Quintiliani, M. Fabii, declamationes minores [1989 ed.] 3519017539, 9783519017530

Citation preview

M. FABII QUINTILIANI DECLAMATIONES M I N O R E S

EDIDIT D.R. SHACKLETON

BAILEY

STVTGARDIAE IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI MCMLXXXIX

Gedruckt mit Unterstützung der Förderungsu n d Beihilfefonds Wissenschaft der V G W O R T G m b H , Goethestraße 48, 8 0 0 0 M ü n c h e n 2

CIP-Titelaufnahme der Deutschen Bibliothek Quintilianus, M a r c u s Fabius: [Declamationes minores] M . Fabii Quintiliani Declamationes minores ed. D. R. Shackleton Bailey. Stutgardiae : Teubner, 1989 (Bibliotheca scriptorum G r a e c o r u m et R o m a n o r u m Teubneriana) ISBN 3 - 5 1 9 - 0 1 7 5 3 - 9 N E : Bailey, David R. Shackleton (Hrsg.) ; Quintilianus, M a r c u s Fabius: [Sammlung] D a s Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung a u ß e r h a l b der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetzes ist o h n e Z u s t i m m u n g des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt besonders f ü r Vervielfältigungen, Übersetzungen, M i k r o verfilmungen u n d die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen. © B. G. Teubner Stuttgart 1989 Printed in G e r m a n y Gesamtherstellung: Passavia Druckerei G m b H Passau

PRAEFATIO Declamationes Minores Quintiliano seu vere seu falso attributae post editionem Constantini Ritterii centum annis (1984) vir doctissimus Michael Winterbottomius denuo recensuit commentarioque instruxit. Huic operi paene exploratorio criticus egregius Leonardus Hâkansonius, cuius mortem immaturam lugere non destitimus, ut meritam laudem impertiit fundamentum solidum iactum iudicando, ita multos locos vel corruptos vel dubios remanere suo iure admonuit 1 . Inter codices Montepessulanus H 126, qui etiam Calpurnium Flaccum Senecaeque Maioris excerpta continet, praecipuum sibi locum adserit; qui declamationes quae exstant cunctas numeris CCXLIV usque ad CCCLXXXVIII instructas exhibet. Primam autem et secundae partem, quae hodie in codice legi non possunt, apographo (Pi.) a P. Pithoeo facto, qui et ipse ut omnia legeret non adsecutus est, acceptas referimus. Saeculi XV tres codices, qui omnes ex 252,13 excutiamus incipiunt, ab exemplari (ß) in Germania reperto et ad Franciscum Todeschinum (mox papam Pium III) misso originem trahere haud dubium est: Β Monacensis lat. 309. C Vaticanus Chigianus Η Vili 261. D Vaticanus Palatinus lat. 1558 ab Winterbottomio in lucem prolatus. Addidit idem codicis saeculi IX, ut videtur, duo fragmenta declamationum 354—357 et 3 7 7 - 3 8 1 partes adferentia a 1

Gnomon (1985), 648-650.

IV

PRAEFATIO

Michaelo McCormickio reperta (E); qui codex aut ille ipse fuit β aut artius cum eo coniunctus. In D manus correctrices, de quibus vide Winterbottomium p. XXII, nos perraro citavimus. Nam longe maiorem lectionum quas praebent partem aut Montepessulano aut veterum alicuius coniecturis consentiri reputantes ex libris typis excussis depromptas esse vix est quod dubitemus. Quod ad codicum lectiones attinet, ex Winterbottomii apparatu critico meum ita constituí ut multa ab ilio iam commemorata hoc loco relatu digna non putarem. De virorum doctorum scriptis ad Declamationes Minores pertinentibus lectorem benevolum ad π ί ν α κ α Winterbottomianum (pp. XXVII-XXIX) nec non ad Hâkansonium, Die Quintilìanischen Declamationen in der neueren Forschung (Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, II, 2272-2306 [1986]) relegamus. Scribebam Cantabrigiae Massachusettensium mense Aprili MCMLXXXVIII D. R. SHACKLETON BAILEY

SIGLA A A1 A2 Pi.

Montepessulanus H 126, saec. IX idem non correctus idem correctus (similiter Β1, Β2 etc.) Pithoei apographon Montepessulani primae paginae Β Monacensis lat. 309, saec. XV C Vaticanus Chigianus H VIII 261, saec. XV D Vaticanus Palatinus lat. 1558, saec. XV β consensus codicum BCD Ε v. supra, pp. III sq. I J Winterbottomius hoc siglo 'verba genuina quidem sed contextui aliena' indicavit, quem ita secutus sum ut quae ab ilio sumpsi sine nota relinquerem, alia nonnulla meo nomine adicerem. Aer. P. Aerodius (ed. Parisii, 1563) Bu. P. Burman (ed. Lugduni Batavorum, 1720) ed. Leid. ed. Leidensis ex officina Hackiana (Lugduni Batavorum, 1665) Fr. P. Francius (ap. Burman) 1 Gron. J.F. Gronovius (ap. ed. Leid.) Há. 1 L. Hákanson, Class, et Med. Dissert. 9 (1973), 310-317 Há. 2 idem ap. Winterbottomium Há. 3 idem, Gnomon (1985), 6 4 8 - 6 5 0 Lat. L. Latinius (ap. Burman) Obr. U. Obrecht (ed. Argentorati, 1698) 1 'Francium C l a r i u m ' W i n t e r b o t t o m i o (pp. XXVII et 465) cave credas, qui error typographicus fuit, n o n h o m o ; n a m in Burmanni a d n o t a t i o n e ad 3 1 3 , 1 5 'clarius' legendum, n o n 'Clarius'.

VI P. Pith. Rane. Ri. Ro. Sch. SB1 SB2 SB3 Watt Wi.

SIGLA

ed. princeps (Parmae, 1494) P. Pithoeus (ed. Parisii, 1580) Ranconetus (vide J. C. Orelli, M. Tullii Ciceronis Orator Brutus Topica ... (Turici, 1830), xcvii-ci C. Ritter (ed. Lipsiae, 1884) E. Rohde (ap. Ritter) J. Schulting (ap. Burman) D. R. Shackleton Bailey, Harv. Stud. Class. Phil. 87 (1983), 2 3 0 - 2 3 9 idem ibid. 92 (1988), 3 6 7 - 4 0 4 idem in hac editione W.S. Watt, Illinois Classical Studies, 9 (1984), 53-78 M. Winterbottom (ed. Berolini, 1984)

M. FABII QUINTILIANI DECLAMATIONES

Ri.p.1

ρ. 2

MINORES

(244) 1 . . . manifestum est, et in h a c tarnen civitate e x t r a c o n t r o versiam praecipue . . . positum . . . . eos qui a se homines occisos esse fateantur teneri lege. Q u i distingues igit . sa . . ere. O c c i d i s t i a d ú l t e r o s . ' Q u i s igitur dubitat h o c in ( h a c ) civitate a legibus permissum? 'Adulterum' inquit 'cum adultera liceat occidere': quid aliud feci? 'Sed non | licuit occidere tibi': et in h o c o m n e m calumniam suam contrahit, ( u t ) neget mihi licuisse occidere: primum quod ius civis non habuerim eo tempore q u o exul eram; nec ad me 2 iura pertinuisse q u o d e x u l o . Si in perpetuum exilium missus essem, forsitan posset de hoc quaeri, an ad leges pertinuerim, cum illud ex lege fieret quod exularem. Q u i n q u e n n a l e vero exilium dubium est quin processerà absente me, neque erat causa propter quam vis inferretur ei qui imprudens occidisset. N o n d a m n a b a t u r animus, 3 aut sceleris ea poena erat. 'Sed ut pertinuerit' inquit 'ad te lex, ( o c c i d e r e ) tarnen tibi non licuit, cum ad occidendum venire non licuerit. L e x enim quinquennio te iubet exulare.'

244 Puncta posuit Pith, titulum et tbema sic suppl. Ri., auct. aliis: Adultera a marito exule occisa. I M P R U D E N T E CAEDIS DAMNATUS QUINQUENNIO EXULET. ADULTERUM CUM ADULTERA LICEAT OCCIDERE. Inprudentis caedis damnatus cum ante expletum poenae quinquennium noctu domum ad visendam uxorem revertisset ('debuti reversus esset' W«.), in adulterio eam deprehendit; occidit. Reversus post quintum annum caedis reus est. 1, 2 (non omnes continuo) eos tempt. Ri. 5 hac add. Ro. 8 ut add. Ri. 2, 4 fort, ( n o n ) dubium 5 animus Pith. : -mo Pi. 3 , 2 occidere add. Ro. : Pi. sic lac. ind. : ...

5

10

5

2

M . FABII QUINTILIANI

P u t a m e c o n t r a ius redisse ( e t ) sic ( m e c u m ) in p r a e s e n t i a ( a g e ) t a m q u a m c o n t r a ius redissem. N o n tarnen mihi obice4 re debes q u o d occiderim, sed q u o d ( r e v e r s u s s i m ) . . . tingente fecisse c o n t r a leges . . . . c o n t r a illam tarnen legem feci . . . . a d judicium p e r t i n e t sic etiam redire mihi licuisse hoc rerum occidere licere. E r g o lex q u significat o m n i a q u a e adversus a d ú l t e r o s scripta est u t c o n t r a alias leges a b exilio, nec h o m i n e s occidere licuit. Sed q u e m a d m o d u m h o m i n e . . . . e r a n t ita rever . . 5

6

5

SERMO Locus p o t e n s , [ q u o m o d o ] q u a n t u m liceat adversus adulteros. Sed in h a c controversia facere o p o r t e t | q u o d in o m n i bus fere, u t q u o t i e n s c o m m u n e m d i x e r i m u s l o c u m a d p r o p r i u m r e v e r t a m u r . C o m m u n i s est locus adversus a d ú l t e r o s o m n e s , p r o p r i u s a d v e r s u m hos a d ú l t e r o s .

p. 3

5

5

DECLAMATIO Itane mulier i m p u n e peccarit q u a e c a l a m i t a t e m viri sui p r o occasione h a b u i t . . . . bus erat, cui q u i n q u e n n i u m breve videbatur. A e q u a l e enim illud fuit a d u l t narrabatur cuius o p i n i o d u m f r e q u e n s ; sed p a e n e c o n t i n u u m ac p e r p e t u u m fuit. N e quis a u t e m existimet n u n c adulterium unius tantum vindicandum: (pertinet) ad exemplum totius civitatis.

4 - 5 et sic mecum in praesentia age Ro. : si .. in praesentia .. Pi. 6 reversus sim add. Wi. (reverterim Ri.) 4, 2 legem Ri. : legi Pi. 5, 2 potens Ro. : pat- Pi. quomodo del. Ri. 3 omnibus Ri. : commun- Pi. 6, 2 peccarit Wi. : -assit Pi. 6 nunc adulterium Scb. : cum adult Pi. 7 pertinet add. Sch. : Pi. sic lac. ind. ·. ...

5

DECLAMATIONES MINORES 2 4 4 . 3 - 2 4 5 . 3

3

245 ( D e p o s i t i infitiator) Qui depositum infitiatus fuerit, quadruplum solvat. Qui filium luxuriosum relinquebat, pecuniam apud amicum deposuit et mandavit ut redderet emendato. Petit adulescens pecuniam * Ille quadruplum petit. | p. 4

1

SERMO

. . . . videtur hic adulescens tarnen asper exactor . quoniam persona nobis proponitur amici, et amici hoc ipso de quo agitur p r o b a d . N a m ita facilius ostendemus omnia eum fecisse adulescentis ipsius causa, si ne reus quidem usquam ad odium compellitur.

2

5

DECLAMATIO

'Depositum qui infitiatus fuerit, quadruplum solvat.' Infitiari est depositum nolle solvere. Itaque ne actio quidem haec dari potest nisi adversus eum qui damnatus fuerit. Eo enim tempore quaeratur necesse est an habeat pecuniam et an infitietur; neque omnino quadruplum solvere debet nisi simplam {debere) convictus. Quare si hanc tantum negasset aliquando et postea obtulisset, non tamen poterai videri quadruplo obligatus, cum hoc ipsum quadruplum cum ea summa abierit quae negabatur. Quid si et absolutus est 3 iudicio, cum in quadruplum damnari poterai? Neque enim

245 titulum dedit in indice Pith, tbema 4 lac. ante ille stella ind. Pith., quam sic explevit Ri.: a d h u c l u x u r i a n s , ille infitiatus est et iudicio c u m a d u l e s c e n s c o n t e n d e r e i vicit. Postea frugi f a c t o p a r t e m depositi (sed pro ρ- d - scribe p e c u n i a m ; c f . SB1) o b t u lit. 1, 3 q u o n i a m ] hinc hodie incipit A 2, 6 - 7 s i m p l a m ( d e b e r e ) Wi., auct. Ri. 10 abierit SB: h a b u e - A : d e b u e - coni. Wi., Watt n e g a b a t u r Ro. : n e g a t u r A est A ' : est h o c A 2

5

10

4

M. FABII QUINTILIANI

ideo debet quadruplum solvere quia potuit ne simplum quidem solvere. Si ipsam pecuniam quae a pâtre tuo apud amicum (deposita est repetere) velles, non liceret tarnen tibi rem iudicatam retractare. Hoc ergo fieri potest, ut rem non potueris repetere, poenam répétas? | p.S

4

5

SERMO Haec circa ius, illa circa aequitatem. Qui quadruplum ab infitiatore petit, illa dicere solet: 'Oportet poenam esse avaritiae et adfici supplicio cupiditates; neque enim aliter fides constare potuerit apud homines nisi metu contineantur. Depositum [hoc] eo magis vindicandum est quod fere secreta sunt citra probationem.' Non potest omnino in hoc arguere avaritiam.

5

5

DECLAMATIO

Depositum quo tempore petisti? Luxuriosus adhuc. Si voluisset confiteri habere se pecuniam, nondum tamen debebat. Non est in depositis simplex condicio. Deponitur aliquid quod quandocumque repetitur reddendum est; deponitur aliquid in tempus. Hoc quomodo depositum erat? Ut acciperes cum luxuriari desisses. Quo tempore repetebas adhuc luxuriabaris. Non debebatur ergo, nec potest videri infitiatus quod eo tempore negavit quo il li extorqueri non posset 6 vel confitenti. 'Quare tamen negare maluit quam hoc iure uti?' Quoniam te luxuriosum spes adhuc pecuniae faciebat.

3, 4 deposita praebet A) 6 Ro. : omnes A voluisset Obr. : documque Pith. Pith. : iudari A 1

est repetere add. Ri., auct. Bu. (lac. fere XXV litt, répétas A 1 : rei p- A 2 4 , 5 poterit Fr. homines contineantur Bit. : -atur A 6 hoc del. Ro. 5,2 noluisses A 3 habere se Obr. : -res A 5 quan: quando'que A (corr.?) : -oque A ' ( ? ) 8 videri : iudicari A 2 infitiatus Ro. : -tum A

5

10

DECLAMATIONES MINORES 2 4 5 . 3 - 2 4 6 . 1

5

An non hoc est quod te fecerit frugi? Didicisti tibi pecuniam (frugalitate) et labore servandam. 7 At mehercule vereor ne cito obtulerit. Sine dubio tu discussam luxuriam vis probare avaritia; at haec ipsa accipiendae pecuniae fames alias videtur prodere cupiditates. Satis p. 6 erat homini frugi quod | accepisti. Itaque et alias quoque condiciones frugalitati tuae ponit amicus paternus: si vixeris quomodo videris fecisse, si tenendi potius patrimonii quam auferendi habueris curam, est adhuc quod tibi possit tribuere. (Reddidit) Patrimonium paternum; sed adhuc habet suum.

5

246 Soporatus fortis privignus Qui fortiter fecerat, bello imminente, soporem ab noverca subiectum bibit. Causam dixit tamquam desertor. Absolutus accusat novercam veneficii. 1

DECLAMATIO Etiamsi, iudices, eventus proximae causae satis videri potest etiam in hanc quoque pronuntiasse, primum tamen doloris mei professionem dissimulare non possum, quod novercam ante accusare non potui. Debeo quidem sententiis iudicum omnia; homo tamen gravissimam iniuriam passus adhuc tantum absolutus sum. Verum me quamvis praecipitem in hoc iudicium agat ultio, tamen ne illud quidem periculum fallit: hodie constituetis an merito absolutus sim. Inter sum6, 4 frugalitate add. Ri. {lac. fere XV litt, praebet A) 7, 1 tu] tibi Sch. 2 at Pith. : et A 8 post tribuere dist., reddidit add. SB1 246 1, 2 iud(ices) Pith. : -cum A 7 praecipitem Opitz Watt) : -pua A : -pue Pith. 8 tamen ne Ri. : talis A

{cf.

5

6

p. 7

M. FABII QUINTILIANI

ma discrimina rei publicae, (si) non fuit venenum, ego 2 deserui. Si quid autem ad hanc praeteritorum indignationem adicere etiam forma ipsa iudicii potest, illud certe est quod nulla possit tolerare patientia, quod se mihi contendit noverca beneficium dedisse. Vos aestimabitis quid de persona hac sentiatis: non fecisset | hoc mater; certe, quod mihi satis est, pater non fecit. 3

5

SERMO Quotiens finiendum erit, primum intueri debebitis quid utraque pars velit, deinde id quod vult quam brevissime complecti. Quare negat venenum esse qui pro rea dicit? Quia non occiderit neque sit mortiferum. Quare dicit venenum esse qui accusat? Quoniam medicamentum sit et efficiat aliquid contra naturam. Ergo non est satis id modo videri venenum quod occidat, sed haec omnia venena sunt (quae * ) . 'Ad tuam quidem finitionem etiam mortiferum istud erit: nam cum id ageres ut desererem, desertorem poena sequatur, etiam id quod deesse huic medicamento videbatur adieceras.'

4

10

5

10

DECLAMATIO Veneficii accuso. Veneficam dico quae soporem dedit. Unde tibi (in) hos usus venena? Notiora sunt quaedam pernicie et experimento deprehenduntur, adeo ut aliqua publice dentur. Hoc quid est? Quid tu vis vocari? In tempus venenum, quo mens aufertur, quo corpus gravatur, quo membra solvuntur. Saepe in scelere virtutis est nosse [veneni] modum.

10 post v e n e n u m lac. unius lineae praebet A si add. SB2 2,1 quid Ri. : quis A 2 f o r m a ipsa Ri. : - a m -am A 3, 4 rea Gron. : reo A 6 qui Pith. : quia A 9 quae, lac. sequente, add. Wi. 12 adieceras Ro. : adieceres A ut vid. : adiecisti Scb. 4,3 in add. Pith. 5 quid (alt.) Gron. : q u o d A

5

DECLAMATIONES MINORES 2 4 6 . 1 - 9

ρ. 8

5

6

7

8

p. 9 9

7

Eo magis (venenum est) q u o d videmus copia constare, quod temperamento q u o d a m , ut stetur citra mortem. Si quis accusare te veneficii voluisset ilio tempore q u o sane n o n vacabat, si protulisset cor|pus m e u m , q u o d non solum m o t u sui, familiae conclamatione excitari n o n potuit sed belli tumultu et fragore signorum et trepidatione totius civitatis, victurum promitteres? Veneficium scientia docui, veneficium periculo docui; volo dicere et de animo. Potionem istam cui dedisti? Q u o tempore dedisti? Privigno dedisti. Si alio tempore dedisses, deceptam te p u t a r e m ; nunc excogitasti potionem quae me lege occideret. Equidem, si me interroges, vixisse me ilio tempore non arbitror. Q u i d enim ( e r a m ) , p r o di immortales? aut in qua parte naturae locavit me noverca? Bellum mihi nuntiatum est, et h o m i n e m quem non peregrinado detinuit, non absentia ulla a periculo civitatis relega vit, ( s o m n u s vinxit). Quid actum sit manente me intra muros commilitones mei narraverunt; dicitur ingens fuisse proelium, commissa utrimque acies, dubia saepe victoria et hue atque illue spes inclinata, cum interim miles in quo plurimum fiduciae, in quo maxim u m m o m e n t u m videbatur, in nulla parte visus auditur. Quid plus contingere potuit hosti si perissem? N o n alio modo audivi bella q u a m avorum p r o a v o r u m q u e temporibus. At si mihi detur e m e n d a d o praeteritorum, utinam noverca illud statim venenum dedisset q u o vita auferretur! Illa potione c o n s u m p t u m tota civitas ad rogum tulisset, celebrasset laudes; e d a m temporis discrimen multum attulisset admirationis. Illa dicerent homines: 'non tulissemus haec si vi|xisset.' 'Ego' inquit ' t a m e n animo b o n o feci. Erubescite, matres, quae amplexae armatos iam liberos impiae tamen iam

7 - 8 veneni del., venenum est add. SB' 12 sui SBs : corporis A 5, 5 occideret Fr. : -rit A 6, 2 enim ( e r a m ) Watt ap. Wi., Wi. 5 s o m n u s vinxit add. Ro. 7, 2 a c t u m Gron. : acta A' : acti A 2 mei] mihi Fr. 9, 1 t a m e n Pith. : t a n t u m A

10

5

5

5

5

8

M. FABII QUINTILIANI

estis meae exemplo. Inventa est tota civitate (una quae) magis amaret, una quae parceret: noverca.' Non dico de his adhuc quae secuta sunt, non illam iudicii contumeliam; interim tarnen, quid mihi potuit gravius accidere? Quam ego, dii deaeque, perdidi occasionem! Obtulerat deus tempus merita geminandi; venerat dies approbandi quod fortiter feceram 10 id non fortunam fuisse. Felices commilitones mei: hostium terga vidistis, calcastis cadavera, victoriam publicam clamore laeti rettulistis; at ego 'quando pugnandum est?' interrogavi, longamque illam novercae noctem tandem emensus non mente, non gradu constiti, ac mihi vicisse cives meos accusator indicavit. 11 Videor ex magna parte iam approbasse causam proximo iudicio. Quo enim modo absolutus sum nisi ilia accusatori dicerem: 'vis tenuit et devincta mens'?

5

5

247 R a p t o r i s divitis b o n a Mariti bona uxor accipiat. Adulescens locuples rapuit; priusquam optaret puella, misit ad earn propinquos rogatum ut nuptias haberet. Auditis ilia precibus tacuit et flevit. Percussit se adulescens. Priusquam expiraret, optavit ilia nuptias. Petunt bona propinqui et uxor. |

4 meae SB1 : (cf. TLL VIH, 438, 41; sed hic quaderni cum ironia) : mei A 4 una quae add. Pith. 10 id Pith. : ad A 10, 3 rettulistis SB3 : retu- A, numero deteriore (cf. HSPh 88 (1984), 116)

11, 1 iam Ro. etiam A

Sch., Gron. : -icta A ut vid.

2 sum] essem Ro.

3 devincta

5

DECLAMATIONES MINORES 2 4 6 . 9 - 2 4 7 . 5

p. 10

1

2

3

p.ll

4

5

9

SERMO Demonstranda vobis est via: videte quid utraque pars velit, quid utraque pars dicat, et illud quam fieri potest brevissime et significantissime comprehendite. Ut puta, dicit haec puella: 'Uxor sum: nuptias enim optavi. Optando statim maritum habere ilium coepi: necesse enim erat illi marito esse si viveret; nec tempore fit matrimonium sed iure.' [Haec erto hec comprehendenda sunt finitionibus.] Dicit pars diversa: 'Non fuisti uxor. Non substitisti cum ilio. Optione tradita es quidem illi, sed statim discessit post vocem.' Hoc finitione comprehendendum est: 'uxor est quae femina viro nuptiis collocata in societatem vitae venit.' [Tum non est tradita.] Illa quid dicit? 'Uxor est cuius cum viro matrimonium factum est.' t Pars diversa hoc dicit. f Finitio interim dicitur falsa, interim parum piena. Nos ñeque falsam possumus dicere partis adversae finitionem neque parum plenam, nec tam in subvertenda ea morari debemus quam in confirmanda nostra. Sit ergo, ut non infirmanda [finitionis genus], ita [ad] convincenda nimis piena esse. Pos|sumus enim dicere: 'ea quae viro per nuptias tradita in societatem vitae venit', sed non tantum haec uxor (sicut non negaremus uxorem si ita finiretur: 'uxor est quae per nuptias a parentibus in matrimonium tradita in societate (vitae) multis annis fuit', (cum tarnen) illud 'a parentibus [tradita]' non necessarium in finitione uxoris sit). Ista falsa

247 1, 7 fit Lat. : sit A' : ut A2 matrimonium Gron., auct. Pith. : patri- (ex pari-) A 2 7 - 8 haec ... finitionibus del. Wi. : haec ergo comp- s- f- Ri., quae vocabula pro hoc finitione comprehendendum est in 2 ponenda suspicatur Wi. 2, 2 substitisti (i.e. resedisti) Fr. : subsistí A 5 tum non est tradita del. Wi. 7 pars ... dicit del. coni. Wi. 3, 5 ita Wi. : finitionis genus ita ad A 5 - 6 piena esse Wi. : plenam. Non A 1 (de A 2 »./.) 4, 3 - 6 s i c u t . . . sit in parentbesi posuit Watt 3 finiretur Sch. : finiremus A 5 vitae add. Leo cum tarnen add. Ro.

5

5

5

5

10

M. FABII QUINTILIANI

quidem non sunt, sed plerisque detractis erit adhuc uxor. 'Fingamus enim factas esse nuptias, consecutam statim alterius mortem: erit profecto uxor, etiam te confitente, [tradita] etsi in societate vitae non fuerit.' Q u o m o d o ergo ista societas vitae adiecta non quidem mentitur sed adicit ( n o n ) necessarium, ita illud quoque 'nuptiis collocata' efficit uxo6 rem, sed non hoc solummodo [erit]. Fingamus enim nuptias quidem fecisse nullas, coisse autem liberorum creandorum gratia: non tarnen uxor non erit, quamvis nuptiis non sit collocata. Videamus igitur, si ista supervacua et circumfusa sunt, (qualis) finitio huic nomini sufficiat. Neque enim hoc intueri debetis, quid desit, sed quid satis sit. 7

p. 12

5

5

DECLAMATIO Dixi uxorem esse cuius cum viro matrimonium factum est. Quid amplius? N a m sicut coitus atque congressus citra ius non efficeret uxorem, ita uxor etiam citra haec manet. Id ex cotidianis et in frontem incurrentibus approbari potest. N a m , ut ab ipsis (verbis) incipiam, [comprehendo] uxorem duxisse I [dici]: hoc ante noctem, hoc ante congressum, hoc primo statim iure. Et fortasse in aliis possit videri necessarium expectare: hic de nuptiis ( n o n ) conviximus. 'Est quidem ius matrimonii expletum, tamen expecto et coitum et (id quod petis) Patrimonium iungendum.' Haec in eiusmodi condicione non sunt expectanda, quia antecesserint.

5, 2 quidem Pith. : -dam A 4 tradita del. SB3 5 etsi Fr. : si A 6 n o n add. Leo, auct. Sch. 8 n o n haec (Ro.) s- erit u x o r Ri. erit del. Leo 6, 5 qualis add. Ro. sufficiat Ro. : -cit A 6 desit] esse possit tempt. SB2 7, 6 verbis add. Hà. (nominibus Ri.) 6 - 7 comprehendo et dici del. SB 3 9 hic Ro. : haec A ( n o n ) conviximus SB2 : conuicimus A 10 expletum Gron. : -endum A coitum Gron. : circuì- A : concubi- von Winterfeld, auct. Obr. 11 petis SB2 : peto A Patrimonium Gron. : ma- A 12 quia] q u u m Sch., Gron., (qui etiam quia antecesserunt)

5

10

DECLAMATIONES MINORES 2 4 7 . 5 - 1 1

11

8 R a p t o r si n o n occiditur, iam maritus est. Id sic q u o q u e accipitur: qui maritus erit, n o n est caelebs; quae uxor, non vidua aut virgo. De utraque vos persona ergo volo interogare. Putemus statim optione finita quaeri de adulescente. Diceresne ilium esse caelibem? Ac si díceres, illa occurrerent: 'Die igitur caelibem. Uxorem potest aliam ducere?' Virginem hanc aut viduam n o n díceres. Ac de altero quaeri supervacuum est. Si virginem: interrogo an esset (alius) aliquis cuius n u p t i a r u m habitura esset ius puella. Crederem igitur neque illam virginem ( a u t v i d u a m ) esse constare et illum non esse caelibem. Si haec uxor et ille maritus, nunc quaero 9 cuius ille maritus, cuius haec uxor. ' N u p t i a s tarnen in d o m o ( d e s i d e r o ) . ' N u p t i a e in aliis sint sane necessariae (quamquam ne id quidem utique ius exigit, causam tarnen [in domo] h a n c habent, ostendendae voluntatis, ( p a r e n t u m volúntate) filiam tibi aut t e a m i p s a m f coniungi quae sui ha10 bet potestàtem): hic quod nuptiae efficiunt, optio fecit. Videamus an etiam fortius atque vehementius: quippe illic voluntas, hie etiam necessitas quaeritur. Ausim dicere utique in p. 13 hoc I genere litis nullas esse digniores quae retineant maritorum hereditates q u a m eas quae uxores ex raptu esse eoeperunt, quoniam post r a p t u m nulla u x o r est nisi beneficio suo. Ac forsitan inde etiam lex ista descendit. 11 Ad ilia libet pervenire ad quae pars diversa vocat: an haec digna sit quae uxoris nomen accipiat. Si hoc t a n t u m dicerem: meruit hereditatem pro iniuria, posset tamen videri hereditas ista genus q u o d d a m satisfactionis. A m a t a est ab 8, 5 illa Sch. : ille A occurrerent SB3 : -urret A : -urreret Sch. 6 ducere Pith. : die- A 7 ac] at Pith, altero coni. Wi. : -ra A 8 virginem SB2 : u i d u a m A alius add. SB2 aliquis] alius Sch. 9 n u p t i a r u m Pith. : -as A 10 aut v i d u a m add. Ri. 11 nunc] non Ro. : n u m coni. Wi., Hâ.1 9, 2 desidero add. com. Wi. (-ras Ri.) 3 in d o m o del. Wi. 4 h a b e n t Ro. : -eto A p a r e n t u m volúntate add. SB3 5 earn ipsam] fort, ipsius earn coniungi Pith. : -iugi A 6 hie Ro. : hoc A 10, 3 ^ 1 utique . . . litis num secludendum?

5

10

5

5

12

12

13 14

ρ. 14 15

M. FABII QUINTILIANI

adulescente: debet hoc quoque valere in portione litis huiusce; nihil ille maluit quam ista bona, etiamsi viveret, esse communia. Ille fecit his bonis hanc legem. 'Speravit de ea adulescens, (non amavit): ideo rogare ausus est.' * Nuptias petiit puella (non dico nunc de iure): cogitate quantum beneficium dare voluerit, immo, quod ad ipsam pertinet, dederit: remisit iniuriam raptae virginitatis ea cui lex et morte vindicare permisit. 'Sed sero hoc dedit.' Etiamsi huius tarditate factum esset, non illius festinatione, noli tarnen mirari pudicam si castitas non statim irae suae imperare potuit. Satis praestat rapta quae non cito optât. 'At enim iam vulnerato optavit, quoniam moriturum sciebat; captavit hereditatem.' Num igitur animum puellae a primis temporibus raptor ignoravit? Magnum clementiae argumentum: cui potestas adeundi magistratus statim, permissa continuo vox qua se et iniuriam suam ulcisceretur, finiret onera pudoris sui, audit rogantes diu. Primum hoc praeiudicium eius est quae exorari possit: rogari velie pro erogato est. Hoc tantum | non satis erat, iudices, si dicerem 'non negavit'? Atqui dolor erumpit, et numquam fere ira silentio continetur. [Miseret me adulescentis optimi alioqui et nimis verecundi quod sic animum eius interpretamini.] Satis erat dicere: non negavit. Audeo

11, 5 hoc quoque Ro.: q- hoc A in ... huiusce] non intellego 7 ille ... legem] convenire vel sim. excidisse suspicatur Wi. 7-8 speravit ... ausus est adversario tributi, non amavit add. SB1 8 lac, ind. SBi, quo vocabula miseret... interpretamini ex 15 transferenda coni. SB2 12, 4, morte Sch., Gron. : -em A 13, 1 tarditate Pith. : -em A 14, 2 quoniam] quom iam tempt. Hâ.2 5 quod post argumentum add. coni. Wi. 6 permissa Bu. : emA continuo Pith. : -ua A 9 erogato Ri. : r- A IS, 2 dolor erumpit Pith. : -rem rumpitur A 3 fere ira Ro. : ira f- A 3-5 miseret ... interpretamini] vide ad 11 supra 5 satis SB 1 , Wi. : -ius A

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 247.11-18

13

dicere, iudices: promisit. Ñ e q u e ( e n i m ) unum promittendi genus est. Voluntas h o m i n u m non tantum voce signata est. An vero si manu promisisset aut vultu adnuisset, dedisse fidem et confirmasse spem puella videretur: ( n o n videbitur) quae facie adfectum, quae totis oculis misericordiam prodi-

10

1 6 dit? Flevit: idem fecit q u o d illí qui rogabant. Ad mentionem periculi, ad mentionem carnificis, uberes lacrimas profudit. Certe non video adfectum qui occidat. 'Sed tacuit.' Alioqui h o c vos exigebatis a b ea quae m o d o virgo fuerat, quae h o c n o m e n paulo ante perdiderat, ut de nuptiis loqueretur nisi

5

1 7 ubi necesse erat? 'At p o s t vulnus optavit.' Ecce maiorem misericordiam: suscepit raptoris sui misera curationem. Queritur quippe de fortuna quod beneficium perdidit. Ñ e que enim revellere poterat tam alte e x a c t a m m a n u m . M i s e r a 18 existimabat h o c eum fecisse causa miserationis. Pervenit tamen aliqua ad ilium laetitia datae salutis; etiamsi brevis, tamen grata est voluptas. Ad vocem eius auditam certe oculos sustulit. Si nihil aliud, hoc certe solacii tulit, non mori se t a m q u a m d a m n a t u m ; non ilium quamvis semianimem atρ 15 que I palpitantem invasit carnifex, non vulneratum cruent u m q u e per ora populi traxit, non illi caput vel e x a n i m e legi recisum est. Pro immitis, qui de summa d e m e n t i a tam triste fecit exemplum!

6 enim add. Sch. 8 aut Pith. : an A manum porrexisset Hi.1, fort, recte dedisse Pith. : -set A 9 non videbitur add. Groti. 16, 4 exigebatis Pith. : exie- A 5 perdiderat Pith. : praedi- A 17, 4 revellere Ro. : diu- A 18, 3 ad vocem . . . auditam Bestius : ad (at Pith.) uoce . . . audita A 7 illi Ro. {et exanimi lege) : illud A 9 {raptor) immitis SB1

5

5

10

14

M . FABII QUINTILIANI

248 Octo anni duplicis imprudentiae Imprudentis caedis damnatus quinquennio exulet. exulem intra fines liceat occidere. Qui caedem per imprudentiam commiserat, abiit in exilium. Ibi tertio anno exilii aliam caedem similiter commisit. Explevit tempus quinquennii ex eo tempore quo iterum occiderat. Redeuntem ilium post octavum annum occidit quidam intra fines. Reus est caedis. 1

5

DECLAMATIO

Non continuo occisus homo ad crimen et ad damnationem pertinet, cum hoc interim legibus facere liceat. [Quo2 tiens autem licet, etiam oportet. J Exulem occidere intra fines licet. Id ius dupliciter efficitur. Aut enim redit cui omnino ( n o n ) licet, aut [non] redit (cui non) nisi (post tempus) licet. Nescio an ex iis duobus etiam iustius videatur occidi qui redit contra leges cum aliquando iure rediturus sit. Ilium enim sane cupiditas patriae et ultima desperatio 3 cogat aliquando furtum facere iuri. Praeterea cum aut ita revertantur exules tamquam in hoc fallant, aut ita tamquam p. 16 iis facere li|ceat, aliquanto magis ii occidendi sunt qui palam contra ius revertuntur. Ulis enim remissum furtum non utique nocet in exemplum, neque is qui se agnoscit contra ius revertí diu intra fines mansurus est. Is vero qui contra legem sciens redit temptat iura vincere et in impudentia sua perseveraturus est.

248 titulus duplicis Pith. : dulcís A tbema 6 octavum Pith. : -auium A 1, 3 - 4 quotiens ... oportet ita seel. SB3 2, 3 non add. Sch., Gron., auct. Pith, non del. Ha} cui non add. Hâ.2, auct. Sch., Ro. post tempus add. Ro. 5 qui ... cum Ro. : cum ... qui A 3 , 3 aliquanto Pith. : -ndo A

5

5

DECLAMATIONES M I N O R E S 2 4 8 . 1 - 7

15

4

p. 17

V i d e a m u s n u n c an huic qui c u m redisset occisus est revertí t e m p o r e ilio liceat. ' I m p r u d e n t i s caedis d a m n a t u s quinq u e n n i o exulet.' U t r u m h o c intellegimus, singulis caedibus q u i n q u e n n i u m esse c o n s t i t u t u m ? [an interest aliquid q u o tiens q u i s q u e peccaverit?] [[Nulla invenietur r a t i o q u a d u a e caedes o c t o annis e x u l a t u m e f f i c i a n t . ] N o n , si i m p r u d e n t i s caedis d a m n a t u m q u i n q u e n n i o e x u l a r e o p o r t e t , nihil intererit q u o t q u i s q u e occiderit. Ego igitur h o c dico: quotiens c o m m i s s a sit caedes, totiens q u i n q u e n n i u m esse p o n e n d u m . 5 Et h o c satis f i r m e tueri a l i a r u m r e r u m e x e m p l o p o s s u m u s . F i n g a m u s talem legem ut qui f u r t u m fecerit solvat q u a d r u p l u m : * p o n a m u s q u a m l i b e t p o e n a m ei qui i n i u r i a r u m fuerit d a m n a t u s : n u m d u b i u m est quin q u o t i e n s i n i u r i a m c o m miserit, totiens p a s s u r u s sit et p o e n a m ? Ergo si a n i m a d v e r sio c o n t r a singula delicta constituta est, hie bis deliquit: bis puniri d e b u i t , decern annis exilium implere debuit. 6 Sed ex eo, inquit, t e m p o r e q u o s e q u e n t e m | c a e d e m commisit q u i n q u e n n i u m explevit. Nihil mea refert u t r u m sequenti caedi n o n reddiderit t e m p u s q u o d d e b e b a t an iam priori. N a m si q u i n q u e n n i u m ex triennio n u m e r a s , illud prius n o n est satis p l e n u m ; si adsignas priori caedi s u u m t e m p u s , n o n coepit e x u l a r e sequenti caedi nisi p o s t quin7 q u e n n i u m . Explica enim mihi m e d i u m illud b i e n n i u m . An h o c dicis: 'nihil interest'? | D i c mihi q u o m o d o magis exulaverit q u a m si u n u m occidisset.J Q u o d est istud c o n t r a leges c o m p e n d i u m , ut idem illiud b i e n n i u m prioris p o e n a e ultim u m sit, sequentis p r i m u m ? Libet i n t e r r o g a r e t a m q u a m

4, 1 huic qui Sch., Groti. : sicut A redisset Gron. •. decessisset A : revertí- Ko. 4 - 5 an ... peccaverit delendum putat Wi. 4 an] et Ri. 6 exulandum Sch. non SB' : nam A 8 quot Pith. : 3 quod A 5, 1 aliarum Gron. : aliena- A 3 lac. ind. SB (cf. Wi.) 4 iniuriam Pith. : -arum A 5 et om. A1, numero refragante 6, 3 non del. Wi. an iam SB1 : etiam A 7, 2 - 3 die occidisset ita seel. SB} 4 poenae Pith. : paene A

5

5

5

5

16

M. FABII QUINTILIANI

praesentem. Ilio medio tempore utri exulasti? Cuius hoc 8 morti lex praestitit ? [Fingamus enim duos statim occisos, ut duos ita etiam plures, et ad quemcumque numerum: nulla differentia est inter eum qui in uno lapsus est et eum qui satisfactionem pluribus debet? 'Imprudentis caedis damnatus quinquennio exulet.' Ista ratione statim poterai post quinquennium redire, siquidem hoc dicere satis est: 'caedem imprudens commisit, quinquennium exulavit.'l 9 Videamus nunc quam rationem secuta sit lex constituenda eiusmodi poena, quam mehercule videtur mihi prius dementia quam iustitia constituisse. Pro vita hominis innocentis [pro vita] quinquennio fdeniquef constituit absentiam. 10 Ego quidem impudentiam illius vel in hoc mirari satis non possum, quod festinavit tam cito in patriam revertí. Est enim ut sibi aliquis unum casum remittat et semel lapsus errore se humanae necessitatis excuset; hic vero qui commisit iterum idem quo exilium meruit, computatis diebus atque p. 18 horis, le|gem tantummodo inspexit, non etiam crimina sua numeravit, nihil verecundiae suae adiecit, nihil pudori. Quis autem indignari potest eum interfectum qui occiderit duos? Nam si ulla hoc loco miseratio est, debet esse pro illis. 11 Haec dicerem tamquam de eo ad quem lex pertineret quae caedem imprudentem damnarçt. Lex quomodo constituit? 'Imprudentis caedis damnatus quinquennio exulet.' Nihil mea interest an imprudens occiderit. Non enim ius ita constitutum est ut qui imprudens occiderit quinquennio exulet, sed qui caedis damnatus imprudentis sit quinquennio exulet. 12 Hominem occidit in exilio fortasse imprudens: constituí tarnen oportuit ab imprudente esse occisum. Nam quotiens

9, 1 - 2 constituenda . . . poena SB3 : -dae . . . nae A 2 prius SB1 : priore A : poti- Fr. : mai- Gron. 3 pro vita SB1 : prae (pro Pith.) morte A 4 pro vita del. SB1 (cf. Watt) denique] demum coni. Ri. : delinquenti Hâ.1 : num di boni? 11, 4 ius ita Obr.,

auct. Sch., Gron. : iustitia A

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 4 8 . 7 - 2 4 9

17

aliquis interfectus est, aut id quaeritur, an omnino interfectus sit ab eo qui arguitur, aut id, an ab imprudente aut per imprudentem sit interfectus. Hie quidem certum erat (ab ilio) interfectum esse hominem, sed ab imprudente interfec13 tum esse pronuntiari oportuit. Non modo alterum quinquennium debuit legi, sed perpetuarti [paene] poenam. Imprudentes caedis damnari genus absolutionis est. Hoc illi non contigit. Remittamus tarnen in praesentia perpetuarli poenam. De ilio quis dubitabit, non posse eum damnari nisi post exactam iam quinquennii proprii poenam? Fingamus illi quinquennio peracto redire licuisse: accusari tum debebat, tum damnari, tum in alterum quinquennium abire. p.19 14 Et, rogo, quid interest idem istud quo tempore | exilii fecerit? Si peracto iam quinquennio aut in fine certe quinquennii hominem per imprudentiam occidisset, num dubium quin vobis considentibus alterum quinquennium fuerit debiturus? Ita bene illi cessit quod hominem citrus occidit? 15

SERMO Haec fere sunt quae in themate sunt posita. Qui imprudens occidisse videatur, supervacuum habeo quaerere quicquam de animo illius, quamvis duos occiderit.

249 A b o l i t i o adulteri fortis Ne liceat cum adultera marito agere nisi prius cum adultero egerit. Coepit agere maritus cum eo quem adulterum esse 12, 5 quidem Pith. : quid A 6 interfectum (alt.) Ri. : ita A 13, 2 p a e n e om. ed. Leid., del. Ro. 8 t u m (alt.) Leidensis Voss. misc. 7 saec. XVI ab A descriptus : c u m A abire Ro. : abisset A 14, 4 considentibus SB 1 (cf. SB2) : confite- A fuerit Ri. : e- A 1 5 , 2 qui SB 1 : ut A : cum coni. Wi.

5

5

5

18

M. FABII QUINTIL1ANI

dicebat. Bellum incidit. Inter m o r a s iudicii fortiter pugnavit is qui accusabatur. Petit praemii n o m i n e iudicii a b o l i t i o n e m ; impetravit. Vult agere cum adultera. C D . 1

SERMO An semper cum adultero prius agere necesse sit. An hic egerit. An, etiam si quid defuit actioni, q u o n i a m tarnen publice iudicium interceptum est, non debeat huius actionibus nocere. Q u a e mens fuerit praemium dantis rei publicae. Utrum uni abolitionem iudicii, an per coniunctionem utriusque et adulterae dederit. S u m m u m q u o d in o m n i b u s controversiis est, utrum aequius sit. |

p. 20

2

5

DECLAMATIO Adulterii ream defero. Puto, h o c auribus vestris non novum crimen est; q u o d satis est, n o n ab h a c coepi. Q u a l e m causam pertulerim sic aestimare potestis: petitur altera abolitio. Ille optavit, h a e c praescribit, neuter negat. Postea videbo an isti o p o r t e a t t a n t u m praestari q u a n t u m viro forti; interim semota personarum ratione ipsam excutere legem volo.

3

5

' N e liceat' inquit 'cum adultera agere m a r i t o nisi prius cum adultero egerit.' D i f i e r o illa q u a e fecit, difiero quae passus sum; h o c in praesentia dico, non utique semper exigi ut prius agatur cum adultero. Id vobis, iudices, facillime persuaderi poterit si non tam iniustos neque tam imprudentes existimatis legum latores fuisse ut necessitate constringerent ea quae praestari non possent. Satis sine dubio lex ipsa dicendo 'ne prius cum adultera agatur q u a m c u m adultero actum fuerit' ostendit se de iis loqui q u o r u m uterque

249 tbema 4 accusabatur Pith. : -bitur A 1, 3 - 4 publice iudicium SB3 : -co -ciò A 6 coniunctionem Ri. : -iecturam A 3, 6 constringerent coni. Wi. : praes- A : ads- Sch. (paulo longius a tradito; sed quomodo numéros evertat (Wi.) non video)

5

5

DECLAMATIONES MINORES 249.1-9

19

4 accusari potest. A d m o n e b o tarnen uno aut altero argumento q u a n t a m lex ipsa, si ita accipitur, passura iniuriam sit. Fingamus enim adulterum vel sua volúntate vel [ita] interveniente fato statim decessisse: h o c iustum poterit videri, ut, q u o n i a m alterum debito supplicio fata subtraxerint, altera

10

5

5 q u o q u e impunitatem mereatur? Fingamus adulterum conscientia criminis profugisse, nullo m o d o facere sui potestatem: numquid exigetis ut ideo cum adultera non agatur q u o n i a m adulter crimen verum esse confessus sit? Nullo 6 m o d o id iustum videri potest. [[Nam is qui dicit 'cum adultero prius agere debes', illud dicit: 'prius cum adultero age.' ρ. 21

Fingamus autem vel a te ipsa | vel a b alia nobis adulterii rea h a n c [quoque] proponi praescriptionem. N o n n e illa patronorum defensio firmissima erit: 'habes adulterum; lex te ab ilio ordiri iubet: quid transilis?' h o c in h a c non potest dici. 7 Quis igitur credat eius condicionis esse iura ulla ut aliquid non liceat et necesse sit? N a m si mihi h o c ab ea dicitur: 'accusa prius adulterum', ad te venio, res publica: accusare adulterum v o l o . J 8 H a e c dicerem si non inchoassem, si nihil fecissem. N u n c egi cum adultero, aut, qui contentus essem volúntate legis, agere volui. ( I d ) per me stetit; habet lex animum meum. Coepi, egi; nec lex utique ullo scripto h o c comprehendit, ut mihi necesse sit agere usque ad finem. N a m etsi iudices con9 sedissent et absolvissent, ego tamen egeram. Apparet igitur non exitu iudicii constare actionem sed introitu. Igitur, si absolutus esset is quem tuum adulterum dicebam, agere mihi tecum licebat et ista praescriptio nulla esset: nunc non 4, 1 admonebo . . . potest (5, 5) dupliciter secl. Wi. 3 ita del. Wi. 5 fata Pith. : facta A 5, 1 adulterum Ri. : al- A 6, 1 nam . . . volo (7, 4) ita secl. SB} (sed tila nam . . . age, nisi fallor, merae nugae sunt) 3 autem Ri. : enim A 4 quoque del. SB' 6 hac SB1 : hanc A : hac causa Watt 8, 2 aut qui SB 1 : et si A contentus Pith. : -emptus A legis del. Wi. 3 id add. SB', non ante stetit Pith., edd.

5

5

5

20

10

11

12

13

14

M. FABII QUINTILIANI

licebit agere quia se confessus est absolví non posse? Egi. Puta enim eadem statim die qua reum detuli interrogan te quid faciam f a n antef. Cum album descripsi, cum iudices reieci, per illas omnes moras iudiciorum, longas nimium et pro nocentibus compositas, quid aliud feci quam ut agerem? Non infitiaberis me agere coepisse. f Q u i d qui agere coepit quia semel contigit num.f Cum agere coepi, (egi); neque enim videri possem agere coe|pisse nisi egissem. Ergo quantocumque tempore egi; nihil obest non consummasse. Neque enim eum qui non vicit negaveris pugnasse, neque eum qui fructus non percepit negaveris possedisse, aut eum qui naufragium fecit negaveris navigasse. 'Sed abolitionem petit.' Vel hoc argumento satis iusto probare possum egisse me. Tum igitur cum abolitio petebatur quid ego eram? Actor, ut opinor, et accusator. Quid ille erat? Reus, opinor. Atqui hoc nomen numquam in eum adversum quem non agitur cadit. Tu hodie quid pugnas? Ne adversus te agere incipiam. Nam eventus, ut tu vis videri, dubius est, contra multa accidere possunt adhuc propter quae iudicium ipsum non agatur. Praescribis tamen ne agam, id est, ne nomen tuum deferam, ne te legibus obligem. Qui igitur tecum acturus sim statim, sic cum ilio iam egi. Sed putemus non contineri actionem non finito iudicio: si tamen ( n o n ) mea culpa accidit quo minus iudicium finiretur, satis iniuriae passus sum in priore iudicio, et potest apud aequos iudices pro actione perfecta haberi quoniam mihi agenti consummare non licuit. Dixi igitur ea quae ad causam pertinebant, neque semper priorem adulterum accusari posse, et a me actum esse, (et) 9, 7 an ante] tum autem Watt 10, 1 - 2 quisquís agere coepit (agit) (egit Watt, melius), quia semel contigit rem Ro., auct. Obr. 2 egi add. Obr. 3 possem Obr. : -sum A 7 fecit Ri. : feceritA 12, 5 qui SB3 : cum A 6 sic S B 3 : si A 6 - 1 3 , 1 egi. sed Ro. : egissem A 13, 2 non add. Gron. (ante accidit), Ri. 1 4 , 2 et add. coni. Wi.

DECLAMATIONES MINORES 2 4 9 . 9 - 1 8

21

etiamsi non esset perfecta actio, tarnen q u o n i a m re publica interveniente et lege viri fortis perfecta non esset, proinde p, 23

1 5 earn haberi oportere ac si ego fecissem quidquid volui. [[Propius accedere ad c o m p l e x i o n e m huiusce rei | volo. Crimen adulterii duos continet. E x iis necesse est qui cum adultero prius agit agat et cum adultera. N u m igitur h o c mihi dicere potes, prius m e agere tecum ? N o n potes. Secundo te l o c o ream detuli, secundo l o c o produxi ad magistratus. At quidquid secundum est h a b e a t aliquid prius necesse est. H a e c natura ita sunt copulata ut, si cum adultero egi prius, tecum a g a m ; si n o n egi, ago tecum prius t a m q u a m cum adultero [iamegero].] 16

R e l i q u u m est intueri, iudices, voluntatem q u o q u e rei publicae quae fuit tempore ilio q u o praemium dabat. Petit abolitionem vir fortis, ut opinor, sibi, nec potuit accipere nisi q u a m petit. Alioqui si h o c t e m p o r e et suam abolitionem petisset et t u a m , primum o m n i u m duo praemia petisset; at, quantumlibet meritis eius deberemus, n e m o tamen passus

1 7 esset duplici praemio u n a m h o n o r a r i militiam. T u a m abolitionem quare illi concesserimus? N a m abolitionis ipsi concedendae ratio q u a e d a m fuit; etiamsi peccavit, etiamsi gravem uni fecit iniuriam, redemit tamen h o c virtute, redemit sanguine, redemit vulneribus: in te quid spectabit a b o l i d o ? Q u o d vitiis tuis et cupiditate ilium q u o q u e b o n u m alioqui, ut apparuit, civem adulterum fecisti? 18 Scio, iudices, hactenus pertinere actionem ad hodiernum judicium, nec quae sum obiecturus cum mihi accusare per-

4 perfecta Pith. : -ti A 15, 2 complexionem SB' : confessi- A : comprehensi- SB', Hà.1 5 potes (pr.) Ro., Ri. : -est A tecum? non potes coni. Wi. : t- non oportet A 6 produxi Pith. : perduxi (ex -ux) A 10 iam egero del. Ro. 16, 2 fuit] fuerit Ri. quo Pith. : quae A 5 at Obr. : ut A : sed Ro. 17, 2 illi . . . ipsi Ri. : ipsi... illi A 5 spectabit Ro. : -auit A : -aret Sch.

5

5

10

5

5

22

ρ. 24

M . FABII QUINTILIANI

miseritis hodie dicenda sunt. Q u o m o d o deprehenderim, quo teste, relinquo: illud | t a n t u m , q u a l e m h a n c putetis esse fem i n a m quae defendí noluit? Q u a m q u a m h o c iam prior ille confessus est, qui cum fortiter fecisset, cum recenti meritorum gratia niteretur, plus tamen putavit apud vos valere [virtutem et] religionem et (idem vestram, sicut vere putavit.

5

1 9 H o d i e r n o igitur iudicio apparebit an íIli abolitionem petere necesse fuerit. N o n estis exhortandi mihi ad tuendam castitatem, civitati ante o m n i a necessariam. M a t r i m o n i i s , etiamsi ego tacuerim, scitis contineri civitatem, his populos, his liberos et successionem p a t r i m o n i o r u m et gradum here2 0 ditatum, his securitatem domesticam. Q u o m o d o enim peregrinabimur? q u o m o d o ad colendos discedemus agros? Q u a e nobis securitas dabitur suscipientibus legationes publicas, euntibus in militiam, cum frequenter bella sint? Potest vobis contingere ut et praemium viro forti dederitis et t a m e n adulterium vindicemus.

5

5

250 Sortitio ignominiosorum Qui iniuriarum damnatus fuerit, ignominiosus sit. Ignominioso ne qua sit actio. D u o adulescentes invicem (iniuriar u m ) agere coeperunt. Sortiti sunt utrius iudicium prius ageretur. Is qui sorte vicerat egit et damnavit iniuriarum. D a m n a t o agere volenti praescribit.

18, 3 - 4 quo teste Scb. : quos testes A : q- t- (habuerim) coni. Wi. 8 virtutem et del. SB3 : -ute Ro. 19, 3 omnia Pith. : -is A matrimoniis Pith. : -nia A 2 0 , 4 militiam Pith. : -tia A 250 -am A

tbema

2 iniuriarum add. Ro.

4 iniuriarum Pith. :

5

DECLAMATIONES MINORES 249.18-2S0.5

1

23

SERMO Patronum necessario dabimus. N a m etiam ut agere il li liceat, est tamen ignominiosus. |

p. 25

2

DECLAMATIO

'Ignominioso ne qua sit actio.' Si hodie p r i m u m deferret, necesse habebat pati condicionem f o r t u n a e suae. N u n c praescribendi tempus abiit. Tum enim praescribere debuisti, si poteras, cum delatus es, et in hoc ipsum praescribere, ne deferret. N e q u e enim ulla praescriptio inchoata iudicia peragi vetat, sed inchoari aliquando prohibet. Actio isti cui praescribis data est, nec data solum verum etiam inchoata: 3 invicem rei fuistis. Quid enim? tu initium putas actionis cum iudices consederint, cum ad dicendum surrexerit orator? Minime. | H a e c enim tu fecisti felicitate sortitionis.J Et lex quae ignominioso n o n dedit actionem hoc spectavit, ne omnino in causam educendi potestatem haberet, ne reum faciendi, ne in periculum perducendi. Q u a e si omnia iam facta sunt, tempus praescriptionis transiit. 4 Accedit et illud, quod quaerendum est: 'ignominioso ne qua sit actio iniuriarum:' {utrum o m n i u m a n ) earum quae factae sint postea q u a m ignominiosus esse coepit? Fecit iniuriam aliquis [ei], fecit frustra ignominioso. Videtur minus peccasse quam si aliquem civem, cui integer status esset, laesisset. H u n c c o n t e m p t u m utique noluit damnationis lex esse nisi post d a m n a t i o n e m . H o c autem de quo quaeritur 5 confitearis oportet actum esse ante d a m n a t i o n e m . [[Tarn ignominioso noluit esse actionem q u a m ignominiae vindictam.J Ut si ius emendi auferretur d a m n a t o , manerent tamen ea quae emisset antequam damnaretur. 2, 5 p o t e r a s Pith. : potestis A : potuisti coni. Wi. 7 sed SB1, Wi. : si A 3, 3 sortitionis Gron. •. actio- A 4 spectavit Lut. : exp- A 4, 2 u t r u m o m n i u m an add. SB2 (an iam Ro.) 4 ei del. Wi. : et Hâ.~ 6 damnationis] -naris Gron. 5, 3 - 4 ut . . . d a m naretur dupliciter seel. Wi.

5

5

5

24

M . FABII QUINTILIANI

Ergo non tempore praescribis, nec perire ea causa potest cuius origo ante damnationem est. | ρ. 26 6 Haec dicerem cuicumque et in quacumque actione: tecum agere invicem coepit, et agere coepit iniuriarum. Quantopere autem voluerit huiusmodi peragi iudicia legum lator ostendit cum iniuriarum damnatum ignominiosum esse voluit. Quare si apparuerit te malam causam habere, incipis rem iniquissimam postulare, ut taies poenas quales praescribis 7 (is) patiatur. Nam si tam gravem rem et tam intolerabilem lex iniuriam putavit ut ei qui commisisset tale delictum omne ius poenae auferret, quaerendum de eo quoque est quod (tu fecisti). Etenim sorte factum est ut prior ageres, non quia atrocius erat quod querebaris. Quid porro? Hac ipsa sorte non hoc quaesitum est, uter prior ageret? Iam hoc ergo de quo contendimus constitutum est. Illa enim sorte duo iudicia ordinata sunt. Et tu, cum accusares, eras reus, et proximo loco reus. 8 (Haec ad ius, ilia ad aequitatem.) Quid adeo iustum quam te damnari si iniuriam tum fecisti? Non enim ignominioso fecisti, et fortasse per te stetit ut iniuriam hie quoque faceret. Alioqui tu, si quam fiduciam haberes innocentiae tuae, nonne his ipsis quibus excludis ilium confideres? Quid times? Accusabit te neminem postea ρ. 27 9 accusaturus. Cecidit te; fecit iniuriam, confitebi|mur. Probabimus tarnen istud iure accidisse. Quanta diffidentia in te causae est, qui post ista trepidas, et in nobis quanta fiducia, qui post hanc infelicitatem, post hanc fortunam confidimus

5 ea ed. Leid. : ei A 6, 7 is add. SB3 7, 2 iniuriam Gron. : -arum A 3 de eo Pith. : deo A : de te Scb. 4 tu fecisti add. SB2 etenim SB2 : etiam A 6 sorte Pith. : fo- A 8 tu Ri. : tum A 2 : dum A 1 8, 2 quid Pith. : quod A damnari si Pith. : dampnaris A 4 alioqui Pith. : aliqui A 9, 2 accidisse Pith. : occ- A 4 infelicitatem ed. Leid. : í- A

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 250.5 - 2 5 1 . 4

25

dignos nos apud iudices futuros qui vindicemur? Iniquissimum alioqui est tantum fortunae sortis illius licuisse ut hoc videatur quaesitum, uter ignominiosus esset.

251 Rapta sterilis repudiata Intra quinquennium non parientem repudiare liceat. Iniusti repudii sit actio. Quidam uxorem, quam ex raptu habere coeperat secundum optionem, intra quinquennium non parientem dimisit. Agit illa iniusti repudii. 1

p. 28

DECLAMATIO

Iniusti repudii accuso. Neminem adeo fore alienum a bonis moribus credo qui dubitet parum istud iuste factum esse quod quae summum dederat beneficium [vitae] ne id qui2 dem obtinuit apud maritum quod praestitit. Itaque calumnia resistit, et impugnat iustum esse repudium quod maritus iure aliquo fecerit. Ego porro non hanc interpretationem istius verbi video, ut iura spectanda sint, sed illud agi puto, ut iustitia spectetur. Nam illud iniustum repudium est quod iustitiae contrarium est. 3 Verumtamen si ad ilia revocemur iura, nihil tarnen ad hanc pertinebit. Istam enim legem et hoc beneficium habeant fortasse ii qui nuptias ex | aequo fecerunt, qui tradentibus parentibus; ad eos vero ad quos nécessitas pertinet nuptiarum, nihil ista lex. Non magis enim repudiare licet quam 4 non nubere liceret. Duas enim poenas adversus raptores constituisse lex videtur, alteram mortis, alteram nuptiarum: 251 1, 3 iuste Ri. : iniu- A 4 vitae del. SB1 2, 2 p u g n a t Gron. 4 agi p u t o SB1 : a l i q u a n d o A 5 ut iustitia Leidensis Voss. misc. 7 (cf. ad 2 4 8 , 13) : uti us- A : uti ius- Pith. 3, 2 legem Pith. : lege A 6 nubere] ' " d u c e r e " dicendum foret' Sch.

5

26

M . FABII QUINTILIANI

leviorem hanc et beneficio propiorem, tamen et ipsam non sine necessitate. Quod si lege non defenderis, profecto iniustum divortium est. 5 Sed fingamus te lege defendi: reliqua haec sit quaestio, an facere debueris. Beneficium te accepisse summum manifestum est: vitam tibi dédit laesa, dédit vitam iuste irata, dédit vitam perituro per supplicia, per dedecus. Pro his nihil non praestari oporteret uxori. Quid aliud exegit quam ut uxor 6 esset? 'At enim non pariebat intra quinquennium.' Si tibi earn parentes collocassent, aut ipsa nubendi tempus elegisset, dicerem: 'non semper fecunditas properat, aliquando dilata veluti pleniores fructus reddit.' Haec vero et rapta est antequam destinaretur, antequam idonea nuptiis videretur, et habuit maritum in amores praecipitem, in cupiditates pronum; [et cum invisa fuerit marito] potest videri, quod 7 non peperit, pudicitia, non sterilitate fecisse. Tu porro quidquid licet, statim putas esse faciendum; quidquid asperrimum leges, quidquid crudelissimum habent iura, occupas. Voluisses animum talem fuisse puellae ilio tempore quo ad genua iacebas? Haec vero non tantum marito sed edam rei publicae reddere plenam potest rationem. N a m etiamsi non habet filium, at servavit tamen iuvenem, tamen hominem, tamen civem. |

4, 3 propiorem Pith. : -rum A tamen et ipsam Ri. : et tamen illa (-am Pith.) A 4 lege Pith. : legem A 5, 1 haec Pith. : hoc A 6, 7 et ... marito del. SB3 7, 3 habent Pith. : -et A 5 genua Pith. A 7 at servavit Lat. : ads- A

DECLAMATIONES MINORES 2 5 1 . 4 - 2 5 2 . 3

p-29

27

252

Parasitus raptor candidatae Inscripti maleficii sit actio. R a p t o r decern milia solvat. Pauperis et divitis filiae sacerdotium petebant. R u m o r erat fut u r u m ut pauperis filia sacerdos crearetur. Rapuit earn parasitus divitis. Decern ( m i l i a ) accepta a divite solvit e lege. Accusât pauper divitem inscripti maleficii. 1

SERMO

Pleraeque controversiae sub hac lege positae duas quaestiones habent, ex ipsis eius verbis tractas: an inscriptum sit quod obicitur et an maleficium sit: ( s e d ) , quod frequenter dixi, n o n semper u t r a m q u e : q u o n i a m fere ubi de inscripto constat, quaeri solet de maleficio; si de maleficio convenit, 2 in controversiam venit an inscriptum sit. In hac controversia tertia quoque adiciatur quaestio necesse est [quae generalibus constat duabus]: an huius maleficium sit. Sed pro hac media eximitur. N o n enim quaeri potest an sit maleficium: ñeque enim in rerum n a t u r a m cadit ut quisquam mortalium id maleficium neget cuius p o e n a m solutam esse contendat. Q u a e r e m u s ergo an inscriptum sit et an huius maleficium sit. 3

p. 30

5

5

5

DECLAMATIO Inscripti maleficii agitur. C u m m a x i m a m partem defensionis adversarius in hoc ducat, ut inscriptum esse maleficium neget, poterat | brevi condicione decidi, ut diceret qua alia lege cum ilio consistere 252 tbema 4 millia add. Pith. 1, 3 eius SB2 : earum A sed add. Ro. 5 semper] saepe coni. Wi. 2, 2-3 quae ... duabus del. SB1, Wi. 3,5 ilio Scb., Gron. •. alio A

5

28

4

5

6

p. 31 7

M. FABII QUINTILI ANI

potuerim. Nunc callido et vetere ac diu iam excogitato Consilio legem non ad reum refert sed ad crimen; et, tamquam ego nihil aliud quam de amissa virginitate filiae querar, recitat legem quae contra raptores scripta est. Ego autem, etiamsi cum ipso agerem qui rapuerat, poteram tamen, non contentus decern milibus quae accepi, in argumentum inscripti maleficii lege agere [etiam cum parasito]. Lex enim quae decern milia solvere raptorem pro ablata virginitate voluit contra eos scripta est qui nihil aliud egerunt. Différant autem haec et personis et temporibus et locis. Nam ut pulsatus civis iniuriarum aget, si magistratus erit maiestatis crimine obligabit, si legatus erit bello vindicabitur et iure gentium, et eadem pecunia sublata ex privato furtum erit, ex sacrario temploque sacrilegium, sic raptor eius quae nihil aliud quam virginitatem ultum ibit decern milia solvet, alia erit condicio eius qui rapuerit in comitiis, qui rapuerit eam quae sacerdotium petebat, immo, ne ingratus sim adversus beneficia populi, iam, quantum in ilio erat, acceperat. Longa ratio est, quoniam in argumentum tantummodo causae huius de iniuria parasiti loquor. Tu autem mihi non debes recitare legem quae contra parasitum scripta est, cum quo non ago, sed contra te, qui inscripti maleficii reus es lege. Ñeque enim hoc quod dicitur raptorem [decern milia] e lege solvere oportere ei solves qui dicat 'rapuisti', * qui dicat 'raptorem summisisti', sed ei qui dicat 'comitia turbasti', | sed ei qui dicat 'sacerdotium abstulisti.' Haec crimina si quam aliam legem habent, transfer sane actionem meam; si nullam aliam habent, cur praescribis adversus maiorum diligentiam et exquisita ingenia quae (ius) scripserunt? Est igitur inscriptum.

4, 4 etiam c u m p a r a s i t o del. SB1 5, 3 civis Pith. : cuius A 4 crimine (Pith.) obligabit Ha.1 : -men -bitur A 6, 6 decern milia del. Ri. 7 lac. ind. Sch. : sed ei add. Ro. 7, 2 aliam Ro. : eam A 4 ius add. Sch. q u a e scripserunt del. coni. Wi.

5

5

10

5

DECLAMATIONES MINORES 2 5 2 . 3 - 1 1

29

8

An maleficium sit, si m o d o ista quae obieci vera sunt, neminem d u b i t a t u r u m arbitrer. Illud tamen et iudicio n o n alienum et adfectibus meis necessarium est, dicere q u a n t u m maleficium sit. Diligentissime maiores h a n c videntur excogitasse legem, quod, cum scirent nullam t a n t a m esse prudentiam, nullam i m m o t a m certam divinationem ut omnia quaecumque ingeniis m a l o r u m excogitan u m q u a m potuissent Providentia caventium videret, hac lege o m n e m malitiam veluti q u a d a m indagine cinxerunt, ut quidquid aliarum legum effugisset auxilium quasi 9 extrinsecus circumdaretur. Ego autem, iudices, n o n de his qui h a n c legem conscripserunt sed de ipsa rerum natura queror, in ipsis inscripti maleficii reis nullum discrimen esse servatum. Summisit aliquis raptorem: inscriptum maleficium est. Quid poenae adicitur q u o d adversus petitricem, q u o d adversus earn quae sacerdotium, ut dixi, iam prope acceperat? Tantum etiam in ipsis suppliciis habiturus lucri, in compendio numeret q u o d plus malefecit. 10 Reliqua igitur una quaestio est, an hoc q u o d filiam meam rapuit, q u o d ilio tempore, quod post illud populi iudicium, credatis non a divite effectum. Nihil argumenti ex moribus istius ducam, etiamsi qualis sit, q u a m dissolutus, q u a m luxuriosus ac perditus, satis vel uno a r g u m e n t o probari poρ. 32 11 tuit: I parasitum habuit. Inter haec, ut opinor, posita est religionis vestrae cunctatio, iudices, ut dispiciatis u t r u m parasitus sua volúntate an quoniam id diviti praestabat rapuerit. 'Parasitus rapuit.' Quid ais? Tantum il li vacuiti Adeone saturitate apud te exundavit ut villa scorta non quaereret? Qui omnibus contentus est, an solas oculos ad ingenuas et ad virgines et aliquem etiam petentes h o n o r e m attolleret?

8, 6 t a n t a m Pith. : -tum A 7 m a l o r u m Pith. : maio- A 9, 2 rerum] legum Bu. 11, 2 dispiciatis Fr. : des- A 4 vacavit Pith. 5 post quaereret ìnterrog. notam posui, post est vulg. (v. 6) 6 solas SB' : solus A : solum Hâr

5

10

5

5

5

30

M. FABIl QUINTILIANI

1 2 N u m q u a m hercule tam felicem istam servitutem esse crediderim ut impetus ad illicitas libídines haberet. H o c dico: h a n c t a n t u m vult rapere parasitus. Age nunc, ( s i ) vultis, adiciam illud: unde m a n u s ilia qua expugnati sumus, unde tantus a c tam profusus domus [tuae] tumultus, unde deni1 3 que solvet q u o d lege debetur? Si incredibile est q u o d opponitur, iam certe relictum est ut ea pro te fecerit. Et h a n c tamen partem excutiamus. Summisit raptorem. H a b u i t enim caus a m : eundem h o n o r e m virgines c o m p e t e b a n t , nostra filia 1 4 summoveri aliter n o n p o t e r a i . Si incerta populi iudicia, non professae p a l a m sententiae essent, dicerem tanti tibi fuisse vel securitatem vel indignationem. N e m o est tam arrogane sui aestimator ut accessurus ad c o m i t i a et periculum sorti1 5 turus humanitatis n o n malit sine adversario esse. H a e c de incertis iudiciis dicerem; quid si [ad securitates et in|dignationes] accedit metus? M a n i f e s t u m erat non futuram sacerdotem filiam t u a m . F o r t e argumentis h o c colligo, longa dif16 ficilique coniectura p r o b a n d u m puto? Locutus est populus. Si alia q u a e c u m q u e mihi f a m a defendenda foret, dicerem tamen, iudices, rem esse miraculo similem quod, cum pauci ad vos testes producuntur, fidei vestrae iurique iurando satis idonei auctores habentur, quotiens vero civitatis universae consensus et omnes qui intra h a n c sedem sunt unum aliquid 1 7 certumque dixerint, rumor vocatur. In aliis fortasse falli ista possunt: utique verum dicit f a m a quae de se loquitur. Quis enim loquebatur? Populus. D e qua re? Q u a m facturus erat

12, 2 haberet ed. Leid. : hebet (ex habet) * * et A 3 nunc Sch. : non A si add. SB3 5 profusus Leidensis Voss. misc. 7 (cf. ad 248, 13) : prorsus A (profusus q marg.) tuae del. SB3 (cf. Wi.) 6 solvit Pith., vulg. (at unde solvent non dubitatur) 13, 1 incredibile Sch. : c- A 2 pro te (per te vel propter te iam Sch.) SB1 : parte A 3 excutiamus] hinc incipit β 4 competebant) tum pFr. 14, 4 et A : ac Β : ad CD subiturus Sch. 15, 2 ad ... indig- del. Wi. 5 coniectura β : a c- A 16, 4 iurique iurando Sch. : -isque -di Aß

DECLAMATIONES MINORES 2 5 2 . 1 2 - 2 1

31

populus. C u m de comitiis consentiunt rumores, de se quis1 8 que dicit ' h a e c fiet'; h o c est dicere ' h a n c f a c i a m . ' N o n est ista f a m a : c o m i d a sunt. Ñ e q u e est q u o d mirari, dives, aut indignan velis in comitiis plus saepe pauperes posse; non o m n i a possunt opes vestrae, ñeque in cunctis quae humanara continent vitam d o m i n a pecunia est. Latius possidebitis et numerosiores familias vestras ignorabitis, m a g n a m partem civitatis o c c u p a b u n t domus vestrae, ingens pondus argenti praestringet oculos. Sed haec intra privatum valent: cum in publicum veneritis et in c a m p u m , spectabitur inno-

p. 34

5

5

1 9 centia, fides. Forsitan gratiae q u o q u e non parum nobis adfert ipsa tenuitas ubi tabellam pauperes ferunt; tum subit tacita quemque c o g i t a d o superbiae vestrae, tum o m n i u m quas singulis facitis iniuriarum. A c tamen in ceteris, petentes

10

magistratus | dico atque provincias, possitis tribus emere, dispersa pecunia parare gratiam; ubi vero de sacerdotio quaeritur et iudicium religio agit, illam populus spectat, illam intuetur quae semper futura sit virgo, quae a cultu templorum, a sacris non recessura. N o n vereor ne ista videar praesentis grada iudicii dicere: sacerdotium filiae meae ante

5

2 0 rumorem speravi. Sed cur ego diutius circa causas maleficii istius f e t m o r b i f ? Confessus est. An diutius quaeri potest an maleficium sit eius ( q u i ) p o e n a m solvat, praemium operae non clam neque secreto ( q u a m q u a m ista q u o q u e profecto facta sunt) sed palam apud magistratus in medio f o r o nume2 1 ret? Vidimus decern milia quae parasito donasti. Interrogo quare; non est istud propter longae servitutis officia, non ( s o l a c i u m ) illarum quibus gratiam meruit c o n t u m e l i a r u m : decern ( m i l i a ) dedisti quod rapuisset. Nisi deberes, summa 17, 4 - 5 cum . . . faciam dist. SB1 18, 3 indignari C D : -re AB 9 ueneritis C : -ris A B D 19, 4 quas D : quam AB : quain C facitis BD : factis A V ac tamen A : att- β 20, 1 ego β : ergo A 2 et morbi] morabor Ha. 1 , Watt : anne etiam (vett.) morabor? 3 eius (qui) coni. Ri. : cuius Aß 21, 3 solacium add. SB1, Ha.2, praemium Ri. 4 millia add. Pith. (lac. praebet A)

10

5

32

M. FABII QUINTILIANI

indignatione etiam vindicare volueras; nam qui candidatam sacerdotii rapuit, nocuerat exemplo et tibi. 22 (Igitur et inscriptum maleficium est adversus eum (qui p. 35 agit et eius) cum quo agitur, et maleficium non | solum confessum sed etiam grave. Ex his apparet: et ex persona parasiti, qui numquam ad tantam peccandi audaciam processisset sua sponte, et ex persona divitis et ex causis et ex numeratione pecuniae, ex eventu denique:) Quid impulerit, quid coegerit superest ut ostendam. (attendi te iam) non quid parasitus acceperit sed quid dives ipse. Quaeritis quid iste decern milibus emerit? Videte filiam contra sacerdotem, videte vittas, videte honores. 23 Fortasse ego superbe faciam atque arroganter qui tamquam privatam iniuriam, tamquam maleficium adversus me commissum persequar. Quota enim ego sum portio istius indignationis? Perdidi sine dubio honorem, pretiosissimum pauperum censum; perdidi virginitatem filiae meae, et cui modo sacerdotium sperabam difficile inventurus sum etiam maritum: sed populus perdidit arbitrium dandi honoris, sed 24 sacerdotem creavit quam paulo ante noluit. Ite nunc et excludite campo divites et corrumpi sacra vetate, de ambitu leges conscribite: comida nostra decern milibus rapta sunt atque translata. Quam sanctum istud sacerdotium fore putatis quod stupro debetur?

6 exemplo] divitis etiam filiae periculum adferente (cf. Wi.) 22, 1 - 6 igitur ... denique sermo esse videtur (vide Wi.) 1 est Aer. : et A ß 1 - 2 qui ... eius add. Ri., auct. Ro. 4 qui β : quia A 7 quid ... quid SB3 : quis ... quis A ß lac. post coegerit ind. Ro. 7-8 attendite iam add. SB' (cf. SB2) 10 uittas A 2 C D : 1 uictas β : uitastis A 23, 8 paul(l)o ante hic Bu. : post sed A ß 24, 2 dividas Sek. 5 quod stupro β : q obstrupo A

5

5

10

5

5

DECLAMATIONES MINORES 252.21-253.4

33

253 Tyrannicida volens dedi In duabus civitatibus vicinis tyranni erant. In altera cum quidam tyrannum occidisset, alter vicinae civitatis tyrannus petit eum in deditionem et bellum minatus est nisi darent. Fert ipse rogationem ut dedatur. | p.36

1

DECLAMATIO Ut m e o nomine sum vobis, Quirites, obligatus q u o d q u a m q u a m necessarium et ad salutem pertinens civitatis remedium praesentis timoris respectu tamen mei praetermisistis, ita ipsius rei publicae nomine irascor neminem extitisse

2 priorem qui p r o salute c o m m u n i me offendere auderet. Ñeque id satis est, sed invenio qui adulentur et ne a me quidem latam h a n c rogationem existiment respectu mei recipiendam. C u m quibus mihi consistere fortius atque etiam, si ita res exigat, acerbius necesse est, cum in id q u o q u e periculum venire intellegam optionem m e a m , an h o c velim. 3 Satis erat mihi dicere: rogationem fero utilem civitati. Ista enim speciosa dictu et vana q u a d a m imagine honesti circ u m d a t a non respiciunt praesentes necessitates; si tantas vires haberet civitas ut bella suscipere, ut frangere impetus tyranni posset, non tarn diu servissemus, non ilium cruentis4 simum dominum unus ex insidiis occidisset. Atque ego, etiamsi plurimum esse virium in h a c civitate spectarem, bene tamen redimi capite unius civis pacem putarem. Facile est ista in contionibus et conciliis despicere dicendo: iam si exercitus hostium intra fines nostros fuerit, si ardere villas, si

253 2, 6 optionem] rogat- Aer., fort, recte 3, 1 ciuitati A2 : -atis Α1 β 2 vana Aer. : una Aß 4, 2 uirium D corr. •. ciuium Aß 4 conciliis Gron. : consil- A despicere A 2 D : disA1 C : ora. Β

5

5

5

5

34

p. 37

5

6

7

8

9

M. FABII QUINTILIANI

frugifera succidi, si fugam rusticorum in urbem, si compulsa intra muros pecora viderimus, si moenia oppugnabuntur, si turres quatientur, si ad dilectum ab amplexu matrum iuvenes rapientur, quam sero paenitebit tam caro uni pepercisse! Et si quid tarnen | deforme habitura civitas fuit dedito (ut subinde dicitis) tyrannicida, id omne mea rogatione detractum est; omni pudore liberati estis: invitum non dedissetis. Quod ad vos pertinet, bellum suscipere maluistis. Sed hoc est praecipue quare ego hanc ferre debeam rogationem. Ego pro civitate tam grata, pro populo tali, non subibo qualecumque periculum? Sed non solum rei publicae verum etiam mea interest hanc recipi rogationem. Quem vultis enim ponite eventum: periculum mihi mortis est. Quid? ego non satis vixi? N o n enim annorum numero nec spatio aetatis terminari certum est fortium virorum vitam, sed laude et fama et perpetuae posteritatis immortalitate. Ita dii faciant ut magnum exemplum posteritati etiam poena dare possim. Satis videbitur mihi omnia facere fortuna ut tyrannicidium meum maius sit. Sed illud interim vereor, ne tyrannus ex me petat famam lenitatis. Habet enim apud malos quoque multum auctoritatis virtus, et forsitan hoc ille ambitiöse faciet, ut potestate contentus sit. Quidquid est, videat me et illa civitas vicina: multum illis servientibus prodero. Videant quo vultu tyrannum feram, quam interritus tribunali eius adsistam, quam me nihil minae, nihil supplicia ipsa moveant. Potest fieri ut exhortetur illos hic animus meus, haec mea mens. Vobis quidem custodire pacem, reddere quietem maius ipso tyrannicidio puto. Nam si bellum imminet, si periculum universa civitas habet, quod ilium cuius nomine mihi gratias agitis occidi maximam vobis iniuriam feci. |

8 q u a t i a n t u r A , D ( ? ) delectum C 5, 3 dedidissetis Pith. p e r p e t u a Sch. 7 , 2 satis del. coni. Wi. : anne sic ?

6,5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 5 3 . 4 - 2 5 4 . 3

35

254

p.38

Exul accusator et sententiae pares Exul qui secretum ad rem publicam pertinens indicare voluerit h a b e a t in civitatem redeundi potestatem, et si indicaverit m a n e a t in civitate. Exul dixit se habere quod de adfectata tyrannide diceret, Venit in civitatem. Postulavit reum. Is aequis sententiis absolutus est. ( E x u l se in exilium rediturum pronuntiavit. ) Fert quidam rogationem ut m a n e a t . C D . 1

SERMO

Potest venire in dubium q u o genere divisionis uti nos in h a c controversia oporteat. Videtur enim quaedam posse dicere etiam citra rogationem advocatus huius exulis per quae ius manendi vindicet. Utrum ergo haec quae citra rogationem q u o q u e pro ilio futura sunt dicemus ante principium, an 2 statim rogationem? Species eo ducit ut, q u o n i a m et praecedant et leviora videantur, [et] prima sint. Sed ratio diversum mihi suadere videtur, ideo q u o d necessaria nobis quaestio superabit, an haec rogatio contra legem feratur: in cuius parte sint necesse est ilia q u a e c u m q u e dicturi sumus - an videatur hie etiam alia lege remanere potuisse, an rogationem ferre oporteat ad singulos pertinentem, an contra legem, an haec rogatio contra legem sit, an meruerit ille remanere. ι p. 39

3

5

DECLAMATIO Si aut minus verecundus esset is quem rogatione mea retinere in civitate constituí aut iudicia felicius expertus, nihil con-

254 tbema 5-6 exul . . . pronuntiavit add. SB} {cf. 3 et 13) 1, 3 uidetur B C : - e a t u r A D 6 ilio Aer. : illa A ß 2 , 2 leuior aut uideatur A et del. Ri. : ea Lat. 4 an h(a)ec β : ha ne c A 5 anne (alia) ilia? 8 sit om. A

5

5

36

4

5

6

p. 40

7

8

M. FABII QUINTILIANI

tione, nihil conscripto meo, nihil denique opera rogationis opus esset. Primum igitur carere [hunc] invidia vel propter hoc possum, Quirites: nemo enim crediderit me rogatum ab eo ad vos processisse qui ipse ut remaneat non laborat. Verum ille quidem multas, atque utinam minus potentes, huius propositi sui causas habeat: ego praeter cetera propter hoc quoque eum existimo esse retinendum, quod manifestum fecit ad indicium tyrannidis adfectatae venisse non remanendi cupiditate. Quod nisi vetustissimum ius, Quirites, eos qui secreta ad rem publicam pertinentia indicassent remanere in civitate iussisset, forsitan dicendum mihi necessario existimarem qua gratia hic pressus, quibus inimicitiis in exilium esset actus. Sed quid necesse est repetere haec quae videtis? Et quod ad animum quidem illius pertinet, satis vobis est, ut existimo, probatus, quod quamquam damnatus, quamquam in exilium actus, rei publicae tamen non potuit irasci: indicium professus est. Viderimus an verum; interim tamen nihil eum finxisse manifestum est quod persuaden tam multis utique potuerit. Causam qua condicione dixerit damnatus, exul, contra potentem, contra gratiosum, quid necesse est diu dicere, quando is exitus iudicii fuit ut non plures sententiae pro adversario fuerint? Non enim causa victus est sed legibus, sed publica humanitate; quae quidem ipsa me in hoc exhortata est, ut rogationem ad vos de retinendo cive ferrem in civitate tam misericorde. | Negant rogationem esse recipiendam quae ad singulos homines pertineat. Ego porro hoc in eo iure quod perpetuum et in omnia tempora scribitur existimo esse servandum. Potest enim dici mihi: 'in honorem hominis unius obligas tempora futura, et omnes eadem necessitate constringes.' At quotiens

3, 4 conscripto A : s- β opera β : -ationis A 5 primum Pith. : prima Aß hunc A1 : hac A2BC : hanc D : del. SB3 5, 5 persuadere coni. Wi. 7, 4 obligas ACD : -a Β : -abis Aer. 5 constringis Pith. 8, 1 at Aer. : itaque A : ita β

5

5

10

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 254.3-12

9

10

11 ρ. 41

12

37

a d praesens t a n t u m m o d o t e m p u s r o g a t i o fertur, n e ferri quid e m nisi de singulis potest. Q u o d si h a n c tollimus c o n s u e t u dinem, nec duces a d exercitus deligemus nec provincias dec e r n e m u s nec imperia p r o r o g a b i m u s : o m n i a enim ista rogationibus a d singulos p e r t i n e n t i b u s c o n s u m m a n t u r . 'At e n i m c o n t r a legem r o g a t i o est.' Si confiterer, dicerem t a m e n n o n fere r o g a t i o n i s esse c a u s a m ubi lex est. Q u i d enim necesse est c o n v o c a r i tribus, contraili p o p u l u m , si idem effici iure vetere et iam olim c o n s t i t u t o potest? Igitur si r o g a t i o s u p e r v a c u a ubi lex [non] est, n o n fere p o t e r i t ferri nisi c o n t r a alicuius legis v o l u n t a t e m . Et h o c t a m e n a p u d q u o s dicit? V i d e o enim p r a e s c r i p t i o n e m e excludi posse iudicio; et in r e b u s parvis ac peculiaribus ista iudex recipiat. C e t e r u m q u i d e m q u o t i e n s d e iure p o p u l i agitur a p u d p o p u lum, cui m u t a r e , cui o b r o g a r e , cui ferre q u a s velit leges, accipere q u a s velit r o g a t i o n e s liceat, n u m q u a m se ipse d e m i n u e t . Q u o m o d o t a m e n r o g a t i o ista c o n t r a legem est [contra c o m m o d u m s u u m | c o n t r a q u e earn] q u a e h u n c in exilium misit? N o n iure n o v o sed vetere a t q u e olim c o n s t i t u t o reversus est, m a n e r e etiam citra h a n c r o g a t i o n e m potest. D e q u o p r i u s q u a m l o q u a r , necessario illud q u o d a b adversariis f r e q u e n t i s s i m e o b i e c t u m est d e p e l l e n d u m videtur. ' C u r e n i m , ' i n q u i u n t , 'si r e m a n e r e suo iure p o t e r a i , expectavit r o g a t i o n e m ? ' Ut verecundia ei a d e o nihil a p u d vos prosit ut etiam in causa p l u r i m u m n o c e a t , a n t e o m n i a n o n m i r o r h o m i n e m iudicia totiens infeliciter e x p e r t u m , t o t in civitate inimicos h a b e n t e m , nihil t e m p t a s s e privatim. Litigavit inno-

4 deligemus Wi. (deleg- Sch.) : ducemus A ß : elige- Ro. 9, 5 non del. Scb. fere A 2 C : ferre A ' D : ferendae Β 6 legis om. A 10, 2 praescriptione (Aer.) me Obr. : -onem Aß 3 et A C D : ut Β : del. Wi. peculiaribus SB1, coll. 316, 8 privatas ac peculiares lacrimarum ... causas : periculosis Aß 4 agitur om. A 5 abrogare C D 11, 1 est Aer. : et Aß 1 - 2 contra ... earn del. SB3, auct. Ro., Wi. 5 quod om. A 12, 1 - 3 cur ... noceat dist. SB1 3 in causa] num delendum? 4 hominum A

5

5

5

5

5

38

13

14

15 ρ. 42

16

M. FABII QUINTILIANI

cens reus: damnatus est. Detulit adfectatae tyrannidis reum (ut pars iudicum putat) manifestum: impedimento publicae humanitatis victus est. Hodie citra rogationem, citra ius vestrum, citra potestatem populi pugnabit? Ille tarnen mihi alias et, ut dixi, graviores in exilium abeundi causas videtur habuisse. Absolutus est quidem reus, sed innocentem se esse accusatori nondum persuasit. Ego vero non miror quod hic timet adhuc civitati, quod velut impendentem quandam omnibus nobis ruinam suffugere et evitare quod praevidit periculum cupit. Sed tanto magis retinendus est. Putemus alioqui citra rogationem talem institutam esse legem qualis esset si hune in civitate remanere vellet. Lex quid dicet? 'Qui secretum ad rem publicam pertinens indicaverit habeat remanendi potestatem.' Nemo dubitabit an indicaverit. Verba igitur legis pro nobis omnia; sed ad interpretationem voluntatis vocamur. Nec enim secre|tum putant esse nisi quod certum ac probatum sit; negant indicari nisi id de quo non dubitetur. Ego autem existimo legum latori non defuisse eloquendi facultatem ut, (si) approbatis demum iis quae detulisset remanere in civitate exulem vellet, id ipsum plane aperteque diceret. Nunc conten tum puto esse legum latorem voluntatem eius fretinuitt. Satis est igitur ut nihil finxerit, nihil cupiditate revertendi mentitus sit, nihil denique ideo fecerit ut remaneret. Vos quid dicitis? Mentitum eum vultis? Interrogemus partem iudicum. Non accuso nunc

6 adfectate D : -ata et A, et sim. B C 8 citra (pr.) Aer. : contra Aß 8 - 9 citra . . . citra coni. Wi. : c o n t r a . . . c o n t r a A ß p u g n a b i t Aer. : -auit A ß 13, 5 civitati Aer. -atem A ß 14, 2 h u n c SB\ coni. Wi. : hie A ß lac. post vellet ind. Wi. 3 dicet SB1 : dicit A ß indicaverit SB3 : -are voluerit (ex ibernate) A ß 4 dubitat Aer. 15, 2 secretum Rane. : scriptum A ß 5—7 ut ( s i ) . . . diceret Ro., Ri., auct. Gron. : ut . . . dicere A ß 16, 1 n u n c Sek. (hoc add.) : n o n A ß 2 u o l u n t a t e m A ß : -ate Ro. retinuit) intueri Hâ.2 ( v o l u n t a t e m e n i m i n t u e t u r Aer.) : ( q u i ) detulit Ro. : fort, delendum (Wi.)

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 254.12-20

39

1 7 reum: evasit, absolutus est; habet beneficium legis. Illud tantum contentus sum dicere, fuisse aliqua quibus index moveretur: ilia quae moverunt iudicum partem, ilia quae tot tristes sententias effecerunt. Iam ergo animum dignum h a b e o emendatione fortunae: cum adfectari tyrannidem putaret (sic enim loquamur), non dissimulavit, non ultionem putavit, non, cum ipse patriam perdidisset, invidit, sed venit in civitatem, et suscepit gravissimum l a b o r e m et novas inimicitias et recentem aemulationem. N o n excepit divitem ab indice fortuna. 18

p. 43

H a e c ego dicerem etiamsi victus iudicio esset. N u n c fortiter h o c possum contendere, quod ( f r u s t r a ) fuisse dicitis eum causa inferiorem. Q u i d est igitur? L e x iubet eos absolví qui pares sententias tulerint. Imputabitis istud publicae misericordiae, imputabitis humanitati. N o n ego arguo h a n c legem, sed dico esse c o m m u n e m . E o d e m enim tempore non |

id m o d o quaesitum est, an adfectatae tyrannidis reum damnari oporteret, sed illud e d a m , an hunc remanere in civitate 19 oporteret. Q u o d si pares sententiae periculo prosunt, pro utroque sunt. An vero adfectatae tyrannidis reus absolvatur quoniam non plures pro accusatore q u a m pro reo sententiae fuerunt, hic qui fpericuli qui e x i l i i f vel eandem vel etiam graviorem p o e n a m experietur, non eandem experietur legis humanitatem? 20

( H a e c de iure, haec de rogatione. Illa iam de aequitate.) Dignum esse existimo qui maneat in civitate. Pericula nostra ( p r o p u l s a r e ) temptavit; servitutem rei publicae discutere, q u a n t u m in ipso erat, voluit. N e s c i o an plus debeamus si

1 7 , 1 tantum Ro. : tarnen A ß 2 index A C : iudex B D 18,2 frustra add. Ha.2 : false pel -so add. coni. Wi. 19, 2 affectat(a)e β : affectae et A ( ? ) 3 reo B : D : : eo A ß 4 qui (pr.) β : di A periculi (in partem veniat (melius venit)), qui vel eandem SB' etiam D 2 : uti A ß 5 experietur (pr.) Aer. : -iretur A ß 2 0 , 2 in ont. A 3 propulsare add. SB1 ·. depellere coni. Wi. : evitare Watt

5

10

5

5

40

M. FABII QUINTILIANI

21 ad indicium non certis argumentis perductus sit. Nam si manifesta detulisset, si ea de quibus dubitare nemo nostrum posset, crederetur cupiditate manendi in civitate fecisse. Solam pietatem in causa indicii habuit qui incertain detulit litem, et litem iniusta condicione: ex altera parte solus et exul, damnatus, ex altera parte homo potens, gratiosus. Omnia ista diligenter perpendite: intellegetis non esse sententias pares. Quid est igitur? [cur] [Ego etiam pro ipso qui absolutus est reo existimo esse manere hunc in civitate.J 22 Illud dicere pro re publica satis erat: habemus in civitate | p. 44 custodem, inquirit adhuc. Forsitan omnia iam videre non potuit exul, non omnia iam clara perspicere. Hoc fvis virif pro opinione eius qui absolutus est: non timebitur quamdiu hie fuerit in civitate. Immo hercule si mentitus est, si fictum detulit crimen, satis alioqui daturus est poenarum inter inimicos potentes et inimicos gratiosos. 23

SERMO Totam autem existimo commodiorem esse partem diversam; suadeo iis qui dicturi sunt in illam potius incumbant. 255 Transfugae excludendi Inter duas civitates bellum erat. In alteram multi transfugae veniebant. Fert quidam legem ne recipiantur.

21, 4 incertain Ri. : in urbem A ß 5 iniusta Rane. : -am A ß 7 intellegitis A 8 cur del. Sch., Gron. etiam om. β 22, 3 iam SB1 : tarn Aß clare Pith. 3 - 4 hoc ... est] baee fort, delenda, ego . . . civitate ex 21, 8 - 9 substituenda 3 uis uiri A : uisuri β : visum (Ro.) iri {puto) Wi. 23, 2 totam] (in) totum Hagendahl, fort, recte

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 5 4 . 2 0 - 2 5 5 . 4

1

41

SERMO P r o x i m e ad suasorias accedit h o c genus: n a m et suasoriarum [et] legis suasio et dissuasio est. E r g o dicet is qui legem fert non esse honestum recipere transfugas, nihil prodesse, forsitan ( e t i a m o b e s s e ) , ad finem belli. S u m m u m : illud propter q u o d lex fertur periculosum esse.

2

DECLAMATICI Etiamsi non esset in eo statu bellum ut honesta cogitare vacaret, vel cum periculo tamen op|tima et ad f a m a m itura fecisse fortasse honestius foret q u a m ut obstare utilitas videretur. N u n c minus laudis, i m m o plus etiam securitatis est honesta facere.

ρ. 45

5

N e m o igitur dubitaverit turpissimos esse qui transfugerint. Spectemus enim rem ipsam, neque eo decipiamur quod utile videtur, { n e q u e q u o d ) hostis qui facit aliter constituamus q u a m ut intellegamus potuisse h o c et nostros facere. N u m q u a m prodest m a l u m e x e m p l u m ; etiamsi in praesentia o c c a s i o n e q u a d a m delectat, in futurum tamen altius nocet. 4 P r o x i m o s existimo esse eos transfugis a quibus transfugae recipiantur. H o c natura simile est, facere scelus et p r o b a r e . An si quis nostrum transfugisset, non ipsum m o d o pessim u m civem et o m n i b u s suppliciis dignum iudicaretis, sed infamia etiam qui receperunt, et velut auctores scelerum,

5

3

255 1, 2 proxime Aer. : -mae A : -mas β 2 - 3 nam . . . est glossema esse suspicatur Wi. 3 et del. Ri. dicet A C : dicit BD 4 fert Β : feret A C : ferret D 5 etiam obesse add. SB\ Watt (nocere etiam iam Hagendabl) : lac. ind. Ri. 2, 4 quam ut] quamvis Scb. : etiam ut coni. Wi. 5 immo AC [cf. SB2) : i- i- Β : tamen i- D : nimio Hâ.2 (multo Ri.) etiam Fr. : tamen Aß 3, 3 neque quod add. SB1, non ante aliter Watt, Wi., post aliter Hâ.2 4 hoc A : et hoc β 5 praesentia Ha.1 : -ti Aß

5

5

42

5

6 p. 46 7

8

M. FABII QUINTILI ANI

velut magistros turpitudinis fcolligeritisf: idem non reflectemus in nos? Tandem utilitate ducti in auxiliis habituri sumus quos recipiemus? Fingamus earn civitatis esse fortunam ut auxiliis opus sit: hos in auxiliis? Scilicet qui, cum ex altera parte intuerentur patriam et memoriam pueritiae et necessitudines omnes, ad fortunam tamen inclinaverunt, fpronioref pro nobis sacramento, fortiore animo stabunt. Adeo facilius est in istis scelus deprehendere quam paenitentiam? Inutile ergo militum genus, nobis minime necessarium. Quippe etiam hi qui recipiendos | esse transfugas * hoc dicunt, in superiore esse loco nostram civitatem. Neque enim amore nostri sed metu imminentis fortunae transfugiunt. An facilius deposituros propositum bellandi hostes putamus si plures transfugerint? Minime: nam hi qui bellum gerere contra nos non audent, si locum in civitate nostra non habuerint, saepe deponendi belli auctores erunt. Nunc in privatum sibi singuli consulunt. ( N o n ) est magnum in singulis momentum; at si praeclusa haec fuerit spes, quod singuli faciunt universi suadebunt. Haec dicerem etiamsi nihil ex istis metus esset; nunc vero non possum non confiteri sollicitudinem meam. Quotiens oculos circumtuli et singulas castrorum metior partes, non aliter quam si vallum hostis invaserit alíenos habitus, aliena arma video; versantur inter domos nostras, inter templa, inter muros, in mediis rei publicae visceribus. An aliquid

4, 7 colligeritis A : -retis C D : collegeritis Β : vellicaretis Ha.1 : sugillaretis coni. Wi. 5, 5 proniore] firmiore Ha.1 : an pleniore (cf. 271, 13)? 6 sacramento et animo inter se mutavit Sch. stabunt β : stabunt. transfugas non esse recipiendos A 6 - 7 adeo . . . paenitentiam interrog. fecit SB1 6, 3 ante hoc plura excidisse videntur; nam qui tantum dicunt vel suadent supplere satis babent biantia relinquunt 4 nostri om. β 7, 1 an Aer. : ad A B C : at D 4 saepe] an nempe ? 6 non add. SB1 a t S B l : a c A ß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 5 5 . 4 - 2 5 6

43

9 mali velint facere postea videro; interim, possunt. E g o istud credidi scelus cum a singulis factum est; cum a paucis, spes est; cum a plurimis, iam consensus. N o v u m hercule genus artis. Supervacuum est cuniculos fodere et per occultos specus ingenti labore exhaustis terris in mediam subito emergere civitatem, supervacuum est redimere proditorem et scelus pecunia pacisci: videntes palam, i m m o gaudentes etiam ac1 0 cepimus intra viscera hostem. Vos aestimabitis an suspectum debeatis habere q u o d ad tantum numerum per singulos pervenerunt: n e m o illos recepisset si universi venissent. O m p. 47 nesne | hi desperaverunt? O m n e s n e ( s i b i ) consulere ac prospicere voluerunt? Adeone facilius est transfugere quam cedere? O m n e s hi reliquerunt in civitate coniuges in ludibrium atque contumeliam eorum qui se a scelere m á x i m o ulcisci 1 1 velint? M a n i f e s t i o r e m q u a n d a m coniecturam capere possumus: num minus animi sine his, num minus pertinaciae desertis? Age sane, h o c non cogitatis, q u o d nec custodiunt nec reprehendunt, nec portas praecludere nec publica retiñere cura tanti putant? M i r a t u r aliquis timere me hostes q u o d isti transfugiunt? Illi me non timent. Caveamus, o b s e c r o , dum plures sumus. 256 Furiosus trium filiorum pater Qui tres filios h a b e b a t duos per furorem occidit. A tertio sanatus abdicat eum.

9, 1 - 3 ego ... consensi] haec inter cruces posita dupìiciter secl. Wi. 2 factum noluit Wi. : spes A ß 3 consensus SB' : -si Aß 10, 4 sibi add. Sch. 5 cedere (i.e. tantum abire) SB1 : cad- Aß 6 omnesne Watt 7 qui se a Pith. : quis ea A C D : qui ea Β 11, 1 manifestiorem quandam {sic A 1 ?) coniecturam Sch. •. -ore quadam-uraAß 2 animi C D :-is AB

5

5

5

44 1

2

3

4

5

6

M. FABII QUINTILIONI DECLAMATIO

Poteram, etiamsi non irascerer, abdicare tamquam bonus pater. Omnia de fortuna mea timeo, omnia de tam fragili ac tam mutabili mente, et propter hoc dimittendus mihi a domo filius erat, ne inciderei in meum furorem. Sed quatenus et causas quoque abdicationis interrogor [id est cogit me frequentius malorum meorum meminisse], quamquam inter praecipua propter quae abdicem hoc est, quod mihi ista narranda sunt, dicam tarnen. | Imputo filio meo orbitatem. Respondebit: 'non ego occidi.' Scio; mea manu factum est, ipse ego pater qui genueram, qui educaveram, per viscera liberorum ferrum exegi. Credo enim tibi, et orbitatem tarnen tibi imputo, tibi. Aestimo illam ex die mei doloris. Quaedam ignorare simile non passi est: tunc liberos perdidi cum perdidisse me sensi. Esto, graverà sine dubio manibus meis iniuriam fortuna fecerat; posuerat tamen huius rei in ipso animo remedium ilio tempore quo furere et agi dementia videbar. Frequentius in ea cogitatione eram ut crederem esse cum liberis omnibus. Abstulisti mihi ignorantiam malorum. Quanto miserabilior fui ex die tuae sanitatis! Furiosum me non sic cecidi; tum lacerare vestes, tum verberare vultus meos coepi. Omnia igitur haec non in aliam vim accipi debent quam si filios meos ipse occidisses, quam si ipse abstulisses. Unde tantum boni ut reddere possis illam valetudinem, illum furorem? Quod unum possum praestare infelicissimis illis iuvenibus meis praestabo: ne quis eorum morte gaudeat, ne cui prosit quod filios meos occidi.

256 2, 2 quoque β : quod A nisse del. Wi. 3 , 4 tibi (tert.) del.

2 - 3 id est (idem C ) . . . memiCastiglioni

DECLAMATIONES MINORES 256.1-257.4

45

257 Nuptiae inter inimicorum filios Q u i h a b e b a t filium et divitem i n i m i c u m , c a p t u s a piratis, scripsit filio d e r e d e m p t i o n e . Ille c u m p e c u n i a m n o n h a b e ret, o f f e r e n t e divite filiam s u a m , d u x i t earn in m a t r i m o n i u m et ( s o c e r i ) pecunia r e d e m i t p a t r e m . Reversus ille i m p e r a i ut dimittat. Nolentem abdicat. p.49

1

5

DECLAMATIO

Si a b alio r e d e m p t u s esset p a t e r ( e t ) statini ut redisset a gravissima f o r t u n a [et] a b d i c a r e m e instituisset, dicerem tarnen: ' Q u i d intra t a m breve t e m p u s commisi? Q u i d t a m scelerate a m e f a c t u m est ut ira patris p r a e c e d e r e t ipsam g r a t u l a t i o n e m ? ' N u n c c e r t u m h a b e o indigna q u a e d a m ex2 pectare vos f a c i n o r a , c u m a b d i c e t u r filius qui redemit. Est sine d u b i o istud n o n m e u m beneficium, et o m n e redempti patris m u n u s a d s o c e r u m redit. Ego t a m e n navigavi, ego periculosa m a r i a ingressus sum ut r e d i m e r e m p a t r e m , q u e m a d m o d u m i p s u m dicere audistis; q u a e d a m etiam n o n pat i e n d o passus sum. Q u a e ei ratio abdicationis est? 3 ' N o n o b s e q u e r i s ' inquit 'mihi.' Si h o c ad a b d i c a n d u m satis esset, s u p e r v a c u a e r a n t o m n i n o iudicia ipsa. C u r enim nobis defensionis p o t e s t a t e m dedistis si nihil nostris consiliis libertatis relictum est? Servi mehercule q u a e d a m liberius ex b o n a m e n t e faciunt, et a l i q u a n d o indicium fidei p u t a n t pre4 tio e m p t a m a n c i p i a n o n paruisse. Filios vero quis d u b i t a v i t u m q u a m esse p l e r u m q u e suae potestatis? Ut ea p r a e t e r e a m q u a e sub t a m b o n o p a t r e ne a r g u m e n t i q u i d e m causa refe257 thema 4 soceri add. SBi (cf. 2, 3 socerum), eius (post pecunia) Ri. 1, 2 - 3 pater et . . . f o r t u n a Pith. : ρ- ... f- et A ß 2, 5 patiendo SB1 : facienda A ß : patienda Aer., parum argute : fatenda Sch. 3, 1 ad om. A 2 ipsa] ista Scb. 5 arme [indicium fidei] imputant ( Gron.) ?

