SAGUMUZ LOORAG ETAMATIGATSAMA

Citation preview

SAGUMUZ LOORAG ETAMATIGATSAMA

BIL NZAAÇ’

Gumuz Language

SAGUMUZ LOORAG ETAMATIGATSAMA ALAMAAÇARAK’OMA BIIL NZAAÇ

NAMAAÇARk’W NNEYA ALABANESHAAGUUL GUMUZ MAANGISTA.TAAS MAS’. MAGAMAÇA MOOTATS MAZEE MAGAMAÇA MADAK1OMA KAMIIRILAMA ETAMACEES NDOMA.

Etamaŋk’otoma -: 

Leema Bogaale



Shabo Mangasha



Gurmeesa mangásha



Waakwaaya Baashura



Admaasu gutaama

Damawiiralama :

Shabo Mangasha

Grade 4 Gumuz Language Teachers Guide This booklet is a product of the Benishangul-Gumuz Language Development and Multilingual Education Project which is a joint project between the BenishangulGumuz Education Bureau, Bureau of Culture and Information and SIL Ethiopia. Benishangul-Gumuz National Regional State, P.O. Box 64, Asosa

SIL Ethiopia, P.O. Box 2576, Addis Ababa Title:

SAGUMUZ LOORAG ETAMATIGATSAMA

English title:

Grade 4 Gumuz Language Teachers Guide

Language:

Gumuz spoken in Ethiopia

Type of book:

Teachers guide

Year of publication:

July 2011

Number of copies

25

Cover page illustrations © SIL Ethiopia

Translators & Editors: Leema Bogaale , Shabo Mangasha , Gurmeesa mangásha , Waakwaaya Baashura , Admaasu gutaama

MAANZEEÇAMA NATAAs MAA’ MAGAMASHAMA ALAMAAÇ’ ARAK’W NNEYA ALABANASHAAGUUL GUMUZ GIZHA ALAMAŋKOTAMA 2003

Mpak’oma Taasama

Ilima

1. Magameela nanak’ota ........................................................................... 1 2. Gaafa .................................................................................................... 4 3. Baamabaaya / yemaanadala ................................................................. 14 4. Taayifooda .......................................................................................... 18 5. Samapóógwa ....................................................................................... 21 6. Yáámabuuzha ...................................................................................... 25 7. Mbas’ magasak’w sababa ka eeya ....................................................... 29 8. Mac’ gasowa ........................................................................................ 30 9. Bakoáa koyeá ........................................................................................ 33 10.Dida kak’weebama .............................................................................. 36 11.Maaduuk’watsa .................................................................................... 39 12.Babaç maaŋgashatsa ............................................................................ 42 13.H.I.V ntseya ......................................................................................... 44 14.Maaçiçaats / maanazhaala/ .................................................................. 49 15.Mad’uts maanadaraasha ....................................................................... 51 16.Maad’aak’wiil ŋgasha .......................................................................... 54 17.Ŋgash sa ............................................................................................... 56 18.Mak’aŋ hola ......................................................................................... 58 19.Shook mak’ot looraga .......................................................................... 60 20.Magamashama alamaam etabeetets mmaam ....................................... 62 21.Maahonas’ak’wa ................................................................................... 66 22.Ganats Gadeesa kamagaaha gadeesa .................................................... 69 23.Macakw kaca ........................................................................................ 73 24.B’iija .................................................................................................... 76

Magameela namak’ota 1. Dabaana Miiç anjha 3 Damagamashama emagomuhush magamashama ba kabooŋgwa: Maanadogon magameela namak’ota maŋgashuts  Ka gasaanaza aliilak’umam namanatuuç nooraga kamaanazeeçema mak’utuwa.  Metaam metaam mafaruts maluuk’uts çamak’oota.  Naçamak’oota çama çama çama etadega maŋgashuts  Mak’uutwa çamak’oota nalooraga lamaam.  Magoho ŋgasha etiiçaga kamaam mak’uutuwaniinooraga lamaam  Taas magamamashama etiiçaga mkaaam mak’ootama nanooraga nil b’agamas magamashamalamam makootuwa gomagamuts 2. Mad’aak’oshama  Gomaat’osh maŋgiishil matuguk’osama.  Maanadogon magameela namak’ota.  Mak’ootama nanooraga etaac’ mantuuçama  Malak’oota çamak’oota.  Naçamak’oota çaŋgashama maaŋgamiilama.  Nanooraga etaaç mantuuçama mak’ootama.  Nanooraga etaac’ mantuuçama ketaanzhiig mantuuçama Mak’otama

1

3. Ebiit’ow matigatsama  Bala maat’ooushan matigatsama mahamashama etaatishaga maakoolaçama ( malikwilima )  Taasa magamashama aloka mak’ootama mat’ooma kamaŋgashiilama . 

Nataas amagmashama etamagaahan kamaam mat’ooma mak’uutwaan nanooraga lamam.

 Metaam metaam mat’ooma malak’oots çamak’ota .  Na çamak’oota çaŋgashama mat’oowa maŋgashuuil maŋgashuutsan  Çamak’oota Matooma makutuuwa nanccoragaetac’aga manatuuçama.  Mak’ootama nanooraga etaac’ manatuuçama kataanazhiig m anatuuçama ebiit’oowa maŋgaashagats.  Kamafaluushan mak’ootama namabaandama nilamas’ magamashama alamaam makootama nab’agw Mas’a gomagamutsa. 4. K’aac’ak’ aaç matigatsama ( Anakah )  Nadamagamashama etagamageel ( etaadoomaga) amak’oota lama.  Kamaatoosh maahonas’okw magoho ŋgasha ebiitow maabiisil nooraga kamak’otamanaorag mak’oota tso. 5. Gad’aamaba ka miriilama  Mafalash mak’oot çasalamaam muwiratsama.  Çasa kamak’otama etaafanac’agok’w mmaam kamafalash mak’ootama alamaam matigatsama kamaam kamagamama kamazaahama muwiratsama  Mafalash magamash mak’ootama alamaam naçamantuuçama muwiiratsama.  Nanoorag etaazhiig mantuuçama magamash mak’ootama alamaam muwiratsama. 2

Makool maalak’otsa alamaŋkulildma maaçarak’oma metaam 1. A, Turizima makala baabok’w (wobak’w) Indusitura eyaatsen kwa etiid’abagaan (etataage) haaga (damac’a) tso. 1.iB, Gazaza musasiina ,siila 1. Ci, Soofiimee laaliibaala, Akiisum, Faasiil giimba, paaraka…..koc’ak’atso. 1. Di, Emiiya alak’eweba kajinasama mada baafalagaasha 1.E, Kamaazhaçama kadaçaneeya. Maaçarak’oma mbaand .  Etiiŋgashagatsa kamadama na nooraga etaazhiig manatuuçama ka etaac’manatuuçama mat’oowa mak’utuwa.  Etazhiigaga manatuuçama ka etac’aga manatuuçama nadamaŋk’otama etaadaogonaga maŋk’oota lama kamafalashan ajaajanda makootama ayaalama matiigatsama kajaajanada.  Kadabaandogonaga mak’oot nooraga lamaam manazhiigatsama gashal, ( maç mooraala) baapaŋgaahaatsa. Maaçarak’oma okaaŋg  Etamatigatsama namaalak’otsa etiiga namaaçarak’oma okaaŋg gashal maakula maŋgashatsama kamaam.

3

Gaafá 1. Dabaana -: Maiiç mb’usiil anjha 12 Damagamashama emagamush magamashama baane kaboŋgwa: Lafaaŋ malak’ots çamak’ota gashal malak’uts.  Emalak’uuts çmak’ota kabooŋga mashaŋama etadaagash kab’aga gaafa maŋgashuts.  Maalak’otsa etiipootiw naçamak’ota kaats saa maŋgashuts.  Ndoowa nawobaçama çaŋgasha maduuk’w.  naçaŋgasha çaŋgasha janada mpuuk’on.  Maad’aak’aç çaŋgasha maduukw.  Kamanazaduuwi mab’ab’al ŋgasha mak’otuuwa.  Matab’ama namaat’oosh çaŋgasha, gobadagaash çaŋgashama eyaatsen nilaaŋgom mat’oowaan. 2. Mad’aak’ooshama : Malak’oota çamak’ota.  Manazhilalama kalafaaŋa naçaŋaga nagçaŋashaçaŋasha janada madak’oma.  Madak’w maad’aak’w çaŋgaasha .  Madak’w mab’ab’al ŋgasha.  Nakotokw çaŋgasha matab’an çasa.

4

3. Ebiit’ow matiigatsama  Kamafarak’w damagamashama metaam metaam Mat’ooma malak’uts  Matoow mamaam maŋgashuutsan çaŋgasha alaçamak’ota.  Kamadok’w çaŋgashama namaaç’arak’w mas’ magamashamashama etaatisha

maat’oowleeshama

naaha

kida

kida

kamaduugaan

mak’uutuwen shook çasa nanoorag mak’ota alamaam çasa baç mbaamd kabaç okaaŋg kapook’on çaŋgasha kamadama manad’aabuts.  Namadama alamaam çasa baç nzaaç kabaç maak’us kamaŋkulil madok’on çaŋgasha eyaatsen çiça çasa baç okaaŋg ka baç nzaaç kampook’oon çaŋgasha kamaŋkulilamamaduwa.  Maataba’ç çaŋgasha etamafalugash madama manacaç maahaalaç çaŋgasha maçama eyaab matoowu madok’w maatab’aç çaŋgasha matigatsama manad’aabutsan.  Naloorag damagamashama naçmak’otama çamak’ota etamaŋgashats ‘’ Ida (dida) kak’weebama ‘’malak’ots çamak’ota etamakala mataama mataak’on maatab’aç çasa nilama mat’oowá maduwa kamaŋkulilama.  Masiik’w çaŋgash emaŋgashaatsa janadajanadakwa mac’ac’iik’ots çaŋgasha mat’oowa.  Maç manaçarakw ŋgasha kadamagamashaama mak’uutuwa maŋgashutsa kamanaz aiilama.  Manaçarak’w çaŋgasha çaŋgasha metaam wola maaçarak’w Mak’ot maaçarak’w

ŋgasha

komab’alats

maŋgashatsama

eyaatsen

k’w

kamak’otama afaaŋ matow malak’otsama madama masaadugatsan magamaça etaatiisha.  Baabaç

(

wobaç)

çaŋgasha ka

manaçarak’w

kamanaçarak’w çasa matooma maduk’w.

5

ŋgasha

maçama

 Maç manaç’aak’w çaŋgasha kadamagamashams mak’utuwa kamanazidil ŋgashama. 

Nanoorag mad’aak’osh idaçaŋgash mafalushan kamasaazugatsan eyaatsen kamanad’aabatsama.

