Quechua Cartilla ilustrada en quichua, con doctrina cristiana y otras oraciones útiles al indio

218 79

Spanish; Quechua Pages [459] Year 1878

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Quechua 
Cartilla ilustrada en quichua, con doctrina cristiana y otras oraciones útiles al indio

Table of contents :
Front Cover
Ilustrisimo Señor. ...
un vacio ante el cual habrán tenido que ...
ponde al interrogante» ¿Qualis? latino, y ...
dad..; pero ¿cual la causa de este ...
Lector, si quieres tener ...
ALFABETO. ...
SILABEO DE DOS LETRAS. ...
DOCTRINA CRISTIANA. ...
Cut.-Yscai jauallapi: Cielopiuan Santisi- ...
Tjamaicachanqui?.......¡Cejauarii!,... ...
VERSOS EN QUICHUA. ...
Runac pantasccanchu ...
Ay Espíritu, jinatac ...
Santísima Trinidad, Yaya, Churi, Espí ...
picheqquenchic Jesus Jerusalen puncu Ju- ...
Coro,-Juchayquita causachcaspa, ...
Munacuasccayquiraicu chacatascca, su- ...
Chunca quinsayoc neq- ...
imallatapas, imainallatapas mainicllapipas, ...
P. ...
Quiegi-infinitivo del verbo. QUICUNI: Fro- ...
Segque nombre sustantivo. Lo mas 'simple ...
U. ...
Dootrina Cristiana... ...
FÈ DE ERRATAS. ...
...
DEVOCIONARIO ...
...
ichui outa curi oicobebae upe, omanobae ...
gel upe, san Juan Bautista upe, santos ...
YERUREZA ...
opoi agua no; zeze abei oroguĬrocua ...
A LA INMACULADA VIRGEN MARIA. ...
Oropìzì pota, nde mboetei âguâpe; che ...
ACTO DE CARIDAD. ...
ACTO DE ADORACIÓN. ...
+ ...
4. Ore mboe, nderô, ...
CANCION POPULAR ...
P. B. J. P ...
INDICE ...
Al Angel de la Guarda ...
Para la explicacion de la doctrina ...
Al M. R. P. Frai Hugolino Gorleri, Comi- ...
POROMBOEZA CRISTIANA ...
ར་ ...
pe, overa verabae pijtŭ rezendar imboazar, ...
IMOYUNIOZA AROYA ÑEE. E ...
cristo amotareÿmbar aipo pave repia ozí- ...
Aipo Santos Comunion reco reze, santos ...
PARTE IMOYUNIOZA.. ...
che raír. che membír repo, tandemaen- ...
moi ya reroyaza zui opoi, mieroyatei ndo- ...
ñete tutei Tumpä remimondo ipízí tupírí- ...
oangaipa aguer, ae opoita ichui, Tumpâ a- ...
íbape tecoorí opaeybae recuape imboyepo ...

Citation preview

Acerca de este libro Esta es una copia digital de un libro que, durante generaciones, se ha conservado en las estanterías de una biblioteca, hasta que Google ha decidido escanearlo como parte de un proyecto que pretende que sea posible descubrir en línea libros de todo el mundo. Ha sobrevivido tantos años como para que los derechos de autor hayan expirado y el libro pase a ser de dominio público. El que un libro sea de dominio público significa que nunca ha estado protegido por derechos de autor, o bien que el período legal de estos derechos ya ha expirado. Es posible que una misma obra sea de dominio público en unos países y, sin embargo, no lo sea en otros. Los libros de dominio público son nuestras puertas hacia el pasado, suponen un patrimonio histórico, cultural y de conocimientos que, a menudo, resulta difícil de descubrir. Todas las anotaciones, marcas y otras señales en los márgenes que estén presentes en el volumen original aparecerán también en este archivo como testimonio del largo viaje que el libro ha recorrido desde el editor hasta la biblioteca y, finalmente, hasta usted. Normas de uso Google se enorgullece de poder colaborar con distintas bibliotecas para digitalizar los materiales de dominio público a fin de hacerlos accesibles a todo el mundo. Los libros de dominio público son patrimonio de todos, nosotros somos sus humildes guardianes. No obstante, se trata de un trabajo caro. Por este motivo, y para poder ofrecer este recurso, hemos tomado medidas para evitar que se produzca un abuso por parte de terceros con fines comerciales, y hemos incluido restricciones técnicas sobre las solicitudes automatizadas. Asimismo, le pedimos que: + Haga un uso exclusivamente no comercial de estos archivos Hemos diseñado la Búsqueda de libros de Google para el uso de particulares; como tal, le pedimos que utilice estos archivos con fines personales, y no comerciales. + No envíe solicitudes automatizadas Por favor, no envíe solicitudes automatizadas de ningún tipo al sistema de Google. Si está llevando a cabo una investigación sobre traducción automática, reconocimiento óptico de caracteres u otros campos para los que resulte útil disfrutar de acceso a una gran cantidad de texto, por favor, envíenos un mensaje. Fomentamos el uso de materiales de dominio público con estos propósitos y seguro que podremos ayudarle. + Conserve la atribución La filigrana de Google que verá en todos los archivos es fundamental para informar a los usuarios sobre este proyecto y ayudarles a encontrar materiales adicionales en la Búsqueda de libros de Google. Por favor, no la elimine. + Manténgase siempre dentro de la legalidad Sea cual sea el uso que haga de estos materiales, recuerde que es responsable de asegurarse de que todo lo que hace es legal. No dé por sentado que, por el hecho de que una obra se considere de dominio público para los usuarios de los Estados Unidos, lo será también para los usuarios de otros países. La legislación sobre derechos de autor varía de un país a otro, y no podemos facilitar información sobre si está permitido un uso específico de algún libro. Por favor, no suponga que la aparición de un libro en nuestro programa significa que se puede utilizar de igual manera en todo el mundo. La responsabilidad ante la infracción de los derechos de autor puede ser muy grave. Acerca de la Búsqueda de libros de Google El objetivo de Google consiste en organizar información procedente de todo el mundo y hacerla accesible y útil de forma universal. El programa de Búsqueda de libros de Google ayuda a los lectores a descubrir los libros de todo el mundo a la vez que ayuda a autores y editores a llegar a nuevas audiencias. Podrá realizar búsquedas en el texto completo de este libro en la web, en la página http://books.google.com

HD WIDENER

HW PMKD

O

272,58, 30

HA

RV

AR

DI

DE

MI

AE

Harvard College Library

CA

AN

FROM THE FUND FOR A PROFESSORSHIP OF LATIN-AMERICAN HISTORY AND ECONOMICS

ESTABLISHED 1913

137

CARTILLA ILUSTRADA

EN QUICHUA, CON DOCTRINA CRISTIANA Y OTRAS ORACIONES AL INDIO .

UTILES

ESCRITAS

POR EL PRESBITERO Dr. D. José Maria Montero, PREBENDADO DE LA IGLESIA METROPOLITANA DE LA PLATA .

Esta obrita pertenece á su autor.

AÑO DE 1878 . Primera

Edicion- Tipografia



de Pedro España.

1272.58.30

Esta obra no existe

en

la

Biblioteca

Perie- Moreno:

Harvard College Library Apr. 5 , 1915 Latin American Professorship fund

4

Ilustrisimo

vida

Señor.

La Divina Providencia siempre próen favor mio, y jenerosa en sus

Dones, ha querido permitirme el cumpli miento de mis ardientes votos por la ilustracion del Indio en los rudimentos de la Fé cristiana : despues de un largo y penoso trabajo,

he concluido

la Cartilla,

otras oraciones de votas para oir Misa , para Confesarse y Comulgar, para dar Misiones y educar al Indio ; pero como sin el sello, de la Autoridad Diocesana no me es posible su Doctrina Cristiana, y

publicacion, ruego humildemente á U. S. S. Iltma . tenga la dignacion de concederme permiso para que se imprima- Es lo que-

2 A U. S. S. Iltma . suplico , adjuntando el original quichua en fojas 24 útiles , que serà gracia especial y para ello etc. Sucre 20 de noviembre de 1877Iltmo. y Revmo. Sr. - José Maria Montero.

PALACIO ARZOBISPAL - Sucre, noviembre 21 de 1877 .

Påsese con el adjunto orijinal quichua de la Cartilla , Doctrina Cristiana y oraciones devotas que se espresan , la censura del Señor Cura de San Lázaro de esta ciudad D. Simon Vargas y del R. P. Fr. Antonino Suares del Colegio Apostòlico de Propaganda Fide de la misma.— El Arzobispo - Negrete - Secretario. ILTMO . SR . -

ARZOBISPO .

Los suscritos , Cura de San Lázaro, y P. alumno del Colejio de propaganda fide de Santa Ana de esta capital, honrados por U. S. S. Iltma . para visar la cartilla , doctrina cristiana , oraciones devotas para oir la Santa misa , y disponerse á la recep cion de los Sacramentos de penitencia y comunion con sus

respectivas acciones de

3 gracias, saetas en verso, para misiones , y consejos de urbanidad al indio, puesto todo en el idioma quichua por el presbítero Señor José Maria Montero , hemos ecsaminádolo con atencion , y no hemos encontrado en ello algo que sea repugnante à la pureza y verdad del dogma católico , ni á las buenas costumbres cristianas; antes por

el contrario , en las mencionadas ora

ciones y reglas de buen vivir , se revela y pone de manifiesto la destresa é inte ligencia del autor en la espresiva lengua de los Incas, pues que las verdades de la religion , y las obligaciones del cristiano , y del hombre en Sociedad , cualquiera que sea su raza y condicion , han sido embellecidas con toda la dulzura del idio ma quichua , tan

incinuante y sentimen .

tal como patético y persuasivo, a lo me nos para las personas instruidas en esa lengua, desdeñada, lo decimos con dolor, por los naturales del pais que debieran dedicarse á su aprendizaje, para la instrucs eion de los compasibles indios que la ne cesitan especialmente , y con mayor razon en los curatos rurales . El mérito , inteligencia y entusiasmo del Señor Montero son de alta valia ; empero , por lo que

4 hace à su doctrina cristiana , cúmplenos es poner lo que nos pasamos a ello . La doctrina

dicta la cristiana

conciencia; y escrita por

el

Señor Cura Carlos Felipe Beltran con acla racion de palabras, y sus respectivas no tas fué mandada ecsaminar por la autoris dad arquidiocesana; y lo verificò el memo 、 rable quichuista , Cura párroco que fue, Don Tomas Mardoñez , y con su parecer , muy competente , fue aprobada por dicha autoridad, y mandada su adopcion por los párrocos para la instruccion de sus respectivos feligreses . Dicha doctrina cristiana , en su primera edicion , con una que otra correccion digna de hacerse , fué entusiàstamente adoptada por los curas, y ha sido enseñada en muchas parroquias , sin embargo de repugnancias de parte de los feligreses que calificándola de nuevo rezo, se negaban á aprenderla , y eso tan solo por las aclaraciones , mejor expresion de la doctrina, á lo menos en la parte de los misterios ò catecismo , y correccio nes á la adulteracion de palabras , que si empre la hacen los indios : inconveniente y verdad que está en la conciencia de tos dos los curas de campo cumplidos y zelo-

5 sos en su ministerio pastoralY en vista de esto -somos decididos por la uniformidad que absolutamente debe haber en materia , tan altamente delicada y trascendental , como lo es la enseñanza de la doctrina cristiana . Se ha dado à la estampa algunas , y si se admitiéra cuan 、 tas se escriba con variaciones mas ó me、 nos en su forma y construcciones , bien se comprende los resultados que serian de una perjudicial confusion .

do ,

En la que ahora nos ocupa, respetancomo respetamos , los conocimientos del

Señor José Maria Montero , hemos notado en su doctrina cristiana alteraciones , en la forma , y en la version de palabras que lejos de interesar al adelanto de la doctrina y facilitar su aprendizaje e intelijen 、 cia , ofrece dificultades para la enseñanza que , como lo tenemos enunciado las hubo para la del Señor Cura Beltran , adoptada y enseñada en la mayor parte de los cu ratos . Pasamos á demostrar brevemente las alteraciones indicadas. En el padre nuestro se ha vertido literalmente lo dicho en español « asi en la tierra como en el cielo » variando la version del latin en todos los catecismos quichuas

6 que se dice imainan janac pachapi jinatac cay pachapipas, sicut in cœlo » , etc : y en todo lo demas que sigue se há variado en la for ma con trasposicion de palabras y alteracion como sacramantari en vez de mana allimantari, que es el « mas libranos de mal . >> En el Ave Maria ་ Duus uacaychasunqui es nuevo à lo adoptado en todos los ca-

tecismos , y á lo que el indio dice jene ralmente muchaycuscayqui , Maria, y mejor segun el Sr. Beltran napaycuscayqui A Maria, María graciac chanin, vertido al español es , Maria, precio de la gracia , pues que en todos los diccionarios chani es precio de una cosa , chaninchani es apreciar , estimar la cosa; demanera que ya no se dice llena de gracia: apunchic es nuestro Señor , asi es que en la nueva version en vez de decir el Señor es contigo» se dice «nues tro Señor es contigo . Churi llama el pa dre á su hijo, y propio de la madre es lla mar à su hijo huahua : hay pues alteracion en Jesus churiyquiri en vez de Jesus huahuayquiri, construccion de todos los ca tecismos. En el credo , y en los articulos de la fé -esa trasposicion del creo al fin de cada artículo, y en el símbolo Y,nini es

7 muy forzado y contrario à lo jeneral mente adoptado tanto en español como en el mismo latin .

En la Salve regina principia con Sa paycolla en vez de Reyna, cuyo equivas lente ó correspondencia en quichua, es Coya en todos los catecismos ; pues que la palabra Ccolla significa cosa tierna ses gun por una que

diccionario Jesuita , y del compilado el P. Mossi : demanera que Ccolla es palabra inadecuada y contraria á lo se quiere espresar . En lo demas siv

gue los antiguos y adoptados catecismos , escepto la conclusion , que es tambien es traña en atinaycupac, que sale del verbo alini, vencer, por consiguiente contrario á taripanaycupac , que sale de taripani alcanzar . En el decalogo sigue los catecismos anti 3. ~ precepto en que guos escepto en el 3. por distraccion dejaria la partícula , pi; y en el 8. la palabra lutilunpanquichu es variacion completa à la claridad de otros catecismos en que, el « no levantar falso testimonio , ni mentir » se expresa muy bien con ama runa masiyquita ccasimanta tumpan quichu , amatac llullacunquichu . En lo vulgar suele

oirse ay! lutiman

urmani

8 hé caido en una desgracia: » es pues esa

palabra componente del tumpanquichu una mandamiento . pátua importuna al 8. El final es muy forzado por lo espresas do entre comillas . En los preceptos de la Iglesia hay tambien variacion en la forma , y en los ayunos de temporas y otras vijilias que no obligan al indio . Asi en todo lo demas que sigue ; por

lo que seria dificil se adopte por los fe ligreces quichuistas de esta arquidiocesis ; y por esto , bueno seria que el Sr. Moncorrija su doctrina cristiana , contero formándose en

lo

posible

à lo jeneral-

mente adoptado , á fin de que con las variaciones no resulte una confusion perju dicial . Para su cartilla ó silabeo ( por si alguna vez se obviáran tantos , y tantos inconvenientes que hay para escuela de indios, lo que es una verdadera utopia ) debe darse las reglas ortolòjicas y ortogràficas precisas para el uso cabal de la quichua. Sus oraciones, y reglas de urbanidad , redactadas de una manera tan tierna como elocuente , forman un bello conjunto de las verdades cristianas que no han tenido pre decente en el idioma quichua, y llenarán

un vacio ante el cual habrán

tenido

que

mas

pia.

detenerse quizá , los Sacerdotes

dosos y entusiastas . Hemos llenado nuestro cometido , Salvando el mejor parecer de U. S. S. Iltma . Sucre , á los 15 dias del mes de Diciembre de 1877. - Iltmo. Sr. - Simon

Vargas -Fr. Antonino Suarez.

PALACIO

ARZOBISPAL . -Sucre, Diciembre de 1877 .

Oigase

al

Presbitero D.

Josè

24

Maria

Montero -El Arzobispo . - Negrete . - Secreta rio . El Doctor José María Montero .

RESPONDE : Iltmo. y Revmo . Sr.— Conformándome con el decreto de U. S. S. Iltma. fecha 24 de diciembre último , tengo la complacencia de responder breve mente à las observaciones concienzudas de

10 los Sres . censores nombrados por su Autoridad Diocesana en mi solicitud de fecha 20 de noviembre pròcsimo pasado , donde pido licencia para mandar á la estampa un opúsculo en quichua que entre otras Los cosas , tiene una Doctrina Cristiana . Sres . de la comision . « No han encontra do en ello (en mi obra) algo que sea repugnante á la pureza y verdad del Dogma Católico..... No obstante , al cumplir con mit deber, advierto la necesidad de dividir mi atencion en concreto y en detall . U. S. S. Iltma . tendrà la bondad de escucharme con benignidad . El Sr. Cura

Don

Simon Vargas, lo

mismo que el Reverendo Padre Fray An tonino Suares, censores de mi referido opúsculo , celosos por la verdadera instruc cion del Indio, sin advertirlo , como ins pirados , vigorizan las razones que me impelie、 ron á trabajar una nueva traduccion de la Doctrina Cristiana , y se insinuan para que U. S. S. Iltma . se digne otorgar la licencia que solicito , y hasta presentar la como único texto de enseñanza entre todos los curas de indios . Y en verdad: yo he visto , Illtmo . Sr. , que el « Catecis < mo del Concilio Tridentino » en su 1 . parte

11 de Fide et Credo , dice: » - Lo cap . 1. primero pues que debe creer y tener el cristiano , son aquellas tos Apóstoles , caudillos

cosas que los San、 y doctores de la

Fé, inspirados por el Espíritu Santo, pusieron con distincion en los 12 artículos del Credo . Por que habiéndoles mandado el Sr. , que como legados suyos fuesen por todo el mundo y predicasen el Evangelio de la Fé Cristiana , juzgaron necesario com 、 poner una fórmula de la Fe Cristiana, para que todos sintiesen y digesen una mis ma cosa, y no hubiera cisma ni division alguna entre los que llamaban á la unidad de la fé, sinó que todos fuesen perfectos en un mismo sentir y en una misma creencia . » Esta conviccion ocupaba la mente « Synodo Diocesano celebrado en tiems Argandoña que hasta hoy es Ley del Arzobispado . -« Considerando , dice (este Synodo), que la luz de nuestra Santa Fé del

po

del Sr.

Católica es el cimiento , y como tal el ca mino, la guia y la puerta de la felicidad eterna . Por tanto , siguiendo en to do las huellas de los Legisladores cristianos , de los sagrados Concilios y Santos Padres .... Ordenamos y mandamos que en la que vamos á formar ,

se ponga por

12 principio y cabeza la Doctrina Cristiana , en que se contiene la suma de nuestra Fé. • > y es como sigue » -y á continuacion pone el texto de la Doctrina Cristiana, tal cual la aprendimos desde niños , y la ve mos consignada en las « Cartillas alfabéticas » de nuestros dias. Texto , Iltmo . Sr. , cuyo sentido literal á nadie es, ni serà permitido variar , en ningun tiempo; y sentido literal que en todas las versiones al Qui chua , desde el tiempo de los conquistadores hasta el Sr. Beltran inclusive , han sido y son viciosas , por que no dicen lo que ha redactado la Iglesia Platense en tit. su Synodo ya expresado .- (Lib . 1. 1.De Summa Trinitate et Fide Católi« ca Cap. I. El texto de enseñanza debe ser la expresion de las verdades Evangélicas : debe ser claro , correcto y uniforme en toda la Iglesia: debe contener todo lo que enseñaron desde el principio del cristia nísmo, los Apóstoles , los Concilios , los Santos Padres y los Doctores de la Iglesia , Este texto está dado, declarado y enseña do en la arquidiócesis , como lo hemos visto . En todo esto yo creo , Iltmo . Sr. , que estoy conforme con los Sres . censores ; por que , Catòlico , por la misericordia de Dios ,

13 no pudo pensar, ni escribir en otro sen tido : empero asentir al dictámen de conformar mi version á la del Sr. Beltran ; del Sr. Beltran cuya doctrina , en sentir de los mismos censores,

es defectuosa ; del

Sr. Beltran cuyos textos son insoportables, ora por falta de Syntaxis , ora por imperi cia en el Quichua , ora por las largas adi ciones al mismo texto , y sobre todo , por que no dicen lo mismo que el de las Sinodales, y únicamente por las efímeras ra 、 zones de haber los Sres . censores abierto los ojos à semejante Doctrina; y solo por haber enseñado en las parroquias donde estuvieron , y apesar de las resistencias del Indio .....; no me es posible. ni creo que U. S. S. Iltma . quiera permitírmelo . Hay que hacer notar aun una clàsica incoherencia de mis Sres . censores ; lo haré antes de concluir esta 1. parte de mi contestacion . Los Sres . comisionados elojian la fluidez y precision de mi obrita , y solo en la Doctrina encuentran inecsac titud , trasposicionas é inversiones imperdonables. ¿Qué prueba esto, Iltmo . Sr.? No lo diré; pero tampoco me perdonaré el deber de remitir á los Sres . censores à

mi Ortología

y Reglas de Construccion

44

Entre tanto , llamo adjuntas al Trisagio . la atencion de U. S. S. Iltma . sobre la fidelidad de mi version . Que el primer cuaderno de Doctrina , escrito por el Sr. Beltran , está aprobado por el Ordinario , y que de aqui se des duzca la invariabilidad del Texto Quichua , no obstante los vicios de que esta plagado , no es lògico: esa aprobacion fue solo por las circunstancias . El Prelado està en el indeclinable deber de poner en manos de sus coadjutores el Texto mas puro, mas exacto, y mas conforme con el texto es pañol sancionado . Si el indio ha reluctado la enseñanza de la Doctrina cristiana , ha tenido sobrada razon ; la voluntad repugna siempre lo que la inteligencia no com prende . Hasta hoy, el indio , no ha en contrado su lenguaje en el rezo : solo ha murmurado un conjunto de palabras desor denadas é incoherentes . De aqui esa tenaz resistencia para rezar . No es, pues , su propio lenguaje el que se le hace articular; por consiguiente, no está conforme con su índole lo que forzado debe apren der; es por ello que cada texto le pareсе mosoc resai, y le consume la pere za.

15 En conclusion, repetiré lo que noté al principio : que los Sres. comisionados , con su censura , vigorizan las razones que me impelieron à trabajar una nueva traduccion de la Doctrina Cristiana : que se insinuan para que U. S. S. Iltma , se digne aprobar mi version , y para que se mueva á presentarla como único texto. Los Sres . comisionados dicen: - Dicha Doctrina Cris tiana (la del Sr. Beltran ), en su primera edicion , con una que otra correccion digna de hacerse, fué entusiástamente adoptada , y ha sido enseñada en muchas parro quias , sin embargo de repugnancias de parte de los feligreses, que calificando 、 Ia de nuevo rezo se negaban à aprens derla , y eso tan solo, por las aclaraciones , mejor expresion de la doctrina , á lo me nos en la parte de los misterios ó catecismo , y correcciones á la adulteracion de pala bras, que siempre la hacen los indios; inconveniente y verdad que está en la conciencia de todos los curas » . Luego debe haber una traduccion mas correcta y castisa . Los Sres. comisionados dicen: que en mis escritos- «no han encontrado .... sea repugnante à la pureza y verdad del dogma Catòlico y á las buenas

algo que

16 costumbres cristianas ; antes por el contra rio etc. »> Luego se insinuan para que U. S. Iltma . tenga la dignacion de otor Los Sres . cogar la licencia que solicito. misionados dicen mas :-«Y en vista de esta somos decididos por debe absolutamente

la uniformidad que haber en materia

tan altamente delicada y trascendental, como lo es la enseñanza de la doctrina cristiana . » Luego U. S. S. Iltma, bondadoso , y como dis rectamente interesado en la mas sana ins truccion de la raza indíjena , tiene que ac ceder à las insinuaciones de estos Señores , y á las muy humildes del autor , para que su version sirva, si està conforme con la doctrina aprobada por el Synodo , de úni co texto . Pasarè à contestar en detall las im, pugnaciones que ha sufrido mi redaccion :

doy principio . -Impugnacion : -« En el Padre 1. Nuestro se ha vertido literalmente lo dicho « Asi en la tierra como en el en Español» Este era mi deber, por que asi Cielo» dice el texto aprobado .