5

5

5

46

p. 50 5

6

7

8

M. FABII QUINTILIANI

renda sunt, nec dicam 'non coges templa incendere, non coges operibus publicis manus adferre': leviora certe nostrae fmediocritatisf esse manifestum est, ut sententiam iudices dicere ( q u a m ) velimus, | ut testimonium non ad arbitrium parentum reddere, ( u t ) amico suadere quod animus dictaverit. Quod si licet aliquando etiam contra patris voluntatem ea quae alioqui reprehensionem non merentur filio facere, nusquam tamen libertas tam necessaria quam in matrimonio est. Et hoc dicerem si quaereretur hoc iudicio an mihi aliqua ducenda esset: ego eligam cum qua victurus sum, ego comitem laborum, sollicitudinum, curarum ipse perpendam. Quis enim amare alieno animo potest? Nunc vero firmius hoc esse atque facilius coepit: uxorem iam duxi (non dico quare) meo impulsu, mea volúntate. Eripuerat enim te mihi fortuna dederatque mihi illam miseram libertatem. Repudium igitur imperas et copulatos iam diu diducis ánimos. Ñeque enim hoc tu spectaveris, quod cum uxore mea non diu vixi. Sine dubio secundum nuptias profectus sum, continuo me peregrinado excepit; sed vel hoc ipso iniquius est repudiari earn quae certe non potuit offendere. Descendamus sane ad hanc quoque necessitatem, ut imperante patre etiam repudium filius debeat pati: quid de ipsa quam repudiari vis querar? Sane pater fuerit inimicus: cur haec nurus esse desinai quam nihil peccasse tu quoque confiteris qui expellis? Negat idoneam esse matrimonio meo locupletem. Quam vereor ne cui videatur pater sic inimicus diviti esse coepisse! Non enim fortuna in utramlibet partem intuenda est. An vero apud me noceat puellae quod dives est |

4, 5 o p i b u s Sch. (sed cf. 2 6 0 . 5 ) 6 mediocritatis] auctoritatis Ro. : anne voluntatis? 7 q u a m add. Watt, Wi., auct. Ro. 8 ut add. Watt 8 amico Opitz : i m m o A ß 5, 4 iudicio an Aer. -ium h a c A : -ium ac β 6, 5 diducis A 2 D : ded- A ' B C 8 sed Wi. : et A ß : del. Ri. 7, 5 negat A 2 β : -ant A 1 ; -as Ρ 8, 1 non] n o n n e Ri. (cf. SB') 2 me] te Hâ.1 (cf. 259,21 (Wi.))

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 5 7 . 4 - 1 3

ρ. SI

47

cum apud patrem illius non nocuerit mihi quod pauper sum? 'Dives est.' Numquid ergo hoc dicere potes: 'superbior erit et fastidiet'? Securus sis, pater: periti sumus, empti su9 mus. 'At inimicus' inquit 'fuit.' Volo adhuc sic loqui tamquam odia utraque parte durent. Non oportet immortales esse inimicitias, et ita demum tutum perpetuumque (poterit) esse humanum genus si amor ac fides nullam habuerint oblivionem, ea rursus ( i n ) quae aliquo incommodo com10 mutantur brevi morte deficiant. Sed non est diu mihi in hac parte commorandum, quae certe satis potens apud divitem fuerat. Inimici nomen habuerit aliquando (nec quaero quam immerito, nec quaero quam iniuste), modo redire in gratiam cum eo potuerim. Sed hoc solum reprehendit, quod se absente omiserim cum divite inimicitias. Ita, opinor, feci hoc contemptu patris, feci vilitate. Restituì nos in integrum puta-

11 te, iudices. Captus est pater meus a piratis, vincla et últimos metus patitur et ea quibus gravius id tantum est quod imminet. H o c scio, hoc ipsius epistulis cognovi; hinc redimi potest. Duram putate condicionem poni: nonne subeunda est? Si piratae hoc mihi pollicerentur, ut vicarias pro pâtre manus acciperent, non recusarem catenas. Si obligarer faenore, aes alienum tamen non timuissem ut redimerem patrem. 12 Duxi puellam honestam, locupletem. Ego tamen (si ulla mihi dicenti fides est) non hoc in ista condicione spectavi. Ille ρ. 52 me movit, | ut beneficiis vinceremur. Sed ñeque in me ille probavit aliud quam pietatem. Vidit fletus meos, vidit totius animi atque etiam corporis defectionem. Sic homini inter principes nostrae civitatis numerando coepi bona esse condicio. 13

Itaque intellego mihi, iudices, non in hoc tantum laborandum, ut iram patris mitigem, ut leniam; illud est partium

9 , 3 poterit hie add. Wi., post tutum Leo 5 in add. SB1 10, 1 mihi diu β 6 feci A B : -it C D 11, 7 timuissem] renu- Obr.

12, 3 monuit C u t . . . vinceremur libenter

secluserim

5

S

5

5

5

48

M. FABII QUINTILIANI

mearum, illud vobis adhibitis rogo, in gratiam velit redire iam cum propinquo meo, cum redemptore suo. Non enim iactabo meam pietatem: illius opus est quod redemi.

5

258 Fortis c o n t u m a x p a t r i forti Si duo aut plures fortiter fecerint, de praemio armis contendant. Vir fortis optet quod volet. Pater et filius fortiter fecerunt. Petit pater a filio ut cederet sibi praemio; non impetrava. Cessit ipse et abdicat. 1

ρ. S3

DECLAMATIO

Etiamsi dissimulari posset quae causa [patri] fuisset, ipsum tamen hoc abdicatione dignum erat, aliquid petenti negasse. Quantum enim mihi praestare poterai ut paria redderet? Non iam imputo illa vulgaria, lucem et ius libertatis et usum vitae. Hoc, hoc imputo, quod fortiter fecisti. Robur istud corporis [mei] meum est; animus iste ad contemnenda pericula paratus ex meo fluxit. Ego te diu praeceptis feci virum 2 fortem, proxime quidem etiam exemplo. [ Quantumcumque sit istud quod peto, non indicare satis est? Non desiderium pervenire in notitiam tuam sufficit nisi preces adhibuero, nisi auctoritatem paternam summisero? Multum peccaveras etiamsi praestitisses. 3 Nunc vero quid a te petieram? Ut mihi praemio cederes. ( N o n impetravi.) Non dico quid fuerit secuturum. Sane ita sit constituta lex ut in iudicio contendamus, ut citra pericu-

1 3 , 4 propinquo] pro adfine notabile 258 1, 2 patri del. SB 3 A 1 C D : -is et A 2 B : robur Gron. non impetravi add. SB3

6 robur istud D corr. : roboris ut 7 mei del. SB1 : tui Gron. 3,2

5

5

DECLAMATIONES MINORES 257.13-258.7

49

lum feratur de nostra virtute sententia: n o n erat aequum 4 cedere te, ut n o n dicam patri, seni? T i b i a p p r o b a n d a e virtutis multa tempora supersunt, tu sperare id q u o d hodie cesseris potes: mihi induisit fortuna hune supremum h o n o r e m . Inter e x t r á ñ e o s q u o q u e et alíenos est aliquod P r i v i l e g i u m aetatis. H o n o r e s prior peterem, ad signandum advocatus prior (signarem, sententiam p r i o r ) rogarer. In his etiam minimis observationibus inhumane non cederes ( h o n o r e m s e d i s ) , h o n o r e m lateris. 5

Age vero, n o n praeter h o c etiam dignior praemio fuit virtus mea? N o n est t a m admirabile cum fortiter facit iuvenis. H o c aetas postulat, h o c robur iuventae poscit; paene turpe est non fecisse. H o c est honore dignius, vicisse annos et ultra aetatem durantes agere virtutes. E o t e m p o r e fortiter feci quo cogi non possem ut militarem. Utrum tandem vis m a g n u m esse q u o d ego feci an minus esse quod tu fecisti?

5

5

6

p. 54

Videamus nunc quis fuerit secuturus exitus si in ista contentione praemii idem animi ego q u o q u e habuissem. Armis contendendum erat et laetissimo alioqui domus nostrae proventu gravis|simum vulnus et crimen inurebatur. Iam video quare non cesseris: h o c tibi praemio maius videbatur, committi cum patre et parricidium facere iure, h o c profecto etiam in acie [facere] cogitasti et, cum imitareris virtutem 7 m e a m , non optandi ius sed pugnandi videbas. Ego, quantum est in te, in medio f o r o et universa spectante civitate filii manu trucidatus sum vel, quod est gravius, occidi. Tu perseverasti cum me cupere sic videres. E t i a m n u m interrogo, staturusne contra fueris. Die utrum. N a m si ( n o n ) fuisti perseveraturus, vide an gravius etiam crimen sit patri negasse q u o d praestare poteras.

5

4 , 6 lac. sic suppl. Ri. 7 - 8 honorem sedis add. SB' SB' : çq- A (haec q- marg.) : h(a)ec qui β : ecquis Obr. Obr. : funus Aß video Obr. : -es Aß 7 facere del. Scb. β 7, 1 ego] ergo Watt 5 die utrum Obr. : dicturum utrum (eligas) coni. Wi. : die verum Ri. non add. Ri.

6, 1 quis 4 vulnus imitaris Aß : die

5

5

50

M. FABII QUINTILIANI

Habe ergo praemium istud, quantumcumque in eo honoris est; sed contentus esto appellasse rem publicam: discede de domo mea. N o n iam ultionis gratia fació, sed etiam securitatis: insomnes noctes ago et ad omnes terreor strepitus. [Nulla mihi secura nox est.] H a b e o in domo filium qui me potuit occidere. N a m praemii quidem gratia strinxisses ferrum contra patrem et in conspectu civitatis populique parricidium fecisses; ut heres citius fias, ut bona mea occupes, homo tarn cupidus non audebis parricidium facere secretum? N o n ignoro omnium fere qui abdicantur hunc esse morem, ut acta iam causa ad preces convertantur et mitigare patres rogando velint; hocine tu concipis animo posse fieri, ut exores? |

259 Pauper naufragae liberator, maritus Dives cum amico paupere et filia navigabat. Naufragium fecit. Extulit filiam divitis pauper. R u m o r erat earn nupturam cuidam nobili iuveni. Quodam tempore in domo divitis tumultus fuit; inventi sunt una pauper et puella; ab utroque dictum est vitiatam puellam. Imperavit filiae dives ut nuptias optaret. Educta ad magistratum optavit. Postea comperit dives non esse vitiatam puellam. Imperat ut relinquat pauperem. Nolentem relinquere abdicat. SERMO In omnibus quidem abdications controversiis, quatenus pro liberis dicimus, summissa debebit esse actio et satisfaction!

8, 5 nulla ... est ita seel. SB3 259

1 , 3 debet CD esse om. A1 (?)BD

DECLAMATIONES MINORES 2 5 8 . 8 - 2 5 9 . 5

51

similis. In hac tarnen controversia istud aliquanto magis serv a n d u m est. N a m et filia est quae abdicatur, et hic pater aliquid etiam boni et d e m e n t i s viri fecit et nobis tutissimum uti hic etiam bonitate. 2

ρ. 56

5

DECLAMATIO

N o n ignoro, iudices, q u a n t u m causae nostrae oneris accedat ex persona abdicantis, n o n propter illud commune, quod pater est, sed quod pater indulgentissimus, amicus optimus, etiam q u a n d o iniuriam accepisse videtur mitissimus. Itaque priusquam defensionem adgredimur, in hoc satisfaciemus animo nostro, ut gratias agamus ante omnia filiae nomine: q u a m sic amavit ut eam diduci a se ne navigaturus quidem voluerit, cui ad magistratus | eductae p r a e s t a n d u m putavit ne qua occisi hominis infamia inquinaretur, q u a m tradidit 3 amico suo, (quod iam dici potest) o p t i m o marito. Proximum est ab hoc ut amici q u o q u e et, si permittit, generi m a n d a t a perferamus. Sunt autem similia; nam et plurimum cum eo vixit et nulla causa, nullo diductus est loco, et usque in hoc tempus in ea fuit opinione ut se crederet vivere beneficio 4 istius. Erat p r e f e c t o felix domus si in illa prima simulatione hi manere voluissent; sed, dum hanc q u o q u e beneficiis optimi senis referre gratiam volunt et simpliciter fatentur omnia, inciderunt a m b o in hanc dicendae causae necessitatem, dum scilicet ambitiosus gener vult videri socero suo innocentior 5 q u a m videbatur. Equidem peractis gratiarum agendarum mandatis hoc p r i m u m puto, ut isti, si permittit, gratuler. Filia eius, probissima puella ac verecundissima, nullam accepit iniuriam; amicus et gener nullum scelus fecit: nam si

7 hic etiam SB1 : hac e- A ß : hac eius coni. Wi. 2, 5 etiam Wi. ({et) etiam noluit) : etiamsi A : -m si β 8 deduci A ' β 11 ( e t ) q u o d Scb. 3, 2 ab hoc o m . β 4 diductus Bu. : ded- A ß

5

10

5

S

52

6

7

ρ. 57

8

9

10

M. FABII QUINTILIANI

quid tale cogitare et in animum inducere potuisset, ilio tempore vitiandi habuit occasionem quo naufragarci in litus evexerat. Reliqua pars actionis meae non tam ad defensionem, iudices, spectat quam ad deprecationem. Iam nulla profecto certior ratio est quam ut istum priorum temporum admoneam. Hic enim, iudices, adulescens, (quod in hoc demum iudicio audîmus a divite dici) pauper, u n a m sibi d o m u m quam colerei elegit, unum hunc cui fidem suam impenderet. Ac brevi moribus, sanc|titate, innocentia fecit ut inter omnes etiam superioris fortunae carissimus videretur. Itaque hercule, cum peregre proficisci destinasset, q u a m q u a m navigationum pericula non ignoraret adulescens, tamen secutus per maria, per tempestates. N o n nimium de fortuna queriraur: etiamsi naufragium illud multos metus, longam vexationem, aliquod attulit detrimentum, tamen rem difficillim a m expressit, fidei experimentum. In illa omnium trepidat o n e , in qua pro sua quisque salute sollicitus nihil de proximo cogitabat, cum inter fluctus et turbati maris minas vix evadere ac suae quisque consulere saluti videretur, non mehercule miror quod quamvis optimus pater filiam tamen respicere non potuit. Quis enim hoc crederei posse fieri, ut non m o d o saluti suae consuleret verum etiam suscepto onere infirmitatis alienae evadere in terram et vincere imminentis fortunae metus posset? Itaque non servus ullus tam fidelis, non libertus tam beneficio obligatus manumittentis fuit ut hoc subire periculum posset: unus amicus (nondum enim illud faciebat tamquam gener), accepta umeris suis puella, per tot difficultates, per tot pericula nihil pro se ipso sollicitus tulit. Iam istud non humani tantum operis sed divini 6, 1 iûd A : iudicii β 2 iam SB1 : nam A ß 7,4 innocentia C : -(a)e A B D effecit C 8, 8 quod D : quid A : quomodo Β : quoniam C 9, 1 ut (quisquam) vellem 2 etiam β : quam A 3 imminentis C : eminen- A B D : minan- Lat. 10, 1 iam SB1 : quam A ß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 259.5-15

11 p. 58

12

13

14

15

53

cuiusdam beneficii a r b i t r a n d u m est. Tu hos coniunxisti copulastique, Fortuna! Nihil necesse habeo diutius hoc imputare t a m q u a m non intellectum. N o n perdidit beneficium: et puella se nihil non huic debere credidit et pater ita interpretatus est m u n u s istud ut existimaret amico in se ac suos omnia licere. R u | m o r itaque in civitate non quibus alias solet causis exortus est, sed homines, d u m indignantur nescio cui iuveni opulento et nobili dari puellam, convicium moribus huius tamq u a m ingrati fecerunt. Intellego, iudices, q u a m difficili ac velut scopuloso loco versetur oratio mea. Q u o m o d o narrem istud q u o d confessi sumus? Illud p u t o tutissimum est: rapere voluit (huic enim certe crimini ignoscis); inde tumultus, inde voces repugnantis, inde fortasse etiam nimia puellae querela, q u o d audaciam p r o iniuria tulit, quod se r a p t a m quoniam ille rapere voluisset proclamavit. Nec is sane negandum existimavit et, q u a m q u a m nihil acciderat tale, amico suo confessus est. Illud certe manifestum est: pater filiam putavit irasci. Itaque sollicite q u o q u e nec pro imperio tant u m patris sed etiam p r o auctoritate, p r o sententia deprecatus est. Tum a d m o n u i t illam: ' m e m e n t o hunc esse cui vitam debeas, h u n c esse qui te ex periculis servaverit maris.' Q u a n ta illa gratulado! Q u a n t a patris laus fuit! Q u a m felix domus! Nihil deerat gratulationi nostrae si raptor fuisset. His moribus suis, hac tanta bonitate meruisse visus est pater qui non falleretur: indicaverunt integritatem. Q u o speraverant f u t u r u m ut magis amarentur, incidunt in offensam: nisi for-

2 tu Wi. : tum B C : cum A D coniunxisti copulastique Obr. : -istis culpastisque A ß 3 f o r t u n a Obr. : -n(a)e A ß 7 munus Ri. : maius A B C , D ( p o s t corr.) 11, 3 o p u l e n t o Gron. : o p i n o r A C D : opimo Β : optimo Ρ 4 dare A 1 2 , 4 ìgnoscitis Β 13,2 amico Obr. : a n i m o A ß 5 sententia] cf. SB1 14, 4 hac Bu. : ac Aß 15, 1 q u o A D : q u o m o d o Β : q u o n i a m C

5

5

5

5

5

54

p. 59 16

17

18

19 p. 60

M. FABII QUINTILIANI

te invicem ludimur, et nos pater mutuo mendacio temptat ( e t ) quare non omnia statim simpliciter dixerimus minatur. Di faciant ut iste sit eventus qui adhuc in hac domo omnium periculorum fuit! | f N o s t r a f tamen, quatenus forma iudicii proponitur, agitur defendentis imitatio. Nam si te prorsus irasci existimarem, oprime pater, illa dicerem: 'Filiam abdicas. Nondum defendo factum, nihil de isto crimine loquor: fsatis tutumf esse potest apud iudices. Fulmen istud patrum adversus ferociam adulescentiae datum est, adversus filios, qui peccare plus possunt; filia vero vix nutricum minas tulerit vel eorum a quibus educatur tristitiam. Et ut virgo pertineat ad patrem, tamen nupta pertinet ad maritum. Post (diem) ilium quo spes liberorum inchoata est, quo in nepotes usque cogitationem misisti, quid aliud potes exigere a filia tua quam quod placuit ei cui collocata est?' Si latius agendum esset, illud dicerem: 'Abdicari propter matrimonium non potest. Paulo fortior recusaret etiam nubere nisi cui voluisset; haec subiecit in hoc se imperio tuo, ex arbitrio patris nupsit. Paulo fortius vindicari debet matrimonium iam factum. Ut etiam nuptias imperare possis, repudium imperare non potes eius ad quem puella legibus et magistratibus et iure iurando pervenit.' Verum contra haec paulo altius repetit abdicationem, et non est contentus ea obicere propter quae iudicium est. 'Mentita est' inquit 'patri, de raptu | mentita est.' Defendam ista, iudices ? [Absoluta sunt.] Ego vero malo esse crimen, ut 4 et add. SB1 16, 1 nostrum ... (ut) agatur Ro. : interea ... agatur Hâ.2 4 fort. {filiae nomen ) satis tutum tutum A2 β : tutam A1 : tuta 'in vet. ex.' invertit Pitb. 17,2 adolescentiae β : -am epote A 5 dkm add. Ro. 18,1 latius Aer. : l(a)et- Aß 4 paulo del. noluit Wi. (p- fortius del. Leo) 5 vindicari Gran. : -re A, β (uend-) 7 per magistratus β 19,1 altius Aer. : lat- Aß 3 post patri dist. vett., post est (ante inquit) Ri., Wi. mentita {alt.) A2 : minata A1 β 4 ista om. A absoluta sunt (sum Sch.) del. SB3 (cf. Wi.)

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 259.15-23

55

patri plus debeamus. Deceptus es: ita malles filiam tuam 5 20 raptam esse? Volo sic defendere puellam tamquam factum sit ipsius culpa: ecquid ignoscis? Non est hic amor: gratus animus est. An illa sibi ullum fideliorem fore tota vita existimaret quam eum cui secundum te debeat plurimum? Cogita quae fuerint illa pericula ex quibus evasit, quae tempestates, 5 qui fluctus et naufragia et cetera quae nihil divisione egent 21 nomina. Sed omnem hanc culpam maritus ad se trahit: 'Nihil tantum puella cogitavit: quidquid est istud, ego feci; qualecumque istud est, meum consilium est. Tu ignosce, qui soles.' Recedere iubes a marito tali? Qua tandem causa? 22 'Pauper est.' Non solebat hoc il 1 m apud te nocere. ' ( N e c ) 5 relinquam nec dico pauperem; nam in matrimonio quidem ffiliae quod solebat nocere.f' Te auctore nupsit, te hortante nupsit. Redde rationem illius sententiae: quamvis putares turpem, tarnen cogitasti quid praestitisset filiae tuae. 5 23

p. 61

SERMO In summa parte declamationis utrumque producemus et pro utroque pariter rogabimus, sed aliquanto magis pro marito misero. Decet enim | illum amare. Dicat se moriturum. fTotum est enim in eodem.f

5 es Aer. : est Aß 20, 2 ecquid Gron. : et q- A1 : h(a)ec q- A 2 ß 3 ullum sibi β 6 - 7 et cetera . . . nomina del. vellet Ha.1 2 1 , 2 tantum] tale Ha. 2 cogitabitA 22, 1 nec add. SB1 3 filiae . . . nocere] bona sunt communia SB1 4putaresD : - r e A ' C :-riA 2 : -rem Β 5 turpe Β fili(a)e B D : quid f - A C 23, 3 sed Ri. : et A ß 4 misero fort, delendum (SB1) 5 totum . . . eodem fort, ex marg. (Wi.)

5

56 24

M. FABII QUINTILIANI DECLAMATIO

Petiturum se adfirmat q u o tu ilium exemisti c u m ad magistratus eductus est. H i c animum tuum exigit priorem, hic illam misericordiam.

260 Pastor abdicatorum Dives adulescens abdicatos recipiebat et de suo Laesae rei publicae reus est. 1

alebat.

SERMO In plerisque controversiis plerumque h o c quaerere solemus, utrum ipsorum persona utamur ad dicendum an advocati, vel propter sexum, sicut ( i n ) feminis, vel propter aliquam f a l i o q u i f vitae vel ipsius de quo quaeritur facti deformitàtem. H i c adulescens et honestus est et, cum sit locuples quoque, nihil t a m turpe commisit ut illi p r o se loqui fas n o n sit.

p. 62

2 E g o t a m e n existimo dandum esse a d v o c a t u m : primum quod, etiamsi quid remissius ac liberalius fecit, aetate excus a n potest, non consentiunt autem h a e c inter se, ut idem * 3 et t a n t u m infirmitatis | animi ut h a c excusandus sit. Alterum illud est, quod, si defensionem ultra excusationis terminum proferimus, laudandus est adulescens, arroganter autem fa-

24, 2 petiturum C : peri- A B D quo tu Obr. : quodu A 1 : quod tu A 2 D : cum tu Β : qt i(ullum) vel u(illum) C : (id) quo tempt. Wi. 260 1, 4 in add. Ro. (sed nescio an melius sit sicut feminis delere) 5 alioqui A : -que Β : maliciam C : aliarti D : fort. delendum(Wi.,'Watt,quietiammzc\i\a.mconi.) 7fasloquiß 2,1 existimo dandum D : -stimandum A B C 3 idem (et tantum roboris habeat ut pro se ipse dicere possit) Ro., auct. Aer., Scb. 4 animi Ri. : -mo Aß

5

DECLAMATIONES MINORES 2 5 9 . 2 4 - 2 6 0 . 6

57

ciet et tumide si coeperit se ipse laudare, praesertim iactaturis id q u o d facere possit a fortuna esse. D a b i m u s ergo illi his causis advocatum. 4

DECLAMATIO

N o n necesse erat mihi, iudices, de facti huiusce q u o d in crimen vocatur ratione disserere. Scio quid advocato satis sit. Sufficiebat hoc solum, si eximerem legi reum; et cetera fiant fortasse pro dignitate, fiant pro conscientia, p r o laude: ad vos id u n u m pertinet, an legi qua cognoscitis obligatus sit qui accusatur. Q u a e vobis, quo atrocior est, hoc diligentius intuenda est. Sit tolerabile formula errare et in petitione pecuniae n o n uri iure concesso: aliquis caput hominis perperam petit, et errat ut occidat? 5 Rei publicae laesae (hic a c c u s a t u r ) . Q u a e d a m sunt, iudices, ad q u o r u m p r o n u n t i a t i o n e m oculi sufficiant; satis erat accusatori ostendere si quid hic laeserit: aliqua publicorum operum [impensa] eversa, [vel] corrupta navalia, arma usibus belli erepta, aliquid denique e o r u m quae publice possidemus (ea sunt enim rei publicae) deterius huius fraude at6 que iniuria factum. Cetera habent suas leges, sua iura, suas actiones. Si hos quos recepisse dicitur occidisset, n o n tarnen rei publicae laesae iure teneri videretur. Sint igitur | ista gravia quae obiciuntur, aliquid fecisse clementer, contra duros et ásperos patres interposuisse misericordiam p r o sua aetate: n o n hoc vidit lex quae recitata est, non voluntas eius quicumque conditor iuris istius fuit.

3, 4 iactaturis SB2 : -rus A ß 4, 3 quid B D : q u o d A C 10 et errat Hâ.2 : et (ut Β) terreat A ß 5, 1 hic accusatur add. Wi., accusat iam Hâ.2 3 siquid Pith. : liq- A : q u a m Β : q u o d C : quid D 4 eversa Wi. (incensa eversa Pith.) : inpens(a)e uersa A, et situ. β vel del. Wi. 7 f a c t u m Cron. : -ta A ß

58 7

8

9

10

11

M . FABII QUINTILIANI

Haec ego fortius dixi, quia (rem) remissurus sum. Quid enim obicitur? 'Abdicatos recipit et sua pecunia alit.' Ut gravissime iudicemus de hoc crimine, stultitia est et supervacuas impensas facit. Quis est iste qui nobis tamquam pater irascitur? 'Patrimonium consumís et alioqui splendidas opes cotidie effundis.' Quae tandem ista inter se pugna est? Legem recitas laesae rei publicae et agis quasi abdices. Sic respondebo tamquam abdicanti. Ignosce: iuvenis est, non satis roboris, nondum satis iudicii confirmare potuit. Et tarnen si faciendae sunt impensae, si perdendum aliquid, non potest honestiore via impendere. Non meretricibus donat, non in parasitos profundit, non illi magno cupiditates suae constant: sumptuosus est misericordiae. Libet etiam augere crimen et si qua nesciunt accusatores indicare. Vos eum largiri tantum abdicatis putatis? Iste aliquid et mendicantibus porrigit, iste et multos, fortunae iniuria lapsos, sustentât atque erigit. 'Quid faciam' inquit 'animo meo? Quotiens infelicem vidi aliquem et necessarii etiam victus egentem, lacrimas tenere non possum. Invidiam mihi facere videtur Patrimonium meum; puisant frontem meam caeduntque, etiamsi taceant, ipso habitu, ipsa tristitia, ipso silentio; sed et rogant et provolvuntur ad genua. Nec mihi ilia saltern | simulata, ut plerisque, excusado superest, ut dicam: non possum.' Tu vero tanto, adulescens, fortior atque omni laude non in nostra modo tempora sed etiam in futura omnia saecula dignior, solus mihi mortalium videris usum pecuniae intellexisse. Frustra tibi aliqua fortuna tantum Patrimonium de7, 1 ego β : ergo A ( r e m ) remissurus (fassurus SB 1 ), i.e. concessurus SB3 : remiss- A ß : (cetera) remiss- Wi., sententiam tamen non adsecutus 3 stultitia est A : -ltas β 7 agis Β : ages A C D quasi A : quas C D : quos Β 8, 7 misericordiae A 1 : -a Α 2 β 9,1 qua A : quod Β : quam C : que D 2 largiri tantum β : -gitatum A 11, 4 aliqua A C : -ando Β : de D η.l. tantum β : -ti A dedisset Gron. : num dederat (SB2)?

DECLAMATIONES MINORES 260.7-16

12

13

14

p. 65

15

16

59

dit et in breve h u m a n i tempus aevi veluti grande p o n d u s imposuit. Relinquendum erat istud, et res transisset ad alios: q u a n d o q u e locupletem fecisset nescio quem mors liberalis. Libet vobiscum loqui nostro nomine, avari parcique, qui aliquid n o n fecisse sordide iam etiam scelus existimatis. N o n sunt ista ferenda nobiscum, neque ad inferos servata per vitam f o r t u n a persequitur. Tolle usum: quid est pecunia? Quis igitur usus honestior? Nullus. N e c hie lege posset fieri reus si h a n c ipsam pecuniam, q u a m per tot beneficia divisit, per gulam ventremque transmitteret. Nihil obesse rei publicae videretur si vitiorum institores hos eosdem sumptus divisissent. Ego vero huic comparare ne illos quidem timeo qui aliqua in re publica opes posuerunt. Haec enim muta et inhumanis t a n t u m constructa muneribus [et] speciem m o d o et brevem q u e n d a m usum voluptatibus nostris attulerunt. At hercule referamus ad illam de qua m o d o locutus sum speciem: q u a n t o pulchrius integrum populi vultum, illibatam dignitatem civium servasse! Si ad utilitatem: q u a n t o | melius ac maius servasse suum n u m e r u m civitati, suos ordines! An vero illos qui ingentes n o x i o r u m familias occisuri tamen pascunt plausu fovebimus et in omnibus spectaculis adulatione multa prosequemur: hunc qui partem civium, levibus offensis miseram, sustentât ac paenitentiae suae suor u m q u e integram servat lege etiam gravissima persequemur? Quid enim nobis tam naturale, quid ab ipsa Providentia magis d a t u m concessumque videri potest q u a m alere homines ac sustinere? M u t a mehercule ammalia, quae venire ad m a n u m et mansuescere queunt, non humanuni m o d o sed etiam voluptuosum est alere ac pascere. Quid de homine dicam? Q u i s q u a m n e magis negotium publicum non civitatis

13, 1 posset Watt {cf. Wi.) : -Sit A ß 4 diuisissent B D : diuissent A : diuisisset C 6 opes SB1 : opera A ß 7 t a n t u m Gron. : t a m e n A ß m u n e r i b u s Β : mani- A : a n i m a b u s C : animalibus D et del. Ro. 8 attulerunt B D : -rint A ( . ? ) C

5

5

5

5

5

60

M. FABII QUINTILIANI

m o d o sed totius rerum naturae agit q u a m qui animal h o c deo p r o x i m u m et in c o n t e m p l a t i o n e m o m n i u m q u a e c u m q u e m u n d o contigerunt constitutum p r o r o g a i producitque? O p e s suas in publico posuit quo locuplete n e m o pauper est, n e m o eget. 17

O misera t e m p o r a ! h o c defendendum est? Scilicet illud honestius, liberos sublatos iamque in adulescentiam provectos pellere d o m o et prohibere penatibus et omissa emendandi cura sic punire ut iis succurri n o n liceat. 'Abdicatos in d o m u m recipit et pascit.' Sic istud, t a m q u a m sacrilegos,

5

5

18 t a m q u a m homicidas, t a m q u a m latrones? Si t a m grave crimen est aetate labi, si tam inexpiabile offendisse aliquando paternam severitatem, novas excogitate leges, asperiora aliqua constituite supplicia. H o s si pascere n o n licet, parum est p. 66

abdicare. ([Audite, audite, | patres, quae optimum adulescentem ad miscricordiam moverint, quae ad liberalitatem; 19 aliquid et discite. J Nulli h o r u m o b i e c t u m est q u o d venenum patri parasset, nulli q u o d percussorem in fata parentis sui conduxisset. Crédité, iudices: alioqui p u t o non tam levem subituros fuisse p o e n a m sub tam asperis patribus. Q u i d est igitur? Amavit ille meretricem et intra concessos adulescentiae lusus, licet aliud parentibus videatur, natura tarnen datos, forsitan minus tenuerit cupiditatium frenos: en q u o d 2 0 fames emendet! Ille ductus aequalitate cum sodalibus iniit paulo tempestiviora convivía: en q u o d mendicitas coerceat! Ille liberalius vixit et, q u o n i a m crimen istud h o c tempore est, aliquid fortasse donavit. N o n vultis in his causis, in h a c criminum s u m m a , misereatur h o m i n u m qui dicunt: 'et tu iuvenis es'? 16, 5 contigerunt] -inentur tempt. Ro., bene 6 qui ante opes add. edd. (cf. Wi.), fort recte 18, 4 paruum β 5 - 7 audite ... discite ita sed. SB2 (vide ad 29) 7 discite] erubes- Hd.} 19, 3 crédité Sch. : -tis Aß 5 amaverit Fr. 7 cupiditatum β, numero refragante 20, 2 tempestiviora A 2 : -tiora A 1 β 3 quoniam SB2 : quomodo Aß 5 tu Pith. : cum A : dum β

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 260.16 - 2 5

21

22

ρ. 67 23

24

25

61

At nimium diu, iudices, sic defendo o p t i m u m iuvenem t a m q u a m istud abdicatis praestiterit. N o n iam abdicatis, rei publicae (fortius libet agere) i m p u t o — et magis imputarem si tales essent quales eos accusator esse contenderet. Nihil est periculosius, iudices, in hominibus m u t a t a subito f o r t u n a , nihil ad vilitatem sui pronius miseris delicatis. Iuvenes in magnis patrimoniis atque in s u m m a nati dignitate, subito excussi n o n dico opibus sed necessariis etiam ad victum spiritumque ultimum sustinendum, n o n redibunt ad opus cotidianum, n o n sufficient adsiduo labori; superest ut audeant ali|quid vel propter q u o d moriantur. Tot hos quos obicitis (nam f q u o q u e f t u r b a m a b d i c a t o r u m esse dixistis) emittite subito nudos, o m n i u m egenos: ipsisne aliquis poterit irasci si quid fecerint, si in latrocinia se praedasque miserint? Q u a n t u m l i b e t animis nostris remittamus ac t o t a m innocentiam credamus esse persuasionis, m u l t u m contra iustitiam nécessitas valet. Ac si nihil adversus alios, adversus se certe multa fecissent. O r n a t a m n e rem publicam atque adiutam, iudices, crederetis si h o r u m fortissimus quisque venisset in ludum atque h a r e n a m , si paulo mollior frons ad laqueum, ad praecipitia, ad q u a l e m c u m q u e vitae festinasset exitum? Tum civitas felix, tum numerus iste minus invidiosus fuisset? Volo, iudices, relieta iam hac q u a m ad rem publicam composui defensione, transiré ad eos qui praecipue irasci videntur, patres dico ipsos qui abdicaverunt. Q u i b u s hoc p r i m u m , iudices, dico: q u a m accipitis iniuriam? Malis vos sane filiis levastis et exonerata sunt vestra patrimonia. Sinite illos perisse et, velut expositos in aliqua solitudine aut in 2 1 , 2 istud Ri. : - u m A C D : iustum Β non iam abdicatis Gron. : nolo iam abdicare A ß 6 vilitatem Aer. : utilità- A ß 22, 5 sufficiant A 23, 1 quos BD : quod A : quo C 2 q u o q u e turb a m A : t- q- β : n a m q u e t- coni. Wi. : ( v o s ) q- t- Ha.' 4 quid β : quis A 2 4 , 1 ac A C : at B D 2 5 , 3 patres dico om. β 5 sinite] fingite Bu.

5

5

5

5

5

62

M. FABII QUINTILIANI

maria proiectos, nihil ad animum vestrum, nihil ad cogita26 tiones pertinere. Fortunam sibi quaerant. Quid ad vos quid sint postquam vestri esse desierunt? Renati sunt novumque fatum quodammodo sortiti. Num invidiam vobis faciunt? Hoc enim malebatis fortasse, ut oculis vestris sordidati obversarentur, ut impexi squalidique incederent? Verecunde nomine severitatis dissimulatur vestra crudelitas; minus vos I malos patres putavimus. Quod quidem animadversion! sat est, pendunt poenas magnumque supplicium miseri luunt. 27 An vos in hoc demum creditis paternam animadversionem, si esuriant, si inopia omnium deficiant atque tabescant? IIlud parum est, notari infamia? Illud parum est, exulem esse domus suae, larum suorum? Nunc vos putatis esse felicem 28 quemquam horum aut hilarem? Experiatur aliquis et revocet. Et haec quidem, iudices, duris atque asperis patribus, illa melioribus: 'Speravi' inquit adulescens 'aliquam impetus vestri paenitentiam, credidi futurum ut aliquando succurrerent initia infantiae, blandimenta pueritiae. Reservavi filios iudiciis vestris et, si quando ignosceretis, in integro habui. Vos aestimate causas propter quas expulistis: si credetis, satis poenarum dederunt. Ego illud praesto, illud promitto: nihil postea turpi ter fecerunt.' 29 Ne tamen nimium iactare atque imputare videatur, illum quoque misericordiae suae ordinem confitebitur. 'Unus' inquit 'fuit primo qui sollicitaret hanc nimiam liberalitatem, aequalis aliqui et in studiis comes et in lusibus. Hie fecit exemplum. Ausus est rogare proximus; nec adhuc illud onerosum patrimonio videbatur. Inde factus est ordo; et iam legem mihi videor dixisse misericordiae. Cui negarem? Om2 6 , 5 verecunde Ρ : -di(a)e A ' C D : -dae A 2 B 6 severitatis Aer. : seruitutis A B D : -futi C 2 8 , 3 melioribus Ha.2, Wi. (molliSch.) : -ra A ß 7 aestimate Pith. : -atis vel sim. A ß credetis Fr. : -deretis A ß : -ditis Sch. 2 9 , 2 confitebitur] quae in 18 sechisi bic inseri possint 4 aliqui A : alioquì(n) β 6 p a t r i m o n i o Aer. : -nium A ß

DECLAMATIONES MINORES 2 6 0 . 2 5 - 2 6 1 . 1

63

nés idem rogabant, omnes idem excusabant, omnes idem 3 0 pollicebantur. Ego vero,' inquit, ' q u a m d i u fuerit hoc patrip. 69 m o n i u m , sic | ero, sic utar; et si defecerint omnia, n o n tarnen pauperem me p u t a b o ñeque egentem, sed pro illis paternis possessionibus hos ostendam cives, p r o ilio faenore hune p o p u l u m . Et quae tanta patribus ira, quae tanta infelicitas nostrae civitatis, q u o d rei publicae fatum, ut istud diutius 31 aut pluribus necesse sit ( d e f e n d e r e ) ? Et ne vobis multum videar imputare, non sunt isti onerosi facultatibus meis, non quos ampia, quia sic a parentibus meis constituía est, fortuna graves sentiat. [quia] Vivimus parce: q u a n t u l u m est enim quod accipiunt, q u a n t u l u m est q u o d exigunt! Vos fortasse plus consumpseritis, patres, qui studia fovistis, qui ad hanc 32 aetatem usque vexistis; mihi servare cives satis est. Ac nihilominus, q u o d in istos impendo, si creditis, ipse frugalius vivo. Q u i d q u i d in hos confertur atque congeritur, de meo est: detrahitur adulescentiae voluptatibus, detrahitur concessis alioqui, q u a m d i u in his annis sumus, cupiditatibus. D u o simul adsequor, q u o d et liberalius et frugalius vivo.'

261 Aequatio patrimoniorum In qua civitate frequenter tyranni erant, fert quidam legem ut patrimonia aequentur. 1

SERMO

H a e c q u o q u e aliquotiens tractata controversia est, et per s u m m a s digerí potest. |

30, 6 f a t u m A 2 : f a c t u m A 1 β 7 defendere add. Aer., p r o b a r e post pluribus Fr. 3 1 , 2 onerosi (ex hon-) D : -si isti A B C 4 quia del. Ro. 3 2 , 5 cupiditatibus D : : - a t u m A ß

5

5

5

64 p. 70

2

M. FABII QUINTILIANI

DECLAMATIO Primum incusamus legem non satis significanter scriptam et multa o b s c u r a in se h a b e n t e m . N a m h o c n o n satis distinxit, utrumne patrimonia nunc demum aequari oporteat, an q u o tiens aliquod eminebit. At si vere remedium id solum pro re publica est, perpetuum esse debet, et ideo lex repudianda

3 quia h o c non satis dispexit. [[Si haec vis est legis istius, ut sit de aequalitate p a t r i m o n i o r u m , idem census o m n i b u s detur, o m n e s paene dies, o m n i a t e m p o r a necesse erit in h a c partitione c o n s u m i , si quis frugalius vixerit, si quis luxuriosius vixerit.J 4

Est praeterea c o n t r a leges o m n e s scripta h a e c lex: quippe nullum ius n o n ita c o m p o s i t u m est ut suum quisque h a b e a t et alieno abstineat.

5

Sed ne servari quidem potest. Q u i d enim futurum est? Praetereo illud, q u o d aliqui negotiabuntur, aliqui acquirent, aliqui frugaliter vivent: quae ratio relinquendae hereditatis erit, quae ratio testamentorum, cum is qui creverit hereditatem c o n t i n u o plus sit habiturus q u a m ceteri, nec divisurus cum iis qui non eundem h o n o r e m supremis defuncti tabulis habuerunt?

6

ρ. 71

His adiciamus q u o d etiam inutilis est, duabus praecipue causis. N a m et frugalitatem eorum qui servaturi sunt imminuet et luxuriae eorum qui consumpturi sunt prospiciet: cur enim quisquam | servet, tarn perditurus aliena luxuria q u a m sua, cur enim non quisque abutatur? 7 H a e c de ipsa lege dixisse satis erat, r e m o t a t e m p o r u m aestimatione. N u n c videamus quid sit propter q u o d p o n a -

261 2 , 5 at Ro. •. an Aß 6 debet Β : -eat A CD 3 , 1 - 2 sit . . . patrimoniorum pro marginali delendum putat Wi., de aeq- . . . patr- Watt (sic pro sit) 4 frugalius ... luxuriosius Aer. : -lis ... -sus Aß 5, 2 praetereo Aer. : -terea Aß : -ter Pith. 5 nec SB3 : et Aß 6,1 praecipue Ro. : pr(a)eterea Aß : '/ori. delendum' Wi.

DECLAMATIONES MINORES 261.2-262.2

65

tur. ' F r é q u e n t e s t y r a n n i s u n t . ' P r i m u m , q u a m inicum est, ideo q u o d aliquos i m p r o b o s h a b e a s , exui p a t r i m o n i i s paternis a t q u e avitis eos etiam q u o s b o n o s esse cives c o n s t a b i t ! N a m si t y r a n n i d e m t i m e m u s , erat a l i q u a n t o a e q u i u s in personas e o r u m qui p o s s e n t rei p u b l i c a e esse suspecti derigi actiones q u a m p o e n a m esse p u b l i c a m m e t u s (ut dicitis) p u 8 blici. Adice q u o d ne p r a e c i p u a q u i d e m causa est a d f e c t a n d a e t y r a n n i d i s m a g n i t u d o f a c u l t a t i u m . Q u i n ex diverso facilius a l i q u a n t o o c c u p a v e r i n t t y r a n n i d e m ii q u o r u m f r a c t a ratio, q u o r u m clauda f o r t u n a , et qui stare re publica salva n o n 9 p o s s u n t . D e i n d e a d e o n o n inhibetis ista re t y r a n n i d e m ut, si qui in civitate n o s t r a d e m e n t e s sunt, etiam c a u s a m h a b i t u r i sint a d f e c t a n d a e tyrannidis. N a m si qui t y r a n n i d e m o c c u p â t ut aliena b o n a possideat, q u a n t o facilius ad t y r a n n i d e m perveniet ut sua vindicet, sua recipiat?

262 M a r i t u s virginis raptor Iniusti repudii sit actio. Q u i h a b e b a t u x o r e m r a p u i t virgin e m . N u p t i a s r a p t a o p t a v i t . lile repudiavit u x o r e m . Agit illa iniusti repudii. | p.72

1

DECLAMATIO

Lex iniusti repudii, m a x i m e necessaria ad c o n t i n e n d a matrim o n i a , et his p r a e c i p u e m o r i b u s , q u i b u s finem t a n t u m nécessitas facit, super o m n e s leges t u e n d a est. 2 R e p u d i a t a m a b h o c u x o r e m esse m a n i f e s t u m est: relicum est ut aliquid r e p u d i a t a e obiciat. Ita d e m u m enim p o t e s t esse

7, 7 derigi A1 ut vid. : dir- A 2 β 8, 2 facultatium A1 : -atum Α β 3 aliquanto Sch. : -ndo Aß 9, 3 sint C : sunt ABD 262 1,4 facit Wi. : fecit Aß : fecerit Ro. 2

5

5

5

66

M. FABII QUINTILIANI

iustum repudium si meruit id quae repudiatur. N e ipse quidem t a m impudens est ( q u a m q u a m n o n desit audacia) ut crimen ullum fingat in u x o r e m . Necessitate defenditur. 3

ρ. 73

5

Poteram dicere aliud (necessarium, a l i u d ) esse iustum. N a m lex iniusti repudii spectat u t r a m q u e p e r s o n a m , nec satis est id m o d o intueri, quid maritus facere debuerit, verum id q u o q u e intuendum est, quid pati debuerit u x o r . Q u a -

re licet tu necessario repudiaveris, h a e c iniuste repudiata est. 4 H a e c dicerem si non tua culpa accidisset ut repudiares. [Sed m i r o r si in h a c civitate diligentissima iuris ulla lex contra alteram scripta est, aut h o c prudentissimi constitutores iuris non viderunt. Q u o m o d o necesse est q u o d iustum

5

5 non e r a t ? ] ' R a p t a ' inquít 'nuptias meas optaverat.' N o n est h o c tale quale si díceres: tyrannus coegit, quale si díceres: aliquis cui potestatem dederat res publica h o c iussit, senatus aut populus pertinere id ad rem publicam existimavit; ut

5

6 rapta repudiare coegerit, ut cogi posses, tu fecisti. E t ipsum h o c repudii tempus male computas. T u n c repudiatam tu credis u x o r e m cum res suas sibi h a b e r e iussa est, cum egredi d o m o ? U x o r e m tunc repudiasti cum | rapuisti, cum potestatem huic legis adversus te dedisti, cum egisti ut raptae adver7 sus te liceret q u a n t u m adversus caelibem licet. ' R a p t a raptoris m o r t e m vel nuptias optet': h a n c potestatem adversus te vitiata habuit. Ecquid intellegis iam n o n esse u x o r e m quae non obstat? E g o te adeo non puto defendi h o c genere patrocinii posse ut, q u o c u m q u e alio m o d o dimisisses u x o r e m , 8 meliorem f t u m f c a u s a m fuisses habiturus. Egregia hercule defensio! D i c o : 'repudiasti u x o r e m p u d i c a m , obsequentem, fidelem'; respondes mihi: 'sed rapui, sed alienam d o m u m

5

2, 5 ullum A 2 C : nu- A1 Β : nomen D 3, 1 aliud {sed post iustum) add. Aer. 5, 3 aliquis C : -uid 5 posses Aer. : -et Aß 6, 3 habere C : -ri A B D le-A 7, 4 te adeo Pith. : te a- te A : a- te β 6 tum Β : tarnen Ro.

necessarium B D : alii A 5 egisti β : A C D : cum

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 6 2 . 2 - 2 6 3

67

expugnavi.' Pessimus maritus videreris si a m o r e m in aliq u a m meretricem deflexisses, si ancillarum cupiditas a geniali ( t e ) toro avocaret. Iam tum n o n eras maritus cum 9 animus tuus spectabat vacantes. Et hoc si t a n t u m libidine et cupiditate fecisses, repudii tamen causa ad te rediret. Quid si ne credibile quidem est nisi eo p a c t o factum hoc esse, ut tibi raptori ignosceretur? An vero tu in t a n t u m periculum venisses ut raperes maritus, ut crimini tuo hanc q u o q u e adiceres 10 invidiam? Nisi succurritis, iudices, inventum est iam quom o d o uxores óptimas repudiare liceat. Prospicienda t a n t u m virgo est, rapienda est. Ceterum defendemus istud, quod nullo genere licet facere, specie necessitatis. 11 Praeter haec illud quoque, iudices, intueri oportebit, quop. 74 m o d o m a x i m o r u m istius criminum ali|qua tamen vindicta contingat. Per se indignum erat raptorem impune fecisse; indignum erat iniuste repudiatam esse uxorem. Utrique crimini una poena erit, levis quidem. Et sane habeat hoc lucrum magna nequitia, quod non fere puniri p r o meritis potest: ab illa quidem rapta vindicabit nos ipse.

5

S

5

263

Ignominiosus contra tres rogationes Qui tribus rogationibus contradixerit nec tenuerit, ignominiosus sit. D u a b u s quidam rogationibus contradixit; non tenuit. Tertia rogatio ferebatur qua ignominia remittebatur notatis. Contradixit et huic; non tenuit. Dicitur ignominiosus.

8, 6 te add. Ro. 9, 2 repudii Gron. •. - d i a t ( a ) e A ß 11, 1 q u o m o d o Ri. (cf. Hâ?) : q u o A ß 3 c o n t i n g a t Gron. : - n e a t Aß 4 u t r i q u e A B : - i u s q u e C D c r i m i n i Pith. : -nis A B D : om. C 7 v i n d i c a b i t Gron. : - a u i t A ß

5

68 1

M. FABII QUINTILIANI

DECLAMATIO

'Qui tribus rogationibus contradixerit nec tenuerit, ignominiosus sit.' Lex manifesta. Fortasse supervacuum ista dicere, verumtamen permittite: lex [et hoc dicere] iusta. Quis maiore ignominia dignus est quam homo inquietus, qui publicis utilitatibus ter obstiterit, qui ne metu quidem ignominiae ad silentium compelli saltem tertio potuerit? 2 Ergo de lege dubitari nihil potest; videamus an hic in legem inciderit. Tribus rogationibus contradixit. N u m fallimur numero? Num aliquid adversus istum mentimur? Non ut opinor ipsum saltem | dicere ausurum. Bis iam contradixerat, bis non tenuerat. Proxime dixit; non tenuisse eum scimus. Ergo si et lex ignominiosum vult esse eum qui ter contradixerit nec tenuerit, et hic contradixit ter nec tenuit, quomodo non sit ignominiosus inveniri profecto non poterit. 3 Non negat se in hanc legem incidisse; sed eadem rogatione cui contradixit solutum esse contendit: placuisse enim publice ut omnibus ignominiosis nota remitteretur. Non mirar istum (frustra) tam frequenter contradi cere: vim legum parum perspicit, quo pertineant rogationes aut dissimulât aut ignorât. Ferri profecto rogatio, quotiens poena aliqua 4 remittitur, non potest nisi de iis qui poena iam tenentur. Id vel cogitatione eius qui tulit rogationem vel aestimatione populi vel ipsa rei natura perspiciamus. Is qui ferebat rogationem num aliquid cogitare de eo potuit qui non erat ignominiosus? Non, ut opinor. Neque enim hic iam ter contradixerat rogationi, nec an tertio contradicturus esset divinari poterat. Ergo qui ferebat rogationem nihil de eo cogitavit.

263 1, 4 permittite SB2 : -ttit A ß lex] res Hâ.3 et h o c dicere 2 del. SB 2, 4 ut del. Pith. : id Sch., Gron. 5 dixit Ri. : dixerat A : c o n t r a d i x e r a t Aer. 8 n o n sit om. A inuenire β 3, 4 2 f r u s t r a add. SB 5 p a r u m perspicit Pith. ·. p a r u m p e r asp- A ß 4, 6 divinari Gron. : -re A ß

DECLAMATIONES MINORES 2 6 3 . 1 - 8

69

5 Populus, cum in consilium mitteretur et miseratione homin u m moveretur, de iis cogitavit qui ignominiosi iam erant. Fortasse motus est n u m e r o , fortasse m o t u s est personis, fortasse m o t u s est causis. H i c ñeque in n u m e r o esse poterat (nondum enim ignominiosis accesserat), neque causa miserabilis, qui ne damnatus quidem esset, neque persona. Ergo nec qui ferebat rogationem nec qui accipiebant de h o c cogi6 taverunt. N u n c ipsam rei naturam intueamur. Q u i d remitti potest nisi q u o d f c r e d i t u r f ? H a e c rogatio nihil | aliud fuit q u a m i g n o m i n i o s o r u m in pristinum statum restitutio. Tu n o n d u m eras in ea fortuna ut restituendus esses. 'Sed eodem' inquis ' t e m p o r e ego ignominiam merui quo remissa est.' Postea dicam q u a m dignus ista sis ignominia; interim ista temporis computatione excludo. Q u a m v i s enim ea rogatio recepta sit cui tu tertio contradixisti, ante tarnen rogatio 7 recepta est q u a m tu ignominiosus esse coepisses. L e x enim quid dicit? ' Q u i rogationi ter contradixerit neque tenuerit, ignominiosus sit.' D e praeterito et de perfecto iam transactoque t e m p o r e loquitur. C u m de rogatione ageretur, contradicebas; n o n d u m eras ignominiosus: nondum enim rogatio erat. At cum recepta est rogatio, tum, quia non tenueras, ignominiosus esse coepisti. 8

Illud etiam adiciendum videtur, neminem u m q u a m digniorem fuisse ignominia q u a m te. Viderimus enim quales illae fuerint rogationes quibus antea contradixisti. Utiles utique: receptae sunt enim et pro re publica placuerunt. Enimvero huic aliquis rogationi contradicit t a m misericordi, tam leni, quae civium n u m e r u m ampliati Si alius quilibet contradixisset, i n h u m a n a m rem fecisset. At tu istud contradicis, ne ignominiosi restituantur, h o m o intra periculum positus? Di-

5, 7 accipiebant Ρ : -at Aß 6, 2 debetur Ro. : (deberi) creditur Watt : praecedit vel sim. Ha.3 7, 6 tum Β : dum A : tum tum C : tum cum D : fort, tum demum 8, 8 homo (non) Scb. : (ut) h- Castiglioni intra SB3 (cf. TLL VII, (2), 36,84) ·. extra Α β

70

M. FABII QUINTILIANI

9 gnus es ergo ut patiaris ea quae pati omnes voluisti. Nisi forte sic intellegimus istam receptam rogationem ut n e m o sit u m q u a m o m n i n o in civitate nostra ignominiosus. At ( s i ) id vel populus voluisset vel ille qui ferebat, abrogasset potius p. 77 1 0 h a n c legem | q u a m n o v a m constituisset. R o g a t i o n e m apparet de his t a n t u m m o d o latam qui erant ignominiosi; illis remisit istam veniam. Fortasse isti placebit si plures inciderint in eandem sortem, in eandem c o n d i c i o n e m . 11

PARS

5

ALTERA

DECLAMATIO ( N o n ) idem tempus est ignominiae m e a e et receptae rogationis. N a m natura prius est ut ego non teneam quam ut recepta lex sit. N a m si ego tenuissem lex recepta n o n esset; q u o n i a m n o n tenui, recepta lex est. Igitur ignominia mea 1 2 praecessit tempus rogationis. Prius apud ánimos suos constituerunt homines non parere contradictioni m e a e q u a m rogationem receperunt. A n t e q u a m tabella referretur, antequam excuteretur numerus populi, ego iam non tenueram. R o g a t i o n o n d u m erat recepta nisi p o s t e a q u a m dinumeratae sunt populi sententiae. 13

p. 78

t H o c f ergo tenui. Atque etiamsi h o c tempus mihi non remitteret t o t a m ignominiam, lex t a m e n , quae ignominiosos vacare o m n i nota voluerat, remiserat mihi duas illas contradictiones. N o n enim facit ignominiam tertia contradictio, sed tres. Q u o d si duae illae praecesserant, quae ma|iorem partem ignominiae conficiunt, id q u o d iam me premebat remiserat. 9, 3 at (si) Aer. : an Aß 10, 1 apparet Opitz : appella- Aß 3 remisit] i.e. concessit placebit Sch. (cf. SB1) : -bunt Aß 4 in eandem condicionem fort, removendum (cf. SB2) 11, 3 non add. SB3 12, 1 constituerint A 13, 1 hoc ergo] num. tunc e(non) ? tenui Aer. : -it A ß 7 remiserat SB3 (anne (lex) r- ?) : -ant Aß

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 263.9-264.4

71

264 Fraus legis Voconiae N e liceat mulieri nisi dimidiam partem b o n o r u m dare. Quidam duas mulleres dimidiis partibus instituit heredes. Testamentum cognati arguunt. 1

DECLAMATICI A n t e q u a m ius excutio et vim legis, quae per se satis manifesta est, intueor, primum illud apud vos dixisse contentus sum: adsum testamento. Eventum huic legi dabit religio vestra, et excussa parte utraque sententiam formabit. Interest tamen supremae hominis voluntan legem favere, ut, q u o d de

2 bonis suis constituit in supremis dominus, fecerit iure. N e c me confundit quod ex diverso sunt propinqui. Iactent, ut volent, sanguinis c o n i u n c t i o n e m ; ego intellego quasdam fuisse causas propter quas is qui hos c o g n a t o s h a b e b a t aliis 3 moreretur heredibus. Ac si in hac parte haberent fiduciam, arguerent testamentum t a m q u a m impium, tamquam inofficiosum. N u n c apparet neque de personis earum quae heredes sunt institutae dici apud vos posse, neque eorum qui sibi ( b o n a ) contra testamentum vindicant merita proferri. Solum enim ius excipiunt et circa legem calumniantur. 4 Q u a e lex tamen qualis est? ' N e liceat mulieri plus quam dimidiam partem b o n o r u m suorum relinquere.' Etiamsi forp. 79

ma iudicii unius est, apparet | tamen duabus c u m heredibus esse litem. I Q u a e r o igitur ab istis utram eligant, cum qua malint consistere.! Neque enim litigant de bonorum parte, sed totum arguunt testamentum. 264 thema 1 anne (testamento) dare sive dare (relinquere)? 1, 5 formabit C : -mauit AD : -midabitur Β 6 legem β : lege A 3, 2 arguerent Aer. : -runt Aß 4 dici A 2 B C : diu A1 : om. D 5 bona add. SB2 4, 3 duabus Sch., Gron. : uobis A : no- β haeredibus Gron. : legi- Aß : mulieri- tempt. Ηά.1 4-5 quaero . . . consistere ita seel. SB' 4 cum Scb., Gron. : in Aß

5

5

5

5

72 5

6

7

8 p. SO

9

M. FABII QUINTILIANI

Incipiamus igitur ab ea quae prior scripta est. Quid in hac parte testamenti vitiosum est? Vetatur plus quam dimidiam partem bonorum relinquere: dimidiam partem patrimonii accipit. Excutiemus postea quale sit illud quod consecutum est: interim hoc prius firmum est, nec everti sequentibus potest. 'At enim ius illa quidem habuit capiendi; sed ea quae postea scripta est non habuit.' Iterum interrogabo: quare? 'Quoniam plus quam dimidiam partem patrimonii relinquere feminae non potuit.' Atqui haec quoque non plus quam dimidia parte patrimonii heres instituía est. Nec video rationem cur id quod illi capere licuit huic non liceat, cum in eodem scripta sit testamento. Manifestum est nihil posse calumniae admittere verba legis ac scriptum. Nunc peritissimi litium homines ad interpretationem nos iuris adducunt. Non enim hanc esse legis voluntatem quae verbis ostendatur videri volunt. Quorum ego prudentiam, iudices, magnopere miror: tantum vicerunt illos maiores nostros, illos constitutores iuris, illos qui rudern civitatem legibus ac iure formarunt, ut hoc approbare conentur, defuisse his sermonem, defuisse consilium. Ac priusquam rationem ipsius legis excutio, interim hoc | dico, iudices, perniciosissimam esse civitati hanc legum interpretationem. Nam si apud iudicium hoc semper quaeri de legibus oportet, quid in his iustum, quid aecum, quid conveniens sit civitati, supervacuum fuit scribi omnino leges. Et credo fuisse tempora aliquando quae solam et nudam iustitiae haberent aestimationem. Sed quoniam haec ingeniis in diversum trahebatur, nec umquam satis constituí poterat quid oporteret, certa

5 , 5 prius Hâ.2 : ius β : in A : 'fort, delendum (ut ex 6)' Wi. 6,1 ilia quidem Ro. : q- i- A ß 4 potuit] licuit Sch. 8 ac scriptum Ri. : ac scripti A C D : ascripta Β 8, 2 iud(ices) β : -cium A (sic saepe, ut 267, 5. 272, 3) 5 sit om. BC, sit civitati om. D 6 scribi A 2 D : -bo A1 : - b e r e B C 9, .3 trahebatur Aer. : - a n t u r A ß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 6 4 . 5 - 1 3

73

f o r m a ad q u a m viveremus instituta est. H a n c il Ii auctores legum verbis complexi sunt; q u a m si mutare et ad utilitates suas pervertere licet, omnis vis iuris, omnis usus eripitur. 1 0 N a m quid interest nullae sint an incertae leges? L e x illa c o m p l e x a est ne plus liceat q u a m dimidiam partem mulieri relinquere. Neutri ex his quibus adsumus plus dimidia parte relictum esse manifestum est. Et apparet potuisse legum latorem, [ut] si partem demum patrimonii pervenire ad feminas vellet, partem utique viris relinqui, id ipsum cavere; ñeque id m a g n o aut difficili circuitu effici potuit, sed vel sic scripta lege, ne plus q u a m dimidia pars patrimonii ad femi-

5

5

11 nas perveniret. Interrogo enim: si ( q u i s ) pluribus feminis sed minores aliquanto portiones reliquerit, quae tarnen c o m putatae et in unum c o n t r a c t a e plus q u a m semissem patrimonii efficiant, quaero an moveri lis possit. N a m si movetur lis, ρ. 81

non h a c (ut opinor) lege litigabitur, qua | plus q u a m dimidiam partem patrimonii relinquere feminae non liceat, cum e x illis nulla dimidiam partem acceperit. Sive ad t o t a m nos vocas c o m p u t a t i o n e m , nihil interest q u a n t u m cuique feminae relinquatur. 12 Q u i d si ne ratio quidem répugnât scripto et verbis legis istius? Q u i d enim putas voluisse legis latorem cum h o c ius constitueret? N e feminae nimias opes possiderent, ne potentia earum civitas premeretur. H o c ergo adversus singulas constituit, et ad evitandas opes feminarum satis h o c quaesitum, ne uni plus q u a m dimidia pars patrimonii relinquere13 tur. Ceterum quidem illud non caverunt leges, ne plures feminae eodem testamento scriberentur, non hercule magis q u a m illud, ne plures hereditates isdem feminis relinquerentur. 6 quam] quae Gron. 10, 5 ut del. Ro., auct. Aer., Fr. 6 relinqui Ro. : -quere A C D (silet B) cavere Fr. : caueret A C D (silet B) 8 ne C D (silet B) : non A 11, 1 quis add. SB3, qui Ri. 7 - 9 sive ... relinquatur] haec melius abessent 7 sive] si vero Sch. 12, 4 earum Β : om. A C D

5

S

74

M. FABII QUINTILIANI

265 Ignominiosi pulsator in templo Si quis in templo iniuriam fecerit, decern milia det ei cui iniuriam fecerit, decern civitati. Ignominioso ne sit actio iniuriarum. Quidam ignominiosum pulsavit in templo. Decern milia petit magistratus nomine civitatis. 1

DECLAMATIO

Si pudor commendandus est, cuius difficillima ratio est in lite pecuniaria, non nobis litigamus, ac ne rei publicae quidem et civitatis nomine avari sumus; et haec omnis actio non tam lucri gratia et acquirendae huius pecuniae constitup. 82 ta est quam | in ultionem deorum inmortalium et templi (ut proprie dixerim) expiationem. 2 Nec minus manifestum ius est quam integer pudor. Lex enim palam scripta est, ut is qui in templo iniuriam fecerit 3 decern milia det civitati. Mihi hoc satis est, qui civitatis nomine litigo. Sed totam legem a nobis pars diversa legi desiderat. 'Decern milia' inquit 'ipsi qui iniuriam acceperit, decern civitati.' Et hoc excludere temptat civitatem, quod ipse qui iniuriam acceperit non habeat actionem, sane contumeliosus et pro cetera morum suorum petulantia adversus magistratum vestrum audax, qui praescribere temptet civitati tam4 quam ignominiosae. Facile, ut opinor, constabit nihil ad nostram actionem pertinere quam legem habeat ipse qui pulsatus sit. Existimemus enim esse aliquem non ignominiosum in templo pulsatum, sed vel dedisse huius iniuriae veniam vel alio aliquo impedimento agere noluisse: num ideo ne civitas quidem ius suum tuebitur, ut omnia impune fecerit?

265

1,4 et [alt.)] at vel sed Sch.

3, 3 ipsi β : ipsum A

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 265.1-9

5

6 ρ. 83 7

8

9

75

Verum ne ipse quidem adversarius t a n t u m in exemptione fiduciae habet q u a n t u m in ipsa iniuriae interpretatione. N o n enim iniuriam dicit esse, quod ignominiosum pulsaverit cui actio n o n est. Ego, iudices, plurimum interesse existimo utrum quid facere liceat an vindicare non liceat. N o n enim continuo, si ignominioso actio n o n datur, licet adversus ignominiosum facere q u o d quisque velit. Tale | est ignominiosum pulsare quale f u r t u m sine teste facere: ut damnari quidem non possit, admitiere tarnen n o n debuerit. Q u i n ex hoc ipso q u o d ignominioso actio n o n d a t u r apparet esse rei publicae actionem. Quid enim lex eripuit si eius d e m u m rei non dedit actionem q u a m facere licuit? N o n autem ius peccandi adversus ignominiosos dari uno et brevi et manifesto videor a r g u m e n t o probaturus. Q u e m pulsare licet, occidere licet. Atqui ignominiosum si quis occiderit, caedis lege tenebitur. Quare? Q u o n i a m actio huius necessario ad alium pertinet. Apparet ergo non tibi aliquid adversus ignominiosum licuisse, sed ignominioso nihil pro se licere. Itaque ignominiosus n o n aget tecum iniuriarum, tu tamen iniuriam feceris; et hoc ad p o e n a m eius vitae ac turpitudinis pertinebit, quod tu non dabis poenas peccati. H a e c dicerem si ubicumque puisasses ignominiosum; nunc, ut iniuria non sit alio loco pulsasse ignominiosum, iniuria tamen est in tempio pulsare. N a m si id est utriusque nostrum confessione iniuria quod manifestum est non esse iure factum: ut tibi ius fuerit alibi pulsandi ignominiosum (quod non esse iam docui), in tempio pulsandi ius n o n fuit.

5, 1 e x e m p t i o n e Ro. : e x e m p l u m A : -lo β : exceptione coni. Wi„ fort recte 2 - 3 non (Aer.) ... dicit Ri. : n o s . . . dicimus A ß 7,7 atqui C D : at qui Β : a d q u e A 8, 3 aget Gran. : agit A ß 9, 1 dicerem C D : -ere A : -erent Β 2 alio D 2 : aliquo A C D (silet B) 3 pulsasse Pitb. -sses A C D (silet B) 5 iure β : re A 7 t e m p i o A : t- tarnen β

5

5

5

5

5

76 10

M. FABII QUINTILIANI

H a e c ego dicerem etiamsi o m n i s ista ultio pertineret ad eum qui iniuriam accepisset; n u n c res duplex est, crimina duo sunt eius qui in templo pulsavit. Q u i d enim l e x dicit? ' Q u i in t e m p l o iniuriam fecerit, decern milia denariorum | det ei cui iniuriam fecerit, decern milia civitati.' N o n , si haec iuncta atque c o n t e x t a sunt, continuo unius legis h a b e n t vim et proprietatem. Id sic cognoscite: duos actores h a b e n t , nec potest videri una lex cuius pars ad privatum, pars ad rem

p. 84

1 1 publicam pertinet. Ergo, etsi iuncta sunt ista (ut dixi), duas causas h a b e n t . Pars est legis eius quae vindicat templum. Ergo ut remittatur tibi ea quae pertinet ad privatum, restât ea quae pertinet ad civitatem. D u a e enim sunt iniuriae in h o c tuo facto, et ideo duae poenae. 12

An vero inicum videri potest eum qui in templo pulsaverit decern milia civitati dare? Q u i d enim magis in ulla re publica curari observarique oportet quam religionem? Sane petulantia aliis locis mediocrem habeat reprehensionem; in templo vero, in quo verbis parcimus, in q u o á n i m o s c o m p o n i m u s , in quo tacitam etiam mentem n o s t r a m custodimus, pulsare velut in solitudine, velut in secreto q u o d a m , non est feren-

1 3 dum. D i e n u n c : 'ignominiosus e r a t . ' Sed in templo. Captis urbibus vis hostium metu ac religione templorum defenditur. Q u i iam a r m a ferre n o n possunt, qui salutem suam tueri fuga nequeunt, circa aras iacent. In templo pulsasti homin e m ; rem petulantem fecisti inter sacra, fecisti religiosissimo

10, 3 pulsauit D2 : -atus sit Aß : -averit Gron. 6 sunt om. β 7 actores Aer. : au(c)t- Aß nec A 2 C D : haec Β : non A 1 11,1 etsi Ro. : si Aß 3 privatum Aer. : templum Aß 4 pertinet A 2 C D : -ent A ' B 12, 1 pulsaverit om. A 2 dari A 13, 2 metu ac Bu. : ac metus Aß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 6 5 . 1 0 - 2 6 6 . 1

77

14 loco. [ E t utcumque, temeraria licet, aliqua ratio tamen apparerei facti tui si ímpetu lapsus esses, si ductus ira: nullam ρ. 85 petulantiam magis odi quam quae se propter hoc | exerit, quia putat licere. Est sine dubio et hoc ipsum dignum odio, persequi hominem fortasse infelicem, verecundum certe, 15 quod (pulsari) se passus sit. Sane mereatur ille poenam ulteriorem: manibus tuis parce, parce animo tuo — aut certe relinque istius impudentiae locum. J Respicere ad ictus tuos coegisti patres fortasse qui vota faciebant; tumultuosa lite aliqua nescio an edam publica sacra turbasti. Q u o m o d o enim cecidisse te existimemus, qui faciebas hoc tamquam liceret?

5

5

266 Ex proditore exule fortis Bis de eadem re agere ne liceat. In quadam civitate proditionis damnatus missus est in exilium. Bello eadem civitate laborante revocati sunt exules. Is qui proditionis damnatus fuerat fortiter fecit. Petit ut iterum causam suam agat. Accusator praescribit quod bis de eadem re agere non liceat. 1

5

SERMO Initia communia habet controversia: 'praemium peto lege concessum sine exceptione.' Secuntur et illa, ut iustum quoque sit virum fortem optare quod velit. Secunda illa quaestio est, an contra legem optare liceat: in qua illud dicere solemus, nullum praemium posse inveniri quod non contra |

ρ. 86

legem aliquam sit, et ideo magnam esse virorum fortium potestatem, quia supra omnia iura sit. Deinde comparabil i 1 - 1 5 , 3 e t . . . locum ita secl. Há. 3 passus SB1 : confessus Aß

6 (pulsari) se [i.e. s c?)

15, 3 relinque ... locum] cf. SB2

5 aliqua fort, delendum ν el vestra (üra)

scribendum

5

78

M. FABII QUINTILIANI

mus etiam leges, et dispiciemus utram servare magis e re 2 publica sit, si utique altera tollenda sit. Postea veniemus ad id quoque, an utique ista praescriptio valere debeat semper, hoc est, an etiam in publicis causis bis de eadem re agere non liceat. In quo illud dicetur: privatis litibus, quoniam et minus momenti et plus numeri habeant, succursum esse hac lege, publicas actiones maiores esse quam ut cadant excep3 tione. Insequetur denique illud, ut dicamus, etiamsi in aliis publicis causis bis de eadem re agere non liceat, non tamen earn condicionem esse proditionis, quoniam in ceteris fortasse de poena tantum et periculo quaeratur eius qui accusatur, in causa proditionis de totius civitatis discrimine litige4 tur. Illud (quoque) quaeramus, an ista praescriptio ad eos tantum pertineat cum quibus agitur, patiente eo qui accusatur liceat bis agere. 5

ρ. 87

5

5

DECLAMATIO

Putemus te esse qui velis accusare, ( m e ) reum non contradicere: quis tum prohiberet quo minus iterum accusarer? Ergo quod tibi liceret facere me patiente, necesse erit me optante. | 6 SERMO His excussis quaestionibus veniemus ad aequitatem. Dicemus hoc esse pro nobis, dicemus hoc esse pro re publica.

266 1, 8 leges Sch. : legem A ß e A D : pro C : om. Β 2,4 quo Aer. : qua ('se. q u a e s t i o n e W i . ) A ß 6 (maioris) momenti Aer. 3, 2 non (pr.) Β : ne A C D 3 quoniam Pith. : quo A : quam BC : qm D : quum Rane, fortasse] fere tempt. Hâ.2 4, 1 quoque add. Sch. 2 ( a n ) patiente D 5, 2 me hic add. Ri., post reum Sch. 3 tum Rane. : tamen A ß iterum Aer. : interim A ß 6 , 2 dicemus β : dicimus A

5

DECLAMATIONES MINORES 266.1-11

7

8

9

ρ. 88 10

11

79

DECLAMATIO O p t o ut causam iterum dicam. N e c me fallit q u a m multa praeteream quae mihi lege concessa sint. Sed quis tandem me innocentem, quis dignum conversatione vestra putaret, si aliud optarem? Est p r o me. N o n enim et t u m ideo t a n t u m defensus sum ut in civitate remanerem, ut essem vobiscum, sed ut p r o b a r e m me innocentem, nihil contra patriam meam esse molitum. Et nunc non est satis si mihi ignovistis, si me civem vestrum publica nécessitas fecit. Ego vero si merito d a m n a t u s sum, si quid tale quale contra me p r o n u n t i a t u m est feci, n o n utor isto beneficio. N o n sit p r o me; sed est p r o civitate. Homicidii d a m n a t u s , etiamsi merito exulabat, si revocatus est, potest de eo dici: 'satis dedit p o e n a r u m . ' Alia scelera finem suppliciorum acceperint: vos proditorem in civitate sinetis esse, cum totiens bella interveniant (non dico de extremo ilio discrimine)? f T a n t i n e est metus quisquamPf Toto animo adversus hostem nisi, n o n respicietis, non expavescetis? Est p r o re publica. Sed accusatoris quid interest, aut quid est cur | * iniquiore condicione dicturus sim hodie causam q u a m antea dixi? Tum detulerat eum cui nihil obici posset; hodie defert damn a t u m . H o c in primis mihi obiciet, q u o d contra me sententias tulerint sanctissimi iudices, quod proditorem me esse pronuntiaverint. Obiciat; et sic defendam. Et ne quis me, iudices, sic audiat t a m q u a m ego de his querar qui p r o n u n tiaverunt. Si istud invidiosum iudicibus esset, poterat videri

7, 3 sint] s u n t C 9, 1 sit Sch. : est A ß 6 t a n t i n e e s t m- q - A : tanti in est m- q- B C 2 : -ti est m- q - C 1 : - t u m est m - q - D : -tine a e s t i m e t u r q- Hâ.1 : -tine est m e r i t u m c u i u s q u a m Sch. 10, 1 lac. ind. Aer. : q u e r a t u r , c u m suppl. tempt. Wi. 1 - 2 iniquiore ... h o d i e A : om. β 3 d e f e r e t Aer.

5

5

5

80

M. FABII QUINTILIANI

12 non immerito praemio meo aliquis obstare. Sed non semper iudicum culpa erit cum innocens damnatus est: aliquando testis corrumpitur, aliquando parum diligenter causa defenditur, aliquando reo nocet et ipsa fiducia. Vultis scire hoc non pertinere ad iudicum pudorem? Nemo contradicit nisi accusator.

5

267 Flens ad arcem depositor tyrannidis Adfectatae tyrannidis sit actio. Qui tyrannidem deposuerat sub pacto abolitionis iuxta arcem flens deprehensus est. Adfectatae tyrannidis reus est. 1

p. 89

DECLAMATIO

Non fui, iudices, dubius eo tempore quo paenitentia iuvenilis temeritatis rem publicam legibus ac (populi) potestati reddidi quin mihi multum | vexationis, sive ab iratis sive ab invidis, immineret. Neque enim iste accusator odio futurae tyrannidis in judicium descendit, nec mihi ullum imminere 2 periculum ex eo crimine quod intentatur intellego. Quapropter et initio actionis et per omnem orationem nihil magis faciendum mihi esse intellego quam ut invocem publicam fidem, ut id quod remisistis, cuius oblivisci optimum putastis, non intra verba modo primumque promissum steterit, sed penitus animis ac mente * impetrasse videar. 3 Reliqua adeo longe a suspicione adfectatae tyrannidis aberunt ut propius spectent ad priorum temporum paeni-

1 2 , 2 est Wi. : erit A ß : fue- Ro. 267 1, 3 populi add. Rane. 5 odio Pith. : hodie Α β lac. ind. Leo : ( a b ) animis ac mente ( p r o f e c t u m ) Ηά.1 priorum Pith. : poster- A ß

2,6 3, 2

5

5

DECLAMATIONES MINORES 266.12-267.8

4

5

6 p. 90

7

8

81

tentiam. Lacrimas quidem meas fsi hic in iudicio temporibus etiam in hac pace tranquillitate degendum estf cum sint exorandi adhuc animi multorum, sustinenda malignitas. Haec mihi omnia arx fecit. An ego possum non Aere quotiens cogito quos habuerim parentes, quam domus famam, quas spes adulescentiae infelici temeritate, damnandis cupiditatibus everterim, ut sentio, in perpetuum? Nihil est enim quod accusator meus simulatione quadam faltef ea quae praeterierunt obliqua malignitate obicere conetur. Ego me fecisse quod nollem et scio, iudices, et confiteor; et quamdiu vixero, semper hoc f a n i m o tota mentef inhaerebit. Neque enim illas | quae me tetigerant suspiciones pertinere ad praesentem defensionem puto, securissima re publica, f n e c quid illud fueritf an alienis cupiditatibus obstiterim dum meas f s i m u l t · Omnia ista absoluta esse credo eo tempore quo inter me remque publicam convenit ut haec omnia memoriae exciderent, ut non ad leges, non ad odium pertinerent; tunc certe laudabatis. Sed quemadmodum apud vos moderationis famam consecutus sum, ita apud me ipsum haec quoque gravis verecundia animo fuit, quod videbar hoc fecisse tamquam moderator. Quid postea? Satellitesne contraxi? Aut arma habui? Aut divisi pecuniam? Aliquid inter amicos continui quod obici mihi potest in futurum? — cum praesertim adfectatio tyrannidis multa crimina (desider)et,

3 - 4 s i . . . est] locus desperatus 4, 1 a r x C D : ara A B possum AB : -sim C D 5, 2 alteea A : alta ea C : ad ea Β : arte e(que) D : ea SB 1 : arine simulationis q u a d a m arte ea ? 3 obliqua D : -ue A : -ui B C 4 iud(ices) β : -cium A 5 ( t o t o ) a n i m o , tota mente coni. Wi., alii alia 6, 1 neque sqq.] locus obscurus 2 enim] t a m e n Ri. 3 re C : R D : rei A : spe (om. publica) Β nec A : ne β 4 post fuerit lac. ind. Wi. 7 exciderent Aer. : -rint A ß 7,3 gravius β 8, 2 aut . . . aut divisi Ro. : ad . . . ante diuisam A ß aliquid B D : -ui A C 3 q u o d SB2 : quid A ß 4 desideret SB2, auct. Wi. (-ret et) : et A ß

5

5

5

82

9

p. 91 10

11

12

13

M. FABII QUINTILIANI

quae non coniectura colligi oporteat verum manifesta deprehendi. 'Apparet' inquit 'cupiditas tua: fies enim iuxta arcem.' Si confiterer depositae potestatis illius paenitentiam, dicerem tarnen aliud esse adfectare tyrannidem, aliud cupere. Verum quid signi, quid argumenti istae lacrimae habent? Fiere miratur aliquis hominem? 'Sed iuxta arcem fies.' Num ego possum continere lacrimas quotiens ilium locum video a quo tam libenter descendi? Illic mihi succurrit infamata adulescentia; quotiens arcem vi|deo, succurrit: inde has inimicitias. Sero me, accusatores, deprehendistis: quantum me putatis flevisse antequam descenderem? Ceterum adfectare tyrannidem sperantis est, erectioris animi sunt ista crimina, fletus remissi, fatigati. Tu id mihi criminis eius argumentum vis videri cuius desperatio est. Istius enim adfectus argumentum lacrimae habent. Quaero enim ex te unde istum fletum putes. Nam si adfecto, si spero, si rediturum me ad ea ex quibus invitus descenderim puto, quae causa lacrimarum est? Si vero hoc est quod animum meum torqueat, quod ex ilio fastigio descenderim, quod ex aequo vivam, quomodo adfectare possum quod scio mihi non posse contingere? Eodem revolvatur oratio necesse est unde coepit. Ego publicam appello fidem, quae inter piratas sacra est, quae inter armatos hostes indutias facit, quae deditarum civitatium iura conservât. Qualecumque istud est, promisistis, censuistis. Ac de me quidem nihil. Mihi enim iam taedio vita est, iamque hae lacrimae cotidianae accesserunt prope ad vota mortis. Illud videte, an si aliquem frei publicaef error aut fortu-

5 d e p r e n d i Wi. : -raehendit A 1 : -r(a)ehendat A 2 β 9, 8 quotiens arcem video fort, omittendum (SB1) hae inimicitiae Β 10, 4 - 5 tu in m e criminis arg- vis id videri, q u o d desperationis est Gron. 5 - 6 istius . . . h a b e n t post descenderem (10, 2) A ß : transp. SB2 6 h a b e n t u r Tarrant ap. SB2 12, 3 ciuitatum β 13, 3 ( i n ) rem publicam Scb. : (in o p p r e s s i o n e m ) rei p. Ri.

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 6 7 . 8 - 2 6 8 . 3

83

na, si quem aut consilium aliquod aut temeritas miserit, detis locum paenitentiae, permittatis emendari, velitis [ne] meliores fieri cives. |

5

268

p. 92

Orator, medicus, philosophus Contendunt orator, medicus, philosophus de bonis patris, qui testamento eum heredem reliquerat qui se probasset amplius prodesse civibus. 1

DECLAMATIO

Lex contentionis et formula et omne praescriptum ex testamento patris pendet: cuius vis non est ea, ut quaeratur quae professio ex nostris speciosissima (quamquam sic quoque vincerem), sed quae civitati sit utilissima. Nihil est ergo quod ingenia iactent, nihil quod ex animo suo tantum frefe2 r a n t f : quaeritur quis omnibus prosit. Sit philosophia res summa: ad paucos pertinet; sit eloquentia res admirabilis: non pluribus prodest quam nocet. Sola est medicina qua opus sit omnibus. Et patrem quoque nostrum id voluisse, ut hanc quam in contentione reliquisse videtur partem quo3 dammodo civitati daret, manifestum est. Non sibi utilissimum, non amicis utilissimum, non de patre optime meritum: proprie quid ferre ex testamento suo voluit qui fuerit utilis civitati. Ergo et aequaliter ad omnes medicina sola

4 immiserit Sch., Gron.

5 ne del. Pith.

268 thema 2 - 3 probasset... prodesse C : -sset... probasse A : -sset ... profuisse D : prodesse ... probasset Β 1, 5 sint A 6 référant] se eff- Watt 2, 5 hanc ... partem] cf. 3, 3 proprie quid ( n u m q u i d eiusmodi

in themate

(cf. 349, 3)] -rii Fr. : -rium Aer.

invenerat')

3 , 3 proprie

5

5

84

4 p. 93

5

6

7

8 ρ. 94 9

M. FABII QUINTILIANI

pertinet et nulla (res) tam necessaria est omni generi hominum quam medicina. Reliqua conferamus. Ac mihi primum agendum est cum fratre philosopho, cuius ego in hodierna contentione propositum mirari satis non possum. Nihil enim videtur | habere philosophia praestantius quam quod modicis contenta est, ampliores opes non desiderat. N a m si cupiditates easdem quas ceteri habet, non video quid prosit. Neque me praeterit, iudices, quam multa dici adversus hanc professionem ab iis soleant quorum libertatem non impediunt personae. Quippe hos illi et vanos vocant et otiosos et in ambitum ipsum contra quem maxime disserere videntur alligatos. Mihi cum fratre quaestio est. Haec ergo leviora dixisse satis est, philosophiam non esse necessariam. Ego enim mores nasci puto et propriam cuiusque naturae virtutem. Alia forsitan discantur, quaedam experimentis cognoscenda sunt: boni mores constant voluntate. Id patere diversis utriusque partis exemplis potest. Nam et optimos viros citra philosophiam fuisse constabit et studiosos sapientiae usque ad ultima exempla scelerum nequitiaeque venisse. N o n enim, ut opinor, ex istorum scholis abstinentiam didicere Fabricii, Curii, nec uti mortem contemnerent Decii consecuti sunt [nec] vetera horum explicando monumenta. Tulit civitas populi Romani liberatores Brutos, tulit Camillos, antequam ulla istius artis simulado irreperet. Iam vero si ex diverso intueri placeat, quis ignorât ex ipsa Socratis, quo velut fonte omnis philosophia mainasse creditur, schola evasisse tyrannos et hostes patriae suae? Non est igitur necessaria philosophia. Atqui etiam ut studio perveniri ad sapientiam possit, via tamen eius incerta est. Namque ut omnes in unum philosophos contraham, non 5 res D 2 : ars Há.1, Watt 4, 1 est del. Scb. 5 habet Bu. ·. -ent A ß 5 , 5 uidentur BD : -etur A C 6, 2 enim β : autem A 7, 6 nec del. Gron. 7 liberatores Aer. : liberiores A ß 9, 1 atqui etiam Sch. : atqui enim A ß : atquin Leo 2 incerta Pith. : c-

Aß

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 268.3-15

85

tarnen inter eos constare potest quae potissimum secta adsciscenda nobis, quibus praeceptis parendum sit. Pugnant inter se atque dissentiunt et perpetuam h a n c per saecula 1 0 litem trahunt. Aliis s u m m u m b o n u m voluptas h a b e t u r ; quidam id in nuda virtute posuerunt; nonnulli miscere ista conati sunt atque confundere, et ex bonis corporis animique et eorum quae e x t r a essent ad finem vitae beatae perveniri posse existimaverunt; delectavit q u o s d a m modus o m n i u m .

5

5

11 lam vero quanta circa deos pugna! Quidam nihil agi sine Providentia credunt; alii curam deorum intra sidera continent; quidam in totum deos sustulerunt; quidam, dum hoc 1 2 erubescunt, cura vacare utique dixerunt. Hi nos ad administrationem rei publicae h o r t a n t u r ; il li nihil periculosius civilibus officiis credunt. Q u o s d a m videas odio pecuniae ferri nudos expositosque, veluti ad p r o v o c a n d a s calamitates; sunt qui voluptates non animi m o d o sed etiam corporis inter 13 praecipua ducant b o n a . Q u i b u s credam? Q u i b u s a c c e d a m i Quidquid p r o b a v e r o , plures negaturi sint. N e c p o r r o quaep. 95 c u m q u e praecipiuntur * possunt. Ergo et | non necessariam esse philosophiam et difficilem electionem esse diximus; atque inter ipsos etiam plerosque philosophos constat (ve1 4 r u m ) vix posse percipi. N e q u e ego ignoro esse quosdam qui [ q u a m q u a m ] n o m e n Sapientiae facile atque avide (ut sic dixerim) dederunt; tamen idem sapientem ex fabulis repetunt, et inter eos qui studuerunt, qui elaboraverunt, nullum 15 adhuc inventum esse confitentur. Verumtamen, ut aliqua etiam de universo l o q u a m u r , quis usus ipsorum virorum? 4 constare inter eos A adsciscenda Ro.] disce- Aß 5 sit om. β 10, 4 perueniri C D : -ire Aß 5 omnium Bu. : hominum ABQD(f') 11, 3 dum Wi. : cum Aß (quo recepto erubescerent Gron.) 4 utique (i.e. omnino ; cf. supra intra sidera) Pitb. : utraque Aß 13, 3 lac. itid Wi. possunt A C D : stare ρ- Β 5 verum add. SB1 14, 2 quamquam del. Wi. 2 - 3 nomen . . . dederunt] cf. Watt, qui Sapientiae pro sap3 idem Gron. : quidam Aß sapientem Aer. : -tiam Aß 15, 2 virorum del. voluit Bu.

5

5

5

86

16

17

p.96 18

19

20

M. FABII QUINTILIANI

Militiaene utiles an civilibus officiis? Quid in his deprehendas praeter fictam frontem et perpetuum otium et quandam ex arrogantia auctoritatem? Verum sint ista (ut dicitur) magna: ego haec ad formam legemque paterni testamenti voco. Quid civitati prosunt? Amputant vitia? Nimirum nemo luxuriosus est, nemo pecuniae cupidus. Haec de philosopho dixisse satis est: transeamus ad oratorem. Quem intellego fiducia eloquentiae ad hanc descendisse causam. Multum se valere in iudiciis putant; rapiunt malas aliquando causas. Et sane si iustitia valeat, quid est eloquentia? Quid ergo civitati conferunt? Illa enim sane remittamus, omne circa verba Studium et, cum rerum natura beneficio suo ita homines instruxerit ut nulla res non voce explicetur, supervacuum quendam in exornando la|borem. Eodem redeant omnia: quid civitati profuisti? Advocatione tua defensus est aliquis: sed laesus qui ex diverso erat. Eripuisti periculo reum: unde scio an nocentem? Innocentia quidem per se valet. Damnatus est aliquis accusante te: unde scio an eloquentiae vitium sit? Quid ego de privatis loquor? Civitatium status scimus ab oratoribus esse conversos: sive illam Atheniensium civitatem, quondam late principem, intueri placeat, accisas eius vires animadvertemus vitio contionantium; sive populi Romani statum excutere voluerimus, nonne gravissimas seditiones, nonne turbidissimas condones eloquentissimus quisque habuit, nonne illi Gracchi ad evertendam rem publicam his veluti armis succincti accesserunt? Quid ego dicam quantum civitati obfuerit eloquentia? Sibi nocuit. Summos utriusque partis oratores videamus. Nonne Demosthenen illum oppressum veneno suo

3 utiles ed. Leid. : -lis A ß 6 f o r m u l a m Rane. 16, 4 est] sit Ro. 17, 4 e x o r n a n d o ed. Leid. : ex(h)ora- A ß 18, 5 vitium] victima SB1 19, 2 ciuitatum β 8 uertendam A 2 0 , 1 obfuerit Sch. : p r o f u - A ß : nocu- Ro. 2 gentis tempt. Ro. demost(h)enem A ß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 268.15-23

87

scimus, n o n n e Ciceronem in illis in quibus totiens placuerat rostris poena sua expositum ? 21 H a e c dixisse satis erat: n a m si civitati nihil utilitatis adferunt hi cum quibus contendi, satis erat relictum esse me solum. Aliqua tamen de medicina dicam, n o n mehercule iactandi mei causa, sed c o m m e n d a n d a e artis ipsius. Cuius auctores ante omnia accepimus deos, sive (ut maxime reor) (re vera d e d e r u n t ) , ut haec infirmitas h o m i n u m haberet adiumenta aliqua atque solacia, sive t a n t u m huic arti tribup. 97 ere maiores ut earn vix crederent | humanis potuisse ingeniis 2 2 inveniri, sive ipsa medicina per se sacrum est. C o n t e n d a m u s sane apud secures: si quem (quod absit omen) subita deprehenderit valetudo, oratoremne consulet? Quid nunc ego enumererei contra q u o t fortunae iniurias medicina advocetur? - illam valetudinem qua spiritus frangitur, an illam qua visus periclitatur, an illam qua vulnera curanda sunt, an 23 illam qua debilitati occurritur. Removeam medicinam: tu, philosophe, consolaberis? Q u o d h o m i n u m genus est, qui sexus, quae aetas, quae n o n utilitatem ex hac petat? Itaque, etiamsi medicina vinci fata non potuerunt, productus est tamen usque ad eam ( a e t a t e m ) pater noster, qui tres liberos habebat.

5 p o e n a sua] p a r t e sui Sch. 2 1 , 2 satis erat] s- p a t e t (sive liquet) Watt : sequitur vel constat Hâ.1 6 re vera d e d e r u n t add. SB1 2 2 , 1 c o n t e n d i m u s Ro. : - e m n a m u s Sch. 2 anne sin ? o m e n Gron. (ominis iam Fr.) : o m n i b u s A ß 6 periclitatur C : -antur A B D 2 3 , 2 consolaberis Aer. : consula- A B C : consultaD 3 hac Aer. : hoc A ß 5 post eam (ea B) aetatem add. Sch., q u a m vidistis senectutem per medicum filium Leo 6 in his et medicum add. coni. SBZ

5

5

5

5

88

M. FABII QUINTILI ANI

269 Dives sub tyranno auctionatus Depositi sit actio. Pauper et dives amici erant, pauperi duo filii adulescentes. C u m tyrannus esse coepisset in civitate, dives facta auctione discessit. R u m o r erat pecuniam apud pauperem esse depositam. Tyrannus accersît p a u p e r e m ; torsit ipsum, torsit et filios eius. C u m ille pernegaret penes se esse, dimissus est. Postea tyrannus occisus est. Redît dives. Petit pecuniam, quam se deposuisse apud pau|perem dicit, et duos servos, quos solos exilii comités h a b u e r a t , in quaestionem pollicetur.

p. 98

1

5

DECLAMATIO D e p o s i t u m peto. Scio h u n c esse ordinem probationis, ut prim u m ostendam habuisse pecuniam q u a m deponerem. D e h o c n e m o dubitat: dives fui. Etiamsi me cupiditas amici ad duos servos redegit, aliquando tamen n u m e r a b a r inter principes huius civitatis. E t ut sciatis pecuniam n o n satis esse, P a t r i m o n i u m meum detinet, si d o m u m , si mancipia, si ven-

2 dita esse o m n i a , si in pecuniam redacta constabit. Superest ut deponendae pecuniae habuerim causam. Fuisse me in meto fortunae huius q u a m patior manifestum est; nihil minus fuisse rationis q u a m ut m e c u m pecuniam ferrem liquere o m nibus credo. N e c illud t a n t u m m o d o dico, ne persequeretur tyrannus: ne quid itineris casus auferret, ne fugientem onus ipsum gravaret. Potestis aliquid e d a m e x ipso fugae c o m i t a tu colligere: ne servos quidem amplius quam duos duxi. 3 Deponendi fuit ratio. P r o x i m u m est ut quaeramus: apud quem deponendum fuit? Apud aliquem in civitate. Quis 269 thema 4 accersit β : -siit A 7 dicit Ri. : dixit Aß 1, 3 ostendam (me ) Ri. 5 duos A 2 C 2 : nos A1 : uos BC 1 {de D n.l.) 2, 6 quid C D : quit A : quis Β 3, 2 fuerit Sch. (si) apud aliquem Gron.

5

5

DECLAMATIONES MINORES 269.1-8

89

amicior mihi? In q u o plus esse fidei existimavi? H o c pro4 b a n d u m diutius foret nisi sciretis; constitit inter omnes. Dicat iste q u a m multa volet adversus f a m a m , d u m tarnen constet nihil aliud esse istam q u a m consensum civitatis. Si ab universis tarnen ad singulos vocamur, et t y r a n n u m testem p. 99 dabo. Ilium quidem | neque ego laudo; sed ipsa vitia eius, ipsa scelera facient huic rei auctoritatem: ubi pecuniam credidit esse qui quaerebat, (qui a d e o ) n o n dubitavit ut torto tibi et perneganti n o n crederei, ut quaestionem usque in liberos mitteret? 5 'Sed in tormentis' inquit 'perseveravi.' Q u a m honeste feceras si redderes! 'Sed et liberi perseverarunt.' N a m et tu fortasse propter illos perseverasti. N e q u e ego dubito quin prius istud a fide feceris. Sed te male (ut sic dixerim) docuit patientia. Indignum putasti tam multa passum esse propter alienam pecuniam. Illud certe manifestum est, hinc tibi venire fiduciam negandi, q u o d negasti. 6 Si tortus n o n esses, mihi illa sufficerent: pecuniam habui, deponere debui, a p u d neminem alium deponere illam debui, sciunt servi mei. [[Mutasti a n i m u m post istud t o r m e n t u m . ] Si tarnen tibi m a g n u m videtur in tormentis esse m o m e n t u m , 7 et isti torqueantur. Rem quidem facio miseram: do in quaestionem (iam dices mihi) servos — sed qui propter hoc servi sunt, ut t o r q u e a n t u r ; alioqui n o n eram t a m ingratus ut in hoc n o m i n e adhuc eos detinerem qui mecum soli fuissent. 8 Sustinebitis igitur tormenta, fidelissimi comités, sustinebitis quaestionem, optime meriti. Sed ignoscite. Facilius est egestatem ferre in hac natis. M e onerat m a i o r u m m e o r u m dignitas, onerat prioris consuetudo vitae, onerat etiam fama; et o m n i n o de innocentia mea quaeritur. |

4, 3 c o n s e n s u m Ri. : se- A ß 7 qui a d e o add. Wi. (adeo Ro.) 5, 3 quin D : qui A B C 4 a] b o n a Aer. 6, 3 istum instrumentum A 4 uidetur Β : -eretur A C D 5 t o r q u e a n t u r Ri. : -erentur A ß : - e b u n t u r Aer.

5

5

5

S

90 p. 100

9

M. FABII QUINTILIAN1

Indebitarli pecuniam ab a m i c o peto, et hune potissimum quem calumniarer elegi, quam si defodi, si abscondi, [cum] si hic vere pauper est, ne d a m n a t o quidem sim recepturus? R e m incredibilem, et in qua me dementiae crimine damnari

1 0 necesse est! Ante o m n i a perdidisse me o m n e m pecuniam dico ne dives esse possim, ideo demum mentior ut mihi cum duobus servis tortis, si tamen quaestioni superfuerint, vivendum sit, qualis in exilio fui, qualis cum t y r a n n u m fugerem, si minus, soli? E g o si calumnior a m i c u m m e u m , graviorem p o e n a m ferre non possum: perdo quidquid peto. E t q u a m causam irascendi tibi habui? Q u i d tantum mali fecisti mihi ut ego non sim tormentis tuis contentus? Scio dici simile aliquid etiam ex parte diversa: quem sibi usum fore pecuniae [dicet]? Ante o m n i a h o c dissimile est, q u o d pauperi alioqui et duorum liberorum patri (quae res acerbiorem paupertatem facit) tamen secreta pecunia et ab1 2 dita adfert securitatem. N a m ut possessiones non pares, ut familiam non emas, non laxiore habites d o m o , adversus fortunara tamen tutus es: tibi pecunia h o c praestat, ut sis pauper securus. Adice illud, quod tu de longioribus temporibus cogitas.

5

5

11

13

ρ. 101

5

5

In s u m m a , si vincis, aliquam tamen potes spectare ration e m ; ego cur litigem quid est? Ut aliquid a u f e r a m ? Q u i d habes nisi depositum? E g o me, iudices, h a n c pecuniam perdidisse scio. N a m ut damneds, q u o m o d o m a n u m m i t t a m ? Perseverabit enim in | ista simulatione h o m o quem nec tormenta vicerunt. O m n i s litis huiusce causa mihi in h o c est, ut defendam pudorem meum. 9, 2 defodi Ri., auct. Gron. : eff- Aß quam SB 1 : cum Aß cum del. SB1 10, 2 ne . . . possim] pecuniam enim abditam in lucem extrahere post accusationem factum non audeat 5 si minus, soli post sit Aß post fugerem (sic enim volui) transp. SB' 8 tuis Sch. : istius Aß : istis Aer. 11, 2 dicet del. Ha.2 13, 4 quomodo Ha. 3 : quo Aß manum Aer. : -u Aß : -usPith. 5 perseverabit Aer. : -auit Aß 6 omnis litis . . . causa C : omneslites . . . causae A B D

5

91

DECLAMATIONES M I N O R E S 2 6 9 . 9 - 2 7 0 .

14

Tu tarnen inveni ubi abdiderim. Nescis? Quaere! Hi servi a me non recesserunt, hi conscii sunt omnium, hi mihi irasci possunt si tormentis sine causa offeruntur. 'Non est tamen aequum comparari fidem tormentorum. E x altera parte liberi et ingenui torti sunt, ex altera parte servi.' Non facit status

15 pertinaciam, sed causa mentiendi. Ergo quomodo ego dico: 'perseverasti ut pecuniam lucrifaceres; spectasti sequentia tempora, spectasti lucrum', sic tu die: servi mei quid spec16 taturi sunt, quid ex hoc consequentur? Et vos quidem tyrannus (ut parcissime loquar) dimisit; tu arbitrio tuo torque. Quidquid passus es, quidquid adicere inveniendae veritatis gratia potes, adhibe. Dum spiritus erit, dum loqui poterunt, quaere [an negent]; et si perseveraverint, aude dicere homines in tormentis solere mentiri.

5

5

270 R a p t a ex duabus geminis

p. 102

Qui causa mortis fuerit, capite puniatur. E x duabus geminis adulescens alteram rapuit. Ea se suspendit. Pater alteram eduxit ad magistratus et praecepit illi ut mortem raptoris optaret. Adulescens putavit eam esse quam rapuerat. Duci eum iussit magistratus. Postea I compertum est quid accidisset. Accusatur pater quod causa mortis fuerit.

14, 1 abdiderim Aß

Wi. : perdi- A ß

d u m . . . p o t e r u n t . q u a e r e vulg. 270

5 status Gron.

1 5 , 1 ergo q u o m o d o ego β : ego q - A thema

5 q u i d Ro.

(cf. SB1) : quod A ß

: ista res

16, 4 potes, adhibe

5 an negent dei

SB1

5

92 1

2

3

ρ. 103 4

5

M. FABII QUINTILIANI

SERMO Facilis et in promptu ratio est huic seni quod pertinet ad adfectum [paenitentiae], quod pertinet ad aequitatem. Nisi tarnen etiam iure defenditur, verendum erit ne illum fientes iudices damnent. Diligenter ergo pugnare circa legem debebimus. Et sane asperiores in controversia partes fortasse recte declamatores relinquant: divisio paene hoc proprium habet, ostendere ossa et nervös controversiae, et, secundum meum quidem iudicium, idem praestare declamatio debet. Nam sine his de quibus locutus sum caro ipsa per se quid sit intellegitis. Sed in declamatione vestienda sunt haec, ut ex illis (externis decorem, ex his) interioribus vires habeat. Finiamus ergo necesse est quid sit causa mortis. Tota enim lis et omne discrimen controversiae in hoc positum est. Nam si ad finitionem partis adversae accedimus, ut causa mortis sit qui attulerit causam alicui moriendi, per quem factum sit ut aliquis moreretur, nullo modo defendere nos possumus. Ñeque enim dubitabitur quin per hune factum sit ut ille moreretur | qui filiam ad magistratum produxit, qui praecepit ut mortem raptoris optaret. Nos ergo causam id esse mortis dicemus quod nullis extra accidentibus causis mortem homini adferat, quod solum mortem homini attulerit. Deinde dicemus, si accedendum sit finitioni partis adversae, frequenter etiam honestissima in hanc calumniam cadere posse. Subiungemus quaestionem an possit quisquam accusari quod causa mortis fuerit in eo qui iure sit occisus. Sequitur quaestio an hic iure sit occisus. Post haec licebit nobis dicere ilia quae sola dicuntur. 1, 3 paenitentiae del. Ri. 4 erit om. β fientes SB1, Hâ.1, Wi. (coni.) : -em A ß 2, 3 et secundum Pith. : s- et A ß 7 externis . . . h i s add. SB3 (cf. SB') habeat Leo : -eant A ß 3, 4 qui adtulerit A 2 : quid att- BD : quid t- A 1 : quicquid att- C 7 produxit Sch. : perd- A (ex perduxerit) β 4, 2 accidentibus A 2 Β : exci1 A CD 3 adtulerit A : int- β 5, 4 (hodie) sola Ri. : (maie) sHâ.1

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 270.1-11 6

93

DECLAMATIO ' Q u i causa mortis fuerit, capite puniatur.' Satis ostendit ipsa poena eum demum teneri h a c lege qui idem commiserit q u o d si occidisset. N e q u e enim gravius q u i c q u a m adversus eum qui sua manu interfecerit constituere potuit legum lator q u a m adversus eum qui causam praestitisset. Ergo [et] simi-

7 litudine p o e n a e etiam crimen par exigere debetis. H o c quo pertinet? N e existimetis veram illam esse finitionem qua pars diversa complectitur, ut per q u e m c u m q u e steterit uti h o m o occidatur, is c o n t i n u o causa mortis fuisse videatur. Alioqui ista ratione et i lie qui nocentem accusavit causa mortis fuit, et ille qui testimonium in reum dixit, etiamsi verum id fuit, causa tamen mortis haberi potest, et ille qui adúlteros marito prodidit | [causa mortis haberi potest] et 8 ille qui sceleratum produxit in publicum. Cur igitur hi accusari ista lege non possunt? Q u o n i a m non per ipsos tantum 9 stetit, q u o n i a m iure perierunt ii quibus mors aliata est. Sed h a n c partem reservemus. Interim videamus quid sit causa mortis. N o s id dicimus causam esse mortis q u o d homini m o r t e m attulerit solum, quod nullis e x t r a accidentibus causis n o x i u m fuerit, quo h o m o periturus fuerit etiamsi nil ipse fecisset. 10 Id quod dicimus tale est? Intuendae sunt res ipsae quae in crimen deducuntur. Produxi filiam ad magistratum: quid h o c ad inferendam per se pertinet m o r t e m ? Praecepi ut mortem optaret. Detrahe quod ille raptor est, detrahe q u o d [et] lex raptorem interfici iubet, detrahe q u o d filia m o r t e m raptoris optavit: ipsum q u o d ego feci mortem homini adferre non potuit. N o n possum ergo videri causa mortis homini 11 fuisse. Q u i d feci? Q u o d innoxium erat si nihil ille fecisset.