 Kotookw çaŋgash gobafad’aga ababa’ç çaŋgasha maŋgash gobafad’aga ababáç

çaŋgasha madama eyaatsen

maŋgashats

matab’an

çasa

kamaakotsama eyaal maatoosh makootan çasa, gomaçarash makootan çasa ka Ilaaŋgw makootan kamanad’aab magamama (mazaahama) kamanad’aab eyaab ebiit’ooga maŋkotan çasa tso.  Ebiit’ow mak’otan çasa eyaatsan maŋgamiil çasa kamak’otama mgamama bootagaana.  gomaat’oosh Mak’ota çasa emakutuwan çasa metaam maças ŋgasha etamafalasha etamatigatsaam kamaakotsa madama tigagats.  Ilaaŋgw makota çasa nilaŋgw kotokw (çaŋgasha) makohonama macagasama etaçaga gashal atiigas kadamagamashama.  Etamatigatsama çiça çaŋgasha etamootaan na noorag a damagamashama kamaaŋgimuhclan eyaatsen çasa metaam maçaah mpuurk’on kotoko çaŋgash.  Etamatigatsama najil noorag damagama shama namaŋkulilama matoowa damagamashama maduwa kamaaminas’ata.  Etamatigatsama nilaŋgw damagam shama etamafalash makotama kamalak’otsam a mafad’aak’w nilaç damagamashama miya malak’ots ka damagamashama.  Damagamashama

namaalak’ots

etafad’ege

namohowa

matowa

damagamashama maŋgashuu wauil kamaaminas’atsa makuluk’ on makola. Eyaatsen kwa alaçaŋgasha, alamaanazabira bat ŋgasha, kotokw macagasama niik’ot maŋgashutsan.

6

4. K’ac’ak’ac’ matigatsama  Manaçiril saandukiwa etamaaŋgaats kamadokion çasa.  Looraga etac’aga babaç çaŋgasha etiipagokw nab’ag çaŋasha nametaam  Maŋk’ot maatab’aç çaŋgasha etaapaŋgaats nafalaash kaarada.  Kuuruzhu çasa ( kis bord)  Manaçiiril

saanaduk’uwa

etamatigats

mic’ak’w

çaŋgasha

kamanaçarak’w çaŋgasha.  Saanaduk’wa etamatigats Kotakoç ŋgasha kamataban çaŋgasha.  Moodela

eamatigats

maat’oosh

mak’ootançasa,

eyaatsen

kwa

iilaaŋgwmak’ot çasa tso. 5. Gad’aamaba kamiriilama  Mafalash maŋkos mak’ot çasa baçmbaand kabaç nzaaç madak’oon çaŋgasha maçama maduwe namas’a.  Mafalash mpook’w çaŋgasha naçaŋgashamaduwe mad mas’a nilamas’a magamashama.  Maatab’aç

çaŋgasha

mafalash

maŋkosama

alamaam

mac’aan

mac’agasama emaçaba maduwa kamaamuns’atsa manatsaak’w mmaam.  Kaats nzaaç etamadaash

manaçarak’w çaŋgasha mmab’ab’alats

Mak’otama alamaammat’oowa maduwa kamaaminas’atsa wolaka çamaam kaçamaam  Maat’ooshama

naçaŋgashama

matab’an

çiçamaatab’aç

ŋgasha

mafalashan madokw çaŋgasha alamaam madama kamaŋgkulilama kamawirilama.  Etamagamashama naganazaŋa okaaŋg etiikotag ebiit’ow matigatsama kadamagamashama gashal maatiiyaagas.

7

6. Makoola alamaŋkulilama Maaçarak’oma metaam 1. A.kotokoma Di. Kotokoma Bi. Puta E. puta Ci. Kotokoma F. puta 2. A. Mateetsama Di. Kamagarazaç ( kamab’aandokw) Bi. Maafalaashaŋgo E. Maatab’ak’woma Ci. Maima F. maasadatsa Maab’ushalima mbaand 1. Maahac makool maalak’ots ŋgashá makaalash mac’ama.

A. Ç’a Bi.b’a Ci. Lá Di.Le E. am F. lhá G.tsa I. we 8

Ŋ Maanaac makoola maalak’otsa ŋgasha makaalash macáma A.Çaba Bi,Kk’awa ci, Mata di, b’aga E, saŋa Fi, Elam gi, kaca hi, jib’a I, bác’a Ji, kácá ki, husa li, b’iija 3.Maahac makool maalak’otsa ŋgasha makaalash mac’ama. A. Ama, gam, s’as’ Bi. Ŋga, oka, ana Ci, ana, zhaah Di. Ama,shaŋ, tsam E.aça, ala çam.

9

Maaç’arak’omakokaaŋg 1. Makol ŋgashama mabas’ maisha masiikoma kamaahulashama mada makaalash .

A.Shind –we Gi. bool – aya Bi. Mas – biya Hi. Yide- meta Ci. b’ab’a – ja I. Mmaanj Di. Ja-aya Ji. –ja – ela Ei. k’utsat-ela ki. Be’ – cogwa Fi. Soo-cogwa L. soo-ita A. nanetaam kamohowa dabadaga dabacaga macagasama. A. Mas’gaziiya, mas’gadeera, mas’ magamashama. Bi. B’iij ganeha, mijk’oob’a bija maadama ..kocaka Ci. neymas’a neymitsa, neygasha, neyyeza. Di. Jaŋga, jakoowa, jamasa, jadiiba , jaeela. E. c’ak’w mata, c’ak’w s’eya, c’ak’w buwa. 10

F. Matamas’a mata Iligiiziya mata aya k’oc’ak’a tso. Gi. Okilmetaam, okilmbaand. Okil okaaŋg…koc’ak’a Ayacogwa, ayamafama, ayak’uula, ayashapa. Ayakohowa …

I.

koc’ak’a tso I.

gaasiiy dida , gaasiiy yaakuta gaasiiy yejara koc’ak’a tso.

B. Mak’ot manaçar ak’w çaŋgasha A. M.T E. G.R.I Bi. L.D F. M.M.K.Z Ci. L.E G. M.M.M.Z Di. Ŋ.B.B H. SH.SH.B. I B. Mac’agas s’e manaçárak’w çaŋgasha . A. Babak’w mas’ Tamaba B. Maaçarak’wnney al baneshaanagul gumuz. Ci. mas’ biya al baneshaanagal Gumuz Di. Mas’ madada al pooliisa E. Mas’ gadeera . Fi, mas’ ziifa. Gi . mas’ maafanac’a.

11

C. Çaŋgash etamac’a maat’osh matab’a(makotama)

dajak’w kaçaŋgasha.

Mad’aak’osh çaŋgashama -: babaç makola mac’ama mafalash .

Maat’osh makot sata ma, da,

Eta çaggasha ÓC

Çiç çaŋgasha

A

A,

Bi

na, ala ,be nil

Sa

Besa, nilasa nasa, alasa

Ci

Ma, ka,

sá

Masá, kasá.

Di

Na, da

K’aŋ

Nak’aŋ, dak’aŋ

E

Nil, ,na ,ka

Aya

Nilaya, naaya, kaaya

F.

na ,ka

G

du, ,ka ,a

Suuga Dogona

Aóc, maóc, daóc

Nasuuga, kasuuga adoogona. Adogone , dudogona, kadogona

D. Çaŋgasha etam ac’ gomakad’ash matab’a ( makotama) dajak’w kaçaŋgasha. Mada’ak’osh çaŋgashama:- babaaç makola mac’ama mafalash.

Gomakad’ash matab’ama

Eta çaŋgasha

Çiç çaŋgasha

A

Ja, ,ga ts

Çiit

Çiitaja, çiitaga, çiitats

Bi

,ja ,ga jats

Gam

Gamasa, gamaga, gamajats

Ci

,we ,me ça

Dak’w

Dak’we’, dak’wme’ dak’wçá

Di

Ts , kw

Taa’e

Taaéts, taáek’w,

E

Ja, ge

Dugw

Dugwja, dugwge

F.

Ts, ga jats

Fa

Fats,faga, fajats.

G

Gats, k’w

Zhig

Zhigats, zhigak’w.

Hi

Ts,

Lee

Leetsa, leek’w

k’w

12

E. Makola ŋgash maalak’otsa A. Loo + ts = Loots Bi. Taa’e’ + ts = taa’eets Ci. c’ac’ + ja = c’ac’ja Di. C’ic’+ ŋga = c’ic’ŋga E. wugwa + Me = wugwaame F.Isats +anshag = Isatsanzhag G. Efats + we = efatswe’ H . b’ala + ats = b’alats F. makola ŋgash mawakotsa

Eeta çaŋgasha

Maat’osh gakot çasa

Makad’ash gakot çasa

c’ag

Baa

aga`asa

Shak’w

a

a

Sa

b

b

Wé

Em

Kwa

S’aahek’w

A

Ona

As’ik’on

Da

a

13

Baanbáya

1. dibaan Maiiç anjahama -4 o Damgamasashama emlak’uuts çamak’ota baaá kabanŋgwa ça ŋg ashama maŋgashuuts. o Maalak’ótsa etampaweek’w naçamak’o+a makool’uk’w. o Çasa alagasiik’w çaŋgasha kamaŋzhiilma kaçaŋgasha etam c’a Mac’agasama Maduuk’ w. o MaanzhiiL gaahulash çasa naçaŋgasha baabaç çaŋgasha maduuk’on. 2. Mad’aak’oshama o Malak’oots çamaalak’otsa gashal. o Maalak’ootsa etiipagak’w naç mak’uota malak’uúts. o Maanzhiil gaahwlash çasa naçŋgasha baaabaç çaŋgasha Madak’oma. o Maanzhiilçasa

naçaŋgasha

çaŋgasha

etamacá

cma’agasama

madúuk’w.

3. Ebiitó matiigatsama o Bala Maatt’oouwashan maab’ushiil magamashama baaá etiisiigak’w magamashama malak’wiul > eyatssen maakooliil maŋga shatsma kamaam. o Magamaça alaóka mak’otamá namhaaizhiinpa Magashatsama. o Nataas çamak’oota etamaakoogwa goob’a etaiiga ala jasma magaaha alamaam mat’owá maŋgashuuts. o Çamk’oota mafad’aak’w mmaam metaa metaam ma malak’uuts – eaatsen kwa kabŋgwa malak’waats kamaam.

14

o Damagamaashama emaluk’uts maalak’atsa bala maçuwaan makoola damagamashama

jaajanda

kaetabas’aga

makoLak’on

makoola

maçama kamaam. o Damagamashama çaŋgasha alaçamak’ota mat’owa maŋgashuts. o Etamagamashama metaam gasaanza etaçaga maatab’atsa wola maacaal ŋgasha emotaana malak’ots damagamaghama. o Eyaatse etaapaŋgaatsa etashaŋagaan kamaaŋgaatsama kamaç çan gasaanza maŋgash atsaama. o Kajanada makulilama etiçage nil looraga

mat’owa maduwa

emadama. Maaçarak’oma metaam o Namaaçarak’oma

naba

maalak’otsa

etiigaana

etamatigatsama

mat’owa damagamashamaka metaam metaam maluk’uts. Maaçarak’oma mbaand. o Maalak’otsa manizhilama

etiiga

namaç’arak’oma

kamaduwaan

çasa

kaandobaabaçama

çaŋgashaetamac’a

Mac’agasama

kamaahonas’atsa wola metaam metaam. Maaçarak’oma okaaŋg o Namaçarak’oma naba maalak’otsa etiidagee namohowa miiuwash kamaahohas’atsa maŋgashawil maçuwaan makoola.