El imainan de los

traductores á quienes siguen el Sr. Beltran y sus apolojistas , es una verdadera terjiversacion, por que esta voz imainan corres-

17 ponde al interrogante » ¿Qualis? latino, y á los españoles . ¿« Còmo » ? ¿ Que » ? ; pero en ningun caso al sicui latino , que traduci do al castellano dice: asi como, ò como sims plemente , adverbios de modo , que sirven para formar comparaciones. Está pues de manifiesto el equivoco de mis censores . 2. Impugnacion , - Los intérpretes ya indicados decian .-« Mana allinmantari » , que en traduccion literal , dice : «y de lo que no es bueno » : (no siempre , lo que no es bueno es malo ) . Mi traduccion dice: sacramanta qqjspichiguaycu astauanpas , que se traduce forzosamente : mas libranos de porque mal , astauanpas , pospuesto al

verbo , equivale al sed latino , conjuncion copulativa unas veces , y otras disyuntiva . La voz sacra todos saben que significa malo, ó mal simplemente , cuando no tiene con Pero no es esto lo mas quien concertar . curioso en mis censores : ellos llaman« variado con trasposicion de palabras y als teracion » ...., al uso de la castisa cons truccion Quichua ....; mas, pasemos ade lante . 3.

Impugnacion :

« En el Ave Mas

ria....; el indio dice jeneralmente - muchhai cusccayqui, Maria, -y mejor, segun el Sr. Bely 2

18 tran-«napaicusccayqui, Maria » . Pocas líneas antes los Sres . comisionados nos asegura« sin embargo de repugnancias ron que de parte de los feligreses » ...., y ahora arguyen con la serenidad mas apasible : No era que el indio dice jeneralmente » . mas lógico confesar de plano que , se le hace decir por fuerza?; pero ya vuelvo á mi objeto. Mucchhaicusccayqui es futuro im、 perfecto de indicativo de la voz activa del verbo muchhaycuni , besar, y en lenguaje relis gioso , adorar: luego muchhaicusccayqui, Ma · ria , quiere decir : te besaré , Maria , ó te adoraré, Maria. Napaycusccayqui , de igual manera , està en el mismo tiempo que el anterior, y sale del verbo napaicuni,

sa-

ludar . luego napaycusccayqui, Maria, dice : te saludaré, Maria. ¿No me digeran mis Sres . censores : si se verificaron alguna vez este beso , esta adoracion , ó este saludo del arcanjel à Maria Santísima? ¿Y cuando se verificaràn los besos , adoraciones , ò saludos prometidos por los indios á la misma, Emperatriz de cielos y tierra? ¿Y de voces , y cambios estas inversiones Iltmo . Sr. , no varían el sentido del Texto ? ¿No son enteramente contrarios , al Ave T Maria, Dioste salve , Maria , de Gabriel? Yo

19 he traducido : - « Dius uaccaichasunqui , Maria» , poniendo el verbo uaccaichani , guardar , en modo optativo, como está en cas◄ tellano ; de suerte que el sentido literal es: Dios te guarde , Salve . U. S. S. Iltma . , á quien hemos oido predicar en quichua cuando Cura de San clara y correcta , Sebastian , conoce la fuerza de este ar gumento . P impugnacion : - « Maria, Sigue la 3. graciac chanin , vertido al español es Maria , precio de la gracia , pues que en todos los Diccionarios chani es precio de una cosa » : Yo no uso en dicen los Sres . censores . sustantivo chani que pone mi version del el Padre Mosi . Yo me valgo del adverbio chanin que sirve á los indios , para expresar que una cosa està de tal manera colmada de algo , que no admite mas (léase al Padre Diego Gonzales Olguin , Chanin se edicion de Lima, año 1,607 ) . usa como adverbio , como nombre adjetipide vo y como verbo ; como adverbio , genitivo de posesion que le preceda , de suerte que : graciac chanin en castellano dice , colmada de gracia , y con mas sencillez: llena de gracia . Diuspa graciamuan junttasccamim canqui, no corresponde al

20 GRATIA PLENA del Arcángel , por que el verbo junttachini , llenar , expresa accion individual, es decir ; yo lleno de agua , de tierra etc. etc. Tampoco corresponde al verbo Junttani, por que éste significa cumplir , satisfacer por un compromiso : Chanin chani, sale de chanin, y significa, yo colmo. Se ha estrañado que hubiese conservado en mi version la palabra apunchic, nuestro Señor ; sin advertir que entre los indios apu solamente , se atribuye à los amos de la tierra. No asi cuando se le agrega el posesivo chic; pues denota entre ellos que Por fin , dicen se refiere al Ser Supremo . los Sres. censores : que está mal empleada en el Ave Maria, la voz churi, por que alegan ser « propio» de la Madre llamar uaua á su hijo . Uaua en quichua , suena en castellano tanto como niño , niña : usan los padres de familia de esta voz, mientras no han llegado sus hijos al uso de la razon; pero por ternura , y cuando expresan su tierno afecto, dicen uaua á su hijo ò hija de la edad que fuere : no es pues asi cuando se trata de una version tan delicada como la Doctrina . Churi es el hijo varon para los padres y ususi la hija . 4.

Impugnacion.- « En

el Credo, y

24 en los articulos de la fé esa trasposicion del creo al fin de cada artículo , y en el

«Inini es muy forzado » , dicen los Sres. censores ; pero, ¿de qué parte está la trasposicion , Iltmo . Sr.? ¿A quién citan en apoyo de su syntaxis? ¿Conocen las reglas de construccion Quichua? Lèase en mis reglas de construccion el uso del verbo : escùchese al Indio en seguida , y se evitarà toda futilidad . 5. Impugnacion : « En la Salve B

Regina principia con Sapayccolla en vez equivalente de Reina, cuyo ó construccion , en quichua, es ccoya en todos los Catecismos , pues que la palabra ccolla significa cosa tierna, segun diccionario Jesuita» . Palabras textuales de los Sres. censores . Falso , Iltmo . Sor .: ñucñu por analogía significa cosa tierna ; compulso los citados diccionarios: ccolla no tiene otra significacion que Reina ,

Mama

ccoya

fué

el nombre propio de la mujer de Ataguallpa , muerto por Francisco Pizarro en Cajamalca (léase á Prescot. «Historia do cumentada de

la conquista del Perù» ). Los conquistadores escasos de voces tégnicas, como todo aprendiz de idioma es tranjero ,

no

sabiendo

ni

pudiendo

en

22

contrar significacion propia, recurrieron al nombre de la Emperatriz destronada , y para no confundir à Maria Santisima con la india , antepusieron el adjetivo sapai, y compusieron la diccion « Sapai -ccoya Los feligreses que (otra sin igual Ccoya ) . ignoran todo esto , no quieren pronunciar ccoya, y en vez de ccoya dicen- Ccjoya (mina ó tesoro) . Dicen tambien los Señores censores: - «La conclusion........, es tambien alinaycupac que sale del en estraña Falso , Iltmo . atini, vencer. » verbo Sr , atipani es vencer: atini es poder , En el lugar que se censura , dice en latin « En ut digni efficiamur promissionibus . castellano : «para que seamos dignos de taripanaycupac , alcanzar las promezas » solo dice: para que alcancemos : en mi version , tariparta atinaycupac , para que podamos alcanzar las promezas . ¿Cuál se aprocsima mas al texto? 6. Impugnacion : « En el decálogo sigue los catecismos antiguos escepto en el tercer precepto en que por distraccion dejaría la particula pi» -Nunca hice intencion , Iltmo . Sr. , de reformar lo que està arreglado

y conforme con la razon y

23 con el buen sentido , como mis censores que quieren que yo hubiese terminado en pi

que es hablativo de lugar , la de-

signacion de los dias de guarda . Sepan que no he omitido por distraccion . En el texto castellano está en acusativo de prus ral, lo mismo que en mi version , usando de la apócope , quitando la ùltima silaba tá, por que entre los indios es de frecuente uso , y sobrado elegante, como se puede notar con imparcialidad . Tambien es per mitido usar de la terminacion pi con el verbo Y, nini. Siguen los Sres . censores : -« En el 8 .

en la palabra lutitunpanquichu es varias cion completa á la claridad de otros catecismos en que el « no levantar falso tes timonio ni mentir » , se expresa muy bien con -Ama runa masiyquita ccasimanta tuns En lo panquichu, amatac llullacunquichu . oirse ¡ Ay! lutiman urmani vulgar suele hé caido en una desgracia .....: veamos que fuerza pueden hacer en el ánimo de U. S. S. Iltma . estas observaciones . Co menzaré á contestar por donde mis cenacaban . Con que , luti quichua sores 1 ¿suena en Castellane lo mismo que desgracia?

Y la voz Chhiqui

¿qué significa

24 entonces? Desafio à mis censores para que presenten la palabra luti con su traduc-

cion desgracia. Luti es imputacion , calum 、 nia: tunpanquichu está en presente de indicativo de la voz activa del verbo tunpani,

achacar,

que usado con el modismo

hede, hasde, precedido del adverbio ama, resulta ama luti tunpanquichu: no hasde calumniar, que sin disputa es mejor traduccion que esta : ama runa masiyquita, ccasi manta tunpanquichu : « no hasde achacar debalde á tu prójimo » : de qué resul、 ta, que para el indio no es crímen el calumniar , aunque fuese bajo de juramento por paga, ò con causa : ¡que tal claridad la de los otros catecismos ! ....Ses gun esto , ¿de que parte está la varia . cion , Iltmo . Sr. ? Esa variacion completa que alarma tanto à mis censores? Ahora se echa de ver que la pâtua importuna está de parte de ellos . Lo demas no merece atencion , y por lo mismo concluyo, rogando à U. S. S. bondad de Iltma . , para que tenga la otorgarme todo lo que tengo será gracia especial . me

pedido , que

He cumplido con el deber que se impuso , segun han exijido las im

25 pugnaciones dos , y me dencia.

de

los

Señores

someto humilde á

Sucre 3 de enero de

comicionasu provi

1878 - Iltmo ,

y Rvemo . Sr. - José María Montero.

PALACIO

ARZOBISPAL - Sucre Enero 1878.

22 de

Vista la anterior presentacion Presbítero Don José María Montero , tual

Capellan

del

Monasterio

del ac

de Remes

dios de esta Capital, y la Cartilla , Doc trina, Oraciones devotas para oir la Santa misa , y disponerse á la recepcion de los Sacramentos de Penitencia y Comunion con sus respectivas acciones de gracias , Saetas en verso para misiones y consejos de Urs banidad para el indio , • puesto todo en idioma quichua , que acompaña , y el im forme prestado por el Sr. Cura de San Lázaro D. Simon Vargas y el R. P. Fr. Antonino Suares del Colegio Apostólico de Propaganda Fide , quienes aseguran que habiendo examinado todo ello con aten . cion , no han encontrado algo que sea repugnante à la pureza y verdad del dog.

26 ma católico , ni á

las buenas costumbres

cristianas , sino por el contrario , que las mencionadas oraciones y reglas

en de

buen vivir se revela y pone de manifiesto la destreza é inteligencia del autor en la expresiva lengua de los Incas , pues que las verdades de la religion y las obligaciones del Cristiano y del hombre en Sociedad cualquiera que sea su raza y con dicion , han sido embellecidas con toda la dulzura del idioma quichua, tan insinuante y sentimental como patético y persuasivo , las personas instruidas en dicha lengua, siendo por lo tanto el mérito, inteligencia y entusiasmo de su autor de alta valía, haciendo por nuestra parte la justa apreciacion que merece el saber de dicho autor , celo religioso y tra

à lo menos para

bajos empleados por él , en obsequio de la ilustracion del indio en los rudimentos de la fé , otorgamos la licencia necesarial para que pueda procederse á la impresion de dicha Cartilla , Doctrina Cristiana y de 、 mas partes expresadas y contenidas en el original . El Arzobispo . NEGRETE- Secretario .

27

DEDICATORIA . AL ILUSTRISIMO I REVERENDISIMO SEÑOR ARZOBISPO D ' . D. PEDRO DE PUCH . Ilustrisimo y Reverendisimo Señor—

Ya que los esfuerzos de U. S.S. Ilus trisima se encaminan infatigables á la ins . truccion verdadera del clero de su Arquidiócesis, como que de esto solo pende la ilustracion del Pueblo Cristiano , la incolu midad de la Religion Catòlica y el esplen dor de la disciplina eclesiástica bajo sus diferentes aspectos ; nada mas conforme con sus conatos como el ofrecerle un pequeño contingente que concurra a formar el cús mulo de medios conducentes a este im 、 portante fin. Vos estis luca mundi: vos estis sal terræhe ahi la aseveracion del Divino Maestro á sus Apòstoles.- « Vosotros sois la luz del mundo : vosotros sois la sal dela tierra , repite hoi tambien la Iglesia Catòlica nues tra querida Madre a los que se alistan en el catálogo de la porcion levítica , porque el Clero de hoi , es el mismo que el de

28 ayer, y el mismo que el de entonces ; esto es un hecho . Es por eso que prius quam pateretur ,

en aquella solemne noche , digo ,

de la Cena Pascual, instituyendo Jesucris 、 to su testamento con antoritativas palabras , para que en la dilatada serie de los tiems pos , siempre viva esta idea , les sirviese de estímulo , les encargò diciendo : - « os he dado pues el ejemplo , para que ( en lo sucesivo) hagais vosotros tambien , lomismo. que yo he hecho con vosotros : » —Exemplum enim dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis, ita et vos fariatis . ( 1. ) De todo lo qué se deduce :

que los

sacerdotos de nuestros dias deben ser esen 、 cialmente idénticos á los Apóstoles , y por lomismo , deben inspirarse en el mismo espiritu , si no quieren romper de una vez este testamento . Se deduce ademas : que poniendo U. S.S. Ilustrisima el faro lumi noso de la Ciencia , y de una Ciencia digna de este nombre , en la inteligencia y en el corazon de sus clérigos, ha puesto la mano sobre el principal resorte de su mi nisterio pastoral, y que lograrà , á no du darlo , su intento . En efecto, si el santo

(1).- S. Joan . C. 13.

29 temor de Dios es la puerta por donde los iniciados penetran en el Santuario de Mis nerva ; si la humildad es la base que sostiene el aparato cientifico: si el respeto , la subordinacion , la cortesia y la delica deza son sus apoyos ; feliz , mil veces feliz la Arquidiócesis , Ilustrisimo Señor ; porque entonces , " aunque pocos en número , serán muchos en espíritu los operarios de la Casa de Israel , » segun la antitesis del subli me pensamiento del Autor de la Obra Imperfecta in Math . 18. ( 2. ) ¡ Oh ! y cuanto no puede la Ciencia refrenada por el propio conocimiento , en el ánimo de un Sacer dote? El divino Salvador, despues de haber enseñado de viva voz á los que habian de sustituirle en la dificil empresa de la trans formacion del mundo moral; resucitado , no diò su obra por concluida - ciertamente que faltaba aun , para el complemento de la ilustracion de sus enviados, la posesion de los idiomas ; porque siendo la mision de éstos enseñar á todas las jentes para congregarlas en una unidad de fé , era me nester que se hiciesen Parthos entre los

(2).- S.

Ligor. Selva Cap.

IX 2. 1 .

30 parthos ; Medos entre los medos ; Elamitas entre los elamitas , sin dejar de ser Judios entre los judios ; de tal manera , que la Mesopotamia , la Judea , la Capadosia , el Ponto y el Asia - la Frigia , la Pamfylia , el Egypto y las regiones de la Livia que estan en las cercanías de Cirene , los estranjeros romanos , los cretas y los àrabesel mundo entero ..., oyese en su propio idio ma la doctrina evangélica , pronunciada por los labios de doce pescadores institui dos en Apóstoles .

Falta pues para la

cabal instruccion

de los alumnos del Colejio Conciliar de la Plata , el estudio del Quichua , idioma de incalificable necesidad , para que el Sacer dote Platense se haga tambien Indio ens tre los indios ; á fin de que , identificado con ellos por el lenguaje , inspire confianza á esta humilde raza : la instruya con fruto ; la llame al Redil, y la haga participante del rol à que , como hijo de Dios, y herma no en Jesucristo , pertenece . De suyo manis fiesto es , que los unguidos del Señor no recibiràn hoi el Espíritu Santo con todo aquel aparato que los Apòstoles . Las lenguas de fuego esparcidas sobre todos y cada uno de los congregados en el Cenàculo ,

31 fué un acontecimiento análogo á las cir cunstancias . Hoi que la luz evangélica ha tomado toda la expansion de que es capaz : hoi que ya no necesitamos de milagros tan estupendos , es indispensable adquirir los idiomas á fuer de estudio y contraccion . He aqui la razon que me ha asistido para escribir esta obrita . I por cuanto la bondad de U.S.S. Ilustrísima la ha acogido con dignacion suma ; ingratitud seria el no dedicársela . Extiéndase pues, Ilustrísimo Señor , su bondad á aceptar esta pequeña prueba de gratitud , en atencion al dia en que se le dedica siquiera : asi , bajo sus Pasto 、 rales auspicios , podrá adquirir valor y fuerza , alomenos mientras otro mas capaz , ofrezca trabajos mas luminosos en el dificil idioma de Manco - Cejapac .

De U.S.S. Ilustrísima mui atento y obsecuente sùbdito . Sucre 31 de enero de 1878 . Iltmo . y Revmo . Sr.José María Montero .

32 INTRODUCCION.

Es tan desgraciada para sus hijos ya ilustrados la lengua de los Incas llamada Qqjechua ( hoy quichua que no se le permite espansion alguna, y aun se le dis puta su propio terreno . La causa no está en su naturalidad é independencia: es pues idioma antiguo, sì , y acaso tanto como el Latin . Se engalana con sus pro-

sino

pios tesoros , efectivos como su plata , lucientes como su oro: y si presenta un talante áspero é insoportable , solo es cuan do se le quiere prestar ajenas joyas . El sonido de sus voces inimitable , como com. plicada su pronunciacion , está muy lejos de mendigar su syntaxis , al castellano , ni su guirigueo al frances, En su jiro remeda al latin , y està distante de los haras Es dificil, sì , pero esto pos del aimará . no debia sinó aumentar su precio , porque , un semejante á la esposa fiel que es tesoro consagrado á su esposo, no se deja manosear de estraños cortejos . Hay todavia una preocupacion mas presuntuosa: sus propios hijos la desde fan,

es vulgaridad el usarla con propie

33 dad .. ; pero ¿cual la causa de este nuevo ver jamen? ¿será por que es propiedad nues tra? Una desnaturalizacion refinada ha de negar al vientre que la dió á luz y los pechos que la sustentáran . Atienda bien el carácter boliviano , para quien los mas sendos disparates , como sean estranjeros , son los mas estimables, aun à espensas de toda su fortuna . Sin embargo , no han faltado jenio que de tarde en tarde siquiera se levanten eu defensa de la Quichua; pero, ó solo se cuaces de los primeros conquistadores , han adoptado

jiro ,

ortologia y ortografia

de ellos, ò preocupados de peregrinas ocurrencias , han escrito un nuevo dialecs to ; de manera que la

quichua , lejos de

aventajar, ha perdido mas con estos; « La Quichua, dice uno de ellos ( 1 ) , es inca paz de bellezas » . Otro: «A mas de su inopia de voces , su primer defecto capital, es tambien de una índole estraña , indocil y casi revelde , no se há consegui do aun manejarlo con propiedad » ( 2) . Los que no han mamado la quichua con

(1 ).-Padre Mossi Gram. (2).—Dr. Beltrán Doct. pàj . 4. 3

34 la leche de su madre ; los que por lo menos no han comunicado familiarmente con los naturales de la lengua

que vitu-

peran, quizas tendrian razon para escribir de esta manera . La quichua , empero , està llena de vida y de robustez entre los aldeanos de la mayor parte del Este y Sud de Bolivia que se comunican con Aparte de esto, entre rara elocuencia . ellos aun humea la sangre de su Inca ; el comercio y roce con los blancos y es violento; cholos les son ademas tenaces en los usos y costumbres de sus antepasados , y abrigan todavia la esperanza de una alhagüeña reaccion . Todo esto es un becho incontestable , ¿y se nos querrà persuadir à que la quichua : » Se ha marchitado en su infancia? Verdad es

que ella no tuvo relaciones con Dios,

y sus cultos , y que por lo mismo , carece de términos y es balbuciente cuando quiere articular el lenguaje divino; pero , el res curso de los lácios, de los galos , de los castellanos ....serà tambien el suyo , ¿y quien le disputarà este derecho? De serio, no lo hizo aun , y esto sin duda obligò à decir al Dr. Beltran » -No se hà cons es guido manejarlo con propiedad » ....... « La

35 quichua se ha marchítado en su misma cuna. » Muy luego nos ocuparà su version razonada : por ahora solo refutamos su empresa de crear nuevos tipos es peciales para escribir la quichua con propiedad y decimos : que ella carece de nes cesidad y utilidad . No hay necesidad ; porque así lo pensaron las naciones mas cultas del mundo ,

cuando adoptaron

ciertas

combinaciones

triptony prefirieron ciertos diptongos, gos etc. formados del alfabeto comun , á la novedad de tipos especiales cuya nomenclatura sola seria un nuevo lengua.་ je . No hay utilidad , y antes manifiesta desventaja , porque

bien una el niño

quichuista tendria un trabajo doble . Estas sencillas razones , nos han conducido á presentar el siguiente sistema de escritura del quichua, con un bosquejo ortológico y algunas reglas , aunque muy lijeras de construccion , sin otro ob、 jeto que el de estimular á los ven ilustrar la materia .

que de-

Y en efecto,

cuando escribimos, ess

tamos lejos de idioma, solo nos

creernos profesores del aprovechamos de las cu

36 riosas observaciones que hicimos durante el trato familiar que nos cupo con qui chuistas puros ; observaciones que han ido unidas á la lectura de algunos libros antiguos que hemos podido conseguir. Tampoco pensamos en el trisagio adjunto haber imitado la fluidez, y precision de aquellos indios , no : confesamos por e! contrario que nuestro estilo y frases son Con este preun tozco remedo apenas . àmbulo, séanos permitido dar principio á las reglas insinuadas .

Lector, si quieres tener De los incas el idioma, No te aburras, antes doma La lengua para leer.

37 ALFABETO .

VOCALES MAYÚSCULAS .

A.

E.

I.

O.

U

VOCALES MINÙSCULAS . ' a.

e.

i.

CONSONANTES

0.

ul.

MAYÚSCULAS .

B.

C. Ch.

L.

LI.

S.

T. U. W. Y. X. Z. K.

D. F.

G. H. J.

M. N. Ñ.

P. Q. R.

CONSONANTES MINÚSCULAS . b.

c.

ll. m.

ch. d. n.

й.

f.

g.

h.

j.

l.

p.

q.

r.

s.

t.

u. w. y. X. Z. K.

38 SILABEO

DE DOS LETRAS .