6, 4 si] qui Fr. 6 et del. Ri. 7, 2 qua SB3 : quam Aß 4 is D : si A B C : hie Aer. 6 fuit] fuerit Fr. 8 causa ... potest del. SB2 9, 4 solum; quod Ri. : quod s- A C D : quod Β 10, 4 et del. Wi.

94

M. FABII QUINTILIANI

Fingite enim h a e c accidere potuisse: produxi filiam, optare m o r t e m iussi; ignoret sane quae sit ad magistratus educta. Si potest dicere: 'nihil tale admisi', nihil nocuerint ea quae ego feci. Q u i d ergo illi causa mortis fuit? Q u o d rapuit, q u o d lex 1 2 m o r t e m constituit. E t h o c paene adversariorum confessione manifestum est: n o n agunt cum ea quae optavit. N e q u e ego ρ. 105 sum tam durus ac demens ut pro salute m e a filiam | periculo m e o o p p o n a m ; sed uti mihi h o c a r g u m e n t o licet, q u o n i a m et illa tuta est. Eadem enim quae dicuntur a me ab illa dicerentur: 'optavi m o r t e m ; num tamen h o c nocuisset si adversus 13 alium fecissem?' Q u e m l i b e t apprehendi ex turba circumstantium crédité; huius m o r t e m optavit: num occidetur? N o n , ut opinor. N o n ergo ipsa optio in causa mortis est, sed id propter quod optio valet. Tuta est h a c defensione filia 1 4 mea, et (ut dixi) sententia q u o q u e a c c u s a t o r u m secura. Q u i d mihi accedit supra haec? Unum adhuc p a t r o c i n i u m : non enim h o c tantum dico: 'si ille non rapuisset, causa mortis non fuissem', sed illud etiam: 'si filia mihi n o n paruisset, causa mortis non fuissem.' 15

H a e c , si non iure occisus esset, si errore tantum perisset, dicerem; nunc illud utique inter me et partem diversam conveniat necesse est, non posse eum accusari qui [unus vel] attulerit m o r t e m nocenti si erit unus ex iis de quibus paulo ante loquebamur, vel accusator vel testis vel iudex vel index.

16 Videamus igitur an iure raptor sit occisus, et sic agamus t a m q u a m adhuc vivat, t a m q u a m adhuc de eo quaeratur, an occidi raptorem oporteat. N o n educo alteram filiam ad magistratus, nihil ut optet praecipio. Filia mea vitiata est, ob 17 h o c pérît. D i c o raptorem occidi oportere. N e c statim nitor | p. 106 illa aequitate, ut dicam q u a m iustum sit eum qui intulerit 1 1 , 3 magistratum β 12, 3 mea filiam SB1 : f- meam Aß 4 meo] an delendum? 13, 3 optio Aer. : opinio Aß 14, 2 accedit Sek. : accidit Aß IS, 3 unus vel del. Wi. (vel iam del. Sch.) 4 nocenti Sch. : -is Aß 16, 4 optet A 2 (ob-), D : oportet A ' B C (item infra, 1 8 , 3 ) 17, 2 quam Ri. : quod Aß

DECLAMATIONES MINORES 270.11-22

18

19

20

21 p.107 22

95

iniuriam interfici cum perierit ilia quae accepit; de iure ipso loquor. Lege c o m p r e h e n s u m est ut rapta raptoris m o r t e m vel nuptias optet. Ut opinor, una causa legis huius fuit ut de raptore secundum voluntatem raptae constitueretur. Alioqui multa accidere possunt propter quae rapta n o n optet. Fingamus vitiatam esse earn quae loqui non possit: n u m impune iniuriam fecerit quoniam miserae fecit? N u t u m nempe eius aut vultum aut aliquod signum animi intueri oporteret. 'At id n o n est optio, nec satis verba legis explebuntur.' Occideretur tamen raptor si id velie r a p t a m intellegeremus. Fingamus valetudinem consecutam raptae, ut educi ad magistratus n o n posset. Deerit aliquid legi, vindicari tamen earn tanto magis oportet q u o d credibile erit etiam ipsam valetudinem ex iniuria natam. Q u o d si non utique (ut ex his manifestum est) vocem raptae exigi oportet sed solam voluntatem, videamus iam an q u a e rapta est mori raptorem voluerit. Plusne vobis videretur, iudices, si apud magistratum locuta esset q u a m q u o d ad magistratum venire non ausa est, q u o d oculos suos ostendere circumstantibus, ostendere luci n o n potuit, ipsa sua m a n u vitam misera finivit? Da vires: occidet prius quae propter h a n c iniuriam perit. Dubium est scilicet quid fac|tura fuerit si vixisset? Raptorem ergo perire oportuit. Iam fortiter dico: quid interest quo m o d o perierit? Cur ergo, si hoc m o d o poterat occidi, falso alteram filiam eduxi? (Si) dicerem: l u c t u s c o n f u d e r a t ' , si dicerem: 'dolor suadebat', ignosceretis t a m e n ; nunc mihi necessarium consilium praesens iniuria dedit. Duas filias ha-

4 rapta orn. A 19, 1 educi Ri., auct. Pith. : eae d u c i * A post corr. : te ea d- Β : ded- C : ea d- D 3 o p o r t e b i t Ro. 20, 2 o p o r t e t Β : -eret A C D 3 iam Ro. : tamen A B C : a u t e m D : t a n d e m Scb. 7 potuit Ri. : -uerit Α β ipsa C D : ipsi A B finivit Ri., auct. Scb. •. pun- A 2 C D : p u n i u n t A ' Β 2 2 , 3 si add. Delrio 4 dicerem Scb., Gron. : liceret Α β

5

5

5

5

96

M. FABII QUINTILIANI

bueram, rapta erat altera, perierat. Munienda domus fuit, et voce potissimum alterius virginis soror vindicanda, ne quis dubitaret quid factura esset ( i n ) iniuria sua. 23 Partis quidem adversae impudentiam mirari satis non possum. Causam mortis esse existimant eum propter quem ( quis ) perierit, cum eum cui causa mortis fuerit occidi oportere constet, et raptorem perisse indignantur, cum certum sit filiam meam propter raptorem perisse. [Hoc isti causam mortis vocant.] Cur ergo occisum vindicari oportet quem 2 4 certum esset, si viveret, occidi oportere? Et haec omnia quae pro causa mea dixi, quibus collegi me non esse obligatum huic legi, non temporis causa nec praesentis periculi fingere me vel ex eo manifestum est, quod raptorem aliter occidi: nam si id esset causa mortis quod isti videri volunt, hac lege me ulcisci potuissem. 25

Iamdiu me, iudices, circa iura morari scio longeque recessisse a paternis adfectibus. Ergo ego in ultionem filiae meae nihil feci nisi quod licuit? | Adii magistratus, fortiorem puellae vocem imperavi, quia tutum erat? Ego vero totos in medium profero adfectus: nec mihi in cogitatione tum lex fuit, nec iura respexi, sed quae próxima vindicandae infelicis filiae via occurrit, hanc intendi, hanc secutus sum. Bene ces-

2 6 sit quod et licuit. Age, si non habuissem quam educerem ad magistratus, cuius vice me ulciscerer, non in publico, non in foro his me senilibus manibus vindicassem? Tu, Fortuna, facies quod occurrerit; iam non potes efficere ut paeniteat. 2 7 Filiam perdidi: scio h o c minimum esse malorum meorum. Sunt qui gravissimum existimant únicos perdere, et quotiens non habeant ad quod solacium respiciant calamitatis, videtur sine medicina dolor. H o c gravius est, iudices, perdere alteram ex geminis. Cotidie mihi occurrit imago funeris mei.

8 in add. Aer. 23, 3 quis add. Ri. 5—6 hoc ... vocant del. SB3, auct. Wi. 25, 1 me ont. A scio] sentio Scb. 2 ultione β 7 hanc (pr.)] hac SB1 2 7 , 3 calamitates Ro.

DECLAMATI ONES MINORES 2 7 0 . 2 2 - 2 7 1

97

Q u o magis placet filiae v e r e c u n d i a , q u o magis p r o b i t a s , h o c 2 8 validius s u b e u n t cogitationes: t a l e m miser perdidi. Si tarnen h o c v u l n u s intulisset f o r t u n a , si casus, c o m m u n i ( m e ) m o r talitatis condicione solarer. N u n c miser filiam q u o m o d o perdidi? A n t e o m n i a nec virginem nec n u p t a m . Q u a l i s ego infelix vultus caesos alioqui l a c e r a t o s q u e ac l a q u e o turnentes p a t e r vidi! Q u i m e m o t u s , qui intus aestus agitant! Q u a e ρ. 109 fuit verecundia illa q u a e u l t i o n e m e x p e c t a r e | n o n p o t u i t ! 2 9 H o r r e t a n i m u s r e c o r d a d , r e f u g i u n t cogitationes. M i s e r a quid passa est! N e c sane in causa r a p t u s a m o r fuit, n o n p r o p o s i t u m m a t r i m o n i i , n o n cupiditas n u p t i a r u m . Nihil h o r u m cogitavit qui n e s t í t q u a m rapuisset.

5

271 Ter fortis c o n t r a t e r t i u m f o r t e m Pauper et dives inimici e r a n t ; p a u p e r i u n u s filius, diviti tres. Fortiter p u g n a v e r u n t p a u p e r i s filius et u n u s ex divitis filiis. E lege fortes armis c o n t e n d e r u n t . Occisus est divitis filius. I t e r u m alter divitis filius c u m filio p a u p e r i s fortiter fecit et de p r a e m i o dimicans occisus est. Tertio bello is q u o q u e qui residuus erat divitis filius fortiter fecit, et idem ille p a u p e r i s filius. Dives p r o h i b e t filium p u g n a r e . N o n p a r e n t e m abdicat.

28, 2 me hie add. Wi., post solarer habet Β metus A ß

D

agitant A B D : -auit C : - a r u n t tempt.

6 motus Hâ.2 : Wi.

271 thema 5 bello is quoque Ro. : b- q- is A B C : q- b- is 6 idem] item Rane.

5

98 1

M. FABII QUINTIL1ANI SERMO

Prima illa communis omnibus fere ex abdicatione pendentibus controversiis quaestio, an utique necesse sit facere filio quidquid pater iusserit: in his tarnen controversiis quibus de 2 praesenti agitur, non de praeterito. Duo enim genera scitis esse abdicationum: aut obicitur quare fecerit filius aliquid aut obicitur quare non faciat. Asperius est illud genus abdicationum, in quo iam praeterît crimen nec emendationem recipit. In hoc lenius versantur patres et filii paulo liberius, in quo est emendationi locus. | p.iio

3

5

DECLAMATIO Ergo [non] omnia necesse est facere liberis quaecumque patres imperant? Multa sunt quae fieri non possunt; et ideo iudicium constitutum est adversus abdicantes quoniam recipiebat natura ut etiam patres aliquando aut errarent aut iniuste imperarent.

4

5

5

SERMO Ulis argumentis adiuvari solet haec quaestio:

5

[DECLAMATIO] Si imperes filio ut ( i u d e x ) sententiam dicat contra quam existimat, si testimonium iubeas dici eius rei quam ignorât, si sententiam in senatu * Haec magis civilia et in medio posita f s i ex nostra liberiate argumenta repetenda s u n t f , si capitolium me incendere iubeas, arcem occupare, licet dicere: haec sunt quae fieri non oporteat. 1, 4 in del. mallet Wi. 2, 6 emendationi her. : -nis Aß 3, 2 non del. Wi. 4, 1 SERMO om. β 5, 1 DECLAMATIO A : Sermo β : del. SB3 2 iudex add. Leo 4 lac. ind. SB3, contra ipsius iudicium vel sim. add. coni. SB2 5 s i . . . sunt] haec delenda, illa longius arcessita vel sim. supponendum coni. SB2 si ex] illa ex coni. Wi. 7 oporteat AC : -rtet BD

5

DECLAMATIONES MINORES 271.1-10

99

[SERMO] Secundo loco quaerimus an abdicari possit propter id q u o d facere vult e lege. 7

DECLAMATIO Postea videbimus ius istud utrum tale sit ut permittat mihi pugnare an tale ut iubeat etiam. | Interim, etsi utor mea potestate, n o n debeo tamen incidere in p o e n a m huius offensionis.

p. ill

8

5

SERMO Tertio loco quaerimus illud, an pugnare viris fortibus etiam necesse sit. H a e c q u o q u e quaestio in multis controversiis tractata est. Secundum nos erit scriptum legis.

9

DECLAMATIO 'Si plures fortiter fecerint, de praemio armis c o n t e n d a n e ' Iubemur pugnare; cogimur etiam si ego noluero. H o c u n u m acturi sumus, ut me adversarius timere putet. 'At enim de praemio iubet contendere; et si praemium remittitur, non est necessaria pugna.' At id ipsum lex complexa est, ne praemium remittatur, cum de praemio contendere armis iubet.

10

SERMO Post haec dicemus domui etiam honestam esse hanc contentionem; adiuvabimus propositionem nostrani ipsius patris iudicio.

6, 1 S E R M O del. SB3 Sch. : domi Α β

2 possit Ri. : -set A ß

10, 2 d o m u i

5

100 11

12

13

14

15

M. FABII QUINTILIANI

DECLAMATIO Primo filio pugnare permisisti. Iterum, quamvis experimentum triste, quod nunc maxime mihi opponis, iam haberes, pugnare tarnen permisisti. Quid est cur de me pessime sentías? ι Omnis abdicationis causa ex timore tuo pendet. Et est quidem istud inconsultum et sibi repugnans, abdicari filium indulgentia patris et aliquem carere liberie orbitatis metu. Verum hanc quoque detrahere tibi sollicitudinem volo. ([Erat illud quod a bono fratre et a pio dici posset: etiamsi periculosum sit, tanti est mihi. Non tam me ducit gloria militaris, nec fama victoriae: vindicandi mihi fratres sunt. An ego, qui paulo ante arma (ignoscat patria, ignoscant leges!) minore sacramento tuli et contra hostes sine respectu mei sanguinisque pugnavi, ubi mihi vindicandi sunt fratres, et duo fratres, non pugnabo? Non vel discrimen vitae subibo?] Ego accederem tuo Consilio si timerem. Sed multa sunt quae me faciant fortiorem. Ante omnia adversarius iam fatigatus est: cogita quotiens pugnaverit. Non dico quid fecerint hostes: non f i n d e t ceciderunt fratres mei. Fortiorem me faciet melior conscientia, fortiorem faciet et causa pugnae. Ille pro praemio pugnaturus est, quod iam bis accepit; ego pugnaturus sum pro fratribus, pro pietate. Fortiorem me faciet et fortuna: solet fatigari, solet, posteaquam nimium induisit, in fine deficere. Facit me fortiorem edam usus quidam: pugnantem illum saepius vidi. Scio quid maximum fratrem meum fefellerit, quomodo is qui secundo loco pugnabat deceptus sit. 11, 3 opponis Sek., Gron. : -nes Aß 12, 2 abdicari A : -re β 5-13, 5 erat... subibo? ita seel. SB3, a Wi. monitus, fort, post 15 ponenda 5 fratre Hâ.1 : pa- Aß 13, 2 minore Pith. : -es Aß 3 mei Β : meo ACD sanguinis (que del.) Castiglioni 4 vel (volens) Sch. 14, 4 inde] timide Hâ.1, alii alia Aer. : quidem A β

15, 3 quidam

DECLAMATIONES MINORES 2 7 1 . 1 1 - 2 7 2 . 1

16 ρ. 113

101

Illud autem plus q u a m verecundum et erubescendum nobis est: pauper pugnare filium suum n o n vetat. | Q u a n t u m

tu adicis ίIli animi q u o d times! Sed forsitan et incautiorem ilium faciat haec ipsa fiducia. Illud scio, favebit pugnanti mihi populus; scio futurum ut di immortales stent pro mea 1 7 parte. N o n solus mihi stare videbor: h a b e b o in commilitio fratrum m e o r u m animas. Si quid est in a n i m o praesagii, si quid in mente, ipsa spe praecipio victoriam, neque aliunde haec pertinacia venit. N o n precibus tuis, non minis terreor.

5

18 Alioqui quid agis a b d i c a n d o me nisi ut non pugnem incolumi rerum m e a r u m statu? C o g i t a b o de victoria, c o g i t a b o de vindicta. Si vero cum hac me infamia dimittis, iam nunc dico: a r m a dimittam.

272 Orbata proditrix Qui Consilia publica enuntiaverit, capite puniatur. Ad colligendum filii corpus n o c t e processif mater. C o m p r e h e n s a a b hostibus et torta indicavit auxilia venire; quibus oppressis de vinculis effugit et nuntiavit cuniculum agi. Oppressis hostibus rea est quod Consilia publica enuntiaverit. C D . 1

SERMO Potentior in h a c causa controversia q u a m lis est. Lis enim circa unum factum versatur. In qua illae sunt quaestiones: an h o c enuntiare sit; an etiamsi h o c est enuntiare, quisquís

17, 3 mente] causa SB1 post mente dist. Ha.1 Aß praecipio SB 3 : conc-Aß 272 thema nu- vel sim. Aß

1 enuntiaverit Scb., Gron. 1 , 2 potentior SB2 : potior A β

spe Ro. : spei (item in v. 5) :

5

102

p. 114

enuntiavit puniendus sit; an haec punienda quod enuntia2 verit. Cetera vero | controversiae maiorem cumulum habent: occisum praesidium et oppressus hostis et filius ille et hac causa egressa portas. Haec themata tractanda sunt omnia; sed curae habendum ut suo quidque loco tractetur.

3

p. 115

M. FABII QUINTILIANI

5

DECLAMATIO

'Qui publica Consilia enuntiaverit, capite puniatur.' Possum mirari, iudices, hac lege ream esse feminam; ñeque ( i d ) ideo dico quoniam non edam gravius puniendum sit si mentem prodendae rei publicae, perdendae civitatis in hoc sexu deprehenderimus, sed publica Consilia q u o m o d o in feminam 4 ceciderint invenire non possum. Q u a m quidem ego postea adfectus necessitate merito defendam; interim defendere verbis legis volo. N a m ut confiterer sic enuntiari Consilia, satis poterai tarnen vindictae in eam expensum videri per tormenta. Deinde nec Consilia enuntiasse videtur, quae nobis rursus quid hostis ageret nuntiavit. Quid enim dicitur fecisse? Indicasse venire auxilia. H o c neque nostrae civitatis est consilium ne5 que ullius alterius iam tantum consilium. Enuntiare vero aliud esse quam confiteri nemo adeo ignarus est loquendi ut nesciat. Enuntiatio voluntatem habet et animum non coactum, confessio expressam dolore multo necessitatem. Sed intellego non earn esse personam de qua loquimur ut satis sit eximere eam accusationi. 6 Volo ire per singula, cum tamen illud prius | interrogavero vos, iudices, an eadem ira eademque poena dignos putetis eos quos fortuna, quos vis, quos dolor coegerit confiteri

2, 1 controversiae] vide SB2 cumulum Pith. : tum- A 2 : tumultuili A 1 β 3 mulier ante hac add. Ri. ('possis mater aut illa' Wi.), praeter necessitatem, opinor 3, 3 iud(ices) β : -cium A id add. Gron., auct. Pith. 4 puniendum Ro. : -da A ß

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 272.1-11

7

8

9

ρ. i l 6 10

11

103

aliquid et eos quos odium rei publicae, spes praedae, a m o r hostis in h a n c egerit proditionem. Q u o d si nullo m o d o apud q u e m q u a m b o n o r u m virorum potest videri simile, iam et q u e m a d m o d u m in hostes incident videbimus et q u a n t a necessitate confessa sit. Ac satis erat p r i m u m illud dicere: quae filium in proelium misit, cuius partus et sanguis in proelio stetit, cuius filius, d u m nihil carius habet patria, d u m propulsare hostem vel virtute sua vel sanguine vel postremo corpore ipso morari studet, spiritum p r o nobis in certamine amisit, ita profecto institutus, ita a matre dimissus, hanc accusari aequum est, cuius misereri satis n o n possumus? Nocte egressa est. Quis h u n c in matre, quis miratur adfectum t a m q u a m novum? Ego vero plura confitebor, et quae forsitan plane admiratione f e i u s f digna sint. N o c t e m illam tenebrasque non timuit, h o r r i d a m ipsius loci in quo pugnatum erat imaginem tulit. H a e c per sanguinem h u m a n u m et per fracta tela et per mixta virorum e q u o r u m q u e corpora quaesivit filium suum, et, ne in t o t u m nulla sua culpa incidisse in hostes videatur, planxit et deos invocavit. N e m i n e m p u t o hactenus irasci calamitatibus. Cetera iam imputari ipsi non possunt. Hostibus confessa est, n o n d u m dico torta — illud satis est dicere: femina. Si mehercule primae tantum minae ac timor ille exercitus qui m o d o feliciter pugnaverat confudisset feminam o r b a m , stupentem malis, erat tarnen res digna venia: concessa est cum torqueretur. Ubi t a n t u m robur animi, ubi tarn firrnam solidamque mentem quae non dolore vincatur, n o n ignibus cedat, non verberibus ingemiscat? H a n c vero satis fortiter ac supra sexum suum fecisse credo quod nihil dixit a n t e q u a m torqueretur. In his tarnen necessitatibus, in his malis num demonstravit aditus quibus

6, 6 possunt haec videri similia Gron. 7, 4 vel virtute SB} : vel m o r t e A ß : virtute Leo 7 cuius Gron. : cui A B : cum C D 8, 1 quis (alt.) del. Ro. 3 eius del. coni. Wi. : etiam Gron. illa C 7 nulla] cf. SB2

104

M. FABII QU1NTILIANI

in u r b e m venire possent, n u m proposita nostra, num occultarti civitatis voluntatem patefecit? C u m torqueretur, m i n a t a est. 12

'At oppressa sunt auxilia a sociis missa.' Si d a m n a bellorum defiere hic, iudices, vacat, plura perdidimus; et acie in ilia quae circa filium miserae huius iacet tot fortissimi cives nostri ceciderunt. Si vero lex ista belli est, si nulla u m q u a m tam incruenta victoria contigit quae non haberet aliquam tristitiae r e c o r d a t i o n e m , pensavimus o m n i a ista victoria f r e c u s o f ut possit videri secundis ominibus et q u a d a m Providentia pro nobis deorum i m m o r t a l i u m factum ut h a e c cape-

5

1 3 retur. Intrassent civitatem hostes; nobis et s o m n o sepultis et securis a b o m n i cogitatione bellorum totus subito in visceribus ipsius urbis hostilis apparuisset exercitus, nec prius decessisset q u a m incenderei, opprimeret, diriperet. 14

H i c , si placet, feminae a n i m u m et in a m o r e m patriae adsumptas cúlpate vires. Discussit vincula illa; quae (ut parcissime dicam) hostis imposuerat, femina, anus, torta rupit. Quaeritis q u o a n i m o fecerit? Cogitate quid passura fuerit

p. 117 1 5 deprehensa: torta est a n t e q u a m offenderet. Ite | rum ingressa n o c t u r n u m iter, non confusa tenebris, non periculo, vicit cursu aetatem, sexum, infirmitatem. Secuti cives quidquid dixerat, quidquid fecerat mater. Salus ergo civitatis et victoria qua nunc gaudemus huic debentur. H o c est enuntiare?

11, 3 veniri posset Fr. 12, 2 et] en Hâ.1 acie in ilia SB3 : aciem illam A ß 3 post iacet dist. vulg. 6 (nec) recuso Pith. : secuta Ri. 13, 2 securis Aer. : -itate Aß 3 hostilis Gron. : -tis A ß decessisset SB3 : desisset (-iisset BD) Aß 14, 1 amorem Fr. : -e Aß 2 (vincula:) vincula Ro. 15, 3 infirmitate A : f- Ha.1 secuti] cf. SB1 5 enuntiare Pith. : -ri Aß

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 7 2 . 1 1 - 2 7 3 . 4

105

273

Debitor adulter Markus deprehensi adulteri bona possideat. Adversus sponsorem sit actio quae adversus debitorem. Quod debitor non solverit, sponsor solvat. Quidam debitorem suum in adulterio deprehendit. Bona omnia ex lege occupavit. Petit debitum ab sponsore. Ille CD. 1

5

SERMO Priusquam venimus ad causam, praeparare debebimus animum iudicis pro ipsa persona sponsoris.

2

p. 118

DECLAMATIO

Petitur a nobis pecunia quam non accepimus, non consumpsimus, non in ullum rerum nostrarum usum convertimus. Etiam cum istud periculum est sponsoris, miserabile est: bonitate labitur, humanitate conturbat. Hoc quo pertinet? Non ut extorqueam vobis, iudices, religionem, sed ut intellegatis, quod profecto cognoscitis, non esse exigendum a sponsore creditum nisi iure summo. 3 De quo priusquam loquor, etiamnum ea quae humanitatis et consuetudinis gratia dici soient non omitto. | Debitorem appellasti? Cum ipso cui dederas pecuniam egisti? Non enim aliter salvo pudore ad sponsorem venit creditor quam si 4 recipere a debitore non possit. Inhumane exigís, iniuste petis. Pecuniam quam credideras recepisti; nihil mea interest qua via. Quidquid est istud quod a te ad debitorem tuum pervenit, penes te est. Sponsor porro in hoc accipitur, ne 273 thema 5 ab AC : a BD (item 2, 7) 2, 3 in ullum Pith. : in il- A : in BC : om. D 4 cum ... sponsoris] sc. ita ut iure reus sit 3, 2 mansuetudinis coni. Wi. omitto Β : am- ACD 4 aliter B 2 C-.alter AB 1 D 5 posset Α'β

5

5

106

M . FABII QUINTILIANI

creditor in d a m n o sit. Vis scire q u a m sponsorem appellare 5 non possis? D e b i t o r e m appellare n o n potes. E t q u o n i a m confitendum est eandem esse causam m e a m q u a m debitoris, nec tu aliud videri vis, volo sic agere t a m q u a m petas a debitore, semota illa ratione, q u o d h o n e s t i o r persona sponsoris est, detracto eo quod debitor adulter est, q u o d deprehensus 6 est, q u o d punitus est. Fingamus ergo petere te a debitore cuius nos sponsores sumus. R e s p o n d e r e pro debitore tuo volo. 'Recepisti o m n i a ; q u a e c u m q u e possedi ad te transierunt. In his quae possedi erat debitum tuum. T o t u m habes; i m m o plus habes.' 7

Adversum haec quid respondes? 'Lege mihi b o n a debitoris tradita sunt, q u o n i a m eum in adulterio deprehendi.' N o n facimus legi isti controversiam. Q u i d t a m e n continet? Ut ad te b o n a debitoris pertineant. B o n a p o r r o quae sunt? Ut opi-

8 nor, ea quae detractis alienis deprehensa sunt. Finge alium creditorem fuisse eius quem tu deprehendisti. N u m dubium est quin, quamvis ad te b o n a pertinerent adulteri, recepturus tamen suum creditor fuerit? Ponamus nunc debitorem sine sponsore. R a t i o n e m , ut opinor, f d e p o | n e r e s f : detracto aere alieno omni, detractis oneribus b o n o r u m , q u o d residuum ex p a t r i m o n i o fuisset, id tibi lex concederei. Q u e m igitur calculum cum alio posuisti, p o n a s necesse est tecum. N a m patrimonii in alium transituri ea ratio est, ut primum credito satisfiat. Partem t a m q u a m debitor solvis, partem t a m q u a m 9 creditor accipis. E t i a m n u n c fingamus alios creditores et nihil in p a t r i m o n i o quod supersit. Id ut manifestius atque apertius dicam, sint possessiones huic deprehenso, sint mancipia, supellex, sit aes alienum cui aeri alieno non sufficiant ea quae in p a t r i m o n i o sunt. O c c u p a b i s mancipia, occupabis supellectilem: creditores inanes excuties atque dimittes? 7, 3 isti Fr. : istam Aß 8, 4 nunc Ri. : enim n- A : enim β : etiam nunc Sch. 5 poneres Sch. 8 posuisses Sch., Gron. 8 - 1 0 'nam . . . satisfiat fort, post concederei ponendum' Wi. 10 soluis C : -it A B D 9 , 6 dimittes C : dem-ABD

DECLAMATIONES MINORES 2 7 3 . 4 - 1 4

107

10 N o n potest h o c a e c u m videri tibimet ipsi f a e n e r a n t i . O m n i a igitur ea q u a e a p p a r e r e n t in c r e d i t u m et in aes a l i e n u m transissent; tu, q u a m v i s legem h a b e r e s q u a tibi adulteri b o n a d e b e r e n t u r , nihil tarnen ex eius adulteri bonis qui nihil h a b e ret récépissés. Sic e r g o t e c u m d e b i t o r t u u s l o q u i t u r : 'Bona m e a , id est, q u o d liberum in p a t r i m o n i o m e o est et q u o d p r o p r i e m e u m , ad te transiré debet lege. Prius solvo; et quid 11 interest ego solvam a n tu a u f e r a s ? ' N o n d e b e t e r g o tibi is cui p e c u n i a m credidisti, m u l t o m i n u s ego qui p r o f e c t o solutus sum si alter iam solvit. Q u i d enim alioqui facere m e vis? Integro statu debitoris mei si a m e petere maluisses, a d debit o r e m reverterer. Si d e b i t o r decessisset et b o n a eius a d hered e m pervenissent, ad h e r e d e m redirem, id est, b o n a persequerer p a t r i m o n i i ( e i u s ) p r o q u o e g o s p o p o n d i . Idem esset ρ. 120 reus a q u o fui r e p e t i t u r u s si quid t a m | q u a m s p o n s o r solvis12 sem. N u n c a d te t r a n s î t P a t r i m o n i u m , coepisti vicem h a b e r e heredis. Q u i d enim interest iure t e s t a m e n t i a d e f u n c t o veniat ad te h e r e d i t a s an lege a vivente? Si P a t r i m o n i u m mihi persequi licet, a d te r e d e a m necesse est. Ita istud q u o d accipere n o n p o t e s , si posses accipere, solveres. 13

SERMO H a e c de iure; illa iam de circumscriptione huius sponsoris.

14

DECLAMATIO Ego fortiter s p o p o n d i sine periculo p r o eo h o m i n e qui b o n a h a b e b a t . Tu q u o u s q u e a v a r i t i a m p e r d u x i s t i ? P a r u m est faen e r a r e civibus? Sine aliqua tua f r a u d e f a c t u m videbitur ut qui aliena pecunia u t e b a t u r inciderei in h o c p o t i s s i m u m a d u l t e r i u m ? Sed i n c i d e n t sane (ñeque enim mihi causa p r o

11, 6 pervenissent ... redirem Ri. : -irent ... -issem (-et C) Aß 7 eius add. SB3 esset Sek. : es Aß : esses Gron. 8 fui β : fuge A

108

M. FABII QUINTILIANI

ilio hodie dicenda est): quod protulisti habes, et plus quam protulisti habes. Est quod in rationes tuas tamquam creditor referas; est quod in lucrum tamquam maritus referas.

274 Tyrannus fulminatus Quo quis loco fulmine ictus fuerit, eodem sepeliatur. Tyranni corpus extra fines abiciatur. Tyrannus in foro fulminatus est. Quaeritur an eodem loco sepeliatur. | p. 121

1

SERMO In legum comparatione multa quaeri possunt, sed varie in quaque controversia. Interim quaeri solet an privata altera, altera publica sit, et utrum militaris altera, altera pertinens ad civilia officia. Hic omnia fere cetera paria sunt; utra utilior et magis necessaria civitati sit quaerendum est.

2

5

DECLAMATIO

Nondum rem comparo. Interim utrum magis necessarium putatis esse, servari earn legem quae ad sepulturam alicuius pertineat an earn quae ad poenam tyranni? Si in totum lex altera tollenda sit, nec ad praesens modo tempus sed in 3 universum, sine utra tandem facilius civitas stabit? Fulmine icti ut eodem loco sepeliantur quo sunt percussi ad quam tandem civitatis pertinet utilitatem? At hercule ut insepultus abiciatur tyrannus ad vindictam, ad securitatem pertinet. 4 Non satis putaverunt maiores eas poenas adversus tyrannum constituere quas possit excipere in vita. Multos magis tangit sepultura; ad cogitationem post se futurorum pleri-

274

2 , 5 nec ad C : haec ABD : nec in Aer.

5

DECLAMATIONES MINORES 273.14-274.8

5

6

7

8

109

q u e gravius m o v e n t u r . Vultis scire? P r o p t e r h o c litigatur. Est e r g o ( h a e c ) utilior. Q u i d si de e o q u a e r i m u s h o d i e a d q u e m leges, nisi in p o e n a m eius scriptae, n o n p e r t i n e n t ? Exuit se t y r a n n u s et erigit; s u p r a leges {se) p o n e n d o extra illas se posuit. H o m i n e m occidere n o n licet, t y r a n n u m licet. E x p u g n a r e d o m u m fas n o n est: arcem e x p u g n a b i t o p t i m u s q u i s q u e . Insidiatus | civi, etiamsi n o n effecerit scelus, p o e n a s tarnen legibus solvet: at qui h o c idem adversus t y r a n n u m fecerit, etiamsi dep r e h e n s u s fuerit, l a u d a b i t u r . Lex [praecipue] ista ad eos pertinet qui alioqui sepeliendi sunt, i d q u e verbis legis ipsis m a n i f e s t u m est. ' Q u o quis loco f u l m i n e ictus fuerit, eo sepeliat u r ' : a p p a r e t n o n de sepultura q u a e r i sed d e loco sepulturae. M a g i s a l i q u a n t o esse c o n t r a r i a f l e x h u i c f videretur si ita scripta esset ut f u l m i n e icti sepelirentur; t u m enim ipsa sep u l t u r a illis adsignari videretur, n u n c t a n t u m locus. Et p o r r o cui s e p u l t u r a n o n dari debet, adsignari locus debet? Sed t y r a n n u s f u l m i n e ictus est (non dico q u o loco, nec a d h u c a d t r a c t a t u m h u i u s invidiae accedo): h o c iliì p r o d e r i t ? Si n o b i s libertatem h u m a n a e m a n u s et m o r t a l i a Consilia attulissent, t r a h e r e t u r publicis m a n i b u s c o r p u s extra fines et u n u s q u i s q u e v e x a t i o n e eius l u d i b r i o q u e g a u d e r e t , n e m o n o n s u a m m a n u m esse q u a e t r a h e r e t , suas vires p u t a r e t ; q u o n i a m scelera eius a t q u e flagitia ab ipsis diis i m m o r t a l i b u s c o n d e m n a t a sunt, q u o n i a m p a t i e n t i a m n o s t r a m ac servitut e m n u m i n a n o n t u l e r u n t , continget ilií h o n o r ? H o c enim voluit ille qui f u l m e n vibravit? H o c cogitavit c u m illud nox i u m c a p u t sacris f l a m m i s petivit? P a r u m erat sepeliri tyr a n n u m nisi in f o r o etiam sepeliretur? Q u o n a m f a t o ego 4, 5 haec add. SB2 5, 3 se add. Aer. ponendo Pith. : inp- A, et sim. β 5 expugnabit Aer. : -auit A B C , et sim. D 6, 1 praecipue del. SB1 3 sepelietur A 5 lex huic] legi huic Ro. : lex (ista) huic coni, idem •. lex coni. Wi. 7 adsignare A 8 adsignari locus debet om. A ' D 7, 1 sed del. Ro. 8, 1 hoc enim] hocine Ha.2

110

M. FABII QUINTILIANI

nostrani civitatem, iudices, laborasse in ilio h o m i n e crediderim si, praeter ea quae adversus n o s singulos universosque fecit, partem speciosissimam civitatis et celeberrimam nobis ablaturus est? | p. 123

9

10

Si mehercule aliqui liberalis ci vis, i m m o si oprime meritus in foro fulmine esset ictus, dicerem tarnen excipienda quaedam. N e q u e enim o m n e s casus providere legum latores potuerunt; nec templa e x c e p t a sunt. F o r u m , q u o d mihi templum q u o d d a m Pacis videtur, in q u o iura exercentur, propter q u o d leges valent, bustis o c c u p a b i m u s , infaustis cineribus polluemus? T o t u m hercule potius relinquamus tyranni sepulchro; mutemus locum iudiciorum. PARS

5

S

ALTERA

SERMO Ut sepeliatur superstitione sola effici potest: ut in c o m p a r a tione legum illud potentissime dicamus, earn legem magis esse servandam quae deorum gratia scripta sit q u a m quae h o m i n u m : adversus tyranni ultionem hominibus tantum esse scriptam, et scriptam levissimam partem ultionis; h o c vero q u o d constitutum est, ut q u o quisque l o c o fulmine ictus esset eodem sepeliretur, religionis esse. 11

DECLAMATIO N e q u e h o c propter personam neque in h o n o r e m alicuius scripsisse potest legum lator videri, sed in reverentiam deorum. Fas n o n est visum movere ictum illum: q u o m o d o sede-

6 praeter ea Pith. : -ream Aß 9, 3 neque enim Hâ.2, Wi. : immo neque Aß 6 occupabimus Aer. : -auimus A B C , D ( ? ) 10, 6 (legem) hominibus Sch. 11, 4 visum movere Hâ.2 : uisubmoueri (ex -re) A : ui submouere vel sim. β sederant] se ded- Sch. : fude- (sefude- voluti?) Ro.

5

DECLAMATIONES MINORES 2 7 4 . 8 - 2 7 5

ρ. 124

111

rant flammae, ita con|cremandum corpus universum putaveruni. Existimatis locum ilium corpori datum? Fulmini 12 datus est. 'At tyrannus fulmine percussus est.' Hoc magis omnia religiose et cum cura deorum facere debemus. 'Sed in foro sepelietur tyrannus.' Qua magis? Mihi inter cetera etiam hoc quoque provisum esse f f a c t o f a diis immortalibus videtur, quod i ili loco destinatus est: nemo inire forum 13 nostrum poterit quin videat illud sepulchrum. Protinus enim sequatur cogitatio necesse est: tyrannus fuit ille, et fulmine ictus est, et ob hoc poenas diis immortalibus dedit. Quotiens noxios cruci figimus, celeberrimae eliguntur viae, ubi plurimi intueri, plurimi commoveri hoc metu possint. Omnis enim poena non tam ad delictum pertinet quam ad exemplum.

5

5

5

275 Heres ob adulterum fratrem Qui ob adulterium pecuniam acceperit, ignominiosus sit. Maior frater minorem in adulterio deprehendit. Pro (eo) rogante patre et abdicationem eius prominente, dimisit. Abdicarne est adulter. Mortuo patre inventus heres qui deprehenderat. Ignominiosus dicitur.

12, 3 q u a magis SB2 : q u a m ( q u o n i a m C) m- A ß : m- Ρ : ubi mGron. : n e m o m- SB1 : del. Ri. 4 facto A ' B C : fato A 2 D : del. SB1 6 poterit Ro. : -est A ß illud A 2 Β : -um A ' C D 13, 1 enim] haec tempt. Wi. 6 delictum C : die- A B D 275 tkema 2—3 p r o ( e o ) r o g a n t e Pith. : pror- A B C : p r o r- D 1 : p r o ( q u o ) r- D 2 : precante tempt. Hâ.2

5

112 1

p. 125

2

3

4

5

p. 126

M. FABII QUINTIUANI

DECLAMATIO 'Qui pecuniam ob adulterium acceperit, ignominiosus sit.' Hanc legem adversus eos primum constitutam esse dico qui pecuniam acceperunt ut adulterium committeretur, ideoque ignominiam adiunctam quod viderentur rem fecisse le|nonis. Verum etiamsi ii quoque tenentur qui in poenam commissi adulterii pecuniam acceperint, is tenetur qui pecuniam accepit. In mea causa utrum contendis? Pecuniam me accepisse cum dimitterem non probabis. Alioqui si hoc putares esse pecuniam accipere, abdicari fratrem, statim detulisses. Postea videbo qua causa dimissus sit; interim nego hoc esse pecuniam accipere. Sine dubio est tam manifestum ut nulla interpretatione egeat quid sit accipere pecuniam. Ego tamen non sum contentus hac defensione, nisi illud probavero, ne spem quidem pecuniae oblatam. Quid enim mihi pollicitus est pater? Si dimisissem, futurum ut abdicaret fratrem meum. Heredem testamento etiam eum quem abdicasset quis vetabat (instituí, vel) substituí in locum abdicati alium heredem? Non possum ergo videri propter pecuniam dimisisse, etiamsi propter hoc tantum dimisissem; nunc vero quam multa fuerunt propter quae dimitterem! Si hoc tantum me movit, quod frater erat, erat tamen satis plena defensio: et quod minor frater et quod f s u b f patre frater, ut etiamsi ipsi non parcerem, tamen et patris et mea causa non debuerim occidere. Nunc vero quis dubitet exorari me debuisse cum pater peteret? Putemus nihil patrem esse pollicitum, nullam mihi ultionem praestitisse, quis non impium me, quis non sceleratum putaret si non impetrasset? Nunc vero promisit ultionem pleniorem, integris inviolatisque manibus meis, et | ipse pater severus: neque enim est quod putetis defuisse ei gravitatem, defuisse ad vindictam animum: abdi1, 7 acceperunt coni. Ri. 2, 2 putares Ri. : -ris A ß 3 detulisses Aer. : dist- A ß 3, 6 instituí vel add. Pith. 4, 5 (accedit) et quod minor Hâ.1 sub] sub ( b o n o ) (vel pio) Ha.1

DECLAMATIONES MINORES 2 7 5 . 1 - 2 7 6 . 3

113

cavit; et non fecisse hoc eum temporis causa manifestum 6 testamento fuit. Ergo nec pecuniam mihi pollicitus est pater, et ego alias causas dimittendi habui q u a m pecuniam, et ille non abdicatus est ut ego lucrum facerem. Nec enim persuad e n cuiquam potest eum qui abdicatus sit haec passum esse causa mea. Q u a n t o plenior mihi vindicta contigit! Brevis enim poena mortis est; nunc diu eget, diu male audit.

5

276 Bona raptoris qui se suspendit Rapta raptoris mortem aut bona optet. Raptor se suspendit. Rapta optât bona. 1

DECLAMATIO

'Rapta raptoris mortem vel bona optet.' Raptam hanc esse pro qua loquor constat; ab eo raptam esse cuius bona optât non negatur; lege datam esse potestatem utrum vellet convenit inter nos. Quid est igitur quod obstet? 2 Negant dandam esse optionem puellae quoniam perierit raptor. Id nulla lege exceptum, nullo scripto verbo cautum est. Interpretatione igitur f t e m p o r i s f nituntur. Videamus haec qualis sit. 'Lex' inquit 'quae optare vel mortem vel bona permittit hoc satis significat, ex duobus o p t a n d u m esse. Quoniam igitur iam alterum optari non potest, ne optiop. 127 3 ni quidem locus est.' (Si) hanc legis vim esse con|cederemus, si ex duobus esset optio [eligenda] puellae, duo tamen 6 , 3 n o n a b d i c a t u s est SB1 : a- est n o n A ß : a- est ( s u a c a u s a ) , n o n HJ.3 6 egebit Pith, a u d i t SB3 : a u d i e t A ß 276 1, 4 vellet ( o p t a n d i ) tempt. Wi. 2, 3 t e m p o r i s ] o p t i o nis Pith. : legis coni. Ri. 3, 1 ( s i ) h a n c . . . c o n c e d e r e m u s her. : h a n c . . . c o n t e n d - ( c o n d e n d - A) A ß 2 si] num u t ? eligenda, quod α Sen. Contr. 1,5,6 (Wi.) nequaquam sublevatur, del. SB.3 : a g e n d a coni. Ri. : eligendi Schenkt

5

5

114

M. FABII QUINTILIANI

haec esse contenderem, natura et vi. Ñ e q u e enim si raptor nobis subductus est, m o r s ipsa nihil est. Sed q u o m o d o non satis est unum superesse, cum etiamsi duo essent n o n potu4 erit optari nisi unum? E t h a e c duo ita demum potenter a parte diversa proponerentur si essent iuncta. N u n c vero discreta sunt ipsa legis scriptura: ' m o r t e m vel nuptias': ita duo; Simplicia, singula sunt [tarnen]. Praeterea ( s i ) lex ita scripta esset ut eligi iuberet, posset opponi f v e l f electioni si ex pluribus non esset; n u n c optio potest esse etiam singulorum. 5 Et illud, iudices, ante o m n i a intueri vos oportet: si quid e x lege inclinandum sit, spectate ut q u a m m i n i m u m ex eadem pereat. Adversarius enim queritur aliquam verbi interpretationem perire, nos t o t a m legem, t o t u m ius. Tolerabilis enim esset mihi cum adversariis c o n t e n t i o si quaereretur an h o c optare puella deberet; n u n c id agunt ut nihil optet, et nova q u a d a m a c perversa actione nituntur, ut b o n a raptoris optare puella non debeat quia optare nil aliud potest q u a m b o n a .

5

5

6

ρ. 128

'At non est aequum et m o r t e m raptoris contingere et bon a . ' Sed h o c eo pertinet ut si m o r t e m optavit o p t a r e n o n debeat b o n a . Ita demum enim et m o r t e m ei contigisse raptoris dicemus et b o n a . Aequum est etiam interpellari posse o p t i o n e m [etiam] facto ipsius, alieno vero iniquissimum. Q u a r e | si per h a n c stetisset ut r a p t o r periret ( q u a m q u a m possem dicere: 'illud n o n optavit, et legi non est satisfactum'), haberet tarnen aliquam rationem saltern falsa eius 7 calumnia. N u n c quid fecit puella ut raptor moreretur? Itaque huic non tantum in h o c l a b o r est, ut b o n a raptoris accipiat, sed in ilio m a i o r aliquanto, ut vobis approbet quid

5

4, 4 tarnen del. SB¡ (cf. Wi.) 4 - 5 (si) lex . . . esset Ro. : lex ... est Aß 5 vel del. coni. Wi. 5, 1 iud(ices) β : -cium A 2 spectate Wi. : -are Aß 5 quaereretur A C : quaererent Β : quereret D 8 nil A (corr.), Β : non CD 6, 2 optavit] -arit Ro. 4 etiam Wi. : enim Aß 5 etiam del. Ri. 6 stetisset Aer. : testis sed Aß 7 legi A : lege β 7, 3 uobis A C : n o - B D quid C : quodABD

5

DECLAMATIONES MINORES 2 7 6 . 3 - 1 1

8

9

10

ρ. 129

11

115

o p t a t u r a fuerit si viveret. D u a s e n i m sine d u b i o p o e n a s adversus r a p t o r e m lex constituit, f a l t e r a m tarnen m i t e m ; nec semper h a c cogitata et p u b l i c a t a crudeli iIli et s a n g u i n a r i a e t e n e t u r . f H o d i e q u e alioqui n o n n e m e r i t o a vobis, m e r i t o a civitate r e p r e h e n d e r e t u r si aliud n o n o p t a n d o h o c o s t e n d e r e t [et] fecisse r a p t o r e m q u o d ipsa esset o p t a t u r a ? H i n c t r a n s e u n t a d c o n i e c t u r a m , et suspicari vos v o l u n t ea q u a e p r o b a r e n o n p o s s u n t . ' N o n e n i m ' i n q u i u n t 'est credibile p e r i t u r u m fuisse r a p t o r e m nisi h o c o p t a t u r a m scisset puell a m . ' A n t e o m n i a , c u m dicitur scisse, illud o s t e n d i t u r , posse p r o b a r i q u o m o d o scierit. Q u a e r o e n i m a vobis ipsis adversariis q u o m o d o colligatis scisse e u m , q u o m o d o liqueat h o c vobis. Si q u i d est, a d f e r t e et ad iudicem. U n u m a r g u m e n t u m est i p s u m q u o d perierit. H o c etiamsi m o r t i s fecit m e t u , p o t u it tarnen n a t u r a l i t e r fuisse timidus, ( p o t u i t ) etiam nullo acc e p t o signo p r o p t e r q u o d vitam desperaret c o n f u s i o n e tam e n et p r o p r i o animi sui perisse m o t u . N u n c vero credibile n o n est q u e m q u a m perire mortis m e t u . Q u i d enim timuit ulterius? Q u a r e etiam credibilius videtur mihi idcirco perisse e u m q u o d o p t a t u r a m p u e l l a m b o n a existimaret. Sunt enim plerique qui m o r | t e m p o t i o r e m q u a m egestatem p u t e n t , quibus delicate educatis (ex deliciis enim h a e c licentia facta est) intolerabilis videatur n u d a illa vita et o m n i b u s q u i b u s c u m que a n t e a a b u n d a v e r u n t destituta. H o c igitur est credibilius; et h o c puella voluit et in h o c perseverat. Et certe nulli tolerabile aut a e q u u m videri potest ( u t ) in gravissima iniuria, q u a virginitatem perdidit, q u a f l o r e m aetatis amisit, q u a p r i m a illa g r a d a a p u d m a r i t u m f u t u r a praerepta est, n e q u e m o r t e m optaverit n e q u e b o n a accipiat. 5 - 7 alteram (saevam, alteram) [tarnen] mitem, nec semper haec lenis et moderata crudeli illi et sanguinariae anteponitur (antefertur Watt) tempt. SB' 9 et del. Morawski effecisse Watt 9, 1 quomodo {alt.) SB' : cum non Aß 5 potuit add. SB', et add. coni. Wi. 10, 7 uita illa A 11, 1 ut add. Gron. vel hic vei ante neque mortem

5

5

5

5

116

M. FABII QUINTILIANI

277

Praegnas adultera Supplicia praegnatium in diem partus differantur. Praegnatem in adulterio deprehensam occidit maritus. Reus est caedis. CD. 1

DECLAMATIO

Cum reus agar caedis, nihil fortius confiteor quam a me occisos homines, et, si quid numerus quoque adicere invidiae potest, duos. Verum istud non potest videri saevitia, non crudelitas, quae per leges venit. Occidere adulterum licet cum adultera. Ex alia parte nascitur origo huius calumniae. 2 'Praegnatem' inquit 'occidisti, et supplicia praegnatium lex differre in diem partus iubet.' Ut confiterer hoc esse supplicium atque eo nomine appellandum, fortiter tamen dicerem leges omnes quaecumque de suppliciis scriptae sunt ad eos pertinere qui damnati sunt, qui in iudicio convicti, | p. 130 qui per ministeria publica et carnificum manus occiduntur. 3 Nam et ceterorum supplicia ante iudicium non soient esse et non nisi per magistratus exiguntur, non nisi certa lege ordinantur: hoc ius scriptum est mariti dolori, hoc ius ille conditor conscriptorque legis huius voluit esse privatum. Non magis ergo tempus aut diem praestituit adulterae quam manum carnificis, quam sententiam iudicis, quam Imperium 4 magistratus. Quid si ne differri quidem hoc supplicium potest? N o n enim dubium est quin lex de iis loquatur qui quandoque sint in rei publicae potestate. Damnatus aliquis custodia publica continetur, carcere continetur; potest de 277 1, 4 ista Cron. (vel quod pro quae) 2, 6 occiduntur Aer. : -dantur A ß 3, 2 ordinantur Wi. : -ationum A ß 5 praestituit Ro. : -uisset Aß 4,3 sint Aer. : sit A C D : fit Β : sunt coni. Wi. 4 carcere continetur om. C D

DECLAMATIONES MINORES 2 7 7 . 1 - 8

117

h o c supplicium sumere magistratus cum voluerit. Adultera 5 dimissa non redit in m a n u m mariti. N e c h o c tantum in lege est, ut adulterae supplicium differri non possit, sed illud etiam, ut non tantum adulterae pereant. N a m lex, cum occidere mihi adulterum cum adultera permittat, manifeste illud ostendit, non posse eos diversis temporibus occidi, ac, si alteri remittatur supplicium, impunitatem etiam alteri dandam. Ergo non solum praegnatis supplicium, ut etiam sic loquamur, sed etiam adulteri non differendum tantum sed

5

5

6 tollendum o m n i n o fuisset. Q u i d si ( n e ) h o c quidem supplicium appellari convenit? H a b e n t enim o m n i a haec n o m i n a suam proprietatem. N o n semper h o m o ( m e r i t o o c c i s u s ) supplicio adfectus dici potest; n o n ubicumque p o e n a m hap. 131

bes etiam supplicium est. N o m e n h o c est publicae I animadversionis, nomen e x a c t a e per magistratus poenae. 7 'Indignum fuit occidere earn q u a e praegnas facta est.' N o n d u m dico quantum gravius peccaverit; interim, cuius miseretur? Infantis e x adultero fortasse concepti? Et, iudices, interrogo vos cuius rei g r a d a legem cavisse existimetis illi qui erat conceptus a nocente femina. N o n est credibile legem prospexisse ei cui rerum natura datura fortasse non erat lucem, qui an nasci posset dubium fuit, qui etiam odium 8 ex ea quae conceperat merebatur. Q u a r e ergo scripta lex est? Pro patribus, qui nihil fecerunt. Indignum enim visum est, etiamsi m o r t e m meruisset mater, auferri filium innocenti patri. Si ergo lex pro me scripta erat, non potest videri contra m e valere. In hac vero ne illius quidem, quicumque

5, 4 permittat A : -tet Β : -tit C : -teret D 7 ut etiam (i.e. etiam nunc) β : e- ut A 6, 1 quid si (ne) Sch. : quodsi A : q- si β 1-2 quid si hoc . . . (non) convenit coni. Wi. 3 merito occisus add. Ri. : iure o- coni. Wi. 4 habes Ri. : -ent Aß : -etis Sch. 7, 3 concepti A 2 : -pit A1 β 5 illi Ro. : -ius Aß 8, 3 auferre (ex auferte ut vid.) A 4 si ergo Ri. : dixero Aß : si vero tempt. Hâ.1 5 vero (re) Ri.

5

5

5

118

M. FABIl QUINTILIANI

futurus fuit, movere vos miseratio potest. Quis enim illum agnosceret, quis educeret, cum manifestum esset ex crimine, ex flagitiis, ex ea re quae morte puni tur esse conceptum? 9 Ipsam vero adulteram adeo oportuit occidi ut nulli umquam irasci magis leges debuerint. Ultra commune flagitium est praegnas adultera. Aliqua hoc tempore, quo salvo pudore a marito secubaret, cum adultero volutata est? Et cum animalibus mutis etiam, quorum libido ratione ( n o n ) continetur, haec tamen sit natura ut posteaquam conceperint omnem réfugiant venerem, matrona ne pudore quidem partus, ut vos dicitis, iam instantis moveri potuit ut pudicitiam, si non ρ. 132 10 marito, at | futuro certe filio praestaret? Illa igitur prior damnavit ventrem suum. Victurus autem fuit ille si ego adulteram non occidissem? Non novimus hos mores turpissimarum feminarum, ut oderint puerperia, ut filios velut indices aetatis suae abominentur?

5

5

278 E x p o s i t o r p e t e n s c u m forti decern milia Viri fortis pater decern milia accipiat. Is qui videbatur filium habere decern milia cum ille fortiter fecisset accepit. Postea iuvenem pater naturalis agnovit, solutis alimentis recepit. Petit decern milia. 1

DECLAMATIO

Decern milia a me petis. Quo iure? Qua causa? Credidisti, an deposuisti, an ex alicuius rei venditione pretium ad te pertinet? Nihil horum: nullus inter nos contractus fuit nisi quod mihi nuper aliquid debuisti. Legem adfers qua patri viri fortis decern milia dari oportet; cuius quidem summae si 7 educaret C 278

titulus

9, 5 non add. ed. Leid. forte A ' ß

1, 5 uiri A^CD : uir A ' B

5

DECLAMATIONES MINORES 277.8 - 2 7 8 . 6

119

non praestetur fides, petitio (ut o p i n o r ) a re publica est. 2 N a m ut iam constet uter accipere debuerit, illud tamen respondeas mihi velim, quis dare debuerit; si patri debetur, debet res publica. Viderimus an ego a civitate recte acceperim: tu non potes accipere nisi a civitate. At ego accepi id p. 133

quod tibi debebatur. Puta me in praesentia con|fiteri: repetet fortasse qui dédit; interim tibi non alius debet q u a m qui mihi dédit. 3 Sed volo n u n c agere e d a m rei publicae causam, et sie respondere tibi t a m q u a m istud a magistratibus petas. N o n est tempus h o c actionis istius. Q u a n d o enim filius tuus fortiter fecit? M u l t u m iam transisse tempus ante h a n c actionem confiteberis. I n t e r r o g a b o ubi fueris. Etiamsi te peregrinatio detinuit, etiamsi absentia in causa fuit q u o minus aeeiperes, 4 dicam tamen pleraque iura tempore circumscribi. Si vero et in civitate fuisti et praesens eras cum honoraretur filius, ut nunc res est, tuus, interrogo cur non petieris. N a m ut non aeeeperis sufficit hoc, quod non petisti. N o n eras ilio tempore pater, quia nesciebas te esse. N o n debebatur igitur tibi eo tempore quo res publica debuit. 5 Illud q u o q u e interrogo, q u o m o d o factum sit ut ego acciperem. Pater viri fortis eram. Q u o r u m utrumque breviter ostendere iudici necessarium est, et me tum patrem fuisse cum decern milia debebantur patri viri fortis et te non fuisse ideoque te non accepisse. Patres enim non tantum natura et ilio initio continentur; satis est plerumque ad h o c ius videri. 6 N u m dubium est quin, si intestatus decessissem antequam tu agnosceres, aditurus ille hereditatem quasi filius fuerit? N u m dubium est quin, si honores peterem, profuturus mihi t a m q u a m filius fuerit? N u m dubium est quin, si (quod longe 2 , 1 - 2 illud . . . debuerit om.

β

2 velim Pith. : uelem (ex uellem)

6 debet A dare Pith. : -em A 3 - 4 recte . . . civitate om. β 5, 5 - 6 natura . . . initio| iniuria Scb. : debuit Αβ (Β ex corr.) 4 quod vexatus locus (cf. SB') 6, 1 num D : non A B C A 2 C 2 D : quid A 1 B C 1

5

5

5

5

120

p. 134 7

8

9

10

ρ. 135 11

M . FABII QUINTILIANI

ab eius animo et moribus abest) pulsasset patrem, non iniuriarum tantum lege teneretur, si occidisset, non caedis tantum lege poenas | daret? Quod si haec omnia in confesso sunt, ne magistratus quidem erraverunt eo tempore quo decem milia dederunt mihi. Si intestatus tu decessisses, ad alios quoslibet tua pertineret hereditas. Vis scire quam pater non fueris? Recipere ilium nisi solutis alimentis non potuisti. Lex tibi dicit: 'alienus est, et tibi ut pater esse incipias emendus.' Iam illa profecto citra interrogationem sunt, cuius tulerit nomen, in cuius censum delatus sit. Nimium diu de re iudicata. Reliquum est ut intueamur uter nostrum hac pecunia dignior esse videatur. Et ut breviter dicam, tu exposuisti, ego sustuli. Scio te coepturum altius, ut dicas: 'genui.' Hoc est quare tibi debeamus irasci: quantum ad te pertinet, non habet res publica virum fortem; aut ilium ferae laceraverunt aut aves diripuerunt aut aliquis (quod multo sit indignius) sustulit leno aut lanista. Ex meis ille beneficiis natus est. Intuendum nobis edam illud praecipue est, quae causa constituendae legis huius fuerit, aut unde ortum sit ut non contenta civitas fuerit praemium ipsi viro forti dedisse, sed etiam patrem huius honorandum censuerit. Ideone honoratum putamus patrem quod genuerit? An ideo magis praemio dignum civitas existimavit quod educasset, quod impensas fecisset? Vis scire quam hoc verum sit? Pecunia honoravit. Si quid pietatis est quod imputare nos rei publicae praeter alimenta possumus, illud est: 'sic educavi, talia praecepi, sic formavi mores.' Non est satis hoc in|dignum, quod talem tibi filium feci? Sed haec utcumque videri possint tolerabilia: ilio tempore quo pugnabat filius noster (vindicabo enim mihi semper hoc nomen, neque a beneficiis meis appellano ista discedet), qualis uterque nostrum fuit? Non ego sollicitus de muris pependi? Non ego omnes excepi ab acie redeuntes? Non nuntios sollicitus captavi? At tu securus eras, tamquam id quod volueras cum 9 mihi dederunt β

7 , 4 dixit coni. Wi.

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 278.6-279.1

121

1 2 exponeres contigisset. Age, redeuntis vulnera quis religavit, sanguinem quis abluit? Ad templa quis duxit? Quis gratularne est? Sciebasne iam tum esse officium tuum, an confiteris ad te haec non pertinuisse? Dissimules licet, et videatur alioqui h o c contra causam m e a m : sciebas, et ilium esse apud me passus es. 13 H a e c decern milia agnovisti. N o n te moverunt tituli adulescentis, non illa gloria de eximia virtute quam ego praeceperam. H a c fiducia alimenta solvisti; computas m e c u m , ut solus o m n i u m mortalium et expositum receperis et lucrum feceris.

5

-5

279 Dives speciosi adulter Adulterum aut occidere aut accepta pecunia dimittere liceat. Dives pauperem, speciosi patrem, de stupro filii appellavit; ille tacuit. Iterum adiecta pecunia appellavit; ille tacuit. Tertio appellatus u x o r e m filio dédit. Puer divitem cum uxore sua deprehensum accepta pecunia dimisit. Abdicatur a patre. | p.136

1

5

DECLAMATI O Priusquam venio ad aestimationem criminis et propriam iudicii huiusce s u m m a m , necesse h a b e o id dicere q u o d in oculos uniuscuiusque vestrum, iudices, incurrit: abdicatur puer. Nolite illum aestimare ex h o c quod maritus est; in quo illud praecipue, iudices, vereor, ne apud ánimos vestros suspectus sit impudentiae ac videatur intra hos annos nimium cito

12, 1 deligavit tempt. Wi. 3 iam tum A 2 B 2 C D : natum A' : iam tuum B1 (hoc) esse tempt. Ro., anct. Aer. 13, 2 praeceperam B D : pere- AC

5

122

M. FABII QUINTILIANl

2 virum egisse: uxorem pater impuberi dédit. Quid igitur haec aetas committere potuit tanta animadversione dignum? Lex abdicationis adversus ferociam iuvenum constituía est. Haec vero infirmitas adeo nocentis nomen non recipit ut vix recipiat innocentis. 3 Si tarnen perseveras abdicare tamquam iuvenem, superest ut ego quoque tamquam iuvenem defendam. Vultis igitur, iudices, dicam illa omnibus fere abdicationum iudiciis vulgata pro liberis: 'non ego luxuriatus sum, non ego meretricem amavi, non paterna bona vitiis consumpsi'? Sed si hoc proposuero, respondebitur (potest enim): 'adúlteros' inquit 'non occidisti.' 4 Dicamus et tamquam pro marito. Non habes ius abdicando propter hoc quod lex huic permisit. Vereor ne risum mereatur haec defensio mea, tamquam hic utrumlibet potuerit. Sed potuerit sane. Marito vel occidere adulterum vel accepta pecunia dimittere licet. Non potes propter id irasci quod 5 iura huic permiserunt. Loquatur maritus cum animo suo, loquatur cum adfectu suo, cum propria animi sui natura. Si propter hoc licet ab|dicare, istud quod fecit maritus non licet. Alioqui enim tolerabilius et certe humanius erat arbitrium vel occidendi adulteri vel accepta pecunia dimittendi transferri ad patres, quoniam certe levius est vetare aliqua quam punire. 6 Sic defenderetur si iure tecum ageret. Ipsius vero facti vel hoc modo rationem facile reddidissem: non est istud turpe 7 quod lex permittit. l'Accepta pecunia dimisisti.' Nisi oporteret, nec licerct.J An vero parum sancti illi videntur fuisse maiores, illi constitutores iuris, qui civitates adhuc velut antiquo ilio errore confusas ad certam vivendi formam redegerunt? lilis non est visum nefas accipere pecuniam, sed et

279 3, 6 inquit] num delendum? 4, 4 occidere CD : -rit AB 5,3 maritus A2BD : -tis A1 C 7 , 1 - 2 itasecl.SB3

DECLAMATIONES MINORES 2 7 9 . 2 - 1 2

123

h a n c p o e n a m animadversionis * putaverunt, sicut pleraque delieta ( m u l t a ) puniuntur: neque enim semper usque ad 8 mortem pervenitur. Credo autem ilium, quisquís fuit legis huiusce constitutor, illa intra se cogitasse, non o m n i u m ánimos m a r i t o r u m durare ad sanguinem, esse q u o s d a m mitiores qui ne conspicere quidem cruorem sufficerent. M u l t i se a gladiatorum vulneribus avertunt, et q u a m q u a m n e m o dubitet et illud spectaculum in parte esse p o e n a r u m , tamen nequissimorum q u o q u e h o m i n u m suprema pericula h a b e n t su9 am gratiam. D e spectaculo l o q u o r : cogitaverunt q u a n t o esset difficilius occidere, ac scierunt futurum ut, si unam h a n c mortis p o e n a m contra adúlteros constituissent, saepius impune committeretur adulterium. Constituerunt ergo poenam et secun|dam; prospexerunt infirmioribus, prospexerunt lenioribus. Forsitan cogitaverunt et illud, non o m n i b u s futuras esse vires. Ita temperaverunt severitatem ut vindicaret se q u o m o d o quisque posset. 10

Dixi t a m q u a m pro iuvene, dixi t a m q u a m pro m a r i t o ; dicendum est t a m q u a m pro impubere. N o n mehercule satis constituere apud animum meum possum an huic adúlteros

11 licuerit occidere. Q u o enim tandem m o d o defenderetur filius tuus si quis extitisset qui diceret: 'occidisti homines nondum maritus: neque enim vis ista nominis huiusce appellatione prima consistit, nec satis est maritum tantum osculo putari', postea nudari filium atque in conspectu iudicum constituí coegisset, atque interrogaret an ílie maritus esset 12 qui fieri pater non posset? A c si tantum il li t a m q u a m adultero irascereris, satis erat h o c dicere pro filio tuo: 'Puto, nondum h a b e b a t mariti dolorem. Ad vulnera adulteri et caedem

6 poenam (satis) Hâr,

sed plura excidisse

suspicor,

velut ani-

madversionis ( l o c o gravioris concedendam esse) {SB2) 7 multä add. SB8 pervenitur Ro. : -ueniunt A ß 8, 5 quamquam Pith. : tarn- A, et stm. β 9 , 7 uindicaret D : -re A B C 12, 2 irascereris Gron. : -ceris A ß

124

M. FABII QUINTILIANI

et tristissimum occidendi hominis ministerium m a g n o quo1 3 dam ímpetu et (ut sic dixerim) furore opus est. N e c m i r o r eos concitari qui veterem matrimonii consuetudinem, qui pudorem cubiculi, qui spem liberorum e x p u g n a t a m esse credunt, qui illos occultos atque inenarrabiles patiuntur aestus: non potest u x o r e m suam sic odisse qui adhuc a m a r e n o n potuit.' 14

Verum illi q u o q u e parti respondendum est qua vindicandam priorem iniuriam fuisse dicit: de qua hodie dum abdicat multa vehementer graviterque dixit, cum fieret tacebat. N o n existimo adeo inimicum filio suo patrem, quamvis abdicet, ut ali I quid turpiter suspicetur praeter id maledictum

1 5 quod ipse audivit, q u o d intra verba constitit. M a x i m o atque admirabili potius experimento gravitatem huius pueri severitatemque, iudices, f d i l i g e t i s f , quia is qui t a n t u m nefas concupierat ipsum puerum appellare non ausus est. Facilius illi fuit loqui cum h o c patre, h o c severo, et loqui non semel 16 et pecuniam polliceri et adicere pretium. T u m iste tamen non adiit magistratus, non vociferatione saltern invidiam facere apud populum conatus est: t a n t o facilius est exigere m a g n u m animum q u a m praestare. Si h o m i n e m occidere facile est, tum feriri oportuit cum de stupro filii tui loquebatur, cum tuarum id partium, tui animi, tuarum etiam virium fuit. N a m fingamus sane istud m a t r i m o n i u m fuisse: quis tamen o m n i u m mortalium h o c exigat, ut fortius u x o r quam filius vindicetur? 17

Sic ego hunc defenderem, iudices, si occidere noluisset. Rursus mihi ad id redeundum est ex quo defensionem huius ingressus sum. Ecquid vos cogitatis aetatem, ecquid videtis annos, ecquid semoto ilio nuptiarum m i m o atque inani tant u m m o d o n o m i n e virum esse aestimatis et dignum qui abdi-

15, 3 diligetis] intelleg- vel discetis tempt. Wi. : aliud mallem, sicut demonstratam habetis 17, 5 aestimatis SB2 (putatis SB1) : cogitatis (cf. f. 3) Aß

DECLAMATIONES MINORES 279.12-280.1

125

18 cetur quod hominem non occiderit? Itane tu pater bonus es, qui caritate filii neglecta imitatus es pueri infirmitatem adversus eum qui de stupro filii tui te appellare ausus est, quem punire etiamsi tibi moriendum esset debuisti: tu huic irasceris qui ex duobus adulteris nulli eorum par erat, qui certe 19 praestitit tibi quantum plurimum potuit? Diu moratus est, ρ. 140 detinuit; dum | pecunia adfertur, dum perspicitur, dum numerator, fuerat tuae curae, tuae severitatis intervenire et aliquid facere fortius. Ego fortunae agendas esse gratias puto quod emissus dicitur qui potuit erumpere.

5

5

280 Raptor reversus Rapta raptoris aut mortem optet aut nuptias. Quidam rapuit et profugit. Raptam pater alii collocavit. Rediit postea qui rapuerat. Vult illum ad magistratus educere pater. Patitur ille se educi; rapta tacet; maritus contradicit. 1

SERMO

Actionem oportet esse summissam et blandam. Nam primum omnium dicendum est ei adversus socerum; deinde ita dicendum est ut sciamus hoc agere eum, ut socer sit; praeterea causa illius nihil habet firmius quam (si) sit alienus. Edam sollicitudo quodammodo temperanda est, ut neque desperare neque securus esse videatur.

18, 4 tu] fort, delendum (cf. Wi.) 5 nulli] neutri SB1 19, 1 est om. A ' ß 2 perspicitur SB1: repetitur A ß 5 demissus A 1 (dim- noluìt Wi.) 280 1, 5 illius] patris si add. Aer. alienus (se. maritus, cui ob earn rem ipsam cavendum sit ne patri inimicus esse videatur) SB1 : -na A ß

5

126

M. FABII QUINTILIANI

2

p.

141

Sed modus et color declamationis sic ducendus est, quaestiones illae erunt: an educi rapta nisi protinus possit; an, etiam si tempore interposito potest, possit tarnen post nuptias; an, quia ante educi non potuit raptor, nunc educi debeat; quo animo pater educere ad magistratus velit; an patiente eo I qui educendus est contradicere liceat, an aequum sit; quo animo hic contradicat. 3 Scio posse quaeri an illa quaestio quae ad personam pertinet [et] in prima parte ponenda sit f q u a e f a me supra constituía est. Ego aliquid in hoc ordinem etiam thematis spectavi: quo (ultimo) loco ponitur illud, quod tacente raptore hic loquatur f q u i d velitf. Spectavi et illud, quod adfectibus qui secuturi sunt magis haec quaestio quam ulla alia coniuncta est. 4

p. 142

5

5

DECLAMATIO

Si contradiceret ipse qui rapuit, id est, si timeret, sic pro se ageret: educere tibi ad magistratus raptorem non licet nisi statim. Quare? Quoniam omnium vel poenarum vel praemiorum tempus aut constitutum est aut praesens. Quotiens finitur dies, expectandus, quotiens vero non differtur, praesens est. Itaque sicut, (si) dies finiatur, nihil ultra eum iuris futurum est, ita die non praefinito f p r o x i m u m esse mani5 festum est nihil ultra proximum ius sit.f Id porro quod in quolibet | iure alio manifestum foret in hac lege apertius est. Quid enim dicit? 'Rapta raptoris mortem vel nuptias optet.' Neutra res est quam differri oporteat: sive is est raptor qui poenam mereatur, non meretur advocationem, sive ignoscitur raptori, non debent habere moram nuptiae ut inchoatae. 2, 7 contradicat Sch. : educat A ß 3, 2 et del. Aer. sit Ro. : est A ß quae a me] ( n o n ) qua a me Ro. : (potius q u a m ) qua coni. Wi. 3 ordinem P, Ro. : -e A ß thematis Ro. : -te A ß 4 ultimo add. Ro. (ordine etiam thema spectavi: quo loco Wi.) 5 quid velit] inexplicitum spectavi Obr. : -ari A : -are β 4, 7 si dies Aer. : dies A B C : dies si D iuri A 9 nihil ... ius sit del. Wi. 5 , 6 ut SB2 : uel A B D : om. C

5

5

DECLAMATIONES MINORES 280.2-10

6

7

8

9

10

127

Si t a n t u m n o n statim educeres, haec fortiter dicerentur; nunc educere vis post nuptias, U t r u m igitur iure prius an aequitate consistes? lus ipsa legis posinone manifestum est. N a m cum r a p t a m educi in hoc iubeat, ut mortem vel nuptias optet, manifesto ostendit eam educi oportere cui u t r u m q u e liberum sit. Praeterea iam ne raptae quidem nomen habere potest quae n u p t a est. Sicuti n o m e n pupillorum legitimo tempore finitur, sicut o r b a m nemo post nuptias dixerit, sicuti virginis appellationem nox illa maritalis aufert, ita ne rapta quidem dici potest quae maritum habere coepit. Licet igitur raptae permissum sit q u o c u m q u e tempore optare, nuptae optare permissum non est. H a e c ex lege manifesta sunt, ilia ex aequitate. Ante omnia n o n tam d u r a m esse lex voluit condicionem ut semper raptor puniretur: ideo et misericordiae locum fecit. Et f i d c i r c o f iam non ad ipsum tant u m m o d o qui rapuit sed etiam ad eum qui duxit pertinet, qui certe nihil peccavit [qui certe manere potuit]. H o c loco mihi illud opponitur, n o n potuisse ante educi eum. Quasi vero intersit causae qua ratione ius interierit! 'Pro|fugerat' inquit 'raptor.' Scio quid facillimum sit dicere: persecutus esset, inquisisset; si verus hie dolor, si vera indig n a d o erat, non omisisset. N o n hoc i 11 i profuit, quod p r o f u git, sed illud, quod redire permisisti. Fonasse enim contenais fueras hac ipsa poena exilii, satis vindicatum te credideras. N e illud quidem verendum, ne raptoribus exemplum profugiendi permittamus si optari adversus eos amplius non potuerit. Satis enim m a g n u m supplicium hoc est et certum. N a m is qui permanserit, sperare et nuptias poterit, etiamsi mortem timebit; ei vero qui profugerit exilium sine dubitatione erit patiendum.

6, 1 haec C D : hoc A B 8, 4 idcirco] id coni. Wi. 5 duxit Ri. : ed- A ß : eam d- Scb. 6 qui . . . potuit del. SB'; quid enim ad rem? m a n e r e A 2 : nihil m- A 1 : rem- β 9, 6 permisisti] i.e. non coegisti 7 fueras Aer. •. -ris A ß

128 11

M. FABII QUINTILIANI

H a e c diceret ipse, q u a e n u n c ego dico q u o n i a m ille non dicit et obstare f n i h i l h o c l o c o putat ius|. Si n o n possem reddere rationem, iudices, q u a n t u m m e a interesset id q u o d vindico, illud tarnen responderem: ' P r o iure loqui nemini non licet. Conveniat inter vos fortasse (hoc est q u o d me sollicitissimum facit): loquar tarnen p r o lege, l o q u a r pro

1 2 aequitate.' Q u i d si vero h o c , ut paulo ante dixi, aliquanto magis ad me q u a m ad rapto rem pertinet? Perieli tor enim nuptiis, periclitor m a t r i m o n i o , non una nocte cognito, nec propter errorem fortasse nec p r o p t e r iniuriam, sed delecto, sed p r o b a t o , sed impetrato. 13 ρ. 144

T e m p t a t me adversus h a e c socer spe fallere, et non p a l a m ostendit quid sit o p t a t u r a . Ita blanditur tarnen f a c t i o n i f . Libenter, iudices, credo, re|mansura est in meo m a t r i m o n i o . ( S e d ) misereor raptoris, neque ego primus coepi. M i s e r e o r : erravit fortasse. Ut scelus commiserit h o m o , dum periclitatur etiam imago p o e n a e me confundit. H o c cum mihi accidat, quid accidere potest puellae? N e q u e ego tamen illum defendo. Fecit enim rem i m p r o b a m , fecit rem inconsultam.

1 4 ([Sed exulavit, sed afuit.J H a e c si confiderem, illud vero ad metus pertinet. Et tamen non ego de u x o r e diffido, non de animo illius dubito: alioqui minus sollicitus essem. Scio meruisse me ut amarer, scio o b s e c u t u m , scio o m n i a maritalia officia piena indulgentia consecutum. Illud dubito, quid possit cum educta fuerit ad magistratus, cum ille periturus iacuerit ad pedes, cum produxerit propinquos, c u m amicos.

11, 2 nihil hoc loco del. Wi. (hoc loco ante si non transp. Ro.) 12, 4 fortasse del. Sch. delecto A 2 : dil- A 1 C : delie- B D 13, 2 optatura Ro. : -rus Aß adfectui SB1 3 iud(ices) β : -cium A 3 remansuram esse SB1 (sed remansura . . . matrimonio fort, pro marginali delenda) 4 sed add. SB3 9 sed . . . afuit ita seel. SB3 1 4 , 1 haec) sc. quod improbe fecit 5 quid Sch. : qui Aß

DECLAMATIONES MINORES 280.11-281

129

15 Quare alius dicat uxori meae: 'amo et ideo rapui'? Quare sit qui contra me dicat: 'miserere'? Timeo favorem illum populi, misericordiam civitatis. Quid autem fieri iniquius potest quam abduci mihi uxorem propter quam aliquando raptor ausus sit revertí? Qui ipse satis indicavit non esse legi locum, quod reversus est. Confundit me maxime spes illius: cum timeret profugit; at nunc educi se patitur. 16 Silentium quidem uxoris meae ego fverof neque suspectum habeo neque timeo: decet hoc matronalem pudorem; et si educta ad magistratus fuerit, hoc illam maxime facturam 17 arbitror, ut taceat. Quare, socer, tu opta. Si hoc quaesisti educendo raptorem ad magistratus, ut confunderes, ut terreρ. 145 res, ut te metu illius vindicares, intellectum arti|ficium tuum est: non timet. Tuere nuptias quas iunxisti, tuere matrimonium quod copulasti; istum raptorem puta abesse.

281 A b d i c a n d u s c u m gladio Qui abdicatur contradixit. Inter moras iudicii stricto gladio occurrit in solitudine patri; rogavit ut sibi abdicationem remitteret et coegit iurare. Iuravit ille et accusat filium parricidii.

15, 2 miserere Obr. : miser(a)e A 2 B C : mesere A 1 : miser D 5 indicavit Ro. : iud- A ß 6 reversus est] quod numquam fecisset si ilio tempore se legi obnoxiutrt credidisset 16, 1 vero inter cruces posuit Wi. : fero Hà. 281

thema

3 coegit D : cogit A (sive cegit), B C

5

5

130 1

M. FABII QUINTILIANI

SERMO Narratione praeparandum est ut, quoniam nulla certa causa est abdicationis, videatur pater parricidii suspicione fecisse et has insidias praevidisse. Quaestiones illae sunt: an ad legem parricidii satis sit probare hoc [in] reo propositum fuisse; an hoc propositum huic fuerit.

2

DECLAMATIO

Primum hoc mihi responde, an occisuri habitu fueris. Non enim tibi proderit dixisse: 'non feci.' Numquam mens exitu aestimanda est. N a m et qui impetum in patrem stricto gladio fecisset retentus diceret: 'non occidi'; si venenum paratum deprehendissem, díceres: 'non occidi.' Quin etiam, si permittitur ista defensio, et ille potest dicere se non occidisse qui percussorem summiserit. 3 Satis ergo est probare animum parricidae. Superest ut cogitetis an hie animum habuerit. Si occultius esset coniectura ducenda, dicerem turpem adulescentem, dicerem: 'abdicatus est: et si innocens, | magis poterit irasci.' Sed quid causam infirmo dicendo? In aliqua vos pósitos specula putate illa quae facta sunt videre. Abdicatus in solitudine est: locus oportunus insidiis. Habet gladium: instrumentum parricidii. Accedit ad patrem manuque sublata 'rogo' dicit: immo iubet; non sunt enim preces ubi negandi libertas non est. 4 Utriusque intuemini animum, et, si videtur, prius meum. Occisurum te non dubitavi ideoque ille severus negare non potui. Reliqua a vestris animis interrogate, is qui armatus rogat quid facturus sit si non impetraverit. Duo sunt, opinor, inter quae quaestio interposita videatur: hic si non im-

1, 5 in del. Ro. 2, 8 summiserit her. : suum m- A ß 3, 1 est om. A 3 ducenda Pith. : die- Aß 4 quid β : qui A 8 rogat, dico? Sch. : fort, rogat. (rogat) dico? 4, 3 a vestris animis] vestros ánimos Sch.

DECLAMATIONES MINORES 281.1-282.1

131

5 petrasset aut occisurus fuerat aut moriturus. N o n dico utrum credibilius sit, u t r u m facilius. Exorare me volueras? Q u a n t o oportunius alibi rogasses, alio tempore, cum prim u m abdicatus es, adhibitis propinquis, amicis! Q u i d facit ad preces solitudo? Ista instrumenta sunt parricidii, haec occasio, hie locus, hoc tempus. Si abdicarem te, moriturus fuisti? R e u m parricidii ago. Quid superest igitur nisi ut vindicaturus fueris earn q u a m iniuriam vocabas? 6 ' N o n ' inquit 'occidi.' H o c quidem [in] genere nemo non defendi potest cui voluntas parricidii obicitur. ' N o n ' inquit 'occidi.' ( Q u i d ) si dicerem: 'facilius putasti, scelera propius a d m o t a plus habent horroris', si dicerem: 'obstitit tibi vis n u m i n u m et tacita q u a e d a m illius solitudinis religio'? N u n c vero manifestum est cur non occideris: distulisti h u n c anim u m d u m heres fieres. |

282

p. 147

T y r a n n i c i d a veste m u l i e b r i Tyrannicidae praemium. Tyrannus cum in arcem duci iussisset cuiusdam sororem, frater habitu sororis ascendit et occidit tyrannum. Eodem habitu magistratus i 11 i praemii nomine statuam collocavit. Imuriarum reus est. 1

DECLAMATIO Animus fliber e s t f , nee interest quo habitu statua ponatur. Varia gentibus consuetudo est, et hoc tibi honestius erat: inter multos tyrannicidas notabilis eris in eadem veste in qua

5, 7 post fuisti lac. ind. voluit Grassi 6, 1 in del. Gron. 3 quid add. Ro. facilius (sc. quam re vera fuit) SB3 : diffic- A ß 282 1, 2 animus] amictus Aer. SB1 4 veste Gron. : re A ß

( n o s ) liberavit (ve! libérât)

5

5

132

M. FABII QUINTILIANI

pro sorore venisti. Bella quoque insidias habent. Statua ergo tua non transibitur; habitus faciet ut interrogent transcur2 rentes. lam illa tempora cogita quibus senex aliquis narrabit fuisse te qui inexpugnabilem arcem intrares pro sorore, puerum adhuc fecisse fortiter. Debes igitur mihi beneficium quod tyrannicidium tuum semper monstrabitur.

5

283 C y n i c u s diserti filius Disertus Cynicum filium abdicat. C D . 1 p. 148

DECLAMATIO In quacumque parte non parentem iuste abdica|rem; ideo enim vos sustulimus ut nobis obsequamini, et certe nullus excusatius a patre non probabitur quam qui non probat patrem. Scilicet nos stulti qui forum {celebramus, qui) rei publicae dignitatem tuemur. Discede ab insipiente, ab insano.

Sed non necesse habeo, iudices, diu commendare vobis officia civilia, in quibus iam diu satisfeci; omnis mihi actio in dispicienda vita filii posita est. Videte, ut alia taceam, habitum ipsum. Ceteros enim quos abdicant patres sine narratione culpae abdicare non possunt: in hoc filio satis est ad odium habitum ostendere. Quis est iste filii habitus, quae sordes? Quid mihi hanc invidiam facis, ut, cum habeas patrem, cibum ab aliis petas? Adversus fortunam te exerces? 3 Quid enim accidere gravius potest? Frigus, famem pateris ne quando accidant, et ideo aliquid pateris ne quando patiendum sit? Vos vero novo genere ambitus adorationem mise-

5

2

283 1, 2 parentem Aer. : -te Aß SB3 (qui iam Aer.)

5 celebramus qui add.

5

DECLAMATIONES MINORES 282.1-284

p.149

133

ria captatis. Inde illa impudentia, quod verecundiam inter crimina ponitis et appellatione quoque pessima perdidistis. 4 Omnis vero philosophiae tractatus alienus moribus nostrae civitatis est. Tamen utique placuerit: nonne aliae sectae iustiores? Attenderes physicis, quaereres utrumne ignis esset initium rerum an vero minutis editus et mobilibus elementis, perpetuus hic mundus an mortalis esset. Viderint alii: ego in te hanc patientiam squaloris ferre non possum. In alias te spes sustuli; de dignitate tua cogitabam. | 5 Quod si abdicationem ferre non potes, si carere hereditate malum iudicas, deprehensus es: damno pecuniae moveris et detrimento famae, et homo qui has ipsas opes cotidie incusas tamen concupiscis. Dignus es igitur. * Verum fateamur ea quae sentimus, nec nos extra rerum naturam ambitus ponat. Cuius enim est hominis pugnare cum moribus et damnare se?

284 Adulter sacerdos Sacerdos unius supplicio liberandi habeat potestatem. Adúlteros liceat occidere. Quidam sacerdotem deprehendit in adulterio et eum sibi ex lege impunitatem petentem occidit. Reus est caedis.

3, 5 appellatione (Sch., Gron.) q u o q u e pessima perdidistis (hoc Obr.) coni. Ri. : appellationem q- passim n u p e r dedistis A ß : -e qpessime semper audistis H a . 1 : -em q- pessimam indidistis SB1 4, 2 placuerit Obr. : -rat A ß 4 mobilibus Wi. : mirab- A ß 6 squaloris SB 1 : corpo- A ß 5, 4 dignus es] Diogenes esto Sch. lac. agnovit Aer. 6 moribus] sc. suis 7 se] sc. mores suos quales re vera sese habent

5

5

5

134

M. FABII QUINTILIANI

1

SERMO An sacerdos adhuc fuerit deprehensus, id est, an eo m o m e n to q u o deprehensus est perdiderit ius sacerdotis; an, si adhuc sacerdos erat, potuerit se postulare in h o c crimine; an optare usquam nisi in publico possit.

2

p. 150

DECLAMATIO

Q u o d mihi sufficit, adulterum deprehendi. N e q u e enim ulla excipitur persona et turpius est adulterium in sacerdote. 'Leg e m ' inquit 'habuit.' H o c tale est quale si ignosci sibi velit dux proditor, vitiator pupillae | tutor. Sed finge me e x suspicione egisse cum ilio adulterii: nempe d a m n a tus caruisset 3 sacerdotio. Adice q u o d lex potestatem servandi concedit alterius. Scriptum est ut qui civem servaverit h o n o r e t u r : numquid potest praemium accipere qui se servaverit? Aut iniu4 riarum damnari qui se pulsaverit? Praeterea lex adulterii prior est q u a m sacerdotis. Sacerdos enim o p t a t in publico: quod si adulter tetigerit, evasit. Q u i d quod ille pro duobus petebat? N a m adultera sine adultero n o n p o t e r a i occidi: et tunc utique caedem commisissem.

285 I m p e r a t o r e x u l i s filius Praemium victor imperator accipiat. Imperator, cuius pater in exilio quinquennii erat, vicit. Aliud praemium petit. R e versus pater post quinquennium abdicat.

284 1 , 4 optare Aer. : occidi Aß 2, 2 ulla β : illa A 3,3 servaverit Ri. : seruauit ABC. : seruerit D 4, 1 adulteri Ri. 3 adulter Sch. : -erum Aß 285

titulus

imperator Pith. : -ori AB : -oris CD

5

5

DECLAMATIONES MINORES 284.1-286.2

1

135

SERMO Pater hic et honestus et miser est, ut qui (exul) filium imperatorem habeat. Quaestio, an quinquennii illius quo pater exulavit filio sit ratio reddenda. Colorate: 'Adfert quidem iste tale patrocinium, ut me neget exulem fuisse. Sed timuit ne si ego essem revocatus transferretur imperium.' |

p. 151

5

286 Adulter fratris ex s p o n s o Abdicare et recusare liceat. Rapta raptoris aut mortem optet aut nuptias. Peregrinantis quidam fratris sponsam rapuit. Puella deprecante patre raptoris nuptias optavit. Iuvenis reversum fratrem et in adulterio deprehensum, cum pro ilio pater deprecaretur, occidit. Abdicatur. 1

SERMO An omnia quae adversus voluntatem patrum admissa sunt debeant abdicatione puniri; an propter id debeat abdicari quod lege fecerit.

2

DECLAMATIO Feliciores patres sic irasci soient: 'nihil non facere debuisti secundum meam voluntatem: obicio tibi munus lucis.' lactat se potestas illa patrum etiam in magistratus, etiam in victores. Non exigo tamen ut facias quod iubeo: peto ut facias

1,2 exul add. Pith. 286

1,2 sint tempt. Ri.

5

136

M. FABII QUINTILIANI

3 quod rogaverim. 'Lex est quae permittat adulterum cum adultera occidere.' N o n dicit tamquam patri 'oportuit facere', sed 'licuit mihi' tamquam alieno: quod si certe non suffi4 ceret ad abdicationem, multum proficeret ista defensio. Sic agam hoc tamquam caedis causam? Quod si facerem, ignosceretur mihi. Maior sit eorum libertas qui matrimonia (ipsi) iunxerunt, qui per vota (eo) vene|runt: vos vero qui nuptias facitis in poenam, ad quos uxores per lictorem deducuntur, 5 id vindicare non potestis quod sic impetratis. Sed ut omnia praetermittam, nihil praeter animum patris aestimare debuisti. Ceteris forsitan defendi legibus possis: ea quae ad patris te obligavit voluntatem exui non potes. Abdico te vel quod unicum vel quod alterum perdidi. 6 Eligat ipse qualem sortiri velit patrem, mitem an fortem: det mores, dum custodiat quos dederit. Cum adúlteros occideris, necesse habes severum patrem sortiri. Abdico raptorem; necdum dico cuius, hoc certe dico: rapuisti virginem, pacis faciem turbasti, fecisti propter quod iuste occidi pos7 ses. Adisti me praeterea, et propter te sollicitus fui; quod erat gravissimum, necesse habui rogare. Si rapuisti fratris tui sponsam, non sufficit severitas; non sum iracundus: non est haec vulgaris libido, sed incestum. Tu expugnare absentem fratrem ausus es, et fecisti ut videretur puella parum pudice fecisse. 8 Quid respondes? Quid dicis? Solent ista sic defendi: 'iuvenis erravi, et amore lapsus sum.' Vis igitur ignoscam? Nihil est gratius impositam severitatem personae detrahi. Do vitiis veniam, habes patrem lenem, mitem, sceleribus ignosco: 9 redde rationem nunc cur tu occideris fratrem. Quod tantum 3, 1 - 4 lex ... defensio sic ordinavit SB1 : quod si ... defensio : non d i c i t . . . alieno, lex e s t . . . occidere A ß 4, 3 ipsi add. SB3 4 eo add. SB3 6, 1 uelit A 2 : uelle A 1 β 7, 1 propter β : prefer A 3 non sum iracundus del. vellet Wi. (cf. SB2) 8, 1 dicis Aer. : dices A ß 2 et del. Castiglioni 3 gratius Obr. : grauius Α β severitatis personam Gron. 5 nunc cur SB2 : cur η- Α β

DECLAMATIONES MINORES 2 8 6 . 3 - 2 8 7 . 1

137

scelus inveniri potest q u o d parricidio vindicandum sit? Ubi sunt illa praecepta quibus m o n e b a m ut concordes essetis fratres? Parum est dicere, voluisti occidere: potuisti. N o n ρ. 153 deriguit | mens? N o n soluta dextera est? N o n obstipuisti propius scelere admoto? 10 Sed qua causa occidisti? 'Violaverat m a t r i m o n i u m . ' Adice 'frater.' N o n continget tibi sic agere quasi marito. Tu enim profecto nocens, qui sponsam abduxisti sic amantem. N u n c intellego q u a n t a m iniuriam fecerim puellae quae coacta est te habere m a r i t u m cum altero carere non posset. Aerius incalescunt ignes legitimi, utique cum inciderunt in rudes ánimos. Deprehendisti in adulterio? Si ullus in te p u d o r est, * : maritus fuerat, si per te licuisset.

287 F o r t i s filius p r o d i t i o n i s rei Proditionis reus citatus est qui duos filios habebat, ex quibus alter fortiter fecit, alter deseruit. Petit pater a filio ut abolitionem iudicii peteret. Ille fratris vitam petit et adfuit patri. Absolutus pater abdicat filium. Ille CD. 1

SERMO An quidquid pater voluit filio facere necesse sit; an viro forti; an abdicari propter p r a e m i u m possit.

9, 2 inueniri C D : -re A B 3 essetis Scb., Gron. : essent A ß 5 deriguit Wi. : dir- A ß 10, 2 continget Ro. : -eret A ß 8 lac. ind. SB3 (averte oculos vei abi suppl. SB', parce coni. Wi.)

5

5

138 2

M. FABII QUINTILI ANI

DECLAMATIO

Duo haec, ut opinor, obicis mihi, pater: et quod desertoris vitam optaverim et quod abolitionem iudicii non optaverim. Optavi vitam: puta nocentem, sed fratris. Alieni quoque ρ. 154 iuvenis, aequalis mei, | misertus fuissem; subisset illa cogitatio: 'Infelices huius parentes!' [Non tarn reprehensione 3 dignus est desertor quam laude vir fortis.J Post hoc obicis mihi quod de innocentia tua nihil timui. Sciebam quomodo vixisses, quomodo causam tuam egissem: ego enim domum nostram in a d e defendi. Accedit quod qui semel delatus est reus non potest absolví nisi accusetur; omnes dixissent: 'causae patris diffidit vir fortis.' Nihil [aliud] egissem quidem. Et quid futurum erat si impetrassem? Non absolvere4 ris; si non impetrassem, damnareris. Adfui tibi; non imputo: ñeque enim tu ideo absolutus es — vicit causa, vicit innocentia. Ego nihil imputo nisi quod bene speravi de causa tua. Ecquid igitur, pater, gratularis tibi? Omnes salvi sumus. Nam de fratre noli desperare: saepe rediere virtutes. Iam domi habet exemplum. In periculo mortis fuit; seit quale sit deserere, quale fortiter facere. Denuntio tibi, frater, tollas istam ignominiam. ( N o n tam reprehensione dignus est desertor quam laude vir fortis.)

287 2, 5 miseritus coni. Wi., coli. 3 6 8 , 7. 3 7 2 , 5. 3 7 4 , 6 6 infelices huius parentes A 2 : -cis h- -tis β : infelices A 1 6 - 7 non . . . fortis ad finem transtulit SB1 3, 6 diffidit Sch., Gron. : -disset β : -dis set (et A 2 ) A : diffidit et Opitz aliud del. SB1 (nihil egissem = non impetrassem) 7 interrog. notam hie SB 1 , post erat vulg. absoluereris A 2 C : -ueris Α 1 Β D 4, 8 istam om. A 8 - 9 non ... fortis vide ad 2

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 8 7 . 2 - 2 8 8 . 3

139

288 Tyrannicida filiorum duorutn Q u i d u o s filios t y r a n n o s occiderat, petit p r a e m i i n o m i n e ut tertius in exilium proficiscatur. 1

SERMO I n d u b i t a t e p a t e r hic timet n e et ille t y r a n n u s fiat; sed n o n debet ilium facere s u s p e c t u m , alioqui | reus erit. |[non mittet u r a u t e m in exilium suspectus. J 'Tyrannicida o p t e t q u o d volet.' P r i m a ilia c o m m u n i a : nihil excipi. Illud p r o p r i u m , plus deberi huic tyrannicidae, qui senex d u o s et filios occiderit. Invidiosum i t a q u e erat si quid petisset p e r t i n e n s ad g r a t u l a t i o n e m .

p. ISS

2

5

DECLAMATIO

T y r a n n o s genui: n u n c o p t o ut filius exulet. Q u o d mihi et citra p r a e m i u m licebat, h o c et p r o p r a e m i o p e t o et p r o ipso iuvene. Nihil dico de f a t o d o m u s n o s t r a e , n o n p e r s e q u o r r a t i o n e m q u o q u e m e t u s mei; illud interim c o n t e n t u s sum dicere: 'Supervacui s u n t m e t u s , nihil i m m i n e t . Sed e x p e c t a t ista p l e r u m q u e sapientia gravior: q u i d tu accidere credis illis 3 qui liberos h a b e n t , q u i d maritis? Pater timeo.' * Seu ration e m m e t u s h a b e n t sive (ut m a x i m e vereor) f a t u m istud est d o m u s n o s t r a e . Ignosces enim q u o d filios m e o s ultra m o r tem p e r s e q u o r : nihil de ilio timui qui p r i m u s t y r a n n u s fuit;

288 1, 3 - 4 non ... suspectus ita seel. SBs 4 (nisi) suspectus Scb. 2, 7 - 8 quid ... maritisi sc. impensius talia timent qui liberos vel uxores tyranni libidini obnoxios habent 3, 1 lac. ind. SB¡ seu Ri. : sed Aß : sive Aer. 1 - 2 seu ... habent] i.e. seu re vera tyrannidem adfectas 2 uereor A : : merior A1 : mereor β 3 - 4 nostrae ... nihil ita dist. SBi

5

140

p. 156

M. FABII QUINTILIANI

isdem praeceptis erat educatus quibus tu. Ilio occiso timere non debui ne quis ex vobis idem cogitaret. Occupavit tamen arcem alter, non in totum sua culpa: difficile fuit obstare illis 4 qui convenerant ( a ) tyranno priore velut ad heredem. N o n | potes tutus esse in ea ci vitate in qua timeris. Nihil cogitasti: timeo dum innocens es. Vereor ne si quis te occiderit videatur tyrannicidium fecisse.

5

289 A m a t o r filiae Qui causa mortis fuerit, capite puniatur. Speciosam quidam filiam de amore confessus amico dédit servandam, et rogavit ne sibi redderetur petenti. Post tempus petit. N o n accepit. Suspendit se. Accusatur amicus quod causa mortis fuerit. 1

SERMO Custodienda est amici persona, ut, q u a m q u a m de re nefaria, non tamen sine respectu amici loquatur, et actione tota misereatur illius, illud vero quod pérît laudet, et magis desperatione eum fecisse dicat quam cogitatione turpissimi amoris.

2

5

DECLAMATICI Antequam dico quo crimine reus sim, dicendum est cui dicar fuisse causa mortis. Periit amicus meus. N o n esse hoc vulgare nomen ipse monstravit. H u n c igitur occidisse dicor, nulla lucri spe (nam filiam relinquebat), nulla offensa (nam et illam mihi credidit, et ego nihil feci extra praeceptum).

8 a add. Ha.2 289

4, 2 potes A 2 C 2 : poste A 1 : potest β

2, 6 illam B D : -ae A : -a C

5

DECLAMATIONES MINORES 2 8 8 . 3 - 2 8 9 . 6

p. 157

3

4

5

6

141

Q u i d q u i d est igitur q u o d obicitur mihi, ex bona mente proficiscitur. Videamus tarnen an, ubi animus accusari n o n debet, ius haereat. | Quaeritur quis sit causa mortis. Accusator dicit: per quem factum sit ut aliquis moreretur ([si quis quod n a t u r a mortiferum sit adversus aliquem feceritj. Q u a e si sequenda defin i d o est, accusabitur et ille qui alicui suaserit peregrinationem, deinde is aut n a u f r a g i o perierit aut latrocinio, ipsi convictus i n f a m a b u n t u r ex quibus eruditas et interitus. Nihil igitur hie factum est q u o d omnibus mortiferum. N a m sicut telum omnibus m o r t i f e r u m est, ita causa mortis est quae occidit omnes. Detrahe huic a m o r e m : nihil erit propter quod moriatur. Volo tarnen causam facere difficiliorem. N o n deposuerit apud me filiam, nihil praeceperit; t a m q u a m melior amicus defendere filiam in qua pater furebat volui: n o n enim amor erat qui sic stimulabat. Abduxi, custodivi, [[nonne recipere non debuit qui periit q u o d non recepit?] non reddidi. Duxisset in ius, per iudicem peteret. H o c si fecisset, mea laus erat. Sed libenter cedo: ipse fecit rem admirabilem, fecit ut in laudem verteret hoc ipsum, quod turpiter a m a b a t . Q u e m tum enim i Ili a n i m u m fuisse putatis cum in ilio furore tenuit tarnen adfectum patris? Perduxit ad amicum, deposuit. 'At enim petivit postea.' Si animum illius metiri velimus, intellegemus non fuisse petiturum nisi quod sciebat me non reddit u r u m : secutus est ilium impetum animi sui. 'At enim petiit.' Adice receptam sanitatem, et non accepisset. N e peteret, (sic) deposuerat. |

3, 1 quis Fr. qui A : quid β 6, 2 intelligemus C D : -legimus A : -ligimus Β 3 n o n (alt.) D : om. A B C 4 petiit Aer. : prodiit Aß 5 receptam SBi, auct. Wi. (-ta) : precetera A : p r o cçt- β sanitate β, Wi. accepisset Wi. : -erat sed A ß 6 sic add. SB' (cf. 3 0 6 , 2 6 sic exposuisset ne educaretur)

5

10

5

5

142 p. 158

7

M. FABII QUINTILIANI

H a e c satis plena defensio esset si qua ego divinatione colIigere potuissem utique periturum si n o n reddidissem: decepit me q u o d ante fortius tulerat. Ñ e q u e enim ego h o c dico, redditurum me fuisse si periturum patrem scissem: optime partes amici custodissem si non reddidissem.

5

290

Abdicans reductum ob furorem Luxuriosus abdicatus furere coepit. R e d u c t u s a patre, sanatus abdicatur. 1

DECLAMATIO Si conscius mihi, iudices, ullius culpae essem propter quam iterum abdicarer, scitis mihi non defuisse tacendi verecundiam. Sed facile fuit prius silentium, primum q u o d sperabarn fore exorabilem patrem, deinde q u o d certum erat propter q u o d abdicarer. N u n c intellego in multas me mitti posse suspiciones, cum expellar ab o p t i m o patre; nec mihi ullo m o d o poterat ignosci si offendissem statini { s a n a t u s ) . Tota igitur actione h o c mihi optinendum est, nihil me fecisse.

2

p. 1S9

N e c mihi, iudices, in a n i m o est e x c u s a r e vitam priorem, nec ut me dicam n u m q u a m dignum fuisse abdicatione, sed ut me f p u t e m d i u f fecisse abdicatum. Illa ( n o n ) n a r r a b o , quam indul|gens mihi ab aetate p r i m a fuerit pater, q u o d fortasse e d a m corruperit mores meos, nec illud: ( h i e ) error

7, 1 - 2 si qua . . . reddidissem dupliciter 4 periturum Aer. : petit- Aß

sed.

Wi. (cf. Hâ.3,

SB2)

290 1, 8 sanatus add. SB2 9 obtinendum Bu. : obi(i)cieAß 2, 3 putem (-en A) diu Aß : postea nil SB1 fecisse AD : fuiB C abdicatum] num delendum ? non add. Pith. 5 corruperit] modus post fortasse sollemnis hic add. SB3, haec Sch.