15

4. K’açk’ac’matigatsama o Çaŋgash

çasa

manaazhil

gomiishama

eyaatsen

caarata

etamak’utuwaan çiça ŋgasha 5. Gad’aamaba kamirilama o Mafalash malak’ots çamak’ota ,alamaam. o Maalak’otsa etiipagak’w naçamak’ota gashal mafalash makolak’ on makola alamaam. o Emadama çaŋgash çasa Maanzhiil gomiishama Mac’agasama babaç mafalash madok’oma alamaam magamama. Maaç’arak’oma metaam Malak’otsama kamagamama 1. yeemaanadala 2. tahaama 3. Asohoona 4. Mak’oshama mab’as’uwaan maŋk’oshuç magaaha bik’oshaga

16

Maaçarak’oma Mbaand mazhoosh ŋgasha Maŋkulilama Mbaand. 1. Makola almaŋkulilama mbaand A. Taba teeraba peya Tiŋa toona papa Bi. B’iija b’eeya paatuwa B’iia b’ugwa peeka 2. A . suma – musa Bi. ça – aç Ci. Çad – ŋaç’ Di. c’aŋ – ŋac’ E. meta – atem

17

Taaifooda

1. Dibaana Maiiça anjaha -3 Damgamashama emgamuush magamashama baá kabaanŋgwa. - Lafaaŋ malakoots çamak’ota biifalagasha - Maalak’otsa alaçama çamá maŋgashuts. Namgooŋgsha mak’uuta manzhiil çása mpak’oon baabaç çaŋgasba biifalagasha. - çaŋgashá ettiiçaga kammaam kama nzhiil mak’otama Magooŋ ŋgasha mak’otuwaan - Ndowa gobafad’agéya, mac’agasa ma.kaçama maŋgashuuts. 2. Mad’aak’oshama - Çamak’ota. - Kootakooç gaasanzá çamk’ota. - Manzhiil goomiish çaŋgasha Manzhaayil Mac’agsama - Çaŋgasha maŋgamash mant’ootsama. - Manzhil çasa koogobaabaçama madak’oon magooŋgasha. - Ndoo goomaatiisha, mac’agasama kaçamá 3. Ebiitwa mattgatsama - Namaat’ooshama mat’oo-á maŋgashawiil . - Taas çamak’oot mak’ootwa eyaatseenkwa geeshal/ Malak’uuts - Meta metaam mat’aaá Mafad’uuts Malak’uuts. - Naçamak’oota etiiga kamasaanduugatsan maalak’otsa meta Mat’oo-á malak’uuts’ eyatsen makooluuk’on makoola kaats sa.

18

- Namago ŋgasha ebiiŋzhagiil mat’oots çaŋgasha Matseeyatseen baabaç çasa masiiŋak’w manzahats matagatsama kammaam. - Çaŋgasha etiiogas’eya mak’otaá kammaam maduuk’on magoooŋgasha eyaats’en kamaduwaan madamas’a eyaatse’n kwa maduween madamas’a kalak’moom. - Kamanzhiil mak’ot çaŋgasha mpuuk’on baabaç aŋgasha madúwa an kamaamúúns’atsa mat’ooma. - Madamas’a etiidagéya mwiiratsama kootako madeema alamaam maciilama. - Kabŋgwa maŋgashaats çaŋgashama kammam . 4. k’aac’ak’ac’a magamashama o Mak’oot çasa nakaarada o Manzhiil makoota çaŋgasha 5. Maad’aanba kamwiiralama - Manzhiil çaŋgasha matseeyts baabaç çaŋgasha mafaalash magmamá alamaam. - Naçaŋgasha

mak’ootan

mafalash

mak’otan

magooŋgasha

alamaam

mawiiratsama. - Çaŋgasha etiiŋcagaçah mafalas mak’oota mazhooshmá alamá magamama. - Mafaalash maŋgashats goobafad’age aŋaŋgashama maŋgashtsmaá alamaam Malak’ots mmaam kamçan makoola.

19

Makola almaŋkulilama metaam 1. A. puta Bi. Puta Ci . kotokoma Di. puta E. kotokoma 2. A. dida basaga ŋga Bi. Namagaazhig basaga bac’a ci. duwa gashal baisaga káema. Di. Duwa disats awha. E. parashaawi bacacaga tugwa. F. caas’e bat’aahagok’w káca. 3. A. Daagwa bataage Maat’ee’ya naceeŋa. Bi. Looraga biga namak’otama ka duuma. ci. uwa nil daamabe namacala bootaga. Maŋkulilama okaaŋg A. Etamatagatsama t’ow dida nilalk’ost damas’biya kas’e mad’utsa etiga nakweebamaam. Bi. Etamatagatsama t’ow dida niŋgashil atsilaça maam ndowa etaatishagaan amad’uts adisa?

20

Sampoogwa 1. Dibaana Maab’ashiil maiça anjaha 6 Damgama shama emgamuush magamashmabaa-á kabaŋgwa:o Maŋgashats gasaanzá etaafashagck’w aça mak’oota kotakoma maŋgashuuts. o B’iij sampoogwQ maŋgashuuts. Da’etadaga adiida nab’iij sampoogwa nashaamgaazhiiga kampoobaja maŋgashuts gee-ema maŋgashatsama. o Gaafuga etatishagak’w ŋgasha mb’aaŋakaGee.e’ma maŋgashatsama . o Namakuusak’ow ŋgasha baabaç çaŋgasha mpuuk’w. 2. Madaak’oshama o Maŋga shats ça gasaanz çamk’ootama . o Magamuwa b’iij sam poogwa o Madadá a diida nab’iij sanpoogwa o Mat’oo maatashak’w gee-e’ma kamb’aŋma. o Mpak’w çaŋgasha namaakusak’w ŋgasha . 3. Ebiit’owa matiigatsama o Malak’wiil magamashama etaatiishaga. o Maŋgashats magamashama ala oka. o Geesha magasuuk’an malak’oots çamak’ottak ammaam o Metaam metaam mat’ooma malaku Kamakotsa kalak’o’maam. o Namaalak’oots çamak’oota emc’awaan Maalak’otsa malak’uuts. o Maçaa-á

maŋkooloma

maduwe

mada

mas’aemoohwgeya

kammawiraats kamk’ootaa-an makoolam namhaiishampá kammaam. o Eyaatseen kwa mat’owaa-a manzhawiil looragaalamaam mmaacalawa atsalaçmaam. 21

o Makoo magamashama gashaal kamgama mat’uu-a maŋgashawiil kamáahaas’atsa tsa maŋgashawii/ makolowak’on mako’la. 4. Anŋka/ kaç’ak’aav1a mala atagatsama - Etamtagats maŋko çaŋgasha kamatuuwiil sandukwa madama. - Lamaaacal ŋgasha çasa etamtigatsa - çaŋgasha metaam mpak’on çaŋgashambaaand eyaatse’n etamtagatsa mak’otama namatuuça sanduuk’wa. 5. Maa wiratsa kamaad’aanba. - Mafalash naçaŋgasha mapak’w çaŋgashajanda mawiiraats. - Naçaŋgasha mafalash mapak’oon maacal. Çaŋgash mawiiraats. - Naçaŋgasha nametaam mafalash mak’ootanma gooŋgasha mawiiraats mafaalasha madamaalamaam. 1. Makol ŋgash alamaalak’otsa. A. Oka ganaaha eyaatsee kwa bij gaaŋgaahaagwa . Bi. Biyaasiiga biib’aŋga ci. ganaaha kagaaŋgahagwa Di. Maat’eya E. yekaata 2. A . mad’a Bi. Matohol nney nney etiisaga namapogwa. Ci. yida Di. Boolakuu / woodaazhu/ 1. Maab’ushil magamashama mbaand A. Uwa ( uŋa ) 22

Bi. Mbara Ci. andiŋa Di. Kooga E. zhimapa Fi. Yaagooda Gi. Kala hi. Yeeluŋgwa I Musá / raba /a Ji. Batsaga K’ fala L’ maant’/iiŋas’ak’wa M. balaanadure N ; táb’ O. k’aŋa / k’aha / 2. A.maad’akda Bi. Magohoma Ci.gaca Di. Ilá E. maahaacama F. yibaamb’ Gi. b’ij madama Hi. Mab’al ja I .Mahaalatsama /makashama/ 23

3. A. Isha meta maduk’ooma tso. Baas’e daashak’w isha . Bi. Çiça awa baaŋgashalagats b’aga tso. Babama baagash daak’osh çiiça cagoma. Ci. yendow daabic’ b’iiya nabisacagoma . b’iy gwaanja magohoma tso . Di. Baane daacac andiŋa. Ŋgafa daab’ura andiŋ’a dagats kilmaanja. 4. A. mad’uutsa Bi. Yeelima Ci. beela Di. Yeemaanadala E.ntseeŋga Fi. Nta G. guusiiya /gooreeta/ H. ceeŋa I.kuura J. zeeya k. çala L. hola M.isha (hiya) N. joogwa /jaŋgwa/ O. shuuwa P. shTija 24

Yaanboozha kawadamata 1. Dibaan mbúshl maiiçanjaha – 4 Damgamashama emgamuusha magamashamá baa-á kabaŋgwa.  Gasaanz ça ngasha çamak’outa maŋgashuts.  Çaŋgasha etiiga naçama k’ota mac’agasama kabaabaçama mafaalush.  Namagooŋgasha mak’otan s’eeiigalac’a magamuuwa. 2. Goomd’aak’oshama  Mafalash ebiit’o malakots çamk’oota.  Maça mac’ak’asama kaçaŋgasha  Magam amadma kas’eeiilgaca. 3. Ebiito matagatsama  Nalá maat’wá shan magamaça ala okámagamaça maça etiigamaga baatashaga makoolaç kammaam.  Magamaçá ala oká mak’ootama namhaiizhanpa

maŋgashatsama

kadamgamashama maŋgashuuts.  Maahaac

maós’ee

garac’a

namaaçarak’w

mas’a

magamashama

éeiigamagaasha e’maiik’waalamasha éetiigamageesha émaiik’waa/amám madama kamtsgatsama masaandugats.

1. E

5. A

2. Di

6. Gi

3. Fi

7.Bi

4.ci

8. Ja

25

Yaambuuzha kawooda mata Maab’ushil magamashama metaam 1. A.Daagagakal kalaam wodamatai aliila. Bi. Eyaab baiga Ci. kil gaziya Di. Kalaam woda mataalila woda mataalila E. ádida

2. A. nabeema Bi.mahaatak’wa. Ci. waajaawiya Di.mashaaraçama Maab’ushmagamashama mbaand 1. A. maweets yaambuuzha Bi. Eyaab baaiga waad wodamata Ci. b’aç’at di. daagasak’w 2. A. makuç Bi. Babil Ci. Meeyetለa Di.mab’al 3. A. maanadagon Bi. Maweets Ci. babaç Di. Mago E. mpuu 26

Mabas’ magasak’k’w sa baba ka eyya 1. Diibaaana :Damagamashama emakad’uk’w magamaça kaboŋwa: Kagashal lafaaŋa malak’u’ts çamak’ota  Çaŋgasha alila maalak’otsa maŋgashuts.  Çaŋgashama etazaha amac’agasama maŋgashuts.  Çaŋgasha etahaac wola etaacal amac’agagasama maŋgashuts.  Çaŋgasha etaahaac wola etaacal amac’agasama maŋgashuts.  Moota shaŋta matugusama magaahalamaam maŋgashuts.  Babaç çaŋgasha mab’ulults mak’otama .  Çaŋgasha metaam kamaŋgashatsama 2. Mad’aak’oshama  Malak’ots çama k’ota  Maŋgashats çaŋgashama  Maŋgashats maanazaha çaŋgashama  Maŋgashats maahac çaŋgashama  Mak’ota shaŋt matugosama. 3. Mat’ow matagatsama  Matow damagamashama mágashuwil taas magama çama.  Maŋgashats taas magamaçama eyaatsen kwa mak’otama namaahi zhimapa.  Mafad’ak’w damagamashama metaam metaam matowa mmaam malak’uts çamak’ota. Mat’ow mmaam maluk’utsan maalak’otsa.  Maalak’otsa

etamafad’ats

malak’otsa.