Ba be bi bo bu: -Ca que qui co cu : –Cha che chi cho chu : Da de di do du: -Fa fe fi fo fu:-Ga gue gui go gu: -Ha he hi ho hu: -Ja je ji jo ju: -La le li lo lu: - Ma me mi mo mu: Na ne ni no nu : -Na ñe ñi ño ñu:-Pa pe pi po pu : -Ra re ri ro ru: -Sa se si SO su: -Ta te ti to tu:-Va ve vi vo vu : Ya ye yi yo yu: -Za ce ci ZO zu. DE TRES LETRAS COMBINADAS . Cach quech quich coch cuch : -Cal quel quil col cul : -Can quen quin con cun : Cas ques quis cos cus; -Car quer quir cor cur; -Jach jech jich joch juch: -Lach lech lich loch luch: -Llach llech Ilich lloch lluch : -Mach mech mich moch much : Nach nech nich noch nuch : -Ñach ñech ñich noch buch: -Pach pech pich poch puch: Rach rech rich roch ruch: -Sach sech sich soch such: -Tach tech tich toch tuch: -Yach yech yich yoch yuch : -Ach ech ich och uch : Cac quec quic coc cuc: -Chac chec chic

39 choc chuc: -Lac lec lic loc luc: -Llac llec lic lloc lluc : -Mac mec mic moc muc : Nac nec nic noc nuc: - Ñac nec ñic ñoc nuc:-Pac pec pic poc puc: -Rac rec ric roc ruc:-Sac sec sic soc suc : -Tac tec tic toc tuc : -Vac vec vic voc vuc: -Yac yec yic yoc yuc:-Jac jec jic joc juc : -Jal jel jil jol jul : Jall jell jill joll jull : -Jam jem jim jom jum : -Jan jen jin jon jun : -Jap jep jip jop jup : -Jar jer jir jor jur : -Jas jes jis jos jus : -Jat jet jit jot jut : -Jay jey jiy joy juy:-Lam lem lim lom lum:-Lan len lin lon lun: -Lap lep lip lop lup : -Lar ler lir lor lur: ― Las les lis los lus : - Lay ley liy loy luy: -- Llam llem llim llom llum : Llan llen lin llon llun : -Llar ller llir llor llur: Llas lles is los llus : -Llau lleu Iliu llou lluu : -Mal mel mil mol mul : -Mall mell mill moll mull : -Mam mem mim mom mum : -- Man men min mon mun: Mar mer mir mor mur : -Mas mes mis mos mus : -Nar ner nir nor nur : -Nas nes nis nos nus : -Nay ney niy noy nuy : -Nan nen nin non nun : —Nam nem nim ñom ñum : -Ñan ñen ñin ñon ñun : Ñar ñer ñir ñor ñur : -Ñas ñes ñis ños ñus: -Ñay ñey ñiy ñoy ñuy: -Pal pel pil pol pul:-Pall pell pill poll pull:-Pam

40 pem pim pom pum : - Par per pir por pur:Pas pes pis pos pus: -Pay pey piy poy puy: Ral rel ril rol rul : -Rall rell rill roll rull : -Ram rem rim rom rum . - Ran ren rin ron run : -Rar rer rir ror rur : Ras res ris ros rus : -Pan pen pin pon pun: -Rau reu riu rou ruu : -Ray rey riy sel roy ruy: -Sal sil sol sul : -- Sall sell sill soll sull : -Sau seu siu sou suu : -Sas ses sis sos sus : -San sen sin son sun: Tal tel til tol tul : -Tall tell till toll tuli: - Tam tem tim tom tum: -Tan ten tin ton tun :-Tap tep tip top tup : -Tar ter tir tor tur : -Tas tes tis tos tus : -Tau teu tiu tou tuu : -Yau yeu yiu you yuu: Ual uel uil uol uul: -Uall uell yuu:-Ual uill uolluull: -Uam uem uim uom uum: -Uan uen uin uon uun : -- Uar uer uir uor uur: -Uas ues uis uos Uus : Uay uey uiy uoy uuy.

COMBINACIONES ESPECIALES DAS

Á

LA

ARREGLA-

ORTOLOGIA ,

44

SILABAS ACABADAS EN VOCAL.

Cca qque cco: -Ceja qquje qaji qki cejo: -Ccka qqke . ccko : -Cka qke cko cku : -Cja qje qji cjo cju . chhu : --Chja Chha chhe chhi chho chhu:chje chji chjo chju . Ppa ppe ppi ppo ppu : -Pfa pfe pfi pfo pfu : -Tta tte tti tto ttu: -Tja tje tji tjo tju . Sílabas

acabadas en consonantes .

Ccac qquec ccoc : -Ccach qquech ccoch : Ccal qquel ccol ; -Ccall qquell- ccoll ; -Ccam qquem ccom: -Ccan qquen ccon : -Ccap qquep ecop: Cear qquer ccor . - Ccas qques ccos: Ccan qquen ccon -Ccay qquey ccoy. -Cejac qqjec ccjoc : -Ccjach qqjech ccjoch; Cejal qqujel cejol : -Cejall qqjell cejoll : Cejam qqjem ccjom : -Cejan qqjen ccjon : Cejar qqjer ccjor : -Cejas qqjes qqjis ccjos : cjay qqjey cejoy.. Cekac qqkec cckoc; -Cekach qqkech ckoch: -Cckal qqkel cckol : -Cckall qqkell eckoll; -Cckam qqkem cckom : -Cekan qqken cckon : -Cckap qqkep cekop: -Cckar qqker

42 cckor : -Cckas qqkes

cckos ; -Cckau

qqkeu ; -

Cckay qqkey cekoy. Cjac qjec qjic cjoc cjuc: -Cjach qjech qjich cjoch cjuch - Cjal qjel qjil¨ cjol cjul : Call cjell ejill ejoll cjull ; -Cjam qjem qjim cjom ejum; -Cjan qjen qjin cjon jun; -Cjar qjer qjir cor cjur: -Cjas qjes qjis cjos ejus; -Cjay cjey cjiy cjoy cjuy . Ckac qkec qkic ckoc ckuc ; -Ckach qkech ckich ckoch ckuch ; -Ckal qkel qkil ckol ckul ; -Ckall qkell qkill ckoll ckull ; Ckan qken qkin ckon ckun ; -Ckar qker qkir ckor ckur ; -Ckas qkes qkis ckos ckus ; -kap qkep ckip ckop ckup ; -Ckay qkey qkiy ckoy ckuy . Chhac chhec chhic chhoc chhuc; -Chhach chhech chhich chhoch chhuch ; -Chhal chhel chhi chhol chhul ; -Chhall chhell chhill chholl chhull, -Chhan chhen chhin chhon chhun : -Chhar chher chhir chhor chhur; -Chhas chhes chhis chhos chhus ; Chhay chhey chhiy chhoy chhuy : -Chhau chheu chhiu . Chjac chjec chjic chjoc chjuc ; Chjach chjech chjich chjoch chjuch ; -Chjan chjen chjin chjon chjun ; - Chjar chjer chjir chjor chjur; -Chjas chjes chjis chjos chjus; -Chjay chjey chjiy chjoy chjuy,

43 Ppac ppec ppic ppoc ppuc ; -Ppach ppech ppich ppoch ppuch : -Ppan ppen ppin ppon ppun ; -Ppar pper ppir ppor ppur; -Ppas ppes ppis ppos ppus. Pfac pfec pfic pfoc pfuc ; -Pfach pfech pfich pfoch pfuch; -Pfan pfen pfin pfon pfun; -Pfar pfer pfir pfor pfur ; Pfas pfes pfis pfos pfus . Ttac ttec ttic ttoc ttuc: -Ttan ten ttin tton ttun ; - Ttar tter ttir ttor ttur; Ttas ttes ttis ttos ttus .

Tjac tjec tic tjoc tjuc ; -Tjan tjen tjun ; -Tjar tjer tjir tjor tjur ; -

tjin tjon

Tjas tjes this tjos tjus ; -Tjan tjen tjin . tjon tjun . DICCIONES CUYA PRIMERA SÍLABA ACABA EN VOCAL : Cca-llu

Ceja-pac

Qque-ccoi Qqje -pa Cejo- lloc Cco-ni Qqjepa Cja-llu

Chha-uac Chja-ri Chhe-te Chje-llec Chhi-ni Chji-cu Chho-ccoc Chjo-cco Chhu-lla

Chju -cui

Ccka-ra

Cka-miy.

Qqke- lluCcko-yo

Cki-chiy. Qku -chi .

Qji-ña Pfa-uac

Cju- llu Ppa-quii

Pfe -qquec Ppe - qquec Ppi-chec Pji-ña Pfo-so -cco Ppo-ccoc Pfu -tii .

Ppu-cu

44 DICCIONES QUE COMIENZAN POR SÍLABAS QUE TERMINAN EN CONSONANTE .

Ccac-chin Ccay-na

Qqjei-ru

Cckap -chi

Qqker-nin Ccoc-mim Qquey- mim Cejoy-so Ccach.llic Ccoy- man Cejar- cca - ña Cckar- nin Ccoch-cac Cejac-ti Qqjer-niy Qqkeu - sa Ccoll-qque Cejec-nin Cejor-ccoc Cekai-ma Cckoi-qque Qqell- cca Cejoc-cejoc Cejas-ñu Cjach-eac Ccall- pa Cejach- cca Qqjes-ti Ccan-chis Qqjech -ua Qqjis-piy Cjich- ca Qquen- man Ccjoch-pac Cejos -tic Ccap-ya Cejel -qque Cekac-cha Ccar-ccoy Qqjell- ccac Qqkech-ua Cejoll-mu Cckoch -ñi Ccor-pa

Qquer-niy Cejan - cca Cekal-ti Qqjen- cha Cckan -nin Ccos-pa

Cjar-ca Qjir-qui Cjus -cu Cjai-na Ckac-llu

Qkic-ñiy

Ckun-pu Ckar-niy

Cejon -cho Qqken-pin Ckall - cu Qkill-pa Cejai-cca Cckon-cha Chhac- chuy Chhall - pay Chhau-ca Chhull - pi Chhac-ua Chhill-miy Chhec- mu Chhan-ccay Car-cca Chhic-chin Chhen -cco Cas- cca

Ckur-pa Ckas-pi

Chhin -yan Cac-mim Chhoc_ñi Chhuc-chu -cuy Chhan- ccac -Cac- si

Qkis-qui Ckus-qui

Chhas-can-Chhun-pi Qui- lla Chhich-lli Chhar-chiy Qui-ru

Ccan-ccan Qqueu-ña Ckull-cu Ckan-ca

45 Qkiu -chaChhoch -llon-cco- Chhir- uay Cach -cac Chhal - tac Chhur-mac Call - pa Ckay-ra Ckuy-chi Chhel -qque Chhas- ca Cur- cu Ckir-nic Chhil-tuc Chhus-pa Cus- ca Qkin-pi Ppac-la

Chhul- tic Ppach- ña

Chhay-ňu

Ccon-cha

Ppan-ta

Ppar-pan

Ppec-pic Ppoch-cco Ppen-ccai Ppuc-ru Ppuch-pun Ppin-tuc Ppus-ppusPpis-cco Ppun-chai Plac-cha Pfach-cay Pfun- nic Pfic-chu Pfich-ñec Pfur-cu

Pfoc-tuy Pfuch- ñu Pfis-cuy Pfuc-chic Pfan-cu Pfus-nin Ttac-tan Ttan -ta Tjan-ta Ttec-mu Ttic-si

Ttin-qui Tjun-cuy Ttus-tin Tjar- min

Ttoc-pi Ttuc-sin,

Ttas-tan

Tjau-tin

Ttis-nun

Tjus-nic

Ppur- ca Ppas-pa Ppis -pec Pac-tan Pec-pan Per-cca

Pall-cca Tac-yac Tun-quiy Tap-ya Tol-cca Ttull-cu

DICCIONES LARGAS. As-ca-ma-cha-cuch-ca-lla-ni-rac. Mu-na-capuach-cas-ccan-cu . Ccai-llan-chha-ca-mua-nan-chic. Pu-sar-cca-ca-puch-cas-ccan - cu . A-su-ttiy-cu-soc-tac-pas- cay-qui . Cju-chi-cha-cui-ca-cha-na-llay-pac . Mi-cjuch-can- qui- chari-pas-à-ri.

46 Lu-ti-tun-par-pa ri-uan -cu -cha-ri? Mu-chhai-cu-cu-na- chic . Ac - sui-cu - cu - na -chic - tac . Sa-mi-cha-cui - ca-cha - nan - chic . Nu-ceay-cu -lla-man -ta -rac- pu-nim . Nu-ccay-cu-man-ta-lla-rac-puni . Tic-uar-pa-ri -pú -an -cca-a - ri? Qque-ui-chi-ca-pu -ni- ma -ri? Ui-lla -ri-ri-lla -uan -qui - man . Pan-pa- cha-pu -an- qui- pu -nim . Ri-mar-cca- pus - cca - ni . Pan-tar-cca-puch - cas-cca - ni-pu -ni- ña . Sac-ra-ya-pun-qui- ma - ri? So-ccka-ya-puch - cas -cca - ña-min . Ru_ru-cha - cuh- can - pu -ni -ña . Ru-na- yay-cor-ccoch-can - pa- cha . Ma-llir -cco-ri-chi-uan- qui-man .

Mi-llai-chay-ca-ca-pus -cca , Qqjen-cha-chay-cu-as -cach-ccan -chic Ti-ra-uis-cca-ña-cca-a-ri . Ua-ñuy-cha-qui- pí- ña . Ppi-tir-cco-cuch-cas- cca - pu - ni . Sin-chhi-cha-cun-ña-tac-as ta- cca . Pu-riy-ca-cha-ri- cu -ac- chu?

Ay-qquey-ca-cha -ri -cuch -ca-llai . Pa-cay-cur-cca- pus - ccan - cu . Uic-chhuy-cu -ca -much-cay-qui . Uay-llu-cu-na-chic .

47 Ma-chai-ca-ca -pus- cca . Che-ccan-chai- ca - pu-na_yach- ca - ni . Suc-su -qui- pa -uach-can - cca -a -ri . Jai-tta-la - la-na-ya-pu- lla-ni . Uc -ya - pu - cuj -son - eco - ra-ya-pu -ni . Ru-mi-rara-min. Lloc-si-yai-cny- la - pu - ni- ña - cau - say-niy Cja- ta-la-ta-puy- la-chi-ri- uan -ca-pun . Ya-cuc-pfa-lla - la - lai -nin . Ceoy- llor-cu-nac- rapfa- pay-nin . Qui-llac- lli-pfi-piy- nin . In-tic-cka-nas -ccan . In -ti-ji - lla - pac- lliuc-nis- ccan . Ua-rac-chhac- uas - ccan . Ji-lla- pac -cejon - nis-ccan . Sa-lla -pac-cka-ja- mus-ccan . Jall - ppa pa chac - cu yu - ris- ccan . Uay-rac-pju -cu -mus-ccan . An-ta-ua-rac- tan - ta - ca-mus - ccan . Ue-qqey-chhac-chuy-ta- uaccan . Sa-pay-ic -ma-qqje-pa -ri- ni. Sau-cca-chai-ca-cha-cuy- pi-co-pun .

Llec-tir-pa-ri-chi- ca-pu - ni- cha- ri?

48

REGLAS

ORTOLÓGICAS .

Las letras del alfabeto en la lengua quichua , se dividen en vocales i consonantes. Las vocales son cinco : A. E. I. O. U. Las consonantes son quince : C. Ch . J. K. L. LI. M. N. Ñ. P. Q. R. S. T. Y. Algunos opinan que la quichua no se sirve de la L, pero no hai exactitud , por que los indios pronuncian bien esta letra, fue ra de que abundan voces que exijen cle , v. g: Laua (engrudo) La R. doble sí que no es conocida en la quichua pura , ni al principio , ni en medio de diccion .

Sin

embargo en la cartilla quichua deben ponerse todas las del alfabeto español , por que adopta muchas voces estranjeras , especialmente en el lenguaje religioso . En quichua hai diptongos i triptongos : estos son : au , eu , iu , ua , ue , ui ; uai uao uau uei . Los españoles no conocieron estos, puesto que los escribieron con ache . Nosotros decimos que tienen pronunciacion mui suave, i que la quichua ta de la ache suelta .

no necesi-

C.

La C.

es la que ofrece mayor difiy

49 cultad por el uso tán variado que de ella se hace en este idioma ; pues tiene seis sonidos diferentes: uno es castellano , dos paladiales i tres guturales. ! En cuanto à la ce española ,

por cierto que nada hai que decir. De las paladiales, una es sim plemente paladial i la otra paladial soplas da. De igual manera de las guturales , una es simplemente gutural, la segunda

saplada i la tercera golpeada .

La

sims

plemente paladial , se pronuncia encogiendo la lengua i pegandola asi encogida contra el paladar , para desarrollarla al ímpetu de un aire recio que comprimia la misina len gua como intentando hacer retroceder este aire ; esta accion forma un sonido fuerte en el mismo paladar. En la escritura lo representamos por una cá precedida de ce v. g: Ckacha lindo) . La paladial , que llamamos soplada se pronuncia encogiendo la len gua como en la precedente para desprenderla por la accion de un soplo recio que unido à la primera vocal con la que debe formar sílaba, parece que artìcula una jota intermedia: la representamos por una ce acompañada de la jota , v. g. Cjallu ( una lonja de poncho ò la mitad de un todo compacto) .

50 La simplemente gutural se pronuncia comprimiendo el galillo con la parte superior de la lengua , i desahogándolo al formar sílaba por virtud de una accion violenta que intenta hacer retroceder un recio aire formado allí mismo por un es fuerzo gutural . Este sonido es fuerte , imita al estrépito que hace un palo golpea do contra un perol , i lo escribimos con doble ce, v. g. Ccampac (para tí) . La gutural golpeada se pronuncia con los mismos aparatos que la precedente; pero se despide el sonido por una accion gutural mas violenta , de manera que al formar sílaba se ejecute con el galillo un sonido semejante al que resulta de un palo golpeado contra otro : lo escribimos con ca precedida de dos ces , v. g : Cckapac (olo 、 roso) . La gutural soplada se pronuncia con igual compresion del galillo; pero desahogandolo mediante un soplo que suene como jota al perfeccionar la silaba con un esfuerzo puramente gutural: lo escribis mos con doble ce seguida de jota pronun ciadas á la vez con una sola accion de voz , v. g. Cejapac (poderoso ò rico ) . No usamos de la ce , ci ; i consiguientemente , no conocemos ceta para suplir los sonidos , za ,

51 zu , porque la quichua no conoce es< tos sonidos , sino los ásperos de la ese . En los cinco sonidos especiales que tenemos esplicados , suplimos con cu sencilla ó do-

zo ,

ble, segun la diccion . v. g. Qqkellu (amarillo ) Qqjispiy (escapa) etc. La ce final tan usada en quichua , lo mismo que en medio de diccion como final de sílaba , declaramos que es suave i delgada , no recia i gutural gruesa como la pronuncian Tampoco tiene el sonido de los mestisos . pe , como quisieron los conquistadores , v. g. Runac (del hombre ) Uacchac (del pobre). Las finales en chis de los modernos Cuzqueños , es un vicio , lo mismo que el chec de los mestisos americanos del Sud de la De los escritos antiguos , i de República , la pronunciacion de los indios , resulta la final chic, v. g. cuychic (ved ).

Munaychic (quered ). Ris

Ch. La che es la segunda letra de nuestro alfabeto ; tiene cuatro sonidos : el castellano , el suave, el soplado i el golpeado . La che castellana no se distingue er escritura de la che suave ; pero si por el

52 La castellana siempre lugar que ocupa . forma sílaba , v . g. Chaua (crudo): pachac (ciento); mas la suave o francesa solo es término de silaba , v. g. Cachcan (està ) La che suave se pronuncia pegando la lengua aplanada contra el paladar para no desprenderla mientras no se haya articulado la sílaba con toda suavidad- sonido que se ejecuta con mucha frecuencia entre los naturales de este idioma , v . g. Munachcani (estoi queriendo . ) La che golpeada , escribimos con doble ache precedida de ce: se pronuncia como pujando para desprender la lengua que de plano debe estar mas enérjicamente pegada contra el paladaraccion con que , el aire contenido entre la garganta i el paladar , se divide en dos porciones, una de las que pasa à los pulmones , i con la otra se ejecuta la sílaba , v. g. ¡A chhaccaray ! ( ¡ 0 pudor mio !) , inLa terjeccion reservada á mujeres libres . pronunciacion de la che soplada es como la de la che suave seguida de jota, i prox nunciadas ambas con una sola accion de voz al formar sílaba con la vocal siguien、 te . Este sonido remeda al estornudo ; v.

g . Chjalla (sencillo ó sin gravedad) -no se escribe, sinò por una che seguida de jo-

53 ta, i

pronunciadas como se ha

dicho.

P. La P. es otra que en quichua tiene tres diferentes pronunciaciones . La pri mera castellana , es la pe que se pronuncia casi en todos los idiomas del univer× so ; la segunda doble i la tercera soplada . La Pe doble la escribimos así: pp- esta se pronuncia al esterior de los labios , que , estando bien pegados , se separan al ímpetu violento de un recio aire comprimido entre los labios i la lengua cuyo estremo inferior ò punta toca al medio del paladar, con un ruido semejante al de una botella destapáda con fuerza , v . g. ppunchai (dia) : ppacha (ropa) La pronunciacion de la pe soplada es mas fácil; consiste en pronunciar la pe castellana juntamente con una efe i la vocal que le sigue, haciendo sonar las tres letras con una sola emision

de voz --consiguientemente la escirbimos así pf. v . g . Pfauac ( el que vuela) Pfutiy (la pena ). T. La T.

finalmente exije uu triple so-

54 nido :

el castellano ,

uno doble i otro so-

plado . La te doble se pronuncia entre mordiendo la estremidad de la lengua pa ra despedir con impetu el aire que se debe comprimir con un esfuerzo gutural entre el galillo i los dientes -la escribimos con dos tes, v . g . ttanta ( pan): ttara (enredoso) . La te soplada es la misma te castellana , pero pronunciada juntamente con jota al formar sílaba con la vocal que le sigue como en las anteriores - se escribe con te i jota, v . g . tjanta ( rotoso).

Las demas letras tienen pronunciacion castellana . Solo nos queda hacer algunas observaciones á cerca del uso de la ye, i la distincion que en quichua debe bacerse de la i latina . La ye en quichua , nunca es conjuncion copulativa , ni tampoco la latina . La ye (y ) es pronombre demostrativo que se escribe siempre como término

de

diccion ,

por

ejemplo .

Uarmiy (mi mujer): Uauay ( mi bija ) ; con ecepcion de los sustantivos i verbales ter minados en i, por ejemplo: Rurai ( la obra) : Munai ( el amor ) , á los cuales es necesario interponer la sìlaba ni, v . g . Munainiy (mi amor): munainiyqui (tu amor) etc. Tampoco se hade confundir con los sin

55 gulares del presente de imperativo , por que estos llevan acento sobre la primera La i es tam vocal, v . g. Rúray ( haz) . bien terminacion del presente de infinitivo : todos los verbos tienen dos , uno en i , otro en na , como : Rurai , Rurana : el infinitivo en i solo se distingue por sus antecedentes i consiguientes . La vocal tiene tres usos diferentes:

cuando suelta es partícula i significa asercion de convencimiento , v. g. I Yaya: I Sirve tambien Nini (Así es padre: creo). de interjeccion , i se usa regularmente despues del ¡ ay ! ò iyau ; pero acabando con interrogante , v. g. ¡ lyau ! i?, para afectar mas vivamente . Ultimamente se usa pas ra hacer mas insinuante una súplica ; mas en este caso siempre ocupa el último lugar entre las partes de la oracion, formando diccion por sí sola con un interrogante , v. g. Ama jinachu cay , i? Nótese que la palabra - Iyau sin admirantes es adverbio que significa asentimiento . Diremos algo de la M. i de la N. La eme es terminacion de cuanto tiende a negar ó asegurar firmemente , con ánimo de

persuadir ó satisfacer

Munanquipunim

(hasde

à

otro ,

v. g.

querer sin reme

dio .

56 Estas terminaciones hacian los con-

quistadores en í; pero era sin duda un defecto de pronunciacion , porque entre los naturales no hai tradicion siquiera . El uso de la N en las voces ñocca , nini ñeqquen etc. , es tambien vicioso , porque los indios pronuncian jeneralmen te con ene , v. g . Nucca (yó) : Nini (digo) : Quinsaneqquen ( en tercer lugar).

DE LAS PARTES DE LA ORACION , Las partes de la oracion son siete solamente en quichua : nombre, pronombre , verbo ,

participio, adverbio , interjec cion i conjuncion - las tres últimas son indeclinables . Dejando el detenido anàlisis de cada una de ellas á la gramática , solo haremos lijeras observaciones . Los nombres se dividen en sustantiLos nombres vos i adjetivos jeneralmente . sustantivos i los adjetivos, sean pronombres ó participios, se declinan por termiSolo el naciones peculiares é invariables . El nominativo no tiene terminacion fija . genitivo de singular acaba en ac, ec, ic , uc: acpa, ecpa , icpa , ipa , ocpa ucpa : el dati vo, en pac ò man: el acusativo, en ta ó man:

57 el vocativo es semejante al nominativo con a cuando enfático , i cuando suplicante con ay: el ablativo en pi , raicu , uan , manta . Para el plural se interpone la particula cuna en todos los casos , antes de las terEn quichua no hai minaciones dichas . jéneros , i solo se admiten concordancias de Pero las connùmero, mas no se exijen . cordancias en persona , hablando del pronombre con el verbo , son necesarias, v. g. Nucca munany ( Yo quiero); debe , por lo tanto , concordar el pronombre con el ver bo en número i persona .