5

5

DECLAMATIONES MINORES 289.7-290.5

143

3 adulescentiae, haec aetatis natura. L u x u r i o s u m putate fuisse: ego tarnen insanus ( n o n ) eram, et defendendus quidem si contradixissem. Sed perseveraturum patrem negabant propinqui: sic factum est ut dolorem silentio premerem, qui clusus atque intra cogitationes receptus abstulit mentem. 4 Ceterum tarnen, si verum velimus loqui, meritus fui. Q u a s hic ego patri gratias agam? R e d u x i t m e non sentientem; adhibuit c u r a m , l a b o r e m . M i s e r u m m e ! sanatus sum. Sacra m a i o r u m , déos penates [non] sentiens tenui, n e m o ( n o n ) gratulatus est a m i c o r u m : nunc expellor resipiscens. Felices qui possunt omni vita sua parentibus dicere: 'quid feci?' D i c a m tarnen: ' Q u i d postea feci? Si luxuria intolerabile malum, ignovisti.' 5

' E g o ' inquit 'te q u o n i a m demens eras reduxi.' Ubi estis qui me putabatis infelicem? Ego vero dementiae gratias ago: non quidem sollicitudinem patris sensi, sed nec abdicationem. Q u i d mihi cum tarn veloci remedio? Pater optime, fallit ista velox medicina. Ego scio quos animi aestus intus feram. Crede, pater, iam aliquas similes iterum imagines video. Redditur dementiae prior causa. Q u a r e mihi, si non ad praesens tempus, ad futurum tarnen rogandus es. Succurre, qui soles. |

3, 2 non add. Sch. (sanus eram Gron.) 4 premerem AC : premere Β : premerent D 5 cogitationes ed. Leid. : -ne A : -nem β 4, 1 meritus SB3 : motus β : muntus {ex -tu) A : mutus Pith. fui Sch. (cf. Kübtier-Stegmann I, 3 66) : fuit Aß 4 non post penates del. SB', Wi., post nemo posuerat Fr. 5, 5 fallit C D : -te A : -ta Β : fallax Aer. velox del. velit Wi. 6 iterum SBi : rerum Aß : del. Ugolinus 7 redditur SB 1 : redit igitur (ex itur A) Aß : r- iterum Sch. : r- Wi. 8 succurre Β : -rrere A C D

5

5

5

144

M. FABII QUINTILIANI

291

p. 160

Adulter uxoris qua cesserai fratri Qui duos filios habebat uni uxorem dédit. Altero aegrotante et dicentibus medicis animi esse languorem, intravit stricto gladio minatus se moriturum pater nisi causam indicasset. Confesso amari a se fratris uxorem, frater petente patre cessit. Ille in adulterio eam cum priore marito deprehensos occidit. Abdicatur. 1

5

DECLAMATIO

Ingressurus actionem interrogo qualem patrem velis: gravem et severum an facilem et ignoscentem. Non dubito quin adulescens vindicato modo matrimonio malit me severe agere. Talis igitur pater obicit tibi quod in amorem incideris 2 cuiusquam: non est istud nisi lascivientis animi. Quid si haec quam adamasti nupta est, tu alienam matronam aliter quam leges permittunt aspexisti? Adiciamus hue 'fratris uxorem.' Intellego me, iudices, fictae huic personae sufficere non posse, itaque tacebo: due, due, te sequor. Paulo ante dicebas: 'corrumpere fratris uxorem ausus est, istud incestum est.' 3 Sed forsitan dicet: 'amavi adulescens earn quae domi erat, cuius conversatio continua etiam invitos ad se oculos poterai deflectere.' Ignoscamus amori: obicio igitur tibi occisos a te homines ex eadem causa qua tu amasti. Nullus est tam vilis hominis sanguis ut non manus inquinet. Deinde hanc ρ. 161 ego severitatem aliis permiserim: tu qui et | ipse amasti,

291 titulus qua A 2 B C : quae A 1 : qui D iberna 3 pater 'fort, delendum' Wi. 5 deprehensos SB1 (etiam ea . . . deprehensa (ambos)) : -nsam A ß 2, 1 quid SB3 : iam A ß 4 iud(ices) β : -cium A 5 due, due Ro. : die die A ß 5 - 6 paulo ... incestum est] fort, dupliciter secludenda 3, 1 dices Ri. 4 nullius Sek. 6 qui Ro. : quod A ß

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 291.1-8

145

nonne tibi cum deprehendisses imaginem cernere visus es tui 4 casus? Q u i d diutius difiero d o l o r e m ? Fratrem occidisti. Scio, iudices, q u o r u n d a m scelerum earn esse magnitudinem ut augeri verbis non possint. Fratrem tuum occidisti, servatorem t u u m , qui ut tu víveres m a t r i m o n i u m solvit: et, quod gravius est, non longe erat; in eadem d o m o futurus tradidit 5 tibi u x o r e m qua carere non poterat. E t h o c adulterium vocas? Ita est adulter ille, et tu maritus? Istud ego adulterium q u o n d a m m a n u mea iunxi, ipse auspices adhibui, optavi longam c o n c o r d i a m . M a i o r e s habet vires ignis qui legitimis facibus accenditur. N o n est tam facile desinere q u a m cedere. N u n c intellego, iuvenis, quantum mihi praestiteris: a m a b a s . 6 C o i b a n t ergo furtim et fientes, ut satisfacerent invicem. Ita tu cum h o c videres non erubuisti? N o n deprehendi visus es quasi adulter? N o n mehercules ferrem te tantum querentem. Vides enim, liberorum causa a m a b a s , m a t r i m o n i u m cogitaveras: adúlteros tu dices iacentes in geniali t o r o ? Duri mehercule viderentur si cito oblivisci coniugii potuissent. O c c i sus est iuvenis dum rem facit boni mariti. 7

p. 162

N o n erubescam, iudices, post gravissimum dolorem descendere in hanc q u o q u e causae partem, ut o b i c i a m quod u x o r e m occideris bene meritam, q u a m sic amasti. Sic de innocentia miserorum ago tam | q u a m hic de capite quaeratur. N u n c sufficit dolori m e o quod mihi filium abstulisti, qui tibi adsedi, qui ad languentem cum gladio sollicitus intravi: ego eosdem cibos eadem mensa qua tu capere non possum, nec illam m a n u m videre quae fumare mihi adhuc filii mei

8 sanguine videtur. Semper mihi armatus videris, n u m q u a m solus occurris: it ante oculos laceratus filius, hunc iuxta nurus o p t i m a , nurus obsequentissima. C l a m a r e videntur:

7 cum (eum) Sch. es tui A 2 (?), D : est ui A1 : es ui B C 6, 4 causa Obr. : -sam Aß 5 dices A ' C D : dicis Β : iudices A2 7 iuuenis filius β 7 , 2 ut om. β 5 nunc SB2 : non Aß

146

M. FABII QUINTILIANI

'Tu nos occidisti, tu qui nos injuria prius distraxisti. Quid necesse erat solvere matrimonium? Obreptum est credulitati tuae: non amabat qui potuit occidere.'

5

292 L a q u e u s O l y n t h i i speciosi Vieris Olynthiis cum ab Atheniensibus publice dividerentur hospitia, specioso puero quidam optulit hospitium. lile se postero die suspendit. Accusatur hospes quod causa mortis fuerit. 1

SERMO Duplex quaestio est, iuris et facti. N a m etiamsi vis illata est, quaeritur an causa mortis sit. Sequens potentior, an propter vim perierit. Circa ius illud est, ut finitione tractetur. Is enim causa mortis argui debet qui mortem intulit. Cum vero quis sua manu perierit, non debet hoc reus tantum fecisse, ut quis mori velit, sed ut necesse habeat. |

p.163

2

5

DECLAMATICI

Vim dicor attulisse. Quis queritur, quae proclamano? Impunitum reliquit eum propter quem moriebatur? Si erubuit indicare, multis tamen aliis generibus queri potuit: 'propter hospitem morior.' Nec credibile est eum pepercisse hospiti 3 qui sibi non pepercit. Sed suspicionibus agitur: 'formoso' inquit 'hospitium pollicitus es.' Viderint isti qui prodigis omnes oculis intuentur: mihi tempore ilio nullus Olynthius

292 1, 3 potentior SB1 ad 272. 1 (cf. 320, 2) : potior A ß 7 habeat her. : -ebat A ß 2, 3 reliquid A : -inquit β sic β 3, 2 prodigis] mihi suspectum {cf. SB1)

5

DECLAMATIONES MINORES 291.8-293

147

formosus visus est. Scilicet enim sollicitabar lacrimis, squalore. M a l e sentitis de puero qui adversa fortiter tulit. ' C u r tamen optulisti?' Atheniensis sum. Adsignentur fortasse invitis civibus qui cum liberis, qui cum coniugibus veniunt, qui

5

4 secum habent c o m i t a t u m : f m i s e r a b i l i o r f est puer solus. 'At cur eadem nocte ( s e ) suspendit?' Utrum h o c re admirabile videtur an persona an tempore? M i r a t u r aliquis Olynthium 5 potuisse h o c Athenis? [Illud enim est tempus doloris.] Saepe ad retinendam vitam prosunt ipsa pericula: redit metus posteaquam desivit instare hostis; tunc c o g i t a d o fortunae, tunc vacat dicere: 'est iam qui sepeliat.' Ipsa mehercules officia admonere ilium potuerunt fortunae prioris: patuit quidem domus, sed non sua; excepere servuli, sed alieni. Forsitan et illa cogitaverit: 'semper ergo alieno muñere viρ. 164

6 vendum est.' Interim sive illud Olynthi fatum fuit sive impatienjtia ipsius, nullius maior iniuria est quam mea. Perdidi beneficium, et adhuc suspectus sum. H a b i t u r u m me putab a m qui veniret in locum liberorum.

293 Tyrannis victae civitatis V i r o forti p r a e m i u m . Q u i d a m fortiter fecit. Petit praemio tyrannidem victae civitatis.

5 male . . . tulit] argumentum ab adversaries ειρωνικούς, ut fingit, delatum respuit reus 8 num habilior (cruces posuit SB1) ( 4,2 se add. Ri., auct. Aer. 4 illud . . . doloris del. Wi. 5, 3 fortunae (subit) Sch. 6 excepere C D : excip-AB 6, 1 olynthi B, etsim. C (SB 1 ) : -ii AD fatum Pith. : factum Aß 293

titulus

tyrannis A1 CD :-nus A"B

5

148 1

M. FABII QUINTILIANI DECLAMATIO

Omnia danda esse viris fortibus dico: nec immerito danda, utique ex victis. Non aerarium inquieto, non sacerdotium rapio: peto ut sint hostes in mea potestate. Ac primum omnium interrogo: quis est iste qui prohibet? Iuste peterem etiam eversionem hostium: f a c tum nescio quis iste non 2 stetit in acief illi si vicissent, tyrannide se vindicarent. Sic agere volo tamquam futurus crudelis: meruerunt. Vindicari potestis sine invidia: de me querantur, cui aliquid iam irascuntur. Tyrannidem imponere volo. Asperiora narrabo: plurimos ex illa civitate manu hac occidi. Sed numquid vobis videor avarus, libidinosus? Aliter crevi. Eadem ergo ratione hoc peto qua fortiter feci. Sic praesidia imponemus: tamdiu tyrannus ero quamdiu poterunt rebellare. |

ρ .us

5

5

294 Dives proditionis reus vir fortis Dives proditionis accusatus fortiter fecit. Petit praemii nomine accusatoris mortem. Ille non récusât, sed postulat ut ante peragatur iudicium. 1

SERMO Accusator sic agere debet ut manifestum sit ilium tantum rei publicae causa postulare: non quia non sit illud verum, ut si damnaverit vivat, sed quia facilius impetraturus est si intellectus fuerit nullo iure adiuvari posse.

1, 6 - 7 ac tum... ade] locus nondum sanatus 294

1, 3 verum] i.e. aequum

4 facilius SB1 : diffic- Aß

5

DECLAMATIONES MINORES 293.1-294.6 2

3

ρ. 166

4

5

6

149

DECLAMATIO Si te p r o d i t o r e m p o s t e a dixissem q u a m tu m o r t e m m e a m optasses, viderer tarnen et rem utilem p o s t u l a r e et n o n contra legem t u a m desiderare. Q u i d e n i m optasti? M o r t e m accusatorie: de q u a lis n o n est. Nihil est q u o d ( a d ) p r a e m i u m c o n f u g i a s , nihil est q u o d utaris legis t u a e p o t e s t a t e : n o n recuso q u o m i n u s accipias q u i d q u i d optasti. Nihil peristi p r a e t e r m o r t e m : si exigís u t a c c u s a t o r statim o c c i d a t u r , alt e r u m p r a e m i u m petis. A t haec v o l u n t a s fuit t u a e petitionis. Nihil interest, si illam qui d a b a n t p r a e m i u m i g n o r a v e r u n t ; et ideo tibi n e m o c o n t r a d i x i t q u o d videbaris p u r g a s s e contu]meliam t u a m : nihil tibi lex p r o f u i s s e t si a b o l i t i o n e m petisses. N u n c d u o vindicas p r a e m i a , ut nec c a u s a m dicas et h o m i n e m occidas. Ergo n o n u t i q u e c o m p r e h e n s u m in p r a e m i o est statim occidere, et q u o t i e n s n u l l u m p r a e f i n i t u m est t e m p u s incipit esse in p o t e s t a t e dantis; si a b o l i t i o n e m petis, a l t e r u m p r a e m i u m est. Et cuius t a n d e m iudicii petis a b o l i t i o n e m ? N o n privata disceptatio venit in q u a e s t i o n e m , n o n pecuniae lis ( q u a m q u a m t u n c q u o q u e leges c o m m e n d a r e m et m o r e m iudiciorum): n e agaris reus postulas. A d s u m m a m rem public a m pertinet. Dico p r o d i t u m p o p u l u m , dico t e m p u s constit u t u m . Q u a n t u l u m est ut neges? Si m a x i m e festinas, a p u d hos ipsos agi iam p o t u i t , e a d e m h a c m o r a q u a reicimur p o t u i t p r o n u n t i a r i . Nihil est q u o d timeas, si innocens es. Accessit tibi m a g n a p a r s patrocinii: fortiter fecisti. Super illam p o t e n t i a m d i v i t i a r u m venit n o v a gratia. N e c potuisti magis experiri q u a n t a m tibi g r a t i a m fecerit ista militia: m o r tem accusatoris accipere potuisti. Q u i d est istud, q u o d n o n p u t a s e a d e m gratia i m p e t r a n posse t u a m salutem?

2, 5 ad add. Aer. 3, 3 at D : ad ABC 5 videbaris Ro. (cf. SB2) : -atur Aß 4, 2 nullum om. A 5, 2 disceptatio Aer. : -one Aß pecuniae lis Aer. : -nialis Aß 4 reus Aer. •. reum Aß 7 reicimur Ro. : -us (ex recimus) A : reiici mas BC : reici in hac D

5

5

5

5

150 7

M. FABII QUINTILI ANI

SERMO In summa parte paene irate dicit hic accusator. Nam subinde interponit: 'si vultis, si vestra interest; quid ad me, qui periturus sum?' |

p.167

8

DECLAMATIO

Vos suadeo caveatis, et suadeo permittatis dum volo: merueratis enim ne vellem. Caputne meum tam cito donastis? Tarn facile innocens occisus est in ea civitate in qua sibi putat aliquis tam facile posse contingere ne reus fiat? Quid est ergo? Nondum omnes exuimus adfectus; faciam vobis 9 hanc invidiam, ut sciatis a vobis occidi bonum civem. Neque enim quisquam expetet ut hoc iudicio dicam quomodo prodiderit, quo pretio, quo tempore, quo loco. Si vultis haec audire, date diem; si ne hoc quidem impetro, non meruistis. Et hoc me mea causa non facere cui non possit esse manifestum? Expediebat alioqui mihi vivere, expediebat suspenso ac sollicito transigere haec tempora? Fortius est quod differo mortem quam quod mori non recuso. 295 D e m e n s ex vinculis fortis Dementiae damnatus a filio et alligatus ruptis vinculis fortiter fecit. Praemio petit restitutionem. Quam cum filio contradicente accepisset, abdicat filium.

7, 2 summa parte D corr. : -am apert(a)e A (ex corr.), β 3 si (alt.) del. tempt. Wi. 8, 1 D E C L A M A T I O post interponit (7, 3) A ß , transp. Ro. 8 , 5 , aliquis C D : -ui AB 9 , 2 expectet ß, fort, recte

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 9 4 . 7 - 2 9 S . 5

1

151

SERMO Filius optabit ut pater sanus sit; dicet id genus furoris fuisse ut intermissionem haberet. |

p. 168

2

DECLAMATIO C o e p e r a m gratulari: ecce iterum sollicitor; iam irascitur pater. Q u o d ad me pertinet, non alia ratione c o n t r a d i c o q u a m ne pater domi sine custode sit. N o n aliter itaque h a n c causam agam quam p r o x i m e egi, etiamsi in illa nocuit mode-

5

ratio. 3

Diu ego tuli valetudinem patris, donec tam manifesta esset ut damnarem edam invitus. Tradita est curatio mihi. Q u a m diligenter h o c egerim aestimate: videtur hic esse sanatus. N e c illud argumentum sanitatis est, quod rupit vincula: saepe faciebat h o c ipsum. Q u o d in hostes impetum fecit, quod praemium petit, ago gradas f o r t u n a e : visus est sanus. 4 Quid obicis? 'Egisti' inquit 'mecum dementiae.' Si non tenuissem, tamen licuerat: datum est h o c ius contra patrem. Legum lator prospexit senectud: ideo medicinam filiis imper a v a . C u m vero sanaverim, ( q u i d q u e r e r i s ) ? Poteram videri impius nisi detulissem: non est indulgentia permittere sibi 5 furorem. Sed alligavi. H o c si inicum esset, non liceret. Deinde obicies quod non custodivi. Testor deos, non recessi a custodia donec me bellum avocavit. At contradixi praemio tuo. H o c simile est ei quod defendi. Sed non dicam: 'recentia tua fecerunt merita ut optineres: an debueris, apparebit'; non desinam optare ut h a n c causae meae partem m a l a m facías. Duret ista animi tui quies: scias quibus irascaris, scias quos ames. | 295 1, 2 optabit Aer. : -auit Aß 2, 5 moderatio Ro. : anter- A : ante r- β 3, 1 esset β : est A 3 hic D : hoc A B C : 'fort, delendum' Wi. 5 post faciebat dist. Hà.3 4, 4 quid quereris add. SB2 5, 2 quod β : qui A 4 defendí A1 (?), Ro. : -is A 2 β sed Ro. et Aß 5 debueris Aer. : -im Aß : -int Bu. 7 facias Gron. : -am A sub lin., β 8 amas A

5

5

5

152

M. FABII QUINTILIANI

296

p. 169

Exul, tace Exulem intra fines deprehensum liceat occidere. Imprudentis caedis damnatus ex lege in exilium quinquennii missus est. Intra fines a fratre ad cenam vocatus cum parasito fratris litem fratre iam dormiente conseruit, et a parasito clamante 'exul, tace' ex lege interfectus est. Q u o comperto parasitum abiecit adulescens. A pâtre abdicatur. 1

p. 170

5

DECLAMATIO

Obicimus adulescenti ante omnia quod parasitum habuerit. Abdicationi hoc satis erat, ut si quid pater nolit, n u m q u a m emendet. Quare nihil est quod dicas mihi ' n u m q u a m istud obiecisti.' Quid enim hoc colligis aliud quam ut te abdicet indulgens pater? Quid enim est parasitus nisi comes vitiorum, turpissimi cuiusque facti laudator? Unum tarnen videbatur esse solacium, quod eiusmodi vita ad homicidium usque non perveniret. 2 Obicio tibi quod fratrem intra fines invitasti. Fuerit quantalibet causa convivii, melius [ea] certe ipse ad fratrem isses. Iam et hoc ipsum inter causas abdicationis: obici tibi potest quod tarn impius es ut fratrem post illam miseram fortunam 3 non videris nisi ad te discumbentem. N a m illi ignosci pot|est vel cum periculo venienti: tibi vero quis ignoscat qui, cum sine periculo ad illum ire posses, in id discrimen adduxeris fratrem tuum ut eum etiam parasitus posset occidere?

296 thema 2 quinquennii SB3 : -nium A ß 1, 3 nolit Sch. : nolet A C D : nollet Β 6 quid A 2 : aq- A 1 : aut q- β 2, 2 ea A C , D sub lin. : eo Β : del. Lat. 3 iam et (vel est) SB1 : manet Aß 4 ut Ro. : quod A , C (ante post) : om. B D 5 discumbentem Watt : deseen- A : descenden- β

5

5

DECLAMATIONES MINORES 296.1-9

4

5 6

7

8

ρ. 171

9

153

Obicio tibi q u o d adhibueris cenae tertium. Si hoc f u r t u m pietatis est, opus est secreto. Obicio q u o d parasitum potissim u m adhibueris: hoc enim vacabat misero, hoc exuli, cenare cum parasito? Cetera iam intellego non pertinere ad abdicationem. Altiora sunt crimina et suis legibus digna, non tarnen debent ideo lucrifieri q u o d in patrem inciderunt. Obicio tibi occidendi fratris consilium. Si accusator essem, si te in culleum peterem, ilia dixissem: Persona crimini idonea est: habes parasitum; et causa occidendi manifesta est: coheres es fratris. Occasio adiuvit consilium: intra fines occidi potest. Minister n o n defuit: parasitus in tua potestate est. Cetera vero cui n o n [etiam] manifesta sint? Parasitus sine tua volúntate convician fratri tuo auderet? H o m o in adulatíonem natus, h o m o cuius f a m e m t a n t u m tu propitius differebas, n o n fecisset utique quo te putaret offendi. Dormis (hoc tibi in praesentia credatur): n o n p u t a b a t tibi posse nuntiari? Et tarnen incredibile est te dormisse hoc tempore, hoc loco: convivium erat. Et quale convivium! Frater invitatus. Ita ille conviciari ausus fuisset si te a m a n t e m fratris vidisset? Credo parasitum etiam insultasse fortunae filii mei. 'Tace,' dixit 'exul' pa|rasitus, h o m o (puto) qui contumeliam n o n ferebat, 'tace, exul.' Parum enim eum graviter torquebat sola fortuna, p a r u m enim graviter irascebatur errori, nisi etiam parasitus obiecisset. N o n fecisset hoc ergo te invito. Puta tarnen cadere hanc in a n i m u m parasiti indignationem: illud certe in casum n o n cadit, quod gladius in triclinio fuerit. M u l t a quae singula accidere possunt, universa extra casum sunt. * ut conviciari (ei) incipiat cuius occidendi ius habuerit. Adice his ut tu dormías cum fratrem invitaveris, [ut visurus fratrem post longum tempus nihil sis l o c u t u s j praesertim non-

4, 3 coenare Scb., Gron. : c e n a b a t A ß 6, 4 et del. Ro. 7, 2 etiam del. SB3 m a n i f e s t o A 8, 2 credo] a u d i o SB1 9, 4 accidere Β : oc- A C D lac. ind. Wi. 5 ei add. Scb.

5

5

5

5

154

M. FABII QUINTILIANI

1 0 dum e x a c t a nocte, cum adhuc vigilaret ille miser exul. E t fortasse accidere somnus hic potuerit inter plures: tres estis, et o m n i s sermo in angusto est. Incredibilius h o c faciet ortum inter fratrem tuum parasitumque iurgium: ad latus tuum iacet ille qui clamat 'exul, tace.' Q u o m o d o fieri potest ut ne ipsius quidem caedis tumultu excitatus sis, [fieri n o n potest] ut gladium frater tuus non viderit, n o n te excitaverit cum periclitaretur? 11 His omnibus manifestum est h o c tantum quaesitum patrocinio esse, q u o d parasitum in praesentia dimisisti. Glorieris enim licet q u o d non tecum interfectorem fratris h a b e a s : itane h o c tandem satis fuit, dimitiere impunitum, dimittere p. 172 in|violatum? M a g n i adfectus iura non spectant. Sed ne dimisisti quidem b o n a fide. N a m et sustineri absens potest. N e c 1 2 dubito quin expectetur m o r s m e a . Ut vero non solum iustae sed etiam miserabiles causae abdicationis sint, filium perdidi eo t e m p o r e quo miser erat. N o n licuit saltern in patria, non in d o m o sua e x t r e m u m illi spiritum effundere; sed, q u o d est contumeliosissimum, manibus parasiti et impune occisus est, quem indignum erat impune saltern male audisse.

297 M e r e t r i x ab a m a t o r e forti caecata Qui excaecaverit aliquem, aut talionem praebeat aut excaecati dux sit. Meretricis a m a t o r fortiter fecit. O c c u r r e n t e m sibi meretricem excaecavit. Petit illa ut eodem duce utatur; récusât ille et offert talionem.

10, 2 accidere Lat.: oc- Aß 6 fieri non (non sub Un. AD) potest del. Wi. 11, 1 patrocinio Gron. : (in) -nium coni. Wi. 12, 1 vero Ro. : ergo Aß 297

titulus

forti ed. Leid. : -te A (post corr.), β

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 9 6 . 1 0 - 2 9 7 . 4

1

ρ. 173

155

DECLAMATIO Si quis, iudices, lege adversus eos qui excaecaverunt ita c o m posita ut aut talionem patiantur aut aliquatenus solacium iniuriae praestent, litem esse audiat, altera parte similem fortunam exigente, altera mitiorem partem legis amplectente, profecto existimet h a n c mulierem id postulare ut excaecetur is qui sibi oculos eruit, ilium autem virum fortem fiducia meritorum erga rem publicam sperare posse fieri ut contra voluntatem q u o q u e eius | quae vindicatur oculos de-

2 fendat. N a m et hic dolor gravissima passae convenisset, et illud naturale est, ut b o n a o c u l o r u m intellegant etiam qui eruerunt. Id o m n e diversum est: h a e c quae e x c a e c a t a est, cui erepta lux est, cui o m n i s vita in tenebris agenda est, miseretur q u o n d a m amatoris sui, ille qui excaecavit vult istam 3 nimium vindicari. Idque si faceret paenitentia, utcumque consolandus nobis esset. f N a m e t f poteramus suspicari hanc istius postulationis esse rationem, cum excaecaverit meretricem q u a m amavit, ( q u o d ) nunc oculos offe4 rat, causa ambitus fieri. N e g a t fas esse ut vir fortis m a n u m meretrici praestet, ut iter demonstret. f A p p a r e t illam esse c a e c a t a m . f Atque id t a m e n praetenditur m o d o , iudices. Ceterum causa postulationis istius manifesta est: videt miseram feminam durare in h o c non posse, ut excaecet, neque id agit, ut graviorem patiatur p o e n a m , sed ut neutram: oculos habeat, quos haec eruere noluit, ( n e c ) ducis opera fungatur, q u o n i a m récusât.

2, 3 id] hie Sch. 4 tenebris coni. Wi. : tormentis Aß 3, 1 idque Pith. : id (a)eque Aß 2 cruces posui; fort, num et vel nam nec scribendum 4 quod hie add. SB', post nunc Aer., ante cum (v. 3) Ri. 5 causa Sch., Gron. : -sam Aß 4, 2 - 3 cruces posuit Wi. c(a)ecatam β : cetatum A 6 (ut) oculos Sch. 7 habeat Gron. : -eret A : -ere β 7 nec add. Gron. 8 quoniam] quod iam Pith. : fort, quod sive quam

5

10

5

5

5

156 5

6

7

8

9

M. FABII QUINTILIANI

Nos tamen necesse habemus his respondere quae proponuntur, et adversus fallacem sic agere tamquam excaecari voluerit. Illa etiam quae ab ipso iactata sunt nos quoque referemus, fuisse istum virum fortem, pugnasse pro re publica, plurimum nobis profuisse manus eius atque oculos. His enim omnibus profecto hoc efficitur, ut illum excaecari non necesse sit. Ñeque ei nocuit illa ho|nestissima militia: propugnator fuit civitatis; quondam partem aliquam voluptatis in hanc impenderat. Sed fecit illum arrogantiorem ipsa virtus. Neque tamen nobis adhuc persuaderi potest ut vir fortis qui amaverit aperte, qui non erat laesus ulla meretricis iniuria, oculos volens eruerit. Fortunam illud putamus fuisse; et, si lex permitteret neutram ultionem, forsitan totum ius remitteremus. Nunc oculos eius servamus qua possumus. Lex ita scripta est ut is qui excaecaverit aut talionem patiatur aut ducis opera fungatur. Inter has duas res quaestio est. Antequam comparo, illud interrogare volo: cuius causa scriptam esse legem putatis? Dubitari non potest quin scripta sit ei quae vindicanda est. Ne illud quidem in dubium veniet, optionem quidem harum duarum (ut ita appellem) poenarum esse in potestate exigentis. Quid enim aliud cogitasse legum lato rem putamus? Ilium utique qui excaecasset credidit esse puniendum, adeo ut ne illi quidem ipsi qui vindicabatur permiserit totam legem remittere. Ilia igitur fuit cogitado: 'meruit quidem qui eruit oculos ut et ipse perdat; si tamen habuerit misericordem, si incident in eum

5, 1 p r o p o n u n t u r Β : praep- A C D 2 fallacem Wi. (-ciam iam Há.1) : aliquem A ß : callidum Gron. 3 voluerit Gron. : noAß 6, 3 - 5 neque . . . impenderat] obscura 3 ( n o n ) (pel (nihil)) nocuit Wi. 4 q u o n d a m Ro. : q u o n i a m A ß 7 , 2 amaverat coni. Wi. a perte D : apte C : aparte A : a ρ- Β 3 eruerit Ro. : -eret Α β fortuitum Sch. et Ro. : ut Α β 8 , 4 legem esse A putatis Ro. : -as A ß 6 optionem Lat. : ult- A ß : elect- Sch.

DECLAMATIONES MINORES 2 9 7 . 5 - 2 9 8

10

ρ. 175 11

12

13

157

qui aliquatenus reddere irae suae rationem posset, gratiam referat huic postea.' Eligi ergo ab ea poena debet quae gravissimam iniuriam passa est. Puta istud esse asperius quod recusas: fortasse propter hoc ipsum pati debeas. Oculos eruisti mulierculae sine dubio, et adice, si vis, meretrici: tamen quos eruere non licebat. Non es dignus | qui patiaris quod vis. Haec dicerem si tecum asperius contenderem; nunc ante omnia rei publicae causa tecum ago. Aequum est salvos esse hos oculos et incólumes: multa adferunt casus, frequens bellum est. Detegemus tibi etiam huius mulierculae adfectus, quo magis te rem tam gravem fecisse paeniteat. Haec excaecare te non potuit. Meminit temporum superiorum, meminit illarum quas aliquando communes habuit voluptatum, meminit amoris tui. Digna est cui manum commodes. Nam id quoque lex ¡ustissime constituit: praestet oculos qui eruerit, et in vicem erutorum luminum ipse succédât. 'At enim forti viro turpe est hoc officum subire.' Scilicet illa honestiora, debilitatem pati et ferre infestos numinibus oculos. Non erit talis ista debilitas qualis esset si illam in acie passus esses. Tu qui recusas dux esse meretricis, non cogitas futurum ut tibi oculi propter meretricem eruantur? Verum meretur hic ipse pudor tuus propter quem parcamus oculis tuis. 298 Rusticus p a r a s i t a s Rusticus parasitum filium abdicat. CD. 9, 7 reddere] adhibere Ri. m o d e r a t i o n e m tempt. SB' 8 huic Ri. : hae c A : haec Β C : om. D 12, 4 habuistis Ro. uoluptatum A C : -atem Β : -ates D 13, 3 infaustos Ha.2, Watt ominibus Gron., Ha.2 298 om. D

thema

CD

A, praecedente

ras. : ille · C D · Β : ille C :

158

1

M. FABII QUINTILIANI

DECLAMATIO N o n ignoro, iudices, q u a m q u a m n o n a forensi contentione solum sed ab universa civitatis conversatione longe remotus, h o c praecipue fieri miserai biles eos qui paternae animadver-

ρ. 176

sionis n o t a m deprecantur, q u o d periclitan de praeterita dignitate videantur: de qua certe sollicitum esse filium meum incredibile est. Q u a n t u l u m est enim q u o d abdicatus erit qui 2 iam parasitus est? Q u e m ego, iudices, tarn obstinate n o n praeceptis solum meis sed etiam precibus resistentem urinarii possem dicere c o n t u m a c e m : n u n c h a n c licentiam concepit a n i m o servitutis. M u l t u m enim illi, ut res est, fiduciae facit gratia adulescentis locupletis et prodigi, qui non aliter q u a m si de proprio mancipio ageretur in h o c vires suas ostendit. Infelix et ille: tarn turpem enim filium h a b e o ut etiam 3 ipsi obiciatur. N e c me praeterit unde haec frequentia: concurrerunt ad spectandos duos rústicos, et id forsitan h o c ipso indicante. M e r i t o : sic iste ridetur. Cuius n o m e n equidem nec intellego nec interpretari possum [quod vocatur], verum nescio quid esse turpius q u a m luxuriam p u t o . 4

ρ. 177

Q u o magis autem h a c eius vita erubescam fecit m e m o r i a nostrae. M i h i rus paternum erga labores gratissimum, non frugalitati tantum suffecturum sed et delectationi, si coleretur a dominis duobus. H o c cum f d i o e v e n i s s e m t , ne haec quidem ducendae uxoris et e d u c a n d o r u m liberorum onera recusavi, ut relictum a parentibus meis relinquerem filio

5 m e o . D e q u o ipso non questus sum; n a m videbatur labo|riosus. Misi in civitatem; delicatior venit, et redire properavit.

2, 3 possem Ri. : -sim Aß 4 ut res est] i.e., ut vid., ut nunc est; cf. 12, 4 et 329, 2 3, 2 id Ro. : ìiC : hi(i) A B D hoc Gran. : h(a)ec Aß 3 post merito dist. SB1 4 quod vocatur del. SB3 5 verum Lat. : unum Aß esse β : -et A 4, 1 hac C D : h(a)ec AB memoria A 2 : -am A 1 β 2 nostrae Gron. : -ri A ß 4 diu solus coluissem Ro. : diu exercuissem SB1 5, 1 ipso Hâ.1 : ipse Aß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 298.1-9

6

7

8

9 p. 178

159

Et p r i m o quidem deformavit t a n t u m diligentior cultus; dehinc procedente t e m p o r e saepe fragrantem m e r o vidi, redolentem unguenta, et iam plura perditae vitae signa. C u m interrogarem, respondebat esse locupletem amicum. Dispiciebam eam amicitiam, dicebamque: ' q u a m d i u iste locuples erit?' donec ( e o ) res redît ut e d a m de salute eius timerem. Ad d o m u m divitis veni, [non enim] n o m e n inter n o n agnoscentes requisivi: parasitus inventus est. Id placeret rustico patri? Erubui. N o n d u m te, iuvenis, ad c o m p a r a t i o n e m voco utriusque vitae; in praesentia hoc u n o contentus sum: suscipe laboris tui partem. Satis sine te laboravimus. Iam deficit aetas, iam quietem poscit senectus: et ego delicatus sum. Abdicent te licet boni mores, tarnen clamo: 'ego te mihi genui.' N o n ergo cogitabis quid mihi debeas? Illae terrae gratiam referunt, nec quicquam inveniri potest in rerum natura in quo labor pereat. De abdicatione tu quereris? Prior patrem reliquisti. Q u a n d o enim videre te mihi licet? Q u a n t u m absum ab orbitate? I m p o n o , iudices, adfectibus meis, qui nihil adhuc inter querelas habeo nisi desiderium: iam irasci necesse est. N o n d u m tamen ad ultimam tui contumeliam venio. Obicio tibi luxuriam; (satis e r a t ) si hoc t a n t u m diceremus: 'vivis inter meretrices et lenones.' | Dignus es abdicatione etiamsi parasitum habes: inter aliena servitia numeraris, et tibi luxuria obicitur etiam n o n tua. O m i t t o interim ex quo genere

4 f r a g r a n t e m Fr. : flag- A ß 6, 2 dispiciebam SB3 (cf. 2 8 3 , 2) : des- A ß 3 eam G ron. : etiam A ß (displicebat ea amicitia SB 1 ) iste C : es te A : est D : ueste Β 4 ( e o ) res rediit Ri., auct. Aer., Sch. : resedit A ß 5 n o n enim del. Ro. agnoscentes (sc. verum filii nomen nesciebant) A : -tem β 6 id Wi. : et A ß placeret Ro. (-ceat Sek., Gron.) : -cet A ß 7 patri Β : -re A C D 7, 1 iuvenis Sek. : inuenissem A ß 2 suscipe Aer. : -ere A ß 3 sine Obr. : in Aß 4 abdicent Ro. : -cant Α β te SB3 : me A ß 8, 3 i m p o n o ] anne i m p e r o ? 9, 2 satis erat add. SB3 (sufficeret iam coni. Wi., qui lac. ind.)

5

5

5

5

5

160

M. FABII QUINTILIANI

vitae in istud transieris, sub quo institutus pâtre; dissimulata 10 et remota persona mea parasitum abdico. N u m me irasci putas? Misereor. [ubi] Haeserunt tibi vitia civitatis, (ubi) videtur habere hoc primum odium, rusti ci tas. Si bona paterna consumpsisses, iure abdicareris: libertatem et ingenuum pudorem consumpsisti. Quis (est) melior ille cui servis? Pudet dicere quo pretio hereditatem emancipaveris: gulae servis, et sicut muta animalia obiectis cibis in istam cecidisti 11 servitutem. Iuvat autem cibus post opus. Multa quidem video diversa genera vitae, nec probabilia omnia; ceterum tarnen hoc novum est et inauditum, contumelias in quaestu habere et iniuria pasci. Iuvat illa te residua potio et ex locupletis cena nescio quid intactum. Caedentis manus oscularis et ferrum portas, fame periturus si ille nihil mali fecerit. Alios enim fortasse parasitos ars aliqua commendet: tu quid 12 potes, miser, nisi vapulare? Habent hoc quoque deliciae divitum malum, quaerere omnia contra naturam. Gratus est ille debilitate; ilia ipsa infelicitate distorti corporis placet. Alter emitur quia coloris alieni est. Haec, ut res est, accessit nova elegantia, inter perversas delicias habere rusticum. Ridiculum I hoc, quod durus, quod inhabilis, quod filius meus. 13 Qualia, di deaeque, damnas! Intellego cum quo mihi filio res est: non commendabo illi laborem honestum et bonam cotidie conscientiam et operam etiam civitatibus servientem. Agam causam per vices anni, [non] numerabo fructus: luxu14 riosum filium ad delicias voco paratas. Ingentis pecuniae concupiscis feras? Demens, ipse venare. Avibus onerari ferrala gaudes ? Fructus nostras, nisi succurris, infestant. Quidquid illic lautum est, nos misimus, et fructus curvatis ramis 1 0 , 2 ubi del. Ri., ante videtur transp. SB1 3 videtur... rusticitas]¿íaSB' 5 quis (est) SB2 : qui A ß 11, 3 contumelias A : - a Β : -am C D 6 mali fecerit (sc. tibi) SB3 : malef- A ß 7 ars Pith. : pars A ß 12, 3 illa A 2 : ille Α 1 β 4 haec] anne hue? 13, 1 qualia damna(s)! cum praecedentibus coniungunt vulg. damnas SB1 : -na A ß 3 anne civitati ? 4 non del. Ri., auct. Obr.

DECLAMATIONES MINORES 2 9 8 . 9 - 2 9 9

161

ad manum paratos habemus. Compara, si videtur, vestris nivibus meos fontes, compara inclusis intra parietes aquis perennes fluminum lapsus. Quae tanta vobis nemora? Quid 15 est istic admirabile nisi ruris imitatio? Ad has te delicias pater voco. Ipse durum desidia solum sulcis aperiam et aratro senex incumbam: tu tantum impera. N o n misereris paterni avitique fundi, obsiti sentibus? Circa beati fructus: nos desidia male audimus. Q u o t iam perdidimus annos! Tu vivis 16 aliena liberalitate. At si te nulla horum miseratio tenet, ignoscas mihi: ducimus quendam adversus ipsas terras consuetudine adfectum. N o n vendes tu agellum meum, non paternos avitosque ciñeres et ossa alicui pretio cenae unius addices. Quatenus infeliciter filium sustuli, quaeram aliquem qui colat. | p. 180

5

5

5

299 Ossa eruta parricidae Parricidae insepulti abiciantur. Sepulcri violati sit actio. Decedens pater mandavit filiae ultionem, dicens se duorum filiorum veneno perire. Puella reos postulavit. Inter moras unus se occidit et sepultus est in monumentis maiorum. Alteram cum damnasset et insepultum proiecisset, eius quoque qui sepultus fuerat ossa eruit et abiecit. Accusatur violati sepulcri.

1 4 , 5—6 vestris . . . meos Gron. : -ros . . . meis A ß 1 5 , 5 audimus B C : -iuimus A : uiuimus D quot Gron. : quod A B C : q'a (om. iam) D ( d u m ) tu coni. Wi. 1 6 , 1 nulla Gron. : u- A ß 2 ignoscas Aer. : -cis A ß

5

162 1

M. FABII QUINTILIANI

SERMO

An utcumque sepultum eruere non liceat; an ei non licuerit quae potuit prohibere; an etiam ( u t ) non iure fuerit sepultus. Hinc speciales quaestiones, utrum lex damnatum tantum parricidii an revera parricidam prohibeat sepeliri; an ille parricida fuerit. In hoc probativae duae, altera pathetice, altera pragmatice, id est, adfectus et iuris quaestiones: an damnatus sit sua sententia qui sibi manus attulit; an et de 2 ilio iudicatum sit cum frater eius convictus sit. An non possit quisquam mortuus damnari; etiam ut alius nemo possit, an is utique potuerit qui in reatu periit. Ultima [pelagi] qualitas, in qua totius controversiae vires sunt: quale huius factum, utrum venia dignum an damnatione sit; in qua tractatione patheticos pro re publica indignandum. | ρ. 181

3

5

5

DECLAMATIO

Sepulti ergo essent et aeterna quiete conditi iacuissent parricidae manes iuxta patris latus, ut, quod diis hominibusque videatur indignum, tumulo tectus videretur cui leges terram negant, in cuius cruciatus cum omnia commenta sit antiquitas citerior est tarnen poena quam scelus, cuius statini ora oculosque a iudicio lex iussit obduci, ne hunc iucundum 4 caeli aspectum polluerent taetri oculi, cui lucem vivo, fluitanti mare, naufrago portum, morienti terram, defuncto sepulcrum negat? Quem in poena sua iubet vivere, huic tumulum et exequias persolvi fas fuit? Adeone omnia (iura) perierunt ut ex duobus meliore loco habendus sit manifestior parricida? 299 1, 3 ut add. Ri. 4 qu(a)estionis A 1 β 2, 2 alius Aer. : alias A (ex corr.) C D : filios Β 3 in reatu Β : in retu A : metu C D ultima C : -mae A B : - m o D pelagi A B C : epilogi D : del. Wi. 3 , 4 videretur] siner- vel linquer- Ha.2 6 est tarnen A : t- est Β 7 obduci Aer. : ab- A ß 4 , 1 fluitanti D : fuitati vel sim. A B : fluctum C 4 persolui uas (corr. Pith.) fuit A : -is affuit B C : -is absit D iura add. Ro.

5

5

DECLAMATIONES MINORES 2 9 9 . 1 - 3 0 0

163

5

p. 182

Tu vero, puella tam honesti adfectus, quidquid tacita pietate suggeritur vel his audientibus refer, mihi crede. M o d o approbasti nihil te de fratribus tuis solere mentiri. 'Dies' inquit 'noctesque miseranda patris umbra circumvolat, qualis erat cum mandatum daret. M o d o minax atque effera, 6 repente summissa, his me vocibus, ut sciatis, appellai: " T u quidem, filia, parricidam postulasti; eodem crimine, isdem argumentis, communibus utrique legibus iudiciisque qui supererat damnatus est. Nunc unus superest dolor, quod parricida sepultus est, quod I aeterna quiete compositus sepulero meo parricida patrem premit. Aude nunc aliquid, puella, fortius, et ab hoc f u t i q u e f me vindica quem ego occidi. Expulsus sedibus meis contactum illius fugio. Quid agis, infelix puella? Ecquid agnoscis alterum patris m a n d a t u m ? " ' 7 Itaque ut primum accessit ad tumulum, sponte resoluta lapidum compage, impíos ciñeres in editum terra suggessit, one8 rosa etiam inferís monstra in lucem redundare visa sunt. Dii boni, post haec quisquam queretur cur ex duobus parricidis neuter iaceat tamquam pater, uterque tamquam frater? 300 A d u l t e r a a p u d filium i u d i c e m r e a Apud communem filium iudicem ream adulterii fecit maritus uxorem. Matrem absolvit adulescens. Pater eandem detulit in iudicium publicum et damnavit. Abdicat filium.

5 , 1 pietas Fr. 2 suggeritur SB1 : -is A ß : -it Fr. refer, mihi crede, m o d o vulg. 6 , 3 utrique Pith. : utique A ß 7 uteumque Hà.1 8 agis A : ais β 8, 3 iaceat Ro. : -et A ß

5

5

164 1

M. FABII QUINTILIONI

SERMO De ante actis temporibus non tantum est quod adulescenti nihil obicitur, sed etiam quod proxime iudex placuit patri. Quorum ratio cum constet, poterit non improbi vel non manifesti erroris peti venia. Sed prius iure defendendus est.

2 p. 183

DECLAMATIO

Obicis sententiam; non dico qualem: iudex pronuntiavi. Dispiciendum tibi fortasse fuerit ad | quem venires, diligentius excutiendi mores: nulla ludici libertas est nisi pronuntiare licet utrum voluerit. Fortasse erraverim in dispiciendis causis, minus prudentiae habuerim iuvenis: ego nihil aliud de3 beo quam fidem. An tu ea condicione litigabas, ut pronuntiare pro te necesse esset? Hoc dicerem si in quocumque iudicio sententiam tulissem; aliquanto fortius (agendum) est cum iudex a te sim electus: hanc quam nunc eripis liber tatem in iudicio dedisti. 4 Quid tamen pronuntiavi, et in qua causa? Ream absolví. Non dico quam ream, nec cuius criminis. Hoc dico: male audire plerumque iudicum nimia severitas solet, nec umquam in convicium nisi asperae sententiae veniunt. Ideo absolutos publica illa acclamatio prosequitur; a damnato tristes recedunt, et victricis quoque partis silentium est. Absolví. Si hoc invidiosum, si hoc criminosum est, quomodo me 5 putem potuisse defendi si damnassem? Absolví matrem meam. Hoc non eo pertinet fortasse, ut debuerim crimen remitiere. Multa ignorantes facimus: mihi mater innocens visa 300 1, 3 iud A B C : iudicium D 4 poterit SB3 (cf. praecipue 324, 3) : -rat A ß 2, 2 pronuntiavi Sch. : -auit vel sim. A ß despiciendum A 1 β (item infra) 4 iudici Pitb. : iud A B C : iudicis D 3, 3 aliquanto C : - n d o AB D agendum add. Ro. 4 libertatem SB1 (cf. SB2) : clarita- A ß : car- Groti., male 5 in om. A 1 β 4, 3 iudicum C : -cium A B D 4 in C : om. A B D convicium Pith. : -uictum A (?), β 5 , 3 facimus SB3 : patimur A ß

5

DECLAMATIONES MINORES 300.1-9

6 p. 184 7

8

9

165

est. Obiciebas tu adulterium. Nihil necesse est tractare de causa, praesertim cum ius sit ablatum defensionis: mihi tamen omnia quaecumque in matrem meam dicebantur incredibilia sunt visa. Respuebat ilia * magis apud me agebat causam mater mea, dicens: 'Scis quomodo te amaverim, | quomodo educaverim. Nihil mihi obiectum est in aetate prima, nulla fabula [ante] partum secuta est: ream facit anum et iuvenis matrem.' Tu me iudicem faciebas, ilia testem. Accedebat his illud etiam, quod non existimabam tam asperam illam dissensionem, nec veram esse litem quae ad filium ducebatur. Videbamini mihi quaerere intercessorem. Aliud fortasse fuerit quod te postea concitavit; ilio tempore nihil facere melioris mariti, nihil indulgentioris potuisti: ad eum iudicem perduxeras uxorem qui damnare non posset. 'At enim postea hoc crimen probavi.' ([Non iam respondeo ista quae dixi: faliis muneribus accipere iudices extraneorum naturam quaf 'fortasse iratior existí.']] Non semper erroris odium penes cognoscentes est: aliquando causa perfertur neglegentius, interim defenditur. Si matrem meam nunc audias, dicit se ad illos iudices venisse securam, et obstitisse sibi fiduciam prioris sententiae. Utitur [in defensione] claris ac nobilibus exemplis, damnatos mihi Camillos et Rutilios narrat. Verum quicumque iste exitus fuit, habuit suum finem. Si crimina in me expíes (ñeque vereor), plura confitebor quam obicis: et cum damnata esset mater mea, flevi et gravitur tuli. |

5 ius SB 3 ( d a m n a t a m defendere non licet) : nihil A ß 6, 1 lac. ind. Ko. 4 ante del. SB3 : post Hd.1 7, 5 concitavit SBi : -ant A 1 : -arit A 2 B C : -aret D 8, 1 - 3 n o n . . . existí ita seel. SB3, aliis . . . q u a Wi. (inter cruces et is et Ri.) 9, 1 in defensione (-nem Gron.) del. SB 1 3 h a b u i t Scb. : -uerit A ß 4 expies Aer. : -let A ß : -lices SB1

5

5

5

5

5

166

M. FABII QUINTILIANI

301

p. 185

Rapta a divite pro ancilla Pauper divitem invitavit ad cenam. E r a t in ministerio puella pauperis. Interrogatus pauper a divite q u a e n a m esset, dixit ancillam. Discedens a cena dives earn rapuit. E d u c t a ad magistratus puella e x lege raptarum nuptias optavit. Dives a c c u s a i pauperem circumscriptionis. 1

SERMO Etiamsi reus est hic pauper, non tarnen mihi videtur aspere et concitate contra divitem acturus; non tantum accusator dives illi sed gener est, et nos non sumus iracundi: rapta nuptias optavit.

2

DECLAMATIO

Si alio accusante dicerem causam, sciebam et expertus prox i m e eram esse nobis a e q u a m etiam adversus divites libertatem. Sed me, q u a m q u a m indignissime petar, n o n tarn lex 3 q u a m ratio prohibet a conviciis. E g o hune amicum semper optavi, etiam antequam essem socer, et colui et aliquid etiam supra vires facultatium m e a r u m in excipiendo eo ausus sum. Atque id me fecisse ante o m n i a confiteor ut patronum haberet filia m e a . N u n c vero eum mihi F o r t u n a ipsa generum dedit quem m a x i m e diligebam. Tota itaque h a e c quae pro innocentia mea adhibebitur n o n tarn defensio erit quam satisfactio. | ρ. 186

4

Fortasse detrectet, sed tarnen a u d e b o : ne nos fastidiat.

301 1, 3 concitate β : contrate (condì marg.) A 2, 1 Declamado D : NARRATIO A, Β (Narrado), C 3 , 2 colui et β : -ui A 3 facilitatimi β 4 patronum Sch., Gron. : potiorem Aß 4, 1 tarnen D : iam A : tam BC post audebo plenius dist. SB1 fastidiatis tempt. Wi.

DECLAMATIONES MINORES 301.1-9

5

6

7

8 p. 187

9

167

N o n sum quidem locuples; sed q u o t u s quisque? Inops censu, sed integer, sine crimine, sine fabula, non indignus aliq u a n d o huic diviti visus qui amicus vocarer, ad cuius mensae q u o q u e societatem a b u n d a n s et locuples accederet. Et existimaram fore hoc q u o q u e inter causas amicitiae, si cenulam diviti pauper fecisset, n o n illam beatam, nec qualem hic potest, n o n instructam ministeriis - unde enim nobis? O m nia proferenda sunt in medium, cum praesertim iste nos propius cognoverit. Q u i d q u i d illud fuit, ne dedignaretur dives, (ipse) m a x i m a parte curavi, ipse composui, et post securitatem m o d o conviva serus accessi. Sed opus erat ministerio. H o c paraveram mihi n o n pecunia, n o n emptione, sed uxorem ducendo, educando h a n c puellam. A d m i r a t u m credidi quod hic sexus ministrarci; eoque magis mihi pudori fuit confiteri esse filiam meam. N a m ñeque erat is cultus et notitia nobis a d h u c nova. Et tarnen, si de me q u o q u e interrogasset, respondissem: 'servuli tui sumus.' N o n persuadeo tamen mihi ut crediderit. N e q u e enim irritare t a m delicatas eius cupiditates potuisset ancilla, nec fecit quod adversus hanc condicionem fieri fortasse potuisset: rapuit t a m q u a m ingen u a m . Ideoque cum educeretur ad magistratus, nihil recusavit, nihil iuri nostro opposuit: nisi forte hoc q u o q u e in causa erat, quod ducebatur securus; | unde enim nobis adversus istum tantos ánimos ut vindicaremur? Q u o m o d o hanc invidiam potuisset ferre paupertas, si occidere filia mea voluisset iuvenem inter principes civitatis? N o n tamen usque eo hoc, iudices, valet, ut non dederim beneficium. Ubi ergo circumscriptio est? Q u a m quidem legem arbitror propter eos maxime latam qui circa forenses insidias aliquem scripto callidiore cepissent. Ceterum, ut longius interp r e t a n o veniat, non tamen erit dubium circumscriptionem esse inevitabilem f r a u d e m , id est, in qua factum eius demum 2 sed Pith. : et A ß 5, 2 existimaram Ro. : -ret A ß 7 ipse add. SB3, moriente Wi. (post curavi Ro.) 7, 2 enim Aer. : tamen Aß 8 , 5 eo Ro. : in A ß

5

5

5

5

5

5

168

M. FABII QUINTILIANI

10 aestimetur qui accusatur. Singula ergo aestimemus. Invitavi ad cenam - quae hic circumscriptio est? - pauper divitem. Venisti. Ago gratias: habuisti honorem, et illud humile limen intrasti, et adisti mensam, ad quam cum venire coepimus deos invocamus. Alicuius f i n mef humanitatis est nostra frugalitas, quae vobis utique velut refectionem quandam et quietem praebet. Inter vestras quoque epulas non semper illa ponuntur peregrinis petita litoribus et sii vis: aliquando haec vilia quae rure mittuntur adhibetis, quae emere 11 nos pauperes possumus. Cenasti tamen hilaris; ut vis videri, etiam liberalius bibisti. Quare tamen invitavi? Quoniam promerenda nobis est vestra potentia. Si qui me detulisset reum, defenderes; si quam iniuriam timerem, rogassem te per ius mensae communis. Non est igitur in hoc circumscriptio, quod ad cenam invitavi. ρ. 18S 12 Cetera uti|que ad crimen legemque non pertinent. Sequitur ergo ut sit proximum crimen quod in ministerio fuerit filia mea. Iterum accusabitur paupertas. Quid ergo nos facere iubes? Emere non possumus; etiam si quid ex cotidianis supererai laboribus, educado exhausit. Mutuemur ergo et alienis ministeriis lautitias vestras imitemur, quantum potest t q u i s f ? Apud vos illi greges ministrorum, apud vos aurum 13 et argentum. Ministerium ergo fuit ex meo. Non est istud deforme pauperibus; nam et si in aliud diei tempus incidisses, tum quoque tibi videretur ancilla: vidisses pensa facientem. Filia igitur ministravit, sicut mihi solet. Nisi veritus essem ne tibi invidiam fieri putares, nisi me frequenti huma14 nitate in honore posuisses, ego ministrassem. Hinc quoque remove quod tu fecisti: non est circumscriptio quod interrogatus verecunde respondí, et, cum mihi tecum coepisset novus usus, erubui videri sine ancilla. Hoc mali habet ambitus. 10, 5 alicuius SB1, Watt : alioqui ius Aß in me] autem Watt : in te SB1 6 uelut D : quae u- A B C 11, 5 per ius Pith. : prius Aß 12, 7 quis] quisque Sch. : fieri SB1 13, 1 est A 2 C D : om,

A1 Β

5

10

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 301.10-18

169

Peccasse m e f a t e o r ; d i c e n d u m fuit v e r u m . Sed h a c p o e n a 15 p o t e s esse c o n t e n t u s : n o n i m p u n e feci. Et q u a e a m e facta s u n t h a e c s u n t ; hic m e circumscriptionis accusa, nihil ipse feceris. N u m enim, si tu nihil concupisses, n o n rapuisses, p o t e r a t mihi obici circumscriptio? H o c e r g o exigís, ut ego nocens sim n o n ex m e o f a c t o sed ex t u o . 16 Age, res q u i d e m ipsa crimine caret sed a n i m u s suspectus est. Q u i d est igitur? M e credibile est circumscribendi m e n t e fecisse? Invitavi u t raperes? N e q u e e n i m p o t e r a t d u b i t a r i q u i n q u a e r e r e s q u a e m i n i s t r a r e t ; et, c u m interrogasses, cerp. 189 t u m erat f o r e | ut p r o t i n u s cupiditas aliqua in a n i m u m t u u m descenderet; et, c u m concupisses, ut raperes. Q u a e si nulla ratione, nulla divinatione p r o v i d e d p o t u e r u n t , a p p a r e t n o n p r o p t e r id f a c t u m q u o d sperari n o n p o t u i t . Q u i d e n i m in causa fuit c u r raperes? C u l t u s videlicet te illexit? H i e enim adici solet a d speciem. Talis m i n i s t r a b a t ut necesse esset ancillam esse mentiri. 17 Tu p o r r o (permittis e n i m aliquid mihi libertatis) r a p i e b a s velut ancillam? Tu raperes ancillam eius a p u d q u e m p a u l o a n t e cenaveras? Sed n o n credidisti ancillam esse. Possis tu fortasse h u e usque descendere, u t n o n fastidias p a u p e r e s : n u m q u a m cupiditas t u a u s q u e ad m a n c i p i a descendet. A c si f o r t e cepisset oculos t u o s [petisses], q u i d o p u s erat vi? N o n m u n u s c u l o sollicitasses? N o n , si c o n t u m a c i o r esset, p r o t u a 18 illa c o m i t a t e a d o m i n o petisses? Potuisti ergo scire, e d a m a n t e q u a m rapere inciperes. In ipso v e r o r a p t u n o n a p p a r u i t tibi ancillam n o n esse? N o n t a m q u a m libera repugnavit? N o n p r o c l a m a v i t p a t r e m ? N u l l a m vocem f m e a m f audisti? Fieri n o n p o t e s t u t n o n e r u p e r i t ingenuitas q u a e a d i t u r a erat magistratus. 15, 1 et] en Ro. 17, 1 permitías Ri. enim SB3 : etiam Aß 2 velut Gron. : uel Aß 6 cepisset otri. A (anne si f- o- t- cepisset?) petisses del. Gron. 7 - 8 sollicitasses ... petisses Gron. : -asti ... -isti A ß 18, 4 meam] ingenuam SB1 nullam vocem meam aud-? Hâ} : η- ν- meam agnovisti? "Watt

5

5

5

10

5

S

170

M. FABII QUINTILIANI

19

Aut ego fallor aut de hac tota causa iudicatum est: nam si quid feceram fraudis, apud magistratum agere debuisti: 'circumscriptus sum, ancillam putavi.' Necessitatem raptoris agnovisti. 20 Non puto te obicere quod nuptias optavit. Sed nec ego imputo, sicut ne gratulor quidem hoc matrimonio. Mihi p. 190 magis convenisset gener cum | quo mihi par convictus, apud quem, si forte cenarem, uxor ministraret. Tu tarnen quid circumscriptione ista perdidisti? Uxorem non habes locupletem. Nihilne magis quam pecuniam desideras? O te dignum qui duceres parem! Tunc scires quae discordiae, quae contentiones, quam frequens mentio dotis, quam erecta ex 21 aequo cervix. Utique in his tuis deliciis, in his cupiditatibus tibi liceret amare aliquam ancillam, deperire aliquam ministrarum. At nunc habes uxorem non ambitiosam, non exacturam comitatus, sed quae tota ex tuo vultu pendeat. Labo22 rare consuevit: habebis ancillam. Tu tantum, [edam] si quid ego offendi, mihi irascere: nihil illa fecit, nihil peccavit. lussa fuit, in ministerio patri paruit: ad illam hoc tantum pertinet quod optavit.

302 Auctoratus ob sepeliendum patrem Gladiator in quattuordecim gradibus ne sedeat. Quidam ut patrem sepeliret auctoravit se. Die muneris productus sub titulo causae rudern postulante populo accepit. Postea patri-

20, 5 locupletem β : -tera utile esse diuitibus uxores pauperes ducere A 6 nihilne Wi. : nihil enim A ß 8 erecta A 2 C : r- A 1 : erect(a)eBD 2 1 , 2 anne liberet? 2 2 , 1 etiam del. Ro. (anne tu, etiamsi . . . offendi, t a n t u m mihi?) 2 illa peccauit Β 3 fuit] fecit Aer. post pertinet commute dist. vulg. 4 quod optavit] matrimonium

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 0 1 . 1 9 - 3 0 2 . 4

171

m o n i u m statutum per leges equitibus acquisivit. Prohibetur gradibus. 1 p. 191

5

DECLAMATIO

Postea dicam qua causa paene gladiator factus sit, postea hoc q u o d obicitur in laudem vertam; | interim incipere libet ab ipsa lege. lus certe sedendi implet ingenuitas et census. Q u a e r e n d u m est ergo an hie gladiator sit aut fuerit. N o n sumus magni legis interpretes: n o n ludum nec h a r e n a m nec a r m o r u m scientiam complexa est, sed gladium. Cui dubium est id exigendum esse in ea ex quo n o m e n gladiatoris ductum est? Gladiator igitur est qui in harena populo spectante 2 pugnavit. N a m ñeque orator est qui n u m q u a m egit causam ñeque accusator qui reum in iudicium n o n deduxit neque reus qui causam non dixit. [[Videamus et ipsius periculi caus a m . ! Q u a e r o an, si creditor post d a t a m pecuniam operas remisisset, díceres eum gladiatorem fuisse? 'In ludo fuit.' 3 Fuerunt doctores et medici et ministri, neque tamen [in] ilio nomine tenentur. 'Productus est.' Et alii multi, spectaculi gratia. 'Sed adfuit pugnae.' fSed a n i m u m tenetisf cum praesertim hic o r d o ex laude militiae hoc nomen acceperit. N o n ergo pugna per se turpis est, sed inhonesta pugna. Dedit enim et familiis nomina: hinc Corvini, hinc Torquati, hinc 4 Opimii. Illum ergo maiores prohibuerunt theatro qui vilitate, qui gula se auctorasset. ( H i c ) m u t u a t u s est pecuniam ut patrem sepeliret, m u t u a t u s unde potuit; et quo turpius putas esse sic mutuari, hoc honestius fecit. Vidit enim quid sibi accidere posset auctorato, sed illud crudelius putavit, si pa302 tbema 4 s t a t u t u m Aer. : statum A B C : statim D 1, 3 obi(i)citur β : die- A 6 magnae Β 7 scientiam Ρ : ins- A ß 9 ea (sc. lege) SB3 : eo A ß 2, 3 videamus . . . causam] num post auctorasset (4, 2) ponenda? 3, 1 in del. Lat. 3 pugnae Aer. : -na A ß sed et alii multi équités tempt. Ro. 7 Opimii Obr. : -mi Aß 4, 2 hic add. coni. Wi. (vide tamen ad 2, 3) 5 posset D : -sit A B C

5

10

5

5

5

172

M. FABII QUINTI LI ANI

5 ter insepultus iaceret: gladiatores sepeliuntur. Isti accusatores et Cimoni íIli quod patris corpus vicario corpore redemep. 192 rit I crimini darent. Sed indica vit populo quare venisset in ludum: non pugnaturus, tantum ut notius fieret exemplum. Num te, popule, iudicii tui paenitet? Quomodo postea vixit? Quam frugaliter acquisiit, quam parce, quam laboriose! Ausim dicere neminem sic ex hoc ordine, nec ex alio.

5

303 Proditionis rei fortes Proditionis rei causam de vinculis dicant. Qui rei facti erant ruptis vinculis fortiter fecerunt. Praemio petunt ut soluti causam dicant. 1

SERMO An reis dandum praemium; an proditionis reis; an his quos non civitas armavit. An contra legem dandum sit, et hanc legem, et hoc tempore. An tollatur summa legis etiam, si vis extenuetur. Qua mente petant. Quid utilius.

304 Tria praemia divitis sacerdotis

p. 193

Sacerdos tria praemia accipiat. Viro forti praemium. Dives sacerdos inimici pauperis filium sacrilegum uno praemio liberavit. Eundem in adulterio damnatum secundo praemio absolvit. Bello patriae pauper fortiter fecit, | filius ille dese5 , 2 quod Gron.: qui A ß redemerit Gron. : -emit A ß 3 crimini Aer. : -men A ß 4 tantum Ko. : tunc A ß 5 num Ro. : tum A ß : nunc Aer.

5

DECLAMATIONES MINORES 302.5 - 3 0 4 . 4

1 73

ruit. Vult e u n d e m tertio p r a e m i o s a c e r d o s liberare; petit

5

p r a e m i o vir fortis p a t e r ut o c c i d a t u r . 1

DECLAMATIO U t r a l e x a n t i q u i o r ? T u a ad u n u m pertinet, h a e c a d o m n e s . ( U t r a l e x a e q u i o r ? ) M i h i l e x debet, tu legi. Utrius legis h o c t e m p u s ? Belli utique [prior] ( m e a ) : s a c e r d o t i u m p a d s res est. E g o dignior sum p r a e m i o q u a m tu: m e viro forti contigit

5

2 v i c t o r i a , te s a c e r d o t e a d m i s s u m sacrilegium. H a c t e n u s de p e r s o n i s : t r a n s e a m u s ad o p t i o n e m . E g o hodie p r i m u m o p t o , tu bis o p t a s t i ; et e g o melius o p t o desertoris m o r t e m q u a m tu vitam sacrilegi. S a c e r d o s , c a s t r a v i n d i c o : disce tu vindicare t e m p l a . Q u i d si c o n t r a legem petis? Unius vitam iam ter

5

optasti. [Comparavi publicas personas; nunc t c o m p a r e m f . Tu o p t a s n u m q u a m nisi de alieno, e g o de m e o . ] 3

Q u a m q u a m quid mihi c u m lege, d u m f n e f veniat adulter ille, ille sacrilegus, ille desertor in penates m e o s ? Seiet q u a n t o m e l i o r e patre [natus] sit q u a m i n i m i c o . Armiger, da glad i u m : v i n d i c a b o ego ilium m a r i t u m , v i n d i c a b o

templum.

Legem h a b e o et viri fortis et patris. I n n o c e n t e m filium h a b u i

5

a n t e huius s a c e r d o t i u m : sub isto p r i m u m e x p i l a t a t e m p i a . | p. 194

4 F u r o r e m h o c iuvenis mei p u t a b a m : fiducia erat. M u l t u m est, dives, colere t e m p l a : plus tarnen sua tueri, incendere hostium t e m p i a . C u r a u t e m , si q u i c q u a m tua v o t a p r o f i c i u n t , cliens tuus deseruit? M i h i debetur p r a e m i u m q u o d petiero: possum et tuam m o r t e m , p o s s u m tibi auferre s a c e r d o t i u m . 304 3 utra lex aequior? add. SB2 4 - 5 belli . . . est ante tua (v. 2) A ß : hue transp. SB2 (post tempus lac. ind. Wi.) 4 prior del., mea add. SB 2 5 fort, ( e t ) ego forti Ρ : -te Aß 2, 2 optionem Aer. : opi- A1 : opini- A 2 ß 3 - 4 ego (miles) melius . . . sacerdos. castra Hâ.1, auct. Obr., Ri. 6 nunc Aer. : num A B C : non D camparem vel comp- A post corr. : comparabo (rem) Gron. : comparem (optionem) (vel -nés) coni. Wi. 3, 1 ne] modo tempt. SB2 3 natus del. SB2 da A 2 D : de A1 C : det Β 4 , 2 sua tueri Ro. : sustinere A ß 3 autem SB3 : enim A ß

5

174

M. FABII QUINTIUANI

305 Exules a divite pugnare inter se coacti E x u l e m intra fines deprehensum liceat occidere. D u o s pauperes dives, inimicos suos, imprudentis caedis quinquennii exilio d a m n a t o s , intra fines deprehensos dimicare inter se datis gladiis coegit. C o m m o r t u i sunt. Accusatur iniusti supplicii. 1

5

DECLAMATIO Nisi praecipua, iudices, impotentiae voluptas divitibus videretur ut sceleribus suis etiam glorientur, fuerat tanti miserrim o r u m civium perire vindictam si possit tacere qui fecit. H a e c enim est exacti iniusti supplicii manifesta iniuria, q u o d excogitavit q u o m o d o ab inimicis m o r s exigeretur et ipsis

5

2 imputaretur. H o m i n e s innocentes cum d a m n a r e n t u r q u o q u e f c o n f e s t i m f inter se concurrere coegit; quos etiam in calamitate fortuna c o n i u n x e r a t , iussit ut invicem se occiderent ρ. 195

(quod gravissimum illis fuit) scientes. | Aestimate, iudices, quid timuerint qui h o c fecerunt. Q u a m v i s autem, iudices, adicere invidiam sceleribus numerus soleat, nos tarnen confitebimur inter solacia doloris nostri esse n u m e r a n d u m q u o d a m b o perierunt: sic miseros commisit ut si unus vicisset post 3 quinquennium redire non posset. Sive igitur constare iuri, iudices, debet ultio, nulla u m q u a m res sic c o n t r a leges e x c o gitata est ut intra fines deprehensum ( e x u l e m ) exul occideret, sive crudelitatis exigere debet p o e n a m vestra iustitia, non satis habuit quod adversus miseros lex irata conscripse-

305 2, 1 dam(p)narentur A 2 C D : -ent quia A 1 : -etur Β 2 infestos Gron. (-te tempt. Wi.) : confessi Hà.z coegit CD : cogit AB 9 posset C : -sit ABD 3, 1 iuri SB1 : uobis Aß 3 exulem add. Aer. 4 debet Ro. : -eat A C D : -ebat Β

5

5

DECLAMATIONES MINORES 30S.1-8

175

4 rat. Q u a n t o enim gravius tulerint supplicium q u a m meruerant vel sic aestimate: h o c inimicus elegit, et inimicus ( d i v e s ) pauperibus iratus; haec enim odia altissime sedent cum aliquis iis quos contempsit irascitur. Innocentiae fiducia contra opes istius steterant, non tamen futuri pares nisi duo fuissent. C o n t r a gratiam armaverunt misericordiam sui, donee a m b o in periculum capitis 5 adducti: testes enim n o n defuerunt. Q u a n t u m tamen valuit innocentia! Constitit inter o m n e s non potuisse illud nisi ab imprudentibus fieri. Incredibile est, iudices, q u a n t o difficilius finibus careant qui exilium non meruerunt. Amplectebantur miseri pio furto e x t r e m u m patriae solum, non mehercule scio an alicuius insidiis perducti, an aliqua humani-

p. 196

6 tatis facie impulsi; nihil p r o b a r e p o s s u m : a m b o perierunt. Si tamen intueri n a t u r a m ( r e r u m ) volueritis, apparebit prefecto non casu eos in eum locum potissimum venisse in quo ab inimico deprehenderentur. Depre|hendit enim t a m q u a m expectasset. M i n u s quidem misérrimos cives confuderat istius aspectus; iugulum contumaciter p a r a b a n t . 'Iampridem mortem contempsimus, nec inimicitias adversus te suscepimus 7 nisi lucís vilitate. O c c i d e : numquid plus potes?' Risit ánimos, et 'adhuc nescitis' inquit 'quantum opes virium habeant: efficiam vos inimicos.' Tradì utrique gladium iubet et custodiri in primo ímpetu manus; circa flagella et ignes et omnis tyrannicae crudelitatis apparatus. Q u a n t o s enim fuisse creditis metus qui effecerunt ut concurrere illis expediret? O misera condicio! M a g n a necessitate vieta libertas est. 8 Tunc rogaverunt d o n e c iste crudelis lanista 'concurrite,' inquit; 'in istas [innocentes] manus initis prudentes: non continget innocentibus m o r i . ' Q u a e miserorum inter binos me-

4, 3 dives add. SB¡ Aer. 6 producti Bu. Ro. 7, 6 creditis C D 2 innocentes del. SB', Wi.

5, 1 tamen Gron. : enim Aß : autem 6, 2 rerum add. SB3 (cf. 318, 6), rei : -dis AB 8, 1 tunc] diu Gron. initis] ibitis Hâ.1 contingit A

5

5

5

5

176

9

10

11

12

13

14

M. FABII QUINTILIANI

tus cunctationes! Occidere coacti sunt eos quorum miserebantur. Quid ego faciem tristissimi illius temporis narrem, quid vulnera, quid sanguinem, quid gemitus? Tu saltern, Fortuna, melius: uno uterque fato iacet. Te tarnen, dives, interrogo quid de ilio facturus fueris qui superfuisset? Hoc est puras manus habere, hoc nobis pro innocentia imputas? Nocentem fecisti ipsam infelicitatem et, tamquam parum esset exigere poenas, supplicia infamasti, id denique coegisti quod defendere non potuissent nisi coacti. Iniusti supplicii ago. Non est mihi lex interpretanda: omne iniustum supplicium est quod non est exactum secundum legem. Da igitur ius mihi quo perire debuerint. 'Exulem intra fines liceat occidere.' Quod satis est, non occidisti; quidquid aliud factum est contra legem est. Sit aliquid mitius, sit aliquid clementius: non licet; nec tibi licebit ignoscere. 'Exulem intra fines liceat occidere.' Neminem, iudices, eorum qui iura condiderunt tarn asperum et trucem existimo fuisse ut tantum scelus crederei posse fieri. Metu sine dubio fines nostros clusit exulibus; magnam tamen illis qui deprehendissent imposuit difficultatem. Exulem intra fines deprehendisti: occide, si potes, sed occide tua manu, sume carnificis animum. Sequetur quandoque te ista conscientia, et quamquam impunitus sanguis manabit tamen usque ad animum. Quae sunt istae deliciae, ut tu velis inimicos tuos incruentis manibus occidere? 'Exulem intra fines liceat occidere.' Si deprehensos detinuisses, iniustum supplicium esset. Nemo inter poenas exulis constituit mortis expectationem. Istud, quod nutum tuum diutius vident, quod arrogantiam ferunt, iniustum supplicium est. Non licet tibi gladium supra cervi-

4 cunctationes Pith. : -io nec A B C : -one D 6 ego β : ergo A temporis] muneris Ha.1 : paris Watt 12, 4 manabit A 2 C : -bat A1 B D 5 incruentis Ri. : inprude- A, et sim. β 13, 1 - 2 si . . . detinuisses] sc. et nihil praeterea 1—2 si ... esset dupliciter seel. Wi. 4 diutius vident] fort, delendum

DECLAMATIONES MINORES 305.8-18

p. 198 15

16

17

18

177

ces diu tenere, non licet iugulo necem admovere lente. Tu eos detineas intra fines quibus venire non licuit? Occide vel statim vel, si differre potes, miserere. Nondum dico concurrere, stantis (alterum) alterius cervicem ferire coegisti: iniustum supplicium est. 'Mori debent.' [Qua lege in qua scriptum est | cito occidat.] Putate, iudices, huius furoris ad vos causam referri: ex duobus exulibus intra fines deprehensis ab altero occisus est alter. Statim cum hoc agere iniusti supplicii volo. 'Quis tibi gladium dedit? Quomodo potest fieri ut is debeat occidere cui ( n o n ) necesse est mori?' Nemo, ut opinor, absolvet. Fieri non potest ut, si damnanda fuerit audacia, non sit vindicanda necessitas. Cum illorum crimen foret si voluissent, tuum sit necesse est quia coegisti. Si concurrissent et viverent, iniusti tamen supplicii agerem. Facile est vitae damnum: abstulisti miseris innocentiae opinionem et ut pessimum gladiatorum genus perire iussisti. Non poteras absolví si infelicibus missionem dedisses. Quos composuisti? Homines eiusdem civitatis, eiusdem fortunae, eiusdem inimicos. Plurimum tamen adhuc ad dolorem pertinet quod te spedante pugnarunt; ille gravissimus dolor, quod ad inimici voluptatem satisfacerent. Misera condicio necessitatis! Grada infelicibus erat facere quod velles: quam contumaciam vicisti! Proponite ignes et (flagella), constitute ante oculos illud crudele spectaculum, sedentem hunc altius, armatos circa servos. Ñeque enim profecto sine praesidio magno, sine certa securitate ferrum commisit inimicis. Qui dolor misero14, 2 - 3 tu . . . licuit? dupliciter secl. Wi. 5 stantis Wi. : pr(a)esta- A ß alterum bic add. Ri, ante ferire Gron. 15, 1 debent Aer. : debet A ß q u a . . . occidat del. Wi. cito occidat] liceat occidere Gron. 4 - 5 quis . . . dedit ? dupliciter sed. Wi., sed vide SB2 6 n o n add. SB1 (cf. SB2) 17, 3 gratia SB2 : gloria A ß 18, 1 ignes] igitur Sch. : iudices Bu. : vobis corti. Wi. flagella add. Ro. 4inimicusBC

5

5

5

5

178

M . FABII QUINTILIANI

rum, quod quemquam vulnerarent isto praesente! Certum habeo, et hortatus est et laudavit ilium qui prior percussit. 19 Omnia licet feceris, neuter tarnen amicum suum occidisset nisi scisset expedire ut uterque moreretur. Si bene miserorum innocentiam novi, non tantum tibi quantum optaveras ρ. 199 contigit: I concurrerunt lateribus nudis. Omnia tu licet crudeliter excogitaveris, fecerunt tamen bonum exemplum.

5

5

306 Expositus negante matre nuptias petens Maritus peregre proficiscens praecepit uxori ut partum exponeret. Expositus est puer. Maritus peregre uxore herede decessit. Post tempus quidam adulescens, cuius aetas cum expositionis tempore congruebat, coepit dicere se filium et bona sibi vindicare. Inter moras iudicii bello idem adulescens fortiter fecit. Petit praemio nuptias eius quam matrem dicebat, manente priore iudicio. CD. 1

5

DECLAMATIO

Non ita me prima frons causae callidissima optionis simulatione decipit ut fmulier ista matrimonio credatf, quod ho2 die nemo peteret si non recusaretur; illud magis vereor, ne iuvenis qui eius quam matrem esse dicebat nuptias optât videatur velie ad verum pervenire, ac vos latentium natalium credatis experimentum quod mulier, quae post amissum maritum per tot annos qui facere poterant ab infantia virum

1 9 , 4 tu ora. β 306 titulus negante A 1 : -atae Α 2 β matre Dingel : -ris Aß 1, 3 credat A (ex -ditr 1 ), β : cedat Obr., maie; desideratur velut mulierem istam . . . (peti) credam [SB2) 2, 1 illud β : illis A 3 ac Ρ : ad A C : at BD

5

DECLAMATIONES MINORES 305.18-306.8

179

fortem sic c o m p l e x a est viduitatem t a m q u a m genus pudicitiae, h u n c iungere sibi venere sera et polluere complexibus

p. 200

3 non vult filii sui, si vixisset, aetatem. Intellego itaque non tam multa mihi contra praemium dicenda q u a m c o n t r a arg u m e n t u m ; sic c o m p o n e n d a actio est t a m q u a m n o s audiant 4 iudices illi. N o n | tarnen iuvenem pari captione ludemus. Fecisset, fecisset h o c astuta mulier, anus inverecunda, ut iuveni curioso offerret h a n c fatigati corporis partem. Erat dignus qui dum alterius Patrimonium petit perderei edam praemium suum. Sed mulier simplicissima (si quid mentiri posset, [si] n o n exposuisset) palam se nolle profitetur. H o c 5 pudori satis est: si quid iusseritis, culpa cogentium est. Quid interim proficit adulescens ille? N a m si praeiudicium est q u o d haec récusât, et illud sit a r g u m e n t u m , quod hic optât. Cuius quidem pudori propter recentia merita cupio consulturn; m a g n a tarnen cupiditatis invidia inquinat laudem, si, cum alienum Patrimonium petat, non putat sua referre utrum hereditatem illud faciat an d o t e m . 6

5

5

H a e c quidem minus sollicita fuit priore iudicio: tunc enim pudor salvus; nunc totos necesse est proferre gemitus. 'Semel' inquit 'infeliciter nupsi. Peregrinabatur maritus; illuc ierat unde non est reversus. Tarnen misera concepì, et quantum uterus crescebat tantum a c c e d e b a n t exequiae. Conve-

5

7 nerunt ad parientem consolantes propinqui. H a e c passa sum suasore m a r i t o , qui me fecit heredem. Quis potest ilium diem referre sine lacrimis? Vivum funus gremio tuli: quam paene expiravit in manibus meis! Deinde periit ille qui iusserat: quam paene potui non exponere! Quid mihi cum h a c

5

8 hereditate? Effecit ut filium magis desiderarem.' Falsas putate voces si postea nupsit: ille desiderabatur infans. Sic, puto, 4, 2 fecisset bis A 2 , semel A1 β 6 si del. Gron. 5, 5 tamen om. β 7 hereditate . . . dote Bu. 6, 4 concepì) expectares 'partum ferebam' 6 propinquae A2 7, 2 qui ... heredem] filio morti damnando potest D corr. : lost A ß 6 effecit C : efficit ABD

180

p. 201

9

10

11

12

p. 202 13

M. FABII QUINTILI ANI

effectum est ut aliquis se filium diceret: haec quidem fabula aliata est tamquam temere | crediturae. Sed postquam se perspici sensit, iuvenis differre coepit. Nihil iudicium magis trahit quam diffidentia petitoris. Ante consummavimus bellum. Non fraudabo te, iuvenis, gloria tua. Tu fugasti hostes. Felices si qui tibi sunt parentes! Utinam credibilia finxisses! Effeceras ut te cuperet agnoscere. Hic libet alloqui iuvenem: tu quidem fortiter fecisti, sed minor corporis virtus, plus est in animi moderatione: ne quid improbe petas, ne videaris isto animo litigasse. 'Licet' inquit 'mihi optare quod velim.' Nullum manifestius improbae optionis argumentum est quam vim lege adhibere. Quis enim dicit 'necesse est' qui dicere potest 'oportet'? Non tarnen hoc natura recipit, ut tam gravi Servitute iuris obstrinxerit rem publicam qui legem dicebat. Sibi sane tulerit iura simplicius aetas vetus, minorque fuerit verborum custodia cum intellecturi non timebantur. Has enim primas rudibus illis ac militaribus viris existimo placuisse leges quibus inter continua bella praemium non avaris virtutibus dabatur. Neque ego crediderim optionem tunc illam respexisse ad onera rei publicae: liberalis erat populus ex praeda. Testis carminum antiquitas, ubi illi primi heroes canebantur. Bellator huic currus, huic ducum exuviae, nonnulli * . Captivae forma praestantior ultima sors habebatur [quamlibet nobilis peteret]. Legistine circa decennis belli | exuvias contendisse clarissimos reges? Haec sacra sunt merita, haec coniurata virtus. Hoc erat illud 'quod volo.' Si vero isto verbo 8, 6 c o n s u m m a v i m u s Aer. : -abimus A ß 9 , 5 isto a n i m o ] i.e. audacter 10, 2 lege SB1 : legi Α 3 β 3—4 quis . . . 'oportet'?] qui lege abutitur ut necessitatem alteri imponat iniqua se petere ostendit 11, 3 intellecturi] ( p r a v e ) in- vel interpretaturi coni. Wi. 4acA:ëB:eC:etD 1 2 , 1 - 2 neque . . . rei publicae] i. e. neque id egerunt ut praemium publico sumptu praeberetur 4 lac. ind. Wi. 5 habebatur] i. e. putabatur 5 - 6 q u a m l i b e t . . . peteret del. SBs 8 q u o d fort, delendum (SB1)

DECLAMATIONES MINORES 306.8-17

14

15

16

ρ. 203

17

181

immodice abuteris, respondebit tibi res publica: 'Quid mihi prodest vicisse si adhuc aliquid negare non possum? Sic mecum loqueretur victor hostis. Quid si templorum incendia petas, legum obliviones? Hoc modo et nuptias ma tris optares.' Quanto iustius tibi mulier privata respondet: 'Non pro me tantum militasti: appella rem publicam, appella magistratus. Non potest a privato dari quod ab omnibus debetur. Haec dicerem si aliquid ex rebus meis concupisses: nunc matrimonium petis, quod tibi contingere non potest sine invidia cupiditatis.' Si tamen urbe capta invocaret manes mariti, non auferret hostis, et misereretur eius quae amare defunctum videretur. Tibi cum hac quomodo potest convenire, cuius matrimonium non peteres nisi cum ea litigasses? Vis scire quid sint nuptiae? Aspice illam virginem quam pater tradidit euntem die celebri, comitante populo. Non potest quisquam dare quod constat duorum volúntate. Utcumque tolerabile esset si virginem peteres quae nullo suspiravit adfectu, quae adhuc rei publicae matrimonium debet. Est praecipuum ius senectutis, quoniam non omnia subit omnis aetas: non perpetuo | senatorem citât consul; est sua legationibus requies. Cum hos habueris annos, iam non militabis. Cogis nos agere fortius. Non omnibus praemium debetur: non petet servus, non petet peregrinus. Tu hanc adserendo matrem incertis te parentibus esse confessus es. Ut optare possis, primum te necesse est filium probes. Perseveras? Sic agam tamquam velis. Nuptiis tibi opus non est hoc tempore: militare debes, excubare, vigilare. Ab hac te volúntate non 13, 2 immodice Gron. •. -co A ß habuteris A2 : (h)abituris A ß mihi om. A 5 obliviones] abolitio- Pith. 14, 1 privata del. Gron. 4 concupisses A 2 B C : -isset A 1 : -isceres D 5 matrimonium petis] se. totum censum aucupans petis A 2 C D : petes A1 Β 6 cupiditatis Aer. : captività- A ß : Civita- Ro. 15, 2 misereturA'D 3 videretur A 2 C D : -ret A1 : uidetur Β 16, 2 suspiravit Ro. : -at A ß 4 omnia Pith. ·. una A ß 17, 5 velis SB' : -it Aß

5

5

5

5

5

182

M. FABII QUINTILIANI

1 8 debebat nec mater abducere. Aut tu, si quietem mavis, duc u x o r e m parem. B e n e f d i c t a m f compositis aetatibus c o a c t a m a t r i m o n i a tarnen facile fastidiuntur, sive n o n h a b e t o m n e q u o d licet voluptatem, seu continuis vicina satietas, sive 1 9 durum est q u o d necesse est. Q u i d si adfert impares annos? In h a c aetate ne olim quidem iuncti se amant. Operies flamm e o c a n o s , ut inducta in cubiculum q u o m o d o blandiatur, 2 0 q u o m o d o appellet? N a m tu m a t r e m vocabis. [Inter pares q u o q u e a n n o s citius femina senescit, neque a m a t u r anus u x o r nisi m e m o r i a . Tu fortasse n u n c velis: ilium annum e x p e c t a qui veniet; n o n eundem gradum ultima aetas facit, nec decedit suprema vita, sed corruit.J N o n ipsam petis, et tua nihil interest u x o r sit an mater. ρ. 204 2 1

Satis diu fictis respondimus: n u n c ars aperienda | est. N o n conscientiam n o s t r a m temptat sed verecundiam, ut huic expediat mentiri. Audite igitur t a m q u a m alii iudices. Iam primum o m n i u m apparet nullam esse generis q u o d adfectat p r o b a t i o n e m : alioqui praemio opus n o n esset. N o n f a n u s 2 2 u l l a f , non index. H i n c est illud ' n u b a t nisi mater est.' Una calumniae origo est, q u o d h a n c exposuisse constat. R a r u m igitur est ut expositi vivant: c a d u c u m circa initia animal homines sumus. N a m ferarum pecudumque fetibus est statini ingressus et ad ubera impetus; nobis tollendus infans et adversus frigora muniendus: sic q u o q u e inter parentum manus gremiumque nutricis saepius labitur. Unde nobis t a n t a m

2 3 felicitatem ut ad infantem mors arcessita non veniat? Vos ponite ante oculos puerum statim neglectum, cui m o r i domi expediret, inde nudum corpus, sub caelo, inter feras et volucres. V i d e o moveri, mulier, lacrimas tuas. N e m o tibi mor2 4 talium posset ignoscere nisi iussa fecisses. Alia tarnen condi18, 1 aut tu Ro. : ac tu Aß : aut coni. Wi. 2 dictam fort, delendum (Wi.) 3 fastidiuntur Obr. : -unt Aß 20, 5 et Ri. : sed Aß 21, 2 huic AC : sic D : om. Β 5—6 anus ulla] anulus ullus Ro., alii alia 22, 6 muniendus Aer. : nutri- Aß : fovendus vel vestiendus coni. Wi. 8 accersita A ß

DECLAMATIONES MINORES 306.18-29

25

p. 205 26

27

28

29

183

cío est e o r u m quibus obvium patrem quaerit exponentium paupertas, [ille relinquitur loco celebri, tunc et libet custodire longe et expectare f o r t u n a m ] aliter abdicatur quem iussit exponi qui relinquere poterat heredem. Sis p o r r o sublatus: ille qui te educat seit parentes, perisse patrem audit. Cur tibi non petit Patrimonium? Cur istud tot annos tacet? An expectat donee p r o b a r e n o n possit? Age, quid f u | t u r u m erat si perisset et mater? Age, (quid si) nollet filium mater agnoscere? N u n c huic quidem q u a n t a fuerit materni nominis cupiditas n o n illis t a n t u m argumentis p r o b a b o , q u o d concepit, quod sustulit, sed q u o d maritus n u m q u a m m a n d a t exponendum nisi educaturae. Date huic quem vultis adfectum: si voluit habere, facile agnoscit; si noluit, sic exposuisset ne educaretur. Et tarnen fuerit fortis adversus infantem: plura blandimenta robustior aetas habet. O quantos haec ex alienis liberis cruciatus tulit! Blanditur aliquis puer: 'talis esset meus.' Laudatur aliquis vultu speciosus: 'talis fuit ille quem perdidi.' Crescit cotidie dolor: 'iam in foro conspiceretur, iam militaret, iam ill i uxorem quaererem.' N u n c vero propiores admovet stimulos vir fortis. H a e c suum negaret? Te parentes liberis suis monstrant. Scilicet timet ne ad ilium matronae conveniant. Si se matrem fateretur, aliquid f o n a s se in h o n o r e m illius optasses. Ego miror quod tuo errore non utitur: et uteretur, si errare te crederet. C u m ergo non nubit, aetatem suam intellegit, q u a m impares sitis videt. Est q u a e d a m e d a m nubendi impudicitia. A viro iam suo secubaret, utique si aetatis huius filius interve-

2 4 , 3—4 ille . . . f o r t u n a m del. Wi. 4 expectare D : sp- A B C abicitur coni. Wi. 2 5 , 5 quid si add. Aer. 26, 1 n u n c Wi. : n a m A (ex n a m nam), β 5 agnoscet Ro. : -sceret Aer. : -sset tempt. Wi. 27, 4 fuit] foret Fr. 5 perdidi D : -didit A B C 2 8 , 2 haec] anne h u n c ? te] quem tempt. SB' 3 liberis Pith. : -rtis A ß ilium SB', Watt : illam A ß 4 fort, ( n o n ) conveniant 5 illius C D : illus A : ipsius Β 2 9 , 1 c u m A : cur β

5

5

5

5

5

184

M. FABII QUINTILIANI

niret. Haec si nubere in istis annis potest quomodocumque, dicam: mulier incesta est, et necesse est umbra saltern scele30 ris laboret. Cur in fabulas eat? Cur habeant materiam maligni? Vix absolví nuptiae possent si iam contra te iudices illi pronuntiassent. Quid futurum est si haec parata fuerit nubep. 206 31 re et I illi matrem pronuntiaverint? Quid autem? tu, iuvenis, si tibi nuptiae adiudicatae fuerint, ducturus es? Si non duxeris, non fiet sic generis experimentum; si ducturus es, factum est. [ M e miserum! anum ducis iuvenis! Video quid concupieris: 'mater est: non vult.' Ergo mater an uxor sit nihil interest?] 32 Ceterum iuveni audacia in promptu: nec in hac aetate mortem quisquam miraretur. Per fidem, iuvenis, bona potius opta. Consuevit frugalitati; sine marito diu vixit inter gravissimas vitae calamita tes, non sine solacio tarnen: paruit marito. Et iam in fine vita est; nec de hereditate sollicita est: non habet filium. 307 Conscius veneno proditoris Conscientiae sit actio. Proditor torqueatur donec conscios indicet. Proditor bis tortus pernegavit. Cum futurum esset ut tertio torqueretur, amicus ei venenum dedit. Reus est conscientiae.

5 mulier coni. Wi. : mater A ß (errorem ν el scribae ν el declamatori imputât Wi.) 3 1 , 2 ducturus es] i.e. ducere iam statuisti 32, 1 caeterum Gron. : -ra A ß 2 miratur Gron. : anne miretur? 4—5 paruit marito SB 1 : meruit meritum A ß 307 proditori

titulus vix construendus;

exspectares

venenum dans

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 306.29-307.6 1

185

SERMO D u o nobis efficienda sunt, ut conscium habuerit, ut hunc habuerit.

2

DECLAMATIO Scio vos, iudices, posse mirari cur e x h o c in iudicio quaeratur. Prospexerat enim lex ut conscius | per t o r m e n t a potius quaereretur. Sed quatenus nequitia obviam itum est legi, reliquum est ut hie reus sit.

p. 207

3

A c primum o m n i u m nego fieri potuisse ut proditor conscios non haberet. Intuemini n a t u r a m , intuemini magnitudinem sceleris. Prodere populum, civitatem, exercitum, non est unius. In h o c mihi non est l a b o r a n d u m . N a m lex quae torqueri iubet donee conscios indicet non dubitat conscios

4 esse. Vidit enim q u a n t a esset inter se q u o d a m m o d o sceleratorum fides, quamdiu tacerent. Itaque non sic scriptum est: 'proditor t o r q u e a t u r ' , sed: 'torqueatur d o n e c conscios indicet': adeo ille qui n o n d u m indicavit adhuc non est pro t o r t o . Ergo ut maioribus nostris visum est, [si] conscios habuit. 5

Videamus quos habuerit. Nullum factum deprendi, nullum conscientiae signum putemus, m o r t u u m esse antequam torqueretur: quaeramus quos conscios habuerit. N o n n e illud genus quaestionis praecipiendum est, quem habuerit amicum? N o n temere debet indicasse tantae rei conscientiam. L o n g a consuetudo, vetus amicitia facit ut veniat quis 6 in sceleris societatem. Amicum igitur proditoris te fuisse negas? lam si te interrogavero quare dederis venenum, respondebis: ' t o r m e n t a tertio videre non p o t e r a m ; meos artus, mea lacerari viscera p u t a b a m . ' Iungit enim amicitias similitudo

2, 4 nequicia D : -itiam AB : nequiit : iam C : (per) nequitiam coni. Wi. obviam itum Bu. : -am est A 1 : -atum A 2 ß 3, 4 non Aer. : nunc A CD : non ne Β 4, 5 si (ex sci A) del. Ro., Ri. : iste Sch. 5, 5 commendasse tempt. SB' 6,4 enim] anne autem?

186

ρ. 208

7

8

9

10

p.209

M. FABII QUINTILIANI

morum: nescio quo modo inter sese animorum lumina vident et agnoscunt, nec quisquam amare in altero | potest nisi quod tacitus probat. Nec haec in nobis tantum comparado: muta ammalia si in unum conferantur, genera tamen coibunt. Amicus illius fuisti, cum ilio tibi seria ac ioci: non potes videri non probasse quae non ignorasti. Amicus proditorie fuisti: plus est hoc quam si dixeris conscium te fuisse. 'At bis tortus pernegavit.' Reddis nobis rationem quare illi amicus tantopere fueris. Dignum mehercule exemplum quod fieret in re honestiore: tu ne ille amplius torqueretur periculum capitis subisti, ille ne te nominaret bis tortus est. Qui non indicat confitetur amicum fuisse. 'Bis tortus negavit.' [Nihil dicam de varietate tormentorum.J Nondum erat tortus qui torqueri poterat. Illa, illa quaestio fuisset quam timuisti. Difficile est contra dolorem aegris durare corporibus, sed facile est integro sensu perferre quam semel indueris persuasionem. [Ideo ars inventa est: illae torquent nocturnae cogitationes, illa recordado praeteritorum, illa expectatio futurorum.] Illa est quaestio gravis cum vulnera caeduntur, cum persuasum est animo nullum esse finem tormentorum. Non igitur peracta quaestio fuit. Ducit me indignitas rei. Venenum proditori dedisti. Nisi aliud crimen occupassem, veneficii accusarem: venenum paravit, habuit, dedit. Et primum hoc inquirere libet: unde tibi venenum, ad quos casus parasti? Sic illud habuisti tamquam possis ipse torqueri. Age, nondum invado tamquam proditorem; interim ago tecum magistratus nomine: cur in custodiam irrupisti? Quibus suppliciis hoc | venenum luere poteris? Proditor bene periit. 5 lumina Obr. (cf. SB2) : nura- A2 β : nom- A 1 7, 2 quae Ro. : quem A ß 8, 1 reddis Ri. : -des A ß 9, 2 n i h i l . . . tormentorum ita seel. SB3 3 illa bis A C : semel BD 5 sed Há. 2 : et A ß : at Ri. : delendum coni. Wi. 6—8 ideo ... futurorum ita seel. SB3 10, 3 inquirere SB1 : inuadere A ß (nota invado infra) 7 poteris Aer. : -ras A ß

5

5

5

10

5

DECLAMATIONES MINORES 3 0 7 . 6 - 3 0 8 .

187

11

Sed redeamus ad crimen. Venenum dedisti cum scires fut u r u m ut suspicaremur. Q u a m valde confessionem timuisti, qui subire maluisti hoc a r g u m e n t u m ! 'Amicus' inquit 'erat.' Quid ais? Amicus etiamnum? Patri b o n o iam filius n o n videretur. Antea tibi poterat ignosci, cum ignorabas: etiamnum 12 p r o b a s proditorem? Amicus ille? H o c de proditore non est misericordia. Qui misereri proditoris potest, crudelis est. N o n ergo istud amicitiae tuae miseratione fecisti: iam tibi 13 nuntiabatur suprema vox. Vis scire q u a m hoc n o n amicitia feceris? N e torqueretur n o n dedisti. Passus es ut ( i t e r u m ) torqueretur. Iam anne tertio torqueretur minime ad ipsum pertinebat. Bene quod magna scelera iis ipsis quibus occultari videntur aperiuntur. D u m hoc agis, ne amicus tuus fateatur, ipse confessus es.

5

5

308 D u o testamenta Testamenta ultima rata sint. Intestatorum sine liberis mort u o r u m bona proximi teneant. Q u i d a m primo testamento instituit heredem amicum, secundo facto alterum. Decessit. Posterius testamentum d a m n a t u m est. Ambigunt de bonis priore testamento heres scriptus et propinqui. |

11, 2 s u s p i c a r e m u r Aer. : - c e m u r A ß 3 e r a t Ro. : e r a m A ß 4 ais β : agis A 1 2 , 1 amici m i s e r u i t ve! sim. exspectares (cf. SB') 4 n u n t i a b a t u r ] i.e. nuntiari imaginabaris, ut vid. anne n u n tiari v i d e b a t u r ? 1 3 , 2 i t e r u m add. Aer. post hanc declamationem M FABI * Q V I N T I L * F I N I V N T T R A C T A T E . I N C I P I V N T C O L O R A T A E (ex C O L L - ) praebet A, et sim. β

5

188 p. 210

1

2

3

4

5

ρ. 211

6

M. FABII QUINTILIANI DECLAMATIO

Et in more civitatis et in legibus positum est ut, quotiens fieri potuerit, defunctorum testamento stetur, idque non mediocri ratione. Neque enim aliud videtur solacium mortis quam voluntas ultra mortem; alioqui potest grave videri etiam ipsum Patrimonium, si non integram legem habet, ut, cum omne ius nobis in id permittatur viventibus, auferatur morientibus. Proximum locum a testamentis habent propinqui, et ita, si intestatus quis ac sine liberis decesserit: non quoniam utique iustum sit ad hos pervenire bona defunctorum, sed quoniam relicta et velut in medio posita nulli proprius videntur contingere. Nihil est ergo quod nos onerare temptent nomine isto propinquitatis, iactatione sanguinis et naturae homines binis iam tabulis exheredati. Et sane quotiens quaestio iuris est certi et a maioribus constituti, nihil necesse est laudare leges quibus utimur et ad quas vobis iudicandum est. Quaestio igitur totius causae nostrae, ut opinor, in eo consistit, an amicus meus intestatus decesserit. In qua parte delector nihil tam obscure, nihil tam clam esse factum ut nobis probandum sit. Interrogo vos igitur, propinqui, an hic quem intestatum decessisse dicitis scripserit aliquando testamentum. Interrogo vos an hae tabulae quae ex parte nostra proferuntur testati sint. Intellegitisne signum? An omni iure conscriptas [vel] ] tabulas soletis damnare? Non id agunt ut non fecerit testamentum, sed intestatum volunt videri eum quia non semel fecerit. 'Scripsit' inquit 'et alteras tabulas.'

308 1 , 2 et (alt.) D : om. A B C 6 h a b e t ut Aer. : -et et A ß : -eat et Ro. 2, 2 et] sed Fr. 4 p r o p r i u s SB3 : -pius A ß 5 contingere] cf. 2 7 6 , 6 5 , 4 intestati Sch. sint β : sunt A intellegitisne Wi. : -tis a me A, et sim. β 5 conscriptas t a b u l a s Wi., auct. Aer., Fr. : -iptae (A : -ibitur B D : -ipta C) uel tabulis A ß 6 , 1 ut Wi. : u t r u m A ß 3 et A : ut β

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 308.1-10

189

7 Apparet quam noluerit intestatus mori. Ñeque ego negaverim non uno genere fieri intestatos: aut enim is est intestatus qui non scripsit omnino testamentum, aut qui id scripsit quod valere non possit. Vos eligite quem velitis esse intestatum: si eum qui non scripsit, non est hie cuius de bonis agitur (bis enim scripsit); si eum videri vultis intestatum qui vitiosum scripserit testamentum, hoc confiteamini necesse 8 est, vitiosum testamentum esse pro non scripto. Hoc igitur supremum quaero sitne testamentum. Si confitemini esse testamentum, non potest videri intestatus decessisse; si non est testamentum (sicut non est, quia non iure factum est), nihil obstare priori potest. 9 Venio nunc ad meam legem: 'testamenta ultima rata sint.' Habet sine dubio, si verba tantum ipsa intueri velimus, hoc ius occasionem brevem calumniae. Quid si enim unum alip.212 quis I scripserit testamentum? Potest videri non ultimum quod magis iure primum dixerimus. Sed quemadmodum inter plura testamenta ultimum valere oportet, ita haec manifesta legis voluntas est, ut id testamentum valeat post 10 quod nullum testamentum est. Neque est incredibile sine dubio, etiam ante hoc testamentum quo ego heres factus sum, scripsisse ilium alia testamenta, hominem frequenter hoc facientem. Ita et ultimum videri potest si post alia scriptum est, et si primum scriptum est, quia nullum tarnen est quod vincat et potentius sit postea (factum), pro ultimo habendum est.

7, 3 qui id A 2 : quid A 1 B D : qui C 5 scripsit] -serit Ro. 7 scripset A C D : -sit Β 8 testamentum esse Aer. : esse t- A ß : esse coni. Wi. 8, 4 sicut Aer. : sic A (ex si), β : ut Groti. 9, 3 brevem] ievem Scb. 4 non ultimum Rane. : non uitium A ß 6 plura D : -rima A B C 10, 1 - 2 sine dubio del. Hâ.1 6 factum add. Wi., scriptum SB 1

5

5

5

5

190 11

12

13

14

15

M. FABII QUINTILIANI

Sublatum dicunt prius testamentum posteriore testamento; ñeque ego infitior, si iure factum est testamentum, hoc est, si testamentum est, potentissimam esse defuncti proximam quamque voluntatem. Sed nego ullum postea factum testamentum. Quid est enim testamentum? Ut opinor, voluntas defuncti consignata iure legibusque civitatis. Non dixerim ego testamentum cui numerus signatorum deest, non dixerim testamentum cui libripens et emptor familiae et cetera iuri necessaria: tabulae erunt fortasse et scriptum erit. Et hoc, ut paulo ante dicebam, vestra quoque manifestum confessione est, non esse illud testamentum: facto enim ilio dicitis propinquum vestrum intestatum fuisse. Hoc propius colligamus. Putemus enim factum esse unum hoc testamentum quod damnastis: num dubium erit quin ad vos bona pertinuerint tamquam intestati, id est, quin ita heredes futuri fueritis tam|quam ille omnino testamentum non fecisset? Quod si hoc pro non facto est, nec testamentum quidem videri potest. Fingamus fuisse ultimum testamentum: quando, quaerimus. Puto cum res in lite est, cum in disputatione. Nec pertinet ad nos quod fuerit ultimum, sed quod sit. Si ius utrique testamento constaret, fuisset illud ultimum quod postea factum est; ilio vero sublato incipit ultimum esse quod relictum est, ut in contentione cursus qui proximus ab ultimo fuerit, si désistât ultimus, in nomen illius locumque succedit. Ergo ut non fuerit ultimum meum aliquando testamentum, nunc ultimum est, et vos id ultimum testamentum fecistis damnando id quod postea factum erat.

11, 2 est Ri. : sit A ß 12, 3 - 4 cui n u m e r u s . . . t e s t a m e n t u m A 2 C : om. A ' B D 5 erunt] 'fort, delendum' Wi. 7 illud Ro. : uelud A D : uelut B C : v e r u m Aer. 8 dicitis Ro. : - t u r A ß 13, 6 nec] ne D 1 4 , 1 q u a n d o {se. fuit, i. e. desiit esse), q u a e r i m u s [num ( s i ) q-) SB1 : q u a n d o quaerimus? vulg. 6 in c o n t e n t i o n e Sch., Gron. : intentione A C : in int- Β : in tenci- D 15, 2 id ultimum SB3 : id A B : idem C : ulti m D

DECLAMATIONES MINORES 3 0 8 . 1 1 - 2 0

16

191

SERMO H o c ad verba legis, illud ad voluntatem.

17

DECLAMATIO

Quid putamus secutam esse legem quae valere voluit ultimum testamentum? Plura valere non poterant, et in tam mutabili natura humanorum animorum diversis heredibus media lis relinquebatur. Optimum videbatur esse ut proxima quaeque voluntas duraret; hac vero sublata necesse est 18 eam durare quae sola est. Fecit amicus meus eo tempore quo me instituebat heredem legitimum testamentum. N a m et constabat ei tum iudicium. Q u o minus erubesco ista mutatione heredis; in iis tabulis alius legitur quae ius non habuerunt, quae non lege conscriptae sunt, quae fortasse etiam | ρ. 214 propter hoc damnatae sunt, quod indignus heres videbatur. 19

5

5

(SERMO) In comparatione summa non recusabo quo minus vel propinquos istos amicitiae conferatis.

20

(DECLAMATIO) Per se mihi vel sanctius nomen amici videtur. H o c enim proficiscitur ab animo, hoc proficiscitur a proposito; istud dat casus, condicio nascendi et quae non sponte nostra eliguntur. M e heredem esse amicus meus (quod satis est) aliquando voluit, vos numquam, ( ñ e q u e ) eo tempore quo iudicabat ñeque eo tempore quo errabat.

18, 4 eis Ro. : his Aß 19, 20 SERMO et DECLAMATIO add. Ri. 20, 6 numquam (ñeque) Aer. : num- (nun-) Aß : neque Gron.

5

192

M. FABII QUINTILIANI

21

SERMO Illa iam communia pro omnibus testamentis.

22

DECLAMATIO Non tantum ad heredem ista lis pertinet. Aliquem fortasse amicorum honoravit, aliquem fortasse servulorum manumisit. Vos poenam quandam propinquo vestro constituitis, ut intestatus decesserit, ut bona tamquam relicta, tamquam deserta invadatis. I

5

309

p. 215

R a p t o r convictus Educta ad magistratum adulescentis a quo esse vitiata dicebatur nuptias optavit. Ille negavit se rapuisse. Iudicio contendit. Victus est. Non récusât ducere. Illa optare vult. 1

SERMO Actio debebit huius adulescentis esse summissa. Nam etiamsi nullo themate ad id alligatur, ut necesse sit eum raptorem videri, rei tarnen iudicatae facere controversiam non potest; et videtur mihi hune modum custodire debere, ut de raptu nihil neget, nihil tarnen sciât.