27

mat;owadamgamashama

mak’ilik’on

4. K’ac’ka’c’ matagatsama  Lafaaŋ çamatugus etamaŋgashats did Mb’ab’alçaŋgasha wola magohogw ŋgasha. 5. Gad’aamaba kamirilaa  Malak’otsa çamak’ot kagashal lafaaŋa.  Maŋggashats çaŋgashama zanazan.  Mat’ow mmaam maŋgashutsan manazaha wolaçaŋgasha etanzaaha mac’agasama.  Mat’ow mmaam maŋgashutsan çaŋgasha etazaha amac’agas ama.  Kashaŋat matugusama mat’ow mmaam mak’utogaan mb’ab’al çaŋgasha wola manaçorak’w çaŋgasha. Mat’ow damagamashama maŋgashutsan babaç s’iina. Mabas’ magasak’w sababá kaeeya. Maaç’arakoma metaam 1. A. mbaand Bi. Etaaŋk’ Ci. mantsats nneya, manazhiiça kamas’ab’aga mada katagalakwa. Di. gashal maiya, mafagaak’wa. Mafalash dak’wa. E. Madada namas’ maangisata. Mada ka dokotera, kaetamatagatsama. 2. A. Makook’oma ( makoolasa) Bi. Mashaaŋgaçama ( mashaaraçama ) Ci. zhiiga Di. Kotokaw duwa ( Maalandats duwa) E. galakwa Fi. Maad’aak’wk’wee’la 28

G. s’ee gaaha H. Mashaŋama I .Damasa J. Gasak’w k. Ewiiwa L .Maŋkoça Mac’ gasohowa 1. Dabaana:Damagamashama kukad’ak’w magamaça baane  Emaluk’uts çamak’ota nabooŋgwa çaŋagasha etiga nil mak’ota maŋgashuts.  Ŋgasha etaac’ kotokoç ŋgasha gobafad’age ŋgashama maŋgashuts.  Ná100-1000 nabala kaats sebala metaam /etiga açaganzaŋa alasagumauz msaŋgamuwil. 2. Mad’aak’oshama .  Malak’ots çamak’ota kamaŋgashats çaŋgashama.  Naçaŋgasha etaac’ kotoç ŋgashama maŋgashats mac’agasama.  Ganzaŋa alasagumuz na 100-1000 / nabala metaam kaats eebala metaam/ maŋgamilama. 3. Matow matagatsama  Namasiik’oma magamaç taasama etaatishagamaakoolaash magashatsama.  Maŋgashats taas magamaçama alaokaamŋg  Kamaŋgashilama.  Nokamota

damagama

shama

namalak’otsama

emaahaalush malak’otsama Maŋgashatsa’ kamaam 29

namalak’ots

looraga

 Nil çamak’ota naha ŋgasha etamabas’amakohowa komaam mat’om ammam maluk’utsan maalak’otsa.  Naçamak’ota nah kotok’ow çaŋgashama malikiuilama.  Maŋgashats çaŋgasha etaac’ mac’agasama zazeen kamaam.  Nabooŋgawa maalak’otsaa etiiga nil loorage damagama shama mat;oma mmaam maduk’on makoolamatso 4. K’ac’k’ac’ matagatsama  Falaash kaarada etaac’ ganza alasagumuz.  Falaash kaarada alganzaŋa.  Gadañj ganzaŋa ( Numbers Wheel ) 5. Gad’aamba kamliihlan  çaŋgasha

etamaŋgashats

kotokoç

ŋgasha

janda

mat’ow

mmaam

mak’otama

lamaam

maŋgashutsan  ganzaŋa

alasagumuz

etiŋgashats

magamash

maaŋgamilama.  Ganzaŋa etik’ot kaçaŋgasha mak’otama kaçaganzaŋa alasagumuz matów mmaam.  Kaats

eebala

etaadash

ganzaŋa

alasagumuzmoatats

çamak’otama

Magamuwamalak’ots mmaam.  Kas’e ilak’umaam eyaatsen kwa akamaahonas’ak’wa çamak’ot çaganzaŋa alasagumuz magamashamaose’emalamaam eyaatseen kwa magamash mak’otama lamaam maagamilama. 6. Makola alamaŋkulalima Maab’ushilama metaam. 1. A.

1. Kas’e bibak’aga kaguun maanja 2. Kas’e biocaga kanney mitsa (ceeŋa) tso. 30

Bi. 1. Bifalagash mat’oma kak ’aac’k’aac’ 2. bid’abagaan guuna maanja. 3. bidabagaan k’ac’ak’ac mas’a. 2. A. kajinasama kajinasama eyaatsen kwa namiikoma jakamaahaalak’wja gasohowa bioga tso. Bi. Makola babaçama bac’aga. ( emaiy k’oweba baahaacaga) Ci. kaac’k’aac’a mas’a, kaguuna maanja, ka pataateya (tebl), Katuugwa. Kadamaziga.k’oc’ak’a…. tso. Di. B’agabaabatsogee kamashaagwa naçaney kamagamats dagizya ebabiduk’w nabakwa babaç bora (lamaana) bii d’bagaana. E. naja etaagouwç’aragee makokon janda Maab’ushilama metaam 1. A. B’ala maak’us Bi. 610 Ci. bálá maaç’eya kagaciima. Di. 712 E. bála maak’us kaatser nok’oma maak’us.

31

Bakwaakoya 1. Dabaana -: Damagamashama nabooŋgw magamaça nabaane  Çaŋgashaalil çama k’ota maŋgashuts.  Namalak’otsa etaakal kotokoma wola putamaçuga makola.  Naçaŋgasha çaŋgasha janada maduk’on.  Namaazibirabit ŋgasha maanazibirabit ŋgasha janda maduk’on.  Namab’abal çamak’ota maazibirabit ŋagsha mapuk’on. 2. Mad’aak’oshama.  Malak’ots çamak’ota, Maŋgashats çaŋgash mak’ota.  Maalak’otsa etamapets nilamaŋkuilama makolak’oma.  Maaŋgamil maanazibirabat ŋgasha.  Naçaŋgash namaaazibirabit ŋgasha maanazibirabit ŋgasha janda maazibirabit ŋgasha maŋgamilama. 3. Mat’ow matigatsama  Namaasiik’oma magamaça taasama etaatishaga maakolash maŋgash atsama.  Mat’ow maŋgashil taas magamaçama.  Taas magamaçama mak’otama namaahizimpa kamaŋgashatsama.  malak’ots çamak’otama zanzen kadamagamashama.  Mafarak’w dida metaam metaam malak’otsa looraga.  Nooka mootuwa namalak’otsama ematamaafanac’ok’w mmaam maŋgashatsama.  Çaŋgasha

etamab’as’a

makohowa

kamaam

mat’ow

mmam

maluk’utsan maalak’otsa.  Çaŋgasha etigamaga nil çamak’ota malak’ots mmaam maŋgashatsan. 32

 Makaalushan madak’ow makol ŋgasha alamaalak’ots mafalushan matiigats ndooma kamaam. 4. k’ac’k’ac’ matigatsama  manaçarak’ow ŋggasha etiik’ot kaarada. 5. Gadaamaba kamirilama  Malak’ots çamakota zanzen.  Madok’w malak’otsa aliil maŋkuilama  Malak’ots damagama shama kase’eh maanzibiarabit ŋgasha. 6. Makool ŋgasha alamaŋkulilama Maab’ushilama metaam 1. A. kotokoma Bi. Kotokoma Ci. kotokoma Di. Kotokoma E. puta F. kotokoma 2. A. Mab’ab’alama Bi. Nasaya Ci. maweetsama, maahik’oma, mpuuma tso. Di.Tida’çagiiziiya F. nasaasama

33

Maab’ushilama mbaand 1. No

Çaŋgasha

maazabarabit ŋgasha

A

Got’eeya

nook bat’eega, ebat’eega

B

Galoowa

ebalooga, emaloowa, nook balooga

Ci

Miisa

emiisa , nookmiisa. Ebiisaga

Di

Mand’a

emand’a, nookmad’aa, ebad’aga

E.

Mafama

Emafa, ebafaga

F.

Mac’aŋama

Ebac’aŋga, emac’aŋa bac’aŋga

G

Mazik’oma

Emaizak’w baizagak’w.

H

Masama

Emasa , ebasaga, basga

2. A. nook bakalaga sara emakala sara Bi. Emalak’ots looraga nookmalak’ots looraga Ci. Nook mak’aŋa, kamak’aŋa emak’aŋa Di. Emasaŋag Nook masa ŋga E. emaçilak’w aya Nook maçiilak’waya Fi. Emasha bata Nook masiik’w G. emasiikw Nook masiik’w 34

Diida kak’we’bama 1. Dabaana 2. mb’uushiil anjaha-4  Çamk’oota biifalagash malak’otsama.  Çamak’ot gasaanzama maŋgashuuts.  Maalak’ootsa etiipageek’wa naçamak’otá émadama maduwa.  Madada’ ala magooŋgasha maŋgashuuts. 

Maŋkoos çaŋgasha naça sa wola namaazabarabat ŋgasha maacala alama maŋgashuts

 Baabaç madak’w ŋgasha maduuk’w. Madaak’oshamama 3. Madaak’oshamama  Malak’ots çamak’ota.  Mak’oot magoo ŋgasha o Maalak’otsa kamgooŋgasha . o Maŋkoos çaŋgasha garaba. o Maŋkoos çaŋgasha sa. 4. Ebiit’o matiigatsama  Bala maat’owaashan magamashama ala okamagamashama etaatashaga maakolaçama  Namaatuusha maalak’ootsa etaafad’agak’wa mat’ouá maŋgashuuts.  Mak’oota taas maga mashama ala ok’a namahai zhanpa maŋgashatsamá ala okama kamaama.  Masiiyak’w malak’otsma kamaam kabaŋgwa mat’ooá mmaam metaam metaam malak’uuts çamk’oota tso.  Emlak’uutsa kwe e’bama nook maabacawaas mazhoowash kammaam. 35

 N’açamak’ota çaŋgashá etam e’muuwa mat’oo-á malak’uwiil.  Çamak’oota mat’ooá malak’uuts kagasasaka kabaaŋgwa mtooámetaam metaam malak’uuts.  Eyaatsen kwa etamemuuwa maŋgashaats kammaam /kamciilaa-á/ tso.  Kabanŋgwa maçaa-á madamas’ maduuwe kamaŋkoolalama. 5. K’ac’ak’ac’a matagatsama  Mak’oot çaŋgasha nakaarida  Kamtiigats makootsa. 6. Mawiriilamá kamaawiiratsa  Mat’oo-á malak’uuts .  Mat’oo-á mak’otuuwa  Mawierasha mafaalash mapak’wmagoo ŋgasha naçaŋgasha  Naçaŋgasha nameetaam mak’otan baabaç ŋgasha. Dida kak’owebama Maaçarak’oma metaam 1. A. puta’ Bi. Kotokoma Ci. Puta’ Di. Puta’ E. puta’ F. puta’ G. puta’ H.puta’ I. puta’ J.lkotokoma’

36

2. A. gazaz musá babaç biiga nak’oweeba Bi. ,ja aya, nney, gasha kaçaamabidada gazaz musá tso. Ci. maatab’atsa kamaahonasiatsa magaaha gadesa tso. Di. Baando kaBaaja dogeeba tso. E. magasak’w ŋgash daamafaga gashal batab’agats b’aga namakoomakohocaakaganatsa. G. Da metaam kamadama maiagashal baapaŋgaatsa. Gi. Maaŋgamil ŋgasha ganatsama kamagahama mafagak’wa batigagatsa. I.