Los pronombres son primitivos o per sonales, derivativos ò demostrativos . Tambien hai posesivos , ordinales , numerales Pronombre relativo suelto i patronimicos . fuera de estos tres Pi , Maiccan , Ima , existente por si solo , no conoce la quichua . El verbo se conjuga por modos i tiempos , como en latin; mas la quichua conoce tambien tiempos compuestos , i compuestos de compuestos , i en esto consiste toda la dificultad de este idioma . No hai mas que una conjugacion en ni, v. g . munani , i son muchos los verbos anò malos . Los participios son dos , uno activo ó de presente, que se confunde con

58 el genitivo de

singular de los nombres i

pronombres, i se distingne en que el ge nitivo nunca está solo en la oracion , mis entras

que el participio concuerda por si

solo con el verbo, por ejemplo : Ricui munac Otro es pasivo ò [el que quiere ver] . de pretérito : este busca un nominativo á quien calificar, o un genitivo de posesion para ser calificado , v. g. Runac munasccan [querido de los hombres] , ó un acusativo á quien subordinarse, por ejemplo : Ru naman ckascascca (pegado á la sociedad ) . Los adverbios son escasos en quichua ; pero se adverbian muchos verbos con suma elegancia . Las interjecciones son muchas , como pueden verse en la gramática : nada de raro presentan, sino que se puede usar de dos i hasta de tres en un solo con cepto --es

propiedad

del idioma .

La conjuncion finalmente , sea copulativa ó disyuntiva , en quichua , solo con siste en una sílaba que sirve de tèrmino á las otras partes de la oracion , v. g. Cunampas jayckacpas uiñaipa uiñaininca mapas, donde la sílaba pas, es la conjun cion copulativa ; pues equivale en castes llano à decir i ahora i siempre i por in-

59

finitos siglos de siglos . REGLAS DE CONSTRUCCION. DEL

NOMBRE .

La construccion en la gramática del idioma quichua es de dos maneras: natuConstruccion natural es la rai i figurada . bien ordenada colocacion de todos los miembros que constituyen un concepto , consultando solo la suavidad i claridad del lenguaje . Construccion figurada es tambien la colocacion armónica de las partes de la oracion , consultando la cadencia i música de las palabras : esta construccion es pa ra la poesia únicamente , por ahora no la esplicamos . El nombre sustantivo tiene lugar en la colocacion , con mucha variedad, es de

cir : segun sus casos . El genitivo de po sesion , por ejemplo, tiene un lugar pre ferente en la oracion , i no hai quien le presida , sinó los adverbios Mana . Cunan etc.

i los pronombres

demostrativos Chai ,

Chajecai, Chaipi , Chjaccaipi etc. Despues del genitivo, i en defecto de este se coloca

60 el dativo: en defecto de este , el ablativo : El voen defecto de este , el acusativo . cativo tiene dos lugares , uno al princi pio de la oracion , i otro inmediatamen . te antes del verbo . El nominativo siem 、

pre se pospone á todas las partes de la oracion, i á veces hasta al verbo , á no ser que signifique dignidad , empleo, oficio , profesion , precio, estimacion i afecto , porque estos presiden en la oracion à toLo mismo decimos dos los casos dichos . de los pronombres primitivos , v . g . Nucca puriytamunany : Inca camachisunqui etc , Tambien presiden á los casos ya espresados los nombres posesivos , ordinales , nu merales , i patronímicos aunque se hallen en nominativo , v. g. Naupacmim pay: Pachacniy tiapuam : Llactay runa camachiuam , etc. El adjetivo siempre se antepone al sustantivo . Del

verbo .

El verbo siempre sirve de término à un concepto , ó de ligamen entre dos ó tres oraciones , v. g. Dius runata rurarcca , paí mam ricchhasccata : (Dios hizo al hombre á su semejanza). Toda afirmacion , aun de

61

las que existen por si solas , ó se escriben despues del verbo , ó sirven de terminacion al mismo verbo: estas son : eama ,

puni , chari , ña , cca , ari , Del

etc.

participio .

El participio siempre se antepone al verbo , v . g. Munasccan canqui ; i si está en acusativo , preside aun al nominativo que no sea de los eceptuados , ni ablativo de lugar .

Del

adverbio .

El adverbio (fuera de los eceptuados) no tiene lugar fijo: atiende mas al sentido de la oracion que al puesto.

De la

interjeccion .

La interjeccion, en quichua, es mas usada que en otros idiomas . Hai veces que entran hasta tres en un solo concepto. ΕΙ uso comun es de dos, uno al principio, i otro al fin ; pero con interro gante como lo tenemos notado .

62

De la

conjuncion.

La conjuncion es parte integrante de cualquiera diccion : nunca se escribe sola , como ya se ha dicho . El uso elegante de la conjuncion es repetirla con variedad al fin de los nominativos sueltos , ò de cualesquier otros casos que haya necesidad de ligarlos en la oracion . Un solo ejemplo corroborará todas estas lijeras observaciones , á saber: Ccançuna runata tantanay quichic misamanri rinaiquichictac, nispa i? nirccaiquichicñacharicca ari?: ¡ lyau !, imainallam chai sonccoiquychiccca ay ! Se traduce : ¿No es verdad que ya os ten go prevenido ser de vuestra obligacion reu nir la jente i entrar á Misa? ¡ Válgame Dios , que no sé lo que ha venido á ser de vuestro corazon! Examinense cuidadosamente todos los miembros de este concepto , i se verá que la syntáxis castellaes mui diferente de la syntáxis del quichua: que las reglas establecidas son exactas como el resultado de cuidadosas observaciones. Notese , que cuando se reunen dos vocales iguales , por ejemplo: a a, una que termina la

diccion i otra que comienza la

63 siguiente, no se repiten los golpes de voz , sino que se alarga solamente un poco mas la primera vocal . v . g . llapaatipac [todo poderoso] . Es ademas una cualidad singular de este idioma el servirse de muchas palabras compuestas unas veces con einalefa i otras conservándolas enteras . Estas composiciones son de nombre

sustan-

tivo i adjetivo , de nombre i verbo , de adjetivo i pronombre etc. , v. g. Lutitumpa (falso testimonio ó calumnia) : Atitacyai ( fortaleza ) : Uasicamayoc ( mayordomo de casa ) i otros á este modo .

re

Notese , en fin , que cuando se quiedenotar una cualidad individual , se

pone el calificativo eni i seguidamente lo que se califica en nominativo , v . g. Sapaichurim (su unigénito) : Qqjispiychaqui (Huilon): Cusisoncco (alegre): yarccaitaqui (miserable) , etc. es tambien cualidad par ticular de la quichua , de que algunos pas rece haberse fastidiado , creyendo sin duda , que habia vicio en esta manera de expresar por el contrario , tengase pres sente que es un aucilio industrioso de este idioma, i un aucilio elegante à la vez . Por ahora no presentamos mas que este

bosquejo de reglas

acompañado

de

64 las piesas que siguen, donde el lector puede ir notando, si ellas son eficaces ó nó; con advertencia de que en la puntuacion la quichua imita al latin . Estrañara tal vez alguno : que , ha-

biendo tratado de ortología i demas inci dentes , no hayamos hecho la division or dinaria de los tratadistas : en ortologia, or tografia i prosodia ; subdividiendo cada materia en sus parágrafos respectivos . No ignoramos que tratando de ortología, hai que distinguir los sonidos elementales, hai que considerar el esfuerzo de la voz , i medir el tiempo que gasta un sonido al pronunciarlas, dando descanso á los pul mones con ciertas pausas que dividan los pensamientos con método i armonia ; pero hemos preferido el método puramente analítico , por mas claro i adecuado á nuestro objeto . Por esto hemos tratado en primer lugar de la division i del valor de las les tras, del uso i combinacion de ellas ; luego de la formacion, sonido i escritura de las sílabas; en seguida del mecanismo de las Voces ò partes de la oracion i sus propies dades mas principales , de la colocacion , en fin , de las palabras para formar un concepto, una oracion ó proposicion . Nu-

65 estro

objeto

queda

pues

cumplidamente

satisfecho, presentando un cuadro que de marque las principales facciones de la quichua, para que un artista mas diestro agregue las últimas pinceladas que tracen con viveza todos los rasgos de su intacta fisonomia ,

DOCTRINA CRISTIANA.

EN Quichua: y otras oraciones devotas para oir Misa , para confesarse y comulgar.

Santa Cruzpacui.Santa Cruzpa unanchanraicu , auccaycu cunamanta qjispichiuaycu , Dius + Apuycu , Yaya. Churi , Espiritu Santoc † su tinpi . - Amen .

Yayaycu.

tiyqui

Yayaycu, janacpachacunapi cac Sumuchhascca cachun, ccjapac cai5

66 niyqui nuccaycuman jamuchun, munainiy、 qui rurascca cachun cai pachapipas janac pachapi jina : sapa ppunchai ttantaycuta cunan ecoaycu , juchaycutari panpachapuay cu nuccaycupas nuecaycuman juchallicuccunata panpachaycu jina, amatac uateccai man urmacta saqquecuaycuchu , sacra marta

qqjispichiuaycu astauanpas - Amen . Dius uaccaichasunqui Maria .

Dius uaccaichasunqui, María , graciac chanin , Apunchie ccanuan ; uarmicunaman ccollanan canqui , uicsayquimanta ta paccarimuc Jesus churiyquiri , ccollanatac mim . Santa Maria Diuspa Maman , nucaycu juchasapacunapac mañapuaycu cunan , uaAmen . nunaycu pachapiuanpas , I?

nini.

Dius Yaya Llapaatipac, Janacpachac caipachac ruraqquenpi i , nini : Jesucristo paipa sapaichurin Apunchicpipas : caimim Espiritusantoc gracianmanta runa tucureca ; Ccollana Llunppac Mariae uicsanmanta paccarimureca; Poncio Pilatoc siminmanta

67

muchurcca; Cruzpi chacatascca carcca, ua ñurcca, ppanpasccatac carcca ; ucjupacha cunaman uraicurcca ; quinsaneqquen ppuns chaimanta uañuccunamanta causarin purcca; Janacpachata uicharipurcca ; chaipi Dius Yaya Llapaatipac pañaneqquenpi tiascca cachcan; chaimanta causaccunata , uañucs cunataun taripac cutimuncca . Espiritusans topi i , nini ; Santa Iglesia Catolicata , sans tocunac ucllachhacuininta , juchacunac panpachacuininta, aichac causarinpuininta, uiñay causaitauanpas Amen.

i,

ninitacmim.-

Sapaiccolla.

Dius uaccaichasunqui Sapaiccolla , uac cha cjuyac Mama , causai , ñucñu , suyanaicu : Dius uaccaichasunqui , ccanta uacyacusuyeu Evac, ccarcoscca uauancuna , ccanta VUV yamuycu uaccaspa , anchjispa cai ueqquei Marcaycu ari, pachapi: chai uaccha cjuyac chai ñauiyquicunata nuccaycuman cutirichimuaycu : chaimantari cai cearccois pacha ppuchucactin , uiesaiquimanta paccas rimuc Jesus Churiyquita ricuchiuaycu . ¡ Ay llaquipayac ! Ay cjuyapayac ! Ay nucou uiñai Ilunppac María!; nuccaycupac , Santa

68 Diuspa mamam , mañapuaycu , Jesucristo Apunchicpa ccosccayquichicmim nisccanta taripaita atinaycupac Amen .

Diuspa camachisccan . Diuspa camachisccan simicuna chunca : ñaus pac quinsa quiquin Diusta yupaichanans chicpac, uaquin ccanchisri runamasin. chicpa

allinninpac .

I.

Naupac simipi : Diusman soncco canqui tucuiymata llallispa, nin .

II.

Yscaineqquen

simipi :

ama

Diuspa

cejapac sutinta ccasimanta juranquichu . III. Quinsaneqquen simipi : fiesta ppunchaicuna , Diusta muchhacuspa , sa-

IV. V. VI.

macunqui. Tauaneqquen

simipi : Yayaiquita , mamayquita yupaichanqui . simipi : ama uañu Pfichccaneqquen

chinquichu . Soctaneqquen chu canqui .

simipi ;

ama

uachuc

sua VII . Ccanchisnequen simipi; ama cunquichu . VIII .Pusacnequen simipi simipi ;; ama ama lutitun、 panquichu .

69 IX. Yscconnequen simipi ; ama runa masiyquic uarminta munapayanquichu . Chuncanequen simipi: ama ucpa ima jayckantapas munapayanquichu . Diuspa cay chunca camachisccan simi iscaimanmin tucun « Diusman son、

X.

co canqui tucui ima jayekata llallispa , runamasiyquitari , ccan quiquiyquita jina cjuyanqui » , cay iscai simillapi juntascca Amen . Santa Iglesiac camachisccan . Santa

Iglesia

Mamanchicpa pfichcca .

camachisccan

Naupac simipi ; llapantin Domingocuna fiesta ppunchaicuna misata , ccallarisccan manta ppuchucanancama , junttasecata uya.. rinqui, nin . Yscaineqquenpi ; uatancuna uc cutilla

pas confesacunqui Cuaresmapi ; ñaupac、 chairi , tapas uañuipac jina onccospacca ; comulgana cactin , Quinsaneqquenpi ; Jesucristo Dius Apun chicpa causarinpusccan Pascuapi , sapa uata, comulganqui . Tauaneqquenpi Santa Iglesia Maman-

chicpa

ayunay

niscanta ,

Cuaresmapi ,

70 vigiliacunapi, tauantin tenporacunapiuan , ayunanqui . Pfichccanequenpi diezmota primiciata Diuspa Iglesianman yupanqui .

Sacramentocuna.

Santa Iglesia Mamanchicpa sacramentoncuna ccanchis.

Naupac Bautismo . Yscainepquen Confirmacion . Quinsanequen Penitencia . Tauaneqquen Comunion . Pichccaneqquen Estremauncion . Soctaneqquen , Órden Sacerdotal . Ccanchisneqquen Matrimonio .

Nucca juchasapa .

Nucca juchasapa Llapaatipac Diusman confesacuni , uiñai llunppac Santa Mariaman, San Miguel Arcangelman , San Juan Bautistaman , apostolcuna San Pedro , San Pauloman , lapantin santocunaman , ccan yayamanuanpas . yuyaiuan, rimaiuan , sacra rurasccayuancama juchallicusccaymanta : juchaymim, juchaymim , ancha jatun juchay min. Chairaycu uiñai llumpac Santa

71 Mariata , San Miguel Arcangelta , San Juan Bautistata, apostolcuna San Pedro, San Paulota, Ilapantin Santocunata muchhaycuni , ccan Yayatauanpas , Jesucristo Apunchicmanta mañapuanayquipac - Amen .

Yupaspa i , nisccacuna . Yupaspa

i,

misccacuna

chunca

tauayoc:

ñaupac ccan his, Jesucristo Apunchicpa Dius cayninmanta , uaquin canchisri , runa cayninmanta : Dius cayninmanta caccuna , cai . Naupacpi: uc ckatai Dius Llapaatipacmim , i, nii. Yscaineqquenpi : pay Yaya , i , nii. Quinsanequenpi : pay Churi , i , nii.

quiquin

Diusmim,

quiquin Diusmim,

Tauaneqquenpi: pay quiquin Espiritusanto, i , nii.

Diusmim,

Pichcaneqquenpi : pay quiquin Diusmim , Camac , i , nii . Soctaneqquenpi : pay quiquin Diusmim , Qqjispichic, i, nii . Diuss Ccanchisneqquenpi : pay quiquin mim , uinai cusichic , i, nii .

Runa cayninmanta caccunari caitac .

72 Naupacpi :

Jesucristo

Apunchic runa cay-

ninpi Espiritusantoc gracianmanta runa tuccurca , i , nii . Yscaineqquenpi: quiquin Jesucristo Ilunpac Santa Mariac uiesanmanta pacaris murca ; manarac uachaspa , uachauachasccanmantañapas , cuchcaspa Ilumpac pachallapuni , cay Mariacca qqjeparirea , i, nii. Quinsaneqquenpi ; quiquin Jesucristo , qqjispichiuananchieraicu , ñackarircea , ua . furcca , i , nii. Tauaneqquenpi : quiquin Jesucristo ucjupachacunaman uraicureca , chaimans tari , cusiy jamuynin suyacheac Santo Padrecunac almanta jorccomureca , i , ni . Pfichccaneqquenpi , quiquin Jesucristo ua nusccacunac chaupinmanta, quin sa ppunchai uañuchisccancunianta causarinpureca , i , nii . Soctanequenpi : quiquin Jesucristo janacpachata uicharipureca ; chaipi Dius Yaya Llapaatipac pañaneqquenpi tiyascca cachcan , i , nii . Ccanchisneqquenpi : quiquin Jesucristo, cau 、 saccunata , uañuccunatauan taripac cutimuncca , allin runacunata janac、

73 camachisecan simicunata juntasccancuraicu ; sacra cunatari infiernoman cachaicuncca

pachaman

pusancca ,

uiñai uiñaipac , camachisecan simicunata allecochasccaneuraicu , i , nii . -Amen . Cjuyaicuc ruraicuna. Obras de Misericordia. Cjuyaycucpa

ruranan ,

chunca

tahuayoc :

uaquin ccans ñaupac ccanchis almapac , Almapac caccuna, cay. chisri ucjupac. Ñaupac: mana yachacta yachachina . Yscayneqquen : mana unanchacueta yuyaichhachina . Quinsaneqquen : pantacta

muchuchina .

Tauneqquen : pfiñachipayacpa panpachana .

juchanta

Pfichccaneqquen : qqjesachapayascca , chhin , muchucuna .

Soctaneqquen :

laquisccata

sonccochana .

Ccanchisneqquen : causaccunapac , uañuccunapac Diusmanta mañana. Ucjupac allin , caicuna . Naupac: onccocunata uatumuna . Yscaineqquen : yarccacta micjuchina . Quinsaneqquen:

chhaquicta

ucyachina .

74 Tauanequen: llattanta ppachallichina . Pfichecaneqquen : paccomata qqjispichina . Soctaneqquen: puricta corpachana. Ccanchisneqquen : ayata ppanpana . Cac cama juchacunac ccanchis .

sapfin

Naupac: apuscachai : Yscaineqquen : cejapacpacha michha Quinsaneqquen : uachupucui mappa .

cai .

Tauaneqquen: Pfiñaimanta pfusususui . Phiscanenquen : sacsapucui . Soctaneqquen : runac saminmanta chhi

quicui . Ccanchisnequen : sanppacui . Cai ccanchista , uac ccanchis virtudes chhiquiyachin .

2.

allin allinta apuscachanapac , Mana ricsicuspa, jinantimpac ckumuicucuna . Cai llullapachac imanman ama ckasca-

3.

cunapac, cjuyacui sonсco cana . canapac, Mappa uachupucuc ama

1.

mappachacuicachaimanta aiqquecuna . 4.

Pfiñaiuan ama pfusususunapac , muchu 、 cuisoncco cana .

5.

Sacsapucuc

ama

canapac ,

micjuipi

75 6.

ucyaypi uaquiiniyoc cana . Runac saminmanta , ama chhiquicunaDiusraicu runamasi pac , soncco,

7.

caridadniyoc cana . Samppacuiman ama yachacunapac , Diuspac runapac ckuchi cana . Virtudes teologales quinsa. I?

nii: -Suyacui : -Diusta

Diuscas .

Ccanraicu , runamasitari quiquin Diusraicu munacui .

Virtudes cardinales taua.

Unanchac man atiscca quichacui.

soncco

cai: -Cuscachai-

cai : -Atitacyai : -Sumac ua-

Almanchicpa aucancuna quinsa. Supai ; -Llullapacha : -Sacra Causai

aicha.

ppuchucaita uatunacuna.

Uañui : -Diuspa cha: -Janacpacha.

uatunan: -Ucjupas

76 Espiritusantoc_ccoscoan ceanchis . Naupac ccosccan: -Yachai . Yscaineqquen: -Jamuttai . Quinsanequen : -Cunai , Tauanequen : -Atitacyai . Pfichccaneqquen : -Amauttayai .

Soctanequen : -Cjuyapayai . Ccanchisnequen : -Diusta yupaichai . Espiritusantoyoc cconpi cristiano

Caridadniyoc : -Alman

son.

cjaina cusiscca : -

Sonccon junttascca : -Muchucuiniyoc : —Uatuscca soncco : -Mana pfiñarccocuc : -Tucuipac ñucñu : -Tucuipac allin : -I , nic : Ni pita cejauarac : -Mana cjuchiccjochpa 、 cuc: -Llunppac causainiyoc .

Samichaicuna pusac . 1.

2. 3.

Samicchascca : cai llullapachaman mana niscam yananchacuc, paicunapac Janac - pacha camai.Samichascca : llanppu sonccocuna, paycunatacmim cusita causanccancu . Samichascca: uaccaceuna, paycunatac

77

mim ccochochiscca canccancu . 4.

Samichascca : justiciamanta yarccascca chhaquisceacuna , paycunatacmim

5.

Samichascca : cjuyapayacuc sonccoyoc、 cuna , paycunatacmim Diuspa ejus

sacsachiscca canccancu .

6.

7.

8.

yaininta taripanccancu . lumpac sonccoyoccuna , Samichascca : paycunatacmim Diusta ricunccancu .

Samichascca : mana piuan juchataric 、 cuna , paycunatacmim Diuspa ua 、 uan sutiyoc canecancu . Samichascca : checcan sonccoyoc casc 、 cancuraicu ñackariecuna , paycuna. pac nisccam Jana - pacha camai .

CATECISMO

CRISTIANO .

Tapuc . -Churicuna , uillauychic -¿Dius eanchu? Cutichic . -Ari , Yaya , canmim . Tap . - Jaickatac Diusri ? Cut . -Uc sapallan . Tap .-¿Maipitac cai Diusri ? Cut .-Janacpachapi , caipachapi, tucui mai

78

checcan , mai cachcanmim .

pachapipas Diuscca

Tap.-¿Pitac cai Diusri? Cut.-Santísima Trinidad .

Tap .-¿ Pitac cai Santísima Trinidadrí? Cut .-Yaya , Churi , Espiritusanto , quinsa persona , Dius cainincca uc ckata. Tap.- Yaya Diuschu? Cut .-Ari, Yaya, Dius .

Tap.-¿Churi Diuschu? Cut. -Ari , Churipas Dius . Tap .-Espiritusanto Diustacchu? Espiritusantopas Diusllatac. Cut. -Ari, Tap.-Chaicca ari quinsa , imainatac uc sapallan Dius ninquichieri ? quisa, uac uac ; Cut.-Personanma ari

Dius cainincca ucllapuni: utiy utiy Misteriomim caicca; yupaichana manam runac yachainin taripaita ativ nanpac jinachu . Tap.-Jinacca ¿maiqquerintac runa tucures ca? Cut. -Churi sapallan . Tap.-¿Maipitac runa tucurcca . Cut . -Ccollana Mariacpa llunppac uicsan

pi . Tap .-¿Ymainamanta runa tucurcca? Cut-Espiritusanto cai uarmi Mariata ckan-

chaicusccallanmanta ;

79 cejapac

gras

ciallan manta . Tap . -Chaipacha , cai uarmicca cejarita ricsispachu uachacureca?

Cut. -Manan Yaya . Cai

lumpac Mariacca , manarac uachaspa, uachachcaspa , uachiasccanmantañapas , llumppac pachallapùnim carcca : -Adanpa juchanpas manapunim jaickacpas chjancaicurillaccapaschu ; ¿Diuspa mamancha ari?

Tap.-Chaipacha , ¿cai churineca Diuschu? Cut.-Diustac runatac checcamanta ari. Tap . - Cai Dius Churi, tucurecari?

imapactac runa

Cut. -Juchamanta cejispichiuanchicpac . Tap . -Runa tucusceanmanta , ¿ima sutiyoc、 tac? Cut.-Jesucristo

sutiyoc .