2

DECLAMATIO Non aliud, iudices, aut causae meae aptius aut verecundiae necessarium magis est quam ut puellae mitissimae clemen-

21 sermoni declamationem est 309

1,2 huius om. A

male respondere

animadvertendum

5

DECLAMATIONES MINORES 308.21-309.6

193

tissimaeque gratias a g a m ; lege permitiente o m n e m in me potestatem, optare nuptias etiam festinavit, n o n d u m me rogante, n o n d u m (indicare enim simpliciter necesse est) saltern confitente, ita facile, ita celeriter ut vix mihi verisimile vide-

p. 216

5

3 retur illam iniuriam accepisse. P r ó x i m a a b h a c gratiarum actione debet esse confessio: peccasse me q u o d dubitaverim fateor. Q u i d enim mihi contingere optabilius potuerat, etiam si non rapuissem? Sed huius qualiscumque culpae meae spes omnis in a n i m o istius est, quae ignoscere solet.

5

Q u a n t u m l i b e t contradicendo peccaverim, minus | est h o c tarnen q u a m quod rapui. 4 Intellego autem, iudices, h a n c p r i m a m mihi in h a c causa h a b e n d a m esse rationem, ne me, q u o d negavi, fecisse callide ac maligne existimetis. Scitis quam multa faciat error, q u a m multa permisceat fortuna, cum praesertim ad haec (accesser i t ) et obscuritas noctis et paulo liberior usus meri. Quis

5

5 enim aliter vitiator est? Ignorantem haec me, antea frugi et innocentem, — non est dubitare iam fas - fefellerunt: ita vixeram semper, ita custodire probitatis meae cupieram fam a m , ut me peccasse mirarer. Itaque (confiteor) actum de me erat si in aliarti incidissem. N a m (ut dixi) neque ad genua p r o c u b u e r a m neque propinquos aut amicos advocaveram. Sed movit puellam ipsum (ut credo) ignorantiae meae periculum; persuaserat sibi nihil me fecisse temerariae libidinis 6 causa. N e c me m a l o h o c a n i m o negasse ex h o c ipso apparere vobis potest: negavi postquam ista nuptias optavit. Gratias ago et iudicibus: emendaverunt c o n t u m a c i a e meae detri-

2, 5 simpliciter C D : suppl- AB 4, 1 iud(ices) β : -cium A 4 accesserit add. Wi. (post praesertim Ro., in fine sententiae Lat.), accessit Aer. 5 liberior usus Ro. (-or meri potus Lat.) : -oris Aß S, 1 ignorantem Ro. : -tia A ß me, antea Ro., Ri. (me et Gron.) : mea tea A : mea te a(fr-) B C : mea te D 8 - 9 nihil . . . causa] i.e. ignorantem me quid facerem fecisse

5

194

M. FABII QUINTILIANI

mentum: amiseram puellae optimae condicionem si vicissem. Ergo, quod superest, gratulemur. 7 lus esse raptae optandi adversus raptorem, hoc iam non negamus; sed illud quoque aeque conveniat necesse est, bis adversus eundem raptorem optandi non esse ius. Et si hoc in confesso fuerit, illud quoque teneamus, optasse iam puellam. I p.217

8

5

5

SERMO Haec sunt quae inter utramque partem necessario conveniunt.

9

DECLAMATIO

Negat optionis expletum esse ius, quod ante optaverit quam certuni esset rapuisse eum contra quem optabat. Ego autem in lege nullam animadverto differentiam, et hoc unum exceptum, ut rapta raptoris mortem (vel nuptias) optet. Viderimus an in controversiam res adducta sit postea; interim certum est hune fuisse raptorem. Ergo cum et tu rapta esses et hic raptor esset et lex raptae optare permitteret et tu 10 optaveris, non video quare non finitum ius sit. 'At postea tu negasti te esse raptorem.' Ideo victus sum. Feci, si vis, improbe (difiero enim istius rei defensionem), feci temere: quid tarnen aliud quaeri potuit in ilio iudicio quam hoc, an tu merito optasses? Probasti raptorem fuisse me, hoc est, probasti te recte optasse. Volui rescindere optionem tuam; non contigit. 11

SERMO Haec circa ius, illa circa aequitatem.

9, 5 vel n u p t i a s {cf. 262, 7. 2 7 0 , 17) add. SB3 q u a m tu A (ex q u a n t u m , ut vid.), D : q u a n t o B C

10, 4 an tu Wi.

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 0 9 . 6 - 1 7

12

13 p. 218

14

15

16

17

195

DECLAMATIO Bis optare vis, quod e d a m semel m u l t u m est. Potestatem tibi vitae ac necis lex dedit; ultra regnum omne, ultra tyrannidem o m n e m est hoc diu licere. Fulmina ipsa velociter cadunt; habet finem aliquem expectationis securis illa carnificis. Si m o r t e m optasses et nuptias o p t a r e velles, videreris | [enim] facere contra legem, et esset qui diceret: 'ante délibérasses, ante dispexisses; emissa vox est, potestatem t u a m ipsa finisti.' N u n c vero cum optaveris nuptias, m o r t e m optare vis. Q u a e ista ad crudelitatem paenitentia est? Intellexit et ipsa q u a m saevum, q u a m crudele sit. Plus enim postea mali feci? Ignovisti quod r a p u e r a m , ignovisti quod abstuleram virginitatem; haec nuptiis aestimasti: morte aestimas verecundiam? N e q u e ego, cum me rapuisse negarem, nuptias tuas recusabam: volebam ducere non t a m q u a m raptor, cum me hoc m o d o putarem fore cariorem, si tibi iniuriam non fecissem. Vel fallere a n i m u m t u u m volui: ne irascereris. Sed et ipsi iudices hoc pronuntiaverunt, hoc spectaverunt. Quaestionem enim fuisse putas an ego rapuissem? C u m ego dicerem: ' N o n rapui, non hi mores sunt mei: honeste semper vixi, frugaliter vixi. Q u a e probatio huius criminis mei, quis testis?', dicebantur ilia contra: 'Periclitaris, et male tecum agitur? Nuptiae sunt de quibus litigas.' Fecerunt iudices quod parentes nostri fecissent; id pronuntiaverunt in quo victus gradas ageret. Sed spe suspendit, et vult videri nunc q u o q u e factura quod fecit. Si beneficium vitae repetere vis, dedisti: n o n possum plus debere si repetís. Q u a m autem causam habes renovandae optionis si o p t a t u r a nuptias es? Si vindicari vis a

13, 1 uidereris A 2 : uideris Α ' β 2 enim del. D 2 3 despexisses D : -isse A 14, 2 q u a m . . . sit] sc. mortem optare 4 nuptiis Aer. : -tias A ß I S , 4 post volui plenius dist. SB1 irascereris B C : -ceris A D : anne -caris? 16, 1 hoc] i.e. nuptias non recusandas

196

M. FABII QUINTILIANI

me metu, timui; si rogari vis, r o g o , et r o g o per illam ciernentiam t u a m , rogo iam t a m q u a m maritus; et intellego tota mihi vita h o c agendum, ut satisfaciam. |

5

310

p.219

Fortis bis adulterii damnatus Bis adulterii notatus ignominiosus sit. N o t a t u s adulterii fortiter fecit. Petit praemii n o m i n e ut iterum accusaretur. Impetravit. Accusatus est iterum et damnatus. Dicitur ignominiosus. 1

DECLAMATIO Q u a n t a gratia prematur in f o r o , q u a m impudenti calumnia inimicorum suorum vexetur, et h o c ipsum iudicium argum e n t o est; videlicet c o n t e m n u n t h o m i n e m militarem, nihil minus q u a m litibus idoneum. Sed f f o r m u l a f inimicitiae tum valere possunt cum de aliquo f a c t o mentiri licet, cum testes s u b o r n a r e ; ceterum in his quae ad intellectum iudicum pertinent, gratia sine vitio c o g n o s c e n t i u m nihil est.

N e m o igitur nostrum negat ita in lege scriptum esse: 'qui bis adulterii damnatus est, ignominiosus sit.' N e id quidem negabitur, bis in iudicium hune descendisse, bis contra h u n c 3 latam esse sententiam. Sed si manifestum fuerit legem non ideo esse c o n s c r i p t a m ut h o c genus damnationis ignominiam faciat, si ne in cogitationem quidem cuiusquam cadere o m n i n o potuit aliquem e x eadem causa bis potuisse damnari, p r o f e c t o manifestum est non in aliud scriptae esse leges,

5

2

310 titulus dam(p)natus A C : notatus B D thema I b i s . . . notatus (pr.) A : bis . . . dam(p)natus {cf. 2) B D : om. C 1, 5 formula AB : -le C D : -lae Sch. {cf. Hâ.1) : forenses Morawski 7 iudicum Lat. : -cium Aß 2, 1 in lege Pith. : intellege A, et sim. β

5

DECLAMATIONES MINORES 309.17-310.7

ρ. 220

197

4 in aliud valere. Quaero igitur ex ipsis ad|versariis cur bis damnatum adulter» ignominiosum esse voluerint. Ut opinor, iudices, quoniam una damnatio habebat aliam et suam poenam, geminatio criminis adferebat ignominiam. Neque immerito: semel enim errare sane tolerabile sit, in eadem vero incidere, ne damnatione quidem compesci, ultra omnia videbatur. Nihil ergo verba faciunt si voluntas legis diversa atque contraria est; est autem diversa, ut apparet. 5 Atque ego, si descendere ad hoc genus actionum vellem ad quod me pars diversa deducit, possem contendere vim duorum iudiciorum in his non esse. Quare? Quoniam lex viri fortis intervenit, et praemium earn vim habuit ut iudicium prius tolleretur. Itaque etiamsi prius bis damnatus et propter hoc ignominia notatus fortiter fecisset et praemii nomine restitutionem quaesisset, nihil ne duo quidem vera crimina 6 valuissent. Ergo eo tempore quo optavit ut accusaretur iterum, hoc optavit, ut esset pro indemnato. Si ergo prius iudicium hoc íIli praestitit, et merito praestitit, * [[in summa tquidem secundo iudicio quaesitum sit an hic adulter esset quare accusatus essetf quoniam tamquam de innocente aut de dubio arbitrabatur ac si prius iudicium non essetj altero 7 damnari nihil attinuit; erat enim damnatus. Vel elige quod voles, accusator, utique alterum ex duobus: nam, si valuerit

4, 7 ergo β : enim A si Sch., Gran., auct. Aer. : set A : sed β S, 1 atqui tempt. Wi. 5 tolleretur A D : -ret B C bis (his A) post hoc ponimi A B C (ora, D) : transp. Gron. 6, 2 ergo] vero Ro. : enim coni. Wi. i n d e m n a t o SB 3 : d a m - A (ne pro ut Aer.) 3 prestitit (pr.) A , C (et mer- pr- om.) : om. B D lac. hie ind. SB3, post d a m n a t u s (v. 7) Wi. 4 quidem . . . sit] quid . . . est (Aer.)} 5 q u a r e . . . est? q u o n i a m coni. Wi. aut SB1 : et A ß 7, 1 vel] aut omittendum aut tu legendum coni. Wi. 2 valuerit Ro. : -uit A ß : noluerit coni. Wi.

5

5

5

198

M. FABII QUINTILIANI

illud fuisse sententiam, alterum ( n o n ) est pro sententia. Propius utique illud sic colligite. N o n est impunitus is qui | semel adulterii damnatus habet suam p o e n a m . Ponamus h a n c esse pecuniam. N u m igitur exigís alteram, quae priore iudicio aut debita aut persoluta erat? Atqui si, t a m q u a m singula, iudicia duplicia poenas suas n o n h a b e n t , non possunt p r o duobus numerari.

p. 221

8

Supererai fortasse ut causam q u o q u e adhuc viri fortis agere temptarem. Sane ( n e ) dissimulemus ( h a n c ) partem. Q u a e r a t u r ( c u r ) saepius sit damnatus. Erant aliqua quae movere f n o n f possent: damnatus est adulterii. Sed postea fortiter p u g n a n d o ostenderat non eos esse mores suos, non ( e a m ) suam vitam ut in ilio credibilia haec crimina forent; sed cum optare illi liceret restitutionem, illud o p t a r e maluit, ut accusaretur, ut de vero quaeri posset. H o c non sine b o n a

9 conscientia fecit. C u r ergo damnatus est iterum? Q u i a damnatus erat. N o n putaverunt illi qui c o g n o s c e b a n t priorum iudicum rescindendam esse sententiam; ita h o m o qui post praemium accusabatur sic auditus est t a m q u a m n o n d u m 1 0 fortiter fecisset. Vos ergo qui duobus iudiciis esse dicitis d a m n a t u m explicate quid aliud o b i e c t u m sit altero, quae ρ. 222 differentia duorum iudiciorum fuerit. | E a d e m adultera dicebatur, idem testes producebantur, isdem argumentis premebatur. H a e c scilicet improbitas est qua unius causae vultis 1 1 esse duo iudicia. Potestis et ilio m o d o aestimare, iudices, quam inique ista p o e n a petatur a viro forti: statuamus duos

3 non add. Ro. 4 propius Wi. : prius Aß 8 duplicia Obr. {cf. Ha.1) : publica Aß 8, 2 ne add. SB3 hanc add. Aer. 3 quaeratur] quare igitur Gron. cur add. Ro. sit Ro. : esse Aß : est Gron. erant AD : erunt B C aliqua quae Ri. : alioqui que A : alio quoque β 4 moueri β non] vos Sch. : nos Obr. : iud(ices) tempt. Wi. 6 (eam) suam Watt : s- Aß : eam Ro. 9, 3 iudicum A 2 D : -cium A ^ C 10, 5 improbitas est Aer. : -tate Aß 11, 1 iudices Sek., Gron. : -cium Aß 2 ista Ri. : ipsa Aß forti D : -te ABC

DECLAMATIONES MINORES 3 1 0 . 7 - 3 1 1 . 2

199

esse, alterum qui bis adulterium commiserit, alterum qui bis d a m n a t u s sit. De ilio ea dico: ' d u o cubicula irruisti, d u o b u s maritis iniuriam fecisti, duas familias incerta stirpe confudisti.' H u i c tu quid obicis? 'Indignatus es quod d a m n a t u s esses, sententiae iudicum repugnasti, persuadere tibi ipse non potuisti esse te nocentem.' 12 Egregiam, hercules, gratiam viris fortissimis reddimus. Hic, si magistratus esse voluisset, honores gessisset, si sacerdos esse, templis praefuisset: hoc egit praemio suo, ut ignominiosus esset? Detrahe il li quod fortiter fecit, detrahe quod optavit: n o n est ignominia. N o n d u m atrocitas erat. * Q u a lecumque crimen donari meritis, donari virtud potest.

311 Addictus manumissus Addictus donee pecuniam solverit serviat. Qui habebat domi addictum testamento omnes servos manumisit. Petit addictus ut liber sit. 1

p. 223

DECLAMATIO

Intellegimus nihil nobis in hac causa veren|dum magis q u a m c o m m u n e m q u e n d a m omnium qui in libertatem adserunt favorem. Contra quem n o n id m o d o a nobis intellegimus esse dicendum, ut praecipue ius tueamur, sed illud etiam, 5 non minus pro eo esse contra quem videmur agere, si tamen 2 explicet fidem, quod nos contendimus. Id enim hodie quae3 alterum A 1 : adul- A 2 ß : adúlteros : ( u n u m ) Aer. alterum Ρ : adulterium A 1 : - r u m Α 2 β 12, 5 n o n d u m a- erat dupliciter seel. Wi. atrocitas A : -as res Β : -a res C D lac. ind. SB3 (erat (in poena, adulter e r a t ) SB1) 311 1, 2 v e r e n d u m Aer. : u e r e c u n d u m A B C 4 id] ita Scb.

{de D

n.l.)

5

5

200

3

4

5

6 ρ. 224

7

M. FAB II QUINTILIANI

ritur, an servus sit. De liberalitate eius qui nos heredes instituit nihil querimur. Servos manumisit. N u m cui controversia movetur? N u m inviti eos tristesque in numero civitatis aspicimus? Alia nobis ratio cum debitoribus, alia cum ingenuis. Ñeque nos fugit velut in contrarium ire litem. N a m si quis ex nobis istum servum vocaret, multa habebat profecto quae pro se diceret, per quae ingenuus videretur. Quid enim lex dicit? 'Addictus donec solverit serviat', ut opinor, non 'servus sit.' Plurimum autem refert. N a m servire merito dicimus et eos qui in piratas inciderint et eos qui ab hoste sint capti: id quidem quod ingenuis natura dedit, nulla fortunae iniuria eripi potest. Id quamvis nulli non vestrum existimo esse manifestum, quibusdam tamen confessis argumentis ostendere volo. Ante omnia [servus] hic habet nomen, est in censu, est in tribu: quorum nihil (ut opinor) deprehendi in servo potest. 'At intervenit ea condicio ut servire debeat donec solverit.' H o c ipsum servi non est, habere in sua potestate quando desinat servire. Fingite enim, iudices, aut oblatam | esse ab ilio pecuniam aut ex hoc testamento pronuntiatione vestra liberum fieri: n u m inter libertinos futurus est? N o n , ut opinor. Atqui si illud in confesso est, eum qui a Servitute in libertatem veniat non esse alio quam libertini loco, hic solutus hac necessitate tam ingenuus futurus sit quam fuit, manifesto ne hodie quidem servus est. Alia quoque complura sunt quae intueri licet, si velitis. Servus aut domi natus est aut relictus hereditate aut emptus. H u n c ex quo genere servorum ponitis? Domi natum esse se non dicit, ne emptum quidem aut hereditate relictum. Pendet igitur omnis haec condicio ex faenore. Quid sequitur? Ut non sit (servus). 2, 3 num β : nunc A 4, 1—4 nam ... potest dupliciter seel. Wi. nam Obr. : an Aß dicimus Aer. : dicamus Aß 3 quod om. A 5, 1 servus del. Gron. 2 est Fr. : aut Aß 3 at A1 : aut Α 2 β 5 desinet β 6, 6 sit] est Scb. 7, 4 emptum Ro. : -rione Aß 6 non sit (servus) Ro., Ri. : nomen sit Aß

5

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 1 2 . 2 - 1 1

201

8

Haec ad ipsa testamenti verba; libet tamen scrutari etiam defuncti voluntatem: qua nihil potentius a p u d nos, nihil nostro a n i m o sacratius esse debet. Credibile est igitur hoc eum 9 sensisse, ut liberum esse vellet etiam addictum? Servos cur manumiserit manifestum est: delectatus est officiis, referre voluit gratiam obsequio. Alius aegrum curaverat, alius peregrinantem secutus erat, alius inter tot occupationes ( r e s ) domesticas custodierat, alius hoc ipsum faenus exercuerat: voluit liberos esse quos amaverat, a quibus a m a t u m esse se crediderat. Huic vero quid debuit nisi iram? 10 ' D u r u m tamen videtur et i n h u m a n u m solum h u n c esse in vinculis et in Servitute.' Ante omnia, si quid ( e s t ) asperitap. 225 tis, in lege est, quae addictos | servire iussit donee solverent. N u m igitur exigitis ut dicamus aliqua pro lege? N o n est nostrae mediocritatis, non officii, ea quae prudentissimi maiores constituerint temptare defendere. Verumtamen si intueri velitis, quid aequius constituí potest, aut quo alio { m o d o ) custodiri patrimonia vestra, fortunae sustineri pos11 sunt? An vero pecuniam aliquis acceptam sic per omnia vitia exhauriet ut non alligetur ad aliquam solvendi necessitatem? Dura vincla alicui videntur, dura condicio servitutis? Reddat quod accepit. Istic non servitus constituía est, sed illud quod iustissimum est; reddendae pecuniae causa.

9, 4 res add. Ro. Β m o d o add. SB1, Ha.1 Aß

10, 2 est add. Sch. 5 prudentissime Fr. 1 1 , 1 acceptam (SB1) sic SBi : accepturus

5

5

5

202

M. FABII QUINTIUANI

312 Heredes de deposito Q u i d a m a commilitone eiusdem ordinis depositum petebat. Negavit ille se accepisse. C u m res sine teste esset, (iudicio victus p e t i t o r ) occidit eum a q u o petebat et se. Petitoris heres petit a b herede alterius commilitonis. 1

DECLAMATIO Si pecunia tantum in causa litis esset, parem videremur litigandi habere rationem; n u n c illud quidem nobis extra ordinem accidit, quod litigandum est etiam propter h o c ipsum, ne ( i l l e ) sine causa perierit.

2 p. 226

Plurimum autem fallitur si quis eandem condicionem putat huius iudicii ac prioris. Desiit lis esse sine teste. Ergo ( q u o d ) illi in priori | non mediocre argumentum est. set, videretur huius fiducia praeter veritatem ut aliquis

erat satis p r o se dicere, mihi non Si quis enim testis idoneus fuiscalumniatus. Q u i d in causa est id petat q u o d probari non pos-

3 sit? Et infitiandi quidem depositam pecuniam manifesta ratio est, cupiditas lucri; petendi etiam non depositam, si quae probationis spes, eadem causa sit. C u m quidem aliquis dicit 'deposui apud te, seis ipse', quid aliud quam videtur advocare déos testes? Dicite igitur causam quare petierit si non deposuerat. 4 H a b e r e pecuniam potuit, manifestum est: et ipse reliquit heredes et is qui eiusdem ordinis fuit. M u l t a s deponendae pecuniae intervenire r a d o n e s inter milites manifestum est: 312 thema 2 - 3 iudicio v- p- add. Ro. 1, 3 nunc ne Aß 5 ille add. SB1 2, 3 quod add. Sch. illi in Ro. Aß erat] i.e. fuisset (hoc argumento si pro se usus fuisset, valeret; eo enim ipso fretus in ius venisse videri potuit) cupiditas Sch. : -taris A (ex cupiditis), β 4 quam videtur care SB2 : u- a- q- Aß

Aer. : : iam minus 3, 2 advo-

DECLAMATIONES MINORES 3 1 2 . 1 - 9

203

5 longum iter incidit, periculosa expeditio. Si deponenda sit, ubi credibilius est deponi q u a m apud h o m i n e m eiusdem ordinis? N a m , praeter id q u o d facilior speratur fides ex pari, est q u a e d a m eiusdem ordinis coniunctio: ( n e c apud super i o r e m ) nec apud inferiorem deponi solet, cum ideo deponatur ut recipiatur. Credibile est ergo apud h o m i n e m eius6 dem ordinis deposuisse. 'At sine teste.' De o m n i b u s depositis loquar. M i s e r a hercule condicio mortalitatis, q u a n d o omnibus iam quae agimus videtur opus esse teste. Ita parum facit Veritas, ita nullum numen est Fidei? N o n satis videri potest p r o b a t u m quod duo sciunt? 7 p.227

Veniamus tamen, ut dixi, ad p r o b a t i o n e m . O c c i d i t eum a quo pecunia negabatur. Iterum quaero: qua ratione, qua causa? ' O d i u m fuit.' Unde? Ego | quare occidere debuerit dico: infitiabatur. Tu, ut h a n c causam occidendi exeludas, substituas aliam necesse est. Satis argumenti erat si occidisset clam, si ex insidiis, si t a m q u a m negaturus. Q u a e causa h o m i n e m in scelus egit? Quid fuit quod tantam rabiem con8 citaret nisi illud, quod sciebat se dedisse? C u m dicenti 'apud te pecuniam deposui' respondebatur 'quis testis est, quae p r o b a t i o est?', quanti animi aestus agebantur! N o n vobis videtur, cum feriret, illa dixisse: 'ita non deposui?'? O p t i m e mehercule mihi videtur in militari facinore illa exclamasse: 'i nunc et nega, i nunc et alienam pecuniam converte in tuas

9 cupiditates: non uteris t a m e n . ' E r a t argumentum ergo tantum quod occidit. Q u a m ultra desideratis p r o b a t i o n e m ? O c cidit statim moriturus. Frequenter iudicia huiusmodi exercentur, ut, si res in notitia dicitur esse servulorum, torqueri

5, 4 nec apud sup- add. Ro., Ri. 6 eiusdem B D : eius AC 6, 4 numen SB1 : nomen Aß Fidei SB2 : f- vulg. 3 - 4 interrog. fecerunt SB\ Ha.1 7, 3 ego B 2 C : ergo AB 1 : ora. D 8, 1 dicenti A : -ndi B C : diceret D 3 quanto a- aestu agebatur? Ro., fort, rede 5 videtur Fr. : -ebatur Aß in SB' : ac A ß illa] cf. ad 334,3 9, 1 ergo (hoc) Ha.1

204

M. FABII QUINTILI ANI

m a n c i p i a v i d e a m u s . Si m o s civitatis et condicio militiae p a teretur, se in t o r m e n t a obtulisset, ilium poposcisset. N o n tibi videtur p r a e b u i s s e de a n i m o s u o q u a e s t i o n e m ?

5

313 Falso caedis damnatus Q u i caedis r e u m accusaverit n e q u e d a m n a v e r i t , ipse p u n i a tur. D a m n a t o r u m supplicia in d i e m tricesimum d i f f e r a n t u r . Accusavit q u i d a m et d a m n a v i t . In d i e m t r i c e s i m u m | dilata f d a m n a t i o f est. Intervenit is qui occisus dicebatur. Petit reus p o e n a m accusatoris.

p. 228

1

SERMO N o n erit a l i e n u m a d v o c a t u m d a r e h u i c a c c u s a t o r i : fecit r e m , ut parcissime d i c a m , p a e n i t e n t i a d i g n a m . Et f o r t i u s d e f e n d e t u r a b alio et m a i o r e c u m verecundia p a t r o n u s c o n f i t e b i t u r si q u i d c o n f i t e n d u m est. Et q u o t i e n s causa plus iuris h a b e t q u a m p u d o r i s , ad e u m t r a n s f e r e n d a est q u i n o n erubescit.

2

5

5

DECLAMATIO R e u m capitis arcessitis in ea civitate in q u a h o c grave et i n d i g n u m videtur, et r e u m capitis arcessitis qui ipsi intolerabilem h a n c c r u d e l i t a t e m vocatis. C o n v e n i e b a t eos qui temeritatem accusationis i n c u s a n t nihil nisi c e r t u m e x p l o r a t u m -

7 suo Aer. : tuo Aß 313 thema 3 dilata D : del- ABC 4 dam(p)natio β : domin- A : poena damnato Hà.1 : poena coni. Wi. 1, 2 dari β paenitentia Pith. : -ntiam A : -nti(a)e β 2, 4 conveniebat eos Aer. : -at is A 2 : -atis A 1 β

5

DECLAMATIONES MINORES 312.9-313.7

205

3 que deferre. Ergo lege occidi vultis h u n c statim qui reum caedis detulerit (hactenus a g n o s c o : detulit enim quem defendo) ( ñ e q u e ) damnaverit: h o c iam ad nos non pertinet; hic enim damnatus est. Sequitur ergo ut aliam legem adferas, aut h a n c mutes, aut h o c audeas dicere, ius aliquod tibi esse constitutum. 4

ρ. 229

5

Ad interpretationem nos vocas et e x h a c lege qua litigas aliam constituere conaris. N o n est ista res iudicum, non horum qui ad certa iura, et quidem iurati, consederunt. De-

flecti iura ne pro de|fensione quidem aequum est; legem vero mutare ut occidas, et crudeliter interpretan ius q u o d a 5 maioribus scriptum est, cuius animi est? E g o legem h a b e o adversus eum demum scriptam qui detulerit neque damnaverit. N o n scrutor quid voluerit legum lator; neque enim possum: sera inquisitio in praeterita est. Id sive voluit esse quod scripsit sive aliud aliquid cogitavit, hoc scripsit, h o c 6 iure viximus, h o c spectamus. Nihil minus ferri o p o r t e t in civitate quam ut lex decipiat. Innocentem accusavi; satis est quod damnavi. N e q u e enim lex ita scripta est ut qui innocentem accusaverit capite puniatur, sed ut p u m a t u r qui accusaverit nec damnaverit. Q u o m o d o ergo nihil prodesset accusatori si non damnasset, postea nocentem esse compertum eum quem accusavit, ita ei qui fortunam secundam 7 iudicii tulit non debet nocere quod postea accidit. Lex talem condicionem iudicii facit in quo caedis accusatur reus ut utique adversus alterum pronuntietur: aut reum damnari

3, 3 (neque) damnaverit Ri. : dam(p)nauit qu(a)e A (ex -tquem), C : -tque B D non om. AD 4 damnatus Gron. : idem- A1 : indem(p)- A 2 ß afferas Gron. : -amus Aß 5 aliquod] num delendum (cf. Wi.)f 4, 2 iudicum Aer. : -cium Aß 6 maioribus SB3 (ut 252, 8. 264, 7. 279, 7 et al. saepe) : magistratibus Aß 5, 4 sera Gron. : s(a)eua A ß 6 hoc (anne hue?) spectamus SB 3 : hoc spectauit Aß 7, 3 alterum Gron. : alium Α β

5

5

5

206

8 ρ. 230

9

10

11

M. FABII QUINTILIANI

oportet aut accusatorem. Tu quid vis? Ut uterque d a m n a t u s sit [an ut istud verum sit, ut d a m n a t u s sit reus et accusatori ? ['Illud tarnen lex voluit.' Transeo q u o d perniciosum sit int e r p r e t a n legem et ad ingenia utriusque converti, id q u o d scriptum est ne dubitaretur d u b i u m fieri p o s t q u a m scriptum est.]) Descendo ad h a n c q u o q u e contentionem (non quia necesse est, nec quia ad vestram religionem pertinet, nec quia solvit ista I res ius i u r a n d u m , sed quia victori optinentique causam facile est et libet disputare): recte fecit legum lator, qui ita scripsit legem ut non puniretur si condemnasset. Quare? Noluit accusatorem esse calumniatorem, noluit accusatorem dare aliquid odio. Alioqui scimus multa vera quidem n o n esse, credibilia tarnen esse. Accusator quid debet nisi ut eum déférât adversus quem argumenta habeat, adversus quem testes habeat: alioqui nocentem an innocentem qui seit? Ipsi iudices hoc n o n p r o n u n t i a n t , sed se ex animi sui sententia facere profitentur. Quis autem miratur si ea res accusatorem decepit quae decipere iudices potuit? Accusator, cum if effecit ut reus d a m n a n d u s videretur, reddidit rationem accusationis. Nullus autem tarn inicus legis lator fuit ut errorem accusatoris punire vellet. O p o r t e t esse in civitate et accusatores: alioqui omnia mittuntur ad manus, omnia mittuntur ad ferrum. Per se difficilem rationem vindictae et ultionis ( difficiliorem) facimus, paene licentiam grassatoribus et latronibus damus, q u o d n e m o accusare sine periculo capitis sui potest. Sed tarnen adversus haec illud remedium est, quod accusator cogitat quid obiecturus sit. Si 5 an ... accusator del. SB1 7 utriusque] cuiuscumque Aer. : cuiusque tempt. Wi. 8, 1 contentionem Gron. : inten- Aß Z 3 ista res] cf. SB 4 libet disputare Ro. (cf. 320, 7) : debet disputan Aß 9, 3 nisi Sek. : tibi Aß : reipublicae Gron. 4 nocentem] sc. déférât [cf. Wi.) 5 animi sui Aer. : -mis ut ABC,D(?) 10, 1 iniquus Gron. : inimicus Aß 5 difficiliorem add. Aer. (om. et ult-)

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 313.7-14

207

ne h o c quidem prodest, vidisse aliquid in accusatione, motum esse probabilibus argumentis, in totum iudicia ista tol1 2 lemus. H u n e autem habuisse quare accusaret crédité iudicibus qui damnaverunt. ' H i c inimicus.' Quid ill i qui cognoverunt? Q u o vultis m o t o s esse iudices ut damnarent? N o n enim p. 231 moti sunt auctori|tate ipsius accusatoris: argumentis moti sunt, illis, credimus, testibus moti sunt quos h a b e b a m u s . Et mihi videtur ideo constituía esse lex quae d a m n a t u m post tricesimum diem puniri voluit, q u o n i a m videbat legum lator posse fieri ut deciperetur accusator. Itaque eius qui non damnasset praesentem p o e n a m esse voluerunt: nulla dilatio 13 est. Q u i d te movit? Quid attulisti ad iudicem? H o c enim vult lex, prius causam approbari ipsi accusatori. Ergo etiam voluntas legis pro nobis est, et non tantum scriptum, quod satis erat nisi ita recedamus ab eo q u o d proprie nostrum est ut concessisse videamur. Sed ut f transissetisf rursus id quod dicebam: cum suspectus esset reus, boni erat civis accusare; ñeque aliter stare leges possunt, ñeque aliter civitas. Accusav i - quid postea ? — q u o n i a m h o m o occisus videbatur. 14 ' H i c tamen perire potuit [et occidi potuit] et h o c indignum est.' Primum o m n i u m durum est u n a m indici utrique fortunam et occidi h o m i n e m quia aliquis occidi potuerit. ' ( A t ) huius culpa.' Ita magna poena est causam bene dicentis?

12, 5 quos Aer. : hos Aß 6 esse om. A 1 D 5 - 1 0 et mihi . . . dilatio est dupliciter secl. Wi. 7 legum A 2 B C : legem A1 : legis D 8 itaque] eo factum est ut is qui non damnasset statim occidatur, damnati poena differatur 9 delatio A1 β 13, 2 causam SB' : etiam Aß : rem Gron. 4 proprie Sch., Gron. : propter te Aß 5 - 8 sed ... videbatur dupliciter secl. Wi. 5 transissetis] recenseatis SB1 6 dicebam Air.-at Aß 7 leges stare β accusavii Ρ : -aui Aß 8 quid postea? ante hic tarnen transp. coni. Watt 14, 1 et occidi potuit del. SB\ auet. Watt 2 unam . . . fortunam] cf. 7 supra 3 at add., ita dist. SB1 4 culpa Ri. : -(a)e Aß causam bene dicentis SB2 (causam d- Ro., auct. Obr.) : -sam edicitis AC : -sa me dicitis Β : -sam me dicitis D

5

5

10

5

208

M. FABII QUINTILIAN1

1 5 Deinde h o c non t a n t u m accusatoris culpa factum est. Fortasse ita vixeras: multa petulanter, multa temere, multa cruρ. 232 ente c o m m i s e r a s . Turpissimi hominis argumentum | est inn o c e n t e m posse damnari. N o n enim dicis corruptum esse iudicium, non versatam pecuniam. Ita non erubescis? H o m i cida visus es. Tu p o r r o tantum accusatori irasceris? N o n idem de te iudices senserunt, non o m n i u m sententiae?

5

314

Ego te, pater, occidi ( M a g i s t r a t u s de confesso sumat supplicium.) Parricidii reus paribus sententiis absolutus furere coepit et dicere per furorem frequenter: 'ego te, pater, occidi.' M a g i s t r a t u s tamquam de confesso supplicium sumpsit. Reus est caedis. 1

SERMO Si qua erunt quae a me in divisionibus controversiarum dicantur eadem frequentius, intellegite fieri primum propter interventum n o v o r u m , deinde propter condicionem divis i o n u m ; n a m hi qui antea non audierunt pertinentia ad plures controversias debent cognoscere, et ad praesentis materiae controversias nonnihil interest q u o m o d o ego diviserim.

2

Est autem c o m m u n e cum aliis controversiis huius materiae illud, q u o d reus magistratus, de cuius personae dignita-

15, 4 dicis Gron. : dicit Aß 1) : s- (damnaverunt) Hà.1

7 (istae) sententiae Fr. (cf. p. Vη.

314 thema 1 magistratus . . . supplicium add. SB1 (cf. 4) 1, 6 ad] anne inter? 7 non nihil Ro. : nihil Aß quomodo ego diviserim] num delendum ? 2, 1 commune cum Rane. : -nis cura Aß

5

DECLAMATIONES MINORES 313.15-314.7

p. 233

te haec ipsa res satis pronuntiat. Videtur etiam de ante acta vita probari | eo [modo] quod creatus est. Secundum illud aeque commune, quod nullas simultates executus est, nullam spem ex caede eius quem occisum accusator queritur concipere potuit, et officio impulsus, etiamsi lapsus est, ta3 men veluti legis Consilio deceptus est. Ut haec communia, ita illud iam proprium: etiam si ullum adversum hunc adulescentem habuisset odium magistratus, magis insania eius vindicabatur. Sic, cum ita praeparaverit causam, incipit de iure suo loqui. 4

p. 234

209

5

5

DECLAMATIO

'Magistratus de confesso sumat supplicium.' Durum ministerium et iniucunda honoris huius necessitas. Sed quis potius leges exequetur et hominum commissa nisi qui rem publicam administrât? N e m o istud faceret libenter, ( n e m o ) nisi necessitate. Ergo non solum licuit mihi occidere confessum, sed etiam, si nollem, necesse fuit. 5 Videamus an ille confessus sit. Testes praebeam vobis? Tota civitate audita vox est. Ne ipsos quidem accusatores negaturos esse confido ipsius voce, ipsius lingua esse dictum: 'ego te, pater, occidi': et non semel dictum, ne casus 6 videretur. 'At enim confessio habenda non est nisi quae a sano proficiscitur.' N o n video cur ad hanc interpretationem deducatur vis istius verbi, quod lege comprehensum est. Ego enim confessionem existimo qualemcumque contra se pronuntiationem; nec me scrutari lex iubet qua quis causa con7 fessus sit. Immo ea na|tura est omnis confessionis ut possit videri demens qui de se confitetur. Furore impulsus est: alius

4 eo q u o d 5 ß ! : eo m o d o q u o A ß : eo ipso q u o d coni. Wi. 3, 2 etiam Wi. : ut A ß ullum A 2 B D : il- A ' C 3 magis] satis tempt. SB2 insania] abl. {cf. SB2) 4 sic Obr. : si A ß 4, 4 e x e q u e t u r Aer. : -uitur A ß 5 a d m i n i s t r a i Ro. : -rarit A (ex -raret), β faceret D : - r e A B C nemo add. SB1

5

5

5

210

M. FABII QUINTILIANI

ebrietate, alius errore, alius dolore, quidam quaestione. N e m o contra se dicit nisi aliquo cogente. Q u o d enim genus confessionis exigitis? Ut aliquis securus, quieta mente, nullo adigente, dicat 'ego patrem occidi'? Atqui ipsum verbum

5

8 videtur habere vim c o a c t a e veritatis. Q u i d ergo aliud intueri debeo q u a m vocem? Si semel h o c audissem, lex tarnen me iam appellaret: saepius dixit, in eadem voce perseveravit. Viderimus an in aliis partibus demens fuerit: hic t a m q u a m 9 sanus perseveravit. D e confesso ergo sumpsi supplicium, atque ad me non pertinet an is qui confessus est nocens fuerit. Fingite enim esse aliquem qui aliquo m o d o confessus sit, hune a magistratu occisum, postea apparuisse aliquo casu falsum fuisse q u o d dixisset: num agi cum magistratu potest? L e x quae confessum puniri iubet sententiam ipsi relinquit. 10

p.235

Descendamus tamen eo, quoniam confessus est, ut quaeramus an ille e d a m parricida fuerit. N e c mihi necesse est dicere ilia quae ab accusatore dicta sunt. H a b u e r i t ille causas propter quas deferret, habuerit testes suos, habuerit argumenta (et profecto creditis non sine magna fiducia delàtum esse tanti criminis reum); mihi in argumentum sufficit

1 1 genus absolutionis: paribus sententiis absolutus est. H o c in alio genere causae dubium est, in parricidio vero, q u o d probari n e m o voluit, q u o d | falsum esse ad vota pertinebat, diversam habuit p r o n u n t i a t i o n e m . O b i e c t u m est alicui mortalium q u o d patrem occidisset, q u o d eum cui lucem, cui haec beneficia rerum naturae debebat, sua m a n u trucidasset 1 2 — et h o c pars iudicum credidit? E g o vero illos et p r o b o nec miror qui absolverunt: pars tamen iudicum pronuntiavit factum esse parricidium [pars incredibile esse], H o s movit 7, 6 - 7 atqui . . . veritatis] vix video quare 6 atqui A : -ue β 8, 2 debeo Sch. •. debes A B C , D ( ? ) 10, 1 confessus SB3 : filius A β (quoniam filius est del. vult Wi. obstante sequenti edam) 6 in om. A 11, 2 est] sit Ko. 4 diversam] num adv- ? pronuntiatio vim Ro. 12, 1 nec SBÌ {cf. SB2) : et Aß 3 pars . . . esse del. Ri. (parricidium ... esse om. A 1 )

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 314.7-17

13

14

15

ρ. 236 16

17

211

quod probari poterat, illos quod negari. Reus ergo suspectus, et in earn partem potius accipiendus, ut fecerit. Quid superest? 'Per dementiam confessus est.' At mihi pro causa mea s u m m u m videtur a r g u m e n t u m ipsa dementia, etiam si confessus non esset. N o n sine causa videlicet vetus ilia et antiqua aetas tradidit eos qui aliquod commiserunt scelus Furiis agitari et per totum orbem agi. Ut nomina mentita sint, ut aliquid fabulae fingant, ab aliquo tarnen exempio ista ( e t ) experimento venerunt. Factum esse aliquid necesse est ut hoc credibile videretur, sive istud di immortales, qui n o n iudiciis falli, n o n grada circumveniri, non ignorantia decipi possunt, constituerunt (ego vero gratulor mortalitati. Colite, homines, innocentiam et nullam spem impunitatis ex secreto scelerum conceperitis. Licet nulli h o m i n u m prospexerint oculi, licet nulla cuiusquam mortalium conscientia intervenerit, sub caelo tamen fecistis, et ille fusus per omnes rerum naturae partis spiritus adfuit. Erat, erat illic potentior testis: non quidem apud iudicem dicet nec oratorum inter|rogabitur artibus, sed loquetur ore vestro. Tu forsitan, cum miserum patrem trucidares, tollentem ad sidera manus risisti; inane hoc supra nos v a c u u m q u e cura caelestium putabas. Sunt illa vera quae extremo miseri spiritu dicebantur: 'dabis mihi, scelerate, poenas: persequar quandoque et occurram.' Et quod ad me quidem pertinet, iudices, non aliam huius dementiae putem fuisse rationem, quae coepit post absolutionem). N e c tamen illa mihi vana q u o r u n dam videtur esse persuasio, qui credunt non extrinsecus has furias venire nec ullius d e o r u m impulsu hanc mortalibus incidisse dementiam, sed nasci intus: conscientiam esse quae torqueat, animum esse qui urat. Iterum gratulor: bene her5 potius om. A 13, 7 ( e t ) e x p e r i m e n t o Sch. : -nta A ß 14,1 esse Aer. : est A ß 2 sive] cf. SB1 4—16, 8 parertthesin fecit SB} I S , 4 erat bis B C : semel A D 5 - 6 a p u d . . . interrogabitur B C , et sim. D : ictor A 16, 2 patrem B D : fra- A C 5 post persequar dist. Watt 1 7 , 5 urat Ρ : iu- A ß

5

5

5

5

5

5

212

p. 237

M. FABII QUINTILIANI

cule factum est quod, etiam si omnes fefellerimus, effugere non possumus nos. Ite nunc et dicite: 'demens erat cum 18 confessus est.' At mihi videtur demens fuisse cum occidit. Ergo quodcumque illud furoris genus aut poena a diis immortalibus constituía aut confessio quaedam nocentis animi 19 videretur. Videamus tamen quomodo insanierit. Si per praecipitia ferretur, dicerem: agit aliquis deorum; si in obvios occurreret, dicerem: ultionis quaeritur materia. Nunc vox una, vox eadem ad iudices et per totam civitatem: 'ego te, pater, occidi.' Indicare liceat quid factum sit. Non est dementía. 'Ego te, pater, occidi.' Hoc si vos furorem vocatis, idem pars dixit iudicum. Nihil | variatum, nihil ex more aliorum insanientium mutatum est. 'Ego te, pater, occidi.' tLonga confessio est repeti ta totiens confessio est.f 20 Ecquid concipitis animis imaginem illam quae hoc coegit? Stabat profecto ante oculos laceratus et adhuc cruentus pater, ostendebat effusa vitalia; totus ille ante oculos locus, totum scelus mente et cogitatione f p e r f l e x u m f . [ N o n potest fieri ut per dementiam videatur totiens confessus qui numquam negavit.] Ite nunc et paribus absolvite. 315

Fortis pater desertoris Vir fortis desertorem sua manu occidat. Eodem proelio quo pater fortiter fecit eiusdem filius deseruit. Petit praemii nomine ut eum non ipse occidat. 19, 3 occurreret BD : -urret AC 5 indicare SB1 : inuenire 1 A C D (inuenire ... occidi om. A B, invenire ... sit dupliciter secl. Wi.) 7 pars dixit A : d- par (per D) β iudicum A2 : -icium A1 β 9 longa ... est] (plura ne requisieritis.) longa ... totiens. [confessio est] (del. Ro.) tempt. SB2 20, 4 perspectum Sch. : perceptum coni. Wi. : semper infixum Watt : percursum SB1 2

4 - 6 n o n . . . n e g a v i t post n i h i l . . . est (19, 7—9) transponendum

SB1

5—6 numquam negavit] cf. SB1

coni.

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 1 4 . 1 7 - 3 1 5 . 8

1

213

DECLAMATIO Fortis praemium peto.

2

SERMO Illa c o m m u n i a nostis.

3

DECLAMATIO Scriptum est.

4

SERMO E t illud c o m m u n e . |

p. 238

DECLAMATIO

S

M e r i t o scriptum est: m a g n o labore, multis periculis consecutus sum. 6

SERMO Est aliquid proprium controversiae huic.

7

DECLAMATIO Peto praemium fortis qui senex fortiter feci, qui iam pater fortiter feci, qui in ea acie fortiter feci in qua et filius meus fugit. 'Sed contra legem petis.'

8

SERMO Iterum illa c o m m u n i a : o m n e Privilegium c o n t r a reliqua iura esse; viris fortibus non posse praemia persolvi nisi cum aliqua inclinatione legis alicuius. H a e c iam p r o m p t a ut c o m p a -

315 4 fuit β

4 , 2 et Ro.,

Ri. : est A ß

8 , 3 aliqua β : alia A

7 , 3 qui . . . feci om.

A

214

M. FABII QUINTILIANI

remus: etiamsi contra legem optamus, utram tamen magis servari legem placet: utrum earn quae honorem dat bene meritis an earn quae constituit poenam peccantibus? Deinde specialiter: utrum earn quae honorem viro forti dat an earn 9 quae poenam desertori constituit? In utraque re speciosus et apertus tractatus est; nam describere possumus quanta cum difficultate fortiter pugnetur et quanto cum periculo, et p. 239 excusare et dare veniam aliquam f u t natura | dignum sit et difficile fortiter pugnaref: quid mirum esse aliquem qui (sibi) parcat? Hic clamor ille utriusque exercitus, tela ilia in os et in oculos venientia et cadens secundum latus commilito, tum gemitus vulneratorum et fragor ille armorum et nitor ferri. Deinde, cum comparaverimus leges, nihilominus et molliamus quaestionem. 10

5

5

10

DECLAMATIO

Non utique perit lex. Quare? Quoniam plurima accidere possunt ut desertorem non vir fortis occidat. Haec enim sic dixi tamquam impunitatem desertoris peterem; nunc de poena nihil detraho desertoris, de ministro tantum, de manu 11 tantum quaeritur. Frequenter autem necesse est accidat ut desertorem non vir fortis occidat. Finge deseruisse aliquem et neminem fortiter fecisse: incolumis erit desertor? Finge fortiter pugnasse aliquem, sed in ipsa pugna debilitatum, ita ut manum amitteret: numquid non necesse est subire ali-

9, 4 dare] petere Gron. ut A : et β 4—5 ut honore dignum, sic et difficile Hâ.1 5 quid Ro. : q u a m A C D : qua (seq. nimirum) Β : quare nec Hâ.1 5—6 (sibi) parcat Ri.: pereat A ß 6 os D : nos A B C 7 commilito (Aer.), t u m Gron. : - t o n u m A ß 10, 2 - 3 n o n . . . occidat] haec in sermonem transponenda coni. Ri. 2 perit A 2 C D : -iit Β : peperit A 1 : peribit coni. Wi. (praecedentia aliqua ('haec'; cf. 14, 1) vel excidisse vel ab editore praeterita videntur) 3 haec enim A B C : nec e- D : haec autem Ri. 1 1 , 1 - 2 u t . . . occidat om. A 1 Β

5

5

215

DECLAMATIONES MINORES 3 1 5 . 8 - 1 7

1 2 quem h o c ministerium? H o c de alienis. Praeterea lex quae desertorem a viro forti occidi iussit nihil cogitavit de h a c necessitate. Q u a e d a m , etiamsi nulla significatione legis c o m p. 240 prehensa sint, natura tarnen ex|cipiuntur. An h o c cogitatum esset, ut pater filium occideret? Ut frater fratrem occideret? N a m id quidem profecto vix natura ipsa videbatur admittere, ut in eadem acie pater fortiter faceret, filius desereret. 13 Itaque si illud non praemii nomine peterem, si aliter gratiam mihi rettulissetis, recusarem; dicerem: 'non utique occidere debeo.' Plus est q u o d opto. L e x desertorem et virum fortem nominavit. M u t a t a sunt o m n i a : filius deseruit. 14

Ergo haec dixi adhuc: debetur mihi q u o d c u m q u e praemium, debetur vel contra legem; mea lex utilior est rei publicae; non utique contra legem peto, q u o n i a m multa accidere possunt ut non vir fortis occidat; non contra legem peto, quoniam fieri non potest ut lex h o c voluerit, ut a patre filius occidatur.

15

I R e n u n t i o , res publica, non utor h o n o r e constituto. Nem o queratur de iniquitate praemii mei, n e m o me impotenter uti fructu virtutum existimet. N o n feci fortiter. Erratis, commilitones: blanditus est mihi imperator; decepit te fama, civitas. Ego fortiter, h o m o senex? Ego fortiter, desertoris

16 pater?]) At putate me h o c optinere non posse: non utor honore virtutis, non subeo onera viri fortis. Nolite mihi dare praemia: non occido desertorem t a m q u a m vir fortis. Dimit17 tite me a merito meo, liberate me nomine. f E t sane quam habetis aliam v i n d i c t a m . ] Lex occidi a viro forti desertorem p. 241 vo|luit t a m q u a m inutilissimum, t a m q u a m inimicissimum.

1 2 , 2 forti B D : -te A C 4 o m n i a ] n o m i n a A er. p u b l i c a Ro. (ex

1 3 , 2 rettu- SB2

1 4 , 1 d e b e t u r Ro.

: rei p ( u b l i c a e ) A ß

-ritur), β

me om.

A

( 1 8 , 1) transponendum

2 q u e r a t u r Aer.

3 e x i s t i m a b i t Fr.

A 1 D : d e m - A 2 : demitte B C esse coni.

(cf.

: dice- A ß

ad

246,

: qu(a)eretur A 1 6 , 3 dimittite

1 7 , 1 - 2 et . . . v i n d i c t a m post SB\ Wì.

10)

1 5 , 1 res

vultis

forti B D : -tem A : -te C

216

18

19

20

21

p. 242

M. FABII QUINTILIANI

Neque enim poenam hanc viro forti constituir, ñeque imposuit recusanti, neque ullam necessitatem nolenti. Quid enim facietis si non occidero? Quis est huius constitutionis exitus? Legem nullam habetis. Sed vindicare vos vultis: adhibete carnificem, occidite utrumque. Bene hercule exhortamini: est quare arma senex resumam. 'Fortiter fecisti, plurimum rei publicae tuae praestitisti, velis nolis.' Quid igitur haec ad parricidium? 'Et filium occide, et parum sit tibi perdere.' Vehemens erat si dicerem: 'nolo occidere'; ignoscetis mihi dicenti: 'non possum; manus ilia, quae fortis dicebatur, defecit.' Scio nunc me, iudices, reprehendí a bonis patribus tamquam praemium optare nesciam. Melior enim et indulgentior pater hoc diceret: 'Donate meritis meis filium. Ita ego quod fortiter feci, quod tantum hostilis sanguinis fudi, quod inter momenta victoriae fui, non est pro opera duorum?' Ego, si melior essem pater, illud quoque simpliciter confiterer, deseruisse filium mea culpa. Quid enim necesse fuit educere in aciem adulescentulum? Quid necesse fuit rudes annos cum gravissimo hoste acerbissimo proelío componere? Aut certe si tantus gloriae amor, si tanta cupido laudum, recedere a filio meo non debueram. Et feci, iudices, primum, et, tamquam instituerem filium rudem militiae, non procul a latere reliqui. Decepit me ardor ille belli; ut primum signa canere coeperunt, ut primum * , totum animum percussit patria, * sola virtus. | Adulescentulus interim rudis in illa nube pulveris, in illa confusione permixtarum utrimque legionum virum fortem sequi non potuit. At ego infelix etiam invidiam filio feci, et spolia rettuli quo minus íIli ignosceretur. 5 enim β : etiam A 6 contentionis Gran. 18, 3 resumam (se. ut filium occidam)] -as SB1 19, 2 indigentior A 4 sanguis A'BC 21, 4 - 5 ante t o t u m lac. ind. Ri., ante sola SB3 (remansit in pectore add. SB1) 6 utrimque A 2 D : u t r u m q u e A 1 , et sim. ΒC 8 rettuli SB3 (cf. ad 246, 10) : retuli A β

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 315.17-316

217

22

Q u o me ducis, anime? Q u o me trahis, adfectus? Placent ista; sed aliud optavi. Nihil est quod ex meo favore speres, iuvenis infelicissime; nullam fiduciam ex h a c quantulacumque operae meae gratia capias. M o r i e n d u m est. Debetur hoc 23 sane disciplinae militari, debetur castrorum severitati. Infelix exeuntium omen miseraeque primitiae! Si alterum utique ex d o m o nostra ( f a t a ) destinabatis, cur non senem potius traxistis? Q u i d nunc tibi proderit, miserrime adulescens, quod modestus in pace, quod pius, et, si contigisset civitati 2 4 felicior quies, optimus filius eras? M o r i e n d u m est. Q u i d tibi praestare infelix pater possum? C u m duceris, flebo, plangam. H o s quos sumpseram m o d o ex victoria publica laetos habitus abducite. Metui ambitiosus pater scilicet ne quid de militari severitate detraherem, ne viderer vir fortis desertori ignoscere. Contentus fui post tot merita, favente tota civita2 5 te, ut t a n t u m innocens essem. Et ecce iam miserantes video iudicum vultus; q u o r u n d a m deprehenduntur lacrimae. Potui plus optare, potui. Sic quoque ego te, fili, occidi. At tu, quisquís es in quem transferetur hoc infelix ministerium, supremas audi patris miserrimi voces. H o c saltern fortunae meae praesta: semel ferias. | 3 16

p. 243

Flens luxuriosi pater Flens pater per publicum filium luxuriosum Dementiae reus est.

sequebatur.

2 2 , 1 anime D (ex corr.?), Pith. : a n t e m e A B ' C 1 : a- me C 2 : a n e m e B2 1 - 2 placent ista SB 1 : -et causa A ß 2 m e o β : me A 2 3 , 3 fata add. SB3 5 - 6 pius . . . eras? dist. SB3 5 civitati Rane. : felicitati (-ate β) A ß : aetati coni. Wi. 2 4 , 4 metui Sch. : merui A ß ambitiosus] interpr. SB2 316

tbema

1 publicum A D : - c a m Β C

5

5

5

5

218 1

M. FABII QUINTILIANI SERMO

Hoc genus controversiarum paene divisionem non exigit. Illa communis fere omnibus ex lege dementiae pendentibus controversiis quaestio est, quid dementia sit; et an haec dementia sit. In eo quo quaerimus quid sit dementia, et finitionibus utrimque positis et omni tractatu, hanc controversiam dividemus ut quaeratur utrum dementia ea demum accipi debeat quae habeat aequalem mentis errorem an etiam ex singu2 lis vel paucis intellegi possit. Haec saepe tractata sunt: ad crimen ipsum veniamus. Intellego et indignari posse hunc patrem quod reus dementiae a luxurioso fiat et eum multa graviter et aspere dicere contra filium posse: recipit adversarii persona; sed videamus an recipiat nostra. Nam sicut paulo ante praecipiebam vobis ut personam intueremini eius apud quem dicenda esset sententia, sic nunc quoque admoneam necesse est ut intueamur personam quam nobis indui3 mus. Pater hie qualis est? Non acer: luxuriosum non abdicavit, non conviciatus est; etiam cum aliquid admonendi gratia faceret, tacuit tamen. Non durus: flevit enim. Quidquid contra colorem talis animi dixerimus, quodam modo contra thema dicemus. Consilium itaque totius actionis ex iis cap. 244 pere de|bemus quae praecesserunt. Quid aliud praecessit 4 (quam) mollis invidia? Ergo cum approbaverimus non uno facto dementiam esse convincendam, veniemus ad ordinem defensionis. Ante actae vitae ratio constet. Hoc non propterea tantum dicendum est quod sic defendi reus potest, sed etiam quod invidia redit ad accusatorem: omnia enim quae pro se dixerit in filium dicet.

1, 5 quo C D : q u i A : quod Β 6 diuide β 2, 3 quod D 2 : q u o t D 1 : quo A B C 7 dicenda esset causa vel. dicendum esset tempt. SB2 3, 7 q u a m add. Aer.

5

5

5

5

DECLAMATI ONES MINORES 3 1 6 . 1 - 9

5

219

DECLAMATIO

Quid feci dementer? Iuvenis frugaliter vixi, Patrimonium auxi, u x o r e m duxi, filium sustuli, h u n c a m o . 'Flens' inquit 'me per publicum sequeris.' Poterant ista et separata defendi; n a m ñeque admirationi profecto cuiquam mortalium esset q u o d pater filium sequerer et separatae ab hoc lacrimae 6 poterant videri non ad te pertinere. Sed ne ulla arte suffugere crimen accusatoris mei videar, t o t u m hoc quod obicitur iungam. Lacrimae sunt in culpa. Fleo f o n a s s e supervacuo: sic me consolaris, sic lacrimas patris tui siccas? Flendum mihi hodie foret, etiam si hoc antea n o n fecissem. 7

SERMO N o l o quisquam me reprehendat t a m q u a m vobis locos non dem. Si ampliare declamationem voletis et ingenium exercere, dicetis quod ad causam huius nullo m o d o , ad delectationem aurium f o n a s s e pertineat. |

p. 245

8

DECLAMATIO

N o n d u m privatas ac peculiares lacrimarum reddo causas; interim, quis miratur fiere hominem? Hinc infantia incipit, in h a n c necessitatem plerumque fortuna deducit. Quis enim 9 est dies qui non triste aliquid et flebile nobis minetur? Si nullam aliam rationem lacrimarum haberemus, conspectus tarnen h o m i n u m et ratio mortalitatis poterat elicere fletus. H a e amicitiae, hae propinquitates, hi congressus, haec studia laudesque intra breve temporis m o m e n t u m occident atque labentur. Q u o t u s quisque transit dies quo non funus aspiciamus?

5, 4 s e p a r a t a A : -tim Β : seperati C : -te D 7 p o t e r a n t Aer. : -am A ß 6 , 3 s u p e r v a c u o Dingel : - u a A ß : - u a s (sc. lacrimas) Morawski 8, 4 - 5 est e n i m β 9 , 7 a s p i c i a m u s Hàr : accipì-

Αβ

220

M. FABII QUINTILIANI

10

'Flens me sequeris, et per publicum sequeris.' Non totum crimen obicis: diu hoc antea domi feci. Quantulum temporis spatium est quod talem me vides? Fleo secreto, ubi cubicul i lum et nox et animus sibi relictus est. 'Flens me sequeris.' Quid possum? Miror equidem illos fortissimos patres qui hunc animi dolorem semel recidunt et in universum Aere definito aliquo temporis spatio semel queant. Flens te per publicum sequor. Quid ergo? Non misereris? Gratulor crimini meo si movi. Si haec tibi gravis videtur invidia, quid opus erat accusatione, quid iudicibus, quid hac probatione dementiae? Sanare poteras. 12 Exigis tarnen causas lacrimarum mearum. Non me pecunia movet (divites aliquando fuimus), non illos late quondam patentes agros desidero, non faenus nec ingens pondus argenti. Nuper (sine modo) desideravi vernulam meum. |

p.246

5

317

Imperator provocatus a filio Qui provocatus ab hoste non pugnaverit, capite puniatur. Filius imperatoris ad hostes transfugit. Provocavit patrem. Ille non descendit in certamen solus, sed acie commissa vicit hostes: in quo proelio et filius eius cecidit. Accusatur quod provocatus ab hoste non pugnaverit. 1

SERMO

An quisquís ab hoste provocatus non pugnaverit puniri debeat; an haec lex ad imperatorem pertineat; an hic ab hoste provocatus sit; an pugnaverit. 10, 3 quod] quo Aer. fleo Wi. : Aere A ß : fleo te Fr. Sch. 11, 2 quid Sch. : quod A ß 4 queunt tempt. SB1 poteras Β 12, 4 nuper . . . meum] veram causam sine filii dicere non potuit sine modo Fr., Obr., alio significatu (in tbesi posuit SB3; cf. TLL VIII, 1300, 33) : in domo Α β

: Aevi 8 me invidia paren-

5

DECLAMATIONES MINORES 316.10-317.7 2

221

DECLAMATIO 'Qui ab hoste provocatus non pugnaverit, capite puniatur.' In o m n i b u s quidem legibus solam spectari o p o r t e t scribentis voluntatem. Verba enim ambigua et in plures intellectus ducta sunt, scribendarum legum causa voluntas fuit. E r g o id

3 unum spectari convenit propter q u o d scriptae sunt. Huius autem legis manifestum est h a n c voluntatem esse, uti puniatur quotiens commissum est propter q u o d constituta poena est: supervacuum supplementum est. Ut c o n t r a verba interp r e t a d o sequatur aliquid, frequenter accidere potest, cum in ρ. 247

4 aliis legibus tum in h a c praecipue. Fingamus enim a b hoste provocatum aliquem aegrum, fingamus pro|vocatum eum qui p r o x i m o proelio debilitatus sit, fingamus esse provocatum quem imperator in aliam partem expeditionis ire iusserit; profecto adversus neminem horum actio ex h a c lege dabitur. 5

Atqui mihi satis est efficere ut alicui non pugnare liceat. N a m si ulli potest dari haec venia, non dubitabitur quin patri detur. Sed a n t e q u a m naturam defendo, imperatoris 6 volo defendere dignitatem. C o n t e n d o h a n c legem ad milites pertinere: primum quod inter hos fere p r o v o c a d o fit, deinde quoniam legum lator n u m q u a m profecto tam inicus fuit ut periclitan ex eventu pugnae unius civitatem s u m m a m q u e rei publicae vellet. Fingamus enim ab aliquo ultimo militum provocari ducem: idem discrimen, idem periculum, impar 7 eventus est. Adice quod inter praecipuas virtutes est imperatoris non pugnare aliquando. Sic extrahitur hostis, sic impetus súbitos partís adversae frangit m o r a , sic interclusos c o m meatibus in deditionem venire fame cogimus. Itaque hercule 317 2, 5 ducta sunt] duci possunt Sch. 3, 4 supplementum] i.e. exceptiones {cf. 4) 5 sequatur aliquid] i.e. rationem aiiquam habeat 4, 4 expeditionis] num deiendum ' 6, 2 fit Hâ.2 : sit Aß 3 iniquus Gron. : inimicus Aß 4 summamque Aer. : summa Aß 4 - 5 rem publicam Gron. 6 impar Hâr : par Aß 7 , 1 imperatoris Gron. : -rem Aß

222

8

p. 248 9

10

11

12

M. FABII QUINTILIANI

militem legimus robustum, legimus iuvenem: imperatorem facimus senem. In illis enim vis corporum et manus sola spectatur, in his consilium et ratio, quae bona procedentis aetatis in locum virium subeunt. Ipsum praeterea nomen imperatoris satis significat non exigi manum ipsius: imperare enim debet et praecipere. In summam, ab eo qui provocarne ab hoste non pugnaverit supplicium optime exigit imperator. Ergo si hoc solum apud vos dicerem: 'non pugnavit dux, non pugnavit senex, non fecit | summae rei discrimen', satis tarnen iusta defensio videretur. Adhuc tarnen propius accedere ad interpretationem legis volo et, quatenus pars diversa scripto innititur, etiam ipsa verba scrutari. Quid tandem dicit lex? 'Qui ab hoste provocarne non pugnaverit.' Ab hoste igitur, non a transfuga: nec umquam habuerim hunc ego perditissimo parricidae honorem, ut ilium in numero ponam eorum hominum qui pro re publica sua, qui pro patria pugnabant. Et si verba ipsa intuemur, hoc satis est; si vero introspicere voluntatem voluerimus, ecquid manifestum est non hoc sensisse legum latorem, ut ulla necessitate posset cogi pater cum filio dimicare? An vero is qui scripsit hostem non videtur scripsisse alienum? Summa hac nominis utique minora complexus est. Non ergo cogi potest quisquam lege ut cum filio suo pugnet. Hic tarnen non defenditur adfectus et pietatis simulatione. 'Ego vero' inquit 'pugnavi, sed quo modo pugnare oportebat vestrum imperatorem. Unius sanguinem exigitis: exercitum cecidi. Par gladiatorum simile postulatis: totius civitatis victoriam rettuli. Numerate captivos, numerate spolia, et aestimate an damnari debuerim quia plus praestiti. Quae

5 imperatores D 6 senem Β : senes ACD 7 praecedentis A 8, 2 exigi Groti. : -gere Aß 3 summa D, fort, recte 9,5 ego CD : ergo A : ego pro Β 11, 3 sanguinem Aer. : -ne ABC,D (ex corr. ) 5 rettuli SB3 (cf. ad 246, 10) : retuli Aß 6 debeam Gron.

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 1 7 . 7 - 3 1 8 . 1

223

sunt enim quae lex postulet? Illa quidem pugnarti tantumm o d o m e a m . Verumtamen videtur taciturn h o c scribentis fuisse votum, ut et hostis occideretur. Utrumque praestiti: et ego pugnavi et ille occisus est. 'Sed non continget ea perditissimo iuveni q u a m quaerebat invidia, ut videretur scelere occisus, ut | nobilem facinori suo exitum daret: iaceat in turba. Vos o r o qui illud pugnae genus exigebatis, utrum tandem eventum concepistis animo? Vicisset iuvenis senem, vicisset sceleratus pium? Q u a n t u m res publica detrimenti, quantum lacrimarum, q u a n t u m luctus amisso duce haberet et fractis militum animis et inclinata in posterum spe! An vero imperator vester occidisset illum temerarium iuvenem et sceleratum? Eratne tanti ut publice commissum parricidium videretur? N o n iram numinum, non sterilitatem m o r b o s q u e et alia quibus magna scelera expiari soient timeremus? Ab h o c omine commisissem aciem?'

318 L e g a t u m inter libertos Testamento quidam instituit heredem amicum et petit a b eo ut ex duobus libertis quos relinquebat utri vellet decern milia daret. Unus ex libertis petit; iudicio contendit. Victus est. Petit alter. DECLAMATIO Q u a e mihi iura, quam vetera cum p a t r o n o eorum fuerint, non est dicendum: heres sum. Q u a n t o p e r e hi post libertatem

13, 3 iaceat A : iactat BC : iacet D 6 quantum (alt.) β : -us A 14, 1 vester Ro. : nos- A ß 5 commisissem Fr. : -et velsim. Aß 318

1 , 3 hi Ro. •. his A B D : eis C

224

M. FABII QUINTILIANI

satisfecerint, videlicet h a c contumelia qua m e c u m consistunt aeque manifestum. Neuter apud ilium meruit ut decern milia acciperet. Q u a r e ergo h o c testamento cavit ut darem | h a n c s u m m a m utri vellem? N o n poterat aliter efficere ut mihi isti

p. 250

2 obsequerentur. Excogitavit ergo optimus o m n i u m a m i c o rum q u o m o d o isti t a m q u a m p a t r o n o mihi obsequerentur, cum alioqui praedivinaret h o c q u o d accidit, nullam apud istos fore amicitiae suae, nullam n o s t r a e coniunctionis reverentiam. 3

R a t i o ergo testamenti talis est; ne ius quidem dubium erat, etiam antequam veniret in judicium. Petis a m e decern milia ex testamento patroni tui. Interrogo an dari iusserit

4 tibi. Q u a n t a e l i b e t sis impudentiae, non mentieris. Q u a r e ne illa quidem tibi actio quae invidiam facere solet legatum non solventibus relieta est, ut dicas: ' q u o d ego merui, q u o d ego iure p e t o . ' Repetís q u o d tibi non est relictum. Verum h o c esse manifestum est: petit alter prior, qui sibi magis dignus videbatur; q u o petente tacuisti; non tamen optinuit id quod nullo iure poterat optinere, ut acciperet legatum incertum.

ρ. 251

5 'Sed h o c ipso apparet' inquit 'deberi mihi, q u o d ille cum iudicio contendisset victus est.' N o n d u m diligenter verba testamenti legis. N o n enim h o c scriptum est t a n t u m , ut alteri ex libertis darem, sed illud, quo mihi et piena et (quo magis 6 doleas) perpetua libertas relicta est: darem utri vellem. Ergo si h o c non cadit in rerum n a t u r a m , ut ego illi malim dare qui mecum contendit, sperares; aut, si h o c p r o b a r e potes, me tibi malle, forsitan iudicio q u o q u e n o n inique contendes. Si quidem neutrum h o r u m tale est ut con|tra me sit, satis sit 7 utrique vestrum separatim dicere: tibi nolo. 'Sic ergo h o c respondebis semper?' Puta me dicere: 'Querere de te atque officiis tuis, qui non aliter meruisti.' Fortasse vexare vos vo4 satisfecerint Aer. : -rim Aß 2, 4 suae Obr. : summae Aß 3, 2 iudicium Scb. : dubium Aß 4, 3 dicas Aer. : discas Aß 5,3 est tantum A : testamentum β 6, 2 hoc om. β ut Α 2 Β : et A1 C D 7 , 2 quaerere ex quaere A

DECLAMATIONES MINORES 3 1 8 . 1 - 1 1

225

luit et legatum sperare semper et alternis desperare. Sic tueri me volo ut dicam 'semper': ante o m n i a enim testamento tempus non est cautum quo solvam. A c ne caveri quidem potuit; n a m qui dicit 'utri malueris' et tempus non adicit, manifesto illud q u o q u e significat, cum volueris utri volueris 8 solves. Adhuc ergo a m b o improbi estis, a m b o calumniatores. Q u a m sapienter tacueras! Si in h o c perseverasses, videreris mihi verecundior, sperarem futurum ut diligentius servares pecuniam q u a m n o n cupide acceperas; nunc incipit mihi videri minus ille peccasse. Litigavit ante experimentum, 9 litigavit ante sententiam; tu non credis iudicibus. 'Neuter ergo accipiet? C u m voluerit patronus alteri dari, non potest ab altero h o c legatum peti ex volúntate defuncti?' Neuter vestrum dicere potest: ' h o c patronus dari mihi voluit.' H a buit hunc h o n o r e m mihi, ut istud esset beneficium meum. M e ergo emereri debet nec a me istud petere quod a p a t r o n o non petisset.

5

5

10

p.252

Detegam vobis propositum amici mei: meliori dari voluit. H o c sciri ex praeterita vita vestra non potest: alioqui ipse scisset et, si ulla inter vos fuisset differentia, nominatim reliquisset. H o c legato patroni vestri necesse est utrique ve11 strum diligen|tius vivere. Utri dabo? Uter vestrum patronum magis desideraverit, uter vestrum frugalius vixerit, uter vestrum modestior fuerit: quid vos diutius t r a h a m ? — utri voluero. Interim similes estis, eandem causam habetis. N o n magis ego de vobis iudicare possum quam patronus vester.

5

6 quo A : quod β 6 - 9 ac . . . solves] vix sana 8 utri volueris ora. A 9, 6 emereri AD : et m- B C 6 debes Aer. nec SB3 : et Aß 7 petisses Aer. 10, 4 legato A : -tum B D : -tio C 5 vivere Gron. : uidere Aß 11, 2 desideraverit Groti. : -uit Aß 3 quid Sch. : quod A : quoniam β : quo Gron.

5

5

226

M. FABII QUINTILIANI

319 Adultera venefica Qui uxorem adulterii ream detulerat dixit communem filium testem fore. Inter moras iudicii adulescens ambiguis signis cruditatis et veneni decessit. Vult maritus agere cum uxore veneficii. Illa postulat ut praeferatur iudicium adulterii. 1

p.253

5

DECLAMATIO

Antequam criminum facimus comparationem, sic agere possum: veneficii accuso, responde; occisum a te filium dico, defende. Sint paria quae obicio, non possunt uno iudicio cognosci; aequum est ream respondere ad id quod obicitur. 2 [Puta omittere me quod antea obiecerim, non perseverare in eo propter quod detuli. J De vita cogitari aequum est, de maiore (re) quaeri prius. Postea dicam ex qua diffidentia praeferri iudicium adulterii velit; interim duo crimina apud vos proponuntur, adulterium et parricidium: de utro prius 3 cognosci oportet? Hocine aequum est, sceleris gravissimi, sceleris atrocissimi dilationem impetrari quia et adultera est? Si nihil illi ante obiecissem, continuo rationem redderet; quoniam ad parricidium prioris criminis diffidentia venit, 4 hue trahit propter quod occidit. Filium ab hac occisum esse dico: quamdiu, iudices, sinetis hoc esse dubium? Vivit inter-

319 1, 3 - 4 responde . . . defende Aer. : -des . . . -des Aß 2, 1 - 2 puta ... detuli sic sed. SB¡ 3 re add. Cron. 4 praeferri A : prof- β 6 cognoscere C D 3, 1 hoccine aequum Lat. : hocinequum A : hoc mea (in ea CD) (a)eq- β 2 delationem BC 4 quoniam] quom iam Ha.1 : quae tempt. Wi. (atqui ad causam adulterii trahit ideo quod testem amolita est) 5 trahit Sch. : -tur A β 4, 2 uiuit A 2

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 1 9 . 1 - 9

111

im in civitate, inter nos est femina inter prodigia numeranda, implet numerum civitatis: et vivet dum bis rea sit, prae5 sertim in h a c civitate in qua iudicia diu differuntur. D e me utique mirari non potestis si o m n e s m o r a s odi, omnes dilationes: liceat vindicare filium dum vivo, antequam ad accusatorem transeatur a teste. An h o c aequum, h o c cuiquam vestrum iustum videri potest, ut censeatis adulterium esse inter crimina, parricidium inter maledicta? 6

' C a u s a m dicere adulterii v o l o . ' H o c est, pérît ille testis. M i h i autem vacat h o c tempore curam agere lectuli mei? Flens et o r b u s querar q u o d u x o r mea alium amaverit, alium mihi praetulerit? E g o ne priore quidem tempore istud crimen ad iudicem perduxissem nisi q u o d sciebat filius meus.

7 Si amisissem tantum optimum iuvenem, excúsate tarnen omnibus aliis causis renuntiarem; verum confitendum est: ego occidi, ego, qui palam nominavi, qui o m n e m iudicii prioris fiduciam in h o c esse confessus sum. Tua porro quid interest? Utere h o c argumento, q u o d tibi obicere adulterium nolui, pone h o c inter praeiudicia accusationis, dum ego ago meo ρ. 254

8 iudicio. Die legem qua vindicari | potest utrumque. N e m p e h o c inter alia dictura es: ' Q u a m c a u s a m dandi veneni filio m e o habui? Adultera non e r a m . ' Illic videbimus, illic reddemus rationem. N e c te h o c fefellit. Sed naturalis improbis hominibus dilationis est cupiditas. H i c infamiae vides poe9 nam. Quid autem f a m a ad te aut opinio? Sed occurrunt illae cogitationes: ' Q u a e r e t u r de adulterio et quaeretur diu, et extrahetur iudicium, sicut adhuc extrahitur, ut sequatur adulterii p o e n a m alia subscriptio, alii iudices et alia sortitionis fortuna. Interim ut nihil artes valeant, multum fata possunt: multum citra scelus quoque impedimenti per se ipsa mortalitas adfert. Ut nihil prosit, vixero tamen, et, quod mihi vita ipsa iucundius est, tamdiu superstes testi vixero.' 6, 1 periit B D 7, 2 uerum bis AD 5 hoc om. β 8, 2 dictura es (sc. in vene fidi iudicio) SBi : dictum est Aß 9, 3 extrahetur Ri. : -et Aß extrahitur Scb. : -it Aß : an delendum (SB1) ?

5

5

5

5

5

5

228

M. FABII QUINTILIANI

320 Multati socius Sociorum communia sint damna et lucra. Ex duobus sociis alter in civitate erat, alter peregre. Cum bello laboraret civitas, decrevit ut intra certum diem reverterentur qui abessent, qui non venisset multaretur publicatione bonorum. Exacta est pars a praesente negotiatore fabsentisf. Reversus ille partem petit reliquorum bonorum. 1 ρ. 255

5

SERMO

Saepe vobis dixi quomodo ad inveniendum sta|tum facillime perveniretis. Qui sint omnes novistis. Primum singulos repetite; sublatis iis quos certum erit non esse, inter residuos quaeremus. Quaerendi autem via haec erit. Videamus quid proponat petitor, quid respondeat possessor vel reus: ex eo 2 quaestio nascitur; ea nobis (statum) demonstrabit. Ñeque hoc dico, quid primum dicat petitor, quid ille respondeat. Non enim ex prima quaestione ducendus est status, sed ex potentissima. Videndum erit an post divisionem socii sint. 3

5

DECLAMATIO

'Sociorum damna et lucra communia sint.' Fortasse videri potest supervacuum laudare legem. Nam et apparet prudentissimos maiores et constitutores huius civitatis sapienter rogasse et, cum hoc iure civitas tamdiu usa sit, iam approbatum est. Verumtamen causa exigit ut aequitatem quoque legis intueamur, non ut vos religiosius iudicetis, sed ut appa4 reat quam improbe socius meus faciat. 'Sociorum communia damna et lucra sint.' Sacra res est et quaedam fraternitas 320 thema a- del. coni. Wi. 7 statum add. her.

5 absentis { l o c o ) Hâ.2 : ( n o m i n e ) a- Watt : 1, 6 praeponat ex ponat A quid β : q- ille A

5

DECLAMATIONES MINORES 320.1-9

ρ. 256

229

c o m p o s i t o r u m a n i m o r u m . C o n s o r t e s enim potest facere casus; ceterum q u i d e m c u m d u o h o m i n e s o m n e s f o r t u n a s suas contulerunt, o m n e s casus miscuerunt, u n u m q u o d d a m fact u m e s t . Q u i d est i u s t i u s q u a m c o m p o s i t u m P a t r i m o n i u m 5 h a b e r e c o n d i c i o n e m u n i u s ? f s o c i e t a t i s h o c e n i m est | u n i t a s f V i d e s e r g o et d a m n a et l u c r a c o m m u n i a esse d e b e r e ; et nihil n o n a e q u u m est q u o d u t r i q u e p a r t i s c r i p t u m est. 6

E v e n t u s n o s d i d u x i t ; sed d e sociis l o q u i t u r ( l e x , n o n d e sociis) i b i d e m agentibus. Illud s u o loco i m p u t a b o , q u o d hic d o m i s e m p e r et c u s t o s t a n t u m p e c u n i a e f u i t , e g o s u m ille q u i l o n g a s t e r r a s et i g n o t a s r e g i o n e s p e r a g r a v i , e g o ille q u i t a m l o n g e a b i e r a m u t in p a t r i a m r e d i r e n o n p o s s e m . E x h a c i g i t u r lege p o s t u l o u t c o m m u n i a s i n t q u a e in b o n i s s u n t a u t dividantur.

Q u i d ais? Perisse p a t r i m o n i i p a r t e m , et m i h i p e r i s s e ; a d i éis m e a c u l p a p e r i s s e . O m n i a h a e c i n t e r i m c o n f i t e r i libet: 8 c o m m u n e t a m e n d a m n u m est. N e g a t h o c esse d a m n u m et p o e n a e n o m e n i m p o n i t . E g o p o r r o d a m n u m e x i s t i m o esse a m i s s i o n e m e o r u m q u a e h a b u e r i s ; n e q u e e n i m v e n i e t in d u b i t a t i o n e m q u i n a m i s e r i m u s a l i q u i d e x iis q u a e h a b e b a m u s . H i c p o e n a m a p p e l l a i . P o s s u m n o n n e g a r e , c u m et i p s a p o e n a d a m n i g e n u s sit. N a m m i h i e x h o c q u o d p l e r i s q u e c r i m i nibus p e c u n i a e p o e n a i m p o n e b a t u r appellata etiam ipsa 9 d a m n a t i o v i d e t u r . J A b l a t u m est a l i q u i d m i h i ; s a n e e t i a m c o n f i t e a r ( q u i d i n t e r e s t q u o m o d o a b l a t u m sit?), e g o p e r d i d i . N a m e t si l a t r o a b s t u l i s s e t , m i h i a b s t u l e r a t , et si in p i r a t a s ego incidissem mercator, ego amiseram; peribat hoc utrique

5

5

7

4, 3 compositorum SB 1 : prop- A ß 7 conditionem Gron. : -one A ß haberi Sch. 5, 1 societatis . . . unitas glossema esse suspicatur Wi., auct. Bu. 6, 1 nos om. β diduxit Scb., Gron. : ded- A ß ( lex) loquitur Aer. : loquor A β 1—2 lex, non de sociiis add. SB1 2 ibidem Sch. : idem A ß 6 bonis Aer. : uobis A ß autSß^utAß 7 , 1 agis A 8, 7 appellata Aer. : -atio A ß : -ari Sch. 9,2 confiteor β sit Ro. : est A : om. β

5

230

M. FABII QUINTILIANI

p. 257 1 0 n o s t r u m . ] Q u i d si etiam p o e n a e id genus est q u o d | casus abstulit? Sane enim feramus h a n c t u a m finitionem, ut damnum credamus esse fortuitam rerum amissionem: quid tam fortuitum potest esse q u a m q u o d accidit? N o n enim ( f a c tum e s t ) lege vetere et ante profectionem m e a m scripta et quam ego nosse possem et in q u a m m e a culpa inciderem.

5

5

1 1 Q u i d fortuito accidit? Bellum. Q u i d fortuito accidit? Ignorantia m e a . N o n est tale quale si in furto deprehensus quadruplo damnatus essem. Tum enim díceres: 'noveras dam1 2 num, noveras legem, vitio tuo incidisti in h a n c . ' H a e c non e o pertinent ( u t intersit) q u o genere damni adflictus sim. N a m si naufragium fecissem, díceres: 'vitio t u o ; navigabas enim,' et si spoliatus essem a latronibus, díceres: 'vitio t u o ; parum 13 diligenter custodiebas.' Q u o t u m q u o d q u e damni genus est cui n o n applicari reprehensio possit? Si m a n c i p i o r u m m o r tes sunt, 'parum curasti, medicinam n o n adhibuisti.' H o c h a b e n t gravissimum d a m n a , quod vix ulla sine paenitentia sunt. E r g o tunc q u o q u e si vitio m e o factum esset, si lege vetere, d a m n a tarnen c o m m u n i a erant.

10, 1 poena id genus est sive poenae genus est id SB2 2 abstulit Gron. : att- Aß 3 rerum amissionem D : r- a- (a- r- B 1 ) damnum B 2 C : a- putemus esse fortuitam r- a- dampnum A 4—5 factum est add. Ro. (feci Aer.) 6 inciderem Aer. : acc- A B C : accideret D 11, 2 quale si A 2 D : q - A ' C : qualis Β 3 tum Obr. : tu Aß : tunc Aer. 12, 1 (sed) hue non [eo] pertinet SB1 2 ut intersit add. SB3 13, 2 repr(a)ehensio A 2 B : et rep- A 1 C D 6 uetere Β : ut- velsim. A C D

5

5

DECLAMATIONES MINORES 320.10-321.3

231

321 Invicem veneficii (rei) frater et medicus Fratres consortes inimici esse coeperunt. Diviserunt. Alter ex his medicum instituit heredem. Postea | redierunt in gratiam. Is qui medicum amicum habebat, cum cenasset apud fratrem et domum redisset, dixit suspicari se venenum sibi datum. Respondit medicus potionem se daturum remedii, et dedit; qua epota ille decessit. Invicem se reos deferunt veneficii frater et medicus.

p. 258

1

ρ. 259

DECLAMATIO

Etiamsi causa unius hodie agnoscitur, tarnen, cum eum de cuius morte agitur constet veneno perisse, idque inter duos litigantes conveniat, alterutrius eum veneno perisse, ita committenda utrimque causa est ut non minor nobis defensionis 2 quam accusationis habenda sit ratio. Itaque, etiamsi dolor fratris amissi et condicio iudicii quo accuso hoc videtur exigere primum ac paene solum, ut ea quae obieci probem, ignoscetis tarnen mihi si primum defensionis meae putavero habendam esse rationem, neque hoc eo tantum, quod pertinet ad pudorem [hodie] meum, sed eo etiam, quod plus auctoritatis habiturum me in accusatione scio si ad illam innocens venero. 3 Quaeritur ergo, iudices, venenum ego fratri dederim an iste alieno. | Non me fugit nomen quo utitur [amicus]; et rogo sciatis, iudices, de hoc ipso quaeri hodie, an amicus

321 titulus veneficii ( r e i ) tempt. Ri. : -ci A ß thema 5 daturum β : datum A 1 , 2 cognoscitur Aer. 4 alterutrius Scb. : -sque (alter ut- A C ) A ß 5 u t r i m q u e A 2 , et sim. B C : u t r u m - A 1 : utriusque D 2, 2 q u o Aer. : quos A ß 3 obieci A 2 Β : obici A 1 : abici C : obicio D 4 primum Β : -mam A C D 6 hodie del. Ro. 3 , 2 amicus del. SB', Wi.

232

4

5

6

7

8

M. FABII QUINTILI ANI

fuerit. Sine dubio, etiamsi certa utriusque nominis fides esset, neminem vestrum praeteriret quantum praeferri fratrem amico oporteret. N a m quae potest amicitia esse tarn felix quae imitetur fraternitatem? Certe quotiens blandiri volumus iis qui esse amici videntur, nulla adulatio procedere ultra hoc nomen potest, quam ut fratres vocemus: adeo inane etiam nomen et umbra quaedam naturae (valere) videtur fsimile amicitiae nomen imponeref. Cum vero me fratrem constet esse, (iste), si venenum (ut probabo) dedit, amicus utique non fuerit, quae comparatio esse personarum potest? Ac si tantum de amore quaereretur, iudices, multum natura vincerei; nunc plus est aliquanto de quo apud vos agitur: quaeritur enim an ego fratrem potuerim occidere. Ergo inter homicidium et parricidium cognoscitis. Nondum de persona loquor utriusque, non de causa; interim quaero, iudices, utri parti faveatis, utrum verum esse pro civitate, pro temporibus velitis. Equidem, iudices, admirari me confiteor aut constitutas esse de tantis sceleribus leges aut ullos inveniri potuisse mortalium in quos caderet ista suspicio. Fratrem suum potuit aliquis occidere? Non obstitit tacita natura, non sanguinis vis? Non sceleribus manus suas obiecit quaecumque est ilia, quae certe creditur esse, | Pietas? Fratrem occisuro non succurrit communis uterus, non eadem causa vitae, non una primordia, non illa [consuetudo] quae alíenos etiam ac nulla necessitudine inter se coniunctos componere et adstringere adfectibus possunt, consuetudo actae pariter infantiae, pueritiae studia lusus, tristia ioci? Membra hercule inter se citius pugnaverint et si qua in 4, 4 hoc nomen del. Sch. 5 umbra A : ultra B C : iura D valere add. SB1 (valet ante et Ro.) 6 simile (erat quaestui) amno- imp- SB1 amicitiae del. coni. Wi. 5, 1 - 4 cum ... potest?] dist. SB1 2 iste add. Ri. 3 - 4 esse personarum potest Β : e- peesse po- A C : pe- e- po- D 4 iudices B D : iucî C : iudicium A 7, 5 consuetudo del. Gron. 7 possunt Sß 1 : potest A ß 8-9 studia . . . ioci] interpunctionem nota 8 lusus B1 : ludus A B 2 C D tristia Ro. : -titia A ß

DECLAMATIONES MINORES 321.3-13

233

nobis natura geminavit diversos ceperint adfectus. N a m quid est aliud fraternitas q u a m divisus spiritus et quae ad tuendos nos natura concessa sunt multiplicata? — eo quidem felicius q u o d diversis etiam a c distantibus locis esse ibidem 9 ac plura simul obire possumus. H u i c necessitudini qui dare venenum potest non oculos effodiet suos, non manus in viscera sua armabit? H a b e t ergo h o c primum (ut parcissime dixerim) admirationem. N e q u e ego ignoro, iudices, q u a n t o me onere p r e m a m : ipse confiteor nullis suppliciis, nullis poenis, nulla me o m n i u m h o m i n u m ira posse pensare, si feci. 10

5

5

Vult detrahere fraternitati a u c t o r i t a t e m : 'discordes' inquit 'fuistis.' N o n d u m rationem huius criminis reddo; illud interim testor, h u n c b o n u m amicum utrique maledicere. N u n c mihi, frater, in q u a c u m q u e parte naturae es, agenda causa et

11 tua est. Aliquid ex s u m m a fraternitatis gratia defuisse visum est aliquando, dum forsitan uterque alterius a n i m u m magis exigit fiducia sui. Bene hercule F o r t u n a quod uterque tunc p. 261 incolumis, q u o d penates | sine lacrimis fuerunt, nulla parri1 2 cidii suspicio tempore ilio quo minus a m a b a m u s . N o n tamen ista nostri animi culpa fuit, nisi quia vitium est humanae mentis nimia ( a m i c o r u m ) cupiditas. Hi sunt qui coniunctos séparant á n i m o s , qui summae concordiae virus suum interponunt, qui hereditates captant, qui se testamentis parant, qui ita demum spem aliquam in posterum vitae habent si eos quos a m i c o s appellaverunt carissimis pignoribus 13 abduxerint. Quis fecerit illud inter nos sic quaerite: nullam iste spem hereditatis habuisset si n u m q u a m dissedissemus. 8, 4—6 eo ... possumus] alter enim continet alterum 5 ac distantibus Bu., auct. Gron. : assista- A : assistentibus β ibidem Aer. : idem A ß 6 obire A 2 B C : obicere A1 : obedire D 9, 3 armabit Ρ : - a u i t A ß 5 - 6 nullis poenis om. A' 6 pensare Fr., Obr. : -ri Aß 11, 2 magis] potius exspectaret Wi., nimis SB3 12, 3 amicorum add. SB1 6 parant) inserunt veì sim. exspectares (Wi.) 1 3 , 2 dissedissemus ed. Leid. ·. dissidemus A B C [de D n.i.)

5

5

5

234

M. FABII QUINTILIANI

H o c igitur primum veluti mentium animique temptati venen o sumus. Sed dii melius: ñeque longum istud fuit neque q u i c q u a m ex eo secutum est q u o d emendari n o n posset: divisio sola, ut sciât is cui heres sit, sed postea (quod satis est) gratia et rursus solida fraternitas, i m m o hercule m a i o r 1 4 artiorque coniunctio post paenitentiam. Nesciunt homines quantum boni fraternitas habeat qui n u m q u a m dissederunt. Ut dulcius serenum post tempestatem est, ita nostris animis laceratis et f d o m i f castigatis velut portus ille fraternitatis occurrit. A m a b a m u s etiam in praeteritum, nec caritas fuit illa sed invicem satisfactio. U t i n a m q u e h o c n o n p a l a m , n o n manifeste fecissemus, ut videretur frater meus nullo m o d o mutaturus testamentum. 15 p. 262

Personae igitur nullo m o d o c o m p a r a n t u r , alienus et frater. Supervacua mentio discordiae, cum | et ilio tempore constiterit innocentia, et id tempus q u o d in culpam deducitur non solum sine discordia fuerit, verum etiam m a i o r atque artior caritas post illam de qua locutus sum paenitentiam increverit.

P r o x i m u m est, ut opinor, excutere causas. Et q u o d ad me quidem pertinet, videor de his satis locutus. N a m si inimicitiae eo tempore n o n fuerunt q u o frater meus accepit venen u m , mihi certe h o c faciendi ratio non fuit: qui, si essem malus frater, uti tamen bonitatis simulatione d e b e b a m usque ad m u t a t i o n e m testamenti: n a m quid o b s t a b a t quo mi1 7 nus non ultionem t a n t u m sed etiam lucrum consequerer? Si ego non habui rationem dandi veneni fratti, videbo an hic habuerit. Heres est: h o c per se potens est. O m n i a quaecumque t o t o o r b e terrarum c o m m i t t u n t u r scelera circumspicite,

5

5

5

16

18 iudices: pleraque e x cupiditate nascuntur. H a e c latrones fa5 posset SB1 : -sit Aß 6 ut ... sit] cum ironia hoc dicit, qui medicum ipsum haec omnia molitum esse incuset sciat is SB3 : sciatis Aß 8 ar(c)tiorque BD : alt- A : cert- C 14, 2 dissederunt ed. Leid. : dissid- ABD : diffid- C 3 tempestatem BD : -ate C:-ates A 4 domi] diu SB1

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 2 1 . 1 3 - 2 2

19

ρ. 263

20

21

22

235

cit, haec piratas, haec intra muros etiam atque intra d o m o s nostras et templa sicas percussorum acuit, inde nata sunt venena; ut mihi videatur rerum natura omnibus in hominem collatis bonis unum m a l u m opposuisse. Tolle pecuniam: bella sustuleris, sustuleris seditiones. H a n c ergo causam habuisti. Et aliud est aliis pecunia. Si de cupiditate sola loq u e n d u m mihi foret, dicerem: 'hereditatem concupisti, hom o locuples.' N u n c hereditatem concupisti id solum habiturus quod scelere acquisisses. Q u i d enim? iam te metiri incipis et longam d o m u s nostrae patientiam cal|cas? Ecquid scis quid p a u l o ante fueris? N u n c te circumfluens pecunia, nunc ista mancipia et quidquid quaesisti scelere ditabunt? Venenum dicor dedisse in cena mea. O di immortales! Erat quidem honestius illa defensione p a t r o c i n a n causae meae. Venenum aliquis inter lares suos, inter sacra mensae, coronatis pariter quos colebamus dis immortalibus, venenum aliquis hilaris hilari dedit? N o n hoc ipsum obstitit conatibus meis, quod non credebatur? Venenum aliquis circumstante familia, praesentibus ministeriis daret, foedaturus continuo cadavere illud convivium suum? Ut severa nobis antiquitas tradidit, infestos ánimos placavere mensae, et homines qui inter se armis atque exercitibus conflixerant tuti tarnen iacuere media cenae fide. Sic defendi decebat innocentiam. Sed quatenus t a m q u a m maligni loquimur, quatenus t a m q u a m suspecti, in praesentia seponite mentem meam, seponite fraternitatem, seponite ante actam vitam. T a m q u a m de veneficio loquor. Q u o minus loco, quo minus

1 8 , 5 collocatis B C u n u m A D : s u m m u m Β : s i m u m C m a l u m Ro. : m e t u m A ß 19, 1 - 7 et aliud . . . d i t a b u n t inepta haec et fort, removenda 7 d i t a r u n t Bu., auct. Sch., vix melius : i n c i t a b u n t SB1 : - a r u n t coni. Wi. 2 0 , 2 illa] qitod mecum cenabat; cf. 2 2 2 1 , 3 c o n t i n u o ] adv. (cf. Ri. indicem s.v.) 22, 5 tamquam A : q- β v e n e f i c o Ro., fort, recte

5

5

5

5

5

236

M. FABII QUINTILIANI

23 tempore dare fra tri meo debuerim venenum? Neque enim quisquam dubitai, iudices, quin faciendi sceleris consilium non unam viam intueatur, ut ad summam cogitati inchoatique perveniat, sed illam alteram vel magis necessariam et quae penitus in cogitantionibus sedeat, ut scelus quod commisit neget. Venenum do: et unde scio an exhausta potione statim concidat? Venit ad | mensam meam, inter convivas meos expirât frater meus: in quem scelus translaturi, quem deorum hominumque invocaturi? Non fuit ergo locus ido24 neus, non fuit tempus. Adice quod ego daturus venenum potui timere ne deprehenderer, ne praesentiret, ne intellegeret, ne colore venenum deprehenderet, ne qua vis odoris [se] 25 ostenderet. Ergo nullum consilium sceleris mei est; at tui quanta occasio! Nulli venenum facilius dari potest quam qui accipit utique tamquam medicamentum. Quamquam de hac postea loquar; paulum enim me interpellât ordo, ut illud defendendum existimem, quod fratrem meum ait suspica26 tum. Ante omnia, iudices, quod sit illud suspicionis genus non intellego. Postquam biberat, fingamus cibos redundasse, fingamus aliquem sensum interiorum fuisse: haec tamen omnia accidere edam ex innocenti convivio possunt. Unde ergo suspicio est? Unde illae simultates, unde ilia discordia. 27 Simul et illud vos, iudices, intueri oportet, epota huius potione fratrem meum continuo perisse: non potest videri eo veneno perisse in quo ante momentum mortis suspicio fuit. Verum haec ex huiusmodi causis orta suspicio plenissimam deferendi veneni occasionem dedit. Prima ilia, quod habebas

23, 2 sceleris D : -ra A B C 8 - 9 translaturi ... invocaturi SB2 : -rus . . . -rus A ß 24, 3 se del. SB1 25, 2 - 3 n u l l i . . . medicamentum hue transp. SB1 : post ostenderet habent A ß 4 num mihi i n t e r p e l l a t e ? illud Aer. : -um A ß 26, 1 illud A : istud B C : istius D 3 num interiorem? 27, 3 suspicio] mera 5 deferendi D : defendi AB : -ndendi C

DECLAMATIONES MINORES 3 2 1 . 2 3 - 3 1

28 p. 265

29

30

31

237

cui obiceres, altera ilia, q u o d q u a l e m c u m q u e potionem accepteras erat frater: etsi illam tristem visu, etsi illam gustu asperam, bibendum est tarnen cum dicas remedium. Sed quid ego diutius? Si venenum a me accepisset, tu sanasses: n a m et pol|licitus es ( e t ) habebas medicamentum et tale medicamentum dicebas quo propere reduceres spiritum, quo vita reponi posset, q u o venena fugarentur, q u o transmitterentur. Potionem dedisti aut remedii aut veneni. Si remedii dedisses, viveret. N o n id apparet. Ergo venenum dedisti. Multa sunt, iudices, quae minus clare verbis atque actione exprimi possunt. Utinam quidem f o r t u n a praestitisset ut frater meus viveret: ostendissem vobis medicum; hoc enim ante omnia dico, iudices: medicum. Ostendissem potionem hanc non cotidianam et qua omnes utimur, sed medicamentis permixtam et oneratam. Dat medicus medicamentum. Qui acceptant bibit potionem, statim expirât. Quid tandem hie a r g u m e n t a n d u m erat, quid tandem hic p r o b a n d u m ? N o n oculis iudicassetis, n o n continuo strictis faucibus rapiendus ad supplicium veneficus videretur, qui nunc etiam spolia occisi hominis tenet et, subito locuples, ait se t a n t u n d e m habere q u a n t u m me qui nuper divisi? Mihi quid relictum est praeter luctus et lacrimas? Ultim u m ergo illud nobis, frater miserrime, convivium erat? Sicine digressi sumus? In has spes discessimus? J H a b u i occasionem f m e r e n d i diuf insidiatus essem. Potui tibi venenum dare de quo nihil suspicareris.J

7 etsi . . . etsi Gron. : si e t . . . si ad A : si ad . . . si et Β C : si e t . . . si et D 2 8 , 2 et add. SB3 3 reduceres D corr. : ducere A : -res B 2 C D : 2 9 , 1 - 3 0 , 2 multa . . . expirât] delira haec 30, 1 - 2 d a t . . . expirât haec duplicìter secl. Wi., quo facto sequentia non explico 2 - 3 quid . . . quid β : q u i . . . qui A 3 1 , 3 has [ex hac) spes A : hac spe β 3 - 5 h a b u i . . . suspicareris ita secludenda esse suspicatur Wi. equidem quid sibi velint nescio 4 merendi diu] perimendi tui : si Watt essem A 1 β : sum A 2

5

5

5

5

238

M. FABII QUINTILI ANI

322

p. 266

Abdico te nisi desinis Stricto gladio et cruento processif adulescens in contionem et dixit occisum a se patrem quod ab eo tyrannis adfectaretur. Perduxit magistratum in domum, ostendit apparatum tyrannidis. Cum excuteretur corpus, inventae sunt tabellae ad filium, in quibus erat hoc: 'abdico te nisi desinis, et si contradixeris indicabo causas.' Reus est iuvenis adfectatae tyrannidis. 1

5

DECLAMATIO

Quod circa probationem criminis huiusmodi difficillimum solet esse, certum est: adfectatam tyrannidem; certum est adfectatam esse in hac domo; omnisque eo deducitur quaestio, ut dispiciatis utrum a pâtre huius an ab hoc sit adfectata. 2 Nihil de moribus huius adhuc dico: aetates comparate. Senex ille et aetatis exactae quam rationem adfectandae tyrannidis habuit? — nisi forte propter filium hoc fecit. Hic adulescens est: omnes cupiditates, omnes impetus in hac aetate facilius convalescunt. Est quaedam praeterea ratio sceleris (si hoc tamen nomen ullum accipit scelus): id temp3 tavit quo frui diu posset. Haec aetatum comparado, illa ρ. 267 animorum: Pa|ter modestus est: etiam si quid facere severius voluit, minatus est. Hic contra qualis adulescens? Ut nihil aliud obiciam quam quod ipse confessus est, quam quod gloriae loco pro condone dixit, patrem suum occidere potuit. Non quaero an innocentem - erit huius rei procedente

322 1, 5 despiciatis A ] C 2, 1 aetates A (ex aest-) : -ate B C : etatem D 3 filium hoc Aer. : hoc f- A B C : hunc f- D 6 nomen A : hoc β ullum D : nul- A B C accipit Gron. : accepit Aß 3 , 4 ipse A :ille β

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 322.1-7

p. 268

239

4 oratione nobis locus; interim, occidere patrem potuit. Quid non cadat in hunc a n i m u m , quid n o n recipiat haec temeritas? M i n u s est quod negat. Si c o m p o n e n d u s nobis esset aliquis qui opprimere rem publicam, qui libertatem patriae auferre posset, q u a m tandem mentem aliam existimaremus? Fingamus hominem cruentum, h o m i n e m crudelem, hominem apud quem nihil valeant iura naturae. Est q u a e d a m scelerum ipsorum societas, adeo ut vel uno appellari nomine potuerit u t r u m q u e parricidium. 5 Ergo et ex aetatibus et ex moribus credibilius est adfectatam ab adulescente q u a m a sene tyrannidem. Cetera qualia sunt? Ac p r i m u m te interrogo, si adfectari tyrannidem a patre tuo existimabas, cur occideris a n t e q u a m criminareris. N e q u e enim difficilis damnatio, nec longa iudicii m o r a sequebatur: a p p a r a t u s tyrannidis erat in d o m o . 'Deducendus tamen ad magistratus.' Et hoc certe n o n difficile fuit adversus senem ei qui occidit eum quem criminaturus erat ut 6 ( n o n ) responderet sibi. N o n potest ergo videri rei publicae gratia fecisse cui plus aliter praestitisset. N u n c excutiamus qua causa | feceris. Ante omnia gratias magistratibus ago quod, n o n deprehendisse contend ea quae ostendebantur, aliquid et ipsi viderunt. Gratias ago etiam providentiae deorum immortalium, qui n u m q u a m ita opprimi veritatem 7 voluerunt ut non magnis suis vestigiis emineret. Recitentur hae tabulae: 'abdicabo te.' N o n lego sequentia. N e g o hanc esse fiduciam eius qui de adfectanda tyrannide cogitavit. An ille in iudicium vocare ausus fuisset et ignominia adficere adulescentem omnia scientem? N o n enim tyrannis convin4, 2 recipiat Obr. : -ret A ß Obr. : ut ex . . . D : -res A B C tempt. Hár A ß : ne Gron. Wi. 5 et om.

Aer. : recepii A ß 3 esset nobis β 4 opprimere 7 valeant Aer. : habe- A ß 5, 1 et ex . . . et ex et ex A : ut . . . ex Β C : ut . . . sic ex D 4 occideris 5 iudicii A : -cum B D : -cium C sequeretur 8 - 9 eum . . . sibi del. coni. Wi. ut ( n o n ) SB' : ut 6, 2 aliter Aer. : alter A ß 3 fecerit tempt. β

5

5

5

5

240

M. FABII QUINTILIANI

cenda vestigiis erat ñeque argumentis eruenda: domi arma, 8 domi apparatus. Et si hanc causam abdicandi te non habuit, dicas oportet quam aliam habuerit. N o n consentiebas consiliis eius? H o c minus te debebat offendere: ille, si te tamquam indicem timuisset, potuit occidere. Satis ergo plenum vel hoc 9 erat argumentum innocentiae, severitas et vindicta. Quid tarnen adiectum est? 'Si responderis, causas indicabo.' Quaerite nunc uter malae sit conscientiae. Ille minatur. Cur taceri voluit? Quoniam pater erat, quoniam numquam hi adfectus in tantum vincuntur odio ut non ad naturam suam tarnen revertantur. Causas, quas ille se dicturum minatus est, tu ostendisti. Haec arma detecturus erat si respondisses, hos apparatus protracturus in medium. 10 Satis apparere omnibus arbitrar adfectatam ab hoc esse tyrannidem. Ne quem autem vestrum securum faciat hoc, quod oppressa, quod deprehensa est tyrannis; apparatus enim iste testatur adulescentis mentem. Num latro innocentiam accipit si quis illi gladium extorqueat? Minatur aliquis ρ. 269 moe|nibus flammas: num igitur facere securitatem civitati potest si quis faces eius extinxerit? Non habet nunc arma, non habet apparatum: sed habet animum. 11 Nec mihi hoc satis est approbare, iudices, tyrannum futurum, nisi illud quoque ante oculos vestros posuero, qualis sit futurus tyrannus. Ullius hic parcet corpori qui patrem trucidavit? Ullius hic criminis aget verecundiam qui parricidium professus est in contione, qui gladium illum cruentum stillantemque sanguine ostendere populo non recusavit? Quid ille manibus imperabit alienis, tantum suis ausus?