Mahash gatiga kadogweba magahama tso.

J. Damas s’es’aaja ( c’aata) ka. Damafa suujaara makook’w maad’icatsama kab’aga b’aga wola makook’w maad’icatsama kab’agab’aga wola makook’w maand maand mazha maand mazha magahama tso . Maŋkulilama mbaand A. Atseya baadaga edam nokaala? Bi. Ebool namir looraga biiga. Ci. Baagash eefats taasu. Di. Yesab’uur akoode lamooza kaduwa. E. Edaanz namadaŋga biiga. F.Baaŋgu atseey damasa baapaŋga masama ? H. yebuzi dakoode aŋwa naŋuuga.

37

Maaduk’watsa 1. Dabaana Damagamashama emakad’uk’w magamaça baane kabooŋgwa.  Nakotokoç lafaaŋ malak’ots looraga malak’uts çamak’ota.  Çaŋgasha naçamak’ota maŋgashuts..  Çaŋgasha etamapuwek’w nilçamak’ota maduk’on magohow ŋgasha.  Magaha gab’as’an maaŋga shatsa kamaapaŋatsam maŋgam uwil.  Gab’as’an maaŋgashatsa etiŋgashats mad’aak’oshama madak’on da metaam 2. Mad’aak’oshama  malak’ota çaŋgasha kagahanadow malak’ots looraga.  Maŋgamil açŋgashama.  Madak’w magoho ŋgasha.  Gabas’an maŋgashats ŋgasha maapagaatsalamakamagoha lama maaŋgamilama. 3. Mat’ow matigatsama  Mad’aak’osh goomaat’osh ŋgashama kaçaŋgasha miyir gabas’an ŋgashama mat’ow damagamashama maŋgashilama kamamazhimaa.  Maaça etiiga nilaaŋgw magasil gab’as’an ŋgasha eyaatsenkwa kamabas’ magisilŋgasha eyaatsenkwa kamabas’ magisil gab’as’an ŋgasha magaha etac’aga kamafanac’okwa etac’aga malak’otsama.  Dabagaapaŋgaats gab’as’an ŋgasha magahalama maŋgashatsama.  Malak’otsa çamak’ota kadamagamashama kamat’os’eya okil metaam.  Mat’ow damagamashama mafad’uts metaam metaam malak’uts looraga.

38

 Ŋgasha etamakook’w makohowa kamaam nil çamak’ota maluk’utsan malak’otsa

maçilama

kamaam

nabooŋgaoma

ŋgasha

etamotaana

maaakoolash maŋgashatsama tso.  Maalak’otsa etamapuwek’w nil çamak’ota malak’otsama mmam kwa namaalak’otsa naba kmaol ŋgashama etmat’owaan maçamanzhigat sakamaam.  Maapaŋatsa ala magasil bga’as’an aŋgasha / maaŋgatak’wa alateraafika wola jandaayis/ maŋgashatsama tlamaakotsama maad’aak  Otsŋgashama magahama kamashaŋama maŋgaashatsama.  Gab’as’an ŋgasham etiga namaab’aushilama mbaand maç madil ebathamahulash gab’as’an ŋgashama madaetamaduwe neba miratsama.  Namadil masa etiçaga kadamaga mashma baane mfad’ak’w damagamashama mbaand mak’otowa makolanama namaahi zhimpa. 4. K’ac’k’ac’ matagltsama 

Miyir babaç gab’as’an ŋgasha etidaga.

 Kamaab’ushil magamaashama etit’ow loorag.  Madadaala looraga. 5. Gad’aamaba kamirilama  Malak’ots looraga zazan nab’agomaama mayirashama .  Maalak’otsa etiç kamaam mat’ow mmaam mat’owaan makool aŋgashama.  Naçamak’ota etiga çidaçaŋgagasha madok’on magohohoŋ gasha.  Maaŋgam magamamalamaam zanzaan mat’ow malk’otsa maagamilama.  Maagamil gab’as’an ŋgasha metaam madok’ow makots dametaam nalooraga.

39

Maaç’arak’oma metaam 1. A. puta’ Bi. Puta’ Ci. Puta Di. Puta’ 2. A. kas’e beeçŋ cogoma Bi. Ehulashanaaŋgo ŋgasha alaetabiya. Ci. kas’e barabas magasiil ŋgasha etabeŋgashats etabiya, baraanzhiigaga duwa alam’’ Maaçarsk’oma mbaand 1. 1. C 2. Di 3. Bi 4. Bi 5. Bi 2. 1.Di 2. Ci 3.Ci 4. Di 5. Di 6. Bi

40

Babaç maaŋgashatsa 1. Dabaana:Damagamashama naboŋgw magamaçanaba kabooŋgwa.  Naba kabooŋgwa nababaç ŋgasha rida ŋgaçh a babasama mad’abuwaan  Ŋgasha etiikotaga kamakotsa maŋgashuts.  Ŋgasha nilmanatuwil saanduk’wa çaŋgasha etik’otaga maŋgashuts.  Mayiruwa kaarata maŋgashutsan çiida çaŋgasha.  Namas’ maganashama kaarata etigaana miruwa gomaaçk’w da metaam mataguts. 2. mad’aak’oshama  nababaç ŋgash mad’ab bababaç yidaŋgasha.  Matagats çamak’ota kamaakotsa.  Ŋgasha nil manatuwile saanduk’wa maŋgashatsama.  Malak’ots çaŋgasha nakaarata.  mat’ow ŋgasha nakaarata. 3. Mat’ow matagatsama .  Namasikoma maŋgashil taas magamaçáma.  Maat’oshama nada etiigamaga maŋgashilda jandat’ow damagamashama niŋgashats çiida ŋgasha.  Mat’ow damagamasha mak’utuwaan çiida mb’ab’al ŋgasha.  Namaab’ashil magamashama metaam naganazaŋa nametaam mat’ow damagamaashama maduweek’w madil eba naha kaboŋgwa mataawue matawue maŋgashuwil kamamazhimaam namas’ magamashama.  Namaab’ushil magamashama mbaand eaatsen kwa okaaŋg maç madil eba emaduwek’ mahuge kamas’ magamashama maŋgashuuil kamamazh’iimaamw 41

 Namaalak’otsa okaaŋg metaam metaam metaam amalk’ots mmaam makolaalámaamkwa namaahi zhimpa. Maŋk’otma  namaalak’otsa maŋgashats maahaac ŋgashama maŋgashatsama mat’owa damagamashama maŋgashuwil atsilaçamaam. 4. K’aac’k’aac’ matiigatsamama  Poosatera.  Baabaç makotsa kafootogorafa  Manatuwil saanaduk’wa  Kaarata. 5. Gad’aamba kamirilama  Makotsa etiiga nil loorag damagamashama maç madil mas’a kamadil eba baŋgamugilan.  Makotsa etiiga mak’otuwaan yida çaŋgasha.  Manatee saanaduk’wa etiiga na loorag damagamashama mat’ow dida mak’uween dida çaŋgasha.  Baabaç’ manaçaril saanduk’wa karat amaagaha etiiga nilaaŋgoma mat’oowa dida maŋgashuts. Maab’ushil magamashama metaam mak’otama 1. A. Mootrida nil mas’amagamaça namagamashama Bi. B’aga bootaga namiis adinŋa Ci. duwa namiril Loorag alamaam nash ja bootaga. 2. Etamatigatsama t’ow damagamashama niŋgashil çamako’ot magohow gasha etiiga nil loorag damagamashama nik’otan makotsama.

42

H.I.V ntséya 1. Dibaana maabushil anjaha – 4  Gaoshal malak’uts çamk’oota maŋgaushuts.  Ça ŋgasha alaçamak’ota maŋgasuts.  Naça ŋgaŋgsha s’ee garac’a  Naçaŋgasha maacalama matséewatsan.  Nataas magamashama kamaa muutsatsama maŋgashuuwiil 2. Mad’aak’oshama  Malak’oots çamak’ota.  Çaŋgasha aliila çamak’ota maaŋgamuwil.  Kas’eé garac’a gashaala çaŋgashaa kamaçamá mpaŋmá  Naçaŋgasha mpak’w s’eegaarac’a matsetsanama mak’o magaŋgasha.  Keetaga wiiraga mahwlashama madamama wiralama. 3. EBIIT’O MATIGATS AMA  Maat’ooshama namáb’u’shiil / ngash magamashama malak’in/ maalak’útsa madada ala H.IV/ Ediisa kamaŋgashiilama mawiirowii. /  Gaasha kamfadiilasa magasuuk’on malak’otsama.  Emlak’uuts kabaŋgwa daetakooga makówaan kammaam mato’oma malak’uwiil.  Maalak’ootsa etiilak’ogiila meta metaam makoluuk’oon makoola  Meta metam malak’otsa mmaam kootako makol makoola emkuulu’k’oona makola etiikolagok’wa mak’ota namhiizhampa.  Mat’ooá mawirawiil kamaamúsa tsa.

43

4. Ek’ac’ak’ac’a alamatigatsama  Maasiiya kaats sa etamtiigats s’eegarac’a çaŋgashama mak’ootama matagatsama.  Malak’oots makotama nab’agamas’a. 5. Maawiirtsa kamwiiralama  Mafaalash malak’ots çamk’ota alamáam muiiraats .  Ça ŋgasha çamaalak’otsa magamamáalama malak’waats makolúk’on malak’waats makolú’on makúon makola.  Mafaalsh mpak’ çaŋgasha nas’eegarac’a mak’úotaan magoo ŋgasha mawiiraats.  Maagamiil maacal çaŋgasha matseetama magamama malak’waats.  Maŋgashiil da kamaahos’atsa magaha alama maŋgashutsan maagamiilama alamaam kamwiiiráats. Maab’ushilama metaam 1. A. kotokoma Bi. Puta Ci. puta Di. Puta E. kotokoma 1. A.

mad’utsa etazhig biya Etaatiisha namaamafa Madútsa etaatishaga ka vaayireesa.

Bi.

Daetisaga kamak’oc’a Etaç’aaga garaba Etagarazaga ç mad’uútsa 44

Etamanazhigats b’aga

Ci.

Etashaab’agats maduts nab’agab’aga etalaégats b’gaa b’aga Di. Ja E. yaakuta F. Baratakwaana G. poolisa. 3. A. yetaajar Gaandiŋ Bi. Baansd Baamata Ci. odakafale ceegé Di. Sanaak’w (8) E. Bil metaam ( biil 1) F. Gunza, esanaakw (9) Gi. Yedeew zhaane Maab’ushilama okaaŋg 1. A. Oromiya Bi. Suudaan Ci. kasuudaan Di. ka kamaashi E. maab’ushil wooraada kazoona alabineshaaguul gumu’z. 45

2. 1.’’ D’’ Lamooza 2. ‘’D’’ ñaawa 3. ‘’D’’ opa 4. “”C’’ wod husa 5. ‘’ Nneya 6. ‘’kodo ŋwa 3. A. Dagaga ( t’iila ) B.Buna Ci mas’a Di. Caapa (b’ak’a ) E. yaakuta.