Tap . - Cay Jesucristo , juchamanta , ccjiɛpi chiuananchicpac , ¿imatatac rurarcca? Cut. — Ñackarircca , muchurcca , Cruspi cha catascca uañurcca . Tap.- Dius caininpichu, runa caininpichu uañurcca? Cut,

Manam Dius caininpicca uañunman chu carcca , lapaatipac espiritus casccanraicu ;

runa cainillanpin ua-

80 nurca .

¿Cunancamapas uañusccachà chaipachacca cachcan i ? ppunchai uañuchisccancus Cut.-Quinsa

Tap .

manta causarinpurcca. Tap. - Cunanri maipitac? Cut. -Causac, Janacpachata uicharipurcca , chaipi Dius Yaya lapaatipac pa-ñaneqquenpi tiasceacachcan . Tap. - Uctauan cutimunccachu? Out .-Cai pacha ppuchucaita cutimunca . Tap.- Ymamantac cutimuncca? Cut. Causaccunata uañuccunatauan uatuc . Tap.- Ymamanta , uatunecari? Cut. -Camachisccan simicunata junttarccancuchus , manachus, chaimanta. --Tap. Chaipachari imanasuntac? Cut.-- Jinantin , quiquin ucjunchiuan als manchicuan , ppanpasecamanta , cau sarinpusun manaña uctauan uaňu 、 napac. Tap . -Camachisccanta mana junttaccuna , ¿maimantac rincca ? R Cut. Supai uasiman uiñaipac ñackaric . Tap.-¿Junttaccunarì? Cut.-Janacpachaman uiñai cusita causac. Tap .-Apunchic Jesucristo ¿jaicka jauapitac?

runa

caininpi ,

81 Cut.-Yscai mo

jauallapi : Cielopiuan SantisiSacramento Altarpi del

uan . Tap.- Santisimo sacramento del Altar ima tacrí? Cut.-Hostiauan Vinouan Sacerdotec misa chcaspa consagrascan . Tap.- ¿Chai hostia, chai vino manarac Sacerdote consagrachcactin Jesucris toc aichanman, yauarninman cutinñachu? Cut. -Manan , Yaya; hostiápas ccasi_ttantallarac , vinopas ccasi vinollarac . Tap. -¿Hostia consagrasccari imatac? Cut.-Jesucristoc causac ucjun .

Tap . -Vino consagrasccapiri imatac? causac yauar Cut. -Quiquin Jesucristoc nin . Tap . -Consagrascca hostiata Sacerdote ppaquin chaipacha Jesucristoc ucjun ppaquicunchu? Cut. - Manam, Yaya , ppaquicunchu ; chairaicu chasquicpas , machcja ttunas tapas chasquichun , tucui Jesucristos tam chasquin . Tap .- Maimantàtac cai tucuita

yachan-

qui? Cut . -Diuspa nisccanta, Santa Iglesia Mas 6

82 manchic yachachiuasccanchicmanta . Tap.-¿Ymatac Santa Iglesiari? Cut . -Jinantin cristianocuna uc i ? niipi ,

ucllachhascca , Papa santo, Jesucristoc rantinpa , unanchasccan . cristiano confesacun? Tap.-¿Ymapactac

Cut.-Dius,

juchanta

panpachapunans

рас. Tap. -Sumac confesion ta rurananpac , ¿ima jaickatac rurananri? Cut .-Naupacllata , cac cama jucha rurasc canta uatunan , yuyaicucunan . Yscai neqquenpi , cai tucui juchanta , mana pacaspa , mana llullacuspa , ni all ccachispa , confesorman siminuan chhataicucunan . Quisaneqquenpi , juchancunauan , Diusta pfiñachisccans manta , tucui soncco llaquicunan . Tauaneqquenpi , uctauancca , manapuniña pantasacchu nispa , sinchhicta sonccochacunan . Pfichccaneqquenpi , confesorpa camachisccanta junttanan : cai pfichccata . Tap.-Uañuipachapi confesor mana cactin , juchasapa imanan mantac? Cut.-Uc aeto de contricionta ruraspa , Diusmanta misericordiata mañacus 、 pa qqiispinmantac ari .

83 Tap.- Ymatac acto de contricionri? Cut. -Cai-

Apu Yaya Jesucristo Apullay , checca Dius , che cca runátac ; Yayay, ruraqquey, qqjispiche qquei ccan pichus canqui chairaiculla , ima jaickata llallicta munacususccayraiculla , llaquicuni, pfuticuni , ñacacuni pfiñachisus caymanta: cunan mantacea, graciayquic yu yaichhasccan , uanasacmim ; manañam ueta , uan juchallicusacchu ; juchaman chayacheqqueymantapas ayquesacmim ; confesacusac, confesorpa penitencia ccoasccanta junttasac : causainiyta , muchusccayta , imapi allin rurasccaytauanpas juchaycunac ran tinpi sirpaccayqui; tacyaisoncco mañacususccayman jina , ccan sumactac , cjuyapayacuctac casccayquiraicu , suyacuni , juchaycunata panpachapunayquita , graciayquitari ccoanayquita ccanmanta mana cacharicuspa , manaña pantaspa , uañunai pachacama , ccjapac maquiyqui urapi causanaypac Amen.

84

Comulganapac . Jesucristo

Apullay ,

Diusniy; manam

camayquichu cani uaccha ucjuyman yaicumuanayquipac : ccjapac simillayqui rima . richun , juchaycunacca panpachacullancam , almaypas qqjispicullanccam- Amen . Iglesiaman yaicunapac .

Apullay, yaicuchcani : Uasiyquiman , tucui soncco muchhaicusunayрас , ссјарас sutiyquita yupaichanaypac, tucui atiyniy uan uaillucusunaypac , ccan sapan rura qqueyman casccaytacama sirpaccacunaypac ima , graciaiyquiuan yanapauay ariAmen . Bendiciscca yacuman chinpaspa . Almaypac, ucjuypac, cai bendiciscea yacu causaita cusiita coachun , venial niscca juchaycunari , panpachasccatac capua chun Yaya, Churi Espíritusantoc sutinpi-Amen . Cruzta

muchhaicuchcaspa.

Cruz Santa ,

muchhaicuyqui , Jesusniy

85 ccanpi chacatascca qqjispichiuasccanraicu . Misapi hostiata joccarictin . Chai consagrascca hostiapi, Jesus Apullay , muchhaicuyqui. Ceanmim nirccanqui : caimim ucjuy nispa ; chaimanta pacha , cruzpi chacatascca qqjispichiuasccayquita , cai hostiapi ccjauarisuytauan , Ruraqquey, Diusniy, yuyarini . Calizta joccaricheactin . Chai

consagrascca

vinopi ,

Cejapac

nirccanquitac muchhaicuyqui ; Apullay, mim: Caimim yauarniy nispa : -chai chji-. camanta , Cruzpi chacatascca uarcurayasccayquita , soncoyman churacuni : cejauarisuytauanrí,

juchaycunata

cai yauarniyqui chamusccanta ,

maillananpac ,

qkiriyquicunamanta pfac Sumaqqjispicheqquey ,

qquey, Diusniy, yuyarinitac- Amen . Hostiata Caliztauan cusca joccaricheactin .

Jesus pitachus pauccanaycupac ccan ccoarcaycu , paipi, paiuan, pairaicu , ccan . quiquiyquipac Llapaatipac Dius Yaya, ui-

86

ñai gloria : chairaicu cunan nuccapas almayta, tucuy casccaytacama maquiyquiman , checa Dius , Cejapac Apullay uicchhucuni --Amen . Misa tucucuita bendicionta churachcactin .

Ccan Diusniypa cjuyauasccayquiuan , cai Misata tucui soncco uyaricuni ; Apullay , cunancca bendicioniyquiuan ripusac Espíritusantoc sutinpi . Yaya, Churi , Ama ari cacharicuaychu ; mainiellapipas ccaillayquipi casac , auccaycuna ama atipauananpac; uasiypi , purisccaypi , llanckainiypi , graciayquimanta ama cacharicuaychu , astauanpas ranpfauay, yanapauay, jamachhacuay: nuccacca , cunanmanta, su 、 mac cristiano jina causasac nichcanim , ccan iyau niuaytac ari - Amen.

Actos de za y

Fé , Esperan-

Caridad , chua .

en

qui-

Nucca cristiano Santa Mama Iglesia Católicac uauan : -Uc sapallan checca Dius uiñaimanta Cac; imaimana ñauic ri-

87

cusccampa, mana ricui atisccampa camaCai quiquin pas ruraqquenmim , i ? nini . Diustacmin Cuscachac: camachisccan simi cristianocunata . Janac-

yupaichac, junttac

pachaman pusaspa ; mana yupaichac , mana junttaccunatari ucjupacha infiernoman ui、 Cai quiquin Diustacñaipac cachaicuspa . mari, quinsa Persona, Yaya, Churi , Es píritusanto ; mana raqkicuc , mana ttaccacuc, uc munainiyoc , uc chainiyoc. Caimim Misterio , i?, nini .

atiyniyoc, uc unanSantísima Trinidad

Cai Santísima Trinidad-

pa iscaineqquen Persona , Churi sutiyoc, ckanchaicusccallanmanta , Espíritusantoc Ccollana Mariac uicsanpi runa tucurcca manarac paccarimurccatac ; cai Mamari , uachaspa, uachaininpi, uachasccanmanta ñapas , llunppac pacha qqjeparircca : caimin Encarnacion Misterio , i?, nini . Cai quiquin Diuspa Churin Santa Maria Mamanchicpa uicsanmanta paccarimocmari , quiquin Jesucristotacmá Cai Jesucristo . Sacra、 hostiapi Santísimo consagrascca mento del Altar sutiyoc , Eucaristia nis ccatac, i?, nini . Paimin jinantin juchasapacunata qqjispichinanraiculla , ñackarircca , muchurcca , cruzpi chacatascca uañur. cca ppanpascca carcca , quinsa ppunchai

88 ppanpasccamanta

causarinpurcca , Janae-

pachata uicharipureca : Dius Yayac pañaneqquenpi tiascca cachcasccan mantari , ta ripai ppunchaita cutimoncca , uañusecamanta causarinpusccancutauan taripac ; camachisccanta junttasccancuman , mana junttasccancuman jina, sapa ucta gloriainfiernomanrac manrac, raqkipunanpac uiñaipa uiñainincama . Cai tucuita , llapantin Iglesia Católica Mamaypa camachiuasccanta camapas, quiquiyquic yachachisccayqui casccanraicu , tucuy sonecoyuan , tucui yuyainiyuan , Diusniy , Apullay, i? nini. Cai, i? nisccaypiri , yanapauasccayquiuan , nitacmin . Actos

causasac

de

uanunaycama , nis

Esperanza.

Diusniy, Apullay, chjica sumac, utii utii yuyac llapaatipac, cjuyapayac ; ccanpim , tucuy callpayuan , tucui sonccoyuan suyacuni graciaiqutta ccoanayquita, juchaycunamanta sumac confesionta ruraspa qqjispiíta atinaypac ; chaimantarí, ccanmanta manaña uctauan cacharicuspa uañunay chjicacama causanaypac ¡ Ai , Diusniy!, ccanpa graciayquipi uañusac cancca chai

89

1 cca ay!, misericordiayquiraicu , Gloriayquiman pusauanayquita , ccanuan tanta uñai uiñai causacucta , suyacunitacmin . Actos

de Caridad .

Llapaatipac uiñai Dius : Ccan , pí , casccayquiraiculla tucuy sonccoypa soncconuan munacuyqui : jinantin auccaycunata , sacraqqueycunatauan pas, ccanraicucca, juchanta pampachaspa , munanitacmim . Mosoc soncco checca munacusucta ccoay ari , cai munacusùsccaypi taripauananpac - Amen .

uañui

Alabado .

Santisimo Sacramento Altarpi cac uiñai uiñai muchhascca , uailluscca cachun ; cco llana llunppac Maria , causaininpa ccallariyninmanta -pacha mana juchac cejauaicurisccanpas jinallatac- Amen .

Confesacuc manarac chinpachcaspa. ¡Ay ima

ppenccasccam,

Diusnillay,

90 cejauaicucuspa cachcani ! ¿Imachus nuccamanta uañunay pachapi canman carcca i? ¡Ay Yayallay!; cjuyai cjuyai punimin uaccha almaycca juchacunac atisccan cachcascca , nuccarí , ñausa mana ñauìyoc jina ; ni imata cejauaricue , ni imata ricuc , ni imata manchac uiñaipas caipacha causai canman jina ¡ iyau í?, imallan runa mana graciayquiguancca ....Taua chaqui uiua jina juchhuiniymanta pacha simiyquita mana yachac , ni ccan Apuy, Ruraqqueyta recsicuc: yuyasccani uiua jina nuccapas micjunaypac , ucyanaypac, sunttinaypac, cjuchichacuicachanallaypac causasccayta ! Cunancca , Cejapac Sumaqquey, nuccaman cutiniña : Janacpacha cusi causaipac rurauasccayquita yachaniña , manañam cconccasacchu ; ama ari ccan nuccamanta aiqqueytacchu , ama pacacuaychu , ama millachicuaychu ; maina ricchhacpas uauayAllichá sapaichuriyqui Jesus quim cani. Qqjispicheqquey Penitencia Sacramento Confesionta unancharcca , juchasapacuna confesorpa chaquinman chinpacuspa , tucui soncco cofesaycuspa , juchan panpachascca , allin maillascca , allin chhuyanchascca, jataricuyta atinanpac ; caita unanchacuspa, tucui juchallicusccaymanta , ccan-

91 manta aiqquescca chjica unai

purisccay-

manta , llaquiscca chinpacuchcani , Ilapantin sacra yuyasccayta , sacra cejauarisccayta , sacra munapayasccayta , sacra millai pantasccayta ima , cai quiquin simiyuan chhataycucuc, Yaya Confesorniyman uillacuc: chai ari , cunancca yanapauai . Ccollana Llumppac Maria, cjuyapayac

lantun ; chaquiyquiman ullppuycuscca cai uacha uauayqui, Jesus churiyquimanta mañapuanaymama ,

juchasapacunac

quipac muchhaicuyqui ; ccanmim gracian ta , sumac confesionta ruraspa janacpacha ñanman yaicunaypac, chasquipuanqui, cai sumac gracianuan allillan cai , confesionpi riuananpac , qqjepamanri mosoc runa, mosoc cristiano cutinaypac . Ccapac ranpfaqque Angelnillay, almaymanta mackallicuy ari , auccaycunamanta jamachhacuay, yuyainiy ama tulayauananpac, sonccoy suttiyauananpac, ñauiy quicharicunanpac , ccalluyri ama uatacuananpac ; cai tucuiuan jucliallicusccayman jina, llapa juchaycunata , cacllata , confesor Diusniypa rantinman chhataicucunaypac , chaimantarí, Diusmanta manaña uctauan cacharicuspa, Amen.

uañunaycama

causanaypac-

92 Confesaeusccamantaña. Chaicca Diusniy, chaicca sumac Apullay, chaicca nisusccayta junttaniña ; chaicca juchaycunata confesacuni , chaicca confesorniyman chhataicucuniña ; ccajpac misericordiayquicca chasquiuanchus i?; chai qqjispicheqquey yauarniyquicca maillauanchus i?; llapatin juchaycunata panpachaicu puanchus i?: arì nichcanimá nucca uaccha uauayquicca, ccan cjaina cjuyaita cjuyauayta munasccayquiraicu , cruzpi chatascca uañusccayquiraicu : ccollana llunppac Maria mamayquic ñackarisccan muchucusccaraicu : Angelniypa mañapuasccanraicu ima: Jina cachun ari Diusnillay: amaña cunanYyau i ? eca nuccauan pfiñasccachu cày ! Imainam ama jaickacpas juchaman chayaimanchu carcca .....! Chaiuanpas uaran cca uaranccata ñacaspa juchallicui yachasccay pachata , uatic uatic chaquiyquiman ullppuicucuni, manaña uctauan anchjurinaipac ¡ Ay Maria mamallay ! ccan ari cju yaqquey cáy; ccan ari mañapuay: ccan ari maquiyqui urapi ranpfasccata uiuacuay , gloriaman ricusoc uicharimunaycama Amen .

Manarac comulgachcaspa . Janacpacha , caipacha Dius , runacunac

93 qqjispicheqquen : ¿ccan, Diusnillay nuccaman jamuc richcanqui? ¿Nucca chasquisccayqui? ¡ Ua ! ¡ Imatac caicca ! ¡ Ttucuni !, ¡ utini ...... ! ¡ Ay sumac casccayquicca ay!; ¡ ăucňu soncco casccayquicca ay!, manan tupuyocchu ! ¡ Pitac niman cunan nucca micjusunayta , ccanchus, caicca aichay , micjuichic níspa mana camachiuacchu carcca chairí ! Ari, Apullay, micjusac cai ccjapac Sacramentota , ccan Jesusuan , jínaspa , cusita sacsasac ì? nichcani . Ccan , manachu?, Cruzpi chacatascca uañurccanqui?; qqjispichiuanayquiraicu imaimanata muchur ccanqui? Ccan arí , quiquiyqui cai Sacramento canqui í? nini , cutin cutintapas i? nisac tucui soncco ; cairaicu , nuccacca , Santísimo Sacramento,

tucui

soncco uic-

chhuicucamuyqui . Uañuchiuachncupas cai ì? nisccayraicu , nuccacca , Jesusnillay, ccanpi í? nini , ccanpi suyacuni , ccanta , tucui atiiniyuan , munacuyqui, nillasccayquipunii janpuay, ari cunancca; janpuay Ruraqquey: janpuay, Diusniy: ama uctauanpas cacharicuayñachu , maquiyquipi Amen .

tucucunaycama

Comulgasccamantaña. Santísimo Sacramento ancha uaillus-

94 cjaina ricchhac uacchapas , cca Jesus, causac ucjuyquita cai misterio Eucaristia sutiyocpi chasquini ; ricchainincca ttanta ; cckapainin , nirainin ttanta ; simtypac Almaycca , ucjuypac mallisccacca ttanta . manam ttanta nichcasunquichu ; ccanmin Causac Diuspa Sapaichurin jallppa pachaman uraicamuc canqui , nispam ullppui cuscca acsuicucamuchcasunqui ,

muchhai

Uiñai uiñai muchhascca , cuchcasunqui . uailluscca cày ari ; Angelcuna cai sonecaySantocuna mana pi muyuicusuchuncu , tucucuita yupaichas uchuncu , almayri uiGrañaipac, cusiscca, ccorpachasuchun . Apullay, nucca millais ciasta ccoyqui , man jamuasccayquimanta Ymaytac tiyan nucca ccosunayparí? Uc sonccollay tiyas chai ckatai sonccoyta ccopuyqui , puan , Caita cunanmanta pacha uañunaycama . niyqui, Diusniy , tucui yuyainiyuan , tu cui yuyai atisccayuan camapas, imaraicucunanmantacca , manañam imata、 chus , pas munaita

yuyaniñachu .

cunan ppunchaimanta , casac , nuccatac ccan

Cean ari cày

ccan cày nucca , manaña nuccapi

ñaupa casccaymanta imapas puchunanpac ¡Ay! Ppenccacunim , Diusnillay, tucui ima rurasccayta yuyarispacca : tucui yauarniy

95

sucsuquipauan , ninriycuna laurauan ; tucui nucca chucucucuni manchaimanta , chjica pfiñachisusccayta

yuyarispa .

Chjicalla-

na cachun ari, Apullay, chai causaicca ; graciayquipim suyacuni , manaña uctauan chjainata purinaypac . ¡ Ay! Ccollana Llunppac María , ccan ari cunanca Mama jina mañay nuccarai cu , churiyquic gracian ama saqquerpa riuananpac ; astaun pas, ppunchaimanta pjumchaiman ñauiyta quicharispa , sonccoyta suttiyachispa , yuyainiyta uatuspa ; Jesusniypa ccaillanmanta ama chjicayachiuchunchu , cej apac ccaillanpi, gracianpi uañuspa, Cielopi uiñai uiñai ccanuan tanta

Diusninchicta ricunaypac - Amen .

SAETAS PARA DAR MISIONES .

CORO-Llaquicuni,

Diusnillay,

Chjica juchallisccaymanta ; Millai, sacra casccaymanta Panpachauay,

Apullay.

Cejaiccascca jina ccasillam

96 Uañui pachata cconccanqui: Uañui pachapiñam canqui , Chinpamusccancca suttillam .

Cristiano, yuyainiyquipac Manachu uañuicca tiyan? " Chaichu misqkicta sutiyan? Chaichu cusii sonccoiquipac?

Ccanpa muspfanaiqui cama Uañui jauallaiquipiña ; Yanccja , ccasillapuniña Aiqquei, uaccai cconccaicama .

Causaiman ricjurirccanchic Uiñaita usachinanchicpac , Uc ppunchai uañunanchicpac Allin causai yachananchic .

Cristiano, ricchhai , jatarii , Yma puñuitac cai puñui? Maicamatac uma muyui

:

97 Tjamaicachanqui? ....... ¡ Cejauarii ! , ...

Pactam puñuicapunquiman Machai puñuita , ¡ pactatac!! ... Punucunaiqui camatac Uañui taripasunquiman .

Uañuicca llallin

suata

Pacaimanta muyusccanpi , Caimanta ascama atisccanpi Chincarichiita runata .

Chantari?.....Chantari ? .... runa , Diuspa ccaillampi churascca, Aoccac paccoman rurascca ¿Maitá rincca cusiicuna?

Cristiano jappii yuyaita Manarac juicio cachcactin ; Manarac Dius uatuchcactin, Sumacta munai causaita.

7.

98 Ccaillanpi ima rurasccaiyqui, Rimaipi pantasccayquipas ; Súa , millai casccaiyquipas , Llulla

cckóslliicachasccaiyqui .

Ccasin pacai munachcanqui Pacaipi rurasccaiyquita , Tutan sacra casccaiyquita; Diuspa ñauinpimim

canqui .

¡Ay Juicio! Manchaimim canqui !, Diusta mana manchacpaccca ; Yallichus sauccachacpaccca . Tapya ,

sinchhic chhiqui canqui .

Juchan jaua uañuccuna Ucju - pacha ñan checcanta Muchuc rincca juchanmanta ¡Yuyaricui , causac

runa !

Ynfiernopi much unacca Manam iscai ppunchailláchu ;

99 Manam

ccasi

Supaiuan

rimaillachu

lauramunacca .

Ama cai jatun chhiquiman Uañuspa chayanaiyquipac Jatarii , sacrata atipac , Diusta churai sonccoiyquiman .

Chaipacha cusii uañuipi Ppuchucanqui cai causaita ; ñacaita Chaipacha uiñai Allccachinqui

Manam

cusicuipi.

Gloriaman chayaccca

Yma cusiipas can manchu , Nitac ima sispanmanchu Cejapac casccanman ricchhaccea.

¡Ay Gloria uiñaipac cusii! ¡Ay Cielo uiñaipac causai ! ¡ Ay ccainacui mana sacsai ! ¡ Chincachisuicca .... Mai pfutii ! ...

100 LO QUE SIGUE ES PARA CANTAR NO DE

DULCE JESUS

CORO- Aу ñucñu

Jesus

Cjuyaspa ccjauauay, Juchallisccaimanta Ucila

panpachauay.

Yupaimim juchaicca Millaitac , mappatac , Chaipac yauarniyqui Llumppactac,

cejapactac .

Juchata panpachac Uraicamurccanqui, Chaipac lasa Cruzta

Licraricurccanqui

Jjichca-pillusccata Cejauarisuytauan , Chicnini supaita Juchaycunatauan .

EN TO

MIO»

104 Cruzpi chacatascca, Dius Apu Jesus , Nuccapaccca llantuy Chai uañui , chai Cruz?

Ymainapunitac Caita ricucheaspa Juchapi causayman , Pauccaita atichcaspa ?

¡Ay Jesusnillay, Cjuyai

qqkirinchascca ;

Chaquiyqui , maquiyqui Cruzpi chacatascca .

Uyaiyqui jinchhascca , Cejasccoyqui ttucsiscca , Ucjuiqui asuttiscca , Llapan chocrichascca .

Ymayquitac mana ¿Cjuyai cjallasceachu?

102

allin ¿Uc checcanpas Ucjuyquipi canchu?