1 0 , 5 minatur R o . : -us A 2 : -urus A 1 β 1 1 , 1 iud(ices) β : -cium A 7 imperabit Aer. : -auit A B C : - a b a t D

5

5

5

5

241

DECLAMATIONES MINORES 3 2 2 . 7 - 3 2 3 . 3

323 Alexander templum dedicans Qui hosti opem tulerit, capite puniatur. Alexander bello Athenas cum premerei templum e x t r a m u r o s positum incendia Pestilentia laborare coepit. R e s p o n s u m est non posse finiri nisi templum restituisset. * R e s t i t u t o templo Atheniensis sacerdos, A l e x a n d r a pollicente discessurum se ab armis si dedicaret, dedicavit. Discessit ab obsidione Athenarum Alexander. Dicitur sacerdos hosti opem tulisse. 1

SERMO Q u a m potest m a x i m a religione iudicum implendus animus est. N a m et sacerdos reus est et datur ei crimini q u o d dedicaverit templum et [quod] utilissimum causae et etiam facile est h o c tem|pore: n a m et praesentia numinis eius de quo agitur a p p r o b a t a est.

p. 270

5

2

5

DECLAM ATIO

D é o s immortales o m n e s quidem, praecipue tamen numen et mihi m a x i m e familiare et, sicut p r o x i m e experti sumus, praesentissimum, iudices, invoco: ante o m n i a ut, si respectu sacrorum, si pietate, si religione sola ductus feci quod obicitur mihi, velint impunitum esse sacerdotis officium; tum (quod me aliquando sollicitum habet) ne aspere, ne irate h a n c iudicii faciem intueri velint, in qua capitis periculo 3 luitur q u o d templum dedicatum est. O r o igitur atque obtestor, si fieri potest, ne damnari me velint, si minus, ne vindic a n , tueanturque civitatem in h a c q u a m m o d o habere coepimus pace: i m m o vero h a n c vestris animis voluntatem, h o c

323

thema

SB1 t e t e - A ß uelutBC

4 lac. ind.

Wi.

1 , 4 q u o d del. SB'

2, 5 pietate Ρ : -ans A ß

t u m Sch.,

Gron.

: nunc A ß

6 velint Aer. 8 velint Aer.

c a u s a e et : -it A D :

: -it A ß

5

242

M. FABII QUINTILI ANI

propositum mentis inspirent, ne e o tempore deos laedere velitis q u o illis iam Alexander satisfecit. 4

p. 271

Q u i , etiamsi bellum c o n t r a nos traditum ac relictum a pâtre usque suscepit, etiamsi non t a m propria q u a m hereditaria n o b i s c u m constitit contentione, o m n i a tarnen alia impune faciebat: dum res intra caedem h o m i n u m stetit, dum intra vastationes agrorum, q u a m q u a m totius sancti a c venerabilis soli, secunda res tarnen, ac ne illa numina quidem quae semper e x c u b a r e videntur pro n o s t r a civitate satis ad

5 tuendam u r b e m profuerunt. Ut vero ignem sacris postibus, ut ferrum vetustissimae | religioni admovere ausus est, intellexit sibi n o n esse bellum n o b i s c u m . Libenter audio quae ex diversa parte dicuntur: aegrum exercitum, praecipiti morte consumptas copias; quis enim non videt o m n i a ista facta 6 esse ut rursus templum esset? Ita illius q u o q u e concitati, ut auditis, a c temerarii iuvenis m o t u s est animus. Vidit non aliunde petendum esse q u a m a dis immortalibus praesidium. O r a c u l u m poposcit. Q u a e hic culpa nostra est? Accepit. Videlicet dii immortales ut peccantibus graves, ita satisfacientibus faciles: si noluissent remedium illi pestilentiae conce7 dere, non indicare potuerunt. Restituì iussere tempia. Gratias publice privatimque agamus: dedicare ipsi non permiserunt. Divisum partitumque responso est quid Alexander facere deberet, quid nos. Ille q u o d debuit fecit: templum speciosius q u a m fuerat et cultius e x t r u x i t animo regis perieli8 tantis; partes supererant meae. E x c u s o me vobis, dii i m m o r tales, quod non statim ad condicionem dedicationis accessi: h o c enim ex responso [et] A l e x a n d r o satis erat, q u o d permittebat. E g o nihilominus magna mercede suscepi h o c officium: pacem poposci. Impetravi: veluti ore ipsius dei iussus

3, 5 mentibus coni. Ri. 4, 5 sancti Obr. : soli Aß 8, 3 ex] et Wi. et del. SB1 permittebat Grott. {cf. 19) : -ant A ß (dei non permiserant ut templum dedicaretur sed iusserant; cf. 7 quid nos et 15 (dii) dedicari voluerunt)

5

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 323.3-11

243

promisit, praestitit. H a e c est criminum m e o r u m , iudices, s u m m a : et templum h a b e m u s et p a c e m . 9

ρ. 272

Hosti o p e m tulisse dicor. N o n d u m causas facti mei reddo, n o n d u m rationem legis ipsius e x c u t i o ; interim, quid vos putatis o p e m ferre? Ñ e q u e enim id solum quaeritur hac lege, an aliquis hosti profuerit. M u l t a enim quae utilia sunt hosti et inviti et imprudentes facimus. Ideoque h o c non c o m p l e x a lex est, sed adversus eum | se destrinxit qui o p e m tulisset: illud, ut opinor, tale ( e s t ) , qui auxilio iuvisset, qui armis, qui c o m m e a t u . N o n sine causa: haec ipsius verbi proprietas continet. L e x quaeri voluit an quis o p e m tulisset; q u o d a m -

1 0 m o d o m a n u m deprehendit et ferentem coarguit. C a u s a m autem huiusce iuris quis ignoret? Animus, ut opinor, eius punitur qui hosti prodesse voluit. Adversus proditorem, adversus hostem rei publicae conscripta lex est. Q u a e si talia sunt, quid simile his commisi? Templum dedicavi. Viderimus an h o c hosti profuerit; ad causam m e a m pertinet sciri quid ego fecerim, non quid ex eo factum sit. 11

'At enim h o c hosti profuit.' Si ideo feci ut hosti prodessem, sane sim legi isti obligatus. Si c u m aliquid facerem pro universa re publica utile etiam hosti fuit, non, ut opinor, damnis contendendum fuit. Videamus ergo an h o c pro re publica fuerit. N o n d u m dico quae secutura fuerint si non dedicassem; interim cum pietate vestra, Athenienses, lo-

7 est add. D 2 iuvisset Ρ : iuues9, 6 destrinxit Bu. : dis- Aß 9 continet. lex Wi. : c- legem Aß : sit AD : -es sit C : iuisset Β e-, lex enim Obr. quis Sch. : is Aß quodam modo Aer. : -dam loco Α β 1 1 , 5 fuerint A2 BD : -rit A' : -runt Β

5

10

5

5

244

M. FABII QUINTILIANI

1 2 quor. Templum n o n illud vêtus, n o n illud praesentissimae religionis, n o n illud sit a q u o totius civitatis nostrae petitur auctoritas, sed n o v u m aliquod et a d h u c inexpertum; video in finibus nostris: est dedicandum. H a e c enim, priusquam p. 273

de|dicationis accipiant s u m m a m religionem, opera sunt tant u m : dedicatio est ilia quae deum inducit, quae sede destinata locat. H o c ideo facere non c u i c u m q u e permittitur, nisi castae m a n u s , nisi familiaris sacris animus accesserit. Dedicatio solis, ut nunc comperimus, concessa Atheniensibus. [[Hinc ergo fieri reor, iudices, q u o d , cum ceterarum ci vi tati um tempia, in ipsis posita urbibus, frequenter cum totis ruere atque incendi moenibus viderimus, nulla vindicta, nulla religio, nulla eos qui fecerant supplicia consecuta sunt, hic 1 4 sacrilegium pestilentia vindicatum.J D e d i c a t i o n e m destinab a t : neque enim aliter saltem templum esse existimaverat nisi dedicaretur. D e q u o c u m q u e t e m p l o l o q u o r : h o c templum non dedicabo? Q u a m multa adhuc remitto! T a c e o quid dii voluerint, t a c e o quid responsa praeceperint; humanis consiliis locum relinquo: non dedicabo? Procedere ultra volo: si A l e x a n d e r ab obsidione t a n t u m A t h e n a r u m recessis-

5

13

15 set, n o n n e aedificassemus, n o n n e restituissemus? [[Equidem ego o m n i b u s nostris sacris crediderim inesse numeii.J D e b e tur h o c Atheniensium civitati, debetur vetustissimo generi, debetur solo de q u o contendisse q u o n d a m déos immortales non sine causa creditum est. Cetera tamen opinioni credimus et coniectura colligimus: in h o c numine sensimus m o menta bellorum, h o c pars utraque cognovit, h o c numen seit |

12, 1—9 templum . . . Atheniensibus dupliciter secl. Wi. 2 sit Ro. : est Aß 13, 1 - 5 hinc . . . vindicatum fort, post inesse numen (15, 2) transponenda 1 hinc Aer. : hoc Aß ergo] anne eg of ciuitatium A post corr. : -tum β 14, 1 dedicationem Aer. : destina- Aß (rex) destinabat Ro. 5 quid (pr.) β : quod A 8 nonne (alt.) D : non ne Β : non A C 15, 2 inesse A : in e- Β : e-CD 5 opinioni Ha.1 : -one Aß 7 numen β : nomen A

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 2 3 . 1 2 - 2 0

16

17

18

19

20

245

esse Alexander. Adice q u o d (dii) dedicari voluerunt. Si a q u o c u m q u e voluissent, o c c u p a n d u m fuit mihi, cum Atheniensis sim; t o t u m enim ego h u n c p o p u l u m , iudices, p u t o sacerdotem. 'At enim sic effectum est ut laborare pestilentia exercitus Alexandri desinerei.' N o n dico desiturum alioqui fuisse; periturus sit Alexander, perituri sint milites omnes: vultis uti hoc sacrilegii publici beneficio? Si quis nobis hanc poneret condicionem, Athenienses, ut o m n i u m potiremur gentium eversis exustisque templis, n o n profecto acciperemus. Pluris nobis pietas, pluris nobis opinio, pluris disciplina civitatis fuisset. M o r i t u r miles Alexandri: sed templum sine numine, sine religione, sed templum adhuc est inter praesidia hostium, sed non adire mihi, non colere, non agnoscere, n o n agere gratias licet. Vos p o r r o cur perire exercitum Alexandri, cur perseverare istam pestilentiam vultis? N e m p e ne bellum haberetis. Habetis pacem. Beneficium dedistis; ex ilio quem gravissimum hostem timebamus habemus potentissimum amicum. Sint sane pertinacia odia, Alexander responso satisfecerat: q u o d ad ipsum pertinuit, templum restituerat, q u o d ad secundam quoque partem responsi pertinebat, fecerat potestatem dedicandi. Mercedem quanta m a x i m a dari poterat rei publicae dedit. Tarn iniustos vos creditis déos immortales ut n o n fuerint cogitaturi cuius culpa templum vacaret? N a m , ut dixi, si pestilentiam finiri dii immortales noluissent, aut nullum respon|sum aut aliud certe dedissent. Demonstrata satisfactio et in hoc valet, ut accipienda sit. Vereor, iudices, ne quid fingere ex necessitate periculi videar, verumtamen me religionis meae dissimulare quae acciderunt non sinit ratio. Alexandrum a p u d me valuisse solum 8 dii add. Ri. 10 ego ora. A 16, 4 sacrilegii β : -rificii A nobis Sch. : uo- A ß 17, 3 adire Ro. : ire A ß 18, 2 voluistis coni. Wi. 3 habeatis Ri. 19, 5 q u a n t a m a x i m a Sch. : - t a m -me A ß : - t a m - m a m Gron. 9 d e m o n s t r a t a ] se. responso et = etiam 10 accipienda] a diis

246

M. FABII QUINTILIANI

putatis, aut ullam mercedem? Ego illum recessurum putab a m , etiamsi n o n pacisceretur. Deus, deus ille (testor ipsum et praesentissimi conscientiam numinis), ille adegit, ille iussit, ille in has partes misit: secundum hoc q u o d a m m o d o fuit responsum.

5

324 Bona sacrilegi Qui reum caedis damnaverit, b o n a eius possideat. Sacrilegi bona templo consecrentur. D a m n a t u s caedis cum torqueretur, dixit et sacrilegium a se commissum. Ambigitur de bonis: sacerdos templo vindicat, accusator sibi. 1

p. 276

DECLAMATIO

A n t e q u a m leges c o m p a r a m u s , intueri personas libet. N o s nullam h a b e m u s in litigando p r o p r i a m cupiditatem: n o n acquirimus nobis, petimus bona templo, petimus h o n o r e m deo. Adversarius sibi vindicat et in p r a e m i u m operae suae deposcit; ostendit quare accusaverit. 2 Q u e m a d m o d u m personas comparavimus, ita comparemus et leges. Idem demus utrique tempus, eandem utrique legi causam, ipsae tarnen etiam | citra defensiones n o n parerci rationem habent: scripta est altera deo, altera homini. A e q u u m est priorem esse rationem religionis. 3

SERMO Hic subici poterit et locus in quo laudemus hanc legem.

2 0 , 7 partes Β : preces A C D 324

2 , 2 tempus] cf. 5

3 , 2 poterit Aer. : -rat A ß

5

5

DECLAMATIONES MINORES 323.20-324.8

4

5

6

p. 277 7

8

247

DECLAMATIO Praeterea et alioqui iustius est sacrilegi bona pertinere ad templum q u a m damnati ad accusatorem. Quare? Q u o n i a m in sacrilegio propria templi iniuria est, in d a m n a t i o n e rei alienum crimen. Ita illic p r a e m i u m est, hie solacium; illic datur ista pecunia, hic q u o d a m m o d o redditur. H a e c c o m p a r a d o esset si ipsas leges committeremus; nunc nostra et tempore prior est. Ante enim commisit sacrilegium q u a m caedem. Accusator hoc nititur, q u o d ante d a m n a t u s sit caedis q u a m sacrilegium confessus sit. N o n est autem intuendum q u o tempore aperuerit se culpa sed q u o tempore commissa sit, quo tempore hanc p o e n a m de qua quaeritur ille meruerit. Id cum ipsa natura iustum est, t u m etiam legibus apertum. In caede enim spectanda sit damnatio, in sacrilegio tempus ipsum intuendum. Quare? Q u o n i a m lex tua ita scripta est ut qui damnaverit bona possideat [possidere non potes], lex mea ita scripta est ut bona sacrilegi ad deum pertineant. Statim ergo ut fecit sacrilegium devotus huic poenae est, | et ante ista bona ad deum pertinere coeperunt quam lex damnaret. Vide q u a n t u m recedas ab intellectu iuris huiusce. Si caedem ante sacrilegium commisisset, tarnen, quoniam postea caedis d a m n a t u s esset, ad deum potius pertinerent. N o n enim prodesset tibi quod prius caedis tempus esset, q u o n i a m lex tua non ad caedem sed ad d a m n a t i o n e m pertinet. N u n c vero, cum sacrilegium ante commissum sit quam caedes, non est d u b i u m quin bona ista templi sint. 'At enim praemium mihi debetur. M e o enim beneficio et sacrilegium illud inventum est.' Immo hercule [etiam illa caedes] beneficio suo: ex q u o semel m a n u s inquinavit, inse-

4, 4 p r o p r i a A : -prii Β : -pre C : -prie D 5, 1 si D : om. ABC 6, 3 i n t u e n d u m est β 4 - 5 possidere n o n potes del. Wi. : ante d a m n a t i o n e m ante possidere add. Watt 7, 5 q u o n i a m A D : cum Β : q u o m o d o C 8, 2 - 3 etiam illa caedes del. SBi suo] divino Sch. : ( n o n ) tuo Ro.

5

5

5

5

248

M. FABII QUINTILIANI

cutae sunt illae protinus furiae, ut hune hominem palam occideret, ut reus deferretur, ut damnaretur, ut torqueretur, 9 ut confiteretur. An vero tu ilium, quod sacrilegium a se commissum esse dixit, praestitisse ignibus quos nos subiecimus aut flagellis putas? Nihil illa tormenta ad confessionem sacrilegii pertinebant, non de hoc torquebatur. Numen erat profecto, numen illud quod subiceret faces, quod acrioribus stimulis agitaret. Vos de caede torquebatis, ille de sacrilegio confitebatur.

5

5

325 Hereditas fidei commissa Pauper et dives vicini erant. Pauperi uxor speciosa. Rumor erat adulterari pauperis uxorem a divite, conscio viro. Delatus lenocinli reus pauper et absolutus est. Dives decessit herede | instituto bonorum omnium paupere et elogio tali: 'peto ut hanc hereditatem restituas ei cui rogavi.' Petit a paupere uxor hereditatem tamquam fidei commissam.

p. 278

1

5

SERMO

Quid dicimus? Quomodo haec uxor et heres erit et adultera non erit? Quomodo, si conscius nullius flagitii fuit maritus, illius potissimum fidei haec hereditas mandata est? Invenienda est enim aliqua causa propter quam heres sit. Numquid hie dives hanc speciosam adamavit, cum ipsa loqui nihil ausus est, locutus est cum viro (et inde opinio), dum captat, fecit testamentum? 2 Quaedam, etiamsi themate non continentur, natura tarnen ipsa manifesta sunt: matrimonium (salvum) inter hos

9 , 4 numen A 2 D : nomen A 1 C : ora. Β 325

2 , 2 salvum add. SB3

5

DECLAMATIONES MINORES 3 2 4 . 8 - 3 2 5 . 6

p. 279

249

n o n esse q u i litigant videtur mihi luce clarius; n o n e n i m ego intellego f l i t e m fidei tacite c o m m i s s a m nisi c o n s c i o f . H o c e o pertinet, ne quis i u d i c u m m a n i f e s t a s exigat p r o b a t i o n e s . N o n est causa q u a e recipiat testem, n o n est causa q u a e recip i a t c o n s i g n a t i o n e m ; s c r u t a m u r c o n s c i e n t i a m eius qui ad3 versarius est. T o t u m e r g o h o c i u d i c u m o p u s est, ut inveniant v e r i t a t e m , q u a e ita d e m u m p o t e r i t esse m a n i f e s t a in causis latentibus et n a t u r a conditis si nihil existimaverint e x i g u u m q u o I inveniri Veritas possit. Sic e r g o p r a e p a r a n d u s est anim u s i u d i c u m u t etiam levioribus a r g u m e n t i s c o m m o v e r i 4 possit. Difficile est q u i d e m n a t u r a p r o b a r e taciturn fidei c o m m i s s u m . Q u o m o d o t a m e n p r o b a m u s ? Q u a e d a m , etiamsi per se f i r m a n o n s u n t , c o m p a r a t i o n e vincunt. H e r e d i t a s a u t a d p a u p e r e m p e r t i n e t a u t a d u x o r e m p a u p e r i s ; si ad p a u p e r e m n o n pertinet, ad u x o r e m pertinet. Elogium script u m est p a l a m . Certe et m a n i f e s t e electus hic est ad transitum hereditatis, huius silentium et fides est u t i q u e de restit u e n d a hereditate. Ergo d e b e t restituere alicui; si n o n huic, 5 statim i n t e r r o g o : cui? H a b e n t h o c i n c o m m o d i c o n t r o v e r s i a e scholasticae, q u o d q u i b u s d a m r e s p o n d e r e n o n p o s s u n t : sed q u a e d a m i n c o m m o d a h u i u s generis etiam in f o r u m a l i q u a n d o d e s c e n d u n t ; et ideo difficultatibus q u o q u e u t e n d u m est. 6

5

5

5

DECLAMATIO Ergo tibi n o n debetur. Superest ut alicui d e b e a t u r . ' N o n ' dicis 'superest u t huic d e b e a t u r . ' Fidei t u a e c o m m i s s a hereditas est. Q u a m c o m m i t t e n d i c a u s a m p u t a m u s ? Necesse est i n f i r m a m esse p e r s o n a m cui restituì o p o r t e t . C u m i n f i r m a m

4 litem] rem Sch. consciorum idem : -ii Gron. 3, 1 iudicum AB2 : -cium B'C : negocium D 6 possint A 2 D : posset C 4, 1 quidem B,D [ex corr.) : -dam A C 5, 2 sed Ri. : et Aß 3 forum Gron. : foro A β 6, 3 - 4 est h(a)ereditas β 4 quam β : qua A

5

250

M. FABII QUINTILIANI

dico, non statim infirmiorem dico q u a m te? N o n aestimabimus per te istam fortunae imbecillitatem? Pauperem fecit 7 heredem. Ergo oportet inveniri p e r s o n a m quae possit esse sub tutela tua, cui minus tuto relicturus fuerit hereditatem q u a m tibi. Ergo infir|mam personam oportet esse feminae, et, si quid ad h a n c infirmitatem adici potest, pauperis femi8 nae. Adsum huic feminae. D u x i e x tua persona argumentum, ducere ex n o s t r a volo. D i c o hune a n i m u m fuisse divitis, ut h a n c faceret heredem. Cuius fidei committit? M a r i tum scripsit heredem. E r g o si neque inveniri persona infirm i o r potest altera quae tibi subiciatur q u a m h a e c neque familiarior huic q u a m tua, credibile est idcirco sic scriptum esse testamentum. 9

(SERMO) Q u a e d a m argumenta etiam ex i n c o m m o d i s petenda sunt.

10

( DECLAMATI O )

Fuerit necesse est ratio aliqua et causa propter q u a m dives non ipsam ad q u a m pervenire v o l e b a t hereditatem scripsit heredem. Obstiterit o p o r t e t pudor non ille praetereundi aliquem p r o p i n q u o r u m : praeteriit enim; non ille scribendi aliquem extrarium heredem: scripsit enim e x t r a r i u m ; non ille 1 1 b o n a sua in aliquem humilem demittendi: demisit enim. O b stiterit oportet familiarior aliqua c a u s a : non poterat salvo pudore h a n c scribere heredem. Postea vobis causam verecundiae huius a p p r o b a b o , postea scribentis a n i m u m ; inter6 aestimabimus Hä.1 : est uitauimus A : euit- β 7 istam SB3 : ipsam Aß 7, 3 esse oportet B C {silet D) 4 pauperis Pith. : -r A C D : -ri Β 8, 5 subiciatur] i.e. substituaturf 6 tua] tu Obr. 9 - 1 0 SERMO et DECLAMATICI add. Ri., auct. Pith. 10, 4 praetereundi Aer. : reperiu- A ß 6 scripsit enim Aer. : e- sA2 : s- B C : s- hie D (heredem . . . extrarium om. A 1 ) extraneum D 7 dimittendi A1 D dimisitA'ß

DECLAMATIONES MINORES 325.6-16

251

im, fuit aliquid quod obstaret diviti q u o minus h a n c scriberet heredem. ρ. 281 1 2

' Q u o m e r i t o ' inquit 'tuo te scripsit heredem?' | V o x c o m munis est: isdem verbis interrogare te possum: quid merueras ut te scriberet heredem? Q u a m d i u enim tertium non exhibes cui debeatur hereditas, inter nos quaestio est. Si nominasses, fortasse et illi dicerem: quo merito? Sed ñeque nominas ullum extrarium ñeque vindicare tibi potes heredi-

13 tatem. 'Proinde nobis responde: quo m e r i t o ? ' ( Q u i d s i ) nullo? Quis ignorât testamentorum fortunam? Et esset fortasse in totum iniquum requiri a nobis mentis alienae rationem. Sunt quidam irrationabiles impetus a n i m o r u m , quaedam gratuita, ut vulgo vocantur, odia. Q u o t i e n s audivimus filium dicentem: ' q u o m e o merito pater me exheredavit?'? Nullam rem frequentior admiratio sequitur. 14

p. 282

5

5

5

Sed tolerabile erat si interrogaremur h o c tantum de hereditate: altius convicium quaestio ista habet. Q u i d si non c o m m u n i s ista infamia fuisset? Q u i d ergo? N e g e m fuisse rumorem qui aspergerei h a n c feminam? Tu scis an vera sint.

Et praesenti fortasse liti vel expediebat confiteri. N a m si istud q u o d intellegi vis verum est, utique hereditas nostra 15 est. Sed pecunia potius periclitemur: nullum meritum uxoris tuae adversus divitem fuit. Quasi vero meritis tantum hereditates contingant. Interest an ametur qui amat? Potuit h a n c amasse feminam dives, salva huius conscientia: erat specio-

5

16 sa, erat, potuit in hunc adfectum incidisse. Multi sunt qui testamenta sic scribant t a m q u a m illud ad vitam eorum pertineat. Sic quidam heredes scribunt eos quos captant tamquam intellecturos, | q u a m q u a m secreto scriptos. Potuit ergo a m o r in causa esse, potuit ipsa pudicitiae admiratio in

5

12, 1 quo Aer. : quod A B C (siìet D) 3 enim Scb. : eriam Aß 13, 1 proinde . . . merito pauperi tribuit SB2 responde β : -ebis A quid si add. SB2 14, 3 post fuisset sic dist., sententiam expììcavit SB1 16, 4 quamquam Aer. : tamq- A, et sini. β 5 potuit : num potest ?

5

252

M . FABII QUINTILIANI

causa fuisse. fSeditf virtutum intellectum rerum natura: nulla tanta vitia sunt quae non meliora mirentur. 17 Sed quatenus suspicamur, videor perspicere rationem quare hoc tibi mandaverit. Nondum ilia opinio, nondum accusator fvidet haec tamquam ab advocatis audies ego de 18 te suspicerf. Pauper eras, vicinus eras. Huius noti mores, certa sanctitas; argumento probabimus: cum rumor utrumque infamaret, tu reus factus es; a te lenocinium committi dixit accusator, non ab hac adulterium. Non ergo nova haec erit suspicio mea ñeque ex me nata. Id quod accusator tibi obiecit, hodie credo: locutum esse tecum divitem, egisse tecum, promisisse tibi multa, novissime etiam iactasse testamentum.

5

326 Legati filius victima pestilentiae Qui pestilentia laborabant miserunt legatum ad oraculum petendum. Responsum est ei filium ipsius immolandum esse. Ule nuntiavit civitati sacra desiderari; filio verum confessus est. Sacris finitis pestilentia non est finita. Filius processit in contionem et se ipse interfecit. Finita pestilentia reus est legatus laesae rei publicae. | ρ. 283

1

DECLAMATIO Existimaveram, iudices, consecutum esse me hoc saltem, ut sanguine meo servata civitas datae salutis grata meminisset,

6 serit Aer. : insevit Watt : dedit Rane. 17, 2 ilia A : illi β 3 - 4 videt . . . suspicer locus desperandus 4 eras (pr.) A D : es BC 18, 2 probabimus Ro., Ri. : -auimus A ß 6 obiecit Aer. : obi(i)cit A ß 326

1, 2 existimaveram Ρ : (a)es- A ß

5

DECLAMATIONES MINORES 325.16-326.5

253

atque eo magis quod filius meus non necessitate i m m o l a t u s 2 erat sed volúntate. Verum h o c adeo in contrarium cessit ut inventi sint in h o c p o p u l o qui, rem nescio indignatione m a gis dolendam an vanitate ridendam, o b i c i a n t homini pestilentiam. E t remedium deberi diis immortalibus putant, si quid vero passi sumus tali remedio dignum, nostrae infirmitati adsignatur. 3

p. 284

5

SERMO Fere c o m m e n d a n o per haec petenda erit, quae illi difficillim a est. Q u o d ad quaestiones pertinet, primae c o m m u n e s sunt fere o m n i b u s controversiis quae hac lege continentur. Q u a e r e n d u m est enim quid sit laedere rem publicam, et paulo fortius in hac controversia, in qua tractum esse pestilentiae m a l u m h o c nuntio manifestum est.

4

5

5

DECLAMATIO Postea ergo causam ipsam defendemus, postea factum c o m m e n d a b i m u s ; interim satis est non esse me hac lege qua deferor nocentem. Sane credatis imputari mihi posse civium mortes: sunt iura quae istud defendant. N o n esse explicitam legationis fidem dicitis: habet haec q u o q u e f l e x f actionem suam. I N e q u e est quaerendum apud vos an alio iudicii gene-

5 re damnari possim; interim hoc ius ad me non pertinet. N a m si rei publicae ( l a e s a e ) lex est, haec nihil ad hominum mortes, nihil ad ea quae privatim quoque vindicari possunt. Obicias oportet aliquid quo publicum fuerit per me laesum; in hoc nihil obicis mihi praeter mortis hominum. Q u o d cri-

2, 1 ut Aer. : et A ß 2 indignatione (-em ABC)] -gnitate Grott. 4 putant Ro. : putent Aß 6 adsignatur Ro. : -abitur β : adfirmabitur A 3, 7 nuntio Pith : -ium Aß 4, 2 ipsam A : istam β 6 lex] lis Ro. : res com. Wi. 5, 1 nam Sch. : aut Aß 2 laesae add. Obr. 3 possunt Ro. : -sent Α β

5

5

254

M. FABII QUINTILIANI

men an verum sit, postea viderimus; interim, ut dixi, legi et iuri coniunctum non est. 6 M o r a tamen mea aliquid detrimenti civitas accepit. Si hoc defenderem infirmitate animi mei, satis defensionis esset non odio me civitatis fecisse. Filium meum immolandum esse dixerat deus. Putate id egisse me, ne immolaretur: hostias caedi mirabamini? Quid? vos non maluissetis? Exorari posse sollemnibus sacris existimabamus deos. Quid? vos haec remedia non temptassetis? Secum quisque cogitet 7 quantum mihi impositum onus, qualis exacta vox. Sed ne mentitus quidem sum. Sacra exigi a diis immortalibus dixi: non sacra exigebantur, non sacris placati sunt? Alioqui nihil me fecisse subripiendae hostiae gratia cui non manifestum est? Indicavi filio maximi animi. Ergo ne hac quidem venia dignus est pater, si hoc filio voluit deberi, quod moriebatur?

p.28S

8 Quod quidem neque consilii mei neque voluntatis primum fuit. Crédité eum qui legatus missus sit, crédité eutn qui responsum acceperit, renuntiaverit, nihil animo | suo, nihil propria mente fecisse: hoc profecto quaerebatur exemplum, ut narraretur iuvenis qui pro re publica mortem non recusavit, qui in conspectu civium visceribus suis ferrum immersit. Non potuisse aliter finiri pestilentiam quomodo vultis ap9 probem? Sic finita est. N o n enim profecto dii immortales poenam petebant, nec in supplicium filii hoc responsum dederant civitati. M a g n a arcessabatur anima; debuit duci honesta via. Quem igitur potius in fine actionis meae invocem quam illum mihi proprium deum?

6, 2 infirmitate Sch., Gron. : -atem A ß 4 egisse Aer. : esse Aß 5 exorari SB 3 : -are A ß 5 - 7 maluissetis (Aer.) ... temptassetis SB3 : -uistis . . . -astis A ß 6 exaestimabamus {ex -bimus) A : existimabimus β 7 , 2 exigi A 2 : exegi A ^ D : egregi(a) C 3 sacris A 2 C D : -ras A 1 : satis Β 8, 2 sit A : est B C (silet D) 5 iuvenis Aer. : -ni A ß recusauit D : - a r i t A B C 6 conspectu D : -um A [ex con.?), BC

5

5

5

5

DECLAMATIONES M I N O R E S 3 2 6 . 5 - 3 2 7 . 5

255

327

Sterilis trium noverca Introducta tribus privignis sterilitatis medicamentum bibit. Repudiata iniusti repudií agit. 1

2

3 ρ. 286

4

5

DECLAMATIO Quod primum pertinet ad pudorem huius feminae, non adulterium obicitur, non aliqua adversus maritum licentia. Necesse est plurimum eius moribus tribuat ex qua liberos quaerit. Omnis repudii causa in crimine uno consistit. H o c quale sit, postea videbimus; interim, unum est. In quo mortalium tanta felicitas? N e c de femina loquor, cuius infirmior sexus est, sed in ipsis etiam qui prudentia sapientiaque gloriari soient habet locum paenitentia. Sed ( h o c ) unum sane sit grave, | sit scelestum (et hercule credibile erit in ea quae tres privignos habuit): expecto ex his aliquid novercalibus factis. Venenum paravit, insidiata est liberis tuis, vel, quod levissimum est, expugnare animum tuum voluit? Nihil horum. Novum et inauditum antea crimen: noverca nimium dicitur amare privignos. 'Sterilitatis medicamentum bibit.' Si tu liberos non haberes, poteram tamen illa dicere: periculum timuit, documentis quarundam infeliciter parientium mota est, fortasse male sensit de temporibus ipsis, vidit eam Iuxuriam, ea vitia, ut paene educare liberos amends esset. Tu porro in uxore nihil aliud spectas quam fecunditatem? 'Non parit.' Sed obsequium, sed fidem praestat. Sed iam tempus est propriis eam rationibus defendi. Bibit illud cum tres liberos haberes. Nec

327

thema

1 i n d u c t a Bu. anne

felicitas Fr. : facilitas A ß

superd- (v. ind.)?

3 loquar β

3 , 1 h o c add.

1 - 2 s a n e sit] sene sit A : sit sene (sane D corr.)

β

graue, sit graue, sit A B C

:exs-Aß

4 , 6 spectas Groti.

2, 3 Aer.

2 g r a v e sit D :

256

M. FABII QUINTILIANI

statim h o c a m o r e et adfectu defendo; interim t a m q u a m ambitiosam tuebor. Voluit effugere fabulas novercarum, voluit se adversus casus etiam praeparare, voluit nihil in d o m o 6 habere propter q u o d privignis invideret. Q u i d si fecit h o c non m o d o novercae sed etiam uxoris optimae animo? Plen a m invenerat d o m u m , plenum testamentum. ' Q u i d mihi' inquit 'cum partu erat? D e d e r a t mihi fortuna iuvenes; ñeque maritus eius aetatis est ut concupiscere novos liberos possit. N e fraternitatis quidem eadem iura futura erant inter tam

5

5

7 dissonantes t a m q u e discordes.' At n u n c expellitur et, quoniam b o n a fuit noverca, nec liberos habitura est n e c virum. |

328

p. 287

Discordes fratres Filii familiae duo adulescentes fratres dissidebant. luneta erant eorum cubicula. Q u o d a m tempore audito tumultu in interiore parte domus venit pater in eum locum in quo clam o r erat. Invenit alterum ex filiis occisum. Cubicularium eius torsit et occidit in tormentis. Q u i d compererit incertum est. Interrogavit ilium filius quid comperisset. N o n indicantem accusavit dementiae. Absolutus est pater. Iuvenis parricidii accusatur; adest illi pater. 1

5

SERMO Rei persona ante o m n i a infirmatur, et necesse est nos ab ea incipere. Prius ergo sumimus id q u o d prius videtur esse in persona. Occidisse dicitur fratrem: h o c etiamsi non possumus efficere ut in rerum natura non esse videatur, eo tamen perducemus ut non facile credatur. 5, 5 se ora. A praeparare A 2 Β : -raret A ' C : -rare et D 5 voluit Gron. : illam Aß 6, 2 optimae Gron. -mo Aß 6-7 inter ... discordes] cf. SB2

5

DECLAMATIONES MINORES 3 2 7 . 5 - 3 2 8 . 6

2

257

DECLAMATIO Obicitur reo discordia cum fratre; et hoc, priusquam ad causas pertineat occidendi, ad crimina personae admittimus. [discordia cum patre] Ante omnia, commune maledictum est cum eo qui vindicatur; et penes quem culpa fuerit magis potest I pater scire quam accusator. Asperiorem esse autem adversus suos interim et fiduciae argumentum est, et hoc adeo non valet ad probationem tanti criminis ut contra sit. Iam enim transimus ad causas.

p. 288

Dicitur occidisse fratrem inimicum. N o n dico illa: non protinus, si causae sceleris sint, scelus quoque constat. Urinarci enim ita composita esset natura rerum ut omnia facta causas expectarent! Plures erant propter quas non occideret. N a m erat occidendi quod inimicus est, non occidendi quod frater est, non occidendi quod periclitaturus, non occidendi 4 quod ipsa per se innocentia satis iustas rationes habet. Ergo non continuo sequitur ut, si quis odio aliquo concitatus est adversus alium, hunc etiam ferro extincturus sit. An vero innocenter inimicitias gerì vel inter alíenos, vel inter extraneos fas non est? Cotidianis iurgiis forum strepere, adsiduas lites videmus; quis non dies convicia, quis non maledicta 5 adfert? Scelus ex natura mentis oritur. Huic vero etiam ad causas metuendi sceleris accessit, quod iurgium ei cum fratre palam fuerat. Cauta sunt huiusmodi scelera et circumspecta; neque enim est quisquam tam perditus, tam inutilis sibi, ut 6 non ista committat proposito negandi. Et mehercule quam hoc ipsum répugnât, quod ab accusatore pro potentissimo

5

3

328 2 , 3 permittimus β 4 discordia cum patre (fra- D) dei Ri. 7 fiduciae] se. se sine culpa esse 3 , 2 utinam] ut Ri. (cf. SB1) 4 causas expectarent (i.e. sp-) SB1 : -sas superarent A ß : -sis parerent Hâ.2 : -sas sequerentur coni. Wi. 7 habet Ro., Ri. : -eat A ß 4 , 3 extincturus] et iturus A 1 : et iterus B C : petiturus D 4 extráñeos D : -arieos A : -arios B C 6, 2 a b A : a b hoc BD : abhacC

5

5

5

258

p. 289

7

8

9

10

p.290

11

M. FABII QUINTILIANI

ponitur, quod in cubiculo suo occisus est, | quod in lecto suo! Nihil minus commisisset percussurus quam ut hoc ei obiceretur. Latrones longe a receptaculis suis spoliant; ferarum quarundam dicitur haec esse natura, ut procul a cubilibus rapiant. Fratrem discordem in domo, in cubiculo occidit ut qui neget? Sed ne apud ipsum quidem accusatorem hae causae satis valuerunt. * Ñeque enim servi torquendi ratio erat si fecisse filium existimarem. Desine ergo hoc uti argumento et me testem citare contra eum qui defenditur. Servum torsi: quis nescit hoc accidere nihil indicanti? Servum torsi, cubicularium eius qui occisus est; nihil in servo suspicatus sum alterius filii. Nec potest mihi obici neglegentia quaestionis: quaesivi enim (nimis). Nec in hac diligentia suspicio adversus filium alterum: ipse demum qui eratpercussus quaesivit. 'Quid ergo' inquit ' ( i n ) tormentis confessus est?' Dura est condicio interrogationis huius, cum id quaeritur cui si respondeas non creditur. Vis enim, accusator, voce mea stari? Vis credere iudices quidquid respondero? Das enim mihi fingendi libertatem: propter hoc ipsum perdam necesse est fidem, quod mihi dicere licet quidquid voluero. In alia, inquam, parte filio meo conferam si qua potero advocatus; pro testimonio mihi remittet. 'At ne ipsi quidem filio indicasti.' Quid? |hoc colligis noluisse me dicere quod contra ipsum erat? Quae ratio tacendi fuit si filium meum fecisse credebam, quae ratio tacendi apud ipsum? Nam sive irascor, vindicari possum hac voce quam contra ilium habeo, sive imputare indulgentiam volo, plus ili i praestitero si scierit (me scire) se fecisse. Cur ergo non respondí? Iam videor 6 esse h(a)ec β 7, 2 lac. ind. SB3 3 desinite (ex -it) A 4 citare Aer. : -ate A (ex ciuit-), β 8, 2 accidere Ρ : acced- A ß 5 nimis add. Opitz : diligenter Watt : u s q u e ad m o r t e m tempt. Wi. 6 alterum Opitz : alia A ß 9, 1 in add. ed. Leid 2 cui SB1 : q u o d A ß 4 enim Ro. : etiam A ß 10, 3 ne ipsi quidem Ro. : nec siq- A B C : nec sic q- D ne sic q- Sch. 9 m e scire add. Watt se fecisse del. Wi.

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 328.6-15

12

13

p. 291

14

15

259

iudicibus reddidisse rationem. Sic enim causam agebam: ' N o n respondeo filio nimium curioso. Q u i d est enim utique cur indicare necesse sit? N o n respondeo [nunc] quoniam sic instat.' Adiciebam hue: 'Nihil respondeo q u o n i a m nihil certi scio. N o n respondeo quoniam n o n credo aliquid dicenti. N o n respondeo q u o n i a m adhuc quaero. N o n respondeo q u o n i a m hoc inquisitioni meae non expedit. N o n respondeo q u o n i a m ( n o n ) illum ut interrogarem torsi. An vero p a r u m iustas saeviendi causas h a b e b a m adversus cubicularium? D o m i n u m suum non defenderat, non servaverat, nesciebat quis d o m i n u m suum occidisset.' Sed si a r g u m e n t u m ex his trahimus, non est maius contra filium m e u m silentium quam pro ipso quod accusavit, quod detulit. Irascor quidem huic eius pertinaciae; sed q u a n d o q u e vindicabo, q u o m o d o fas est, q u o m o d o oportet. Verumtamen qua fiducia fecit q u o d me n o n timuit offendere! 'Iudices' inquit 'cum te absolverunt dementiae, hoc iudicaverunt, a filio fratrem videri occisum.' Nihil minus: n a m si filius meus fratrem occidisset, pattern impie accusaret, demens eram ( n o n t a m ) q u o d non respondere t a m curioso poteram q u a m si vivere cum | eo quem cruentas m a n u s habere sciebam. Erit ergo adeo non d a m n a t i o ista filii mei ut possit videri e d a m absolutio. Haec ego de causa dico ipsius. Permittetis mihi in summa parte causae uti etiam persona mea. Ego istum si filium meum occidisset defenderem? Qualem me patrem iudicatis? Asperum? Et ego p r o filio mentiar? Mitem, indulgentem? Et ego non vindicabo illum qui occisus est? Inter liberos haec una differentia est apud a n i m u m patris, quod semper maiorem locum habet is cuius miseremur. Ñeque hic sane meruerat ut a me nisi innocens defenderetur: reum me detulit,

1 1 , 4 n u n c del. Obr. 5 hue Ro. : huic A ß 9 n o n add. Wi. 13, 2 iudicauerunt D : ind- A B C 4 - 5 ( n o n t a m ) {Ro.) q u o d non (otn. A) respondere t a m curioso (Obr. : furiose (for- A) Aß) Hâ.1 5 viverem Obr., Ha.1 (cf. SB1)

5

5

5

5

260

M. FABII QUINTILIANI

sordes mihi induit, ad iudicem vocavit. Sentiet hoc quale sit cum testamentum scribam, sentiet cum frustra indulgentiam 16 meam requiret. Quid est ergo? Men tiri ne iratus quidem possum: est filius contumax, est patris sui accusator, sed fratrem non occidit. Neque ego istum in ulla alia parte absolvendum puto, nec hodie veni in hoc iudicium tamquam advocatus. Nihil rogabo, nihil deprecabor: illud tantum meae pietatis gratia, meae tantum conscientiae causa faciam, ne videar istum silentio pressisse. 17

5

SERMO Ne quem vestrum ducat ilia species, ut videatur hic esse aliquid momenti habiturus apud iudices | si miserabilem se fecerit, si amisso altero filio deprecatus fuerit pro iuvene. Sunt ista in aliis causis potentia; hic pater, nisi propior securo est in hoc iudicio, mentitur pro filio: non tarn illi opus est opera advocati quam fide testis.

p. 292

5

329 Sepultura tyranni qui se occidit Qui tyrannum occiderit, in foro sepeliatur. In pestilentia responsum est tyrannum occidendum. Ipse se occidit. Petunt propinqui ut in foro sepeliatur. 1

DECLAMATIO Ingens calumnia! Pudet me, hercule, meae actionis. Nunc ego negabo? Quid si ostendero eum qui civitati libertatem abstulerit, qui leges sustulerit, qui templa violaverit, qui 15, 6 frustra Ha.3 : tristitia (-am ß) Aß : del. SB1 Ri. : prior Aß 329

1 , 2 - 3 nunc ego negabo] cf. SB1

17,5 propior

5

DECLAMATIONES MINORES 328.15 - 3 2 9 . 6

2

3

4

5

6

261

iniuriis nostris iram d e o r u m immortalium commoverit, tyrannicidam n o n fuisse, multum alioqui effecisse oratione mea videbor? Interpretanda nobis legis ipsius voluntas est, quid spectaverit ille qui constituebat diligenter, ut res est, et alte exquirendum atque eruendum? Ego mihi arbitror, iudices, pauca p r o legum latore esse dicenda, ne tarn obscure hoc occulteque scripsisse videatur. An non est | hoc omnibus, qui m o d o ad intellectum sermonis pervenire possunt, lucidum atque manifestum, eum qui legem ita composuerit, ut si qui t y r a n n u m occidisset in f o r o sepeliretur, locutum de duobus? N o n intellegit aliquis alium esse eum qui occidat, alium qui occidatur? Argumentis scilicet agendum est et in exemplum adferendae aliae quoque leges. Dicam nunc ego: 'qui pulsaverit aliquem iniuriarum teneatur, nemo tarnen tenebitur qui se ipse pulsaverit'? N a m illud quidem ridiculum, ut opinor, omnibus vobis f u t u r u m est, si in exemplum p r o x i m a m similitudinem adduxero, ac negavero teneri lege ulla eum qui se occiderit. Est p o r r o hoc manifesto reprehendendum, si ad eos existimemus pertinere praemia ad quos poenae ( n o n ) pertinent. [[Bene scilicet de re publica meruit quod aliquando finem imposuit h a r u m calamitatium; illi scripta lex est. N o n ille qui c o m p o n e b a t haec iura sic locutus est: ' N o n est satis ei qui servitutem rei publicae detraxerit, qui monstra haec quibus libertas laborat (sustulerit), qui homines adversus deorum h o m i n u m q u e iniuriam natos et in exemplum scelerum constitutos q u o magis ea odissemus occiderit, dum vivit tantum honorari. N o n sufficiunt magistratus, nec satis sunt tituli: h a b e a t u r aliquis etiam morti h o n o r , et ad exemplum posteritatis ostendatur in foro sepulcrum, ne quis audeat tyrannus esse, ut omnes homines monumentis huius sciant quibus praemiis adversus tyrannos tyrannicidae armentur'? 2, 2 et Aer. : ut A ß 5, 3 poenae] se. homicida Obr. 5 c a l a m i t a t u m i Iiis β 8 sustulerit add. Watt ad Bu.

non add. adversus]

262

ρ. 294

M. FABII QUINTILIANI

7 Ita n u n c hic t a m q u a m bonus civis, ita t a m q u a m liberator huius civitatis h o n o r a b i t u r ? Sic | est hercule, iudices, sic est: si hune civitas n o n habuisset, serviremus etiam n u n c et gravissima illa t e m p o r a quae diu passi sumus sustineremus. 8 E x p e c t o mehercule ut cuiuslibet impudentiae f a c c u s a t o r e s f sic q u o q u e opus eius augere atque exaggerare conentur: 'Occidit tyrannum non hunc vulgarem et usque ad nomen t a n t u m n o c e n t e m : plus aliquid q u a m ceteris constituamus. 9 O c c i d i t tyrannum crudelissimum, saevissimum, expugnatorem n o n pudicitiae m o d o et p a t r i m o n i o r u m n o s t r o r u m et principum huius civitatis, sed templorum o m n i u m et caerim o n i a r u m , nec hominibus magis quam diis immortalibus invisum.' Vera sunt quidem ista, iudices; sed si velimus suum titulum reddere liberatoribus nostrae civitatis, ilium

1 0 dii o c c i d e r u n t . J N o n enim contenti advocati partis adversae h a c legis calumnia, etiam bene meruisse eum de re publica nostra dicunt quod audito responso ipse se percussit. E g o p o r r o etiamsi confiterer plurimum eum rei publicae morte sua praestitisse, non tamen inter beneficia ducerem iniuriae finem. N u n c vero quis ignorât q u a m multae eum necessital i tes ad exigendas a se ipso poenas impulerint? Si t a n t u m h o c dicerem: cum salus esset proposita civitati h o c f s i l e n t i o f , ut tyrannus occideretur, quis non n o s t r u m in arcem rueret, quis non subderet faces, quis non c o n c r e m a r e pestem illam rei publicae vellet? Vidit á n i m o s nostras, vidit impetum. N o n enim vulgaria sacramenta ducebant, nec sicut adversus ρ. 295 alios I tyrannos [tenebat] iniuriae t a n t u m dolore urgebamur. Incredibile est quid non ausura fuerit libertatis et salutis 1 2 necessitas. I Q u i d enim dicam quam invisus ille diis i m m o r -

8, 1 accusatores] adsectatores SB1 : fauto- Ha.2 : aucto- Wi. 10, 2 hac Aer. : ac A sub lin., β 4 rei Aer. : re A : re β 11,1-2 si ... dicerem (inter cruces W/.)] spectant haec ad 12 age ìllud (quid) si coni. Wi., fort, recte 2 silentio] scilicet pretio Obr. 3 - 4 ruere . . . subdere Sch. 7 tenebat del. Obr. (cf. Watt)

DECLAMATIONES MINORES 329.7-17

13

14

15

p. 296 16

17

263

talibus fuerit? N o s non ferebant et patientiae nostrae irascebantur.J Igitur si h u n c t a n t u m vitasset i m p e t u m , nihil tarnen ipsi deberemus. Age illud, q u a m q u a m demens et sceleratus et furiosus, n o n vidit, effugere se non posse, q u a n d o eum dii immortales mori vellent? Pestilentia innocentes rapiebantur. N o n mehercule aliam fuisse causam, iudices, existimo q u o d h u e deducti sumus. Q u i d ( e n i m ) ? In ilia labe totius civitatis dii immortales n o n t a m tacite intellegi q u a m publicari p o e n a m tyranni voluerunt. Parum existimaverunt si ilium alius occidisset. N e quis itaque existimet ultionem n o s t r a m t a n t u m ad ánimos h o m i n u m pertinere. Illam, illam ego, iudices, iam n u n c video pestilentiam. N a m si fuit causa m o r b o r u m q u o d hom o in civitate nostra, sua t a m e n mente suoque proposito arcem occupasset, q u o d libertatem abstulisset, q u o t a n d e m m o d o ulciscentur dii immortales id q u o d nos fecerimus? C o r p u s illud o m n i b u s sibique ipsi d a m n a t u m publicis scilicet exequiis efferemus? H o c agite: d u c a t u r ingens funeris p o m p a , eat primus senatus et o r d o ille sanctissimus, q u a m q u a m recepta m o d o libertate laetus, vultus tamen habitusque ad maestitiam t r a n s f e r a t ; t u m m a x i m a m u l t i t u d o equitum, universus denique | populus lustret atque a m b i a t rogum. Adiciamus et lacrimas: 'perdidimus tyrannicidam et vindicem rei publicae et libertatis auctorem!' Tum d o m u m reversi n a r r e m u s liberis nostris: 'haec virtus habet praemia.' An aliquis etiam rostra conscendet et, qui s u p r e m u s claris civibus h o n o r h a b e t u r , advocata populi contione laudes eius quem in f o r o sepulturi sumus concinet? Audient haec dii immortales, qui nos pestilentia liberaverunt, qui gravissimos 12, 5 post vidit dist. SB¡ 13, 3 enim add. SB1 (post quid ? interrogatio sequi debuti) 3 - 5 in illa . . . voluerunt] omnibus manifestum esse voluerunt pestilentiam tyranni fuisse poenam publicari SB- : -re A ß 14, 1 nostram tantum Ro., Rr. : t- n- A ß I S , 5 tum Gron. : dum A ß equitum Ro., auct. Gron. : qu(a)eque dum A ß 17, 1 haec A marg. : hoc β

5

5

5

5

5

264

M. FABII QUINTILIANI

m o r b o s propitii miserunt? Si ulla est dicenti fides, iatn nunc in h a c cogitatione atque in h a c rerum imagine versatur mens mea. E x ilio succenso tyranni r o g o surrecturi mihi protinus m o r b i videntur: et q u a c u m q u e feralis ille ignis in civitatem diros illos atque execrabiles diffuderit fumos, gravem quandam pestilentiae n u b e m supra d o m o s nostras a c tecta sessu1 8 ram. Q u a e t u n c responsa petituri sumus, q u o d auxilium, homines qui h a n c q u o q u e diis immortalibus iniuriam facimus, ut videantur salutare illud rei publicae responsum pro tyranno dedisse?

5

330 Abdicandus qui alit adulteram matrem Crimine adulterii repudiavit quidam u x o r e m , ex qua iuvenem h a b e b a t filium. Adulescens accessit ad patrem et ait amari a se meretricem. Dedit illi pecuniam pater. Ille matrem egentem alere coepit, patre ignorante. C o m p e r i t pater et o b h o c abdicai filium. | p.297

1

5

DECLAMATIO

N o n ignoro f e x p e c t a t i o n e f criminis m e onerari ex h o c praecipue, quod abdicat indulgens pater. Itaque ne illa quidem dicere quae initio defensionis sollemnia ceteri h a b e n t possum: 'Ecquid peccavi? N u m q u i d luxuriatus sum? N u m quid b o n a paterna consumpsi? N u m q u i d meretricem a m a 2 vi?' C u m eo mihi patre res est qui remissurus h a e c fuit. Utinam profutura ista frugalitas esset apud p a t r e m ! N u n c

6 ciuitate β 8 pestilentiae Bu. : -lem Α 1 β : -lemtem A 2 : ( a c ) pestilentem Sek., Fr. 330 Sch.

1, 2 in purgatione SB1

3 abdicat A 2 : -ans Α 1 β : -avit

5

DECLAMATIONES MINORES 329.17-330.7

3

4

5

p. 298

6

7

265

omnis iudicii scaena, o m n e periculum meae dignitatis ex hoc oritur, q u o d pecuniam n o n meretrici dedi. In haec enim, ut opinor, omnis criminatio divisa est patrie, q u o d m a t r e m aluerim, q u o d talem, q u o d patre ignorante, quod sic. M a t r e m alui. Blandior mihi adhuc, pater: erat q u o d in me laudari posset, si ( a l i u d ) aliquid obiceres. Itaque defensionem huius partis iucundam praeteribo, ne q u a m quaesisse videar occasionem qua de meis laudibus loquerer. Sed repudiatam tamen crimine adulterii alui. Satis erat mihi respondere, iudices: istud, qualecumque est, ad filium n o n pertinet. Mariti mores excutiant, mariti severitatem desiderent: liberis satis est q u o d nati sunt. Et hercule facilior mihi vindicandi potestas ab isto crimine est quod non est litigatum, non est quaesitum, non est p r o n u n t i a t u m maledictum fuerit an crimen, conscientia mater discesserit an verecundia, vana te suspicio an | certa aliqua p r o b a d o ad hoc duxerit. In u t r u m q u e me ratio ducit. Aliquid audisse te credo: repudiasti. Nihil certum manifestumque cognovisse te credo: t a n t u m repudiasti. Q u a l e c u m q u e tamen istud est, non mediocrem habet m o r u m s u o r u m defensionem vel ipsam egestatem. Illa prostituta, quae se o m n i u m amoribus permisit, fame iam perisset nisi filium habuisset. N e q u e ignoro mea vel tarditate vel verecundia factum q u o d mihi causa matris meae hie agenda est, quod t a m sero, q u o d nunc d e m u m , p o s t q u a m ipse d u m misereor offendi. Utinam dicere apud te voluisset ilia quae mihi cotidie ait: 'ita ego adultera hoc tempore, in hac potissimum aetate, post filium, et post filium iuvenem?' Adfirmat ideo se cibos accipere, ideo protrahere vitam, ut tibi de pudicitia sua liqueat. Sunt ista 3, 1 haec Wi. : hac A ß : hoc Pith. 4 laudare C D (aliud) aliquid SB2 : aliquid A ß : aliquid ( a l i u d ) Aer. 5 partis Aer. •. patris A ß 6 qua (ex q u a e ? ) A : qu(a)e B C : q u o D 5, 2 facilior Sek. : -lius A ß isto SB' : ipso A ß 4 conscientia Gron. : constan-Aß 5 vana Bu. : u n a A ß 7, 1 dicere tempt. Wi. (id dSch.) : ad- A ß 2 ait] num delendum?

5

5

5

5

266

M. FABII QUINT1LIANI

quae movere te quoque potuerint. E g o tarnen in praesentia, omissa omni defensione, illud respondere contentus sum: 8 qualemcumque alui. ÏQuantulum est enim quod praestiterim ego illi, etiam invidiosae pietatis filius? N o n plus in matrem contuli quam quod patereris datum esse meretrici.] 9 Sed clam et ignorante te. Unde mihi tantam felicitatem ut h o c crimen sit? Volo itaque interrogare, praesentibus his quos habemus iudices, quid fieri oportuerit. R o g a r e te debui? E x o r a t u s igitur fuisses si petissem? H o c responde, h o c adnue, et crimen confitebor. Aluisses ergo si scisses. Credo. Quantulum enim erat cotidianam stipem et h o c exiguum p. 299

quo anima in posterum diem prorogaretur | praestare filii 1 0 tui matri? Etsi h o c animo fuisti; tu voluisti, tu dedisti. N e c enim cuiquam credibile videri potest ignorasse te an ego vere amarem. M e sine dubio et verecundia et metus inhibuit aliquatenus verum statim dicere. Sed cum pecuniam acciperem, illae me subierunt cogitationes, quam indulgenter, quam prudenter faceres, ut infelicem feminam aleres, nec 11 videreris in gratiam redisse. 'Tu tarnen' inquit 'mentitus es patri et amorem meretricis finxisti.' Ita innocentior eram si verum dixissem? Piena est huiusmodi artibus vita, piena sunt etiam theatra: circumscribuntur et servorum artibus patres et mendaciis filiorum, et ignoscunt cum meretricibus pecunia datur, cum aliqua a lenone redimitur ancilla. Dixi a m o r e m esse meretricis, acceptam pecuniam matri dedi. Innocentior ergo eram si pecuniam matri petitam meretrici dedissem? 12

Possit videri sine dubio durum et asperum me, cum ipse sim in periculo, etiam ( p r o ) alio rogare; quaecumque ta-

6 potuerint Aer. : pote- A1 β : poterunt A 2 : -rant Ro. 9, 1 felicitatem] cf. SB 1 5 adnue A 2 : adne A 1 C : ad ne D : ad necem (ora. et) Β 10, 1 etsi SB3 : et si Aß : et tu coni. Wi. fuisti Aer. : fuit A ß tu (pr.)] si Sek., Gron. 3 me ora. β 4 cum Ri. : ut Aß 1 2 , 1 - 2 possit... rogare] cf. SB2 2 pro add. Aer.

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 0 . 7 - 3 3 1 . 2

267

men occasio, quaecumque tamen nécessitas est, si iam ego offendi, si quid quod parum simpliciter rogaverim irasceris, illam commendo miseram: non ut reducás (fuit ista spes aliquando, et forsitan, si felicior essem, maneret [illud] adhuc), ( s e d ) , quod egens et abdicatus necesse habeo depreca13 ri, ut alas, etiamsi irasceris. Qualem enim miserae illius existimas vitam, cum cibos cotidianos petit et semper in posterum egens est? Equidem vereor, iudices, ne post hanc meam calamitatem, quam praesertim excepisse me propter misericor|diam sui credit, finiat invisam diu vitam et cibos accipep. 300 14 re desinai, etiamsi dabis. N a m si perseverabit (rogo ignoscatis, etiamsi hoc forsitan apud animum patris mei asperum videri possit), haerebo miserae comes cotidiano labori.

331 Bis damnatus iniuriarum tertio absolutus Qui capitis reum non damnaverit, ipse puniatur. Qui ter iniuriarum damnatus fuerit, capite puniatur. Bis damnatus iniuriarum tertio a quodam postulatus absolutus est. Agit cum accusatore tamquam capitis accusatus. 1

SERMO Bis damnato huic demus oportet patronum; nam etiamsi proxime absolutus est, bis tamen damnatus est.

2

DECLAiM A T I O 'Qui capitis accusaverit neque damnaverit, ipse capite puniatur.' Lex haec est qua iudicium continetur, haec est qua

3 occasio ... tamen om. β quaecumque tamen del. SB1 6-7 illud del., sed add. Aer. 6 maneret A : -rem β 14, 1 perseverabit Aer. : -auit A C D : -auerit Β 2 patris Aer. : fra- A β

5

5

268

3

4

5

6

7

M. FABII QUINTILI ANI

ego istum accusem, haec est quae utrumlibet horum occisura sit. Ergo hac lege sola accuso. Nemo dubitaverit hanc legem esse iustissimam; sed quas causas habeat postea dicam. 'Non accusavi te' inquit 'capitis sed iniuriarum.' Primum igitur hoc intueri vos oportet: | si quid damnatione, si quid ultione dignum non habet ius suum, debet iudex sequi fdebet sequif proximum. Nulla tanta Providentia potuit esse eorum qui leges componebant ut species criminum complecterentur; nam et semper caventes nequitia vicisset et ius ita multiplex atque diffusum esset ut pro incerto haberetur [ignotum]. Fecerunt ergo ut rerum genera complecterentur et spectarent ipsam aequitatem. Multa ergo invenientur frequenter quae legum verbis non teneantur, sed ipsa vi et potestate teneantur: quale hoc est. Sane enim concedam in praesentia tibi non fuisse illud iudicium capitis, si tamen eandem vim habuit quam iudicium capitis, eandem poenam habere debet. Fingamus enim plura esse scelera, sicuti sunt, quae morte punienda sint (nam cum lex edam eum qui falso accusaverit occidi velit, manifestum est occidendum esse eum qui tempia incenderit, occidendum esse eum qui patriam prodiderit): quomodo non interest qua lege harum accusaveris (quoniam id demum iure de quo quaeritur comprehensum est, ut qui capitis accusaverit poenam patiatur), ita nihil interest quod genus iudicii fuerit si eventus eodem rediturus fuerat. N u m igitur dubium est quin hic pro quo loquor, si esset iniuriarum tertio damnatus, periturus fuerit? Extra quaestionem est. Quid ergo? {Non capitis) accusa-

331 2, 4 - 5 occisura sit 3, 3 ius suum (ius tum Rane.) del. Rane. : (simile), d- s- coni. accusaverit (nec damnaverit) Ri. : dam(p)natum A ß

A : -a est C D : est Β sola om. Β Ri. : iustum A ß 3 - 4 debet sequi Wi. 4, 3 ignotum del. SB3 6, 3 Ro. 7, 3 ( n o n capitis) accusatum

DECLAMATIONES MINORES 331.2-11

p. 302

269

tum eum e x i s t i m a n o p o r t e t cui d a m n a t o capitis p o e n a imminet? N o n pecunia multabitur, non ignominia, non d a m n o 8 iuris alicuius. Q u i d ergo futurum | erat? Ut occideretur. Q u i d interest h o c qua lege, quid interest q u o genere iudicii? Fieri non potest ut hic capite periclitatus sit et tu non capitis accusaveris. 9

Praeterea quam putamus fuisse causam conscribendae legis huiusce? H a n c enim cum excusserimus, apparebit in istam q u o q u e partem satis esse cautum. 'Si quis capitis accusaverit et non damnaverit, ipse capite puniatur.' H o c , opinor, illi ¡ustissimi legis huiusce latores spectaverunt, ne quis impune alteri periculum adferret. Homicidii genus putave-

5

5

1 0 runt petere spiritum hominis quem occidi non oporteret. Tu h o c fecisti: accusasti i n n o c e n t e m ; si tibi creditum esset, periturus erat is quem accusasti. Iudices eodem tempore de te pronuntiaverunt. N o n potest o m n i n o ita circumscribi religio et severitas iudicii ut non p o e n a m det pars utralibet. H o c absoluto qui periturus fuit, c o n t i n u o id q u o q u e consecutum est, ut tibi esset poena patienda. 11 'At enim [tertio] tantum iniuriarum accusavi [et tu bis iam damnatus eras iniuriarum].' Quid interest quae res fecerit istud capitis iudicium? N a m et tu crimen gravius obiecisti quam priores obiecerunt. Vis scire q u a m h o c verum sit? Semel (et iterum) iniuriarum d a m n a t o ignoscitur: illud morte dignum videtur, si is qui bis iam damnatus est iniuriam fecit. Iam h o c tale videtur quale h o m i n e m occidere. Ergo tu id obiecisti quod lex morte dignum putavit, quod lex capite taxavit; capitis ergo accusasti.

9, 6 num alteri (innocenti)? 10, 4 non A : nec β ita Aer. : ista A ß 11, 1 - 2 tertio et et tu . . . iniuriarum del. SB2 1 iam om. A 3 nam] sed exspectarem 5 et iterum add. SB1, auct. Aer. 6 tertio (-ium Sch.) post est add. SB1 iniuriam Aer. : -arum Aß

5

5

270 12 p. 303

M. FABII QUINTILIONI

H o c loco iure depulsi ad convicia confugiunt. 'Bis tamen iniuriarum damnatus est.' Poterai mihi | satis esse quod tertio absolutus est. Sed animadvertitis quales inimicitias sortirne sit: scitis illum iam innocentem accusari solere. Sed facilius fuit ut traheret aliquid gratia, dum id fieri sine periculo

5

13 videbatur; ideo intentius iudices pronuntiaverunt posteaquam talis pugna commissa est in qua perire alteri necesse sit. Omnia igitur eius tulit qui reus capitis accusatur, periculum, sollicitudinem: debet consentire iis etiam ultio. 14

SERMO Haec ab accusatore existimo satis dicta; contra illa:

15

PARS A L T E R A DECLAMATIO

Lex eum qui capitis accusant ñeque damnaverit capite puniri iubet. Capitis iudicia certa sunt et vim suam habent. Semper capitis iudicia sunt iis legibus constituía quibus nemo potest damnari plus quam semel. Habent suam formam, suum judicium, numerum suum, quaesitorem suum, sua 16 tempora, sua nomina. Responde igitur mihi tu qui accusatum te capitis esse contendis, qua lege fueris reus. 'Iniuriarum.' Hie iam ipsos interrogare iudices possum an iniuriarum actio capitalis sit. Sed quid habeo quare interrogem iudices? E x te ipso quaero iniuriarum damnatus utrum occidatur. N o n ut opinor eius te futurum impudentiae ut hoc p. 304 contendas. Alioqui dicam: | damnatus es semel, damnatus es iterum; non esse hoc capitis iudicium vel ex h o c solo apparet, quod vivis.

13, 2 alterum Β (ex aliquem), CD 16, 6 ut del. Gron. . es A2 : e s t . . . est Α1 β 9 uiues Α1 β

7 es

5

5

DECLAMATIONES MINORES 331.12-20

271

17

'Sed idem' inquit 'effectura res est q u o d si capitis d a m n a tus esserti, et p r o x i m o iure u t e n d u m est et similitudine quad a m legis.' Hic iam desinit privata esse lis. N a m si accusatori licet constituere iura et leges ferre, si q u o d antea fieri per p o p u l u m , per senatum licebat, constituitur inter subsellia p r o dolore cuiusque vel p r o auctoritate, supervacua erunt suffragia, supervacuus tantus ambitus in constituendo iure. 18 N o n de eo quaeritur a p u d hos, an a e q u u m sit; nos venimus in iudicium quaesituri hoc solum, an ego ista lege tenear. 'At oportet et iustum est ea quae similia sunt simili poena contineri.' Adhibe senatum, adhibe p o p u l u m . E m e n d a n d u m sit f o n a s s e ius: hoc interim vivimus, hoc utimur. [[Multa autem iura decipiunt, ñeque ideo conscripta sunt ut ignorantia fallant.J 19

5

5

SERMO H o c est illud commune, ut dicebam vobis, cum scripto et volúntate.

20

p.305

DECLAMATIO Sed fingamus, ut has demus delicias, ut simili lege (simili p o e n a ) u t e n d u m sit. Quid hic simile [dixit]? N a m illa lege aliud genus actionum, alium quaesitorem, non eadem tempora, ( n o m i n a ) non paria. 'Sed peri|culum par.' H o c si fit actione iniuriarum, sane aliquam similitudinem habere videatur. Interrogo enim te, an si ego, qui tecum iniuriarum egi, semel obiecissem tibi hoc idem crimen et tu antea damnatus non esses, num capite fueris periclitaturus. N o n , ut opinor. N o n ergo ego feci ut tu capite periclitareris, sed í 11 í

18, 4 adhibe utroque loco Obr. : -es A ß : -eas Aer. 5 - 7 multa . . . fallant ita seel. SB\ auct. Wi. 20, 2 simili poena add. SB' 3 dixit del. SB1 n a m Sek. : iam A ß 5 n o m i n a hie add. Ri., alibi Aer. 7 an del. Wi., fort, recte 10 n o n Aer. : n u m A ß

5

10

Ill

M. FABII QUINTILIANI

21 qui te ante bis damnaverunt. Neque enim senectutem adfert summus dies, sed longus ordo vitae, nec ebrietatem facit ilia potio post quam concidendum est, sed tempestivum convivium et aviditas nimia. N o n ergo mea actione effectum est ut periclitareris, sed illis actionibus quibus iam damnatus es. 22 'Sed absolutus sum' inquit 'tertio.' Viderimus quantum hoc ad gloriam t u a m pertineat; interim, damnatus es saepius. Etenim de petulantia tua hoc illi primi iudices senserunt, hoc secundi senserunt; nunc absolutus es. Nihil de religione eorum qui pronuntiaverunt querar: erant tarnen 23 quae te adiuvarent. N o n illud dicebatur in iudicio: 'non est hie talis in quo petulantia credenda sit: modestos mores habet, nemini u m q u a m fecit iniuriam', sed dicebatur illud: ' N o n iam iniuriarum petitur ultio: capite periclitaturus est. Etiamsi quid commisit, satis tarnen poenarum dedit.' Ipsa hac sollicitudine circumscripsisti misericordiam iudicum, si alterum occisuri erant. 24

5

5

5

(SERMO) In summa parte aestimabitur cui homini et quanta ultio petatur. |

p. 306

25

(DECLAMATIO)

Ultio quae petitur? Quae adversus homicidas scripta est, quae adversus eos qui ter iniuriarum damnati sunt scripta est. Neque ego ignoro unde isti hic animus. N o v a enim spes fecit hanc litem: h o m o alioqui petulans quaerit q u o m o d o impune occidat, q u o m o d o manibus suis permittat omnia. H o c ergo Privilegium habeant qui bis iniuriarum damnati 26 sunt, ut tertio accusari sine periculo non possint? H o c 22, 3 hoc] quod Ro. 2 3 , 4 iam A 2 : tam A 1 C D : tamen Β (ex con.) 2 4 - 2 5 S E R M O et DECLAMATIO add. Pith. 2 5 , 3 ter Gron. : bis A ß 4 nova Ro. : non A ß 8 non del. velit Wi. sine causa (nec sine periculo fuertnt rei)

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 1 . 2 1 - 3 3 2 . 3

273

aequum mortalium videri cuiquam potest? Vivit ille qui fsemelf iniuriarum damnatus est, qui duabus partibus pérît civitati, quem petulantia sua morti iam prope admovit: hie occiditur qui questus est? Utinam mihi contingeret apud eosdem illos iudices causam dicere qui istum absolverunt, homines mites et miséricordes, et qui turpissimos quoque cives tarnen servare maluerint!

5

332 Divitis et pauperis t e s t a m e n t a Pauper et dives amici erant. Dives testamento alium amicum omnium bonorum instituit heredem, pauperi iussit dari id quod ille sibi testamento daret. Apertae sunt tabulae pauperis. Omnium bonorum instituerat heredem. Petit totam divitis hereditatem. Ille qui scriptus est heres vult dare tantum quantum in censum habet pauper. | p.307

1

5

DECLAMATIO

Si ad votum meum, iudices, fata cessissent, optabilius fuerat mihi ut is de cuius bonis contendimus esset heres meus. Ad hanc igitur petitionem invitus et tristis et flens venio. 2 Viderimus enim postea de iudieiis; interim non dubitabitur uter ex nobis ilium magis amaverit. Postea iura excutiam, postea scriptum interpretabor; interim, quod ad utriusque nostrum animum pertinet, non esset inter nos quaestio si utrumque eodem titulo reliquisset heredem. 3 Narratio

2 6 , 2 semel (et iterum) Obr. : bis Gron. : (plus q u a m ) semel Dingel 4 quem Gron. : qui A ß 5 qui Ρ : quia A ß 8 maluerunt β 332

2 , 3 adorn. A 1 β

5

274

M. FABII QUINTILIANI

H a b e t autem h o c i n c o m m o d i paupertas, q u o d quotiens ad amicitiam superioris accessit, adfert aliquid dubitationis fide an utilitatibus amet. Officia adversus se m e a noverat dives, adsiduum me haesisse lateri suo sciebat; tenuitas mea adferebat h a n c ei dubitationem, ut posset quaerere an istud 4 amicitia fecissem. Itaque cum sciret m o r t e m esse quae de animis diceret verum, testamenta quibus o m n e m adfectum fateremur, ita supremas tabulas ordinavit ut adversus me f d i c e r e f vellet a n i m o m e o . B o n a interim sua apud istum deposuit, dum sciri posset quid de ilio ipse sensissem. Dari mihi iussit id q u o d ego testamento m e o darem. Si cogitationem intra angustias facultatium m e a r u m tenuit, praeter id q u o d ingratus videri possem amicus, n o n multum eius inter-

p. 308

5 fuit quid ego scripsissem. Lectae sunt t a b u l a e m e a e : constitit fides amicitiae, o m n i u m b o n o r u m institutus heres erat, h o c planior animus meus q u o d sine exceptione. Igitur, | quod ad me pertinet, aperui pectus et conscientiam protuli et, qua rerum natura patitur, viscera paene mea in conspectu vestro sunt. Iste heres adhuc non ostendit testamentum. Sed scio non esse praesentis temporis disceptationem uter mereatur. Satis enim voluntas defuncti comprehensa tabulis est. Institutus es primo l o c o heres. N o n fació tibi istius honoris c o n t r o v e r s i a m ; quaeritur hodie quid debeas mihi. Si iudicia mea adversus amicum intra legatum stetissent, legatum a te repeterem. Heredem o m n i u m b o n o r u m h a b u i : h o c 7 ut sim postulo. Ut scriptum non esset, iudices, iniquum erat offerri mihi quantum h a b e o , t a m q u a m is qui defunctus est dari mihi iusserit q u a n t u m ego il li dare possem. Ingens autem horum differentia est: id mihi dari iussit q u o d ego illi

5

5

5

6

4, 4 dicere] iudicare Sch. : decernere vel decidere Ha.2 vellet del. vult, ut vid., Wi. 5 posset Wi., Ha.2 : -sit Aß 7 facultatum A2ß 8 possem SB2 : potest Aß : posset Sch. 5, 3 planior tempt. Ro. : plen- Aß 4 qua] arum ex quarum Β : quantum Rane.

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 2 . 3 - 1 2

8

9

ρ. 309

10

11

12

275

meo testamento darem. N o n habet in hoc interpretationem modus; q u a n t u m pensatione constat numerari potest et recipit c o m p a r a t i o n e m . Q u o d reliquit, q u a n t u m fieri potest, dari voluit. Eadem rei n a t u r a est. Itaque si il li pecuniam testamento meo legassem, pecuniam peterem, nec ferrem te dantem pro pecunia aliquid quod esset t a n t u n d e m . Si mancipium reliquissem, mancipium deberes, nec díceres mihi: 'accipe q u a n t o istud est.' Id dari mihi iussit q u o d ego il li darem. Quid ego autem d a b a m ili i ? Hereditatem. Quid peto? Hereditatem. Quid scripsi? Bona omnia. Q u i d vindico mihi? Bona I omnia. Voluit simile esse iudicium suum meo testamento, et q u o d a m m o d o invenit rationem qua posset iudicare post mortem. Istud vero quale est q u o d offers? Reliquit mihi dives amicus paupertatem? N o n statim de animo loquar; interim potestis p e r m u t a t a , ut sic dixerim, translataque invicem f o r t u n a aestimare ius. Fingamus enim hoc aliquem pauperem scripsisse de divite. Q u o m o d o causam explicamus? Alium fecit heredem, iussit amico locupleti t a n t u m dari q u a n t u m ipse sibi testamento daret. Sit inventum tale testam e n t u m quale est raeura: n u m ab herede t a n t a m pecuniam peteret q u a n t a m ipse possideret? N o n , ut opinor; n a m ne posset quidem dari. Sed illud succurreret: 'dari tibi iussit quod titulo testamenti dabas; dabas autem hereditatem. Nihil ultra hereditatem petere debes.' Atqui ius idem est, verba eadem sunt; nec cum personis lex m u t a t a est. N u n c ut a n i m u m quoque intueamur testantis: hocine ilium voluisse existimatis? Ideo inquisivit meam fidem, ideo

7, 5 - 8 n o n . . . voluit] obscura baec et fort, corrupta 6 'quant u m ' sic scribendum et post c o n s t a t plenius distinguendum coni. Wi. c o n s t a t Sch., Wi. : -tet A ß 7 q u o d Aer. : q u i d A ß : q u i d q u i d Dingel q u a n t u m fieri p o t e s t ] num delendum (exceptionem non intelìego)? 8, 1 ¡Ili A"Β : lile A ' , C [ex illi?), D 10, 1 l o q u o r coni. Wi. 11, 4 s u c c u r r e r e t Sch. : - u r r i t A ß 5 titulo A : -li B D : tibi C : tu illi Aer. t e s t a m e n t i Pith. : - n t o A ß . Aer.

5

5

5

5

5

276

M. FABII QUINTILIANI

vitae experimentis credere parum putavit, ideo in ipsum irrupit animum et penitus intuendam omnibus hominibus 13 mentem dédit, ut mihi hoc relinqueret quod habebam? 'Est 5 quare aperias testamentum, est quare omnem spem tibi in posterum excidas.' Sciunt propinqui mei nullum alium mihi cariorem fuisse, sciunt si qui alii fuerunt amici totam mentem meam deditam uni fuisse. Quid interest animi quantum 5 sit quod totum est? O m n i u m bonorum heres': quidquid p. 310 habui, quid|quid servavi, quidquid longae frugalitati superfuit. Accessissent huic testamento subitae opes, idem erat. Ñeque ego nunc divitias peto: paupertate consuevi, frugaliter vivere scio, nulla mihi gravis nécessitas est. Ilium, ilium 10 titulum amplector omnium bonorum. 14 Si quid inferi sentiunt, cognosce animum meum, sicut voluisti: tibi vixi, tibi moriturus fui, nulli alii in hoc pectore locus fuit. Hoc te omnium bonorum meorum heredem instituit. Post hoc testamentum dicat aliquis se mereri.

333 Pauper impensis divitis disertus Patronum optare liceat. Ingrati sit actio. Adulescentem dives pauperem impensis suis in Athenas misit. Redît ille disertus. Detulit divitem quidam reum proditionis et optavit patronum pauperem ilium qui divitis impensis profecerat. Egit pauper. Non tenuit. Accusatur a divite ingrati.

13, 1 - 3 'est ... excidas' diviti dedit SBJ 2 omnem (aliam) SB1 7 frugalitati Gron. : -itatis β : fragilitatis A 14, 3 hoc] anne hie {sc. animus) ? 333 2,59,4

in

thema om.O2

2 in

(studia)

Athenas Gron.

coll.

Veil.

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 2 . 1 2 - 3 3 3 . 5

1

p. 311

111

SERMO

Intellegitis huic adulescenti cum s u m m o respectu divitis agendum; ita d e m u m enim videbitur id q u o d fecit necessitate fecisse [si de illa queretur]. Et in t o t u m hoc servare in omnibus controversiis quae ingrati lege continentur debebi2 mus, ut hi qui rei sunt in ipsa actione ingrati non sint. | R a r o valde intervenient controversiae in quibus hoc quaeratur, an is qui ingrati reus est acceperit beneficium. Pleraeque, sicut haec, devertunt eo ut quaestiones habeant an quisquís acceperit beneficium et n o n reddiderit ingratus sit; an omnia quaecumque exigebantur praestare debuerit; an potuerit. 3 Gulosos figurarum ducet haec species, ut hic pauper imputet diviti t a m q u a m praevaricatus sit. Id autem si intellexerint iudices, vel propter hoc ilium d a m n a b u n t , quod praevaricatus sit, vel propter hoc, quod hodie certe, ubi patronus non optatur, accusat ilium quem vult videri praevaricatione dimissum. Ergo, quod ad m e u m consilium pertinet, hie invitus egit: ea quae dicenda accepit pertulit. 4

5

5

5

DECLAMATIO

Est videlicet, iudices, hoc quoque in potestate fortunae, ut in contrarium bona ipsa convertat. M a x i m u m me a divite accepisse beneficium, quod mihi consummare studia contigerat, quis negaverit? - cum interim m a x i m o r u m mihi malorum causam hoc ipsum attuili, quod videbar disertus: adeo ut si mihi exuere hanc partem persuasionis liceret, a m p u t a r e vocem et velut o m n e m usum loquendi perdidisse maluerim quam cum homine de me optime merito iam bis consiste5 rem. Et prioris tamen iudicii manifesta excusatio erat: iussus loquebar. Hodie quem m o d u m teneam actionis, quibus |

1, 4 si . . . q u e r e t u r del. SB3 si D : se A B C queretur Ρ : quaerB : quaerer- A : querer- C D 3, 1 gulosos Ro. : -sus A ß 4, 4 contigerit Fr. 8 maluerim Sch., Cron. : - r a m A ß

5

10

278 p. 312 6

7

8

9

p. 313

M. FABII QUINTILIANI

vocibus optime, ut iam saepe dixi, de me merito satisfaciam reperire non possum. Vera sunt enim illa quae dixit. Narratio Pauper ego natus et contra facultatium rationem mearum infelicis huius eloquentiae studiosus, huius liberalitate, huius opibus peregrina studia, clarissima exempla, otium, quo plurimum studiis confertur, sum consecutus. Utinam non usque ad invidiam! Nam mihi cogitanti cur integerrimum virum, optimum civem calumniator ille proditionis reum fecerit nihil succurrit aliud quod secutus sit quam ut ego agerem. Habebat enim ius optandi patronum, [et] hanc leges dederant potestatem: et forsitan quaerebat etiam contra absolutionem innocentis rei hunc colorem, ut videretur ideo dimissus quia ego egissem. Hoc ei certe non contigit. Reum offendi, non mehercule supervacua asperitate verborum (ab hac enim me, quatenus fides agendi permiserat, abstinuisse animum confiteor): sed perferenda fuerunt mandata falsa verum criminosa, conficta verum invidiae tarnen plena. Quodsi quid esse in ratione dicendi videtur, si quis me infestarti attulisse credit orationem, accedit hoc quoque gloriae optimi civis, quod me accusante absolutus est. Ingrati reus sum. De prima parte causae, iudices, non faciam controversiam, neque fas est: accepi beneficium, quantum maximum dare parentes liberis possunt. Non enim si fortuna infelicissima adhuc officia studiis meis dédit, non tamen ista animo praestantis aestimanda sunt. Accepi I pecuniam, otium, spem futurae in posterum vitae: infeliciter, etiamsi mihi hic defendendus fuisset. Accepi beneficium; ne illud quidem infitiabor: non reddidi.

5, 3 de me merito D : demer- A B C 6, 2 facultatum β mearum rationem BD 8 quod Aer. : quid A ß 7, 1 et del. Ro. 8, 3 hac β : hac ego A 9,4 adhuc Obr. : ad hoc A ß 6 otium Watt : votum A ß futurae Gron. : -am A ß 8 illud Aer. : -um A ß

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 3 . 5 - 1 5

279

10

N o n tarnen continuo sequitur ut ingrati lege teneatur qui acceptum beneficium n o n d u m pensaverit. Alioqui n e m o est qui non ( i n h o c ) calumniae genus possit incidere. N a m ut huiusmodi o m i t t a m t e m p o r a , statim certe ut ( a l i q u i s ) accepit beneficium accusari potest: n o n d u m enim reddidit. 11 Quodsi non c o n t i n u o ingratus est qui paria non fecit, superest ut illa nobis intuenda sint, an o m n i a praestari iis qui beneficium dederint o p o r t e a t ; an id de quo cognoscitis praestari oportuerit; ac postremo, an potuerit. 12

14

ρ. 314

N o n o m n i a esse praestanda etiam parentibus dico. Alioqui nihil est periculosius acceptis beneficiis, si in o m n e m nos alligant servitutem. N a m etiam scelerum, si ita videatur iis qui nos meritis obligavere, adferunt necessitatem. Q u a p r o p ter ilia in confesso erunt, neque facturum aliquid adversus rem publicam ex volúntate eius a quo beneficium acceperit eum qui acceperit, neque impium erga parentes necessitate tali futurum, neque inhonestum, neque ea quae fieri non poterunt praestaturum.

5

5

Q u o d si luce ipsa, iudices, clarius est, iam intueamur an h o c q u o d me praestare debuisse dicit praestari oportuerit. Fortior sic ageret: advocationem negare contra reum proditionis non debui; o p o r t e b a t non deesse legibus vocem, opor-

tebat I esse aliquem qui in summis rei publicae, ut tum vide15 batur, periculis excuteret veritatem. D i c e b a t u r proditor aliquis; c l a m a b a t delator: 'si mihi vox esset, si quid eloquentiae natura tribuisset, iam vobis ostendissem quae cum hoste c o m m e r c i a , quod discrimen totius rei publicae, quam haec omnia quae in conspectu sunt in ultimo periculo essent.' Hicine eum qui accusare posse videbatur tacere oporteret?

10, 3 in hoc add. Aer. 4 huiusmodi] tarn longa aliquis add. SB' 5 posset β 1 1 , 1 est om. β qui Scb. : quia A ß 4 praestari Aer. : praeset- ut vid., A" : interpraetari A 1 : pr(a)ecari BC,D(?) 12, 4 num adferantr 15, 6 accusare Gron. : -ri ABC,D(.?)

5

5

280

M. FABII QUINTILIANI

16 Mihi aliter agendum est. Ego utilitatibus publicis contra restitissem, ego ruere haec omnia supra me maluissem quam tanta merita asperiore ulla voce violare. Sed necessitati quid faciam? Lex optandi patronum ius dabat: me delator optaverat. Doce quid faciam. Delator ius habet. Contra omnem 17 meam deprecationem publica auctoritas nititur. Conscientia mehercule facere hoc viderer ac timuisse ne, si illi causae vox contigisset, in medium scelera prodirent. Ego vero suscepi causam, nec timui ne vincerem. Non igitur obicere debes mihi in quod coactus sum; illa quae fuerunt in mea potestàte, si deprehendisti, ostende: si vultus infestus, si vox incita18 tior, si quid ultra necessitatem. Neque ista ego imputo: non enim poteram, neque erat adversus innocentiam tuam ingenio locus. Itaque discessi a iudicio laetior quam reus ipse et velut editis necessitate operis ad gratulationem cucurri. Nec me ei in reliquum eximo tempus. Debere confiteor: da quem defendam, da pro quo loquar. Si quid adversus p. 315 illum nocentissimum delatorem invenire pos|sumus, impera quod vis, in quantumcumque tua ista vox est.

334

Proditoris accusator ex defensore Cum damnato proditionis patronus exulet. Adfuit reo proditionis. Absolutus est ille. Petit ab absoluto pecuniam quam pactus erat. Non dantem detulit reum proditionis. Damnavit. Petitur in exilium.

16, 2 ruere Wi. (vero ( m e r e ) iam Walter) : uere Aß vincerem Gron. : -rer Aß 5 in (pr.)] id Ro. : id (in) tempt.

17, 4 Wi.

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 333.16-334.5

1

2

3

p.316

4

5

281

DECLAMATIO 'Cum damnato proditionis et patronus exulet.' Damnatum esse proditorem certuni est, et hune fuisse patronum. Quomodo tamen defenditur? Quomodo proditorem defendit: hoc sibi persuaserat etiam ante experimentum, nullam esse ingenio suo malam causam. 'Non fui' inquit 'patronus eo iudicio quo damnatus est.' Si verba legis intueri velimus, nihil hoc ad praesentem cognitionem pertinet. Satis est enim probare et illum proditorem et te patronum fuisse quandoque. Sed videamus quid secuta sit lex. Non mehercule tantum putem providisse legum latorem quantum adversus te probamus. Patronum enim voluit exulare, non conscium. Illa prorsus locutus cum advocatis videtur: 'Sane suscipiatis alias temere | causas ubi privatae leges erunt et ad unius commodum pertinebunt; cum vero de proditione agetur, diligentius intuemini. Etiamsi vobis nihil ipsi confitebuntur, at hoc, si non satis momenti publica pericula habent, vestri respectu capitis inquirite.' Hoc igitur quod lege cautum est: proditor advocatum habuit [licet illi nihil profuerit]. Nunc vero quam necessario ex eventu ostenditur: proditor absolutus est. Has illi artes timuerunt, hanc calliditatem advocatorum. Constituit enim natura quaedam arma nequitiae per quae abducantur iudicum animi. 'Sed ipso' inquit 'iudicio quo damnatus est non fui patronus.' Volo interim sic agere tamquam nullam rei publicae iniuriam fecerit. Etiamnum hoc satis est: advocatus prodito-

334 1, 5 sibi Aer. : sic A ß 2, 1 fui Aer. : 2 uolumus BD 3, 3 illa] ita tempt. Wi. {at cf. 4 suscipiatis Aer. : -cipitis A ß 4, 1 q u o d SB3 : q u o d de sub liti. : q u o de Sch. •. de q u o Ri. 2 licet . . . p r o f u e r i t Wi. monitus 3 necessario SB3 : -ium A ß : attne - i a ? d a m om. A

fuit A ß 3 1 2 , 8) ABC, D del. SB3 a 5 quae-

5

5

5

282

M. FABII QUINTILIANI

ris fuisti. Fingamus igitur ampliatum fuisse iudicium et tantum primo iudicio patronum illum: nonne damnatio sequeretur quod omnino patronus fuisset? Non ergo tempus intueri debemus, sed causam, si h o m o idem est, si crimen 6 idem, si lex eadem. Putemus ab alio esse damnatum. Non enim proderit tibi istud quod imputas. Tunc enim díceres: 'ignoravi, et idem me quod iudices fefellit': nunc proditorem sciens defendisti. 7 Nihil dico de advocatione: testem perdidi. Tantane lucri cupiditas? Sic proditores corrumpuntur. Sic prorsus homo nocentissimus cum advocato suo locutus est: 'ego quidem prodidi, sed magnam pecuniam accepi: et tibi sufficit.' Quaeritis, iudices, quantum promiserit petenti? N o n potuit p.317

8 pro|ditor solvere. Ergo quantum in isto est, proditor vivit, nec vivit tantum, sed etiam insidiatur et ad hoc necessitate solvendi urgetur: addidisti homini nocentissimo pecuniae necessitatem. Unde temporum mutata condicio est? Pecuniam non accipiebas; ita nunc ille quod punitus est, merces huius vindicata est? [Pecuniam non acceperat.]

5

5

5

335

Infamis in novercam vulneratus Infamis in novercam cum patre peregre profectus est. Cum in latrones incidissent, fugerunt. Pater reversus adúlteros inclusos in cubiculo deprehendit. Occidit uxorem, adulterum vulneravit; is fugit. Postea vulneratus filius venit. Interrogava eum pater a quo vulneratus esset, lile a latronibus dixit. Curavit eum pater et reddit causas mortis voluntariae. Filius C D . 6, 1 - 4 non ... defendisti] cf. SB1 7, 4 suffecit A ex con. : -ficiet Morawski 8, 6 pecuniam non acceperat del. SB1 335

thema

6 reddit Aer. : reddidit Aß

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 4 . 5 - 3 3 5 . 5

1

2

p. 318

3

4

5

283

DECLAMATIO Adversus mala et iniurias fortunae et gravem plerisque vit a m u n u m natura remedium invenerat, mortem. N e c quisquam potest tarn crudelis legum lator fuisse qui hominem innocentem vita puniret, cum et hoc ipsum sit calamitatis genus, mori velie. Necessaria tarnen vestra cognitio est, [ut] non quia istud liberum esse innocentibus non oportet, sed quia multi sunt qui sic conscientiam emittunt; et ideo adiectum est d a m n u m sepulturae ne se putent | poenas effugisse. Ideo ego hanc vitam olim invisam tamdiu tuli donec filius meus sanaretur ne viderer aliqua conscientia mori velie. Mori volo. Nihil me commisisse manifestum est. Et iam satis rationem videor reddidisse. M o r i volo senex; habet suos vita términos, d u m m e m b r a sufficiunt, d u m in officio vires sunt. Q u o t a m q u a m q u e partem habeo viventis? C u m adhuc haberem uxorem, m a t r i m o n i o inutilis eram, nec mirum si quem concupivit iuniorem. Occidere adulterum non potui: non miraretur me mori velie si quis vidisset fugientem. Q u a m tarde feci! Felicissimus fuissem si me latrones occidissent. Accedit illud: filium habeo. Mori volo d u m salvus est, d u m ilium relinquere superstitem possum. Paene illum nuper amisi: quid f u t u r u m erat si non potuissem sanare? Bene dii quod leve fuit vulnus! N o n accidet hoc mihi iterum. Ego scio in quibus cogitationibus fuerim: si in maius periculum filius meus venisset, non expectassem vos ut perirem. N o n d u m de adversis loquor; haec ipsa me ad mortem ducunt quae ex voto contigerunt. Veniamus n u n c ad querelas. Infelix sum: peregre proficisci volui, ( i n ) latrones incidi, vivere me miror. Accessit dolor: a filio meo diductus sum. N o n queror de ipso: omnis

2, 1 ut del. Ro., Ri. : p u t o Watt 3 emittunt] évitant Scb. 4, 4 accidet A 2 C D : -dit A 1 : occidet Β 5, 2 in Ρ : om. A ß 3 diductus A 2 : dedu- A 1 β

284

p.319

M. FABII QUINTILIANI

mihi ratio adversus fortunam est. Intervenerunt latrones, non stetit mecum filius cum pro me pugnarem. Feci aliquid et ipse scelerate: solus reversus sum, tamquam scirem filium 6 salvum esse. Insecuta est alia fortuna: uxorem adulteram inveni. Quid accidere gravius huic aetati potuit? Velut exprobrare mihi visa est | Fortuna quare uxorem post iuvenem filium duxissem. E x eo quod deprehendi illud quoque colligo, diu adulteram fuisse: paulo ante profectus eram, statim in cubiculo adulter, tamquam sciret me non reversurum. 7 Quantum hinc ceperim dolorem (vel sic aestimate): deprehendi quod ipsos adúlteros puderet, tenebris absconderunt tamquam nefas. Non est hoc ad mortem satis? Adeo me laborasse iudicio ut nescirem quam ducerem! Adeo me nescisse quid in domo mea ageretur ut non fuerim deprehensurus nisi fugissem! Destituit me fides ilia quam speraveram fore solacium senectutis. Demens ego, cum talem haberem uxorem, peregre profectus sum, abducebam mecum etiam filium!

5

5

8

p. 320

Mori volo quia uxorem meam occidi qualemcumque. Licuit, scio, sed non semper ad animum pertinent iura. Occidere adúlteros lex permittit: ego mihi sic irascor tamquam 9 nefas fecerim. Aut si quid in hac parte consolari vultis, mori volo quod adulterum non occidi. Hoc tantum me dicere putatis, quod me non vindicavi? [quod] Nescio quis fuerit — et forte perstet hie mecum et quod has manus evaserit gratuletur. Quod non occidi? Vulneravi; ita ille et salvus est et beneficio meo vivet. Paenitet quod non ab adultero coepi: circa uxorem moratus sum, tamquam ilia plus sceleris fecisset; interim fugit | ille iuvenis et velox.

5

5 feci Aer. : -it Aß 6, 2 accedere β 7,1 vel sic aestimate add. Wi. (aes- Aer.) 2 (quod) tenebris Wi., fort, recte 9, 3 quod del. Ri. 4 has Β : ad has ACD 5 occidi Pith. : -det A1 : -di et A 2 β 6 ab om. A 8 ille (et) Rane.

5

DECLAMATIONES MINORES 335.5-14

10

11

12

13

p. 321 14

285

Mori volo quod adulterum non invenio. Unde venit? Quis hominum fuit? Non inveniri in civitate hominem vulneratum? Quos ego non domi medicos adhibui? Omnes illos interrogavi num quis alius. Nemo erat nisi quem latrones vulneraverunt. Et nunc ille me deridet ubicumque, et fortasse iam sanus est. Mori volo. Satis iusta moriendi causa erat si calamitas mea hactenus stetisset. Accedit hue quod fortuna nostra dedit malis suspicionem. Nihil est hoc loco, fili, quod me suspicari putes: non habebam causam parcendi homo periturus; ego te vere innocentem puto. Ac si hoc non credis, curavi, sanavi; alioqui te et hodie occidissem. Constat tibi innocentia; sed numquam potest constare tibi fama. Vis scire quae inimici nostri loquantur? Mirantur me (in) latrones incidisse. 'Solet fieri, humanuni est, frequens.' Scio; et nemo de hoc loqueretur si uxorem non deprehendissem. Mirantur quod patrem in ilio periculo reliquisti. Ego te puto fecisse sapienter; et si crimen est istud, utrique commune est, nam et ego fugi. Non eramus pares: quid attinebat periclitan? Utrumque nostrum fecisse summo Consilio puto: in latrones incidimus et secessimus, fugimus; nemo persecutus est. Quid ergo est? Ego gaudeo, cui non potuisti aliud maius beneficium dare quam ut salvus esses. Sunt qui te putent pro me pugnare debuisse. Querebar paulo ante de infirmitate | corporis: mihi ne mentem quidem satis constare credo. Cum domum venissem, uxorem adulteram occidissem, (adulterum vulnerassero) postea in domo viderem vulneratum, interrogavi quis 10, 1 adulterum (-rium Β) β : a l t e - A ll.laccedetA 2 filii A1 β 3 vere Ro. : uero A ß 6 constare tibi tempt. Ri. : c- sibi A : sibi c- β 7 mirantur Rane. : ira actus A ß in add. Ρ 8 h u m a n u m Obr. : s u m m u m A ß frequens Gron. : seq- A ß et S B 3 : sed A β 13, 2 secessimus SB2 : ree- A ß 4 cui non potuisti Ro. : qui non potui A ß 5 esses Aer. : esse A : -et β 14, 2 cum d o m u m venissem Wi. (d- cum ν- Gron.) : cum conue- A ß (-se C) 3 adulterum vulnerassem (et) add. Ri.

5

5

5

5

286

M. FABII QUINTILIANI

te vulnerasset. [sed] Dignus sum m o r t e : infamavi te adulterio. In latrones incideramus: ego te interrogavi quis vulnerasset! N o n , fili, maligne, sed, q u o m o d o excidunt multa iis qui expaverunt, perculsus ilio metu ignoravi quid facerem. 1 5 M a l i istud aliter accipiunt. Irascor manibus meis q u o d adulterum t a n t u m vulneraverim: nulla ad te pertineret infamia si occidissem. N u n c congruere haec inter se videntur: falso quidem, videntur tarnen. E g o nescio quem vulneravi, tu vulnerarne es. N o n prodest nobis q u o d noverca est: h o m i n u m 1 6 iniquitatem ne odio quidem defendimus. Ego te nunc si n o n curassem, viderer filium occidisse. H a n c ego infamiam ferre non possum. Tua alia ratio est; tibi longa vita superest: poteris a p p r o b a r e innocentiam cum duxeris u x o r e m , cum fidem illi maritalem praestiteris, cum totius te vitae gravitas solvet. E g o , etiamsi n o l o mori, m o r i a r a n t e q u a m adulterum inveniam. 17

Vis adiciam adhuc causas moriendi? Irascor tibi. N e s c i o quem ilium invenire non potes? D e b e t istud ignosci meae senectud: tu nec quaesisti.

336 A g e r c o m m u n i s et n o v a e t a b u l a e p. 322

Pactus cum fratre maiore ut agrum c o m m u n e m paternum ille susciperet et o m n i aeri alieno | satisfaceret, tabularum novarum lege lata partem agri petit. Ille C D .

5 sed del. Obr. 16, 3 alia β : aliqua A Αβ : abs- Gron. etiam si Fr. : enim si Aß adhoc A D : ad hoc Β C 1 - 2 ita dist. SB3 336

thema

3 ille. CD A : ora. β

6 solvet SB3 : res17, 1 adhuc Obr. :

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 5 . 1 4 - 3 3 6 . 5

1

287

DECLAMATIO Ager, quem c o m m u n e m nobis esse dico, patris nostri fuit. Is duos liberos reliquit, a e q u u m utrique ius, { e a d e m utrique b o n a ) , eadem utrique o n e r a aeris alieni, id est, ut nunc est, nihil.

2

'Cessisti' inquit 'mihi.' Si h o c sine ulla conventione fecissem, si nulla opponi huic tuae voci posset exceptio, dicerem: circumscripsisti fratrem, nec difficile fuit, m i n o r e m . Q u o d si nulla vi coactus, nullis insidiis, id q u o d solum nobis pater reliquerat tibi uni concessi, debes referre animo gratiam.

3 H o c fratri bene diceretur; sed quatenus exuis n o m e n istud et nos ad ius solum vocas, sub condicione cessi: sic enim tamquam alieni loquamur. Stari voce mea sit aequum conventione p a c t o r u m . Q u o d quale fuit? Ut agrum possideres ita, ut opinor, ut aes alienum q u o d patris [tui] fuit solveres. Nullam igitur huius agri habuisti adhuc propriam possessionem, quia q u a e c u m q u e sub condicione traduntur ita demum fieri possunt propria ac peculiaria si condicio c o n s u m m a t a

lí. 323

4 est. Fuit igitur usque ad tabulas novas c o m m u n i s nobis ager. E t ut facilius appareat, fingamus te aes alienum noluisse solvere, egisse pacti huius paenitentiam: num dubium est quin ego venturus o p t i m o iure in h a n c fuerim possessionem? N o n quaeritur, ut opinor. N a m etiamsi h o c inter nos convenerat, | ut tu aes alienum patris solveres, cogéré ego tarnen te non p o t e r a m : ( s e d ) una solutio erat pacti inter nos facti ut rursus omnia c o m m u n i a essent, id est, ut et agrum posside5 remus et aes alienum duo solveremus. Ergo convenit ut ager tuus ita esset si aes alienum solveres: non solvisti. Q u o iure

1, 3 - 4 eadem utrique bona add. SB' {cf. SB1) id est SB' (cf. SB1) : mihi A ß 2, 5 animo] num delendum [cf. Wi.)' 3, 1 bene] bono Gron. 3 voce mea (cf. 328, 9)] voce tua Ro. in posi aequum Hâ.1 ·. anne et.? 5 tui del. Obr. 8 peculiaria A : partícula· B D : pericula- C 4, 2 et] id Gron. 6 patris Aer. : -i Aß solveres Aer. : -ris Aß 7 sed add. SB1

288

6

7

8

p. 324

9

M. FABII QUINTILIANI

vindicare potes earn rem cuius pretium non dedisti? 'Ideo' inquit 'non solvi aes alienum quia novae tabulae intervenerunt.' Equidem querebar quod non solvisti; ceterum nihil mea interest qua causa non solveris, cum agrum ita demum habere potueris si solvisses. Sive istud tua volúntate factum est sive liberalitate creditorum sive, ut manifestum est, publica necessitate, non solvisti. Quid si hae tabulae novae tarn mihi factae sunt quam tibi? Nam, ut paulo ante dicebam, communem agrum constat fuisse. Pater noster contraxerat cum multis. N o n erubesco: non retinendum agrum habebamus. Habebamus: namque ego hoc ipso quod tibi cessi dominum egi. Igitur cum essemus heredes patris nostri, debuimus ambo. Id sic colligo. Finge esse aliquem ex creditoribus petitorem: numquid petere a te totam summam potest? Minime, ut opinor. Duos enim pater noster filios reliquit, et necesse est, sicut bona, ita onera quoque esse communia. Partem ergo tu debuisti, partem ego; quo efficiebatur ut partem solveres. Faciamus hoc manifestius. Finge esse aliquem ex creditoribus qui partem crediti sui a me petat: quid respondere possum? 'Agrum fratri dedi, cum fratre meo convenit mihi ut ille solverei'? Num dubium est quin | dicturus fuerit creditor: 'Partem tu debes mihi: patri tuo credidi, cuius ex parte dimidia heres es. Assem non possum a te petere, semissem petere [non] possum.' Ergo, etiamsi conventione aes alienum transferebatur ad te, iure tarnen et veritate erat et meum. Igitur tabulae novae factae tam me debito omni liberaverunt quam te. Id enim remiserunt quod ex parte a me peti poterat, ex parte a te.

5 , 7 volúntate] tatditate {'aut aliquid tale') Gron. 6,4 habebamus {alt.) Ro. : -es A ß 7, 6 solveres] fort, solvere deberes 8,4 fuerit Rane. : fuit A ß 6 assem Aer. : an A ß non del. Aer. 9, 2 ad β : a A 4 - 5 ex parte a te ora. β

S

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 336.5-13

289

10

'Sed animus tarnen is fuit pacti huius, ut totum aes alienum meum fieret.' Spectemus ergo [totum] animum. Neque enim ego negaverim id intuitos esse nos et ita cogitasse, ut omne aes alienum tu solveres; num alioqui dubium est, aut deduci omnino in controversiam potest, an ego tibi parte agri mea cessurus non fuerim nisi quod pretium soluturus videreris, quin si ulla spes mihi novarum tabularum et huius necessarii in civitate nostra remedii fuisset, retenturus fuerim id quod repeto? 11 Ergo sive ius spectas, commune aes alienum fuit et tabulae novae utrique profuerunt et tu non aliter totam possessionem habere debes quam si aes alienum sol veris; sive animum spectas, is utriusque fuit, ut tu venditione agri aes alienum solveres: ego aestimaram me onere a te liberari, cui agrum dabam. Nunc id quod tu mihi praestaturus eras res publica praestat. | p. 325 12

5

5

SERMO Summae partes sunt aequitatis.