Maaçiiçaatsa ( maanzhaayila) 1. Dabaana: Maab’ushiilanjaha – 4 Damagamashama nabooŋgw magamaça nabooŋgwa.  Çamak’aotama zanazen malak’ots.  Çaŋgasha namak’ota maŋgashuts.  Maalak’otsa etamapeets nil çamak’otama makool ŋgashama makooluk’w kasa.  Naça ŋgasha etieçaga kammaam mac’agasa maacalama mafaluush. 46

 Magaaha ala madaak’wiil ŋgasha magamuwa.  Taas magamashama etiiçaga kammaam kamaahulashama maŋgashuuts. 2. Mad’aak’oshama  Malak’otsa çamak’ota  Maagamiil çaŋgasha çamaalak’oçagashatsa.  Kamaacalama maçan  Magaaha alamaad’aák’wiilŋgasha magamama.  Mada maad’aak’wiil ŋgasha. 3. EBIIT’O MATIGATSAMA  Nagasiik’wa etiigameesha madada alaamaad’aak’wiil ŋgasha mat’oo-á maŋgashoa will/ kamaám’uus’tsa.  Magamaça ala oka maŋgashatsama.  Malak’wagats çamk’oota kammaam.  Mat’oá metaa metaam malak’úúts çamk’oota.  Naçamak’ota dae tabasaga makohakammaam aemaotaana mat’ooá malak’úts.  Namaaç’aarak’oma okaaŋg nataas magamashama ala maad’aad’aak’wiil ŋgasha matóomawiiriil kamaahoon s’atsa.  Daabgac’ageek’wa kaŋgasha mada’ak’wiil mag ŋgasha maab’uushilama ka-mbaand mat’ouáan t’asama etamzeema mat’oo-á maat’oowaash maad’aak’wiilngŋasha. Kamamammaama tso. 4. K’aac’ak’aac’a alamagamashama  Kamatigats maad’aak’wiil ŋgashaemootaan ákaaseetama maçalak’oomaka masajan makudasama/ maluuguulkw.  Loorag mak’oot maadaak’wil ŋgasha. 5. Mawiiriilama kamaawiiratsa. 

Madada ala maad’aak’wiiil ŋgashá malak’waal maŋg shuuts. 47

 Mat’ooá mad’aanbuuts maadaa k’wiil ŋgasha mauiiraash. Maaçiçaatsa /maanazhaayila/ Maaç’arak’oma metaam 2. A. putá Bi. Putá Ci. Putá .Di putá. Maaçarak’oma mbaand 1.Ci 2. Bi 3. Fi 4. A MAA Ç’ARAK’OMA OKAAŋG Etamatigatsama t’ow damagamashama niyaad’aak’ulan taas maaca’1ŋgasha mbaand etabiiga naloorag damagamashama etaŋgashaŋ gnazabaaha ka magamaçá abeeyá magahama? Mad’uts maandaraasha 1. Dibaaba Maabiishiil anjha - 4  Makaalush malak’ots çamaŋk’ota zanzen  Mŋgashats kotakw çee ŋgasha alaŋgasha alaaa.  Maakaalush madak’w magoho ŋgashae yaatseen matiigatsama kaetamatiga tsama 48

 Maakalush maab’iishiil mafarsh alada mreetaam eyaatsen çeema etamada.  Makaalush maŋk’ot maatiis’akwa alataas ŋgasha metaam eyaatsen, eyaatsen maac’agasa’ etamaapaŋaatsa kwa eyaatsen malak’otsama namas’ magamashama. 2. Md'aak’oshama.  Malak’ots çemaŋk’ota  Maab’iishiil wola maaŋgamiil çee ŋgashama.  Madak’w magoho ŋgasha  Maab’iishiil Mafarsh, çeema alada metaam 3. Lafaaŋ matiigatsama.  Malak’ota maalak’otsa namgamaça etabiiyegamaç namaatish taas ŋgasha.

Naaŋa nabaŋgwa,

malak’ots

shook

ŋgashaetabiio.

Mafarshama.’’ Çeema.’’ Magamashama alamaam maaŋgamiilama kwa.  Maŋgashats taas ŋgasha etamagamuç na’aanjha na’aaŋa eyaatsen kwa maŋk’otana namahaiizhumapa  Malak’ots çeemaŋk’ota kamagaahaamámakaalashan damaŋgamas hama malak’otsama.  Mat’oo damgamashamamalak’utsan maalak’otsasn maalak’otsa nataas

aŋgsha na’aaŋa.

Eyaatsen

mat’oo

damagamashama

jaajenda. Makaalushan makolok’w maalak’otsa.  Makaç mad iilaeba eyaatsen kwa miiyirl looraga alamaam kwa. 4. K’aac’k’aac’a magamaça.  Maŋk’ot

poosteera

etamatiigats

etamadaash nab’agab’aga  Makotsa alamafarsha ka’aal çeema 5. Miiyirlima maaŋgamiilima 49

mafarsh

madutsa

çeema

 Kamaalak’otsa kabaabçama, maaŋgamiilima damagamashama magma maad’aba etabiigama niil mafarshama kwa, eyaatsen ntsakamadama.

maaŋgiimiilama

alamaam

miiyirtsama

maakaalaash. Mad’uuts maadarasha Maaçarak’oma metaam 1. A.putá Bi. Kotokoma Ci. putá Di. Kotokoma 2. Etamatigtasaama t’ow damagamashama makouluk’on maalak’otsa na’’A’’ kaats ‘’’E’ etaboataga niil loorag damagamashama 3. Etamatigatsama

t;ow

damagamashama

maduk’on

magohow

etabootaga na ‘’A’’ kaats ‘’E’’ na loorga damagamashama. Maaçarak’oma mbaand 1. Kk A. Mafarashama -: kas’e beeyiril loorag alama- çáma -: bataagats biil metaam. Bi. Mafarashama:- kas’e beekow mayiril looraga - çama:- baakulagil biil anzaaç. Ci. mafarashama -: etamashiçars b’aga. - Çáma :- ab’aga alileba guuŋee biihegasha. Di. Mafarashama -: biit’owgaan biiya fala 50

ŋgasha

- Çáma -: bakaalagash mbada fala. E. Mafarashama -: biindaga magaŋ. Çáma -: biyaanaç’agas jasamas’a magamasha nab’agamaam . Maaçarak’oma okaaŋg 1. Etamatigatsama t’ow damagamashama nik’otanah manets madu’uts ale eclvi AIDSA niyaab’ushilanah gomafarashama, çama etadaga, maac’agasama etakaapaŋgaats kamat’oma niŋgashatsanaah kamamazhamaam namas’ magamashama. Mad’aak’wiil ŋgasha 1. Dibaana Maab’uushil anjaaha -12  Çamak’ata gaashal kalafaaŋa malak’uuts.  Çaŋgasha ala çomak’oota maŋgashuutsts.  Naçaŋgasha dabaakogá biyaakogotsa.  Çagagasha etabas’aga mazhoosh mazhoosha mak’otama kamgooŋgasha mafalush.  Maalak’ots maalak’otsa mafaalush. 2. Mad’aak’oshama  Lafaaŋ malak’ots çamk’ota.  Ŋgasha gazanza çamk’ota.  Mpaaŋ çaŋgash çamk’oota  Mak’ot magooŋgasha. 3. Ebito’ magamashama  Bala maat’ooshan magamaça ala ok gasaanzá efam c’awa mat’oo-á malak’wiil.  Magamaça ala oka maŋgashzshatsama. 51

 Malak’otsa çamak’ota kamfad’alasagaashal kamaam.  Mafad’aak’ mmaam meta metaammtooá malak’uu ts çamk’ota.  Naçamak’ota çiça çaŋgasha etiigaana malak’wiil  Úwiil maŋgashaats kammaam. 4. Ka’ac’aka’ac’a magamashama  Makots kaçamak’ota  Kamaŋkos çaŋgasha kooc’ak’aa tso. 5. Mawiiriilama kama awiir tsa  Mafalasha malak’ots çamak’ota  Mafalash malak’wiil ŋgasha  Mafalash magooŋgasha naçása ……. so Maab’ushilama mbaand 1. A. 1 Bi. 3 Ci. 6 Di .2 E. 5 Fi. 4 G. 7 2. A. Madil mas’a E. Mahiitsama Bi. Gad’aamaba

52

F. Madada Ci. Ispoorata G. kase’e babas’aga maeefa Di kasaabuna Ŋgasha sa 1. Dabaana-: Mbushil anjha - 4 Damagamagashama nabooŋgaw magamashama nabaane.  Mac’aŋas makala ŋgasha jinasama kwa maa gamuuil.  Ida ŋgash lafaaŋ ŋgasha maŋgashuts.  Ida ŋgash soot’a maŋgashuts.  Gaasiy dida jinasama kajinasama maŋgashuts. 2. Mad’aak’oshama  Mac’agas makala ŋgasha sa.  Lafaaŋ ŋgasha.  Soota  dida 3. Mat’ow matigatsama  Mat’ow damagamashama maŋgashawiil niil mas’magamashama ka etamatigatsama lamaam makala ŋgasha sa.  Çamaalak’otsa

etaŋgashaga

ŋgash

malak’otsaŋgashama

zazen

kadamagamashama naboŋgoma amafd’ak’w dida metaam metaam kamalak’ots çamak’ota 53

 Nil çamaalak’otsa etiiga maŋkulilam maça madiil mas’a kadamagama shama

emaduwek’w

kabooŋgwa

mayiirats

loorag

damagamash

madanalamaam kamabas’ madamalamaam maŋgamilama.  Namaŋkuliloma etiiga çaganazaŋamaŋgashuuwiil atsiilçamaam mat’ooá damaagmashama 2 maalak’otsa etiiga niilamaama.  Nabooŋgoma kwa makoolak’aŋgashama maŋgashats adamagamashama mak’otaan etamatigatsama lamaam namaahi zhampa. 4. K’aac’ka’ac’ matigatsama  Shook ŋgasha etiigaazaahats ŋgash sa.  S’iina eyaatsan kwa lafaaŋ ŋgasha  Soot’a  Gaasiy dida 5. Gad’aamba kaamirilama  Malak’ots damagamasha kas’ee ŋgash sa. Ŋgasha soot’a eyaatsen kwa kase lafaaŋ ŋgasha.  Mat’ow did namas’amagamashama lamaama naanjha maafuc’okwa lamaam me’eehuts ‘gee gaasii dida. 6. Makol maŋkulilama Maab’ushil magamashama metaam 1. A.