¡Jucha ,

uattisamcka !

Ymatas ruranqui , Diusta uañuchispa Cusisccachu canqui ?

Cjuyauay, Diusniy Cjuyauay, Yayay Pantaita cconccasac , Sumac

Apullay.

Juchaymim, Diusniy Juchaymin, Yayay , Maimán ckumuycusac Cejapac,

Apullay?

Cristiano ccjauariy Juchac rurasccanta ; Llacsascca uaturiy Diuspa

muchusccanta .

103 Mai soncco nanaimim Cruzpi muchusccaiqui , Qqjispinaycuraicu Yauar jich hasccaiqui

SALVE

DOLOROSA.

-Sapai Ccolla , muchhaicuyqui Uaccha cjuyac , llunppac Mama ; Chaquiyquiman chinpac cama Allinyachun mañacuyqui.

Jesuspa maman cachcaspa Ccan yachanqui uaccha caita Yachanqui llaquii uaccaita Mana pita juchachaspa .

. Chincachispa Churiyquita Ccanpac llantu tjunicapun , Jatun sachha siriicapun Chorichaspa sonccoyquita .

4.04 Sapayacuc juruckuta , Ccanpac inti chincactinpas , Jina laquiipa chaninpas Chasquii uaccha sonccoycuta .

Muchihaicusuycu uaccacta , 害 Anchjicta runac maquinpi ; Llaquicta , Cruzpa chaquinpi , Sapan pacha muchuchcacta .

Eva mamayoc , ccarccoscca , Ccanmanta , mana saickuita Suyacuycu , ricucuita Cusi - causaiman jorccoscca .

¡ Chay ari, cejapac Marcaycu ! Cjaina sapayqui muchucpas , Ueqqe - llocllaipi chullucpas Nucñu sonceo 1 cjuyauaycu .

Cai lulla - pachapi usucta, Ricuchcanqui ccan astauan,

105

Nackariilla Mana

mana

ccanman

Pfutiicunac

ccanuan ,

ullppucuscca.

tirauisecan

Manam ccanpiñachu

canqui,

Simeonpa simin junttanqui Cai ueqquei pachac qkirisccan .

Belen portalpi cusiscca Jesusta acsuicucurccanqui , Cunan runac maman canqui , Juanpa maquinpi

Ilaquiscca .

Chaimanta pacha mamaycu , Aoccacunata atipaspa; Nuccaycuraicu mañaspa: Jesusta ricuchiuaycu .

¡ Ay Maria !, Ilaquipayac ¡Ay cjuyapayac Ccollana ! Nucñu , llunppac mai munana Chhiquiipipas pfutipayac .

406 Ceanman

chinpacamuctiycu

. Ama qqjesachauaycuchu , Ama millachicuaycuchu Machcja juchayoc cactiycu .

VERSOS EN QUICHUA .

Al Niño Jesus, para cantar en tono de Villansicos en los curatos de Aldea .

Ima junttai soncco Runata masckaspa Uiñai pachamanta Uraicamurccanqui .

Ccorita, ccollqueta , imatauampas Ima Cekopapac cejauaspa , Paccarimurccanqui .

Pfutiita , yarccaita Ranra uasichascca , Chiri cjatataita

107

Llattan muchurccanqui.

Sumac

uiraccocha ,

Qqjispichiqqellay , Uclla uillaicuuay ¿Imatan munanqui?

¡Attac ! Mai llacsasccam Nucca jamuttani , Runac pauccanantam Ccancca masckachcanqui .

Runata cjuyaspa Runa tucuspari , ¿Imactac llaquiscca Chjicata uaccanqui?

Ama ari

uaccaichu ,

Cejapac Apullay, Mai soncco nanaimim Chjachca

uaccasccaiqui .

108

Runac pantasccanchu Sonccoiquicpa samppin, Checcanchanaiquipac Llapaatipac canqui .

En los escritos de los misioneros de la el siguiente Orden Seráfica , hemos leido simbolo en quichua : es lo mas sublime que hemos encontrado en esta clase de escritos i por esto lo trascribimos depurado.

Cejapac Eterno Dios , ccantam muchaicuyqui , tucui callpayuanmin ccanta ccjapariyqui uyariuay, Yaya . ccanta muchhanaypac Simiyta quicharipuay. Ccan Santa Trinidad , Dius Yaya , Dius Churi, Espíritu Santo Dius. uc atipayniyoe , ima jaykata rurac, uc sapallan canqui quinsa persona caspapas . Ccan intic ruraqqen , quillacta sumachic ccoillorcunatapas llapantam yupanqui, mana yupanata túcuitam riesinqui sutimpitacmin uacyanqui

Cay tticsi muyuta janacpachatapas

109 ccanmin tacyachinqui , ccanmin ticrachinqui tuta, ppunchaitapas, chirau , poccoitapas mittan mittan acuchinqui . Ccampa cainiyquipim uairapas pfucumun , ninapas cckonirin , parapas suttumun mayu ccochatapas, challua causanampae ccantacmim junttaycuchinqui . Ccampam Cuni orcco , Inquillpata campam :

pictac Uaillaypampa? Yurac jamancckaypas , ccantu , chhiuanuaypas? Sachhacunatapas ccantacmim mallquipuarccanqui . Ttichiu ppuylluricuc , challua uaitaicachae taua chaqui puric, jallppa llocekaicachae jinantin causacuan , anallu camapas fiat nispa rurasccayquim . Empireo Cielota , Angelcunatapas gloria uasipacmim unanchacurecanqui;. Jallppa pachatari runac churimpaemim Ccan, Pacha camac , ccorccanqui Jallppa tturumantam runayquic ucjunta ccan luttapurecanqui , animanta ccanta ricsisunayquipac, ricchhayniyquimantac Cean Dios samaicupurecaaqui Supai uateccascca juchallicuctimpas manam uicchhunquichu , manam cconc (canquichu; Jesus

rùna soncco , sapay churiyquitam astauampas ccoarccaycu .

110 Santísimo Jesus , ccjapac Diuspa Churin ccanmin Dius caspatac runa tucurccanqui chunca muchhasccayqui , uaccha runaiquita qqispichiuasccaiquimanta . Maria Virgenta, sapai mamayquitam llallirachirccanqui Angelcunamanta ,

inti, ccoyllormanta , ima jaickamantapas astauan sumacyachire anqui . Llumpac uicsanmanta paccarimurccanqui , Cruzpi uañuspȧri qqjispichiuàrccanqui quinsa ppunchaimanta causarimpuspatac gloriamampas ripurccanqui. Ccantam cejatisunqui Patriarcaycucuna Apostolcunauan , Martircunauampas , Confesor , Virjempas ; llapa Santotapas ccantaemin qqjispichirccanqui . Nucca uacchayquita ama saqqueuaychu , nucca qqjesayquita ama cconcca uaychu Chaimanta rampfauay, Jesus yanapauay , ccanta uiñai muchhanaypac . canpac gloria cachum Dius, Santa Trinidad , Uiñay cac Dius Yaya , Jesus Dius Churiuan , Espíritu Santouan quinsa persona uc Dius Ccampac uiñai gloria cachum . Amen .

114 SANTÍSIMA

TRINIDADMAN.

TRISAJIO QQJECHUAPI.

Ccollana mana raqkicuc Trinidad muchhascca, yupaychascea cunampas , jayckacpas , uiñaipa uiñainincamapas cachum. Amen . V. Apullay, simiyta quicharipuay. R.

Cuncayri sumac casccayquita chum .

V.

Rampfaycuanayquipacmim Diusnillay muchhaycuyqui . Usccjacuy, Apullay, yanapauaypi . Yayapac, Churipac, Espiritu Santopacuan gloria cachum .

R. V. R.

ccjapari-

Imaynachus cunan, jayckacpas , uiñaypa uiñainincamapas . Amen . -AleJuya. Mana cay canan cactinri ccjaticucta : Uiñay - pachac Incan Apu, ccampac uayllucuscaycu cachum ari. CONTRICION .

Quinsapi uc sapallan Dius , Yaya , Churi , Espíritu Santo, mai munaqqueycu ; ccampi iniai, ccampi suyacuni, ccanta , tucui

112 sonccoyuan , ucjuyuan , almayuan atiyniyuan, unanchai atisccayuan camapas munaiqui ; Yayay, Apuy Diusniy , yupai sumactac, mana tupuyoc munanapactac casceayquis raycu : Trinidad Santisima , ñacacuni ; Tri nidad ancha uaylluscca , pfuticuni ; Trini dad ancha cjuyacuc, llaquicuni , ccam pi , casccaiquirayculla ; cunanmantacca , caycca niyqui, uanasacmim ; pfiñachisunaytacca , uañusac astauampas : chai mana tupuyoc sumac casccayquipi suyacuni, llapantin juchaycunata pampachapuanayquita , graciayquitari ccoanayquita ; yupai munana Trini dadniyquita tacyay soncco munacuspa , yu causanaypac 1 paichacuspa uañunaycama . Amen . Himno .

Ckajac inticca itjinña , Cunancca chai uiñay ckancha Trinidad , cjuyaipac ancha , Sonccoycuman ccoyta atinña Munainynta , payllapiña Tuta ppunchai yuyanapac; Jinatac mañacunapac

Gloriapi payuan causaita . Yayapac , Churipae , cachum ,

413

Ay Espíritu , jinatac Uiñai cusiy, gloria ccampac Mana ppuchucacuc cachum. Amen. «Yayaiycu» qui Maria»

Aqui

V.

R.

-«Dius uaccaichasunluego lo que sigue-

Yayapac , Churipac , Espiritu Santopacuan gloria cachum . Imainachus cunan , jaickacpas , uiñaipa

uiñainincamapas jinallatac. Amen . Santo , Santo, Santo Apu Dius Llapa atipac, Janacpachacuna jallppapachapas cha ninchascca gloriayquic ccjapacyachysccanmanta. Gloria Yayapac, gloria Churipac ,' Espiritu Santopac gloria cachum. Caita quinsacama isccon cutiraicu chaillatatac , chaillatac ticrana; sapa isccompiri, gloriatauan ñaupacpi jina Yayaicuta, ninqui. ANTIFONA .

Ccanta, Dius , mana yumascca Yaya ; ccanta Dius ckatai Churi ; ccanta uíñai cu sichic Espiritu Santo , Trinidad Santa mana raqkicuc; tucui soncco i, nicuycu , uaillu cuycu muchhaicucuycutac : campac gloria 8

114 cachum mana jaickac tucucui uiñaipa ainñincamapas. Amen , V. Yayata , Churita , totauan muchhaycunachic. P

ui

Espiritu San

V. Uayilucunachic, yupaichacuna, chictac uiñai , uiñai . Amen . ORACION. Quinsapi

uc

sapan,

Apu

Dius ,

mana ppitiyta caridadniyquita, graciayquis ta, ccanman ucllachhascca causanaicutauan , ccoaycu ari; jallppa pachapi , uiñaipacha、 pipas munacusunaycupac , uayllucusunaicupac ima , Dius Yaya, Dius Churi , Es piritu Santo Dius , uiñai uiñai pi. Amen .

uc Deidad-

GOZOS.

Muchhasuncu, Dius , taquispa Arcangelpas Querubinpas , Angelcuna Serafinpas Santo , Santo, Santo, nispa .

Canquim Apu Llapa

atipac,

115 Yachaipi mana chhullayoc, Jatun Dius tucui imayoc , Ckacha, sumac , cjuyapayac ; Chairaicum cusiiniyquipac Uaillucusuncu taquispa.Angelcuna Serafinpas Santo, Santo , Santo , nispa .

Mana ppuchucacuc Tucui cusiita llallirac,

allin,

Ccjoya uiani uiñai mirac , Llapantin cac camac chanin , Trinidad , causaipa samin , Taquichcancum ccanman sispa . Angelcuna Serafinpas Santo, Santo, Santo, nispa .

Cusicui ,

Deidad

uailluscca ,

Ttucunapacmim CAINIYQUI Llapa atipac munainiyqui , Unanchainiyquiuan cusca ; Chairaicu mai ullppuicuscca Taquin jinantin cejatispa Angelcuna Serafinpas

116 Santo, Santo,

Santo , nispa .

Cusicuy ckanchainiyquita Manam pí, cejauaric canchu , Nitac yachaita atinmanchu Chai quinsapi uc casccaiyquita; Chaitac ccjapac cainiyquita Muchhaicuncu uaillurispa

Angelcuna Serafinpas , Santo , Santo,

Santo ,

nispa . !

Cusicui, chai CAINIYQUIPIM Imapas checcan , cuscatac , Camachisccayquimantatac Pfuyu , sallapa , intintin , Coillor, quillapas llipfipin; Chaimim muchhasuncu utispa Angelcuna Serafinpas Santo , Santo, Santo, nispa .

Dius, munainiyqui mirachin Uyuata causanaycupac ,

117 Jallppapi tarpunaycupac Chirau, poccoita mittachin ; Tuta ppunchairi camachin , Paita muchhai cejaparispa Angelcuna Serafinpas Santo, Santo, Santo , nispa .

Isaias uyarircca Cai Trisajiota Gloriapi Paillatacmim cai pachapi Cjainata taquiychic nircca; Iglesiari ccallarircca Imainatam cejauarispa Angelcuna Serafinpas Santo, Santo, Santo,

Muhhasuncu , Dius ,

nispa .

taquispa

Arcangelpas Querubinpas , Angelcuna Serafinpas Santo, Santo, Santo , nispa .

118 ANTIFONA .

Yupaichascca cachum mana raqkicuc Trinidad Santa ima jaickata uyuasccanraicu unanchasccanraicuampas , cunan pacha , jaiAmen . ckacpas, uiñaipa uiñainincamapas . V. Yayata, Churita , Espíritu Santota uan muchhaicunachic .

R. Uaillucunachic yupaichacunachic tac uiñai uiñai . Amen .

ORACION .

Atii camayoc uiñai Dius , cai uaccha qqjesaiquicunaman ricuchispaña i nisccaicupi uiñai Trinidadaiyquic ecjapac caininta , uc sapallampuni casccayquipiri , ccollana atiiniyquita muchhaicunaicutatac; cai tacyai soncco i nisaccaycuraycullapas , imaimana tapyamanta chhiquicunamantapas jamachha. cuanaicuta , Apullay, mañacusuicu ari , JesuAmen. Cristo Dius Apuicuraicu . Apuycu ,

Iglesiayquita,

quiquin Igle-

rampfaicunai camaccunatauampas siapi quipac, muchhaicusuicutac : Iglesia Católica i ninqui niuasccaycuc aunccancunata atipanaycupac, llacta camayoccuna uañuchinacuyta chicninancupac: chiruanocuna , here-

119 jecuna , jinantin juchasapacunapas ccanman cutirinancupac ima . Cjuyaytac ari uañui pachapi ricucuccunata , han puriccunata , purgatoriopi muchuchcac almacunata ; Iglesia mamaycuc mañasccanta camari iyau niytac . Amen. Santísima Trinidad, Yaya, Churi , Espí ritu Santo yupaichascca uaylluscca cachun ; Santísimo Sacramento Altarpi cac ; mamanchic llumppac Maria causayninpa ccallariyninmanta pacha mana juchac cjauaycuris ccampas jinallatac . Amen .

GEL

420 QQJECHUAPI

VIA SACRA,

CALLARINAPAC ORACION .

Nucñu soncco

Jesusnillay,

mana tu-

puyoc sumactac , cjuyapayacuctac , casccayquiraicu munacuyqui ; tucui sonccoyuanDiusniy , ima jaickapi sumaqquey, tac , pfiñachisusccaymanta pfuticuni , Ilaquicuni : chairaicu cunancca , nucca juchasaparaicu , muchuspa ñan purisccayquipi uaccan uas ccan ccjatisccayqui ; ama ari qqjesachauayIglesia Mamaypa máñay nispa cachu . machiuasccanpa camaraicum muchhaycusoe jamuchcani ; sumac unancha cusccaita ppuchucanaipac , graciayquiuan yanapauai ; indulgenciacunata chasquicusac nispa yuya 、 cusccaitari , iyau niuaitac . Naupac

Amen .

estacion ,

Cai ñaupacneqquen estacionpi , sumac Jesusninchic cjichca pilluchiscca , tucui pai , yauarchascca Pilatospa uasinpi , uañuchun nispa unanchasccancuta uyarisccan , llanchhacamuananchic . SAETA.

Coro .- Uañuchun

nispa

ccai-

unan chancu ,

124 Cristiano , Dius apunchicta , Causaiman churaqquenchicta , Ricui machejanchus juchancu .

Responden.Apu Jesus mai munascca , Muchuchcanquin nucraraicu; Juchaymim nini cairaicu Tucui sonccoy raqkinchascca.

Munascca

Jesusniy ,

nucca chjica is

cairayac soncco uauayquiraicu , ccan , piñascca chaqui maquiyqui chacnaseca , asus ttiscca , uañunquiractacmim caseca ¡ lau ! í?: ricuspa chjica munauasccayquita ima nallasacchus ! Juchaycunachu cai tucuiman churasunqui? ¡ Chaiá, chjicallaña juchallicui cachun ! Tucui juchaytam qqjesachauanasac ; uiñaipac niyqui : caicca ni ; chhacchun ueqquellocllanuan ñauiypa chhacchun cai ñanniyquita purisac : nuccamanta misericordiallicni, Jesusnillay ; Je susnillay yanapauai . Amen . Al levantarse.

Juchay,

Apullay:

juchallicusccaicu-

122 manta ñacacuicu . -Jesusninchicpa muchusccan cama uailluscca cachun . Maria malaquicusman mana jaickac juchayocpa ccan uaceasccan camapas . Amen . ---us uaccaichaAqui - «Yayaycu » i- « Di sunqui, Maria. » luego lo que sigue. R/. Yayapac, Churipac, Espíritu Santo-

pacuan gloria cachun . Imainachus cunan , R/ . ñaipa

jaickaepas

ui

uiñainincamapas . Amen . Al hincarse en

Jesucristo Apu , pi chacatascca Amen .

Iscai

otra estacion .

muchhaicusuicu

cruz 、

qqjispichiuasccaicumanta .

neqquen cion.

esta-

Cai iscaineqquen estacionpi , llasa ckaspimanta jatun Cruz chacasccata sacra (2 ) runacunauan licrarichisccancu , ccaillanchhacamuananchic .

(2)

En

quichua

no hai

sílavas de

dos consonantes seguidas , fuera de combinadas en el alfabeto quichua .

las

123 Coro . -Juchacunac atiininta , Cristiano , uatui llaquiscca ; Jesuscca Cruz licrariscca Calvarioman puririnña .

Pueblo . -Apu Jesus mai munaseca, Muchuscanquim muccaraicu, Juchaymim mini cairaicu Tucui

sonccoy raqkinchascca .

Nuccam ,

Jesusnillay.

nuccam

cruztacca licraricunay ¡ Ay Cruz ! chacasccan , juchaycunac chjica

chai Millai llasa!

nuccata ñittiuay, ama Jesustacca . Sumac Jesusnillay , callpata ccoay, munacusus 、 ccayraicu cai ñackariipachac chhiquincunata juchayeunac rantimpi, ullppuicus caimanta cca, muchucunaypac ; chaiuan qqjepaman , cruzniymanta mackalliscca causanaipac : pari

ccanuan

chacatascca

ccanllauantac Cicloman ,

causaiman uicharinaypac .

uiñai

uañuscusi-

Amen .

Todo lo que se tiene prescrito en la primera estacion se observará siempre , an-

124 tes de levantarse ; al encaminarse á la si 、 guiente, y al volverse á postrar.

Quinsa

neqquen ción .

esta .

Cai quinsaneqquen estacionpi , Jesusninchic , cruzpa ñittisccan , ñaupac cutiraicu urmasccan , ccaillanchhacamuananchic, Coro .-Machcja lasachus juchayqui Jesuspa urmasccanpi unanchai, Muchusccanmantari yachai

Maichus

carcca

muchunayqui .

Pueblo. -Apu Jesus mai munascca Muchuchcanquim nuccaraicu, Juchaymim nini cairaicu Tucui sonccoy raqkinchascca .

Iupai munascca qqjispicheqquey: caicca chaquiyquiman acsuicusccaña llapantin juchasapacunamanta asuan juchasapa ¡ Iyau ! í?: machcja cutillachus urmasccaycca ! ¡ Chaiá!, chjicallaña cachun : ccjapac graciayquiuan callpachauai ucta jatarispa ,

425 uañunay chjicacama , urmanaipac . Amen .

manaña

juchaman

Juchay Apullay (al levantarse , como en la primera estacion . ) Luego Yayaycu etc. etc .; hasta --Jesucristo Apu - inclusive . Taua

neqquen cion

esta-

Cai taua neqquen estacionpi , qqjiss picheqquenchic Jesus, llaquii pjutiscca Mamanuan tincusccan , ccaillanchhacamua nanchic . Coro .-Pitac uaccanman

chaninte

Mariac pjuticusccanta, Soncconpa ñackariccanta

Muchuc ricuspa

churinta .

Pueblo . - Apu Jesus mai munascca , Muchuchcanquin nuccaraicu , Juchaimim nini cairaicu Tucui sonccoy raqkinchascca .

¡Ay Diuspa sapaichurin Jesus ! ¡ Ay Diuspa Maman Maria ! Llaquisccata , pfu

isccata

chaquiyquichicpi

126 cejauauaichic :

ppenccascca pachamim, cay llaquiiniyquis chicpac juchayoc , nucca casccayta chhatacuni: tucui sonccoñam ñacacuni cairaicu ; cjuyauai ari , Jesusnillay: cjuyauai ari , Maria , cunanmanta qqjepaman yachanaipac juchamanta aiqquecuita : ttucuspa naakarisccaiquichic jaua causaspari, cai ccancunauan gloriapi uiñai cusicausaita recsimunaypac . Amen .

Todo lo que

se tiene prescrito

en

la

primera estacion se observarà siempre, an、 tes de levantarse al encaminarse á la si guiente, y al volverse á postrar. Pficheca

neqquen es-

tacion . Cai pfichocaneqquen estacionpi , maipichus judiocuna munascca qqjispicheqquenchicta cirineouan cruz - qqkepiita yaccaillanchhacanapachisccancu checcan , muananchic .

Coro .-Munaspa , sacra casccancu , Chacatascca uañunanta , Nanpi

ama pisipananta

127 Cruz qqkepiisicta minckancu .

Pueblo .

Apu Jesus mai munascca , Muhuchcanquim muccaraycu ; Juchaymim nini cairaicu , Tucui sonecoy raqkinchascca.

Yupan yupanta muchhaicuyqui , ¡ ay munascca Jesusnillay !, tucuinecmanta muyupayauac jina almaypa pauccanta ricuchiuasccayquiraicu . Ama ari saqqerpariuaichu : callpachauai astauanpas , cai pacha pi muchucuspa , janacpacha cusiicunata ccanuan tanta

ricunaipac. -Amen

Aqui todo lo que se tiene primera estacion .

prescrito en

la

Socta neqquen estacion.

Cai soctaneqquen estacionpi , Veròníca santa uarmi Jesusninchicpa yauarchascca ccaichhaquichiscean checcan , uyanta nchic muana hhaca llanc .

428 Coro.-Jesustachus ccan cjuyauac ,

Cejapacchaquinman chinpaspa, Juchayquita qqjecachaspa , Cai uarmita yanapauac.

Pueblo . -Apu Jesus mai munascca, Muhuchcanquim nuccaraicu; Juchaymim nini cairaicu , Tucui soiccoy raqkinchascca.

Nackarichiscca Jesusnillay , chai uiñai cusichic uyayquita sonccoypa llicjanpi linpfiycupuay, mañácuyqui; yuyainiymanta tuta ppunchai mana chicayachisuspå , nuccaraycu muchusccayquipi utispa , pfiñachisusccaymanta mana tucuita uaccanaypac: cai uaqqeiniyuan sonccoyquita llanppuyachispari , Cielopi sumac uyayqui ccjauaariscca , aiñai cusicausaita ricsinaypac.Amen.

Aqui lo prevenido en las anteriores . Ccanchis neqquen tacion. Cai ccanchisneqquen estacionpi,

es-

qqjis-

129 picheqquenchic Jesus Jerusalen puncu Juurmasccan , diciaria nisccapi uctauan caillanchhacamuananchic.