13

DECLAMATIO Pater nobis idem fuit, eadem onera nobis, eadem bona reliquit: cur tu locuples es? Apud te ager totus, pro quo nihil impendisti, nihil numerasti; ego nudus, ego egenus. Erat hoc tolerabile cum viderer in aequo tecum positus. ( N u n c ) au-

10, 2 totum] del. Castiglioni : nostrum sive amborum Watt 6 mea Rane. : mei A ß 8 retenturus Gron. : reeeptu- Aß 9 repeto Gron. : retineo A ß 11, 5 aestimaram Pith. : -rem Aß 6 agrum dabam] agrum (vel agro) cedebam SB' 13, 5 videbarRo. aequo Ro., Ri. : hoc A ß nunc add. Aer.

5

290

M. FABII QUINTILIANI

fers mihi civitatis beneficium, et me sic relinquis tamquam 14 pater praeter aes alienum mihi nihil reliquerit. Tum quoque invitus feci: aetatis meae infirmitati consului. Si hereditate tibi ager iste venisset, inhumane cum fratre non partireris; non tantum sanguinis nos iura coniungunt: aliquid et ipsa nécessitas, aliquid et ipsa societas.

5

337

Seditio populi et exercitus Qui causas in senatu voluntariae mortis non approbaverit, insepultus abiciatur. Pauper et dives inimici. Utrique domus et uxor et liberi. Dux creatus bello dives cum bis acie victus esset, processit pauper, qui et disertus erat, et dixit prodi rem publicam a divite. Impetus in domum divitis factus est a populo et domus incensa et interfecti liberi cum uxore. Vicit tertia acie dives et in potestatem hostes redegit. Exercitus divitis domum pauperis in|cendit et uxorem et liberos interfecit. Vult mori pauper ratione in senatu reddita. Dives CD.

p. 326

1

5

SERMO Quotiens hoc genus materiae dividam, necesse habeo id dicere quod iam saepe dixi, me nullam voluntatem cuiusquam contra themata intellegere. Fortasse erunt aliqui qui existiment a paupere id solum quaeri, ut invidiam diviti faciat: quod illi contingere etiam citra mortis propositum potest.

7 pater . . . nihil A : mihi η- pater praeter (a)es a- (post aes aiterum nihil C) β 14, 1 quoque] cf. SB2 2 infirmitati Aer. : -tem A ß 3 partireris Aer. : pat- (ex patieris) A : pepetieris Β : petieris C D 337 tbema 3 bis β : bis ab A Aß 1 , 2 (h)abeo A B : -ebo C D

5 domum Aer. : domo

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 6 . 1 3 - 3 3 7 . 6

291

2 Hic ergo pauper apud me mori vult: agere debet ut moriatur. Quid ergo est? Non aliter invidiam diviti faciet maximam. Prima quaestio illa est, an causae mortis ideo tantum sint approbandae ne turpes lateant. 3

DECLAMATIO

Mori volo. Nullam tam inhumanam quisquam crediderit esse legem ut hominem innocentem et invitum detineat in luce; sed ita scripta lex est ut poenam mortis constituât. 'Insepultus abiciatur is qui non approbaverit causas.' Irascitur ergo lex ei qui non approbatis senatui causis perierit. 4 Quae profecto non hoc existimavit, quemquam mori velie sine causa. Sed cum duplex genus causarum sit, alterum ex iniuria fortunae, alterum ex mala conscientia, hoc ipsum voluit approbari senatui, causas non esse deformes. Graves enim esse manifestum est, cum homo mori velit. Ita senatui non de hoc cognoscendum est, hae graves causae mortis an p. 327

non; graves enim putat ille | qui mori vult, hoc satis est. Sed de eo cognoscitur, turpes sint causae an ex iniuria, ut dixi, 5 fortunae proficiscantur. Aliquis metu iudicii mori vult: dignus est qui insepultus abiciatur. Aliquis conscientia turpis alicuius flagitii admissi priusquam prodatur mori vult: di6 gnus est qui insepultus abiciatur. Adversus hunc scripta lex est, f h o c cavetur de h o c f . Ceterum quidem tu ei qui tot lenocinia haec f c o n s t i t u t a f vitae contempserit, qui non detineatur his voluptatibus, dices: 'non habes graves causas moriendi'? Respondebit: 'Odi vitam, relinquere volo. Tu me nocentem probes oportet, ne sepeliri debeam.'

2 , 1 ut A : uti β 5 lateant Ro., Ri. : pat- A ß 4 , 1 h o c Aer. •. h(a)ecAß 6 hae graves ( s i n t ) Fr. 7 putat Sch. : inp- A, et sim. β : iam putat Gron. 6 , 2 hoc (hac Aer.) ... h o c inter cruces posiiit Wi. 3 constituta] corrupteiam suspicatur Wi.

292 7

8

9

10

11

M. FABII QUINTILI ANI

Si tarnen de hoc quoque quaerendum est, an graves causae sint videamus. Perdidi domum, fortuito incendio, quomodocumque, tantum domum perdidi: ecquid possum videri iustas habere causas moriendi? Penates illos in quibus natus sum, qui mihi cotidiana imagine adhuc versantur ante oculos, illos penates in quibus sacri aliquid esse credimus, amisi. Hospes in civitate victurus sum. Perdidi liberos quomodocumque, tantum liberos: ecquid iusta causa mortis est órbitas, et órbitas non simplex nec tantum geminata, verum etiam in unum tempus collata? Adferant aliquid fonasse solacii mala divisa, et, sicut onera facilius subeas si partiaris, ita hoc graves casus allevare possis si non congruant ac semel veniant. Uno tempore plures liberos! Quid si et coniugem? [Quod si per se grave est, et quod liberos amisi et eodem tempore amisi, erant satis graves causae.] Adice nunc: | haec omnia simul amisi et omnia haec iniuria amisi: exercitus me expugnavit, sicut urbem hostis. Et haec ipsa causa satis iusta erat voluntatis meae: odit me exercitus, pars populi fortissima, pars populi optime de re publica merita. lili milites victores, illi hostium spolia referentes non me occiderunt sed liberos meos: puto illos his aetatibus hostium pepercisse; (sed) coniugem meam: illa modo vieta civitas nihil, quod ad feminas pertinet, passa est praeter captivitatem. Domum meam incendit: stant illae quas vicimus. Illud tamen inter omnia gravissimum est: cum haec fecerint, existimant se iure fecisse. 'Omnia' inquit 'haec et ego passus sum.' Scio quo pertineat: ut videar ego merito passus. Est et haec causa moriendi, si tantum peccavi, si eo me deduxit error ut filios meos occiderem. Confitendum est de hac gravissima calamitate: domum meam incendit exercitus, populus non defendit.

7, 3 tantum] tamen Β 8, 2 tantum] tamen C 6 casus Obr. : causas A ß congruant Obr. : ingru- A : ingrau- β 9, 1 - 2 quod . . . causae del. Wi. 10, 3 sed add. Aer. 6 ( q u o d ) , cum Fr.

DECLAMATIONES MINORES 337.7-16

293

12 ' O m n i a tarnen eadem et ego passus sum.' Possum dicere hoc t a n t u m : ferre fortius potes, gratulor animo tuo. Sed ne mir u m quidem est quod tu ferre fortius potes: locuples es. Quid 13 h o r u m quae perdidisti magnopere desideras? Dornum, opiner, hinc enim incipiam, perdidisti: infelix n o n habebis tectum quod subeas? In publico tibi m a n e n d u m est, et sub caelo? Fortasse etiam contulerint ista detrimenta deliciis tuis: novimus ánimos vestros, novimus fastidia. Si n o n esset incensa domus, subinde diruere, subinde m u t a r e vos iuvat, et aliquid scilicet experimentis | adicere. Dornum perdidisti: 14 gravis iniuria fortunae novam habitare. Sed uxorem perdidisti. N e in hac quidem tibi m u l t u m desiderii est. Q u o m o d o enim vos, divites, reficitis m a t r i m o n i a ! Reficitis? Aliae vos rapiunt voluptates, illa ministeria, il li imitati feminas pueri; inde fit ut ne liberos quidem ametis. Ergo te possunt multa ( a d v i t a m ) hortari. Praeterea subeunt solacia: et u x o r e m tibi invenire facile est et liberos tibi alios educare facile est. 15 N o n relinquunt dolori locum tot circumfusae voluptates. Ego haec omnia passus sum pauper. Si dicerem 'pauper dom u m perdidi', exutus tarnen omni censu viderer. Q u o m o d o enim illa apud me remanserat? Quia paterna erat. Pauper liberos perdidi, pauper uxorem perdidi: solus relictus sum, 16 solus destitutus sum. Inimicum divitem habeo. Adhuc odia ilia quae contra me cotidie acuit fortius sustinebam spe liberorum. Iam mihi iuvenes erant, iam patrem tuebantur. Etiamsi q u a n d o me aemulatio nostra in foro fatigaverat, erat quae exciperet coniux. Si in hoc consisteret tota lis, an mihi grave esset vivere, vel uno a r g u m e n t o probare poteram: inimicus me vult vivere. H a n c u n a m a d h u c destinât odiis suis ultionem. 12, 2 - 3 fortius utroque loco Bu. : pot- A ß 14, 3 reficitis utroque loco SB2 : recipitis (alt. loco -pistis A, om. D) A ß 4 r a p i u n t A C : reeip- B D 6 ad vitam add SB' 15, 1 non . . . voluptates] potius post hortari ponenda 4 me A : te D (deinde manserat) : om. B C

294 17

M. FABII QUINTILIANI

C u r enim dicere aliquid ausus sum? Cur mihi suspectum fuit q u o d fortissimi milites vincerentur? Cur indignatus sum eorum bis terga caesa qui poterant etiam bis vieti tamen vincere? Intellego aversis auribus accipi h a n c partem orationis. Vicit enim et bene etiam meritus de re publica habetur. Et h o c inter causas mortis est. |

5

338

p. 330

Lis de filio expositoris et repudiatae Q u i d a m , repudiata u x o r e e x qua iuvenem filium h a b e b a t aut videbatur habere, duxit aliam. Frequenter iurgia erant inter privignum et n o v e r c a m . Q u o d a m t e m p o r e adserere coepit iuvenem pauper quidam et dicere suum filium. Is qui pater videbatur torsit nutricem. Illa primis tormentis domini esse filium dixit. Iterum torta dixit expositum esse ab ilio qui adserit, et inter h a e c m o r t u a est. Cedit illi pater iuvenem, repudiata vindicat sibi. [DE P R O H O E M I O 1

ET

EPILOGI]

SERMO P r o h o e m i u m propriam f o r m a m , p r o p r i a m legem, proprium m o d u m h a b e t : ñeque narrationis f o r m a cadit in prohoemium neque l o c o r u m . Uni parti declamationis solet esse si-

1 7 , 4 accipi Pith. : -pit Aß 338 thema 7 illi Β : ilio A C D 8 repudiata Aer. : -iat A ß d e . . . epilogi (-ogo D) A {litt, cap.), β : del. Ri.

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 7 . 1 7 - 3 3 8 . 6

2

p. 331 3

4

5

6

295

mile, epilogo: ideo autem simile, quod utraque res frequenter extra quaestionem est. N a m et p r o h o e m i u m rem praecedit et epilogus finita re dicitur. Praeterea utraque res idem vult efficere, conciliare sibi iudicem. H o c differunt: prohoemia praestare debent ut intentum iudicem faciant (haec pars oneris epilogo remittitur: dixit enim), praecedere interim solet epilogum ( e n u m e r a n o ) , qua | memoria iudicis renovetur; ita prima parte efficimus ut omnia audiat iudex, summa parte efficimus ut meminerit eorum quae audierit. Epilogus deinde inclinationem animi in se praestare debet: hoc iliì cum p r o h o e m i o c o m m u n e est, ( s e d ) plus miserationis et plus libertatis habet pars summa. N a m p r o h o e m i u m , cum precari debeat iudicem, fatigare non debet; nec epilogus quidem. N a m et illud verissimum est, lacrimas celerrime inarescere. Prohoemia ex personis ducenda erunt, aut nostris aut adversariorum aut ipsorum interim iudicum: nostris ad conciliandum favorem, adversariorum ad odium iudici faciendum eorum contra quos dicimus; iudicum personae raro incidunt in scholasticas materias, in foro frequenter. N o n n u m q u a m etiam de rebus permittitur dicere nobis, illa ratione, quia scholastica controversia complectitur quidquid in foro fieri potest; in f o r o p r o h o e m i u m aliquando ducitur ex rebus, si iam singulae actiones praepositae sint, iam causam iudex noverit. Quid ergo? Eo iure facimus istud q u o illud etiam, ut narremus in isdem declamationibus et contradictiones p o n a m u s etiam a petitore. Q u o d tarnen in foro non secundum meum consilium fiet: is qui primo loco dicet et

1, 5 - 7 u t r a q u e p a r s . . . u t r a q u e p a r s Ro. : anne u t r a q u e . . . u t r a que? 7 finita re D : -a r e m A : - a r e m C : - a t e m Β 2, 4 e n u m e r a t i o add. Wi. q u a SB3 : q u o A ß 3, 3 sed add. Aer. 5, 4 d u c i t u r Aer. : die- A ß 5 p r a e p o s i t a e D ( ? ) , SB1 : p r o p - A ß 8 a petitore A : pectore β 6,1 tarnen Scb. : iam A ß

5

5

5

5

5

296

p. 332

M. FABII QUINTILIANI

ponet c a u s a m contradictionem ipse n o n sumet, nisi si quae testationes praecesserint partis adversae et exceptae fuerint. In s u m m a , n u m q u a m erit contradictionis l o c o sumendum q u o d adversarius dicturus fuerit sed q u o d dixerit. | 7 N o n est lis huic mulieri hodie cum m a r i t o suo; ñeque enim iudicium constituí potest inter eum qui cedit e a m q u e quae sibi adserit. Adulescens adseritur a paupere; pater illi cedit, mater non cedit.

8

5

DECLAMATIO

Etiamsi lis huic mulieri cui adsum, iudices, esset c o n t r a pauperem istum, infirmo l o c o pars nostra et dignior auxilio videretur, quia et per se imbecilla res est femina et adfert 9 infirmitati naturali non leve pondus q u o d vidua est. H u i c etiam proprium illud accedit, q u o d in sollicitudinem conversa sunt quae praesidia fuerunt. H a e c enim, quamvis maritum habere desisset atque esset ea d o m o in quam virgo nupserat pulsa, n o n sine auxilio tarnen videri poterat, c u m habe1 0 ret filium iuvenem. C u m vero h o c ipsum deducatur in litem et h o c t e m p o r e nihil matri praeter sollicitudinem adferat, iam h o c confiteor, n o n eam cum ipso quem ex diversis videtis subselliis litigare: altior gratia premit. Esset quippe h a e c mater in lite u t c u m q u e felicior si maritus eius contentus esset filio cessisse; n u n c adiecit testimonii auctoritatem et infelicissimam nutricem, quam bis torsit quia verum dicebat, adversum nos mori coegit. Cuius si vos auctoritas, iudices, movet, illud unum in prima parte causae dixisse contentus sum, vocem eius ab utraque parte recitari. 4 et β : ut A 6 fuit B D 7, ille A B C : om. D : ilio Sch., fort, adsum Pith. : -mi A, et sim. β Αβ 4 quam Grort. : qua Aß altior] altera Watt 6 testimonii tir! Ro. vos Aer. : nos A β

3 pater D : pâtre A B C illi Ri. : recte 8, 2 lis] lex A 1 : om. Β 9, 2 sollicitudinem Sch. : solit10, 3 iam SB3 : tarnen A ß 4 Gron. : -nio A ß 8 mori] men-

5

5

5

10

DECLAMATIONES MINORES 338.6-16

297

11 p. 333

Q u o d si vindicare filium mallet, satis e u m vel sola expositio causae tueretur. | Fuit enim a l i q u a n d o c u p i d u s liberor u m , et p r o p t e r h o c d u x i t u x o r e m et a d s p e m s t a t i m f u t u r i p a r t u s g r a t u l a t u s est et n a t u m educavit et in a d u l e s c e n t i a m , 12 q u o d satis est, sine ulla d u b i t a t i o n e p e r d u x i t . Libentius in gravissima mariti iniuria, iudices, invehar in n o v e r c a m : sciit enim q u i d vellet sibi c u m in d o m u m senis i a m et m a t r i m o n i o o c c u p a t a m et in q u a iuvenis filius erat irrupisset, sciit h a n c posse vacuari. [Nolite q u a e r e r e q u o Consilio, q u a r a t i o n e fecerit: sola est.] O d i a statim adversus adulescentem, nec h a e c occulta a u t dissimulata saltern, sed iurgia. Q u o d i p s u m m e h e r c u l e p r o s u m m a p r o b a t i o n e esse, iudices, p o t e s t : h u n c

13 iuvenem sic o d e r a t t a m q u a m n o v e r c a . N e c huic libertas ex fiducia deerat, nec inveniri p o t e r a t u l l u m crimen in vita q u o a b d i c a r e t u r . Inven t u m est n o v u m e x h e r e d a n d i genus: vilissim u m istud c a p u t et in q u a m c u m q u e litem p r e d o venale tes t i m o n i u m adversus se p r i m u m tulit: exposuisse se dixit, 14 videlicet ne istum esse m a l u m p a t r e m p u d e r e t . Testor deos, testor v e s t r a m , iudices, religionem: n o n satis p u t a v i t iste ipse qui expeliere filium volebat ( i d f a c e r e ) quasi aliquid sui credidisset: infelicissimam n u t r i c e m ( n a m illam q u o q u e ode15 rat) o m n i crudelitatis genere laceravit. Q u a e r i t i s q u a causa? Scietis c u m i t e r u m t o r q u e b i t . Fatigaverat p r i m a t o r m e n t a , et in voce u n a m a n s e r a t fides; e x p r o b r a v e r a t isti s a n g u i n e m p. 334 s u u m . R e v o c a t u s est t o r t o r , | repetid s u n t cruciatus: m a n i f e s t u m est infelicissimae feminae f a c t u m f u t u r u m ut t a m d i u 16 t o r q u e r e t u r q u a m d i u idem dixisset. Ego t a m e n illi n o n irascor: d u m aliquid virium, d u m aliquid animi fuit, persevera-

l i , 1 vindicare Dingel : -ri Aß 12, 2 sciit Wi. : scio A ß : sei: Obr. 4 sciit C : seit A : se ut BD : seivit Sch. hanc Sch. : h(a)ec Aß 5—6 nolite ... est del. SB1 13, 3 genus om. A 4 quacunque lite (-em C) β venale Sch., Fr. : uile Aß 14, 1 testor β : cer1 i tor A 3 ipse del. tempt. Ha. id facere add. SB sui] i.e. quod ipse commentus esset vel invenisset

298

M. FABII QUINTILIANI

vit; n o n est in m e n d a c i u m coacta nisi moriens. Victor his t o r m e n t i s nihil aliud q u a e r e n d u m p u t a v i t , nihil dubitavit. In t o r m e n t i s (ut parcissime dixerim) p a r i a n o b i s vindico; sed r o g o ut h o c velitis p e r t i n e r e t a n t u m a d istius c a u s a m . 17 Filium m a t r i vindico c o n t r a e u m qui adserere coepit nuper. A n t e o m n i a intellegitis, iudices, n u l l u m o n u s p r o b a t i o nis a d m e pertinere: ( Q u i d ? filium esse p r o b e m ) i u v e n e m de q u o agitur c u m h o c h o m i n e i n v e n t u m per t o t a n n o s q u i a d r o b u s t a m u s q u e a e t a t e m p e r d u c e r e e u m [de q u o litigamus] p o t u e r u n t , n u m q u a m d u b i t a t u m ? D i c a m n u n c ego illa q u a e leviora s u n t : ' n u p s i t et concipere p o t u i t ' ? I m m o nisi 18 concepisset n o n credidisset illi m a r i t u s . T o t u m igitur o n u s r e d u n d a t a d diversam p a r t e m . Adversarius m u l t a p r o b a r e necesse h a b e t , habuisse se u x o r e m , concepisse u x o r e m sua m , peperisse, m a r e m peperisse, eo t e m p o r e q u o d a d aetatem eius d e q u o litigamus c o n g r u a t peperisse, exposuisse, vixisse e x p o s i t u m , a b h o c a q u o repetit esse s u b l a t u m , a u t c o n t r a s u b i e c t u m a b h a c , ( q u a e ) ( q u o d praecedit) a u t sterip. 335 19 lis fuerit a u t id q u o d p e p e | r e r a t amisisset. Sterilem fuisse n o n dices: credidit m a r i t u s . Amisisse n o n est satis dicere: p r o b a n d u m est. H a e c exigeremus in causa, iudices, si (ess e t ) de m a n c i p i o , si de p e c u n i a : filium m a t r i eripere conaris et p a r t e m viscerum avellis, et c o n t r a m a t e r n o s gemitus cont e n t u s es alterius p a r e n t i s neglegentia!

16, 5 tormentis ... nobis Sch. (cf. SB2) : -ta ... non Aß 5-6 sed ... causam] cf. SB2 6 istius SB2 : ipsius Aß 17, 1 nuper om. β 2 iud(ices) β : -cium A 3 quid ... probem add. SB1 4 de quo agitur] num delendum? 5 de quo litigamus del. Sch. 6 dubitatum Sch. : -tur ABD : -tus C 18, 2 ad diuersam A : aduer- BC : ad aduer- D 4 marem Pith. : matrem Aß 6 aut Sch. : et Aß 7 quae add. Ri., auct. Gron. procedit BD 19, 3 esset add. Ri. (sit Sch., ageremus alibi Aer.)

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 3 8 . 1 6 - 2 4

20

21

22

23

24

299

' Q u i d causae' inquit 'habeo? Cur adsero alienum?' Ut n o n d u m reddam rationem qua litiges, quod proposui dicere illud est: nam si tibi causa adserendi alienum filium n o n est, nec huic quidem retinendi. Quin i m m o facilius est istud pauperi fingere: quid enim fortunae tuae interest an heredem habeas? Sed reddemus postea rationem qua fingas; interim instrumentum excutere causae tuae volo. 'Testimonio' inquit 'nitor eius quem tu patrem dicis.' Putemus istius esse testimonium: unus est, iratus est, alterius maritus est. 'Unus est' cum dico, succurrant vobis Catones et Scipiones et tot clarissima civitatis nostrae nomina. C u m dico 'iratus est', succurrat vobis quidquid non experimentorum in civitate sed in scaenis fabularum est, q u a m multa fecerit hic adfectus, q u a m multos transversos velut tempestate q u a d a m egerit. C u m dico 'alterius maritus est', d u o simul dico: et habet causam cur nocere huic velit quam repudiavit et habet causam cur praestare ei velit quam duxit. H a e c dicerem si istud testimonium esset illius: testis tuus quid dicit? Scire se aliquid. Sequitur ut interrogem: 'unde?' Ex nutrice illa. Nu|tricis ergo testimonium est; non testis (est) qui credit. Dimittamus in praesentia maritum (reducemus illum loco suo), de nutrice dicamus. Si ab initio mentita esset, id quod adversus hunc dicere audeo magis auderem adversus nutricem dicere: sola est. N u n c diversae quaestiones duae. Videamus utram verum dixisse credibilius sit. Torta t u u m esse filium dixit. Volo adicere tormentis auctoritatem: anus torta. Una quaestio adversus hunc sexum, adversus hanc aetatem non sufficit?

2 0 , 2 p r o p o s u i Wi. : -uisti A ß 7 i n s t r u m e n t u m D : str- A B C (cf. HSPh 88 (1984), 127) 2 1 , 2 istius tempt. Ri. : istud A ß 2 3 , 4 est add. SB- r e d u c e m u s 5c/;., Gron. : -camus A ß 24, 3 utrum A ' D

300

M. FABII QUINTILIANI

2 5 Deficientes iam per se distendis artus lacerasque verberibus iam non cohaerentem cutem, et hoc dicis: 'mentiris'. Tamdiu potest mentiri contra tuam voluntatem? Etiam cum robustissimi torquentur, etiam cum animosos asperrimus dolor temptat, plurimum tamen interest quid responderi sibi 2 6 velit qui torquet. Durât non dico contra ignem, non dico contra flagella: contra ( t e ) . Hactenus veritatis inquisitio est, qua victum te sperat si verum dixerit. Cum vero répétas tormenta, cum reducás carnificem, quid aliud dicis quam illud: 'torque donee mentiatur'? Magna hercule tibi contigit, magna victoria: perdomuisti mulierem anum. Expressa vox est iam fugientis animae: 'Miserere: non est tuus. Iam parce: 2 7 verum dixi.' Hic iam, credo, tortor admonitus instaret perseveraretque eamque adhiberet artem quaestioni ut moreretur mulier dum hoc | dicit, dum tu victor et hilaris adversario tuo quid egeris nuntias. Rogo, cum mulier eadem in tormentis diversa dixerit, non est manifestum id te maluisse quod credidisti? 28 Cui non mortalium patet totus hic mimus ? Quis non videt artes novercales et pactum infelicis senis? Miserebor enim, etiamsi nocet, tnecessitatef. Quaeritis quo cedat animo? Quo matrem filii adulescentis domo expulit, quo longam matrimonii concordiam nullo maledicto, nulla suspicione dissolvit, quo in torum adhuc uxoris prioris vestigio calentem addueta est nova nupta, quo ne hoc quidem praestitit 2 9 filio suo, ut vinceretur. Alia est videlicet horum ratio quos 25, 1 deficientes Aer. •. suff- Aß 2 hoc] tunc Ro. 4 animosos Ro. : -mos A2 : -mus Α1 β 26, 1 durât Wi. (-avit Sch.) : dura Aß 2 te add. Sch. 3 sperat Ro. : -as Aß 8 dixi Aer. (cf. SB2) : dixisti Aß 27, 5 maluisse] cf. SB2 28, 1 mimus Sch. : ani-Aß 3 necessitate]-tis Sch. : num deiendum? 6 in torum adhuc Ro. : a- in t- A, et sim. β calentem Gron. : -te Aß 8 ut vinceretur] lite contra pauperem; immo cessit 29, 1 alia β : alia non habere patres tantum amandi liberos causam quantam matres (ιex -is ì ) A : alia post matres tramp. A2

DECLAMATIONES MINORES 3 3 8 . 2 5 - 3 3 9

301

brevis transitas voluptatis fecit parentes, quos liberis suis extra posita [voluptates] conciliant; aliter amant quae pepererunt, quae memoriam decern mensum, quae tot periculorum, tot sollicitudinum recordationes ad vos, iudices, adfe30 runt. Numerate huius adulescentis annos, breve nimium videatur; numerate omnes dies, singula temporum momenta: tamdiu mater testimonium dicit. Nulla potest esse tarn longa simulado. 31 Si leges sinant permittatisque vos, se torqueri velit, se imponi ignibus, se verberibus lacerari postulet. Quid agis, mulier? Temere facis: femina es et anus. Prima forsitan tormen32 ta sustineas: vincet dolor et ad suprema deficies. O admirap. 338 bilem, iu|dices, vocem! 'Torqueat' inquit 'modo: mater sum. Aliud est nutrix et ancilla et torquente domino.' Age, cum in hac voce supremum posueris spiritum, cui iuvenem reddituri sumus? Volesne ilium ad hunc patrem revertí et ad illam novercam? 339 Rogatio Demosthenis Rogationem fert Demosthenes ne il 1 i qui apud Chaeroneam capti erant a Philippo et gratis remissi consiliis publicis intersint. CD.

3 extra posita Wi. : e- posit(a)e voluptates A ß 3 a m a t Aer. p e p e r e r u n t Watt : pepererint A ß : pepererit Aer. : peperit Ri. 4 mensium β 5 a d f e r u n t Sch. : affert vel affret A ß 3 1 , 1 velit Wi. : u o l e t A ß 3 2 , 3 et (ait.) del. Sch. 5 et abesset Vellern

5

5

302 1

M. FABII QUINTILIANI DECLAMATIO

Priusquam causas rogationis m e a e persequar, Athenienses, succurrit mihi laudare vos et accognoscere. Post adversum proelium, q u o d quidem isti qui rebus Philippi favent dolore ac rumoribus in maius extollunt, non pacem petistis, non de condicionibus ullis cum hoste tractastis; ipsos etiam repetendo captivos h o c ostendistis, c u r a m esse vobis ut bellum 2 gerì posset. Id cum fecistis pro m a i o r u m vestrorum opinione atque laude servataque usque ad h o c tempus gloria civitatis, tum etiam, ut arbitrar, ratione q u a d a m , q u o d nos victos non tarn virtute hostis q u a m eorum qui pugnare noluissent timore existimabatis. Q u a m l i b e t igitur obliquis actionibus pars diversa, dum tueri mille istos captivos videtur, p a c e m suadeat, a n i m u m virtutemque civitatis debilitare conetur, ego l o q u o r apud eos qui non defecerunt. ρ. 339

Sed I multa m e dicturum propter q u a e approbari possit rogatio mea oratoriis artibus impedire pars adversa conatur. N e g a t enim rogationem c o n t r a leges accipiendam, negat 4 adversus singulos. Q u o r u m ego utrumque confíteor. Verum ñeque adversus leges esse existimo quidquid pro o p i n i o n e a c pro dignitate civitatis petimus et cui nulla lex scripta ex contrario extat. N a m si q u o d est ius quo contineatur h o c , ut ( t a m ) mali et t a m turpes cives utique consiliis publicis intersint, videar fortasse h a n c r o g a t i o n e m c o n t r a leges scripsisse.

5

5

3

Si vero nihil est quod ex contrario f c o a t f , non potest videri 5 h o c adversus id scriptum esse quod non obstat. Illud vero aliquanto minus e x i s t i m a n possum, adversus singulos scripsisse legem, cum certe mille sint de quibus agitur. Q u a m -

339 1, 3 agnoscere Gron. 4 isti SB1 : ipsi Aß dolo ac vel dolosis Watt (cf. SB2) 2, 4 noluissent A 2 : noui- Α1 β 8 defecerint Α 1 β 4, 3 petimus Ro. : patimur Aß : facimus Aer. 5 tam add. Wi. 7 coat A1 C : coeat A 2 : cogat Β : extet D : ponatur Ha.2 : constat Watt : sit vel. eat coni. Wi.

5

DECLAMATIONES M I N O R E S 3 3 9 . 1 - 1 1

303

quam rationem etiam propter quod non liceat rogationem contra singulos ferre illam video, quod peccata singulorum videantur habere leges suas. Homicidium fecit aliquis, sacrilegium, iniuriam, ceteraque his similia: suo iure punitur. 6 Cum vero mille semel capiendos se alligandosque hosti praebuerint, haec, ut opinor, supersunt, ut aut nulla castigatione dignam rem qui contra dicunt putent, aut, si, castiganda est, ostendant legem qua castigan possit, aut, si non ostendunt, nihil aliud quam rogationem superesse fateantur. p. 340

7

Primum igitur hoc apud vos, Athenienses, di|xisse contentus sum, aequissimum quidem ac iustissimum esse ut populo detur summa rerum potestas, consilium tarnen non utique turba ñeque tumultu ñeque angustiis eorum qui consulantur constare. Utinam quidem fieri posset ut ex universo populo reicere ac seligere liceret eos qui parum prudentes, parum

8 digni consiliis publicis viderentur. Sed quoniam istud deprehendi nisi experimentis non potest, de his demum rogationem fero qui experti sunt. Atqui si hoc apud vos non male constitutum est, esse aliquos qui consiliis publicis interesse non debeant, iam multo facilius ac pronius erit ut doceam hos esse, qui, etiamsi utiles consiliis futuri essent, indigni tamen propter dedecus proximae militiae erant. 9 Ac mihi in haec dividenda videtur ratio istius orationis, ut pars ad ipsos de quibus loquor spectet, pars ad universam rem publicam. 10 Adversus istos hoc dixisse contentus sum: bellum adversus Philippum suscepimus pro libertate totius Graeciae, pro salute communi. N a m etiamsi in praesentia amicam civitatem, nobiscum olim coniunctam, tueri videbamur, eventus tamen belli ad omnes pertinebat. Et hoc nobis, Athenienses, vetus atque a maioribus traditum est, pro universa Graecia 11 stare. Sic contra Persas semel iterumque pugnavimus, ac privatis viribus defendimus publicam salutem. Iam igitur ex 5 , 4 q u o d ] q u a m Gron. Wi. : sint A β : sit Pith.

7 iniuriam Ρ : - a r u m A ß 8 , 3 male Obr.

·. tale A β

6 , 3 est

5

5

5

5

5

304

p. 341

12

13

14

15

M. FABII QUINTILIANI

hoc apparet profecto vobis numquam maiore animo, numquam concitatiore spiritu fuisse pugnandum. Non enim nobis cum hoste (ex) Graecia aliquo res erat, ubi, quamquam | vieti, leges tamen similes linguamque certe eandem pateremur, sed cum homine barbaro, cum homine crudeli, cum homine infesto. Quamquam quid necesse est ista diutius dicere? Pugnare enim placuit et placet. In hoc igitur proelio, quod, ut dixi, pro universa Graecia susceperamus, nondum dico quantum nocuerit istorum timor; interim cuius propositi fuerit animum attendite. Longe felicissimum in bellis est vincere, fortissimum, si victoria non detur, pro causa mori. Est tamen tertium aliquod finter dedecoraf: in patriam certe redire et, si vincere non detur, effugere. Potest enim credi qui hoc fecit ad secundam se aciem reservasse et victum adversis animum reposuisse. Ille vero qui se in servitutem hosti dedit, qui abiectis armis paratas in vincula praebuit manus, quam tandem nobis spem in posterum facit? Atque ego, Athenienses, eo tempore quo recipi istos placebat contradicturus fui nisi quod poterai honestum ex his receptis exemplum fieri. Sunt igitur digni poena aliqua, sunt ignominia, si hoc tantum ad ipsos referatur. Sed redeo ad publicam utilitatem. Nihil esse quo magis disciplina militaris confirmari possit, Athenienses, quam exemplum adversus indignos nemo dubitabit. Quae enim spes in bellis in milite nostro residua est si nihil potius fuerit quam capi? Certum habeo nunc istos male sentire de iis qui in acie ceciderunt. | 11, 5 e (ex Wi.) Graecia Obr. : -ciae A ß : -co Gron. 8 quid A : si β 12, 4 fuerit β : ferit A : fuerint corti. Wi. animum D : -us ABC 6 dedecora { decorum) Hâ.1 : fort, (decora positum et) dedecora 13, 2 ad secundam Aer. : s- ad A ß 3 in servitutem Obr. : inter uirtu- A ß 4 abiectis Pith. : ab istis A ß paratas Sch. : -ta A ß 5 anne spem ( s u i ) ? 15, 2 possit Β : -set A CD 3 indignos Aer. : d- A ß dubitabit Gron. : -auit A ß : -arit Fr. 4 si nihil] nisi nihil ( n o n ) SS 1

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 339.11-340.4

305

3 40

p. 342

Novicius praetextatus Q u i v o l ú n t a t e d o m i n i in libertate fuerit, liber sit. M a n g o novicium p u e r u m p e r p u b l í c a n o s traiecit p r a e t e x t a t u m . Dicitur ille liber. 1

DECLAMATIO

' Q u i v o l ú n t a t e d o m i n i in libertate fuerit, liber sit.' Q u a e r e n d u m est nobis quid sit in libertate esse. * ' v o l ú n t a t e d o m i n i est in libertate q u i eo volente liber est.' N o s f i n i m u s ita: ' v o l ú n t a t e d o m i n i in libertate est qui ius libertatis usur5 pavit d o m i n o volente.' Id p r i m u m scripto ipso colligemus. N o n e n i m difficile fuit ei qui h a n c legem c o m p o n e b a t id scribere: ' q u i v o l ú n t a t e d o m i n i liber f u e r i t ' ; n u n c h o c scrib e n d o : ' q u i in libertate f u e r i t ' , satis o s t e n d i t aliud esse in 2 libertate esse, aliud liberum esse. E x c u t i a m u s etiam causas 10 legis huius. I n d i g n u m p u t a v i t legum l a t o r e u m qui in p a r t e aliqua rei publicae, qui in n u m e r o civitatis fuisset, redigere in servitutem. Sed h o c q u o n i a m sibi nequitia interim adserebat, adiecit ut ii liberi essent qui in libertate v o l ú n t a t e d o m i 5 3 ni fuissent. Vis scire q u a n t o aliud sit in libertate esse, aliud liberum esse? E u m qui in libertate fuerit iubet lex liberum ρ. 343 4 esse. | T a n t a r e r u m differentia est in causa libertatis. In libertate est igitur quisquís caret f o r m a servitutis. Id, iudices, ex

340 1, 3 lac. agnovit Aev. 4 est, (ìnquit) Sch. qui eo Aer. •. quo Aß 8 fuerit Ri. •. fuit Aß 2, 2 parte SBi : fortuna Aß 3 , 3 tanta ... libertatis del. Aer. causis Β 4, 2 ex A : et β

306

M. FABII QUINTILIANI

hac ipsa lege adhuc manifestum est. N o n enim legum lator putavit etiam eos qui a dominis fuga abessent esse in libertate? Q u o d colligo scripto eius: 'qui volúntate domini in libertate fuerit': apparet aliquos et non volúntate domini in libértate esse; q u o d si verum est, potest in libertate esse etiam qui liber non est.

5

5

Nihil ergo prodest tibi cum dicis liberum eum non fuisse. N o n enim quaeritur an volúntate tua liber fuerit, sed an volúntate tua in libertate fuerit. Si volúntate tua liber [non] 6 fuisset, quid nos postularemus? Depulsus hac pugna transcendit e o , ut neget in libertate saltem fuisse. [ Q u o m o d o igitur colligemus?] E u m qui in libertate est quibus argumentis colligemus esse in libertate? Signavit aliquis t a m q u a m liber: si id volúntate domini fecerit, etiamsi m a x i m e illum servum esse dominus voluit eo tempore, manifestum erit ( f u i s s e ) in libertate; sic quisquís aliquid pro libero fecit. Atqui hic puer non tantum pro libero sed etiam pro ingenuo est: praetex-

ρ. 344

7 tatus fuit. Si talem illum ad iudices produxissem, h o c insigne non [tantum] libertatis m o d o sed etiam dignitatis esset. Ecquid paves ne scelus feceris? | E t alius fortasse tantum usurpaverit libertatem: hic et approbavit. Q u i b u s ? Publicanis, hominibus, ut parcissime dicam, diligentissimis. In s u m m a velim ostendere t o t u m tuum c o m i t a t u m : quis habitus servorum fuit? 8

'Ego t a m e n ' inquit 'non ea volúntate feci ut hic liber esset, sed ea ut publica non solveret.' Saepius eadem dicenda sunt

3 etenim Ro. 3 - 5 interrog. fecit Watt 4 abiissent Fr. 5, 3 non del. Gron. 6, 2 in libertate Ri. (in 1- tunc Gron.) : liberum tunc (1- saltem t- C) Aß 2 - 3 quomodo igitur colligemus? del. SB3 3 (non) est Ro. 4 esse] fuisse Sch. 5 id Aer. : in id A : in β 6 fuisse hic add. Ri., post libertate Aer. 7 sic Aer. : sit Aß fecit Ri. : facit Aß 7, 1 produxissem Wi. : perd- A ß 2 tantum del. Sch. ecquid Ro. : equidem Aß 8, 2 anne solveremo sunt AD : sint B C

5

5

DECLAMATIONES MINORES 340.4-12

307

(etiam gratulamur si invito te liber est): liberum esse noluisti, sed in liberiate esse voluisti. Nihil interest qua causa hoc feceris: id est, ut propius ad verba legis accedam, nihil inter9 est qua causa in libertate esse eum volueris. Verum ista causa q u a m praetendis digna poena est: circumscribere vectigalia populi R o m a n i voluisti, specie praetextati imponere publicano voluisti. Postmodum dicam q u a n t u m intersit huius pueri; interim dicam, tua quid interest? Q u o d petieras non contigit tibi? N o n fefellisti?

10

5

5

SERMO

Haec circa ius, ilia iam circa aequitatem. 11

DECLAMATIO

Q u a e passurus est hic puer d o m i n o redditus? Sine dubio {novissima). N o v i m u s istam negotiationem, et frequentissima in foro videmus iudicia talium iniuriarum. Fonasse etiam natus est ingenuus, fortasse r a p t o ex aliquo litore praetextam Fortuna reddidit. Illud est tamen quod nos map. 345 gis c o n f u n | d a t : videtur mangoni puer pretiosus, timuit ne 12 magno aestimaretur. Ista species in q u a c u m q u e Servitute miserabilis foret. R o g a m u s vos, iudices, cogitetis q u a m multa facere possit adversus p u e r u m m a n g o iratus. Aut illi fortasse pretium excisa virilitate producet, aut o b finfel'cisf contumeliae annos venibit in aliquod lupanar. Res est nobis cum homine qui n o n erubescit, nihil reservat: etiam pericu-

3 etiam . . . est fort, ante saepius transponendum 9, 3 praetextati A 2 : -ate vel sim. Α 1 β 5 quid del. Ri. 1 1 , 3 novissima add. Walter, ultima iam Ro. novissimus β 4 iudicia talium Aer. : -cat alium A ß 6 nos om. β 12, 2 iudices (Fr.) cogitetis Ro. : iudicetis A ß 4 infelicis] faciles Opitz, alii alia 4 - 5 contumeliae a n n o s A 2 : -a earn nos A ' C : - a m earn nos Β : - a m earn D 6 observât Ro., Ri. : (nisi) res (melius rem) servat Hdr, auct. Sch.

5

5

308

M. FABII QUINTILI ANI

13 lose avarus est. Quos cultus accipiet qui praetextam habuit? Ego vobis allego etiam ipsum illud sacrum praetextarum quo sacerdotes velantur, quo magistratus, quo infirmitatem pueritiae sacram facimus ac venerabilem.

341 Res furtiva improfessa apud publícanos Quod quis per publícanos improfessum transtulerit, commissum sit. Quidam rem furtivam transtulit per publícanos, non professus est. Deprehensa res est. Publicani cum domino contendunt. Uli tamquam commissam rem vindicant, ille tamquam suam. 1

p.346

5

DECLAMATIO

Rem non professam apud nos tenemus. Hoc ius quale sit postea videbimus. Quod quis professus non est apud publicanos, pro commisso tenetur. | Ea res de qua iudicatis in professionem non venit. Omni iure condictionis nostra est. 2 'Mea est' inquit. Nihil istud contra ius nostrum est; alioqui nemo non hoc de re non professa dicere possit: 'mea est.' 'At is qui transtulit alienam rem transtulit.' Ante omnia, nulla lege comprehensum est ut alienam rem non profiteri liceret; alioqui publicum eversum est. (Si) leges permutandae sunt ut transferantur aliena (improfessa), tarnen furtum profite3 ri debuit. 'At inicum est meam poenam esse cum ille peccaverit.' Iterum dicam: si quid iniqui habet lex nostra, postea viderimus; interim, lex est. Non adversus homines sed ad-

341 thema 4 ille Aer. : illi A ß 1, 5 condicionis β 2, 2 at Wi. : et A ß : sed Ri. 5-6 si et improfessa add. SB1 (cf. SB2) 6 tarnen Sch. : an A ß : at Ro. 7 debuit] cf. SB2 3, 1 inicum A : i n i q u u m Β : inicium C D 2 h a b e a t Ro.

5

5

DECLAMATIONES MINORES 340.13-341.9

309

4 versus rem scripta est. Si ius accepissemus aiiquid a b e o qui non {professarti r e m ) transtulisset exigendi, sic q u o q u e sine dubio esset nostra causa melior, sed tarnen videretur ( n o n ) de re ipsa esse contentio. N u n c lex h o c continet, ut rem teneamus quae translata est et professa n o n est. Q u i d interest quis professus n o n sit? N o b i s res dedita est. 5

H a e c de iure. 'Sed ius ipsum iniquum est.' Alio me vocas, de alio quereris. D i e istud rei publicae, die senatui, die magistratui: 'aerarium populi R o m a n i vectigalibus iniquis repletur, et spoliantur provinciae et sublatum c o m m e r c i u m est.'

6 N o s c o n d u x i m u s id q u o d locabatur. Sed res publica quoque, cum qua | queri poteris, habet q u o d respondeat. Primum illud, necessaria esse vectigalia civitati. Exercitus Stipendium aeeipiunt, bella cotidie geruntur adversus barbaras et bellicosissimas gentes, defendimus ripas et limites et litora. H u e adice et illud: templa extruuntur, multum impendiorum 7 sacra dueunt, aliquid et spectacula. Opus est vectigalibus. Inter vectigalia p o r r o quid aequius inveniri potest et sine maiore hominum querela? Q u a n t o illud iniustius videri pot8 est q u o d partem hereditatis sibi vindicat! 'At plurimum in h o c vectigal conferì negotiatio.' Q u i d q u i d est, de futuro lucro est, praeter id quod non potest videri iniquum ad quod acceditur. Et vectigal quidem ipsum necessarium, non iniquum: num haec iniusta poena est, in qua furta deprehenduntur, qua lex vindicatur, qua fraus transferentium detegitur? Aliter stare vectigal non potest. 9 E o d e m revertimur iterum: h a c ratione res publica locat, h a c necessitate nos c o n d u x i m u s et pretio vicimus. Et adver4, 1 aliquid Gron. : -uod Aß : anne (aliud) aliquid i 2 non (pr- rem) Ko., Ri. : non Aß : om. Ρ et Wi. 3 non add. Ro. 5 et β : ut A : quae Gron. 6 sit AD : est B C 6, 5 limites SB3 : ilumina Aß 6 adice et A 2 : -cet A ' B C : -ciet D 7 et Sch. : ad Aß 7, 2 quid] quod vulg. ante Wi. 4 quod Rane. : quo Aß sibi] fiscus Bu. : ( f - ) sibi Ro. 8, 4 acceditur ] cf. SB1 5 in] 'fort, delendum' Wi.

310

M. FABII QUINT1LIANI

sus quales homines c o n d u x i m u s ! Q u a m v i s p o e n a sit, q u a m vis in c o m m i s s u m veniant ea quae quis professus non est, tamen fallere nos volunt, tamen mille artibus circumscribimur. Q u o t a q u a e q u e res est quae deprehendatur! 10 Poteramus tibi etiam imputare beneficium: istud q u o d tibi e x t o r q u e n quereris non apud nos perdidisti; interim, q u o d satis est, furem apud nos invenisti. Ignorares, nisi nos fuissemus, translata in aliam provinciam furta, inter ignotos homines, inter alíenos. | ρ. 348 11 In s u m m a parte, quia l e x secundum nos est, aequitas secundum nos est, illud q u o q u e dicendum puto, qua sententia possitis parti utrique consulere. Q u i d est aequius q u a m utrumque vindicari? Unus furtum fecit duobus; h a b e t suam quisque legem. N o s nisi retinemus, nulla actione vindicari possumus; ille, etiamsi non ipsam rem acceperit, pro re tamen accipere poterit: habet actionem quidem de illa. N a m et in quadruplum litigatur. N o n irascitur furi qui re contentus 1 2 est. Adversus iniuriam illius privata agi actione potest, a nobis ( n o n nisi) publica. Ille vobis c o m m e n d a t sarcinas suas; nos c o m m e n d a m u s vectigalia vestra, c o m m e n d a m u s reditus civitatis.

342 A n c i l l a in a r c h i p i r a t a e n u p t i a s m i s s a Qui volúntate domini in libertate fuerit, liber sit. Qui habebat patrem et sororem captus est a piratis. Scripserunt piratae patri ut mitteret vicariam filiam, futuram archipiratae

9, 5 volunt] soient Hâ.1 11, 1 quia Gron. : qua Aß 5 nos nisi β : nisi nos A 7 - 8 nam . . . litigat del. Wi. 8 litigatur SB} : -at Aß 12, 1 iniuriam Ri. : inuidiam Aß 2 non nisi add. SB3 (tantum SB 1 )

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 4 1 . 9 - 3 4 2 . 4

311

uxorem. Misit ille matronali habitu ancillam. Remissus est adulescens. Illa, ab archipirata heres o m n i u m b o n o r u m relicta, rediit in civitatem. Ducitur ancilla. 1 ρ. 349

SERMO Similes quaestiones sunt priori divisioni, eadem | finitio. Dicit enim is qui petit in servitutem eum esse in liberiate domini volúntate quem liberum esse dominus voluerit. N o stra pars dicit in libertate esse domini volúntate eos qui aliquid p r o liberis ex volúntate domini fecerunt. Refellenda est nobis finitio partis adversae, deinde nostra confirmanda. Finis partis adversae sic refelletur.

2

DECLAMATIO

'Qui volúntate domini in libertate fuerit, liber sit.' Si de iis loqueretur lex quos dominus manumisisset et liberos esse voluisset, supervacuum erat. N a m etiam hac lege sublata non d u b i t a b a t u r quin manumissi liberi essent. Praeterea aliud esse in libertate esse, aliud liberum esse, etiam ex eo manifestum est quod eos qui in libertate fuerint liberos esse 3 lex iubet. Ad quos ergo lex pertinet? Ut ad nostram finitionem redeamus: qui volentibus dominis fecerint aliqua tamquam liberi. Ut puta, signavit aliquid volente d o m i n o servus: liberum esse vult. Inicum enim erit tabulas auferri, et circumscriptum esse nescio quem cui signatae sunt tabulae. Iudex inter duos convenerit et sententiam tulerit volente domino: liberum esse hunc voluit, ut ea res quae iudicata erat 4 haberet suum finem. Denique neminem qui in aliqua forma

342 thema 6 d u c i t u r SB3 (cf. TLL V, 1, 2140, 23 sqq.) : die-Aß 1, 4 q u e m Β : q u a m A C , D ( ? ) 6 r e f e l l e n d a Ri., auct. Gron. : r e p e l - β : r e p e l l a n d a A 8 r e f e l l e t u r Gron. : repel- A ß 2, 4 hac A D : de B C 3 , 4 i n i q u u m A ex corr.: i n i m i c u m β 5 s u n t Β : sint A C D 4 , 1 f o r m a Β : - m u l a A 2 in ras., C D

312

M. FABII QUINTILIANI

libertatis fuisset, nisi fraude et culpa sua, redire in servitutem voluit. In liberiate autem putavit esse legum lator etiam eos qui non volúntate domini in liberiate essent, sicut eos qui absentibus do|minis aliqua p r o liberis egissent, et ideo adiectum est in lege: 'qui volúntate domini in libertate fuerit.' E r g o etiam invito d o m i n o potest aliquis esse in libertate, invito autem non potest esse liber. Aliud est in libertate esse, aliud liberum esse.

ρ. 350

5

H a n c igitur de qua quaeritur dico volúntate tua fuisse in libertate. H o c q u o m o d o p r o b o ? Q u o uno probari potest: fecit aliquid t a m q u a m libera. N o n d u m dico ' a d piratas pervenit', dissimulo et illud, qua causa volueris eam in libertate esse; interim et volente te et spectante habitu m a t r o n a e fuit.

6 H o c satis erat, etiamsi postea nulla essent consecuta. An vero maius in h o c putamus esse m o m e n t u m , ut circumverteres mancipium aut si una voce liberum esse iusseris quam si habitum dederis, stolam dederis? — q u o d ne manumissis quidem o m n i b u s contigit. 7

p.3Sl

( H o c l o c o poni solet illud.) ' N u m igitur, si in s c a e n a m misero et mimi partibus tamq u a m m a t r o n a processerit, poterit videri m e a volúntate in libertate esse?' N o n est h o c p o r r o simile; n a m ipsa statim scaena rem fictam esse testatur. Stola illa mimi erit, non hominis. At eadem si h o c habitu e x t r a scaenam fuerit et in civitate processerit, eadem ilia quae solet mima esse nihilominus erit in iure libertatis. E r g o ha|bitu satis testata est 8 libertatem. Q u i d si fecit aliqua t a m q u a m libera? Profecta est, p a r u m est dicere quasi ingenua: quasi honesta, quasi filia tua.

5, 1 fuisse β : esse A 5 volente Ro. : vide-Aß 6 , 2 maius A : magis β 7, 4 porro] posito vel prop- vel protinus Sch. 5 erit A : erat β 6 - 7 in ciuitatem BC : uicinita- D 8, 2 honesta Pith. : hosta Aß

DECLAMATIONES MINORES 3 4 2 . 4 - 1 3

9

10

11

p. 352 12

13

313

'Sed haec o m n i a ' inquit 'feci n o n ideo q u o n i a m earn in liberiate esse volebam.' Lex n o n ad causam nos voluntatis tuae mittit sed ad ipsam. In libertate esse voluisti; quare volueris nihil ad iudicem, nihil ad voluntatem pertinet. [[Tu tarnen illam in libertate esse noluisti? Ut parcissime dicam, maligne.]] Q u i d si credibile est hanc etiam voluntatem t u a m fuisse, ut illa in libertate esset? Q u i d enim esse illam voluisti? Ancillam? Cuius? N u m d u b i u m est quin hoc v o t u m t u u m fuerit, ut m a t r o n a m approbaret, ut filiam t u a m approbaret? Noluisti earn in libertate esse de qua nihil magis timebas q u a m ne illa tibi t a m q u a m ancilla remitteretur? Q u a m q u a m etiamsi remissa esset, iam tarnen tua volúntate in libertate fuisset. Sed processit ultra. Dicebam: ' h a b i t u m m a t r o n a e te volente sumpsit, iter t a m q u a m m a t r o n a ingressa est.' Te volente ad piratas t a m q u a m filia venit tua, te volente approbavit se liberam et ingenuam, te etiam volente in matrimonio fuit t a m q u a m libera, heres relieta est t a m q u a m libera. H o r u m o m n i u m ius a tua volúntate profectum sit necesse est, qui | voluisti dimittere, qui voluisti t a m q u a m liberam dimittere. H a e c dicerem etiamsi piratae t a n t u m vicariam petissent; nunc vero, cum adiecerint ut eam vicariam mitteres quae in m a t r i m o n i o archipiratae esset, dubitari non potest quin tu eam miseris t a m q u a m liberam f u t u r a m . H a e c quod ad ius, ilia q u o d ad merita. Digna est quae sit libera: filium tibi restituii. Si t a n t u m filii tui pretium fuisset, videretur tamen bene meruisse; n u n c q u a m multa addidit ad fidem! Poterat et remanere apud piratas et obligare illos hoc indicii sui beneficio. Sed non confessione t a n t u m effectum est ut filia tua videretur: q u e m a d m o d u m complexa est illa 9, 1 (inquit) feci Aer. : -t fecit A B : quid inf- C 4 - 6 tu . . . maligne ita seel. SB3 5-6 ( h o c ) (ut Scb. 10, 2 esset tempt. Ri. : sit A ß 3 num 11, 7 demittere utroque loco β 13, 3 addidit Sch. ad te Β

: q u i d e m f- D p- d-) maligne A D : non BC : addit A C D :

314

M. FABII QUINTILIANI

catenatum, quotiens fratrem vocavit, q u a m veras lacrimas profudit! O p t i m e meruerat de te et h o c ipso, q u o d reversa est. 14

SERMO H i c parce quidem stringendus erit pudor patris, stringendus erit t a m e n , t a m q u a m cupidi et avari et hereditatem istam adfectantis: h o c ideo n o n a m a r e nec districte p r i m u m quod potest esse hic dominus illius, si ita iudicibus videbitur, deinde q u o d nobis res cum eo est cui gratias agimus, cuius volúntate dicimus nos in liberiate fuisse.

15

In s u m m a parte declamationis advocamus etiam adulescentem illum [quasi advocatum] qui n o s t r o beneficio redemptus est. I

p. 353 1 6

{DECLAMATIO ) Promittit praeterea ista quae in hereditate relicta sunt illius esse. Q u a m causam revertendi habuit aliam? Licuit illi, ignorante eo, in aliqua civitate subsistere.

343 Circumscriptor pauperis, divitis raptoris socer Circumscriptionis sit actio. Pauper et dives eandem puellam petebant in m a t r i m o n i u m , C a p t a est ilia quae petebatur. Posuit condicionem petitoribus pater, eius esset qui redemis-

8 - 9 optime . . . reversa est fort, post fidem [v. 4) transponértela (SB1) 14, 5 hic esse β 15, 1 declamationis Aer. : aduoeatΑβ 2 quasi advocatum del. Wi. 16, 1 DECLAMATIO add. Ro., auct. Pith. 343

thema

1 sit D : ista A B C

3 (ut) eius tempt.

Hâ.1

5

DECLAMATIONES MINORES 342.13-343.5

315

set. Pauper profectus est et redemit virginem. R a p u i t illam competitor dives. Educta ad magistratus nuptias optavit. Circumscriptionis accusatur pater a paupere. 1

SERMO

N o n tantum nobis in h o c l a b o r a n d u m est, ut circumscriptus sit adulescens, quantum in ilio, ut circumscriptus sit a patre. Esse enim iustam querelam eius qui redemit et reduxit, cum 2 praesertim sub pacto redemerit, manifestum est. E x i m i t u r ex parte diversa rei persona: ' q u o d factum est ne duceret ille, non pater fecit: rapuit dives, optavit puella, pater tantum promisit.' Q u o m o d o ergo fiet ut hic circumscripserit? Si p r o b a t o m n i a facta huius volúntate. Alioqui, nisi h o c optinemus, frustra plorabimus apud iudices. | p. 354

3

5

5

5

DECLAMATIO Circumscriptum esse m e probare prius volo q u a m ab isto circumscriptum. Pactus sum. H o c pactum non servatur, nec potest repeti: pecuniam impendi sub p a c t o ; ñeque pecuniam repetere possum neque id propter quod impendi h a b e o . Navigavi, laboravi (sic interim Ioquor) q u o n i a m promittebatur aliquid; h o c quod promissum erat praestari non potest: curcumscriptio est.

Hactenus causa fundamenta cepit; sequentia ilia sunt, ut p r o b e m me et ab h o c circumscriptum esse et indignissime circumscriptum. Animadvertitis, iudices, fiduciam circumscriptoris: 'alius rapuit, alia optavit': ideo circumscriptio est. N e q u e enim u m q u a m decurritur ad hanc legem nisi cum rectum ius nequitia exclusum est. Si non alius rapuisset, ex 5 pacto reprehenderem. Sed nihil haec cavillatio proderit tibi,

5

4

2, 4 quomodo Pith. : quo A in ras. : quo β 4, 1 cepit Aer. : c(o)episset Aß : accepit tempt. Hdr 6—7 si ... reprehenderem (sc. puellam)] cf. SB2

5

316

M. FABII QUINTILIANI

qua crimen in generum et in filiam transfers. N a m si appartient iudicibus o m n i a te volente facta esse qui promisisti, manifestum erit a te esse circumscriptum eum qui tibi eredidit. 6

p. 355

Igitur ab initio propensiorem te fuisse diviti n o n suspicionibus p r o b o , non eo q u o d credibile est. C a p t a filia tua, quam posuisti condicionem? Eius futuram qui redemisset. Id elegisti discrimen inter duos petitores q u o d facilius posset praestare dives. Deceptus es in h o c : ego redemi, ego reduxi.

7 Q u o alio m o d o efficere potuisti ne mihi nuberet nisi hoc? D i c o ergo tua volúntate factum | esse ut filia tua raperetur. H o c quibus colligo? R a p u i t earn qui n o n a m a b a t . Petierit enim sane: non redemit, sub c o n d i c i o n e h a c non redemit. Cur diutius m o r o r ? M i h i cessit. N o n est ergo q u o d ilium

5

5

5

8 cupidi tate impulsum putes: carere illa p o t e r a i . Adicio non fuisse ilium rapturum nisi securum. Nihil l o q u o r de patria severitate, nihil de lege quae p r o pudicitia minatur, quae m o r t e m denuntiat: ille rapuisset puellam alii destinatam, alii 9 p a c t a m , nisi fiducia tui? N o n est credibile. Sed ne illud quidem credibile est, filiam nuptias o p t a t u r a m fuisse nisi te volente: primum q u o d in nulla virgine t a n t u m audaciae, tantum confidentiae est ut apud magistratum et de re summ a audeat optare inconsulto pâtre. E t illa utique n o n fecis1 0 set: et n o v e r a m puellam et propius in itinere cognovi. Adice quod n u m q u a m tam ingrata fuisset puella ut nuptias optaret eius a quo n o n erat redempta, relinqueret eius cui debebat libertatem, cui salutem. H o c dico praeter ilium iniuriae dolorem, cum id perpessa esset in civitate quod n o n inter latro11 nés, non inter b a r b a r o s illos. N o n est, ut dixi, credibile ut aut rapuerit ille sine fiducia tua, qui n o n a m a b a t , qui plurimum timere debuerat, aut haec optaverit sine auctoritate tua, et puella et contra eum qui de illa optime merebatur et

6, 5 ego (pr.) Ρ : ergo A ß 7, 1 quo A 2 : quod A1 : qui β 4enimom. A 1 1 , 2 tua] tui Gron.

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 343.5-17

12 ρ. 356

13

14

15

16

p. 357

317

p r o eo a q u o et c o n t e m p t a erat et r a p t a . E x i s t i m o a n i m u m t u u m fuisse m a n i f e s t u m . Q u i si a p p a r e t , a te circumscriptus sum. l a m v e n i m u s ad illam tertiam p a r t e m causae n o s t r a e , in q u a o s t e n d a m vobis q u a m inique sim | circumscriptus. N u p tias filiae t u a e p a c t u s s u m . N o n dico q u a m e r c e d e : p a c t u s s u m . Fides s u p r e m u m r e r u m h u m a n a r u m v i n c u l u m est, sacra inter hostes, sacra (quod n u p e r comperi) inter p i r a t a s , t a n t a e etiam a p u d m a l o s auctoritatis ut, c u m t r a d e r e mihi filiam t u a m nolles, negare a p e r t e n o n sustinueris. Et q u a m e r c e d e p a c t u s e r a m ? Ut r e d i m e r e m . N o n dico a q u i b u s , n o n d u m dico q u o periculo * scilicet male t e c u m a g e b a t u r nisi cui c o e p e r a t plus debere q u a m tibi. In s u m m a qualis sit ista condicio sic a e s t i m a n d u m est: tu posuisti. H o c a d merit u m pertinet, illud ad pericula. N a v i g a v i a d p i r a t a s : in q u o s incidere m i s e r r i m u m est, quaesivi. O m n e s scopulos scrutatus s u m , o m n i a litora excussi. Accedit aliquid p o n d e r i s huic m e r i t o m e o : p a u p e r h o c feci, rem diviti g r a v e m , mihi ( n o n ) necessariam. Et q u a r e negata est? Ut collocaretur ei qui n o n r e d e m e r a t , qui c o n t e m p s e r a t , qui piratis reliquerat. Tant u m n e pecunia valet, t a n t u m ille f u l g o r divitiarum c o n t r a veritatem potest? N u n c ille melior. ' N o n tarnen ego feci.' Q u a s i circumscriptio in hoc sit solo q u o d n o n a c t u m per te est: est in ilio q u o d promisisti, est in ilio q u o d m e d o n e e ille r a p e r e t distulisti. N o n est hoc genus causae in q u o o m n i a crimina t r a n s f e r r e possis. Initium a te est: promisisti. Si n o n erat in tua p o t e s t a t e , statim circumscripsisti. Scilicet ego stultus qui virginem reduxi, qui t a n t a m c u r a m egi v e r e c u n d i a e | ut o p t a r i ( n o n ) possem. 6 fuisse] esse Sch., Gron. 12, 4 sacra β : s- laus fidei A 13,3 lac. ind. SB3 ita fere supplendam: condicio ipsa quam iniqua, pauperi quidem! 4 nisi SB3 : si Aß 14, 5 non add. SB' (minus esset pauperis mentum si non sponte fecisset) mihi (pro meo puellae amore) tempt. Watt 16, 2 actum per te est Ro., auct. Obr. : acta per testem Aß 7 optari ( non ) Ro. : -re Α β

5

5

5

5

5

318

M. FABII QUINTILIANI

1 7 N o n in totum iactabo vobis, iudices, continentiam meam. Sine dubio perferre volui ad patrem integrum munus, nec corrumpere quod praestarem. Aliquid tamen fecerunt et mores puellae: severam videbam et asperam. Ne me quidem tulisset.

5

344

Redempta meretrix a divite pauperis filio Inscripti maleficii sit actio. Pauperis et divitis filii eandem meretricem amabant. Leno condicionem posuit ei traditurum se esse meretricem qui pretium prior attulisset. Pauperis filium in solitudine dives flentem stricto gladio invenit. Interrogavit causam. Ille dixit se mori velie ab amorem meretricis. Pretium ei donavit. Redemit adulescens meretricem. Agit pauper cum divite inscripti maleficii. 1

5

SERMO De parte legis inter utrumque litigatorem confessum est.

2

ρ. 358

DECLAMATIO

Inscriptum esse id quod obicio non negatur: qua lege comprehendi potuit hoc nocendi genus quod rem gravissimam fecit specie liberalitatis? Omnia igitur ista quaecumque ex adverso dicuntur, 'donavi enim pecuniam et servavi' et 'quo iure prohibetur?', eo pertinent ut appareat inscriptum esse quod obicio. ] 3 Hac parte finita et constituía, transeamus ad earn quae reliqua est, ut ostendam esse maleficium. Nihildum de ani-

344 1, 2 parte] se. priore ('inscripti') 2, 2 qua lege Amatus : quale Aß 5 enim] meam Gron. : ei Ri. 3, 1 eam Pitb. : eaAß 2mAer. : e t A ß et ostendamus Gron.

5

DECLAMATIONES MINORES 343.17-344.9

319

m o divitis loquor, n o n d u m p r o d o causas propter quas fecit. Solum fuisse filium m e u m crédité a m a t o r e m meretricis, huic redemptam esse meretricem: dico h o c esse maleficium, et 4 quidem o m n i u m maleficiorum gravissimum. Levia sunt ilia quae P a t r i m o n i u m populantur, levia etiam quae adversus corpus e x c o g i t a n t u r : h o c non est legis viribus vindicandum 5 quod saevit adversus a n i m u m ? Utrum igitur dicis non esse deforme, non esse inutile, meretricem domi habere, an eum qui rem deformem atque inutilem effecerit non esse maleficii lege c o m p r e h e n s u m ? C u i c u m q u e mortalium grave erat domi habere meretricem: h o c nomen suo l o c o tantum f o n a s s e 6 deforme est, translatum in d o m u m etiam periculosum. Dic a m nunc ego hie interceptam spem n e p o t u m , inquinatam filii mei f a m a m , futurorum q u o q u e a n n o r u m spem esse sublatam? H o c igitur qui fecit non potest n o n admisisse maleficium. 7

'Sed periturus' inquit 'erat nisi id fecissem.' Scio quae partes forent severioris patris: diceret ille: ' M a l l e m : levior ad me dolor pervenisset ex morte. Felices quidem qui liberos suos ad rogum deflent: s u m m u m orbitatis est malum desiderare. H o c vero intolerabile est, lugere viventem, quotiens occurrit fiere, diurnas quasdam ducere exequias dignitatis.'

8 Ego sane h a n c tibi remiserim partem qua colligis moriturum fuisse; utrum | amore perisset non diu disputabo: vivunt qui amaverunt. Itane? Q u i d minus rationis habet q u a m ut is 9 mori velit qui habet propter q u o d vivat? 'Stricto tarnen gladio in secreto deprehendi.' Iam mihi narras moras: ipsum illud secretum quaerere et putare interesse ubi pereat non est ardentis in m o r t e m impetus. N o n fiunt ista nisi subito, nec quisquam, praesertim nulla gravi praecedente causa, spiri7, 1 peritus AC 2 forent Ro. : fuerint Aß 3 felices Aer. (cf. SB~) : inf- Aß 4 suos A : istos β summum . . . desiderare] num secludendum? malum est β 5 vero Aer. : uerbo Aß 6 diurnas SB' : plenas Aß : supremas coni. Wi. 8, 1 - 2 ego . . . fuisse) cf. SB1

320

M. FABII QUINTILIANI

1 0 tum ratione deposuit. Et stricto tamen gladio et in secreto quid facientem vidisti? Aptantem iam iugulo m u c r o n e m , iam i n c u m b e n t e m , iam paene a d m o t a m usque ad sanguinem m a n u m ? Nihil h o r u m . ' F l e n t e m ' inquit ['mirabar.'] M a i u s fuisse periculum crederem si fleret a n t e q u a m stringere gladium coepisset. N o n est igitur q u o d dicas te fecisse causa mea q u o d ego non fecissem. 11

E t iam h o c , iudices, satis erat f n i s i f et inscriptum et maleficium est. Q u a c u m q u e a te mente factum est, ego laesus sum; etiamsi n o n vindicta dolori m e o deberetur, debeatur

1 2 tamen solacium. Videamus tamen et quare fiat ista res. Eandem meretricem amaverunt duo iuvenes, filii nostri. Q u a e r e batur utrius esset. Volo te consulere an, cum scieris, pecuniam filio tuo dederis, volo scire an, cum vidisses filium m e u m (ut putas) m o r i volentem, tale aliquid de tuo timueris. Filius meus propter a m o r e m dicit se mori velie: a m a t et p. 360

tuus. I H i c deprehendam p a t r e m : tu si periculum mortis 13 putasses, tum vero ad filium tuum cucurrisses. Q u a e fuit ergo ratio? N o n tu filium meum servasti, sed tuum emendasti. U n a erat ratio, credo, illius a b eo q u o flagrabat Ímpetu ( a v e r t e n d i ) , si a m o r transferretur, si potestas illius deformitatis adimeretur. 14 Vivit itaque filius tuus et honeste vivit et iam sine fabula vivit. At tu mihi nurum meretricem dedisti, tu d o m u m meam lupanar fecisti: et, ne parum sit has iniurias intulisse, etiamnum vis adfirmare iudicibus filium meum, nisi redempta meretrice, non fuisse victurum.

10, 4 mirabar del. SS 1 maius Ri. : minus Aß 11, 1 iudices tempt. Ri. iud D : iudici A B C erat: [nisi] et inscriptum ... est tempt. Wi. inscriptum Aer. : instrictum A C D : instruc- Β 12, 4 uidisset B C 13, 2 meum A : tuum β 3 ratio] liber- Watt avertendi add. Ro. 14, 1 tuus filius β et iam Aer. : etiam Aß : et coni. Wi.

DECLAMATIONES MINORES 3 4 4 . 1 0 - 3 4 5 . 4

321

345 Pauper ad tyrannicidium mercede conductus Tyrannicida optet q u o d volet. Dives adulescenti pauperi dedit pecuniam ut tyrannum occideret: [et] occidit. D e praem i o ambigunt. 1

SERMO D u o efficienda sunt diviti, ut sit tyrannicida, ut dignior sit praemio. U t tyrannicida sit non potest aliter efficere q u a m si κατά σ υ ν α θ ρ υ ι σ μ ό ν dignum se praemio probaverit et pro eo sit a c si occiderit. |

p. 361

2

5

DECLAMATIO

Q u o d primum dici o p o r t e t pro eo qui praemium petit, occidit t y r a n n u m . N u m dubitari potest? N u m de h o c controversiam ullam saltern adversarius m o v e t ? Viderimus ergo quae sit c o m p a r a d o utriusque m e r i t o r u m : interim, etiamsi maiora sunt divitis, alia sunt. Sit ille optimus civis, sit egregie de 3 re publica meritus: hic tyrannicida est. H o d i e p o r r o de eo praemio contendimus q u o d lex tyrannicidae constituit. Isti fortasse quod fecit profuturum sit cum petet magistratum: interim vos ad h o c ius, ad h a n c legem consedistis, interim rem publicam hie pro q u o l o q u o r verbis legis appellat. E t mihi satis erat h o c apud vos approbasse, si tantum de eo 4 quaereretur, an accipere hunc oporteat. Sed quatenus in h a n c c o n t e n t i o n e m descendimus, videamus q u o m o d o se tyrannicidam efficiat adversarius noster. D e libertate patriae cogitavit: n o n d u m tyrannicidium est. H o r t a t u s est aliquem, pecuniam dedit, o m n i a fecit ut hic tyrannicidium faceret: 345 titulas mercede A 2 : -ci A1 β thema 1 optet D : optât A B C 2 et del. Ri. : is Fr. 3, 5 pro quo loquor A2 : prolA1 C D : prouocor Β

5

5

5

322

M. FABII QUINTILIANI

simile esse hoc tyrannicidio ut confitear, hoc ipso tamen 5 apparet aliud esse quod simile est. Quis autem vobis permittit inclinare leges et iura transferre? (Semel) constituta sunt, semel finita sunt, suis finibus, suis verbis continentur. Et fonasse utcumque tolerabile esset quaeri an pro tyrannicip. 362 dio habere deberetis voluntatem si tyrannicida | non esset; nunc ut sit istud tyrannicidio simile, ipsi tamen praeferri non potest cui simile est. Ergo lex nobis dat praemium, tibi non dat. Quod ad religionem iudicum pertinet, hactenus causam finiri satis esset. 6 Sed quare non iam etiam actioni eius respondeamus? cum ilia quidem, iudices, prima confessione: esse istum bonae voluntatis fatemur, cupidum libertatis concedimus, dum et ille fateatur esse se parum fortem, fortasse vitio infirmitatis vel naturali vel quod ipsae per se soient adferre divitiae. 7 Simus volúntate contend, non exigamus ab eo quantum non potest, ut sciatis hanc esse inter duos differentiam, ut quidquid ille voluit hie fecerit. Volo enim tecum loqui. Quid ad hanc legem f f u f conscriptam audacter venis? Tyrannicidium tuum non dico approba: ostende. Quid fecisti? 'Pecu8 niam' inquit 'dedi.' Ita, iudices, ista lex emi potest? Ad summum in re publica nostra honorem non animus, non virtus, non manus mittit, sed arca et dispensator? Bene hercule negotiaris, et excogitasti non mediocre non dico famae atque opinionis sed patrimonii etiam tui, cum alioqui abun9 daret, compendium. Die, die quanti emeris (ut optes) quod velis. Tu mihi dicis: 'pecuniam dedi et ex otiosa iacente p. 363 patrimonii parte aliquid numeravi', | cum ego dicam: 'arcem conscendi, satellites stravi, nefarium corpus repetitis ictibus 4, 6 esse Aer. : est A ß 5, 2 seme] add. Wi. 4 utcumque Aer. : c- A ß esset Aer. : est A : estis β 6, 1 actioni SB3 : pactioni A D : -nis B C : iactationi Gron. : rationi Ro. 2 post confessione dist.Hâ.1 4 fortem A 2 : p a r - Α 1 β 7, 1 n o n (pr.) om. β 4 fu A : tu Β : fuit C : p u b . D : ita Ro. : sic coni. Wi. 8 , 4 negotiaris et Ri. : -ri sed A ß : -ris Castiglioni 9, 1 ut optes add. Gron. quod Aer. : q u i d A ß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 4 5 . 4 - 1 5

323

trucidavi.' 'Pecuniam dedi, de tyrannicidio locutus sum.' Rem feceras periculosissimam, nisi in tyrannicidam incidis10 ses. Satis sit vobis, o divites, hoc vestras praestare fortunas, quod per dispensatores faeneratis, quod familiam per procuratores continetis, quod pleraque possidetis absentes, quod ignorantibus vobis et quiescentibus, si quis est tantae felici11 tatis labor, per alienas manus transit. Contingat istud deliciis vestris, contingat abundantissimae plerumque luxuriae: non dabitis tyrannicidiis cognitorem, nec ad vos alienis peri12 culis veniet fama virtutis. Velim narres iudicibus, audiente populo, quem sermonem cum hoc adulescente habueris, qua exhortatione sis usus. 'Premitur tyrannide civitas nostra; cotidie gravia atque indigna patimur: opus est aliquo viro forti, opus est aliquo bono cive, opus est liberatore tantorum malorum.' Si te haec cum maxime dicentem interroget cur non ipse facias, respondebis profecto: 'non possum, non is animus mihi, non id virium est', et adicies: 'tu potes.' Verum non contentus sibi acquisisse gloriam, etiam nobis detrahere conatur: negat enim hunc iuvenem ad tyrannicidium fuisse venturum nisi pecunia conductus esset. O quanρ. 364 tum erras, dives, ac | falleris qui putas virtutem posse conduci et animum pecunia fieri. In omnia enim sane lucro trahamur, ducat nos spes ad laborem, ducat ad patientiam: nemo futuri temporis cogitatione ( t a n t u m ) periculum subit. 14 Iturus aliquis in id discrimen ex quo evasurum se non speret pecuniam spectavit? Scilicet ut locupletior periret, ut, si destitutum in illis cogitationibus manerent tormenta, si tyranni ira, haberet illud intra conscientiam suam, accepisse se pecul i niam et paulo ante gravem argento manum fuisse. Ante igitur hae versabantur in animo huius cogitationes, ante istud

5

5

5

13

5 dedi β : d- uirtutis famam redemi non posse A per alios negotia transigatis

12, 2 hoc β : adhuc A

11, 1 istud] ut 4 forti Fr. :

-te Aß 6 interroget SB3 : -gem Aß 13, 3 quantum β : qgloriam non praetio sed per se stare A 7 tantum add. SB' 15, 2 hae] ae A2 : haec A1 : hac β

5

324

16

17

ρ. 365 18

19

M. FABII QUINTILIANI

quod tu effecisse pecuniam putas fecerat res publica, fecerat indignatio, fecerat ingenita virtus. Nec tu, nisi hoc intellexisses, ausus esses loqui aut committere tam periculosum alieno secretum: videras vultum, audieras cum raperetur aliqua virgo ingemescentem. Verumtamen cur non reponamus hanc contumeliam? Non pro re publica dedisti. Scimus tyrannidem praecipue ad divites pertinere. Illa quam dederas pecunia redimebas fortunas, pecunias tuas, immo salutem, quandoquidem plerumque perire vobis in lucrum crudelitatis alienae necesse est. Habes igitur satis magna istius liberalitatis tuae pretia. Securus es nunc dominus, nunc dives; desistí fortunam tuam timere, desistí odisse quidquid iactas. 'Ego tamen' inquit 'dedi quod esset pro praemio.' Ideo ergo exigís ut res publica non reddat, et, si quid tu privatus liberaliter fecisti, universam civitatem vis facere sordide? Quamquam ne remittis quidem istud rei publicae, sed in te | transfers; ut ne voluntati quidem tuae obligati simus si pecuniam ideo dedisti ut praemium acciperes. Hic porro si quid avare, si quid cupide fecisset, tua potius pecunia quam ipsa lege ad tyrannicidium conduceretur? Tu illi dicis: 'accipe pecuniam'; res publica dicit: 'opta quod voles.' Ut avarus sit et cupidus, utrum plus est? Verum hic se adfirmat ne praemia quidem ista spectasse cum faceret: 'Oblitus sum' inquit 'ante omnia salutis meae. Commodum civitatis universorumque spectavi, tum, si quid ad me proprie pertinebat, famam ituramque in posterum gloriam huius quae subinde obicitur paupertatis, si quidem facilius virtutem aluit.'

17, 5 reip. D : res p(ublica) A B C ut] at Wi. 6 simus Aer. : sumus A ß 19, 3 tum A 2 : cum A 1 β 5 anne gloriam (et laudem) ? 6 facilius] anne fecundius ì

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 345.15-346.4

325

346 T u t o r filii sui in a d o p t i o n e m d a t i Adversus patrem ne qua sit actio nisi dementiae. Q u i d a m dedit filium in adoptionem. Moriens ille instituit patrem eius naturalem tutorem. lile tutelam gessit, radones reddidit. Accusare ille vult patrem tutelae male gestae. Praescribit ille quod actio n o n sit adversus patrem nisi dementiae. 1

ρ. 366

SERMO

N a t u r a rei fortasse hoc ferat, ut hic pater, quem filius reum vult facere, irascatur, atque eo magis irascatur quod de filio bene meruit non t a n t u m generando sed etiam d a n d o in adoptionem. | Sed non semper sequendi sunt adfectus, et 2 plerumque consilium his p r a e p o n e n d u m est. Hic enim pater, etsi revera irascitur, dissimulare hoc debet, et agere mitem, indulgentem. N a m cum praescribat, hoc a p p r o b a r e debet iudicibus, idcirco praescribere se ne cum filio gravius contendati alioqui, si haec causa praescribendi n o n est, supererit ut diffidentia videatur in causa. 3

5

5

5

DECLAMATICI

' C u m patre actio ne qua sit nisi dementiae.' Alio crimine me reum fieri manifestum est. N e m o dubitabit quin id hac lege non liceat, si ego pater sum. Atqui ne de eo quidem dubitari poterit, quin pater sim. An hoc negas me esse qui genuerim, qui educaverim, et, ut aliquod a r g u m e n t u m ex eo ipso quod contra me ponitur ducam, me esse qui dederim in adoptio4 nem? Si haec p a r u m firma sunt, lege testamentum quo tutorem accepisti: patrem tibi tutorem dedit. 'At enim d a n d o in adoptionem ius o m n e translatum est' * 346 tbema 2 a d o p t i o n e m ( a m i c o ) Ro. 1, 2 ferat Aer. : fecerat A ß 4, 1 lege Sch. : leges A ß : legas Aer. 1 - 2 q u o taccepisti] num secludendum ? 3 lac. ind. Aer.

5

326

M. FABII QUINTILIANI

347 Absente marito rumor et nuptiae Adulterum cum adultera liceat occidere. U x o r peregrinantis mariti m o r t e m rumore cognovit. Heres inventa nupsit adulescenti cuidam et d o m u m in dotem dedit. Supervenit | maritus n o c t e , utrumque occidit. Reus est caedis.

p. 367

1

DECLAMATIO

Adúlteros fuisse in m a t r i m o n i o constat: n e m o negat. Legitim u m p o r r o m a t r i m o n i u m nisi soluto priore esse n o n potest. M a t r i m o n i u m duobus generibus solvitur, aut repudio aut morte alterius. N e q u e repudiavi et certe vivo. M e a e igitur nuptiae manserunt, illae n o n fuere legitimae. 2 'Sed r u m o r de m o r t e venit.' H a e c statim nupsit alio marit o . Q u i d est h o c aliud q u a m improbius adulterium? An opinione contenti sumus? Isto genere, etiamsi caedis absolvar, o m n i b u s tamen periclitor bonis: quippe testamentum meum lectum est et u x o r o m n i u m b o n o r u m heres inventa est et ego scilicet testamento m e o exheredatus. Q u o d si ius domini post h a n c opinionem retinui, retinui etiam mariti. M i h i ad defensionem h o c satis est: licuit. Possitis occisorum fortasse misereri q u o d decepti sunt, q u o d illos spes sua fefellit: adulteri tamen fuerunt etiamsi ignoraverunt. An ego 4 si ( n o n ) ignorassem quid diceretur n o n occidissem? Utrum d o m u m m e a m non fui intraturus, an me in aliud cubiculum iuxta adúlteros meos collocaturus, an, cum venissem in cubiculum et iacentem c u m adultero u x o r e m m e a m deprehendissem, excitaturus t a n t u m ? Q u i d deinde? Recepturusne an

5

5

3

347 1, 2 - 3 legitiraum . . . potest post legitimae babent Aß, transp. Wi. 5 uiuo AD : uiuus Β : uiuos C 5 - 6 meae . . . legitimae post adulterium (2,2) habent Aß, transp. Wi. 2, 1 alii Fr. 3 simus Ro. 3, 4 non add. Ro. quid diceretur SB1, Watt : quod diceret A : quomodo d- Β : quo d- C D 4, 2 aliud Sch. -um Aß

5

DECLAMATIONES MINORES 347.1-9

ρ. 368

p. 369

327

cessu|rus? Si talem habiturus eram a n i m u m , diis gratias ago 5 quod nocte veni. Vos profecto, dii coniugales, h a n c ί 11m mentern dedistis, ut d o m u m in dotem daret, ut eadem familia excubaret, ut is ianitor esset qui me admitteret, ut reversus denique nihil novi invenirem praeter adúlteros. 6 Ergo uxor sic a me a m a t a , testamento relicta heres, audita morte mariti non inquisivit ubi perissem, non aliquos certiores nuntios, n o n reversuros a supremis officiis servulos expectavit, sed festinato q u o q u e nupsit, et in novae libidinis a m o r e m mea iudicia protinus transtulit? In eadem d o m o , in eodem cubiculo, in eodem lecto, adeo mariti prioris etiam 7 memoria abierat? Desìi ista mirari cum adulterum vidi iuvenem, propter quem t a m d i u vidua esse n o n posset quamdiu peregrinan p o t e r a m ego qui u x o r e m sic amavi. Temere profecto, temere in longius ituri iter coniuges nostras domi relinquimus: subito absentium obliviscuntur, et paene cum 8 ipsis toris u x o r u m pectora refrigescunt. Mirer nunc ego unde rumor, quae t a m maligno mendacio causa, cui fingere istud expedient? Ille profecto in causa fuit iuvenis qui ad d o m u m m e a m inductus est [quaesitus est locus]. Iam vero b o n o r u m m e o r u m dira p o p u l a d o , sicut notissimo Graeciae duci, qui felicior tarnen solam in adulteris ultus est gulae voluptatem. | 9 Scio, iudices, q u a m difficile sit alienorum m a l o r u m imaginem capere; sed tamen, q u a n t u m cogitatione permittitur, unusquisque se ilio loco p o n a t , ac p r i m u m ilia quae intra a n i m u m m e u m volvo mente concipiat, cum reverterer ex peregrinatione longa, q u a m mihi attulerit cogitationem primus aspectus. 5, 4 n o u u m β amavi] c f . SB2 in Ri. : del. Ro. Watt iam vero Scb. 6 duci A 1 iudicium β 2 Grow., fort, recte

6, 7 m e m o r i a m abiecerat β 7, 1 - 3 desìi . . . 8, 2 mendacii B D fingere Β : -ge A C D 3 ad] 4 quaesitus est locus ego delevi {cf. Wi.) itemque Pith. : iam uer (uir A 2 ) A ß 5 sicut] fuit, ut : duci ulixi A 2 : u- d- C D , et sim. Β 9, 1 iud. A : sed Obr. : sit A ß : si (del. ac) Hà.2 4 volví

5

5

5

5

328

M. FABII QUINTILIANI

348 C u m p r o d i t o r i b u s c a r e e r incensus Imperator in bello summam habeat potestatem. Imperator proditionis suspectos in carcerem coniecit. E x transfuga comperit eadem nocte finitum iri proditionem. Incendit carcerem. Perierunt ίIli qui erant in carcere. Höstes recesserunt. Accusatur quod de indemnatis sumpserit supplicium. 1

p. 370

5

DECLAMATIO

Si ratione defendi non possem, iure defenderer. 'Imperator in bello summam habeat potestatem.' Id quod obicitis (ut nondum t o b i c i a m f propter bellum factum esse) in bello 2 factum est. Usus sum igitur lege. Videamus quam utiliter 5 constituía et necessaria quoque. 'Imperator in bello summam habeat potestatem.' Ante omnia non id est tempus quo iudicia exerceri, quo leges retiñere vim suam possint. Ista pax spectat, | et diligentiorem rerum inquisitionem securitas 3 habet; non vacat in bello curam agere singulorum. Ad hanc rationem accedit illud quoque, quod administrare non potest bellum nisi tantam potestatem habuerit imperator. Tot milia conscriptorum militum in aciem educere, adsignare loca interim periculosa, tuendos cives, expugnanda hostium 5 castella, non potest sola ratio: opus est et metu. Quid si pleraque accidunt in quibus praesenti poena castigare necesse est eos qui peccaverunt? Ad haec igitur omnia provisum atque probatum est ut imperator summam potestatem haberet. 10 4 Quid tamen a nobis exigi oportet? Bonam voluntatem. Erraverim sane; sed id satis probation! existimavi, si hoc ad 348

1, 4 obiciam] varia coniecta, quibus dicam

esse Obr. : est A ß Aer. : -li A B C : -lia D

anteferam

2, 1 videamus SB 3 : -erimus A ß utiliter 3, 9 probatum β : prola-A 4, 2 sed SB1

post sane distinguens : si Α β

DECLAMATIONES MINORES 3 4 8 . 1 - 9

5

6

ρ. 371 7

8

9

329

utilitatem civitatis pertinere credidi: quis damnaverit eum qui d u a b u s potentissimis rebus defenditur, iure et mente? Quid si etiam ratio hoc faciendi fuit? Forsitan et lente et nimium periculose fecerim, quod suspectos proditionis tantum in carcerem duci iussi: nihil egeram, n o n satis civitati prospexeram, hostis idem speravit; tarnen hoc ne ab accusatore quidem reprehenditur. Iam igitur de his, qui f i n carcerem ducif debuerunt, levius est supplicium, q u a c u m q u e ratione s u m p t u m est. N u n c quare s u m p t u m ? Proditionis finis atque effectus omnis in p r o x i m a m nobis noctem denuntiabatur. Puta falsum: quis n o n ignoscit rem t a n t a m timenti? N o n enim discrimen p a u c o r u m capitum agebatur: an aliquid esset haec civitas, an templa, an vetustissimae vestigium saltern urbis relinqueretur, an liberi vestri | coniugesque traditam a maioribus per m a n u s in hoc usque tempus libertatem semel perderent. Pro his animadvertere in paucos indignum est? Et exercitus partem occidimus, et, in aciem ductis militibus, certe innocentibus, m u l t u m contigisse imperatori videtur etiamsi n o n incruentam victoriam referai. Pro hac securitate si perierunt aliqui, ut parcissime dicam, non ignoscetis? Equidem intellego hanc esse condicionem o m n i u m qui administrationem rei publicae adgrediuntur, ut ea quae m a x i m e pertinent ad salutem c o m m u n e m cum quadam sua invidia efficere cogantur. Q u a n t a vi adversus me inimici consurrexissent si istud sine causa fecissem! Quid si proditores fuisse manifestum est? Putemus esse iudicium, et, quatenus mavultis illos indemnatos dicere

5, 5 - 6 a d s u p p l i c i u m d u c i coni. Wi. 6 est del. Lat. 6, 4 a g e b a t u r , ( a g e b a t u r ) Aer. : a- ( s e d ) Sch. 5 a n vetustissimae] - m a a n Sch. 7, 2 o c c i d i m u s Wi. : d i c i m u s A ß : d e c i m a m u s Pith. 3 i m p e r a t o r i Gron. : i m p A ß 4 v i d e t u r Pith. : - e r e t u r A C D : - e a t u r Β r e f e r a t Pith., auct. Aer. : se f- A B C : s e u e r a t D 6 ignoscetis Aer. : - e r e m A : -ere (me q u i d e m ) β : - e n d u m 5 e h . : ( o p o r t e t ) ignoscere Watt

5

5

5

5

330

M. FABII QUINTILIANI

quam innocentes, excutite causam. Sane non consummaverint crimen susceptum, at certe transfugae hoc mentiendi causa quae fuit? Homo, relicto exercitu suo, relicto imperatore suo, in civitatem nostram transgressus, cum rem periculosissimam fecisset, mentiretur? Cum ad probationem rei 10 caput suum obligaret? Eandem nobis noctem denuntiavit. Manifestum est autem fuisse hostibus propositum civitatis nostrae per proditionem capiendae. Qui proditores fuerint, p. 372 recedendo confessi | sunt. Quid enim est causae cur qui ad illud usque tempus (ad portas) civitatis permanserant, post incendium carceris, post mortem suspectorum nobis civium continuo discesserint? 11 Hie ratio ilia quoque (reddenda) est, quod sic exegi supplicium ab illis (si modo hoc est exigere supplicium): miratur aliquis si hos timui educere, si, cum tanta conspirado in civitate nostra nocentium esse diceretur ut prodere possent etiam ex carcere, vel cum tota sua custodia eos obrui malui? 12 His illud quoque adici potest, plurimum differre utrum quis supplicium exigat ab indemnatis an si aliquos securitatis publicae causa occiderit. Supplicium vocetur quod civitati praestiti? Si vero hoc pro salute communi fuit, non odio illorum factum est, imperatoris fortasse consilium reprehendi potest, factum certe damnari non potest.

9, 3 consummaverint Aer. : -it A ß 4 crimen Obr. : primum A B C : om. D : proditionem Aer. susceptum SB3 (-tarn Aer.) : -eipio C D : - d p i Β : suspicio A 7 mentiretur? (mentiretur), cum Ro. 10, 5 ad portas add. Ro., auet. Aer. 1 1 , 1 reddenda add. SB3 exegi Aer. : exigí A (ex -git?), β 2 ab illis ... exigere (om. A1) supplicium om. β 3 hos Obr. •. non A ß 12, 3 civitati Sch. (numéros cur reprebendat Wi. non video) : -as A ß 4 praestiti Ro. : -titit A ß

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 4 8 . 9 - 3 4 9 . 2

13

331

SERMO In summa parte controversiarum talium quaeri solet haec quo animo fecerit imperator. In h a n c partem satis firmam causae fiduciam videtur habere: q u o d enim huic obiecerunt inimici odium praeter c o m m u n e o m n i u m p r o d i t o r u m ?

5

349

p. 373

Raptoris pater dementiae reus Raptor, nisi et suum patrem exoraverit et raptae intra triginta dies, pereat. Rapuit quidam. Exoravit patrem raptae, suum n o n exoravit. Dementiae accusat. 1

SERMO

N o n dubie pater hie intellegi vult se filii sollicitudine esse contentum et hanc triginta dierum m o r a m pro ultione habere. Sed hoc si palam indicaverit, perdet artem; et si liberare filium sollicitudine semel destinavit, brevius habet statim ignoscere. Varianda erit eius actio, ut filium dicat morte 2 dignum, an possit ipse perseverare dubitet. N o n tarnen praetereunda sunt ilia, quamvis communia cum aliis controversiis generis huius, quae circa ipsam quaestionem dementiae versantur. Negabimus enim crimine u n o posse deprehendi dementiam, et hoc propositum n o s t r u m adiuvabimus finitione, ut dicamus dementiam esse ablatum rerum o m n i u m intellectum; alioqui neminem t a m felicem qui non aliqua

13, 2 - 3 haec q u o (quo iam Ri.) 3 fecerit Β : f- h o c A D : f- haec C A 1 C : profecerint B D : proferunt A 2

SB3 : e c q u o A : ea q u o β 4 obiecerunt Watt : profec-

349 1, 4 indicaverit Aer. : iud- A ß 2, 4 negabimus Aer. : -auimus A ß

7 possit Aer. : -set A ß

5

5

332

paenitentia digna faciat, qui non subiectus sit errori, et hoc proprium non dementis esse verum hominis. Atque ad hoc, quod commune cum omnibus est, aliquid etiam proprie applicabimus, quod eius generis dicitur dementia esse, de qua iudicium est, ut emendari uno verbo possit. Porro cum adeo confessum sit dementiam | non posse curari ut ne illud quidem adhuc inveniri potuerit, quae causa faceret dementiam, ubi animus consisterei, profecto non poterit videri dementia quae est in hominis potestate.

p. 374

4

p. 375

M. FABII QUINTILIANI

5

DECLAMATIO

Si exoratus fuero, statim non modo sanus verum etiam bonus pater et indulgens ero. Vis scire, fili, quid sit dementia? Deducere se in periculum capitis cupiditate, non intellegere pacem, non intellegere leges, et, si quid supra hoc momenti fortuna praesens [iudicium] habet, accusare eum qui ex5 orandus sit. Non est igitur dementia. Nec refert ad praesens iudicium neque ad vestram pronuntiationem an ego durus pater, an ego nimium severus. Non de hoc quaeritur; satis est non esse furiosum. 6 'Non exoro te' inquit, 'cum rapuerim.' Miraris? Hoc enim est quod te in hoc impulerit: adhuc quid feceris nescis. Non dico ilia quae fortasse tibi leviora videantur f q u a e ad materiam pertinenti": expugnasti domum, et virginis praetextam scidisti, et puellam usque in earn iniuriam traxisti qua nihil gravius bella habent. Tu, qui in id te periculum demisisti ut tibi exorandus esset pater, miraris quod non exorasti sta7 tim? Si incidisses in illos felicioribus saeculis natos, [cum] quibus virtus magis commune bonum erat, non expectassent legem, non expectassent tricesimum diem. Nunc me | merito 3, 7 poterit A : -rat β 4, 5 hoc] anne haec? 6 iudicium del. Watt, Wi. 6, 1-2 est enim β 3-4 quae ... pertinent fort, delenda {Wi.) 3 quae] quamquam Ro. 6 demisisti Aer. : dimΑβ 7 statim Hâ.2 : patrem Aß 7, 1 cum del. SB1

5

5

333

DECLAMATIONES MINORES 3 4 9 . 2 - 1 2

contemnis: flentem aliquando vidisti: non auderes accusare 8 patrem si timeres. Tu, si incidisses in ilium qui laureates filii sui cervices amputavit, si incidisses in ilium qui iudiciis propinquorum atque a m i c o r u m contentus fuit, o p i n o r habuisses tempus querendi, habuisses tempus non dico deferendi patrem sed diutius rogandi. Illi vere fortes et viri fuerunt qui cum h o c meminissent, liberos a se rei publicae gratia pro-

5

5

9 creatos, bene impendi crediderunt e x e m p l o . E g o tacere contentus sum. C u m exorari debeam, sic agis mecum t a m q u a m etiam si praestitero tibi plus alii debiturus sis. C o n f u t a b i t , 1 0 opinor, indulgentiam m e a m ille melior, ille mitior. E g o vero facilius frangerer si ille irasceretur. Aliquis, cum filia [illius] rapta sit, tam cito e x o r a t u s est? Quis est ille tam demens? Q u i d est istud q u o d vobis nimium convenit? Q u i d est istud quod ille se accepisse iniuriam non putat, quod o m n i a sic agit t a m q u a m e x o r a t u s ante tricesimum diem? 'Quid e r g o ? ' inquit ' O c c i d e s ? ' D e b e o . Si quid in me fuerit fortis animi, si quid virtutis incorruptae, f a c i a m ; duret tant u m m o d o animus, non deficiam, non deflectar. Etiamnum fortis sum, etiamnum posse videor: sed supersunt dies. N o n blandior tibi: cotidie me h o r t o r et instigo animum meum et totam sceleris tui deformitatem p o n o ante oculos, et illud nescio quid quod persuasioni meae répugnât volo perdoρ. 376 1 2 mare. Bene facis quod accusas: | turpiter deficiebam, perdeb a m q u e necessarium civitati e x e m p l u m , iamque in earn venturus eram h o m i n u m suspicionem t a m q u a m me permittente fecisses.

5

11

8, 1 in D : om.

2 cervices] i.e. caput

ABC

laureatas Nie.

Faber·,

laudatas

9, 2 post sum dist. SB 1 , post

Aß

debeam

vulg. 10, 2 illius del. SB3 4 quid . . . convenit (illud et nobis B) β : om. A 5 omnia om. A 11, 4 fortis sum A 2 (. ? ), Pith. : -issimum Α 1 β 6 totam Aer. : tortam A ß 1 2 , 1 perdebamque ed. Bipontina : prod- A ß

5

334 13

M. FABH QUINTIUANI

Hoc age: die insanum, die furiosum, die longe ab intellectu sanguinis sui positum. Vide ne rogaveris. Quid enim acturus (es) ad genua provolvendo,adhibendo amicos, flendo in pectus meum? Insanus sum, nihil sentio. I ad illum patrem tuum.

5

350 Aqua frigida privigno data Qui habebat filium, amissa matre eius, aliam uxorem duxit. Incidit in gravem valetudinem filius. Convocati sunt medici; dixerunt moriturum si aquam frigidam bibisset. Dédit illi noverca aquam frigidam. Pérît iuvenis. Noverca accusatur a marito veneficii. 1

5

DECLAMATIO

Veneficii ago. Filium meum perisse, et ea potione quam dederit noverca perisse, non difficile probabo. Nam et datam a se potionem non negat, et eam periculosam fuisse quae praedicta sunt ostendunt. Ne ignorantia quidem defendi potp. 377 2 est: id quod accidit | denuntiatum est. Itaque non tam in defensione fiduciam habet quam in lege, nec tam dicere potest scelus se non fecisse quam illud, impune fecisse. Negat enim se teneri posse veneficii, quoniam non dederit venenum. 3 Postea videbimus et quomodo intellegendum sit venenum et an hoc quod datum est ilio tempore fuerit venenum; interim putemus nullam legem huic sceleri proprie esse constitu-

1 3 , 2 vide] num delendum f 3 es add. Ri. 350 thema 2 in Β : ora. A C D 4 periit β 1, 4 eam periculosam ed. Leid. : ea -sa A : ea pericula β 5 ostendunt Aer. : -dit A ß ((iis) quae ... ostenditur Sek.)

5

DECLAMATIONES MINORES 3 4 9 . 1 3 - 3 5 0 . 7

ρ.378

335

4 tam: nonne próxima utendum est? Non ignoro esse frequenterei huiusmodi in iudiciis minoribus dumtaxat contentionem, ut (petitor) pecuniae excidisse formula, ut aliter quam oportuerit agere dicatur. Sed haec tune valent cum ostenditur ius aliud quo agendum sit. Itaque si dicis qua lege alia accusare debuerim, merito excludis hanc qua ago. Sed ñeque hanc actionem meam admittis neque aliud demonstras quo recedam ab hac lege depulsus: hoc contendis, ut istud, 5 etiamsi scelus sit, facere licuerit. Atqui hoc etiamsi (sit) non proprie conscriptum, consuetudine iudiciorum consequens est, quotiens aliqua propria actio in rem non detur, uti próxima et simili. Nulla tanta esse potuit prudentia maiorum (quamquam fuit summa) ut ad omne genus nequitiae occur6 rat. Ideoque per universum et per genera singula conscripta sunt iura. Caedes videtur significare sanguinem et ferrum; si quis alio genere homo fuerit occisus, ad illam legem revertemur: si [incident in latrones aut] in aquas praecipitatus, | si in aliquam immensam altitudinem deiectus fuerit, eadem lege vindicabitur qua ille qui ferro percussus sit. Igitur et alia similia. Lex de aqua frigida scripta non erat: redeamus necesse est tamen ad earn quae venena coercer, cum aqua frigida id effecerit quod venenum. 7 Haec, ut remittam non fuisse hoc veneficium; nunc vero venenum quomodo interpretan et intellegere possumus? Ut opinor, potionem mortis causa datam. Non quaeritur qualis sit, sed quid efficiat. Nam ipsorum venenorum plura genera, plura nomina sunt, diversi etiam effectus. Aliud ex radicibus

3 , 4 p r ó x i m a Gran. : - m o A ß 4, 3 ( p e t i t o r ) pecuniae Becher : pecuniam A ß f o r m u l a Rane. : -l(a)e A ß 4 o p o r t u e r i t Ro. : potu- A ß 6 q u a ago Ri. (qua lege ago Aer.) : q u a m lego A ß 7 h a n c Aer. : hue A ß 5, 1 sit add. Ro. 4 p o t u i t esse β 5 occurreret tempt. Wi. (-rent Gron.) 6, 4 incident . . . aut del. Wi. 8 coercet Wi., auct. Aer. : noceant A ß 9 id effecerit A : idem f- D : idem est f- Β : idest f- C

5

5

5

5

336

M. FABII QUINTILI ANI

h e r b a r u m contrahitur, aliud ex animalibus mortiferis reservatur; sunt quae frigore sanguinem gelent, sunt quae calore nimio vitalia e x u r a n t : o m n i a tarnen h a e c sub u n a m legem 8 veneficii veniunt. Q u i n illud etiam in rerum natura manifestum atque deprehensum est, alia esse aliis venena: quaedam, mortifera nobis, etiam in remedium q u o r u n d a m animalium cedunt; q u a e d a m , quae in voluptates etiam et luxuriam adhibentur, multis animalibus adferunt m o r t e m . Similis ratio et remediorum est. C u r igitur n o n sit differentia [cum veneno] etiam temporis? Nihil interest quid faciat

5

9 alias: n u n c venenum est. Q u o m o d o autem c o m p r o b a r e ista possumus? Ante o m n i a animo dantis, deinde effectu. Animus dantis qualis fuerit, m o x p r o b a b i m u s ; interim de effecp. 379

tu constat. Vultis aestimare? Adeo certum fuit h o c vene|num esse ut praedictum sit. In s u m m a , quid plus pati potuerat adulescens si venenum bibisset? Ponamus ex altera parte illam p o t i o n e m cuius tu nomen subinde iactas, p o n e ex altera p o t i o n e m q u a m tu dedisti: de utraque idem medici dicent. Si nihil interest mortis, nihil interest criminis. H a e c ad ius; sed ad ream legi suae applicandam sane scrutemur et a n i m u m . N o n dico quae sit quae dederit; interim h o c respondeo, a q u a m frigidam dedit. Sane medici non vetuerint, n o n timuerint; satis est, non permiserunt. Person a m n o n o n e r o , denuntiationem dissimulo: dedisti aegro 11 quod pater non dedisset. Si unus aliquis ex medicis nocituram t a n t u m p o t i o n e m esse dixisset, dicerem t a m e n : fortasse moriturum non putaveris, nocere voluisti. N u n c inter omnes medicos constitit periturum esse si a q u a m frigidam bibisset:

5

10

1 2 dedisti p o s t q u a m certum erat. Velim scire an aliquid tale in valetudine eius et ante feceris. N a m sive fecisti, apparet quo8, 7 cum veneno (uenio A 1 ) del. Wi. 9, 1 autem Scb. : enim Aß comprobare Ro. : -parare Aß 3 mox Gron. : non Aß probabimus Ρ : -auimus A ß 10, 1 legi Aer. : -is A ß 2 dederit] dedit tempt. Ri. 6 pater] ma- tempt. Wi. 11, 3 nunc Ri. : hoc Aß

5

5

DECLAMATIONES MINORES 350.7-351.2

337

m o d o ad t a n t u m periculum deductus sit; sive non fecisti, apparet fuisse causam propter q u a m faceres. ' N o n putavi nocere, nec credidi medicis. Adeone ignota medicinae experimenta sunt?' |

p.380

5

351

Exul index tyrannidis Exulem intra fines deprehensum liceat occidere. Ex suspicione tyrannidis sit actio. Exul, apud quem dives fuerat hospitatus, scripsit senatui se facturum indicium tyrannidis si reditus sibi decerneretur. In curia cum ageretur, solus dives contradixit. Decreto tarnen reditu exul ille intra fines est occisus. Dives tyrannidis reus est. 1

5

SERMO

Exulem ilium qui occisus sit dicemus, a n t e q u a m damnaretur, fuisse civem seditiosum, omnibus sceleribus confossum; sed in illis q u o q u e diu n o n fiducia innocentiae verum audacia nescio qua omnia fingendi atque dissimulandi latuisse, et, q u e m a d m o d u m m u k ö s similes sui amicos habuerit, sie 2 non pauciores habuisse inimicos. Vix quidem illum, q u a m vis in manifestis sceleribus, nescio qua audacia repugnantem damnari potuisse. Expulsum autem (quod fere sceleratis pectoribus eveniat) graviter tulisse p o e n a m ac praeeipue

12, 3 - 4 sive . . . faceres] v. SB1 5 nocere ora, A 5 - 6 adeone . . . sunt accusatori tribuunt vulg. (cf. SB2) post banc deci. (cui finem deesse non sine causa suspicatur Wi.) m . fabi quintil, finiunt coloratae feliciter, incip eiusdem colorate egenti (lege- β) ulta bona A (e. u. b. post sunt transp. A 2 ), et sim. β 351 tbema 1 ex Ρ : et A ß 1, 2 sit A B C : est D similes sui amicos et mímicos locum inter se mutent oportere tur 2, 4 eveniat Aer. : u- A β

6-7 vide-

5

338

M . FABII QUINTILIANI

auctoribus eius fuisse infestum; quibus ut referre gratiam 3 posset, quaesisse occasionem reditus. Quod ut posset contingere, prius conterrere voluisse patriam, ut in communi servitutis metu non tanti unius exulis reditum quanti securitatem omnium iudicaret. Dictitare igitur coepisse apparari tyrannidem, instare | patriae gravem servitutem: quaedam 4 se comperisse. Has eius voces fréquentes, cum forte eadem iter faceret, ad divitem perlatas; et protinus motum tali rumore certius aliquid ex ipso voluisse scire, quidnam [exul] loqueretur, an arma aliqua apud eum, an vestigia saltern tyrannidis reperiri possent. Sibi quoque exulem dixisse apparari tyrannidem, sed nihil praeterquam inania verba se 5 apud eum comperisse. Ilium autem hoc ipso accensum, quod fabulis suis iudicaret edam a divite haberi fidem, non distulisse quod diu cogitasset: misisse ad senatum indicii epistulam. Ad nuntium tam atrocis rei attonito universo senatu, divitem indicasse quid ipse comperisset, quemadmo6 dum sibi quoque eadem denuntiasset. Intellexisse vanam illius, sine ullis argumentis, vocem; itaque dixisse nihil scire exulem, supervacuo revocari. Ceteros autem, qui attoniti erant, decrevisse tanti non esse unius exulis reditum ut diu7 tius tali metu sollicita teneretur civitas. Hoc decretum senatus non omnibus fuisse notum (etenim [festinatione quoque] in eiusmodi metu praecipitari solere omnia), legem illam quae exulem intra fines iuberet occidi nemini fuisse ignotam. Eum igitur qui multos inimicos haberet, non omnibus decreto senatus, omnibus iure exulis noto, intra fines occisum non esse mirandum. 3, 2 conterrere Pith, (eum t- Aer.) : -terere A ß voluisse Aer. : -set (ual-C) A ß 3 , 4 apparari D : apparati A B C 4 , 1 frequenter β 3 exul del. SB1 4 apud eum del. Ro. probante Wi., quo sententia non mutatur. melius an ... possent secluseris, magis tarnen declamatorem ipsum titubasse arbitror 5 apparari A 2 D : apparati A ' B C 7, 2 festinatione (-nem β) quoque del. SB3 3huiusmodiA 5 eum Aer. : cum A ß

DECLAMATIONES MINORES 351.2-352.1 8

p. 382

339

Multum adiuvat in defensione persona divitem, quod est integer; in qua parte etiam gloriari potest, ut dicat se odisse e d a m aliena scelera. |

9

DECLAMATIO T y r a n n i d e m p a r o . Vides e n i m : c u m sceleratis mihi convenit, revocari exules volo, n o n etiam facta illorum, ( n o n ) Consilia d e p r e h e n d o . An ego, si h o c cogitassem, t a m a p e r t e o m n i a egissem et ipse p o t i s s i m u m ad e x u l e m issem? P r o t i n u s m e ac p r o p o s i t u m m e u m innocenti aperuissem? N o n h o c ipsum timere debui? Adiecissem huic suspicioni s e n t e n t i a m m e a m , ut viderer timere indicem? Nihil d e b u i m i n u s q u a m in metu ipsum metum prodere.