1. A 2. A 3.A

2. Bi. - Gaahawa - Faga 54

- Ishamata - Aya miyá - K’utsatsaeela - S’eeya 2. Etamatigatsama t’ow dida nitgashats gaasiya adid nilamas’ magamashama lamaam. Eyaatsan kwa niiyeéeets gee’eeya etigamagasha. Mak’aaŋ hoola 1. Dibaana Maab’úshil anjaha 3  Çamak’ota gashal kalafaaŋa malak’uuts.  Ebiilak’ogats

çamk’ota kammaam biigamaga mat’oos’eeya kamzeema

magasúk’w  Gasaanza ala çamk’ota maŋga shúuts.  Mand’aak’uush mb’ab’ala mak’ota.  Manlak’ootsa loorag kamagasak’w ŋgashats reediiya wola teelafazhiin amadab’ çaŋgasha mafaalúsh. 2. Mad’aak’o shama  Malak’ots çamak’ota.  Mat’oos’eeya kamlak’ots .çamak’ota  Mad’aak’osha mb’ab’ala ŋgasha.  Nandoowa baabaçoma madab çaŋgasha. 3. Ebiit’o matiigatsama  Bala mat’owaashan magamashama alaokámagama shama eeéataata sha eediil mookalaçama.  Dagiiztiya etanlataa’ee mashaŋama kab’agaakamzeewaan b’agamaam gashar mat’oa kamamu’unsatsa maŋgashawiil maŋgushauuts. Kabaŋgwa matiyaagasan kammaam gasha kamo-oos’eema tso55

 Magamaça ala oka mak’otama namhaiizhinŋpa maŋgashatshama kammaam. .  Makalaa’a t’oojiigila s’ee gashal malak’uuts çamak’ota kamamaam.  Mat’oo-á malak’úuts çamk’ta kas’ee lak’omam kameta metaam. 4. K’ac’k’ac matagaitsama  Model mad’aaak’osh ŋgasha 5. Gad’aamanba kamirilama  Malak’uts çaŋgasha çamak’otamazanzazan  Nook malak’uts looraga maat’oow’iil s’eeya zaneen  Maŋgashats çaŋgasha naçamak’atama .  Mad’aak’ush ida mmb’ab’al ŋgasha nilaçamak’ota. 6. Makoola alamaykulilama Maab’ushilama metaam 1. A. kotokoma Bi. Kotokoma .Ci Kotokoma Di. Kotokoma E. Kotokoma 2. A. Goobiigaaç babaç Bi. Babaç Ci. cééŋá Di. manatiŋas’ak’wa E. Matamaza. 56

Shooka mak’ot looraga 1. Dibaana Mb’ushiila anjaha -4  Shooka makoot Looraga maáŋgamuwil.  Ala daaŋgaŋa alamalak’iil dá kaalamak’oona dá kamdama mafaalush.  Nabaaŋgo poosta kwa mak’oot s’ee etamk’otama kala etamataamawala etamk’otama kala etamtaamawala etiigak’otaga goom k’otama mak’o tama mafaaluush. 2. Mad’aak’oshama  Mak’oot shooka looraga.  Ala daaŋgaŋa  Ala makoon madada.  Ala madada ……. Kooc’ak’a 3. Ebiit’oo matiigatsama.  Magamashama alaokála bala maat’owa shan etaatishagá maakolaçama.  Emgamuushan mak’oot looraga nagasiik’oma ee’yaabeeya biitooga mak’otama mat’ooma maŋgashuuts .  Mak’ot looraga niileeba wbla kee-bá kajanda kamazhaçá etamfaalagash madahadha kaandomasa poosta madama maŋgashatsama.  Shooka mak’ot looraga alamadada, alazabaaha, ala malak’wiil dá – koc’ak’ masiik’oma kamaáhwlasha mat’oo-ámak’otuwa kamaŋkalama mad’aabuts  Mak’ot

looraga

Goomd’aak’oshama kagomtuugok’oshama

alamadada

kaalampaŋ

maat’ooshama kamkad’asham/

da

kamkad’ashama looraga

daŋgaŋa

malak’wiila da ebat’o maahaca meta metaam maŋgashatsama. 57

dibaanama. /

kaloorag

 Etamfaaluush mak’otama mat’oowá mabk’otuwa kamad’aabatsama kamaŋkulalama.  Eyaatsen naça mak’ota maak’akan k’oŋgasha naçaŋgasha emmootaana kwe mat’ooá malak’úwiil maŋzhiiga áats mmaam.  Çaŋgasha etiigamaga naçamak’ota maakwaats maŋga shuuts. 4. K’aaçaak’ac’a magamashama  Goobiik’otagaç looragá napoosata gams’aafama mak’ot loorag madada ebiitowa. 5. Maawiratsa kamawiiralama  Mak’oot shooka looraga eebiit’o maçashama mafaalash mak’otama alamaam mawiiraats.  Ee maiik’ooma mak’oot loorag daaŋgaŋá alamalak’wiil dá alamadadá mafalash maagamiil mak’otama alamaam mawiiraats. Shooka mak’ot looraga Maab’ushil magamashama metaam. 1. Etamatigatsamt’ow damagamashama maŋgashuwilan shooka mak’ot looraga eyaab bit’oga mak’otam aŋgashagats kamaam. Maab’ushil magamashama mbaand . 2. Maalak’otsa etiga nil loorag damagamashaama tk’otaja ŋgashiçilanaaç atsilaçaça.

Makol ŋgasha alamaalak’ots daaŋgaŋa A. Daatse caaga M.M alkamaashi 58

Ganzaŋ posta Bi. Kabaaŋgu caaga M.M al matakal Ganzaŋ posta Ci. biogw daŋgaŋa Di. Maç’arash daaŋgaŋa Magamashama alamaam etabeetets mmaam 1. Dabaana -: Damagamashama nabooŋgw magama shama nabaane: Çamakota kamagaaha lafaaŋa malak’uts.  Çaŋgasha nilçamak’ita maŋgashuts. Babaç looraga malak’ots yidaçaŋgasha etamad’a buwaan maŋgashuts.  Ka loorag maahonas’ok’w çaŋgasha mandugats. S’  Makçagats ŋgasha mapuŋuwa nil loorag maahonaŋgasha. 2. Mad’aak’osha: Malak’ots looraga zanazeen  Maŋgashats çaŋgasha naçamak’ota.  Mopuŋuwa mac’agas ŋgasha nilloorag maahons’ok’w ŋgasha.  Namac’agas çaŋgasha mpaŋ maanazaaha ŋgashama maanazaahaatsam kajanda.  Mad’ab babuç ida ŋgasha naloorga jaajada.  Mandatsa okalorag maahonas’ok’w çaŋgasha. 3. Mar’ow matigatsama  Bala mat’owushan magamaça alaokama taas magamaçama etaatish maakolashama.  Maŋgashats taas magamaçama naboŋgwa mak’otama namaahi zhampa. 59

 Malak’otsama kyiida okil metaam.  Mafarak’w damagamshama metaam metaam kamalak’ots looraga.  Çaŋgasha maanajiçil ŋgasha magohow ŋgasha,da etamabas’a makohowa nilama kamaam malak’ulima.  Noka malak’uts looraga da etamemuwa nilamaet eyaab mat’owa mad’abama naloorag maahonas’ok’w ŋgasha maŋgashatsama kamaam. 4. K’aac’kaac’ matigatsama  Loorag damagamashama alamaaçorak’w mas’a  Loorag maahons’ak’w çaŋgasha. 5. Gad’aamaba kamirilama  Mat’ow damagamashama malak’u’ts looraga  Mat’ow mmaam maaŋgamuwilan maŋgashats çaŋgasha nil looraga.  Malak’otsa mmaam kas’ee ŋgasha nil çamak’ota.  Maç madil mas’a kamadil eba kamaam

60

6. Makola alamaŋkulalilama Maaçarak’oma metaam 1. A. kamas’tisa Bi.’’ará nook maliril çaŋgasha’ metaam zhak’wa ala kamaŋkwaas eeyaal wotsagada tkamadaan makaalarash mat’ooma’’ Ci. ‘’ arakwa, makalarash makoolak’on bac’ama.maahama, beema’’ Di ‘’wooja bac’ajash, mbadik’owguunba ala. Nookamabada kamashook’w akwa’’ E. Gumba aŋa beebida eeshok’ona b’aga okaaŋga aŋa. 2. A. kotokoma. Kas’etsaka kwa b’aga damac’iilak’wa okaaŋg biipaŋ matsa kagoma. Bi. Puta. Kas’ee ntsa kwa b’agadamac’iilakwa okaaŋg aŋá biid’abok’w manazaahalaç zhookw gumba. . Ci. kotokoma. Kaes’etsakwai ikaalashanaaŋgo magasak’oŋgasha etamaema shamaaŋá. Maaçarak’oma mbaand 1. A. maakotaatsa Bi. Mateetsama Ci.Godaaleya Di maajiril ŋgasha 2. 1. E 2.A 3.Bi 61

4.Ci 5.Di 6.Fi Maaçarak’oma okaaŋg Etamatigatsama t’ow damagamashama nik’ot nada etiid’abaga naçamaŋgk’ota najaajanda etabiŋgashaga,shook mashiçatsa alamadada, alamanas edisa, lafaaŋ mazeeç gazaalamusa kamab’alama tso. 3.Ebiit’o matigatsama  Magamaça etaatashagá maakolaçama  Mat’ooma kamahobatsa maŋgashawiil  Mak’ot magamashama ala okala maatiisama.  Mat’ooá mmaam kamaahons’atsa mmaŋga shawii/ soot; eyadaagaiizha wola sinamaŋgashuuts.  Ebiit’ówa malakots çamk’ota malak’waats kammaam magamuuwaan.  Mafad’akw mmaam meta metaam malak’uuts çamak’ota.  Da etamb’asá makowa kamaam mat’oowa malak’úúts.  Da’etiiga magaan namlak’ots çamak’ota mat’ooá maŋgashuuts. 4. k’aac’ak’aac’a alamagamashama Najaha

mahons’akwa

efámuhons’akwb’aga

madeek’oma - makotsama - footogiirafa 5. mawiiraats kamawiirilama  Mafalash mak’ot magoo aŋgsha alamaam 62

kab’aga

dabhonsageek’wa

 Naçaŋgasha nametaam mfalaash mpak’oon baabaç çaŋgasha.  Mafalash mazhoosh maŋgoolak’w ŋgasha  Mafalasha mak’ota looraga kamlak’otsama alama tso. MAAHOOS’AK’WA 1. Dibaana Maab’ushiil anjaha- 5  Çaŋgasha alaçamak’ota maŋgashuuts  Çaŋgasha etiipagagak’w naçamak’ota biik’otagaan magoo ŋgasha.  Naçaŋgasha nametaam mak’otan magoo ŋgasha kaçamaam mafaalúsh.  Namaŋk’aŋk’o ngasha kas’ee iilak’omama gasanza mpak’oma’ fmaaaluush.  Çaŋgasha /etiiŋgoogiilaj’wa kas’ee ilak’omaam masiik’omák amaahw lashama mak’otama mafalúush.  Nadá etiigamgatsa ketiigasagak’wa kamsanzatsama makotama mafaaluúsh.  Nataasa magamashama etiiçaga kammaam kamáhons’atsa mawiiriilama mafaluúsh.

63

3. Mad’aak’ooshama  Maŋkoosn mb’abalaŋgasha.  Naçaŋgashna metaam baabaç çaŋgasha baafalagasha.  Maŋgashats madada alamaak’uŋk’w ŋgasha.  Mat’oots magooŋgasha kams andatsama masiik’oma kamahwlashama.  Mak’oot çaŋgasha  Mad’ab çaŋgasha namkotsa kafotogiiraafa. Maab’ushilama metaam 1. A. ndowa etigat’oga maaŋgashil da metaam Bi. nda nametaam metaam maanazhil gasaanza. Ci. kamaanazhil gasanaza ka malak’ots da metaam metaam.