Coro . -Iscaita ñam Jesus

urman

lasa Cruzpa ñittisccan , Chai Maichus juchayquic qkirisccan , Cristiano, pillan

Pueblo. - Apu

uatunman .

Jesus mai munascca ,

Muchuchcanquim nuccaraicu: Juchaymim nini cairaicu, Tucui sonccoy raqkinchascca .

Ay sumac

Jesusniy,

chai

pampapi

ppacchasccata ricususpapas llapaatipac niIlaiquipunim ; graciayquita ccoay ari , apuchacunayai , yupaichascca cai munasccaicunata , nucca pampaman paccharpayaita yachanaipac ; runac , ccasi muchuchiuasccanta, qqjesachauasccanta , usuchiuasccanta camari uaccha ckumuicuscca , cusiscca , ccanraicu muchucunaipac, janacpacha llacs taiman chayamunaicama . Amen . 9

130 Aqui todo lo prescrito. Pusac

neqquen esta cion .

Cai pusac neqquen estacionpi, ñueñu Jesusninchic laquiiuan uaccac Jerusalen uarmicunata sonccochasccan , ccaillanehhaeamuananchic .

Coro, -Juchayquita causachcaspa , Cristiano, uaccay llaquiscea ; Manarac yupai pfutiscca Infiernopi

muchuchcaspa .

Pueblo . -Apu Jesus mai munascca , Muchuchcanquim nuccaraicu; Juchaimim nini cairaicu, Tucui sonccoy

raqkinchascca .

Jesus qqjispicheqquey , ccan nuccaraieu chjachca muchuchcasccayquita ricuchcaspa, imainallam ñauiycca mana ueqqeininpichu chullun? ¡ Iyau ! i ? Imallachus

131 nuccamantacca cancca , ccanchus nana sonSonccochauai ari , ccochauanqui chaicca . Diusnillay: sonccoyta lamppuyachipuai , causachcaspa pfiñachisusccaimanta uaccanaipac . Chai ari , Ruraqquey, uyariuai ; cai

uaccha uauayquita

cjuyauai .

Amen .

Aqui las advertencias presedentes . Isccon

pan

neqquen cion.

esta-

Cai isccon neqquen estacionpi call tucuscca Jesus cruzpa lasaininuan

uatecmanta urmasccan , ccaillanchhacamuananchic .

Coro. -Jesus Tatanchic Saickusccamanta

urmascca ,

ni allichu ,

Sonccoyquiri nipunichu Maqui jaiuarinman caseca?

Pueblo . - Apu Jesus mai munascca , Muchuchcanquim nuccaraicu Juchaymim nini cairaicu , Tucui sonccoy rapkinchascca .

132 Atii camayoc Dius , maquiyquic uc sapan ruckananuan jallppa pachata janac pachatauanpas tacyachictachu cjaina ur masccata ricuiqui? Cutin cutin juchaman ticrasccaimari, llacsasccata ñatac ñatac chai cruzuan ñittichichcasunqui .

Nuccaman cu-

tispa, chaquiyquiman ullppuicucamuiquiña cunancca, juchallicuita uiñaipac saqquesac nispa . Chai ari , Diusnillay, chjicallaña cachun juchallicuicca , chjicallaña cachup . Amen .

Luego lo demas como en la primera,

Chunca neqquen esta, cion.

Cai chunca neqquen estacionpi , Jesus qqjispicheqquenchicta llattanaspa , jayaqqke ucyachisccancu checcan , ccaillanchhaamuananchic . Coro.-Llunppac, ritti ppenccachicta Gekarata sayaicuchincu ; Jayaqqketari ucyachineu , Uachuc caita chiniy nicta .

133 Pueblo. -

Apu Jesus

mai

Muchuchccanquim Juchaymim nini

munascca, nuccaraicu , cairaicu

Tucui sonccoy raqkinchascca .

Llaquiipa chanin , Jesus ! ¡ imatatac caitacca rurasuncu! ¿Ccan, Ilapaatipac Dius , juchayraicu llattanascca? ¡ Ay Apullay! Almayta , cai pachac cusiinincunamanta , saucca llipfincunamantauanpas , llattanapuai ; ccan sapallayquipi sonccoyta churaspa , imajaicka ccan manta ttaccanayauacuan cama, jayaqqkeuan jina jayachicunaipac. Cjainapi uañui taripauancca chaicca , misericordiayquiraicu , suyani, cusicausai man uc ppunchai chayanaita Amen .

Aqui lo que vá

Chunca quen

notado en la primera .

ucnioc

neq ·

estacion .

Cai chunca uenioc neqquen estacionpi , rumi soncco Judiocuna Jesusninchicta cruzpi , mamanpa ricuchcasccan , chacatasccancu checcan , ccaillanchhacamuananchic .

134 Coro. Chaqui maquinta jusckuspa Jesusta Cruzman chacancu, Mamantari sauccachancu Llaquiinyntauan ricuspa .

Pueblo. -Apu

Jesus

mai

munascca ,

Muchuchcanquim nuccaraicu, Juchaimim nini cairaicu Tucui sonccoy

raqkinchascca .

Munacuasccayquiraicu chacatascca , sumac Jesusnillay ; jusckuy, qkirinchay cai sonccoyta; chai nanaiuan juchaycuna panpachacunanpac , ccanllataña munasunaypac ; ccanraicu chacatascca causaspari , maquiyquipi causainiyta ppuchucanaypac . Luego lo prescrito Chunca

Amen .

en la primera .

iscainioc

neq-

quen estacion . Cai

chunca iscainioc

neqquen

esta,

135 cionpi, Apunchic Jesus chacatasccataña is cai suacunac chaupinpi sayaicuchisccancu ; chai checanpiri , uañusccan , ecaillanchha camuananchic .

Coro.

Causai camayoc

tucucun

Juchayoccunac chaupínpi; Mamanri Cruzpa chaquinpi , Sapan icmatac ricucun .

Pueblo . -Apu

Jesus mai munascca, Muchuchcanquim nucaraicu; Juchaymim nini cairaicu , Tucui sonccoy raqkinchascea .

Ancha

munana

Jesusnillay;

allinta

yachani, uillacuiquitac : chjicachac juchay, causainiyquita qquechususccancuta , cuna cairaicurí, manaña cjuyapayacuc sonccoy atisccaita: chaiuans quic caman caita

pas, ccanta , Cruzmanta sacraqqueyquicu « nac juchanta panqachasccayquita uyarise pacca ¡ ay !, maitan cai sonccoy causarin ¿Ccanchu auccaycunac juchanta panpacha . naita yachachinanquí ? Cunanmanta pacha panpachasca cachun : arì, Diusnillay, tu

436 cuipa juchanta panpachanitac , allinintatac

munany; jinatacchá ccampa sumac simiy quimanta uyarisac : ་ Nuccauan cunan ppun niuasccayquita . Paraisopi canqui, » chai Amen.

Aqui todo lo prescrito para la prime、 ra estacion .

Chunca quinsayoc neqquen estacion . Cai chunea quinsayoc neqquen esta 、 cionpi , Jesuspa aya ucjunta uraicuchimuspa , llaquii mamanpa maquinpi siriicuchisccan cù ,, ccaillanchhacamuananchic . cu

Coro.

Llumpac icma uacha mama , Imapitac ricucunqui? Uañusccatachu acsuycunqui

Chocrichascca almayqui cama?

137 Pueblo . -Apu Jesus mai munaseca , Muchuchcanquim nuccaraicu ; Juchaymim nini cairaicu, Tucui sonccoy raqkinchasca .

¡Ay Uamincka martircunac

Ccollan

Maria ! Mai laquiipa camanmari chai llum ppac cejasccoyquicca cutipun ? Churiiquie chacatascca uañunanpac juchayoc casccaita ccajauaicucuspa, manam sonccoy canchu chinpacamusunaipac . Cjaina carullamanta 、 pas , cjuyapayacuc sonccoyquita cejaparicu . sac ari ; sapai - uarmi ñackaricusccayquita yuyarispa , ama qqjesachauaichu . Cjuyauai, Mama , astauanppas ; churiyquimanta mañaGloriapi puai, cai pachata chincachispa ricusunaipac. - Amen . Aqui

lo

prescrito arriba.-

Chunca neq、 tauayoc quen estacion . Cai

chunca tauayoc

cionpi, Jesus pa ppanpasccancu ,

neqquen esta

ucjunta Santo Sepulcropi ccaillanchhacamuananchic .

438 Coro. -Jesuspa ucjunta ppanpancu Sumac soncco runacuna; Chaimanri uañuchiccuna Ttocricunata churancu .

Pueblo

Apu Jesus mai

munascca ,

Muchuchcanquim nuccaraicu ; Juchaymim nini cairaicu , Tucui sonccoy raqkinchascca .

Nucñu soncco Jesusnillay ; munauas . ccayquiraicullam cjachca muchui ñanta purii . ppanpasccatapas ta munarccanqui . Jina ullppuicuscca muchhaicuiqui : uaccha sonccoypimá ppanpaicuyquiman , manaña uctauan ccanmanta ttaccacunaipac : cai Viasacra purisceaimanta mosoc causaiman jayuyainiymanta tarispa , ñackarisccayquita manaña chincachinaipac : yachachiuasccai . quita , i ,? nispa; ccanpi suyacuspa ; ccan llataña , tucui ima llallicta, munacususpa maquiiquipi tucucunaicama ; causanaipac chaimantari ccanuantac uiñai uiñai cusiscca Cielopi causamunaypac . - Amen .

139

REGLAS LIJERAS DE

URBANIDAD

PARA LA INSTRUCCION

DE LOS INDIOS QUICHUISTAS .

INDIOPAG .

Indio Tatalay , munacususccaicca maipunim: maipichus Curayqui carccani chjicantinpi ccan yuyainiyta sonccoytauan apac canqui : ñackaricchus canqui, ccanuan

140 ñackaric cani ; muchucchus

mu

canqui ,

chuisic caiqui , uaccacchus canqui , uaccaisic caiqui : ccanuan tanta urmac jataric cani ; maipipas uasiyqui cac, chaipi tutas pas ppunchaipas, onccosccapas yarccasccas Maiqquerintac onc pas , masckac caiqui . coscca uacyauarcca nuccari manachacurccani?: ¿maiqquerintac confesionta mañar、 cca, nuccari macheja millaitapas , mana, ccaillaicuspa janpiicurccanichu ? mana , con 、 fesaicuspa cusisccatachu saqquerceani ? ¿Jaickac jaickactac uasiyman chayamurccan qui , nuccari qqjesacharccaiqui? Sonccoy qui rimarichum , ama simiyquicca . ckullu ,

Macheja cuti , chuchi mana ninriyoc , yachachisccata mana jappicuspa

pfiñachiuactiiqui , ckamiicue caiqui : jatu chac juchacunata , machcja cunasceapas , manapuni

cconccaita

munacchu

canqui

chaipacha , asuttiycusuctacpas caiqui , jina Ascama camachiscca caspa (1). cai pfiñacuiniy cac chaiuanpas, chaimanta ccje. paman , uanasccaiquiitauan , nisccata , jappicusccaiquitauancea , astauan munasunaipac cjuyasunaipac, tucui íma munasccaiquita

(1. ) Lib. 2.

Sinod .

Cáp . 10 Tit . 2

de

Jud .

141 Pfiñacun pfiñacun , iyau nisunaipac carcca . tjutun tjutun rurac camachisccata canqui , yuyaspa sacraiyquita munasccaita: ñauiyqui quicharicusccanmantañamari , soncoyqui ckascacamuac. Cai tucuita yuyarichiyqui , nipita moqqkcciita munaspachu , ancha munasus ccaita yuyarinallaiquipac ; sonccoyoc caspas cca , yuyacui ari . Nuccacca machuyapuspa jalickayapuniña , qqjepaiquipi purispa, astauan , quiquin simiyuan yachachisunaypac. Chaiuanpas , jina calipay tucuscca , cai Cartillallatapas qqjellccascata saqquepuchcaiqui, cai Cartillata uatuspa ña ñauichascca , Diusta uichacunaiquipac ;, ricsinaiquipac; Diusta ricsispa, cai Diusniyquita munacunaiquipac; Diusta monacuspa , pì cascaiquita yachanaiquipac, yachaspari , Diuspac , quiquiyquipac, runa masiyquipac uan imaina causanayquita, yachanayquipactac .

Ama

ari cunancca,

Tata - Curayqui

escuelata churactin , churiyquita , michhacuichu; qqjechuata `uatuspacca , manam uacllicapunccachu , nitac saqquerparisunccachu : papel uatui yachactacca , manam pí jinalla, sauccachaita uan yachachcanqui . ari.

atinchu ; ccan astaChai , jina cachun

142

NAUPAC SUYUPI . Manam imapas jallppapachapicca yanceja ruraseca , yanceja uiuasceachu ; imapas unanchasccapunim . Casccan cama runapac , runari, Diuspac; Diuspa, mana cacmamta , rurasccan casccanraicu . Jinantin runacuna yuracpas , chhunpipas , yanapas ucjun cachun , almancca cai Diuspa samaicusccallan puni .

Chairaicu Ckancapas , cckaltunchupas , yanacckarapas .... Diuspa ñas uinpaccca cuscalla -jinantinta munauanchic; chairaicumàri quiquinchicta cjuyacunanchic , runa- masinchictarí, nuccanchicta jina . Cai cca imapachus runacca causaiman churas . cca: yupaichananpac; quiquinta Diusta

cjuyacunanpac ; runa masinta quiquinta jinatac munananpac, ninim . Cai quinsa suyumanta yachachisac cacta cama cunan cca . DIUSTA YUPAICHANANPAC RUNACCA .

Ymainam , mainicllapipas, runacca Diuspa ccaillallanpipuni amapas munachuncai Diusninta chu ; soncconpi , yuyaininpi apaicachacunan . Yma pfutiichus taripan , ricucun, uiuantachus ima chhiquipichus

chincachicun ,

uasintachus,

143 chacrantachus

suapuncu, cai Diusninta cejaparicunan . Uackata uacyacui ; umuta minckacui ; cucata cejauachicui , apachitacunapi ceonccoricui ; ccaccacunaman jachhuta lacckaicui ; pacliamamata virjin nispa cckoai , quirquichuta asuttii , kanchata urai umayocta laurachii , piruata , illata muchhai ; Ilunpaccachicui ..., cai tucui imaimana rurascca camacca , ancha jatun juchapunim Dius pa ccaillanpicca ; anchatapunim Dius chicnin , uasintinta , jallppantinta qqjenchachan : chjaina runacca , Diusninta uyan junttata jinchhaspachà jinan ari? Diusllapacmim cristianocca ; Dius lapunim cristianoc ranpfaqquencca : Diusllapipunim cristiano soncconta , tucui imanta churanan . Caicca imainas

cristianocca Diusninta yu

paichananpac ruraścca . Cunan , Yglesiaman imaina yaicunans ta yachanantac , imainata Yglesia ucjupi ca nanta , imainata , llocsinpunan cactin llocsin、 punanta . Tucui yachan Yglesiacca Diuspa uasin casccanta ; Yglesiaman yaicuc cris . tianori, Diusninta napaicuc , Diusninta muchhaicuc, Diusninmanta ima ministisccanta, mañacuc ; ima jaicka muchusccanta uillacuc yaicusccanta yachan . Chaipi Dius Jesucristo cachcan consagracca hostiapi , yu

144 paichananchicpac ; sacerdotec qqjeparichi nanta chaipi , pai quiquin munarcca , casccanchicta cama paiman sirpaccacunanchic pac- mana allccochanapacchu . Yglesiamancca cai tucuita unanchacuspa ; puncupi uju ttata luchhucuspa, runauan mana chjichispa , mana chhacuaspa , mana tunquispa yaicuna ; mana pita ttustispa , ni pita sa ruspa, ni pita tanccaspa; allimanta , se qquenman sapa uc chinpacuna , chaipiri, mana pitapas rimapayanachu , mana napaicunalla paschu , Misa tucucunancama . Misa tucucuscantauan , jinallatatac , chhinmanta , allimanta, llocsinpuna . Cai tucuita junttac runamari, checcasoncco cristiano niscca , cai jina causacllapunitacmim allinta almanpac usachin . ISCAINENQQUEN SUYUPI . RUNACCA QUIQUINTA CJUYACUNANPAC RURASCCA.

Quiquinta mana munacuc, mana cju yacuc runacca taua chaqui puriccunata yachapayan , yachainiyoc cachcaspa; ppachanpi yachapayan, mana jaickac ppachallicuspa; ucjumpi yachapayan , mana jaickac maillacuspa; micjusccanpi yachapayan ,

145 imallatapas , imainallatapas mainicllapipas , mana uisllanayocpas , pfatanancamapas micjuspa ; ucyasccanpi yachapayan , machanancama , cejaiccayanancama , jucha tarinans cama, choccaicachacunancama ucyaspa ; pu ñusccanpi yachapayan , mainecllapipas , mana ccjatayoc mana puñunayocpas uincuspa ¡ Ay Indio ! ¡ Imatac caicca! ¡ Imallatac umaiquipi ! ¿Imallatatac ccan quiquiyquimanta unanchacunquiri? Runamim can qui , mana allecochu ; cristianomim canqui mana asnochu asnochu;; Diuspa uauanmim canqui, mana llamachu ; uiraccochamim canqui ...., mana yanccja, mana imaina ccasi

uiraccochallapaschu ,

Diuspa

qqjis-

pichisccan, Dius Jesucristo yauarninpi rittiyachiscean uiraccocha , asuan munasccan uiraccocha : cjuyacunaiqui , yupaichacunaiqui ari mana Diusta pfiñachiyta munas расса . Cristiano runa sutiyoc caita munaspacca, domingo , fiesta ppunchaicunallapas, yallicbus) tincuna cactin (curaccunauan indiocca chaquin maquinta maillanan , uyanupfacunan , silluncunata suncjantauan ta ckutucunan ; umanta ñacchhacunan , chuc、 chanta rutuchicunan , simpaicuhicunanpas ; manapunim asnaspa purinanchu , runac uc10

146 jun mana chai Ilaitam asnan ; pfiscca

cutillapas

cusca maillasccacca, michairaicu sapa uata uc tucui

ucjunta yacuman

challpunan , allin allinta qjituspa mailla nan : -allin uiuascca indiocca , simintinta macchhicunan .

Imainan runacca ppenccainiyoc , jina man jinatac , iscai churaillapas ppachan capunanpuni, fiesta ppunchaicunallapas iñacachacunanpac - mana chaicca tjuilla cjuchichacun , runamasiri , uisuicta , ccojostillata , ttejara, usararata, tjanta runata riscuspa , millachicun , aiqqen, qqjesachan . Mana ari cjaina ricchhac runacca canan chu runa ucjupicca . puñunanmanta , uasinmanta Cunan , ¿imanisuntac indiotari? Ancha cjuyai ancha millaipunimari? Uasi , maipichus cristiano runa causan, maimanchus cristiano masincuna qkisquita yaicuchcan , punitac uc pectu, uc chhecmu,

imainauc uai

ccko ; asnapac asna, millaipac millai canmanri? Cristiano runacca , allin ckuchucharccoscca , allin picharccosecapi causa nan ; puñunanpas uac uasipitac, ricchhac sarccoscca , imaina

linpfu ttacpuñunapac

rurascca patallapipas , sumac masttaicuscca canan . Jinata uarminta yachachinan ,

147 uiuananjina sonccoyocta uauancunata Dius jinata camachin chaíraicu . Uaickusccata , mana allin chayasccatacca, manapunim micjunachu ; chayasccatapas, mana rupachicun rupachicun , ucpas qquechucapunayachcan man jinachu micjuna; mana jilluchu cana , nitac mana uisllanayoc, nitac cjarca chuapichu : allccollamà jinatacca micjun . Manam cus cata tuta ppunchaichu acullina - llanckana, purina, callpana cactillan : ancha acullic indiocca, uacchayantac , llipfucuyantac asnantac . Quiquin micjuipi , ucyaipipunipas , uaquiininyocpuni canan , ama oncconanpac . Súacuita, llullacuita , cckoslli - runa caita imacca , supaita jina chicninan cristianoCais cca , imaraicuchus , suttisoncco canan . cca , cai tucuita junttaspa , jinata cau saspamari, runacca , quiquinta munacuspa cjuyacuspa jinan ; caipacmari causaiman churascca . ¿Runamasinuan imainatatac cau 、 sananri? Caitañatac cunancca yachachisac, cai .

QUINSANEQQUEN RUNACCA

SUYUPI .

RUNAMASINUAN

QUIQUITA

JINA

MUNA .

148 CUSPA

Ima qui ,

sacraiquytachus

ucpac

quitacchu:

CAUSANAN.

ccan

chicnin-

chai sacrata mana munanaicaita

Dius camachin ; - « Runa

masiyquita ccan quiquiyquita jina munan qui» nichcan chaipi . Jinatac ; allintachus nuccanchicpac munanchic , chaita runamamunanallanchictac ¿Pitac ari sinchicpac chjaccai runa , masinta munacuc , masinta tucui ima cjuyac , masinta yupaichac , allin cacta cama, paipac mana munaqqjesausuchiscca , payapucri? ¿Pitac , chascca , chicnirayascca mana pfuticucri? uc sonccolla , Diuscca munan , jinantin , runamasi pura causanancuta : cai Diuspa munasccanta junttanapacri yachanan runa imainata curaccunauan , uiraccochacunauan in diupurapas casusananta . CURACCUNAUAN

IMAINA-

TACHUS CAUSANA.