2. A. puta Bi. Puta Ci. kotokoma D. kotokoma Maab’ushilama mbaand 1. A. na maahonas’kwa dabaana baapaŋgatsa tso. Bi. C’eec’ee madada babaçama badaga. Ci. nak’oweba nametaam b’aga namaahoons’ak’wa Di. B’aga namadada E. Baaŋgu riiziga gashalamaba c’aga. Fi. nok’owebam baas’e makosh mas’ biya bigaana. 2. A. Bac’aar namac’agas meya. Me’a mac’agsama 64

Bi. Baaŋgu dad mac’ak’wa. - Mac’k’wa alabaaŋgu Ci. madada maahosama - Maahos madada. Di. Meya alabaadam daapok’w - Mpook’w meya alabaadam nokala E. dida daagasak’w maisas bagala - maisas bagala magaahaama tso. Fi. Yeesin daatab’ats eema. - Maatab’atsa alayeesin gashalama. 3. A. mad’aak’osh maŋkot aŋgasha, Bi. Maahos ŋgasha Ci. mashiilatsama .

4. A. 3 Bi. 1 Ci. 2 Di.4 E. 5 Fi. 6

65

Ganats gadeesa kamagaaha Gadeesa 1.Dabaan -: Damagamashama nabooŋgw magamashama naba - Çamak’otama zanazen malak’uts mad’abuwaan çaŋgashama. - Maanazaha mac’agas maaŋguuwa niil çaŋgasha mat’owaan mac’agas çaŋgashama. - çIda mba’ab’a ŋgasha mak’uwa kaçamaam. - niil manatuç saanduk’wa mak’utuwaan çaŋgasha kamaaŋgadilama eyaatsen kwa kaagac maduk’un çaŋgasha. Dilama eyaatsen kwa kagac maduk’un çaŋgasha. - S’iina alilak’umaam eyaatsan kwa siinaala b’aga mak’utuwa. - Matab’ ŋgasha naçaŋgasha namaat’osh ama eyaatsen kwa namakad’ ashama kwa matab’uwaan. 2. Mad’aak’oshama. - Maç makoola namaanazaaha çaŋgasha. - Madok’w çaŋgasha niil saanduk’wa. - Çamak’ota etamalak’uts maŋgashatsama kas’eilak’umaam. - Siina alamaam eyaatsen alab’aga janda mak’otama. 3. Matow matigatsama. - Bala

maat’owaashan

matigatsama

alaokanaba

magamaça

etaatishaga maakolash maŋgashatsama. - Taas magamça ala okamba mak’otama namaahiizhampa eyaatsen kwa maŋgashatsama. - S’iina etamiiyaan janada nabakwa mat’ow damagamashama malak’uwets dogoebamaam kas’e siina mowuwe maŋgashauts nilamas magamashama kaetamatigatsama lamaam. 66

- Etamatigatsama ŋgashats ganats gadeesa kamagaaha gadeesa kadamgaamashama. - Maŋgashats maahaca etiiga niilaaŋgw ganats gadeesa kamagaaha gadeesa. - Malak’otsama kadamagamashama okil metaam. - Nilaçamak’ota çaŋgasha etamabas’a makohowa kamaam mat’ow mmmaa maluk’ts an maalak’otsa. - Çaŋgasha

etigasakw

nilaçmak’ota

malak’otsa

mmaam

maŋgashutsan. - Maanazaaha mac’agas ŋgasha mpaŋana mak’otama. - Maalak’otsa

etiga

nil

loorag

damagamashama

mat’ow

damagamashama mat’owaan makolama eyat’ow damaŋgama shama

mat’owaan

maŋgagashuts

makolama

nil

eyaatsankw

makolalamaam

mas.magamashamalamaam

kaetamatig

atsamaalomaam. 4. K’aac’k’aac’ matagatsama - Manaçiril saanduk’wa etamac’ çaŋgasha - S’iin maŋgashats magaaha gadeesa kamanats gadeesa. 5. Gad’aamba kamirilama - Naçaganazaŋa

etiga

nil

looraga

damagamashama

mac’agas

maanazaha ŋgashama mágaŋma nil çamak’ota mapook’oma. - Eida mb’ab’al çamak’ota malak’ats kas’e ilak’umaam. - Namanaçiril saanduk’wa etiga maicak’on çaŋgasha. - Nil çamak’ota etiga maalak’utsa maç madil mas’a kamadil eba tso. Maaçarak’oma metaam 1. A. Da eteed ab’aga etakolagok’ow b’aga namafagaak’wa kaboŋgwa tso.

67

Bi. Ganats gadeesa etateega mashaŋa wola etaakolukw b’aga kaboŋgaw, magaaha gadeesagadeesa etaafagak’w b’aga tso. Ci. mishakamaahonasak’wa, maahasha maatabatsa tso. Di. Maanajik’w dogona, maashak’wa eyaatsen kwa mada kea masha tso. E. gaatiga ciiŋka yaanz. 2. A. Ganats gadeesa Bi. Magaaha gadeesa Ci. meya, jaaja, mata hka isa tso. Di. t’ita. E. mas’woobats b’aga. 3. A. maat’aahaas’ak’wa Bi. Miiya Ci. kooga Di. macaagaaça E.k’os gaatiiga F.mas’ziifa.

68

Maaçarak’oma mbaand 1. 1. Di 2. E 3. Bi 4. A 5. C 2. naela d’aça ka elaguunaza - kooga - waagana - meya - aya - opa namoowa kagaca - kama - gaagowa - mas’a - ŋga

69

Macakw kaca 1. dibaana mb’uushil anjaaha 2 - masaanduuts etamlak’uuts çaŋgashama malak’uuts. - Naça ŋgasha mafluush mak’oot magoo ŋgasha. - Etiik’otaga kamuiiriilam mak’otama mafaaluush. Mafaaluush mak’out maacaal ŋgashanaça mak’oota. - Kaats lak’oomaam masiik’oma kamaahwlashama mak’uutuwa magoo ŋgasha. 2. Mad’aak’oshama - Maŋgashits gasaanz çamak’ota. - Mpaŋ maacal gasaanza çaŋgashama. - Maakoolaç mak’oot makoola. - Mpaŋ maacal çaŋgasha naçamak’ota. - Makoot magooŋgasha masiik’oma kamaahulashama matigatsama. 3. Ebiit’o matiigatsama - Bala

maat’owasha

magamashama

ala

okala

magamashama

makoolçama. - Malak’ots çamk’ota kammaam. - Namlak’otsama

çaŋgasha

çiiçama

etamootaan

mak’ootaaga

kammaam. - Da etambas’a makuha kamaam mat’oowa’ malak’ts - Mo,o,lak’otsa etamlak’wtsa. máçaagakadamgamashama maçawaan makoola. - Emkoluuk’on makoola maŋzhagats mmaam kabaŋgwa matab’a ámagashatsama kammaam madama. - Eyatseen maalak’otsa etiiga naçamak’ota maçá maduwee madamas’a. 70

4. K’ac’ak’aac’a alamagamashama. - Çaŋgasha etiiŋgaa haagatso keetiibasaga’ maŋgaahaauwtsa mak’oot magoo

ŋga

shama

nabaabil

looraga

makotama

niilamas’

magamashama. 5. Mawiir alama kamawiiratsama - Bala mat’eewaana wola bala maiis’awaak’oon mafoolsh malak’ots çamak’ota alamaam mawiirasha mat’ooá makolawii/ maluk’otsama. - Mafaalsh mak’oot çaŋgasha dabaad’acagats anamgooŋgasha ebiit’oo matiga tsama. - Ebiit’o makot magooŋgasha naçasa masiik’oma kamahwlashama mafaalash mak’otama mmawiraats. - Mb’ab’ala

aŋgasha

etabiiŋgoogiilak’wa

kas’ee

lilak’omaam

masiikoma kamaahwlosham mafaalash mak’otama mmaawiiraats. Macakw kaca I.

Maaç’ark’oma metaam

1. A. puta Bi. kotakoma E. kutokoma Ci. puta E. puta Di. Puta Fi. Puta. 1. A. beem Bi. Macáshama Ci. mazhigaç ntá Di. Maçeema E. mabashasham kak’weelama wola kabeema. 71

II Maaçork’oma mbaand A. Waapeershaawii bootugo namaab’iikiil nta. - Bara wola laman alaá baapaŋgats Maab’iishalama maab’iishilama makandatsa Bi. Puubee bakalaga Ambagwa mashak’oma biigaan nab’agam nookaala. - Bagweeyan beekal kamamazhama makaal agash mateetsama niil ilk’w kwa maeemash sagumuz. Ci. Baagaduu Fats jaamapa aŋá zanzeen - Duuwa c’aab’a’aabii ilkuwa. D. Guumba baak’ulga kamad’aak’osh - yeedaya baatishaga kamaak’os 3. 1. A. 2. Ci 3. Bi. 4. Di 5. E Etamatiigatsama t’oo damagamashama maŋk’otuwaan çemaŋk’ota etamduw namaahaayii zhunmpa aladuteemaama.

72

‘Biija 1. Dibaana Maab’uushiil anjaha – 4 o Ma’lak’otsa kmaaoosak’w ŋgasha kalafaaŋa mafaalaash. o Magagashuuts magahá alamaak’uuauk’aŋgasha. o Maakaandaç çaŋga sha mak’otuwa. o Mmagashuutsa gasaanzama. o kas’ee ilak’omaam mak’otuwa. 2. Mad’aak’oshama . - Malak’ots makusak’o ŋgasha - Ŋgash etaatishaga gak’w amaakusak’w ŋgasha. - Maŋkoos maakaandaç çaŋgasha. - Maŋgasha çalgasaanz çaŋgashama. - Mak’oot mpeel maakusak’w ŋgasha 3. Ebiito mataga atsma - Naajaha etabaatisha maakuusak’ ŋgashae’biit’o maalak’ots’a ŋgasha etaatishagak’wa kagoomtook’osama efiiganagashaetamak

kamsandats ba

da

gathagama

owa

mafarats

etiiga

goomfafad’ama

saanzuugatsa s’eema

alagasiik’wa

metaam

mat’ooa

mad’aab’uuts mafarats s’eema metaam mat’ooá mad’aabaabuuts malak’otsama. - Kamlak’ots maakuusak’w ŋgasha bakámashiiwatsana malak’otsama ebiit’o malak’otsamamagamuuwaan maŋgashatsama. - Namaakuusak’w ŋgasha shaaŋta mafuugwiilama alamooá kaalagaca maŋgashatsama. - Maalak’otsa etamafad’k’w adamgamashama bala makoolaak’onmaam masiigats maçama kammaam tso. 73

4. K’ácak’aac’a ala magamashama Makootsama kamaak’uusak’ónŋgasha gee-éma alakaaseeta kooc’ak’a 5. Mawiiratsama kameiiriilama o Ebiito siira at magamasha malak’otsa maak’uusak’w ŋgasha . o Mafaalash magam çaŋgasha maakuusakoŋgasha. o Nataas magama shama etiiçagákammaam makuus ak’w ŋgasha maagamiilama alamaam magamaa-á tso. B’ija Maab’ushilama mbaand 1. A. Ishmata mabas’a manashaan maakakashama baapaŋgaatsa. Bi. Bác’a kamasama manaçarama gasharama tso. Ci. Baaŋgu daaŋk’ot looraga. Di. Ŋaauwa daanats nil magaakwa 2. A. Wodmata Bi. Mas’tamaba Ci. aye mata Di. Kaca alú E. taas ŋgasha .

74