Curaccunacca Diuspa rantin , cairaicu yupaichascca canancu : paicunauan rimana pacri punchuta checcanmanta chuculliycucuna, uncuta chhusquiycucucuna , llaccjollata cuncamanta checcanman uarcur-

149 parina , taunata jauaman sayachina , jachhuta lacckarparina: puncuta uiscckasccata taripaspa , tacarina quinsa cutica 、 ma; manapuni uatuc cactinri, chhinman、 ta

ticrapuna ;

yaicumuy

nictinri ,

Tata

Arzobispoman chinpaspacca , ullppuicus cca maquinta muchhaicuna : Tata Cura , Sacerdote cactinri chinpaicuspa sayasccallamanta maquinta muchaicuna ; chantaña checcan sayascca , ima jaickata nina cactin , niita tucuspa , niscanta allinta uyarina umata mana jasppicuspa , claquita mana puclla . chispa , simita maquiuan mana ttocpicuspa , ucjuta mana cjiuiicachaspa. Mana Sacerdote cactincca , monterata chainicman churarparispa sacerdotecunapac jina : « Diustac allin ppunchaita ccosunqui , Señorniy, » nispa napaicuna , rimapayana; tiyacui nictin , tiyacuna , as puncunecllapi tiyanata masckaspa ; tapupayascca cutichina, tucui ima ninanchic carcca chaita , sumacmanta uillana, tucusccanchicmantañari- « Diusllaua ari » nispa- llocsinpun a, puncuta , imainatachus tariparccanchic ji nata uiscckaicupuspa , mana uiscckasccata taripaspari , quichasccallata saqquena monteratari jauanecpiña churacuna . Callipi , mainic purisccaiquipipas tin-

150 cuspacca amamari allacco quiquillanchu ckuchunnicta qkicñicunqui, nitac iscai ucju jamuchcactincu , chaupincutachu satticunqui, nitacmim chutallachu , chairi ckumurayasccachu checcancharparinqui . Monterata lluchhucuspam curaccunatacca Dis uspa sutinuan napaicuna. Tincusccaiqui Yaya Arzobispo cactinri, chinpaicuspa maquinta muchhaicusccaiquimantaña ñanniy、 quita jappirinqui . Uasiman runa chayamucta , ckuchi , llantupi , linpfu masttasccapi tyachinqui ; sumac uaickusccata , maillascca chuapi , mais llascca uisllanayocta micjuita ccaraicuchin 、 qui: caimà corpachai . Uiuapi chayamoctin , cactillancca , cckachuta ccaraicuripunqui , amapuni sapanta saqquerparinquichu , nitac uauacunata allccocunatapas chhacuacta saqquenquichu , nitac ckamic asutticpas runa ccailla churacanquichu ; imajaicka ruranayquita saquerinqui , cusisccata ripunancama jappinqui . Cai tucuimantacca Diusmim cutichipuanchic . UIRACCOCHACUNAUAN IMAINATACHUS CAUSANAN

Indiopas cristiano sumac causainiyoccca uiraccochallatacmim ; manam chhunpi

151 casccanchu , nitac yurac ppacco casccanchu uiraccochayachinpas , chuccha nirai

indioyachinpas- yachainin , checcan soncco " casccan, allin causaininmá . Macheja yus racpas runa cachcachun , llulla , cckoslli , sua, mappa , pfusususuc , sacra runacca manam uiraccochachu . Checca soncco uiraccochacunatamá ari yupaichana ; caicunauanmá ari causacuna . Napaicuitacca jinantinta napaicuna ; causacunallapacmá allinta cejauaricuna, allinta ricsina runatacca. INDIO PURA

IMAINATACHUS

CAUSANA.

ta

Indio purapas , runacca , domingo fies . uatunacunaiquichic . ppunchaicuna

Pillapas uasiyquiman chimpamuctin sumac tianata ricuchinaiqui , yaicuchimuspa carumanta cactinri , yar tiyachinaiqui ; ccasccatacca mana ripucta saqquenaiqui Uatusuc chu , yallichus uaccha cactincca. tiyaicuchiitauan, uc cactincca , masiyqui acullicuta tjalajaicunaiqui; accja cactin uc « icha chhaquii matji accjata jaiuarinqui : puriicachamunqui , micjusccapas mana Tatalay?»

nispa,

cutin cutinta

tapunqui ;

152 rimapayanqui, uaillupayanqui : chhisiyachicapuctin pillapas uasipi , puñunata manaicuna . Manam jaickacpas runata machachinachu , nitac runa ccailla uasiyoc caspa machaicunatacchu . Manatacmim 1diocca runaman machascca ricjurinanehu . Masinpa , chairi maiccanpa uasinmau chayac indio , manam- « yaicumuy» -nisccatauan yaicuicapunallanpunichu , yarccas-

cca alleco jina , ckuchu ckuchuta yaicuitauan cejauaicachac, tucui ima jaikata , uatuc , uasi ucjupi masckac jina . Tiyacui niscca tiyacunan , rimapayasccamancamari cutichinan mana perccata ckauctispalla , mas na panpata jasppispalla , ni chaquita cejatataicachaspa , ni uyata cuyuicachachispa; uasiyoc imata jaiuaricun chaipacha jappicuna , sumacmanta chasquicuna ; micjunapac uacyariscca , mana ñaupac ñauрacta , curactachu jilluicachana . Mamar curac jaickacpas runac uasinpi cjurcucamunachu . « Dius hastauan ccopusunqui » nispa , micjui tucusccatauan tiyanaman anchjuripu« Diusllauan » -na. Llocsinpuna cactin , nispa ccaillancumanta llocsinpuna . Uasin、 pi pitapas uatuc rispacca , manam runac pantasccanmanta rimanachu ; manapunim ucpa rimacusccanta uillapunachu ; nitacmim

153 uasin . ucpac rimacuetacchu maiccanpa man chayana. Uasiyoc ima imata uasinpi ruracuchcasccanta yanapana , atispallacca , rurarccapuna . Puriipi runauan tincuspa , monterata • qquechuricuspa , Diuspa sutinta joccarina napaicunapac casccanraicu , napaicuna ; tapu , ricui munactinri , checcan sayaicuscca , ya cacllata , yachasccata , mana chascata, Tincuscca uillana . llullacuspa, mana

runa,

riesiscca

cactin ,

napaicunatac ,

ma-

quinta cekapiicurispatac rimapayana . Uarmiuan tincuspa , cejarimasinchicta jinallas Cai tucuita junttaimari tac rimapayana . checca uascca

soncco cristianocunac, sumac uirunacunac. Cunancca , Indio su-

mac Tatalay , ni uc simita cai cunasusccay manta usuchispa jappicui , ni ucta qqjesachaspa junttaicui, chaipacha maillapipas munascca , mainecllapipas yupaichascca canqui . -Jina cachun ari.



A

155

DICCIONARIO .

QUICHUA

CASTELLANO

DE LAS VOCES

INCÓGNITAS QUE SE HALLAN EN ESTA OBRA.

A.

AMAUTTA -adjetivo . AMAUTTAYAL - verbo .

Sabio . Hacerse sabio .

ANCHJISPA-jerundio

en

Do

del verbo AN-

156

CHJINI .

Jemir, Sollozar.

APU - nombre sustantibo .

Amo.

Señor ,

APUSCACHAI - formado del participio vo . APUSCCA. La sobervia. APACHITA

nombre sustantibo .

Los

pasi monto-

nes de piedras que se ven en las encrucijadas de los caminos y en las abras : son los adoratorios de los indios . ALLCCACHII - nombre verbal del verbo ALLCCACHINI . Transmutacion de un necesario

efecto en por la sufrir .

otro de astucia

estraña

del

que

ATITACYAI - nombre sustantivo dos verbos . alma ,

Fortaleza , ó

cualidad , tenia que

compuesto de firmeza de

AOCCA Ó AUCCA - nombre propio. Diablo , enemigo . C.

CAMAC-participio de presente del verdo CAMANI . El que manda ó gobierna. CAMAI-nombre sustantibo . Reino .

CAMA-conjuncion copulativa .

Esto mas , y

157

C. todo , y cuanto CAMANA- nombre sustantivo . Capacidad , competencia , Medida de liquidos, ta para embasar.

Metre-

CCOLLA- nombre sustantivo. Rei, Reina . CCORPACHANA - infinitivo del verbo . CCORPACHANI . Alvergar , hospedar . CCOCHOCHII - infinitivo del verbo . СCOCHOCHINI. Consolar, solazar . CCOLLANA nombre adjetivo . Adorable . CKATA - nombre sustantivo . Único . CKANCA- adjetibo . Español estranjero . CCKALTUNCHU - nombre adjetivo . Cholo . СCKоA - nombre sustantivo . Sahumerio . CCKOA1- infinitivo del verbo CCKOANI . Sahumar . CCKOSLLI - adjetivo . Informal trápala . QQJISPICCHIUAYCU- inperativo de prural del verbo QQJISPICHINI . Librar : Redimir. QKIRI -nombre sustantivo . Herida brecha en el cuerpo humano . LinQUITUI-infinitivo del verbo QJITUNI .

piar refregando. Ch .

CHHATACUI- infinitivo

del verbo

CHATACU

158 Ch.

NI. Acusarse Delatarse . CHHATACUI - Nombre verbal. Acusacion de si mismo . CHUCUCUCUNI - verbo . Estremecerse : blar de miedo .

Tem-

CHOCRICHASCCA - participio pasivo bo CHOCKICHANI . incurable . CHUCHI - nombre CHUQUI - nombre

del ver Traspasar: Hherida

adjetivo.

Impábido .

sustantivo .

Firme .

I. ININI --verbo.

Creer .

ILLA- nombre propio . El dios del dinero y de las cosas preciosas : el sobresaliente en cualquiera cosa .

INCA - nombre sustantivo . Emperador . IYAU - adjetibo . Esta bien concedido . ¡ IYAU! —interjeccion . ¡ Ay ! Valgame Dios ! INTIJILLAPA - nombre sustantivo . El relampa go . J. JAMUTTANI - verbo .

Entender .

159

JAMUTTAI - nombre sustantivo tendimiento .

verbal .

En-

JANAC- PACHA - nombre compuesto sustantivo. El Cielo . JALLCKA- nombre sustantivo . Cobarde . JILLU- nombre adjetivo . Gloton . JATTALLINI -verbo . Encubrir. El trueno . JILLAPA-nombre sustantivo .

L. LUTI-TUNPA- nombre sustantivo compuesto. Falso testimonio : Calumnia .

LI.

LLAPA-adjetivo .

Todo .

LLALLAUA - nombre propio . El dios de las sementeras . TodopoLLAPA -ATIPAC - Nombre compuesto .

deroso. LLACSA - nombre sustantivo . pasmo . LLACSARAYANI - verbo .

La scrpresa el

propenso à la Ser propenso Ser sorpresa , ó sorprenderse , asombrarse de algo .

160

LI.

LLIPFUCU - nombre adjetivo . Sonso . LLUMPACCA - nombre sustantivo. La accion ó seremonia de curar mente . LLUNPPAC -adjetivo .

supersticiosa-

Virgen . M.

MARCA - nombre sustantivo . Abogado , Abogada : Intercesor , Intercesora . MALLQUI -nombre sustantivo . Planta . MURMUI - nombre verbal sustantivo . La accion de separar por ensima lo bueno . MITIMAI - nombre adjetibo . venediso .

lo util ,

Estranjero : ad-

N. NIRAI - nombre sustantivo .

NAUSA -nombre sustantivo . NUCNU -nombre adjetivo . Susceptible .

Color .

Ciego. Suave : Delicado

201

P. PACHA-nombre sustantivo . Rejion: el Pun to : Instante : Momento : Precision: Ur gencia . compuesto . PACHAMAMA -Nombre sustantivo Tierra firme . PAUCCAI - nombre sustantivo . Provecho : Me dra. PIRUA- nombre

sustantivo. Estera tejida de cañas ò palos delgados , parada en forma circular y llena de granos ò simientes . PPUTUC < nombre sustantivo . Vertiente . PPUTUC -participio activo del NI. Verter ó brotar.

verbo PPUTU

PFISCUI -infinitibo del verbo . PFISCUNI . borrar ... PPUCHUCAN- presente de indicativo del ver bo PPUCHUCANI . Concluir: acabar . PFUSUSUSUL- nombre sustantivo . La còlera en su último grado . PFUSUSUSUNI - verbo. Espumar de cólera. PINA nombre sustantivo . Carcel. PINASCCA - Encarcelado , participio pasivo del verbo PIÑANI . Encarcelar . PURA nombre sustantibo . Luna llena.

11

Quiegi - infinitivo del tar

verbo.

QUICUNI: Fro-

R. RURU -nombre sustantivo . - Fruto . RANTIN nombre sustantivo . Sustituto: lugars teniente . RANAI imperativo del verba . RANANI: Veni der.

SANANBRA-nombré no.

sustantivo.

Señaló Sig

SALLAPA nombre sustantivo. Rayo SACSAPUCUI - nombre sustantivo . Gula.. Simi- nombreuk sustantivo. rav

Dicha:

SAUGA nombre sustantivo. Befa.

Engaño: Burla:

Ventu

Sanppa nombre sustantivo. Perezai SANPACUI -nombra verbal sustantivo del verbo de la SANPAGUNI: dejarse dominar pereza . SEOQUE nombre sustantivo. Ilera: Sitio:: Tres cho propio.

Segque nombre sustantivo . Lo mas 'simple T y desvirtuado de la ellieha "edi SIRPACCACUI -infinitivo del verbo . SIRPACCA CUNI : Ofrechrse Humildemente . SINCKA- nombre sustantibo . La hilera ó liston. A 21 SUNTTINI - verbo.

Revolcarsc, SUNAQQUE - nombre sustantivo. Los cuartos T de la luna. Benefac . sustantivo . SUMAQQUE. - nombre tor.

SUCSUQUIPAUAN- Presente de indicativo del 1 verbo SucsuQUIPDCHICUNI Arrebatarse: Abochornarse: Elevársele à uno la san gre.

·TAPYA nombre sustantibo. Fatalidad. TJALAJAI- nombre verbal. Convidar. TTOCRI- nombre sustantivo. Centinela: Atalaya. TUNQUII - nombre verbal sustantivo del verbo Tunquini: Correr: La carrera. TJUQUI - nombre adjetivo. Gupido: es Inquiéto: Líbido.

164 T.

TJUPAI nombre verbal , é infinitivo del verbo TJUPANI - Raspar .

U.

UACHUC participio de presente del berbo UACHUNI Sembrar: tambien significa la Còpula carnal . UAQUICHACUI ― nombre verbal. za.

La

templan .

Uacka- nombre propio. Dios de los montes , de los * peñascos . Moderado: UAQUIINIYOG -- nombre adjetivo . Parco : Templado . UAMINCKA - nombre sustantivo . flijida. UATTA- nombre

sustantivo .

Dolorosa : ARidículo :

Des-

preciable por pequeño . UATTISAMCKA nombre adjetivo. Maldito: Mal dita. UCLLACHHACUI nombre adjetivo , Aunarse." UEQQUEi - nombre sustantibo . Lágrima . nombre a jetivo Caballero .: UIRACCOCHA UISLLANA nombre sustantivo . Cuchara . UMU- nombre adjetivo . Hechisero.. UNANCHA -nombre sustantivo . Señal arvitraria,

42405 U.

UNANCHAN-Id. Señal de él , de ella. i UNANCHAI - nombre verbal sustantivo. ner, ordenar.

Dispo

USACHII -infinitivo del verbo . UsACHINI : Abreviar el tiempo: Aventajar: ser el mas lijero en el trabajo. Y. YAYA

nombre sustantivo .

Padre:

YAYAYGU- Id. plural. Padre nuestro . YANAN -nombre sustantivo. Secuaz de él. YNAGAGHACUL - infinitivo del verbo . - YNACA CHACUNI - Engalanarse . YUPAI -- Superlativo anómalo: Demasiado , en grado heróico . YUPAICHAI- infinitivo del verbo. Respetar: Reberenciar .

YUPAYCHANI:

6

inmal

bi

ÍNDICE . DE

LAS

MATERIAS

QUE

COMPONEN

ESTA OBRA. ¡OPÁGINAS. Refutacion de las observaciones autor . al hechas. Licencia y rio..

aprobacion

Dedicatoria. Introduccion á la Alfabeto..

Silabeo de dos De tres letras ,

del

Ordina-

23 27 32

obra . letras,

9

castellano .

Silabeo y combinaciones para la Quichua. Silabas acabadas en vocal.

37 38

id especiales

Dicciones cuya primera sílaba en vocal.

40 41 acaba

Dicciones que comienzan por sílabas que terminan en consonante. · Dicciones largas. Reglas ortologicas para la Quichua . · Partes de la oracion quichua. • Reglas de construccion id-

43 44 id 48 56

59

Dootrina Cristiana ... Catecismo Cristiano. oir: Misa. Para

Actos de dad.

fé,

Esperanza

65 77 849

y4'7 Caris 86 89 92 id 933

Para antes de la Confesion . Para despues Para antes de Comulgar . Para despues . Saetas en verso.

95

Versos para cantar Dulce jesus mio » . Salve dolorosa en verso Villansicos para el niño Jesus , Himno o simbolo en verso.

Trisajio. Viasacralo Urbanidad Diccionario

100 103 106 108 0: 111bi 120 139bi 155

DE



PAG

LIN.

10 43 48 342 38 60 68

***

ERRATAS.

DICE

44. 18 15 2 17 20

venignidad pudo crural . alhagüeño distigne naupaemim lutitunpanquichu.

id.

10.

id.

16

onecocunata maicheccan . cai uarmicca ccjarita chjancaicurilaccapaschu. qqjispichiuanchicpac

id. 80 81 id. 83

28 18 46 19

95

13

chjicayachiuchunchu

100 401 403

15 4 15

Jjichca Cruz?

78 79

LEASE . benignidad puedo plural balagüefo distingue naupacmim lutitunpanquichu, amatac llallacunquichu onccoccunata mai checean , cai darmieca manachu ccjarita chjancaicuriltarccapaschu . gqjispichiuananchicpac

cainyllatpin cainyllanpim ucjunchicuan ucjunchiuan consagrascan consagrasccan consagrasccapiri consagrasceari panpachapuPanpachapuanaiquita naiquita

yjúnicapun

chjicayachiehunchu Cjichca Cruz tjuniicapun

469 PAC.

LIN.

404 108 id. 128 id.

17 14 15 14 12

434 444 id. id .

7

12

442 447

6

id. 448

26

4 22 AR RA

449 id . 450 id . 452

23

25 20.

DICE : usucta Trinidad. Dius. tucuita chicayachisuspa presedentes Moqqkecciita Nuccacca qqjellaccascata cacmamta uaquiininyocpunin quiquita chhusquiicucucuna niscanta Diusllaua allacco causanan. Maman .

LEASE ususcca Trinidad, Dius , tucucuita chjicayachisuspa

precedentes Moqqkechiita Nuccacca qqjellccasccata cacmanta uaquiiniyocpuni

quiquinta Chhusquiicucuna nisccanta Diusllauan alicco causana Manam

eak BEARI BOORDEU bablunT avid stivovoul #qarsidassailda

stiidoodppo atspessollsipp classe

alaisplup saubuoliupauitio

bsbiah auid allugus -idozorda sqana sotasbaasig stiisseppoM 89985504 -assoslloipp stso BJ80060 -niniiupsu slipping -liopaodds 80990903 sinsoain Buskavid 009 fla 168083

801

&

-

giitary3 in apollasid 033lls Base33 M

2310

ER 02

03 bi

DEVOCIONARIO DEL

Neófito

Guarayo

(America Merid. Bolivia)

POR EL P. BERNARDINO J. PESCIOTTI O. F. M.

CON LAS DEBIDAS LICENCIAS

Adicion a René -Maren

GENOVA TIPOGRAFIA DEL SERAFINO D'ASSISI Salita Visitazione, N. 8

1904 .

Bibliatica Put la A

Lien

Alssiversitari

a

CentD srySepto

CÉSAR MANZONT

(Canje

o del duplicad )

thes

YERUREZA ae

cristiano remieroquíra ar yacatu yepi

Pai BERNARDINO J. PESCIOTTI rembiapocuer

Napiramombir Guarayu eta

upenarâ.

Zeze imaenduazabe zaĭzupape no

YERUREZA AR YACATUNDAR

Yande yeobaza âguâ. Santa Cruz raânga reze, ore amotareŷmbar zuiore pizirô epe, Tupâ, + ore Yar. Tu, aeya Tair + aeya Espiritu Santo rer pipe. Amen. Jesus, Maria aeya José . Ore Ru . Ore Ru, ibape ereicobae, imboeteipir amo nde rer toico : tou nde mburubichaeteza oreu, tayapoza nde remimbotar co ibipe, ĭbape yapoza nongar. Ore rembiu ar yacatundar embou oreu co ar pipe ;

6

aeya ndeñŷro ore yangaipabae upe ore nŷrò nongar ore rereco meguâzar upe, aeya oremboa uca eme epe poroatoîza pipe, ore pizĭrôngâtu epe no teco ai zui. Amen.

Tupa tanderâârô. Tupâ tanderâârô, Maria , nderobapipo gracia reze : Yar nde puri oico : imombeucatupiri ereico cuña opacatu zui, imombeu catupiri abei zecoi nde membir Jesus. Santa Maria, Tupâ Zi, eyerure ore angaipabae reze, copipe aeya ore mano zeni moze. Amen .

Aroya .

Aroya Tupâ Tu, mbae moabaizar eŷ, ĭba aeya ĭbí apozar : aroya abei Jesucristo, Tair ñepêibae, ñande Yar, imoabapir Espiritu Santo rembiapo reze, oa Virgen Santa Maria zui : Poncio Pilato mborerecuar po guĭrpe oiporara, iyatìcapir curuzu reze , omano, itŷmbir oico no : ogueyi infiernos yape: ar mbozapĭza pĭpe oicobei omanobae paû zui : oyeupi ĭbape, oguapĭ of Tupa Tu mbaemoabaizar eŷ acato coti:

ichui outa curi oicobebae upe, omanobae upe abei zeco cuer reze oporandu âguâ. Aroya Espiritu Santu , santa Iglesia catolica, Santos comunion, angaipa mocanŷza, too moingobeiza, tecobe opaeŷbaę. Amen. Ambuae Tupà tanderâârô. Tupâ tanderâârô mburubicha ete, mbaraizuerecoza zi, ore recobeza, ore rêêngâtuza, ore yeroyaza, Tupâ tanderâârô. Oroenof ore ipeapir Eva membĭreta, ndeu orepŷtuê mequi, orepoâzê, oroyazeo co tezai recuape . Enei , Señora, ore reze yerurezar, eroba ore reze ebocoi nde reza porereco ete, aeya co ore recobe pa re ezepia cuca oreu nde membìr Jesus imombeu catupĭrì. ! Oh ipĭa ñŷrôze etebae ! ¡ Oh mbaraizuerecozar ete ! ¡ Oh zêê ete Virgen Maria ! Eyerure ore reze, Tupâ Zi marâneŷ, toromoatŷrô ore reco Jesucristo remienoî rupitì âguâ. Amen .

Che yangaipabae. Che yangaipabae , ayemombeu Tupã mbae moabaizar eŷ upe, aeya Virgen yepi santa Maria upe, san Miguel arcán-

gel upe, san Juan Bautista upe, santos apòstoles san Pedro upe aeya san Pablo upe, opacatu santos upe, ndeu abei Pai, che yemoangaipa aguer reze che maendua pipe, che ñee pipe, che rembiapo pipe, aipo che reco ai reze, che reco ai reze, che reco ai tutei reze. Ayebe ayerure Virgen yepi santa Maria upe, san Miguel arcángel upe, San Juan Bautista upe, santos apòstoles san Pedro upe aeya san Pablo upe, opacatu santos upe, ndeu abei Pai, tapeyerure che reze Tupâ ñande Yar upe. Amen .

Che Yar Jesucristo. Che Yar Jesucristo, Tupâ ete , aba ete abei , che Apozar, che Pizĭrôzar : nde reco catupiri apireŷ reze aeya che nde raìzupape opacatu mbae raizu zui, cheu tazi, cheu tazĭ, ¡ ah che ru Tupa ! cheu tazi tutei opacatu che pia pipe nde monemoŷrô aguer reze. Ndayapobeichita angaipa ayepeata marâ marâtei recua zui: ayemombeuta, ayapota Pai che cuaita che angaipa reze. Amondo ndeu che recobe, che rembiapo, che reco paraĭzu

9

che angaipa mboepì âguâpe. Ayeroya ndenŷrô tupírita cheu nde remimborara aguer reze, nde ruguì marâneŷ reze no. Embou nde gracia cheu aguyetei nde porocuaita apocatu âguâ che recobe yacatu apirbe. Amen. Jesus .

Aroya ñepêi Tupâ.

Aroya nepêi Tupâ mbae moabaizar eŷ, iba aeya ibi apozar. Aroya ae omboepi zecocatupiribae upe tecoori iba pendar pipe, gurocuaibi no zecoporãeŷbae tecoporara tataguazu pendar pipe. Aroya ae Tu, Tair aeya Espiritu Santo , mbozapři personas oyozui oicobebae, nepêi ite Tupâ ete. Aroya Santisima Trinidad imoyunioza persona, Tair ya, oñеmoaba aguer Maria Santisima rie marâneŷ pipe Espiritu Santo rembiapo reze : oiporara, omano curzu reze ñande pizĭrô âguâ infierno ya zui, îbape ñande rerazo âguâ opuri no. Aroya Santisimo Sacramento altar pendar : aroya abei opacatu santa Iglesia rembieroya Tupâ imombeu aguer reze : zeroyazape aicobe pota, amano pota abei. Amen.

10

Ayeroya Ayeroya Tupâ ocatupiri apireŷza reze inŷrôta cheu, ogracia mondo cheu, co ĭbĭpe rane, aere che rerazota opuri ìbape tecoori opaeŷbae rendape, Jesucristo che Pizirôzar porara aguer reze, imano marâneŷ nguer reze abei. Amen .

Azaizu. Azaizu Tupâ opacatu mbae raizu zui, ae icatupìrìbae zapichar eŷ reze ; azaizu che a opacatu pipe, che pia opacatu pipe, che pirântâ opacatu pipe no . Amboază che pĭape imonemoŷrô aguer reze che angaipa pipe. ¡ Ah che ru Tupâ ! ndeñŷrô cheu : ndayapobeichita angaipa. Azaizu che rapichar meme che yeaizu nongar : aeya Tupâ raizupape che nŷro che amotareŷmbar upe, Tupâ inŷrô cheu aipota nongar. Amen.

Imboeteipir.

Imboeteipiramo toico Santisimo Sacramento altar pendar, aeya ángeles Rubi-

11

cha Maria Santisima , Tupâ Zĩ, ñande Yar, yapopir angaipa ĭpi quia eŷ zeco ramo zuibe . Amen Jesus, Maria aeya José !

YERUREZA ANIBEINDAR

Cristiano yerureza, ae yapozata añibei , aeya piza .