5

352 Reus tyrannidis qui deliberavit victor arma deponere Ex suspicione tyrannidis sit actio. Q u a e d a m civitas, q u a e bello l a b o r a b a t , c u m d u o b u s proeliis vieta esset, adulescens dives nobilis c u m s e r v o r u m et clientium m a n u a r m a t a processif in p r o e l i u m . Fugavit hostes. Populus redeunti p o r t a s clusit. C u m a p e r t u r u m p r o m i t t e r e t si a r m a posuisset, res p o n d i t dives se d e l i b e r a t u r u m . T r i d u o deliberavit. Rediit in civitatem positis armis. Reus est tyrannidis. 1

SERMO Divitem hunc dicemus natum honesta d o m o , pâtre militari, forti viro; a primis statim annis adsuevisse studio armorum, 8 , 1 persona SB3 : -ae Aß 9, 3 non add. Sek. 5 issem Becher (ivis- Gron.) : mis(s)issem Aß me ac Pith. : me(a)e Aß : me et coni. Wi. 6 innocenti Hâ.1 : no- Α β 352

thema

3clientumBD

5

340

p. 383

M. FABII QUINTILIANI

m a g n u m per se militiae usum collegisse. C u m autem subito bellum incidisset, factum alium ducem non iudicio sed | q u o d a m casu et incerta populi aura (nec sane vacasse t a m ( i n ) subito dilectum ducum agere) — factum ducem qui nullum militiae usum h a b e r e t ; nec aliunde victam duobus proe2 Iiis urbem. Tum demum intellexisse populum qualem haberet d u c e m ; et ante o m n e s amicos paternos frementes venisse ad divitem, p a l a m questos de duce, adiecisse: 'pater tuus, si viveret, pro patria a r m a cepisset: n o n esset passus vexari rem p u b l i c a m et hostium armis et imperiti ducis consiliis.' Accensum his vocibus pro salute a c liberiate o m n i u m pia 3 a r m a cepisse, privatas q u o q u e adiecisse vires. Urbe egressum solutos laetitia victoriae hostes et nihil minus q u a m eruptionem timentes oppressisse. H a c victoria accensum, quasi in aemulationem, gravi dolore exarsisse ducem. C u m diceret m a l o exemplo militare privatos, et cum o m n e s amici divitis c u m divite essent, non difficile persuasisse ut portas

fi. 384

4 cluderent. Milites autem confecto proelio ad gratulationem redeuntes portas clusas obstipuisse; p o s t e a q u a m vero iussi sint a r m a ponere, aliquanto gravius exarsisse: veluti parricidas se excludi et armatis hostibus inermes obici. H a n c seditionem volentem sanare divitem tempus perisse, non magis deliberandi q u a m rogandi; et triduo ilio nihil aliud egisse 5 q u a m m o d o singulos, m o d o universos rogasse. Illos q u o q u e securiores fuisse p o s t e a q u a m ex t o t o recessisse h o s t e m crediderint. Redisse autem se a bello ad iudicium, et in conscientia m a x i m i | meriti gravissimum sibi crimen obici, ut qui solus rem publicam defenderit opprimere voluisse dicatur.

1, 7 in add. SB1 factum ducem] num delendum f 2, 5 imperiti Fr., Obr. : -tis Aß 3, 1 urbi A1 β 4 aemulationem Bu. (aemulum exspectarem) : -ne A β 6 diuite A 2 : -es A1 β populo post persuasisse add. Bu. 7 cluderent D(?), Aer. : -ret A B C 5, 2 toto Pith. : torto Aß 5 defenderit Aer. : -ret A β

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 5 2 . 1 - 3 5 3 . 4

341

353

Dispensatores torti Q u i d a m ab infitiante petebat depositum. Dispensatores utriusque torti contraria dominis dixerunt. D e integro lis est. 1

SERMO Petitor necesse est infamet dispensatorem suum et dicat ab adversario corruptum, et ea fiducia esse illum infitiatum, cum promitteret dispensator negaturum se etiam in tormentis. Itaque ab adversario natum, cum lis esset: 'dispensatores

2 t o r q u e a m u s . ' Alterum hunc dispensatorem sani propositi dicet, qui semper accepisse se palam dixerit, et statim cum datus sit in t o r m e n t a , h o c sibi proposuerit: 'quid? ego quo praemio mentiar?', confessum esse. E t h o c in locis valens est: 'Tuus dispensator accepisse se ait, meus dedisse negat. Huius potentior v o x est: potest enim etiam per alium nume-

ρ. 38S

3 rata videri pecunia.' Initio autem dicet hunc sibi placuisse servum, et ideo supra rationes esse p o s i t u m ; sed postea et licentia sua et securitate domini, qui illi plurimum crediderit, isse in vitia, a multis corruptum antequam ab h o c , et ideo se deposuisse. [ H a n c sibi deponendi fuisse causam, cum videret in m a l o statu rationes esse. J | H o c necesse est adicere quia urgetur per interrogationem quam causam deponendi habuerit. 4 Infitiator dicat oportet dispensatorem suum finem torm e n t o r u m quaesisse: ideo confessum ut dimitteretur.

353 1, 5 cum] quod Scb. 2, 1 dicet Aer. : decet Aß 3 proposuerit Aer. : -rat Aß 4 confessum esse] (sic) c- e- Sch. : (ideo) c- e- Aer. : melius deleveris 3, 1 hunc Sch. : hic Aß 5 - 6 hanc ... esse ita secl. SB2

342

M. FABII QUINTILIANI

354 Morietur antequam nubat Q u i d a m nubilem filiam habens u x o r e m secreto loquentem cum adulescente vicino f o r m o s o deprehendit. Quaesivit quid locuta esset. R e s p o n d i t mulier de nuptiis filiae se Iocut a m . Ei maritus filiam despondit. M a t e r ait: 'morietur anteq u a m n u b a t . ' Ante diem nuptiarum puella subito pérît; livores et tumores in c o r p o r e fuerunt. M u l i e r rea est. 1

SERMO

Dicet h a e c mulier iuvenem illum n u m q u a m sibi placuisse, et repugnasse se cum videretur íIli puella destinari; illum autem, utique volentem h a n c u x o r e m habere, ad satisfactio2 nem venisse; tunc vero minus placuisse matri generum. Itaque cum desponsam audisset filiam, cotidiana consuetudine vulgi iratam dixisse: 'morietur celerius q u a m n u b a t . ' Ceterum de fato puellae una c u m accusatore queretur. f C a u s a m fati crudelitati fingitur.f |

355

p. 386

Tutor lenocinli reus Pupillus cum tutore agebat tutelae, t u t o r cum pupillo adulterii. Remiserunt invicem actiones. Lenocinii tutor reus est. 1

5

SERMO Fuisse quosdam utriusque inimicos hie tutor dicet, qui ab initio moleste tulerint non ipsis potius relictam esse tutelam et, quoniam ab h a c praeda exclusi sint, distulerint spes suas 354 2, 4 - 5 causa facti Β, Ri. 5 crudelitate Ε β : eruditati (adsignetur) Ri. (causa fati eruditas fingetur Bit.)

5

5

DECLAMATIONES MINORES 354.1-355.7

ρ. 387

343

in diem ultimum tutelae, ut rudern et imperitam pupilli aeta2 tem fraudibus suis circumscriberent. Se autem tutelae rationes, ut debebat, reddidisse. Ceterum metuentem ne dimissus a se pupillus fraudibus et insidiis inimicorum circumscriberetur, velut alteram eius tutelam gesturum in d o m o retinuisse. Tunc vero consurrexisse illos qui tutelam ipsis n o n commissam moleste tulerant, et graviter excanduisse: ne peracto quidem tutelae tempore a d o m o tutoris pupillum dimitti, nullam occasionem ad despoliandum imperitum iuvenem 3 dari. Cogitasse igitur q u e m a d m o d u m pupillum ac tutorem m u t u o dolore distraherent. N a m si rationes t a n t u m infirmarent, videbant f u t u r u m ut optima conscientia t u t o r n o n expectaret ultimam contentionem iudicii, sed per communes 4 amicos p r o p i n q u o s q u e pupilli satisfaceret. Invenisse illos rationem qua m u t u o dolore distraherent: summisisse qui dicerent male tractatas a tutore rationes; non omnia nosse pu|pillum qui taceat: si litigare velit, f u t u r u m ut sua recipiat. Per alios deinde internuntios sollicitatum maritalem ani5 m u m , qui pupillum falso crimine adulterii inquinarent. Se utique m a r i t u m credulum nihil tanti putasse ut ( n o n ) suspicioni suae satisfaceret. Diu hac fraude inimicorum pupillum t u t o r e m q u e deceptos. Sed posteaquam veriores amici intervenerint et se interrogaverint q u a m actionis haberet fiduciam, pupillum item seduxerint et querelae causas quaesierint, t u m d e m u m apparuisse m u t u u m errorem; et se q u a e d a m 6 certius etiam ab uxore quaesisse. Detecta igitur fraude inimicorum facile depositas, quae nullis fundamentis niterentur, actiones et reditum in gradarti. Se tamen n o n d u m inimicos effugisse, a quibus reus factus sit. 7 Accusator autem non committet si in pupillum dixerit: id enim crimen íIli obiciet q u o d ille noluerit diluere. Dicet ergo 355 2, 7 dimitti A 1 : dem- A 2 E ß 4, 2 distraherentur Gron. 5, 2 non add. Gron. 4 intervenerint Aer. : -uenirent Aß(siVefE) 7 se E ß : sed A 7, 1 non] nihil Sch. 2 noluerit] non video quare

5

5

5

5

5

344

M. FABII QUINTILIANI

propter amorem adulterae illum in domo tutoris remansisse (nam ante quattuordecim annos incredibile est crimen), remansisse ergo (propter) amorem, nec illam indulgentiam in retinendo pupillo fuisse tutoris sed conscientiam, cum sciret male redditis rationibus non esse offendendum pupillum. 8 Mulieri autem multa donata, quaecumque desideraverit concessa. His sceleribus invicem cognitis, primo utrumque excanduisse, deinde tutorem ex conscientia rationum omisisse potius matrimonii vindictam quam mutuis caderent actionibus. Sic pares acceptasque factas rationes. |

5

5

356

p. 388

Filius p r o meretrice p a t r i s s u a m r e d i m e n s Quidam luxurioso filio, amanti meretricem, dédit pecuniam ut sibi emeret eam meretricem quam ipse pater amabat. lile earn redemit quam ipse adulescens amabat. Abdicatur. 1

SERMO

Hic senex dicet filium fuisse luxuriosum et non sine máximo patrimonii ac famae damno amasse meretricem. Cui malo voluisse mederi patrem: saepe obiurgatum filium, saepe secreto, saepe etiam palam castigatum. Cum iam nec sumptibus nec inverecundiae finis imponi posset, habuisse cum cognatis consilium quidnam se facere oporteret. Abdicaret? Sed tanto liberior fuisset luxuria. Castigaret? Sed nihil casti2 gando profecerat. Succurrisse cognatis et amicis rationem

5 propter add. Gron. 8, 4 caderent (i.e. damnarentur) Ro., Ri. : -et A ß 5 factas acceptasque Bu., fort, recte rationes Β1 : 2 act- A E B C D 356 1, 6 inverecundiae Sch. : uer- A ß tet A C D

7 oporteret Β : opor-

5

DECLAMATI ONES MINORES 3 5 5 . 7 - 3 5 7 . 2

345

q u a p u t a r e n t iuvenem posse e m e n d a n : si simularet p a t e r a m a r i a se meretricem et d a r e t p e c u n i a m p o t i s s i m u m ipsi filio a d r e d i m e n d a m ; q u o d si fecisset, f u t u r u m ut m e r e t r i x r e d e m p t a altera meretrice, deinde a b ipso adulescente red3 e m p t a , i n d i g n a r e t u r et illum a m a r e desineret. N a m initio statim d i c e n d u m est culpa meretricis iuvenem haesisse, et ideo q u a e s i t a m q u a e a v o c a r e t , et illa r a t i o n e d a t a m iuveni p e c u n i a m . At illum p r o t i n u s cucurrisse a d meretricem s u a m ; p a t r e m a u t e m , q u o n i a m nullo m o d o s a n a r e filium p o t u e r i t , ad u l t i m a m u l t i o n e m c o n f u g e r e : a b d i c a r e filium quia emend a r e n o n potest. |

p. 389

5

5

357 Uxor non relinquens ob adulterium caecatum Adulter excaecetur. U x o r v i r u m in c a l a m i t a t e ne deserat. Q u a e d a m p a t r i de m a r i t o ter questa et tacere iussa postea, a b e x c a e c a t o o b a d u l t e r i u m viro quia n o n recedit, abdicatur. 1

SERMO

H a e c mulier dicet a c c e p t u m a p a t r e m a r i t u m se a b initio a m a r e coepisse; adulescentem lenociniis a d u l t e r a e illius usq u e eo c a p t u m esse ut revocari a c u p i d i t a t e n o n posset. Ut necesse erat, moleste se tulisse, et eo m a g i s q u o d m a r i t u m 2 diligerei. Voluisse ergo experiri quid de adulteris p a t e r sentiret; indicasse ei adulescentis e r r o r e m . Respondisse illum esse q u a e d a m aetati concessa, nec r e p r e h e n d í lusus in eiusmodi iuventa debere. T u m v e r o c a r i o r e m sibi v i r u m f a c t u m p o s t e a q u a m lusibus eius p a t r o c i n a r ! e d a m senex coeperit. 3 , 7 potest] possit Ro., Ri. (-set Fr.) 357 1, 3 adulterae Aer. : -t(a)e A E ß 2, 1 adulteris AEß (alt-Eß) : -iis Ro. 3 aetati Fr. : -ibus A,E (ex -ebus) β : -i huic Ro.

5

5

346

M. FABII QUINTILIANI

3 Sed cum videret nequissimae mulieris illecebris maritum teneri, et iam vindictam adulterii atque occasionem captare adulterae maritum, iterum ad patrem venisse, ut illius saltern auctoritate emendari adulescens posset. In eadem voce 4 illum perseverasse iterum ac tertio. Accessisse novum amori suo sacramentum, et iudicio patris auctum iuvenis adfectum. Miserrimum ergo iuvenem fraude et insidiis deceptum eam fortunam sustinere quam íIli semper uxor timuerit. | p. 380

5

5

H o c colore oprime defendetur mulier, alioqui lege imbecilla. N a m ex contraria parte infinitum potens est illud, maritum esse damnatum.

358

Exposito pulsatori amputatae manus Talionis sit actio. Qui patrem pulsaverit, manus perdat. Quidam ( a b ) exposito quem in locum filii sustulerat pulsatus tamquam pater manus incidit. Agnitus ille advocato naturali patre talionem petit. 1

SERMO

Hic adulescens iure infirmus est: nam quod lege agitur non solet vindicari lege. Cur enim potius ab educatore quam a carnifice petatur talio? Sed praeterquam lege etiam facto laborat, quod quamvis educatorem, tamen patris loco pulsa2 verit. Dicat tamen educatorem fuisse hunc ab initio crude-

4 , 1 - 2 accessisse . . . adfectum post timuerit praebent AEß : transp. SB2 2 auctum Sch. : fac- A E ß iuvenis] fort, delendum (cf. SB1) 5 , 1 inbecilli pel sim. β 358

thema

2 ab add. Gron.

1 , 5 pulsavit Ri., fort,

recte

5

DECLAMATIONES MINORES 3 5 7 . 3 - 3 5 9 . 1

p. 391

347

lem, et hinc suspicatum iuvenem non esse illum verum pattern. Saepe amicis questuiti, quibusdam etiam mandasse ut inquirerent qui aliquando infantes exposuissent. H a c re validius offensum senem. Itaque dedisse operam ut se pulsandum praeberet; deceptum [certuni habeo] etiam tempore ipso iuvenem incidisse in eum quem minime p r o v o c a t u m 3 iniuria vellet. At illum confestim t a m q u a m de alieno non deliberasse sanguine et, quia redditurus esset e x p o s i t u m , debilitasse. | Certe eum lege patris usum qui sciret nec se patrem nec hunc filium. Adulescentem autem, quia n o n d u m prospectum ilio tempore patrem habuerit, certe quia probare non potuerit, tacuisse; nunc petere talionem.

5

5

359 L i s p u b l i c a n i de u n i o n i b u s Praeter instrumenta itineris omnes res quadragesimam publicano debeant. Publicano scrutari liceat. Q u o d quis professus non fuerit, perdat. M a t r o n a m ne liceat attingere. M a trona iter faciens cum ad publícanos venisset, uniones habens quadringentos in sinum abdidit. H o s cum requireret publicanus, m a t r o n a scrutandi potestatem fecit. Publicanus noluit scrutari. Translatis m a n u m iniecit et suos dicit. 1

5

SERMO Quaestiones sunt: an instrumenta itineris videri uniones possint; an, etiamsi non possint videri, tamen, q u o n i a m ad usum et o r n a m e n t u m m a t r o n a e parati sint, in c o m m i s s u m venire potuerint; an in usum parati sint; an, si in usum

2, 4 infantem Β 6 certum habeo del. vellet Wi. sum SB 1 : arme perspectum ? 359

thema

7 ini(i)cit β

3, 5 profes-

5

348

M. FABII QUINTILIANI

parati sint, non ostensi teneri possint, cum ostensi nihil de2 buerint; an, quamvis scrutari m a t r o n a m non liceat, et ipsa permitiente et publicano licuerit; ( a n ) perinde sit scrutationem permisisse ac rem ostendisse; an dimissa res peti possit; an haec dimissa sit (dicit enim publicanus non rem sed controversiam dimissam). |

5

360

p. 392

Lis de dotibus socrus et nurus Prius ratio dotis habeatur. Q u a e d a m apud filium amisso viro dotem reliquit. Adulescens ducta uxore dotata decessit. Res solvendo non est. Contendunt socrus et nurus utra prius dotem accipiat. 1

SERMO Mulierem illam socrum f n u r u s dicetf hanc ruinam patrimonii post mortem viri statim sensisse; non sumpsisse dotem ne et filium decoloraret et dotem quoque perderet. Itaque etiam dotatam filio quaesisse uxorem, quo facilius posset ruentis patrimonii rationem fulcire. Addat donasse illam filio petitionem, hodie, quia decessit, retractare. Sed et praescribat.

2, 2 an add. Ro. iure scrutandi, puto

3 res repeti Ro.

4 controversiam] de suo

360 thema 1 prius SB3 (cf. Cie. Amie. 15 init.) : -mus A C D 1 : -mum Β : prior D2 : prima vulg. 1, 2 mulierem ... dicet] male se babent, puto, haec; nam sequentia a socru faciunt, non a nuru illam AB : -a CD

5

DECLAMATIONES MINORES 3 5 9 . 1 - 3 6 1 . 1

2

349

DECLAMATIO Sero petis, et illud Patrimonium est. Tu, dum heres mariti tui erat, a filio petere debuisti; ego ex bonis mariti mei repeto. Nam duae mortes maritorum diversas successiones habent. Bona mariti mei morte eius ( m e a ) facta sunt; dum viveret, patris fuerunt. Dos est si a viro aut ab herede eius repetatur: tu amisso viro cum dotem non petisti, fecisti creditum ex dote. I

p.393

3

5

SERMO Circumscriptam se nurus queretur, et in ultimo quaeret in quem usum anus dotem desideret. Contra ilia dicet hanc mulierem ambitiosam et profusam fuisse: non minime propterea ad egestatem perductum virum.

4

DECLAMATIO Nurus oportet a viro dotem repetat, socrus a patrimonio. 361 Depositi rapti q u a d r u p l u m Qui depositum perdiderit, iuret et sibi habeat. Quidam cum depositum furto amisisset iuravit. Postea furem damnavit, exegit quadruplum. Dominus hoc quoque petit.

1

DECLAMATIO Meae pecuniae accessio ad me pertinet. Quid si enim cognitor meus, quid si procurator hoc idem respondeat? Denique,

2 , 2 illud (sc. dos

argentum)

SB 3 : aliud A ß

5 m e a add. SB2 vel pro mei

supposuit

Patrimonium]

non

5

350

M . FABII QUINTILIANI

quid si damnatus fur non totum solvisset? Nempe meum damnum erat. An iacturam debeo sentire, accessionem non debeo? Ego enim a te recessi cum iurasti; iam cum fure mihi negotium est: hic quidquid solverit ad me pertinet. 2 ρ. 394

5

SERMO Contra ille suo nomine egisse se dicet, investi|gasse, laborasse. Illud praeterea potens est pro ilio, non potuisse dominum ilium furti agere: 'Itaque iudex quid pronuntiavit? Nimirum mihi furtum esse factum.'

5

362 Invicem pulsatores patrum Qui patrem pulsaverit, manus ei incidantur. Duo adulescentes aequales iuraverunt ut alter alterius patrem caederent. Ceciderunt. Petuntur manus; patres vindicant. 1

SERMO

Fuisse duos sodales, patribus ex austero indulgentibus. Saepe coisse ad lusum, frequenter una fuisse. Quodam tempore, cum alter ex his serius in convivium venisset, dixisse aiterum: 'Fortasse te, ut solet, ille senex retinuit. Sed non feret impune: ego illum verberabo.' Hunc deinde respondisse: 'et 2 ego tuum caedam.' Cum alternis verbis iactarentur minae, et uterque metueret ne inultum haberet patrem, iurasse in ultionem magis parentum quam iniuriam.

362 1 , 2 ex austero] i.e., opinor, non sine austeritate amantibus (vide indicem verborum s. v. indulgentia) et TLL V, 2, 1123

5

DECLAMATIONES MINORES 361.1-364

351

363 Vestiplica pro domina Malae tractationis sit actio. Quidam pauper, formosae maritus, a peregrino vicino negotiatore | ter de stupro uxoris adiecto pretio appellatus, vestiplicam dominae habitu misit. Malae tractationis reus est.

il. 395

1

SERMO

Maritus ilio colore defendendus est, ut dicatur fuisse diligens custos pudicitiae uxoris, natura quoque sollicitus et sedulus. Cum esset de stupro uxoris appellatus, admiratum tantam peregrini negotiatoris audaciam; cum deinde etiam repetitus, suspicari aliquid etiam de uxore coepisse; quantum nunc appareat, suae naturae potius vitio quam culpa 2 uxoris. Cum vero tertio quoque instaret adulter, non potuisse dissimulare suspicionem et sollicitudinem suam. Itaque quia putaret aliquid ante cum sua uxore locutum adulterum per vestiplicam, advocasse illam et quaesisse num aliquid de adulterio sciret. Illam respondisse innocentem esse dominam et ne notam quidem negotiatori: 'denique si dubitas, me uxoris tuae habitu mitte: videro an possit discernere.'

364 Conviciator pauper occisus Pauper ad divitis domum nocte conviciari solebat. Quodam tempore dives processit, et insanire eum dicens decern servis imperavit ut eum domum ducerent. Cum isdem occisus postero die inventus est. Dives caedis reus est. | 363 Sch.

1, 4 admiratum Aer. : -us A C D : -ur Β

2, 7 videto

5

5

352 p. 396

1

M. FABII QUINTILIANI

SERMO

A parte divitis color ille introduci potest, ut dicatur pauper fuisse factiosus aut turbulentus; habuisse eiusmodi furoris sui comités, quibus ( i n ) insidiis dispositis ipse t a n t u m ad concitandam rixam se ostenderet, ceterum illos in praesidio 2 haberet si quid forte dives moliretur. (Et hoc ipsa rei condicio m o n s t r a t , cum sit incredibile p a u p e r e m solum et praeterea nocte ad convicium diviti faciendum venisse. Q u a r e enim die tacuit? Q u a r e in f o r o n o n maledixit? Apparet ilium 3 noctem expectasse q u o facilius comités absconderet.) Parat u m ergo ad rixam cum telo venisse. Divitem nihil tale suspicatum, magis insanire credentem, dedisse qui deducerent. Tunc vero pauperem quasi custodia excanduisse; accessisse et ceteros eius conscios, qui, dum eripere pauperem vellent, rixam concitaverint, et fortasse ilium pauperem silentio occiderint, ne postea comprehensus [pauper] auctores facino4 ris cogeretur fateri. (Et hoc dubie p o n e n d u m est; quae constitutio in reliqua q u o q u e causae parte servanda est. Nihil enim p r o certo adfirmare debemus, sed t a n t u m suspicionem iudicum a nobis alio praevertere.) Ergo ab illis videri factam caedem qui a d h u c beneficio temporis latent; divitem super d a m n a patrimonii et tot servorum caedem reum esse. | p. 397

365 De vi septem iudices De vi Septem iudicent. Q u o d maior pars iudicum statuerit, reus patiatur. D u o ignominiam statuerunt, d u o exilium, tres mortem. Petitur ad m o r t e m .

364 1 , 4 in add. Aer. 3, 5 dum A : cum β SB1 4,6 caedem] -dis Sch.

7 pauper del.

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 364.1-365.5 1

353

DECLAMATIO ' Q u o d maior pars' inquit 'iudicum statuerit.' Ego existimo maiorem partem esse in qua plures idem sentiunt, eandem p o e n a m pronuntiant, in eadem verba iurant. Et h o c verum esse ab ipsis verbis legis disce: 'quam p o e n a m ' ; non de pluribus suppliciis sed de u n o loquitur. Etenim n e m o potest plura

2 supplicia unus nocens ferre. Scrutare et alia verba. 'Statuerit' inquit. N o n n e tibi consentientis per o m n i a partis unius videtur unam vocem includere? ' Q u a m p o e n a m statuerit': id est, q u o d genus supplicii piacere sibi pronuntiaverit, qua poena nocentem adfici voluerit. 3

p. 398

'Sed q u a t t u o r ' inquit 'iudices me noluerunt m o r i . ' Tu nunc indicas quam p o e n a m transierint, non quam statuerint; lex autem certam illorum sententiam exigit. Q u i d enim aliud díceres si n o n d u m pronuntiassent, si negassent liquere sibi de supplicio tuo? N u m q u i d sententias illorum numerares? M i n i m e . H o r u m enim trium iam verba signavi: illorum

quattuor quae signabo? Dubitare | illos, nescire quid pronuntient, etiamnum ergo suspensos? C u r dimitti postulas si 4 iudex délibérât? 'Plures' inquit 'me mori noluerunt.' Q u i d igitur velint pronunties oportet. Illorum sententiam signare volo, accusator recitare his iudicibus volo, ut h a b e a n t quod sequantur. ' D u o ' inquit 'exilium, { d u o i g n o m i n i a m ) mihi iniungunt.' * Iam igitur ex parte una plures facis, iam turbam istam, quae universa noceret, dividendo extinguís.' D u o exilium, duo ignominiam p r o n u n t i a n t : vis ego illos iun5 gam qui se ipsi dividunt? Revertere n u n c ad verba legis, ut paulo ante. ' Q u a m p o e n a m ' inquit ' m a i o r pars iudicum

365 1, 6 plura D : -res A B C 2, 2 unius SB3 : illius Aß 3, 6 trium Rane. •. primum Aß 4, 4 duo ignominiam add. SB\ Wi. 5 post iniungunt lac. ind. Wi. ex parte Ro., auct. Aer. : aperte A B C : a parte D 7 ego A : β : ergo A1

354

6

7

ρ. 399 8

9

10

M. FABII QUINTILIANI

statuerit.' Partem intellegimus eidem numero applicatam, quemadmodum sententia coniunctam, sic turba. Alioqui si miscere tibi et iungere dissentientes licet, cur hos tres separas? Quomodo enim hi ab illis quattuor discrepant, sic illi inter se pugnant. Ergo non idem sentientes non potes iungere: idem sentientes compara. Ego qui mortem pronuntient tres habeo. Produc illos qui exilium pronuntiant: vinco. Produc qui ignominiam: aeque vinco. Dubitari potest valentiorem esse partem quae composita neutri succumbit, utramque superai? Quid si enim quattuor illi in totidem fdisputarentf sententias: numquid illos pro una parte opponeres? Nemo sine dubio cum tribus meis staret, sed nemo alteri esset adiunctus; numquid ex quattuor sententiis unum corpus efficeres? Minime. At quid interest bini an singuli dissentiant? Aeque | numerari pars non potest si in partes scinditur. Quid si duo ignominiam pronuntiarent, duo exilium, duo mortem, unus (ut plerumque evenit) taceret? Sine dubio pares essent sententiae. Si ergo detracto uno pares essent, adiecto non sunt superiores? At enim, ut scias non utique duas partes legem exigere, verba inspice. 'Quod statuerit' inquit, non 'utrum statuerit.' Denique, iudices, breviter agendum est. Reus damnatus quam tandem poenam pati debet si mortis poenam relinquitis? Quam? Scilicet exilii. Ergo cum tribus sententiis quattuor non cédant, duabus quinqué succumbent? (An ignominiae?) At eadem est iniquitas. Quid acturus es f p o e n a r u m controversiat ? Utrumque ferre non potes: si ve ignominiam sustines, in patria morandum est, sive expelleris, patriam relinquis. 5, 3 numero] opinioni vel stm. requirit Wi. 4 si Aer. : se A ß 5 iungere Obr. : ingenere A C : ingerere BD 6, 5 neutro β 7,1 discreparent Aer. : dispartirentur ('better -pert-' Wi.) pel dispararent Sch. : dissiparentur Hâ.2 8, 6 statuerit Aer. : potu- A ß 9, 3 relinquitis Obr. : -uit A ß 5 an ignominiae add. Ro., Ri. est om. β 10, 2 (in hac) poenarum Aer. 4 morandum Aer. : narra- A ß : manendum D 2

5

5

5

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 6 5 . 5 - 3 6 6 . 3

11

355

'Quid ergo?' inquit. 'Moriar cum tres tantum me perire voluerint?' Quid enim? an tam inicum est te mori damnatum, confessum, etiam tuo iudicio supplicio dignissimum? Cui enim te reservabimus? Videlicet egregium exemplum civibus futurus es qui sic vivis ut damnari potueris. |

p. 400

5

366

Legatus filius proditoris occisus (Exulem intra fines deprehensum liceat occidere). Legatus sacrosanctus sit. Proditor cum liberis exulet. Cuius filius legatus erat proditionis damnatus est. Revertentem legatum quidam occidit. Caedis reus est. 1

SERMO Fatetur caedem reus, sed iure defendit.

2

DECLAMATIO

'Exulem' inquit 'occidi.' Exul ille quando factus est? Quis ilium accusavit, quis damnavit, quis expulit? Atqui sic fieri exulem pater illius exemplo est, et inde exul quoque dictus 3 est, quasi ex solo patrio expulsus. 'Pater' inquit 'illius proditionis damnatus est; lex autem exulare et proditoris liberos iubet.' Ut omnes lex puniat, huic tamen ignoranti damnatio patris nocere non debuit. Puta in privatum compendium peregrinatum: non ante exul erit fdeniquef quam scierit se

1 1 , 2 a n t a m Aer. : a u t e m A ß : delendum coni. Wi 3 s u p p l i c i o A 2 : -ci A 1 : - c i u m β 5 civibus Fr. : c i u i u m A ß 366 uti- Ro.

tbema

vel h o c scribetidum 4 reseruauimus A

1 e x u l e m . . . occidere add. SB1

3,5

denique]

5

5

356

M. FABII QUINTILIANI

4 esse exulem. Aliquis p o e n a m sustinet q u a m ignorât, et eius est condicionis cuius se esse nescit? Q u e m talem sacrilegum audistis, quem h o m i c i d a m , quem veneficum? N o v i generis n o c e n t e m producís, t a m securum ut se ne n o c e n t e m quidem 5 sciât. Sed, quod paulo ante remiseram, nego: n o n o m n e s lex punit, sed conscios, sed participes sceleris; illis irascitur qui cum pâtre peccant. Ñ e q u e enim innocentes ulla lex punit. E t p. 401

hic n o n solum innocens sed etiam | h o n o r a t u s fuit: legatus 6 fuit. Ut proditoris filium licuerit occidere, legatum n o n licuit. Q u i d enim lex ait? 'Legatus sacrosanctus sit.' An h o c dubium est, fuisse legatum? Creatus est, missus est. Atqui si fuit legatus, non potuit a n t e q u a m renuntiaret legationem desinere, t a m q u a m magistratus intra suum a n n u m , tam7 q u a m sacerdos. 'Patris' inquit ' d a m n a t i o n e desiit esse legatus.' Ad alium forsitan filium pertineat paterna d a m n a t i o : ad legatum non pertinet. Ante enim legatus hic factus est. Ita in eo iure fuit in quo ilium ( e s s e ) res publica ante iusserat [id est, ante legatus fuit q u a m damnati filius]. Sed puta licuisse: non oportuit. 8

SERMO H i c de iniuria publica querendum, q u o d ignoretur quid renuntiaturus fuerit. Ultima descriptio, q u a m nihil tale merens occisus sit, etiam inter hostes tutus.

5, 2 qui Β : ora. A C D 3 ulla AB : ilia C D 6, 1 proditoris Aer. : -ri Aß 4 renuntiaret Aer. : -iat A ß 7, 4 esse add. Ro., Ri. ('fort, ponendum est pro ante' Wi.) 5 id est . . . filius del. SB3 8, 3 descriptio (erit) A 2 quam Ro., Ri. : qua Aß : quod Sch. metuens Aer.

DECLAMATIONES MINORES 3 6 6 . 4 - 3 6 7 . 5

357

367

Luxuriosi pater fortis Luxuriosi pater fortiter fecit. Praemium non optavit e x lege. Dementiae reus fit a filio. 1

ρ. 402

DECLAMATIO Dementiae reo quid obicis? Usitata fortasse crimina: tractas per publicum vestes, non reddita salutantibus n o m i n a , non discretos a b inimicis ami|cos, aut dissipata luxuria b o n a et aliena aetati vitia? H a b e t h o c crimen domus nostra, si reum mutas. An vero desidiam obicis? Bellum non sentio, hostem

2 non intellego, patriam non vindico? ' P r a e m i u m ' inquit 'non o p t a s . ' Puta me rationem non posse reddere. N o n est unius criminis dementia. Ut h o c sit argumentum dementiae, infirmum est quia solum est. [[Deinde n u m q u a m in uno demen3 tia deprehenditur.J O b i c e et alia. Sed quid si ne h o c quidem obici potest? Quid? tu liberalitatem dementiam vocas? N o n expedit tibi, adulescens, h a n c legem introducere. ' N o n optas.' Age, quisquís non est avarus demens est? Varii sunt 4 mores. Puta me nolle optare, non concupiscere p r a e m i u m : non invenio quod optare possim; deinde patriam onerare nolo bello adflictam; deinde gratuitae debent esse virtutes; deinde h o c est praemium, intueri debitorem populum. Licet differre. Permittes et tua causa: u x o r e m tibi o p t o , honores 5 opto. ' S t a t i m ' inquit ' o p t a . ' Ergo, si facio, sanus sum? En crimen quod statim tolli potest! Quid vis optem? O p t o sta-

367 1, 2 quid Aer. : quod Aß 2, 4—5 deinde . . . deprehenditur ita seel. SB3 (del. SB1) 4, 5 (si) uxorem Watt 5-6 optabo utroque loco Aer. 5, 2 optem opto A : opta β

358

M. FABII QUINTILIANI

tuas: vultum contrahit; dies festos: irascitur. Quid igitur? 'Pecuniam.' Et si hanc desideras, cur non fortiter pugnabas? Descende in aciem. An ego pro te pugnavi? Si perseveras in foro potius militare quam in proelio, abolitionem opto: tolle iudicium. I

5

368

p. 403

Alens patrem rapta abdicata Rapta invito patre nuptias optavit. Ob hoc abdicata tacuit. Egentem patrem quia invito marito alebat est repudiata. Ingrati agit adversus maritum. 1

DECLAMATIO

Beneficium dédit: vitam donavit. Magnum beneficium est lucem dare: ideo sunt parentes carissimi — et illi vitam dant non sentientibus. Quid quod beneficium dedit cum accepisset iniuriam? Iam non tantum vitam tuam donavit tibi sed etiam ultionem suam, nec tantum non exegit supplicium sed 2 etiam concessit matrimonium. Quid his vis adiciam? Exorata est. [Solent dolere raptae et contineri non possunt, nec a patribus.J Dedit ergo beneficium. Quid si etiam contra patris voluntatem te servavit? Illum offendit ut tibi parceret. Et quam graviter! Etiam abdicata est. Dum tibi beneficium dat, ipsa accepit iniuriam. Donavit tibi etiam testamentum pa3 tris. Accepisti ergo beneficium. Non rettulisti gratiam. Quid si fecisti etiam iniuriam? Expectatis ut dicam 'cultus nega-

6 abolitionem SB2 : absolut- A ß 368 thema 1 ob A : ab β 2 est Aer. : et A ß l, 6 exegit Aer. : exigit A ß 2, 2 - 3 soient . . . patribus ita seel. SB3 contineri Aer. : -re A ß 5 dura Ro. : cum A ß 3, 1 rettulisti SB3 (ν. ad246, 10) : r e t u - A ß

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 6 7 . 5 - 3 6 8 . 8

4

p. 404 5

6

7

8

359

vit': viduam fecit. Quantum est vestís et ornamentum? ([Matrimonia sunt ab ipsa rerum natura inventa. Sic mares feminis iunguntur ut imbecillior sexus praesidium ex mutua societate sumat.J Puta illam habere patrem ad quem se recipiat: infamata est. Nunc bis vidua est, mendico patre. Ergo maritum eripis. Quem tandem maritum? Quem tantopere | dilexit ut patri praeferret. Potuit tibi controversiam facere de nuptiis iuris sui, si ad ingratum revertí vellet. Quid huic obicis? 'Patrem' inquit 'alit.' Accusas quod miseretur. Patrem ali non solum oportet verum etiam necesse est. 'Sed me' inquit 'perire voluit.' [Ecquid ignoscitis, iudices, si talem oderat qui ante cognoverat? Nam haec ignoravit.] Perire voluit merito: rapueras. Lex te occidebat, non huius pater. Sed non defendo illum, qui non ad te venit [peccavit idem], te non rogat: filiam rogat, te uxor. Nempe haec ei petit cibum seni cui alieni porrigunt. Nec multum est quod detur, et haec misericors est. Sed expellis, et cum patre mendicare cogis. Non es ingratus? JErgo matrimonium eripis. Quid quod matrimonium iuris sui? Poterat iniusti repudii agere, (si revertí) vellet. 'Inimicum' inquit 'meum alebat.' Miraris? Misericors est. Et hoc accusas? Forsan non personam aestima vit sed fortunam. Est hoc vitium illius: nuper et raptoris miserita est. Sed quid tam valde iste peccavit ut mori debeat? 'Me' inquit 'perire voluit.' Imitaris quod arguis. Ergo peccavit? Idem facis. Crudelitatem et accusas et imitaris. Sed ille merito, quippe raptorem. Puta peccasse: satisfecit, rogat, miser est; hostes quoque parcunt. Denique haec meruit: hanc respice. 3 - 6 m a t r i m o n i a . . . s u m a t ita secl. SBs 4, 1 illam Aer. : illum Aß 2 vidua] i.e. sustentatione privata 5, 1 huic SBs : his 3 Aß 3 - 4 ecquid . . . ignoravit del. SB (raptorem patri antea notum esse quis auctor?) 6, 2 peccavit idem del. Wi. 5 es Aer. : est A ß 7, 2 si revertí add. SB3 (cf. 4, 5) : si add. Bu., auct. Aer. 3 inimicum Β : i n i q u u m A (mi superscr.), C D 5 miserta β 8,4 et (alt.) A : sed β

5

5

5

5

5

5

360

M . FABII QUINTILIANI

9 'Te quoque' inquit 'abdicavit.' Relinque aestimationem ipsi doloris sui, sine ipsa ( s e ) vindicet. Sed cur vindicet? Merito ρ. 405 abdicata est. | Te servaverat: meruit exulare. Sed puta iniuste abdicasse: pater est. Non respicimus in eiusmodi fortuna quid meruerit. Denique quid faciet mulier cum ad ianuam venerit? Et quantulum est quod praestat! 10 Quo nunc se misera conferei? Cum pâtre nimirum mendicandum habet. Facile tamen maritum inveniet: tantum ne impune laesa sit solacium petit.]

5

369 A r m i s sepulcri v i c t o r Sepulcri violati sit actio. Quidam arma de sepulcro viri fortis, suis consumptis, sustulit; victor reposuit. Reus est violati sepulcri. 1

DECLAMATIO

Potui infitiari quod obicitur. Detracta arma dicis? Nego. Mentior? Eamus in rem praesentem. Adnumerare volo; si quicquam defuerit, damnari volo. Sed non corrumpam gloriam meam, ut dissimulem propter quod vir fortis honoratus sum. Sed quid faciam? Non licet mihi ista narrare: instai livor, et id quo salvus est odit. 2 'Sepulcrum' inquit 'violasti.' Non utcumque attingitur sepulcrum violatur: alioqui nec inferre mortuos licet nec col-

9, 2 ipsa se Wi., auct. Aer. : ipse Aß : ipsa (sc. dolorem)

Gron. 369

uindicet (pr.) A : iud- β 2, 2 inferre Pith. : inter Aß liceret Gron.

Scb.,

5

DECLAMATIONES MINORES 368.9-370

361

lapsa reficere nec ornare. Aut, si utcumque attingitur violatur, bis ego peccavi, et cum sustuli et cum reposui. Sed non ita est. E t mens absolvitur. Sic R o m a n i gloriose spoliarunt Iovem, sie Saguntini | fecerunt parricidium. Si ergo mens in

ρ. 406

3 factis spectatur, m e a m inspicite. Q u a r e violo? Inimici sepulcrum est? I m m o etiam commilitonis, amici; credibile enim est similes propositis a m i c o s fuisse. Deinde, ut etiam vivo nocere voluerim, m o r t u o tarnen parcendum est. Deinde, quo tempore? Bello, inter pericula odiis vacua. Sed quid sustuli? Aurum, credo, aut defossam pecuniam. A r m a . Ista virtutis instrumenta, non sceleris sunt pretia, quibus praemia merui. 4 Nisi ista sustulissem, non accusasses: non haberes leges. Sustuli, confíteor, sed publicae salutis causa. Miraris? Ipsorum sepulcrorum ruina, si possem, hostem repellerem: tecta in subeuntes et sacra, quin etiam templorum fastigia desperantium tela sunt. Certum est o m n i a licere pro patria. 5

p.407

Denique vos interrogo: quid faciam? M a g n a pars exercitus in me cessât. Armati sunt interim etiam inertes, etiam mortui: solus nudus steti. Q u a m q u a m quid q u a e r o ? H a b e o sententias vestras: honorastis, et sciebatis his me armis vicisse. N e c sane aliud dedissetis consilium quam locus et tempus. Visus est mihi emergere tumulo vir fortis. |

5

5

5

5

370 R a p t a c o m p e t i t r i x divitis filiae Inscripti maleficii sit actio. Q u i ingenuam stupraverit, det decern milia. Pauperis et divitis filiae petebant sacerdotium. R u m o r erat pauperis filiam futuram sacerdotem. E a m parasitus sub diem comitiorum rapuit. Dives offert pro eo decern milia. Inscripti maleficii reus est.

3 uteunque Aer. : cu- ve! sim. Aß 4 ego D : ergo A B C similis propositi SB' 5, 3 quid Ro. : quod Aß

3, 3

5

362 1

M. FABII QUINTILI ANI DECLAMATIO

'Non est' inquit 'inscriptum, quia certa lege comprehensum est.' Hoc diceret raptor, si cum ilio agerem. Sed aliter mecum tibi consistendum est. Rapere enim usitatum est, subicere raptorem novum: numquam hoc timuere maiores.

371 Viri fortis pater reus proditionis Abdicare liceat. Vir fortis optet quod volet. Qui proditionis patrem reum habebat fortiter pugnavit. Rogante pâtre ut optaret abolitionem suam, non optavit, sed in iudicio reo adfuit. Absolutus pater abdicat filium. 1

p. 408

DECLAMATIO

Quid peccavi cur abdicer? Num adversum patriam iners sum? Luxuriae deditus bella fugio? An adversus patrem impius? Reor. In qua parte | filii cessât officium? 'Non optasti' inquit 'quod volui.' 2 lam excedis legem tuam: pater filio debes imperare, forti non potes. Potes peregrinationem, potes militiam, sed non sententiam iudici, non decretum magistratui, non praemium forti. Quid enim lex ait? 'Fortis optet.' Me nominat, et aequum est hoc mihi contingere: pugnavi. Cum quo mihi res est? Cum pâtre: non est contumaciter 3 agendum. Ego vero etiam viri fortis optionem remitto, si aequum petis. Quid petisti? Ut abolitionem optarem. Memento non omnia, pater, nos posse petere: praemium accipi-

370

1 , 2 scriptum A 1 β

371

1, 4 reor] cf. SB2

certa A er. : -te A ß

magistratui Sch., Gron. : -us Aß

2 , 3 iudici Sek.,

Gron.

: -cii A ß

5

363

DECLAMATIONES MINORES 3 7 0 . 1 - 3 7 2

mus, non regnum. Nescis quantum sit abolitionem petere: accusatori silentium indicere, reum eximere, leges tollere. Nec pro te tenuissem et praemium perdidissem. Sed cuius abolitionem? ' M e a m ' inquit. Animadvertitis quodammodo 4 parricidii reum. Agam potius causam. H o c praemium primum turpe est, deinde supervacuum. Turpe: damnaberis tuo iudicio in perpetuum. Quanto gravius est a se damnari! Tamen alii possunt dicere: 'gratia vieti sumus.' Deinde su5 pervacuum: innocens eras. 'At enim dubia est iudicii fortuna.' Sed nobis non timenda: diluendum (crimen, n o n ) iudicium est. ( I n ) invidia tantum criminis fiducia erat et in timore tuo. Itaque apparuerunt iudieibus vana omnia, et profuit tibi quod abolitionem non optavi: apparuit certa innocentiae fiducia. ρ. 409

6

Ergo advocatum tuum abdicas, partieipem la|boris? De me facile est: inveniam patrem. Sed tibi timeo: soles enim periclitan.

372

Pulsator educatoris expositus Qui patrem pulsaverit, manus ei incidantur. Talionis sit actio. Quidam expositum sustulit, pro filio educavit. Pulsatus ab eo, tamquam pater manus incidit. Agnitus est adulescens. Advocato naturali patre cum educatore agit talionis.

3, 8 parricidii] pater, qui parricidii (i.e. proditionis) reus fuerat, nunc filium quodammodo parricidii accusai 4, 2 damnaberis Aer. : -aueris A ß : -areris D 2

add. Gron. 372 Aß

5, 2 crimen, non add.

SB'

3 in

4 vana Wi. : una Aß titulus

pulsator educatoris Ρ : -rem ducatoris (ed- B)

5

5

5

364 1

M. FABII QUINTILIANI DECLAMATIO

Sceleratissimus o m n i u m , iudices, iuvenis, ingratus vel quia lucem beneficio m e o accepit vel quia [in] pattern, bis parricida est, semel d o m i , iterum in f o r o . Q u a m merito cruentas perdiderit m a n u s si quis adhuc dubitabit, aspiciat: iterum me in conspectu vestro puisât, et iam truncus ac debilis, sola rabie integer, in miserum senem incurrit. Q u i d si haberet 2 manus? Ac ne quis ilium coercitum p o e n a putet, e d a m audacior factus est: debilitatem m e a m concupiscit, et ei praecipue corporis parti irascitur per q u a m vivit. Fateor, iudices, fateor praecidendas fuisse has m a n u s , sed cum istum tolle3 rent. N e c erubesco, q u o d ab et crudelitatis q u o q u e reus dum se ostendat: non timeo sit cum misericordiae meae

isto m i n i m u m est, | male audire fieri. Sane crudelem m e vocet, ne istud in m e crimen credibile adversarius ipse m o n u m e n t u m

4 sit. N a m q u o d pater parricidae adest, non miror. Debilem non timet; [[aliquando crudelior cum exposuit.]] neque enim dubito quibusdam ilium somniis et prodigiis c o m m o t u m , quia videlicet istum parricidio defungi utique [in patrem] fatale erat, ut se metu liberaret proiecisse. 5

lile ergo crudelis, iudices, quem solum iste carnificem vocat, accessi miti vultu, miseritus sum, ad s u m m a m alienus sustuli quem proiecerat pater, nec contentus filii l o c o habui. 6 Quid h a c indulgentia [quid] profecerim quaeritis? Effeci ne deesset qui pulsaret senem: ille quem praesidio sustuleram, ille quem vindícem etiam adversus alíenos speraveram, t a m aperte pulsaverat ut ne infitiari quidem posset. Stultus ea1, 3 in del. Ri. 6 et iam SB 3 : etiam A ß 2, 4 procidendas A 3, 2 crudelem β :-litatem A 4, 2 aliquando . . . exposuit sic secl. SB3 (et ille crudelem me vocet ante aliq- add. SB1) aliquanto Sch., Gron. cum exposuit fort, pro glossemate delendum (SB2) 4 parricidio Sch., Gron. : -dam Aß parricidam . . . patrem crucibus notât Wi., del. Ha.1 in patrem del. SB3 5, 1 solum Hâ.2 : -us Aß 3 (hoc) contentus Ro. 6, 1 quid del. Fr. hoc loco, priore mallet Wi.

DECLAMATIONES MINORES 372.1-12

365

dem indulgentia etiamnum perseverabam, et quaerentibus 7 amicis ( a ) quo essem pulsatus mentiebar. ' Q u i d tu?' inquiunt 'expectas donee occidat?' Rapuerunt me in forum, ostenderunt verberati oris notas. Iste fassus est; iudex damnavit; carnifex manus abstulit: nihil in ilio iudicio meum nisi fletus fuit. Dum iactatur tota civitate parricidium, invenit impietas originerei suam. En, ut videtis, iterum pulsat: 'talionem' inquit 'peto.' 8 Q u i d agis? Crudelitatis arguis? Q u e m saltem pulsavi? Mip. 411 sereri soleo etiam alienorum. Ego te, cum | meus esses, debilitavi. N u m per vinum? N u m per furorem? N u m iratus? Talio iniuriae ultio est; in hoc scripta est lex, ne quis impune 9 petulans sit. Hoc ergo dicis, ( m a n u s ) me iniuria abstulisse? Lege incidi: nec ego sed carnifex. Q u i d q u i d lege factum est vindican lege non solet. Et qua lege? ' Q u i patrem pulsaverit.' 'Sed tu' inquit 'pater non fuisti.' Puta: iudicia tarnen iudiciis rescindi non possunt.

10

5

5

5

5

SERMO Hic de sanctitate iudiciorum.

11

DECLAMATIO

Sera post damnationem innocentiae defensio est. Istud quod nunc dixisti ante dixisses. Sed non potuisti dicere. Pater tuus eram, iure praesentis condicionis. Abdicare itaque potui, occidere potui, omnem potestatem tamquam in filio exercere. 12 Miraris? Nec il le potuit contradicere qui pater erat. 'Non eras' inquit 'naturalis.' Tanto igitur plus merueram: alienum sustuleram cum essent qui suos proicerent. Sed ut non fu-

6 a Ρ ·. om. A ß 7, 1 q u i d tu?] dist. SB1 2 rapuerunt A : -rant C , D ( · ? ) : -rat Β 8, 1 agis A : ais β 9, 1 m a n u s (ante abstulisse) add. SB1 1 1 , 4 - 5 occidere potui om. β

5

366

M . FABII QUINTILIANI

erim, tu tarnen putasti patrem: lex autem mentem punit. [Ut scias verum esse hoc, impetravi.] 'Sed tu' inquit 'sciebas non esse filium tuum.' Poteram quidem dicere: 'sed meritis pater eram, sed tu tamquam patrem cecideras.' Sed, testor, nolui: expositum quoque collegeram. [[Indignati sunt amici; ipse fassus es.J 13 Quid nunc facies? Praecides manus quae te sustulerunt? |

5

373

p. 412

O r n a m e n t i s redemptus Abdicare liceat. Sepulcri violati sit actio. Amissa uxore et defossis in sepulcro eius ornamentis superduxit filio novercam. Captus a piratis pater de redemptione scripsit. Morante filio, uxor ex sepulcro prioris uxoris eruit ornamenta et misit. Ob hoc a privigno sepulcri violati accusata et damnata est. Pater redît et abdicai filium. 1

5

DECLAMATIO

Antequam parricidium, inertiam obicio: non es peregrinatus, etiam me peregrinante. Coactus sum tuas vices sustinere. Sed dices non totam domum in periculum committi de2 buisse. Remansisti ut redimeres? Redime! Patrem captum deseruisti: maximum crimen, immo parricidium. Quantum in te fuit, occisus sum, et gravissimis quidem tormentis. Neque est quod paupertatem excuses: impietas fuit. Moraris: et quid facis? Ut sciam otiosum, accusas. Hoc vacat? Et quam accusas? Uxorem meam.

12, 4 - 5 u t . . . impetravi ita seel. SBi 6 dicere Ro. : scire A ß 7 nolui] cf. SB1 8 - 9 i n d i g n a t i . . . fassus es ita seel. SB3

S

5

DECLAMATIONES MINORES 3 7 2 . 1 2 - 3 7 4 . 4

3

367

'Sepulcrum' inquit 'violaverat.' Q u i d ad te? M e a iniuria est; ego vindicabo. Sed ne ego quidem debeo: recte violavit. 'Ut scias' inquit 'peccasse, d a m n a t a est.' Miraris, absente viro? Ego te, uxor, damnavi, optima feminarum: sed vindicabo. I

5

374

p. 413

Abdicatus heres ob tyrannicidium Abdicatus de paternis bonis nihil habeat. Q u i d a m hortatus est in tyrannicidium filium. Nolentem abdicavit. Moriens scripsit heredem qui t y r a n n u m occidisset. Abdicatus occidit. Petit bona. 1

DECLAMATIO

'Abdicatus' inquit 'ne quid de bonis patris capiat.' Paterna haec esse bona constat, abdicatum te esse aeque patet: quae ultra quaestio est? 2 'Heredem' inquit 'scripsit tyrannicidam, ego autem tyr a n n u m occidi.' Nihil refert an aliquod ius postea acquisieris: filii perdidisti. Lex enim quae abdicatis paterna bona negat per omnia illos amovet: supervacuum n a m q u e erat abdicatum summovere, qui alioqui perdiderat p a t e r n a m dom u m . Igitur lex ita scripta est ne qua lege revertí in d o m u m 3 posset. Licet ergo sis tyrannicida, n o n prodest tibi: nec ulla lex reducit quem aliqua exclusif et semper, iudices, potentior lex est quae vetat q u a m quae permittit: 'ne quid' inquit 'ex bonis capiat.' H o c etiam in magistratuum potestate servatur, et plus potest [inquit] unus qui vetat quam omnes qui 4 iubent. In permittente enim libera potestas, in vetante poena est. Deinde haec lex publica est, ad omnes pertinet: testa-

374

2, 6 ita Sch. : ista A ß

3 , 5 inquit del.

Ro.

5

5

368 p. 414

M. FABII QUINTILIANI

mentum privatum est. Po|tentius est quod in albo lego quam quod in testamento. 5 'Sed pater' inquit 'voluit me esse heredem, et ideo tyrannicidam scripsit quia sciebat me facturum tyrannicidium.' Falleris: te namque minime voluit. Nam si voluisset, scripsisset: 'filius meus, si fecerit tyrannicidium, heres mihi sit.' Nunc autem apparet dolentem iratumque scripsisse, et adoptare in locum filii tyrannicidam voluisse quia in virtutem tyrannici6 dae filium excitare non poterai. Iratum tibi dico fuisse: abdicavit. Numquam leviter excandescunt patres. Et qua causa? Quod tyrannum non occideras. Vides quemadmodum inertiam execratus sit ne iudiciis quidem malis excitatam. Tantum abdicavit? Immo non reduxit. Passus est exulare, ne moriens quidem miseritus est, etiam testamento exheredavit, etiam alios adoptavit. 7

SERMO Ultimae partes aequitatis.

8

DECLAMATIO 'Tamen' inquit 'tyrannum occidi.' Puta te meruisse: habes praemium a re publica. Illud virtutis praemium debet esse, hoc inertiae supplicium. Sed quando occidisti? Testamentum te excitavit.

9 p. 415

SERMO In ultimo tuenda mortuorum iudicia: commendabimus iudicibus testamenta: nullam autem ma|iorem íIli fieri posse iniuriam quam si hunc heredem habuerit.

6, 4 iudiciis ... malis] i.e. abdicatione 7, 2 partes Aer. Aß 9 , 2 commendabimus Aer. : -auimus A ß

: -tis

DECLAMATIONES MINORES 3 7 4 . 4 - 3 7 5 . 6

369

375 Fortis filius proditionis rei, frater desertoris Proditionis reo patre alter ex filiis deseruit, alter fortissime pugnavit. Rogavit pater ut abolitionem suam optaret. Ille fratris impunitatem optavit et in iudicio adfuit patri. Pater absolutus abdicat. Ille CD. 1

2

3

4

p. 416

5

6

DECLAMATIO Fateor, non possum lusus arguere qui donari aetati possunt. N o n est luxuriosus, sed contumax: haec minus ferenda sunt vitia. Dicas licet 'fortis sum': quid mihi prodest si magis patrem c o n t e m n i s ? ' M e a ' i n q u i t ' l e x e s t . ' Q u i c q u a m tibi me vivo tuum est? Ego te in aciem misi: mea est virtus, mea lex, mea optio. N o n iniquam rem postularem si dicerem 'amicum reum vindica': quid si patrem? Etiam innocentem urget conspirado. 'Sed turpis est' inquit 'abolitio.' Quid ad te? Ego meae condicionis arbiter sum. 'Sed' inquit 'supervacua erat: innocens eras.' Quid autem? ego quia nocens eram petieram? Verebar fortunam iudiciorum et exempla. 'Sed fratris' inquit 'salutem optavi.' Iam ergo noli dicere 'supervacua abolitio fuit.' Alium enim mihi praetulisti, et innocenti nocentem, reo damnatum, qui certo perire debebat; si misereris tuorum, eos saltern adiuva de quibus iudex etiamnum dubitat. 'Quid ergo?' inquit 'peris|set?' Si me interrogas, occupatus sum, non audio; si patriam, desertor est. Quaedam, iudices, c o m p a r a d o minuit: per se crudele fuit perire fratrem, sed comparatum mihi tolerabile. Quid ergo? ego perissem?'Fratrem'inquit'servavi.'Itaque nunc pater te abdicat: ille beneficii gratiam debet, ego peccati poenam.

375 1, 3 sunt om. β 4 fortis sum A - : -issimum A1 β 2, 4 innocentes Gron. 6, 1 pater te Pith. : frater te A, Bu. : -trem β 2 abdicat] alat Bu.

5

5

5

5

370

M. FABII QUINTILI ANI

Sed quid si non pietati servisti, sed ut me occideres? Quantum in te fuit, damnatus sum. 'Adfui' inquit. Alioqui abdicareris tantum?

376 Expositus iuratus ob nuptias educatoris filiae Quidam moriens adulescenti, quem pro filio educaverat, indicaturum se veros parentes pollicitus est si iurasset se filiam quam relinquebat ducturum uxorem. Iuravit adulescens. Ille dixit. Post mortem educatoris a naturali patre receptus, quia non vult orbam divitem ducere uxorem, abdicatur. 1

DECLAMATIO

Abdicai tam cito? Si non eram idoneus, non eram recipiendus. Tam exiguo tempore quid peccare potui? Etiamsi quid peccavi, ignosce: nondum | novi mores tuos. Noviciis etiam servulis ignoscitur. Sed quid obicis? 'Uxorem' inquit 'non 2 ducis quam volo.' Quid tum? nescis nostri arbitrii esse matrimonia? Adfectus nostri vobis non serviunt: non potes efficere imperio ut vel amem quem velis vel oderim. Matrimonium vero tum perpetuum est si mutua volúntate iungitur. Cum ergo quaeratur mihi uxor, socia tori, vitae consors in 3 omne saeculum, mihi eligenda est. Alioqui quid proficis invitum cogendo? Repudiabo. 'At enim' inquit 'lege cogeris orbam ducere.' Quid? tu illius patronus es? Sine me íIli respondere. Si potest, lege illa cogat. Interim noli mihi patriam maiestatem opponere. Sed nimirum non potest cogéré, et ideo non cogit. Alioqui forsitan illi responderem [non] habe3 occideres Aer. : -ris A ß 376 thema verba legis de orbarum matrimonio (cf. 3 ) desiderantur 4 - 5 quia non A (?), Aer. : qui ante β 2, 2 uobis D : no-ABC 3 quam Gron. 5-6 consors . . . est dist. SB* 3,6 non del. Gron.

DECLAMATIONES MINORES 3 7 5 . 6 - 3 7 7

371

re orbas Privilegium, sed vacuis indicere nuptias, non occupais. 4 'Quid ergo?' inquit ' o r b a m n o n ducis?' Gaudeo, pater, quod misereri fortunae potes: et haec orba est, et haec pattern perdidit. Fortuna similis, indulgentia propior est. In eadem d o m o educati sumus: novi mores, p r o b o verecun5 diam, p r o b o genus. Quid si mihi a p a t r e c o m m e n d a t a est? Quid si rogatus sum? Q u i d si etiam iuravi? Vis me fidem non praestare? Et cui? Qui me sustulit, qui patrem egit, qui te mihi patrem dedit t q u e m a d m o d u m rogavitf. N o n est quod dicas: 'ego cogo'; aeque tamen peiero. Et quales futurae nuptiae quae periurio iunguntur? | p.418

6

5

5

SERMO Ultima c o m p a r a d o puellarum: illam esse divitem, facile inventuram maritum, h a n c in totum destitutam, et n u n c vere o r b a m si eam hic q u o q u e deseruerit. Referendam esse gratiam expositos colligentibus.

5

377 Vocatus a patre in militiam venenum terens Parricidii sit actio. Pater filium in militiam vocavit. Ille ornatus donis ad patrem rediit. Adhibitis amicis petit a patre ne se amplius mitteret; non impetravit. Iterum fortissime pugnavit; rediit. Terens venenum a patre deprehensus est. Interrogatus dixit se mori velie. Parricidii reus est patri. 7 indicere C D : indue- A B 4, 3 indulgentia] i.e. caritate p r o p i o r ed. Leid. : p r o p r i o r A ß 5 , 4 q u e m a d m o d u m rogavit del. vellet Wi. 5 peiero A 2 : peri- A 1 β 6, 1 Sermo D (con. prima

manus) : DECLAMATIO velsim. ABC 377 2 petiit A 1

titulus

vocatus Pith. : lo- A (ex corr.), β

thema

5

372 1

M. FABII QUINTILIANI

DECLAMATIO Parricidii reus sum. Q u a e d a m crimina ipsa magnitudine fidem n o n impétrant. Parricidium aliquando legem n o n habuit, nec i m m e r i t o : quis enim se facile vinclis n a t u r a e exsolvat? Vos estis qui nascentes excipitis. Itaque ad tantum nefas magna oportet serie parricida veniat, et per h o m i n u m deo-

2 rumque c o n t e m p t u m ad ultimum nefas conscendat. Q u i d h o c est, iudices? M a x i m u m o m n i u m reo crimen obicitur, et solum: n o n circumscriptus amicus, ( n o n * ) , cessant etiam familiaria | adulescentiae crimina et ne in scortis quidem ( p a r r i c i d i i ) reus male audio. Plus f o n a s s e q u a m putatis, iudices, pollicebor; non quemlibet e x illis subselliis sed accusatorem ipsum laudatorem d a b o : n u m q u a m abdicavit. 3 Quidni non abdicaret cuius n o n solum innocentiam sed etiam virtutem cognoverat? Facinus indignum! Inter speciosa militiae opera impietatis privatae reus sum, sponsor salutis publicae. N o n sunt eiusdem pectoris vitia et virtutes. Etiam p r o alienis patribus dimicare soleo. 4

Sed forsitan non solum p u r a m sed etiam speciosam innocentiam gravet [in parricidium] causa. N u m q u i d abdicaveras, et exuere naturalem indulgentiam prior docueras? An etiam [in] hereditatis cupiditate v o l e b a m te occidere, scilicet immensis luxuriae oneratus damnis? An infeliciter te iubente 5 pugnaveram et inertiae p o e n a m verebar? ' I m m o ' inquit 'invitus militabas.' Sic fit ergo ut quisquís hostem timet patrem occidat? Ergo iners sum: atqui parricida non solum a u d a x debet esse sed etiam temerarius. Invitus ( m i l i t a b a m ) . Quid ergo? rogare non possum, ad preces decurrere, n o n ad venena? Iterum allegare a m i c o s non possum? Denique, ( s i ) per-

2, 2 iüd A D : iudicium B C non add., lac. ind. Wi. 5 parricidii add. SB2 (reus del. vellet Wi.) 4, 2 gravet] urgeat Obr. : gravis trahat Bu. : g- armet Ha.2 in parricidium del. SB3 (cf. TLL VI, 2314, 70) causam A 4 in del. Aer. 5, 4 militabam add. Aer. (-bas mallet Wi.) 6 si add. Aer.

DECLAMATIONES MINORES 377.1-11

ρ. 420

373

6 severas, mori non possum? Finge enim qualem te velis esse. Crudelem? E t hunc iudex vindicabit, et propter hunc occidet filium? Sed melius ego de te ludico: puto te o m n i a indulgenter imperare filio. Avida est gloriae paterna pietas: nostra tirocinia timidiora sunt. N u m q u i d offenderis si te laudo? Sed ne tali quidem patri p a r c o ? | 7 Q u e m a d m o d u m occidere volo? C o n d u c a m percussorem, insidiabor peregrinanti? Nihil h o r u m est: meas manus inquino, et sic paro venenum ut deprehendar. Secreta sunt parricidarum scelera. 8

' C u r ergo' inquit 'venenum habuisti?' O miseram Iiberandae adulescentiae meae sortem et malis q u o q u e ipsis tristiora remedia! E x c u s a n d u m est quod ne diluerem mori volueram, et ultimae cogitationes revocantur ad iudices: paulo minus q u a m post fata arcessor reus. Sed ne fallam te, pater, respondebo verbis fortunae meae, respondebo quod soleo,

9 id est: non alius reus q u a m filius, mori volo. O q u a n t o facilius tibi mortis causas q u a m parricidii reddam! I m m o passim obiectas et publicatas tantum non transibo. M o r i volui. Quaeris quare? Q u i a natus sum ad miserias homin u m , incendia, naufragia, bella. Felices qui suo arbitrio moriuntur. Scipio ' ( i m p e r a t o r ) ' inquit 'bene h a b e t ' : puto quia ultra pugnaturus non erat. ( Q u i d ) C a t o ? N u m et ille peccavit? Idem feci quod C a t o . Ad quietam h o c iter est et dulcís 1 0 q u a e d a m ad securitatem via. Q u a r e mori voluerim quaeris? En quia vivam reus sum! Q u a r e mori volui? Vides enim: ex voto adulescentiam egeram, nihil u m q u a m me offendit, q u a m q u a m interim et secunda adversum me faciunt: quid11 quid rogavi te, pater, etiam solus exoravi. Pace maiestatis

6, 2 occidet Obr. : -dit Aß 8, 4 iûd A : iudicem β 5 arcersor A C D : accer-Β 7 id est] num post ñlius ponendum î 9,6 imperator add. Aer. 7 quid add. SB' Cato del. Wi. 8 fecit Ρ, Wi. 10, 4 adversum me Sch. : ad usum meum Aß 5 rogavi (Seh.) te Obr. : - i t et Α β

5

5

5

5

374

p. 421 12

13

14

15

p.422

16

M. FABII QUINTILIANI

tuae dictum sit: non omnes tam fortes sumus, non omnes bella sustinere possumus. Sed non quisquís occidere hostem non potest continuo | patrem potest. Varia sunt ingenia: alii (negotio, alii) otio delectantur: ego tecum volebam militare. En parricidam! Sub iudicio tuo vivere volo. In hoc edam ambitiosus apud te, pater, amicos adhibui. Sed postquam iussus sum, 'obsequendum est' inquam 'patri, eamus in bellum; quid habeo quod pro me timeam si de filio pater securus est?' Vidi alios sterni, alios fugari, universos exercitus caedi. Dedi me periculo, subieci, tamquam vilis mihi, fortunae. Et ideo, puto, miser vici. Tum vero in aestimatione periculorum ac vulnerum 'quid? hic' inquam 'nemo vincere potest nisi mori voluerit?' Redii in domum patris: nulla erat missio, ne post victoriam quidem. 'Si necesse est, moriamur,' inquam 'sed domi: ibi certe pater sepeliet.' Inter haec tamen paternam clementiam sperane 'videat' inquam 'pater, deprehendat: qui roganti non credidit, morienti credat.' Ipse me cum veneno optuli, ut essem miserabilis. Sed, ut video, crudeliorem feci patrem. Et nunc intellego: filium perire voluisti cum in aciem misisti. Si perseveras, venenum redde: liceat meis instrumentis mori. Sed miserere heredis, miserere viri fortis: iudicio impetrem quod per amicos exorare non potui. |

5

5

5

5

SERMO

Hoc est difficillimum in hac controversia, quod in eadem condicione et parricidii et mortis est militiae metus: quem si infitiamur, non habuimus cur ipsi vellemus mori, si fatemur, habuimus cur patrem vellemus occidere. Medio igitur temperamento opus est.

11, 5 negotio, alii add. Ri. 6 iudicio β : dicio A 12, 2 ambitiosus] se. se patri oboedientem ostentans 13, 4 moriamur AB : -imur C D 14, 4 - 1 5 , 1 (mi)serabilis ... perseve(ras) om. A 1 5 , 2 uir A

5

DECLAMATIONES MINORES 377.11-378.4

375

378 Auctor pads abdicandus Vieta duobus proeliis civitate, tertia instrueta acie, pollicitus pacem adulescens si permitteretur sibi cum duce hostium loqui, post discessum eorum quia non indicat patri, abdicatur. 1

DECLAMATIO

Non esse Privilegium parentibus datum (mentior?), datam esse video liberis respondendi potestatem, et de abdicatione iudicem cognoscere. Dico igitur certa esse quae imperent patres, navigationem, militiam, quaedam excipi, senatoris, magistratus, iudicis sententiam, et liberos (nos) esse qua 2 cives: hanc vero novam legem, silentium crimen esse. Cum abdicetur procacitatis petulantia, sub hoc patre tacere non licet. Finge te quaerere quid amico deliberanti suaserim: extorquebis? Quare iudex reum damnaverim? Quam rationem 3 senator in sententia secutus sim? Isto modo levissimis quop. 423 que causis expellemur, et uteumque delicatis visum | fuerit testamenta perdemus. Abdicas. Amavi? Potavi? Et fonasse ista donare potuisti. Tanti supplicii quod crimen est? 4 'Non indicas inquit 'quid locutus sis.' Finge nolle: licet. Magistratus non exigit, patria non exigit. Si proditorem putas, accusa. Sunt quaedam secreta, iudices, et animi parentum imperils vacant.

378 1, 2 non . . . datam ita dist. SB1 adfirmo post datum add. Wi. datam A : datum β 6 nos add. SB2 (filios post et add. tempt. Wi.) qua SB2 : quia A ß 3, 4 donare potuisti SB1 (cf. Wi.) : donasti A ß

376

M. FABII QUINTILIANI

379 Dives a parasito sacrilego reus caedis Pauper et dives inimici. Dives pauperem q u o d a m tempore cum u x o r e occisum adulterii crimine in publicum abiecit. Postea dimissus ab eo parasitus, in sacrilegio deprehensus, e lege tortus inter alia dixit a divite pauperem ilium inimicum iniuria occisum. Dives caedis reus est. 1

DECLAMATIO

R e o caedis quid obicitur? Petulantia, improbitas, circumscriptio? Ista ne pauper quidem obiecit: nec potuit latere ante acta vita sub eiusmodi inimico, quem usque eo vehementem dicitis ut m e a m a n u esset iugulandus. 2 Sed inimicum occidi. Q u e m ? Pauperem, qui nihil in curia, nihil in c o n d o n e p o t e r a i . Inimici sunt e x pari. Sed puta inimicum fuisse: statim ad caedem confugiendum est? Verbo3 rum contentiones armis finiuntur? E t i a m hostibus parcitur: Caesar C a t o n i voluit ignoscere. Deinde mea m a n u occido? Tarn efferati animi sum? N o n venenum est, non | percussor? E t dives sum. Deinde cum u x o r e ? N e illi quidem p a r c o ? Deinde q u e m a d m o d u m ? R a p i o de publico? N o n c l a m a t , non Quiritium fidem invocat? E t tanti facinoris parasitum conscium advoco, et eundem postea eicio? N o n timeo indice m ? 4 ' Q u e m a d m o d u m ergo' inquit ' u x o r e m corrupit?' Alieni facti rationem a me exigís. Qui scio an h o c genere vindicare se voluerit qui aliter n o n poterat? 'Pauper' inquit 'fuit.' Q u a si tantum pretiis mulleres c o r r u m p a n t u r , praesertim divites: i m m o illecebris et blanditiis magis capiuntur. Utique, si quis 379 1, 5 iugulandus D : -dum A B C 2, 2 conclone Pith. : contentione A B C 3, 3 efferati β : afferenti A 5 rapio de publico?] thema (in publicum abiecit) neglegenter legisse videtur noster 4 , 4 praetiis A : pr(a)etii β : precio Aer.

DECLAMATIONES MINORES 3 7 9 . 1 - 3 8 0 . 1

377

domesticorum adiuvit, per parasitum factum; et ideo eiectus, ideo a nullo receptus, q u o d eum laesisset a q u o libéralissime exceptus est. 5

'At enim dixit parasitus.' Primum unus testis est, deinde parasitus. 'Tortus dixit.' E o minus credo: mentiuntur plerumque torti. Deinde hic habuit mentiendi causam, q u o d expulsus est, q u o d sacrilegium propter inopiam admisit, nec fefellit. H i n c reus factus sum. [Adstiti praesens: inde ille exarsit validius.]

5

380

Crux scripta servo non danti venenum D e iniusto supplicio tribunos appellare liceat. Aeger a servo, cui libertatem scripserat, venenum petit. Nolenti dare crucem scripsit. Heredes volunt supplicium sumere. Servus appellat tribunos. 1 ρ. 425

DECLAMATIO ' T e s t a m e n t o ' inquit 'cautum est.' Ideo tribuni | cognoscunt non utrum scriptum sed quare scriptum sit. C r u x scripta est. Q u a r e ? Q u i d commisit? Ante a c t a m vitam scrutemur. Video illi prius libertatem fuisse scriptam. Quid igitur tam subito peccavit? N u m q u i d venenum dare d o m i n o voluit quo citius liberiate frueretur? In contrarium incidi. N o n periclitaretur si dedisset. 'Petenti' inquit ' d o m i n o non dedit.'

5, 3 hic] anne hanc? 4 - 5 nec (SB 3 : et Aß) . . . sum post validius Aß : transp. SB3 5 - 6 adstiti . . . validius sic seel. SB¡ (num post torti (v. 3J ponendaf) 380 thema recc., male

1 appellare A : -ri Ε β

1 , 7 incidit Aer.,

edd.

5

378 2

M. FABII QUINTILIANI SERMO

Q u a e s t i o an o m n i b u s imperils parendum, an aegri, an huic imperio. H i c , primum n o n debuisse, deinde n o n potuisse parere. Ultima supplicii figuratio, sub eiusmodi titulo.

381 Noverca torta filiam consciam dicens Venefica torqueatur d o n e c conscios indicet. Q u i d a m filio superduxit n o v e r c a m et e x illa [aliam] filiam suscepit. Amisso filio ambiguis signis u x o r e m ream fecit. Confessa illa in tormentis c o m m u n e m filiam c o n s c i a m dixit. Adest filiae pater. 1

ρ. 426

5

DECLAMATIO

Ut sciatis, iudices, nocentes tantum a me veneficii reas fieri et h a n c non immerito praeteritam, proferte a sinu nutricis ream. N o n peccant hi anni, ne in novercis quidem. Parvulae serpentes non n o c e n t , ferae etiam mansuescunt. Persona virgo I est, causa soror. Q u a m valde a fratre dilecta est, q u e m a d m o d u m m o r t u u m flevit! 2 'Sed m a t e r ' inquit ' c o n s c i a m h a b u i t . ' Primum sceleratis naturale est alienam conscientiam fugere, deinde, si quaerant, adiutores quaerere. Q u o d autem adiutorium in puella esse potuit? Emit venenum? An confecit, ut fratri daret? Q u i d ? ipsa pri vigno non potuit dare ?

2 , 2 aegri Sch., Gron. : -ro AEß an A 2 C D : ad(huc) Β : om. A1 381 thema 2 illa A in ras. : ea β : ora. E aliam A supra lin., β : del. Ri. 1, 4 ne in novercis quidem] nedum in fratre

5

5

DECLAMATIONES MINORES 380.2-382.2

3

379

SERMO H i c verba matris appellantis filiam, illius

expavescentis

timorem. 4

DECLAMATIO E g o certe interrogavi. ' Q u i d est' inquit 'venenum?' Cur ergo dixit c o n s c i a m ? Ut me orbaret. Nihil dulcius est ultione laesae. E t prorsus non frustra h o c cogitavit: certe, si non aliud, iudicio patrem torquet.

5

382

Tyrannicida conductus Cuius opera tyrannus occisus fuerit, praemium petat. Dives senex adulescentem robustum in tyrannicidium pecunia data conduxit. Occidit adulescens tyrannum. C e r t a n t de praemio. I p.427

1

DECLAMATIO

'Cuius o p e r a ' inquit. O p e r a m puto laboris esse, proelii, arm o r u m . Tu q u a m dicis operam? Consilii? Atqui n e m o , ut proposuit sibi tyrannicidium, c o n t i n u o tyrannicida est. Tuum ipsum consilium quid profuisset citra m a n u m m e a m ? Ergo o p e r a m lex desiderat, ideo tantum concedit p r a e m i u m ; atqui si haec opera est, ( c u r ) ego pugnavi? 2 'Sed e g o ' inquit ' c o n d u x i . ' Puta: nempe conduxisti ut tyrannicida essem t a m q u a m si conduxisses ut gladiator aut

3, 3 timor Sch. 382

4, 5 indicio Sch.

1, 6 concedit A 2 : -cidit Α1 β

7 cur add. SB3

5

380

M. FABII QUINTILIANI

histrio essem. Si conduxisses ut hominem occiderem, nempe et ego tenerer. 'Non tua sponte tyrannicidium fecisti.' Istud omnibus dici potest: ilium sororis raptus accendit, hune uxoris stuprum. Age, si hortatus esses in tyrannicidium, 3 praemium peteres? Sed tu me propter mercedem tuam putas tyrannicidium fecisse, tantum meritum mercennariae operae imputas? Non est humilis pectoris libertatem publicam capere. Etenim si tua merces movere me potuit, multo magis praemium movit; et ideo ad me venisti quia intellexisti a 4 vultu cogitationem tyrannicidii. 'Cur ergo' inquit 'mercedem accepisti?' Non cupiditatis causa, sed pignoris, quia temptari me putavi et te a tyranno summissum. 5 'Quid ergo? duo praemia feres?' Ideo tyrannicida sum. f U t f tu iam habes praemium: Patrimonium, liberos, tyranni mortem desideratam. |

p. 428

383 Rapta male tractata Quae virum malae tractationis damnaverit, duplam dotem recipiat; si indotata nupserít, litem aestimet. Rapta nuptias optavit, postea virum malae tractationis damnavit. Litem morte aestimat.

2, 5 accendit C D : -endet A : -edit Β 6 uxoris Ro. : soroΑβ 3, 6 tyrannicidii coni. Wi. : -dae A ß 5, 1 - 2 ideo . . . sum. 1 ut (inter cruces Wi.)} cf. SB 2 ut] vel delendum vel et supponendum {SB2)

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 8 2 . 2 - 3 8 3 . 5

1

381

DECLAMATIO N i m i o a m o r e et sollicita inquisitione hic offendit u x o r e m . Venit ilia in forum gratiosa; ne nos quidem obstitimus q u o minus vinceret, ut sciremus q u a n t o litem aestimaret. Iudices dixerunt: ' Q u i d nos intetcedimus? O p t i m e ipsis conveniet. H a e c tamen, ne sine causa in forum videatur venisse, ferat aliquid solacii: bene credimus i 1 li eius P a t r i m o n i u m cuius

2 capiti pepercit.' Veneramus hilares ad aestimationem. At ista 'quid mihi' inquit ' c u m pecunia est? M o r t e m desidero.' Putat se ut occideret vicisse quae vicit quia non occiderat. O b s e q u e n d u m est tibi, adulescens: nihil in mulierem dicam. Sed patiaris causam t u a m defendi. 3

ρ. 429

Dicimus pecuniarias lites esse, lidgatorem esse non reum, non qui de capite sortiatur: illud iudicium vocari, quaestionem, quidlibet potius q u a m litem. 'Aestimet' inquit. Q u a m familiare, q u a m cotidianum verbum est! Si quid c o m m o d a tum n o n redditur, nota sunt verba postulantium: 'quanti

4 aestimet.' Ergo pecuniarium verbum est. Huic tu m o r t e m putas subici? Veneficus | exulat, alii scelerati mitius puniuntur: m a l a e tractationis damnatus occidetur? ' M e a ' inquit 'aestimatio est.' I m m o iudicum: tua in una lege est, q u a m habuisti. Et lex ubi perire vult h o m i n e m , aperte significat: 'desertor occidatur.' 5

SERMO Ultimae sunt preces, ut exoretur mulier.

383 1, 3 - 4 ne nos . . . aestimaret] quippe de pecunia ipsa securi; putant enim uxorem in matrimonio mansuram {cf. infra optime ipsis conveniet) 4 quanti Aer. litem SB3 : dotem Aß 2, 3 occiderat A : -ret C D (silet B) 4, 4 iudicum D (se. qui tibi dederunt) : -cium A Β C

5

5

5

5

382 6

M . FABII QUINTILI ANI

DECLAMATIO Serves munus. Nam remo veas licet secures, si irasceris morietur alioqui. Putas ilium fdelaturumf nuptias tuas? Denuntio, iterum rapiet.

384 Virgo immolata pestilentiae In pestilentia responsum est virginem immolandam. Sorte ductam pater virginem negavit, magistratus immolavit. Non finiebatur pestilentia. Iterum sortiti sunt. Altera immolata est. Sedata est pestilentia. Prioris patri magistratus caedis reus est. 1 Colorate: 'Sortem filiae tuae deus inter virgines esse noluit, sed tamquam alienae turbae exemit.' |

p. 430

385 Lenoni reus qui meretrici amatorium dedit Damni iniuria dati sit actio. Adulescens cum amaret ancillam meretricem et multa ei donasset, amatorium ei dedit. Videbatur amare ancilla adulescentem. Agit leno cum eo damni iniuria dati.

6, 3 delaturum] relict- Ro. : desert- vel dimissurum coni. Wi. 384 thema 2 virginem] sc. esse (cf. Wi.) 1, 1 Colorate D (rubr.) : COLORATE C (rubr.) : -tae AB (Β rubr.) : DECLAMATIO Ρ : SERMO praeponendum coni. Wi. 1, 1 tuae] num delendum? patri enim haec melius conveniant 2 alienam Sch.

5

DECLAMATIONES MINORES 383.6-385.4

1

383

DECLAMATIO Si quis u t r a m q u e p a r t e m inspexerit, intelleget profecto ex utra parte sit d a m n u m . N a m lenonis impudentiam satis adm i r a n n o n possumus qui, n o n contentus in lupanari venditare ancillam, in f o r o venditat q u o plures amatores inveniat. Q u o d si aliquid valet a m a t o r i u m , fateor, hie bibit.

2

SERMO

Rei gestae ordinem quia necesse est exponere, f i n eiusmodi persona necesse est erubesceref. Quaestiones illae sunt: an leno damni iniuria dati agere possit, an impune íIli iniuria fieri; an, cum suam iniuriam non possit vindicare, mancipii possit; an, si mancipii [non] 3 potest, prostituti possit; quid sit d a m n u m d a t u m esse? ( A n ) cum quis n o n habeat q u o d ante possederit? E t i a m n u m , ut in primo loco (sit) c o m p a r a d o p e r s o n a r u m , u t r u m credibilius sit adulescentem intulisse d a m n u m an accepisse: felicem esse ( h a n c ) aetatem si servare possit sua; et lenonem circumscriptum quis crediderit? | p. 431

5

4

5

5

DECLAMATIO Q u a m q u a m , ut feceris d a m n u m , merito relata tibi talio est, propter quem d a m n a omnes faciunt: leno est publicum d a m n u m , Atqui t u a m ancillam habes. ' M a l o ' inquit 'exemplo d a t u m est.' Quidni ait civitatem stare non posse quia meretrix amet? 'Amatorium' inquit 'dedisti.' D a m n i agis et veneficium obicis?

385 2, 1 - 2 in eiusmodi (causa) persona (advocati opus est cui non) necesse Ri. [cf. 313, 1) 5 possit, an] sic dist. SB3, plenius

alii

fieri] sc. possit,

nisi i n i u r i a m legere malis

del. SB3 7 prostituta e Gron. 3, 1 esse? (an) SB1 Wi. 3 sit add. Aer. 5 hanc add. Scb., earn Ri. Ri. : -im Aß : dederim Sch.

6 non

2 non del. 4, 2 feceris

5

384 5

M. FABII QUINTILIANI

SERMO

Hic, an amatorium effectum habeat. Quid enim si deformis det, si debilis, si caecus, si pro absente? Numquid enim mandata medicamentum accipere? Et illud prius: quomodo animimi mutet quod corpori non noceat per quod transit, et mutet animum ut indulgentiam praecipiat? Isto modo lenonem divitias in manu habere. 6 'Cur ergo' inquit 'dedisti?' Multa miseros etiam sine ratione temptare. Huic, cum tristis esset, supervenisse anum, monstrasse. Hune, antequam daret monstratam potionem, ne quid noceret priorem bibisse. Reum autem sub hac culpa esse, quod non tacuerit. 7 Ultima figuratio quemadmodum leno damnum aestimaturus sit: nimirum voluisse illum aestimari ancillam, et fortasse huic vendere. 8 Supra etiam illud quaeremus, unde intellegat amare ancillam. Quod saepius veniat? Hoc illum saepe fecisse dicet: p. 432 nempe amat, sine illa non | potest vivere; hoc est miseri iuvenis amatorium. Et ilio loco dicemus non posse illum aliquando damnum sentire, qui nullo labore tantos quaestus faciat: invidendum illi, nisi leno esset.

386 Iphicrates c u m gladio Reus est Iphicrates quod vim iudicio fecerit, cum Cotyn Thracum regem in id adduxisset et gladio cinctus ipse venisset. 5, 6 mutet Aer. : mutat A ß et (ita) rautet [animum] coni. Wi. 6, 5 non tacuerit (si taeuisset, accusari non potuti)] nocuerit Ro., et ita Wi. 7, 2 aestimari coni. Wi. : -re A ß 8, 4 illum Aer. : illam Α β 386 titulus, thema Iphicrates utroque loco Gron. : epic- A ß (cf. Cie. Att. 2,3,1)

DECLAMATIONES MINORES 38J.5-387.1

1

385

DECLAMATIO N o n tulimus tabellas, sed fugientes proiecimus; non iudices reum absolverunt, sed reus iudices. Quid est vis? H a e c fit alias patientia, alias metu: quorum alterum ad corpus, aiterum ad anímum pertinet. Si male iudicatum est, fuit aliquid quod iudex timeret. H o c sic p r o b o : qualis in iudicium venis? Ego illum habitum reorum ( n o n ) noveram. Ad s u m m a m , id soient rei a iudicibus petere quod nuper iudices petiere a reo, ut sibi parceret.

2

SERMO Reus dicit: ' n o n ' inquit ' h o c animo feci, ut vim facerem; ideo' inquit 'gladium attuli ut ilio me, si innocens oppressus essem, interficerem.' |

387 Fortis abdicans servatum desertorem Filium, cuius desertoris salutem ipse fortis optaverat, abdicat. 1

DECLAMATIO Duas leges habui, viri fortis et patris. Viri fortis f l e g e m f transtuli in patrem, patris in virum fortem.

1, 6 sic Aer. : si A ß qualis] quod talis Scb. 2, 3 attuli Gron. (mecum tuli Sch.) : ret(t)uli A ß 387 1, 2 leges] optionis et abdications arme vicem ?

7 non add.

legem] cruces

Aer. posui;

386

M. FABII QUINTILI ANI

388 Avia testis Qui habebat matrem duxit uxorem, ex qua natum filium aviae nutriendum dedit. Moriens heredem filium fecit, substituit uxorem; dispensatorem suum manumitti iussit. Puer reductus ad matrem et ab ea in fundo marítimo, visis piratis, relictus non comparuit. Post paucos dies cadaver confusis lineamentis, quod filii putaretur, in idem litus eiectum mater ductis sepelivit exequiis. Dispensator manumissus ab ea, post aliquot annos negotiatum profectus, adulescentem, quem dominum diceret, apud venaliciarium repertum iudicio adserens evicit. Cum eo revertit in patriam. Puerum agnoscit avia, negat suum mater. 1 p. 434

5

10

DECLAMATICI

Causam, iudices, probatam peregre, probatam | domi, propinquis,domesticis,libertis, aviae, (facinus indignum!) matri tantum probare non possumus: usque eo se libenter credit 2 orbatam ut suos non nisi mortuos agnoscat. Quod si antea ignotum fuit quantum pecuniae cupiditas possit, victrix etiam de natura triumphat: mulier, modo cadaver tamquam filium complexa, nunc filium tamquam cadaver fugit. Quae funus suum tantum sibi credidit, gratulationem nemini eredit! Infelicem puerum sola non agnoscit ex propinquis. Causam quaeritis? Quia vivit. 3 Narratio Habuimus adulescentem optimum propinquum, mitissimum patronum, fidelissimum amicum, maritum vero ni-

388 thema 8 profectus A 2 : -urn sed A 1 : -urn si β 11 avia] ancillae (v. 21) mentionem desidero 2, 5 sibi A : finis β credit Lat. : -didit A ß

5

5

DECLAMATIONES MINORES 388.1-8

4

5

6 p. 435

7

8

387

mium quoque uxorium: quod ignovimus - filium sustulerat. Puer continuo ad aviam translatus est: scilicet et ab illa matris indulgentia occupata est et haec ablatum non indignata est. Toto illi corpore innotuit; non tamen ulteriorem aviae notitiam profiteor: nepotem suum optime facie novit. Moriens igitur propinquus noster testamentum scripsit breve et simplex: nam ñeque diu de primo herede cogitandum fuit habenti filium, neque de secundo habend priorem. Nec sane invidimus isti honorata viri iudicia, quibus utinam gratiam referret. Neque avia captare testamentum eius fas putavit cui destinaverat suum. Haec est nostra narratio: ista narret suos piratas. Non insequar eam malignis suspicionibus, nisi quod suos libentius mortuos agnoscit. Habetis narrationem pueri, habetis et matris: audite liberti. Interposito tempore libertus notae probitatis, deorum credo | numine, quod rebus humanis etiam qua non apparet intervenit, peregre negotiandi causa profectus est. Cum forte videt puerum venalibus interpositum, simul et agnovit et agnitus est. 'Quis' inquit 'vobis narravit in quas terras delatus essem? Num avia vivit?' Itaque habuit puer adsertorem, adsertor sponsorem, peregrinus advocatos, cum ipse vultus causam ingenuitatis suae ageret. Filium istius quid aliud dicam quam agnoverunt? Nec mirum: nihil erat confusum. Fateor multum absentium quoque profuisse nomina, cum diceremus: 'habet matrem, habet aviam.' In una re, iudices, mentiti sumus: adfirmavimus enim futurum ut hune mater agnosceret. Bona paterna filio peto. 'Sed ego' inquit 'heres sum.' Sed hic prior heres. 'Periit' inquit. Quando? Apud aviam valu-

3, 5 et ab SB3 : ad A : et β : a b ed. Leid. 8 Vellern o p t i m e (quaeque) 4, 3 priorem] u x o - Aer. (at filium in paternas opes successurum bona in spe habet) 5, 4 matris Aer. : -rem A ß 7, 2 - 3 c u m . . . ageret] c f . Juv. 11, 154 ingenui vultus puer, Petron. 107, 6 4 nec m i r u m . . . c o n f u s u m ] post agnitus est (6, 5) melius starent 8, 1 b o n a β : a r g u m e n t a b o n a A 2 hic A : h(a)ec β

5

5

5

5

388

M. FABII QUINTILIANI

erat: ad m o r t e m arcessitus est? Diutius captivi apud piratas 9 vivunt. 'Visis' inquit 'piratis relictus fluctibus obrutus est.' Q u i d ais? Relictus? Ulli metus filii m e m o r i a m tibi excutiunt? M a t r e m non agnosco. Q u a e d a m animalia ipso ore in periculis catulos suos transferunt, novasque illis indulgentia manus c o m m e n t a est: n o x i o s alioqui morsus huic uni officio mitigant. N i d u l o r u m , si infestantur, crebra mutatio est: nec quicquam usque eo ferum est ut non cum progenie sua migret; adeo illis quibus o m n i u m rerum intellectus negatus est p. 436 1 0 hic tamen adfectus re|hnquitur. R o m a n i generis auctor, divisis inter patrem et filium pietatis officiis, cum utrumque ad fugiendum anni deficerent, alterum tulit, alterum traxit. M a t e r , disce fugere. Puto, non miramini cur mater n o n recipiat quem tarn vilem h a b e t ut t a m q u a m cadaver relinquat. 11

'Primus' inquit 'heres periit.' Nisi fallor, iudices, in h o c controversia est, utrum fluctibus submersus sit puer an a piratis raptus sit. Si d o c e o non perisse, nimirum raptus est; si raptum ostendo, d o c e o etiam vivere. Si vivit, nimirum hic est, quem invenit libertus, evicit adsertor, iudex remisit, avia recepit.

Verum, ut propositum ordinem sequar, nego in mari perisse. Litus, amoenitate n o t u m , n u m q u a m elato alluitur mari, sed molliter devexum aequali planitie, paulatim superveniente pelago, subsidit. L o n g o spatio ingredientem fatigat 1 3 antequam destituât. Porro tu tranquillo mari an aestuante progressa es? ( I l l u d ) credibilius; scilicet ad h a e c oblectamenta laetiores eligimus dies, horridus vero decidentium undarum fragor { v i t a t u r ) et exaestuantis fluctus m i n a x facies.

5

5

5

12

9, 2 relictus β : relictus amorem prolis etiam feris multum ualere A 11, 5 evicit adsertor] nempe idem libertus; sed declamator se fefellisse videtur 12, 4 subsidit Sch. : -sedit Aß 13, 1 an Pith. (an iam Aer.) : ä A : auia BC : iam D 2 illud add., post credibilius dist. SBi 3 eligimus Aer. : eleg- Aß 4 vitatur add. SB2 et exaestuantis A : et (a)es- BC : exes- D

5

DECLAMATIONES MINORES 3 8 8 . 8 - 1 7

389

E t tibi, o p o r t u n e secundum ipsa habitanti litora, non rapienda sed e x p e c t a n d a occasio est: ita habitas ut tibi etiam tran-

p.437

1 4 quillitatis eligere fastidiose liceat. Sane tarnen adversis tempestatibus et saevientibus se undis offerre libuerit, ne h o c quidem periculosum: venientis enim fluctus et con|surgentis [antequam] freti facies ante terret q u a m decipit. Utinam quidem eiusmodi tempestatibus productus esses, puer! Tu po1 5 tius matrem reliquisses. Denique q u o tempore summersus? D u m applicant piratae an ante? N e c d u m scis? Tarn secura es? H o c matri non credo. * Cur enim n e m o ex paedagogis vidit? Si vidit, cur laboranti auxilium non tulit? [dum applicant] Necesse est utique tunc fluctus vitaverit et ipse q u o q u e piratas fugerit. An vero eodem tempore et pirata applicai et fluctus praedatur? R o g o vos: qui ante adventum tutus fuit, 1 6 adventu piratae pérît? ' C u r ergo' inquit ' n e m o clamantem audit?' Primum vicinus undarum saevientium fragor audientium auribus minorem excludebat s o n u m ; deinde in tanto tumultu fugientium praeterisse vocem non mirum est. ' Q u i d ita non auditus est?' N e , quaeso, infelici puero vilitatem sui imputaveris, quod relictus, quod desertus est. C u r non audi1 7 sti? Longius fugeras. 'Sed post paucos dies corpus expulsum est.' Q u i d mirum, ubi piratae vagantur? Quid, tu p o r r o impune semper maria traici putas? N o n minus possum dicere alienum fuisse quam ( t u ) tuum filium: signa confusa sunt.

5 opportune Ro. : oportuna A ß secundum A2 : sedum A1 : secum dum β habitanti Aer. : -ndi Aß 6 occasio Pith. : obsessio Aß 14, 4 freti Aer. : antequam fracti A ß : del. Hâ.1 terret A 2 D : -rit A ' B C decipit AD (i.e. occupât? cf. Mart. 14, 217, 2) : decepit B C 6 matrem Sch., Gron. : pa- Aß I S , 2 dum A : an dum β 3 lac. ind. Wi. 4 dum applicant del. Wi. 5 - 6 necesse e s t . . . fugerit] obscura baec 16, 2 audit D : -iit A B C 5 ita] inquit SB1 5—6 sui (Aer.) imputaveris Sch. : suum (ex corr. A) putauerit A B C : suam p- D 17, 3 semper Sch. •. s(a)epe Aß 4 tu add. SBs

5

5

5

5

390

M. FABII QUINTILIANI

Immo credibilius est naufragi fuisse (litus enim amoenum, non infestos scopulos habet), utique post paucos dies cum dieas expulsum: illud vero longo tempore non expulsum sed 18 advolutum. Quomodo autem potuit confusa facie agnosci? 'Aetas' inquit conveniebat.' Hoc inter argumenta mea minip. 438 |mum est. 'Statura.' Hoc ratione pari. 'Quare ergo mater sepelivit?' Nescio; hoc unum dico, non poterai agnosci. Festinavit in bona. 19

5

5

SERMO Summovimus peregrinum cadaver; restât ut inducamus filium.

20

DECLAMATIO

'Primus' inquit 'heres sepultus est.' Hic ergo quis est? Unde? Qua fiducia? 'Aetas eadem est.' Quid si solet quidem hoc argumentum apud te valere? Sed cur ex aequalibus nemo alius hanc spem vindicat? Hoc argumentum transeo. 'Statura suffragatur.' Nec hoc me movet: et tu haec dicis. Sed haec valeant ubi confusus est vultus; ubi lineamenta oris, oculorum et coloris proprietas capillorumque habitus, [om21 nia staturae] levia. 'At similitudo fecit illi animum.' Age, quid si ancilla cognoscit? Est quidem humilis persona et ei fortuna gravitatem detrahit. Sed saepe magnorum fides ex ( n o n ) magnis venit. Quid si frugi, probata domino? Sunt 22 etiam in his morum discrimina. Quid — ad fontem causae 5 - 8 litus . . . advolutum] haec quoque perplexa. fort, tolerabile fuerit si litus . . . habet post advolutum transposueris 18, 3 ratione pari SB 1 (cf. 2 0 nec hoc me movet) : in actione loci A ß 5 b o n a Pith. : bono A ß 20, 6 nec C D : ne AB 8 (obtutus) oculorum Watt 8 - 9 omnia (denique accedunt) st- Ro. : (aetati accedunt) et st- Watt omnia staturae del. Wi. : anne omnia (convenirne) [st-] vel sim.? statur(a)e A D : -uere B C 21, 2 agnoscit Ro. 4 ( n o n ) magnis SB1 : parvis Pith, p r o b a t a Aer. : -t(a)e A ß

5

5

391

DECLAMATIONES MINORES 3 8 8 . 1 7 - 2 7

per gradus venio — ( s i ) libertus paternus agnoscit? Frugi servos libertos facimus: sortimur genus, non eligimus, nec ante nos nostri arbitrii sumus. Et nescio an maius sit facere genus. Libertus viri tui, mulier, cuius iudiciis gloriaris. Qui te filio substituit, hunc etiam a filio manumisit. Quod tibi dedit, nulli abstulit; | quod huic, etiam filio subduxit: et 2 3 facilius est viro piacere quam domino. 'Sed pro se mentitur': agnoscit patronum; servitutem sibi manumissus imponit. 'Huic' inquit 'debeo manus, operas, testamentum.' Vindic2 4 tam magno redimere soient. 'Colludit' inquit 'cum avia.' Bene agis: dum evertere vis testem, alterum dedisti. 'Convenit' inquit 'illis.' Proba convenisse. ( Q u e m ) speraverunt effectum mendacii? Qui potuit esse sermo? 'Nepos meus periit fluctibus et sepultus est. Tu tamen vade, aliquem venalem adduc, ego agnoscam.' Perfectum est: non timent deprehen2 5 di? N o n omnia signa confusa sunt. Si odit, testamentum potius dementiae accuset, dicat subiectum, dicat falsum; accuset te quod filium ad mare duxeris, dicat tua culpa perisse. Quare deinde tam sero, post annos, consilium initum est eiusmodi? Res inter initia urunt, et livor mora solvitur. Sed ad hoc proficiscitur: qua ratione alienum servum evinciti 26 M o d o dicebam, f l i b e r t u m f habeo; at iam praeiudicium habeo. Si testis honestior iuraverit, conficitur controversia: at ego multos iudices iuratos dabo. Causa cognita, excussa et absoluta est. Nego solvenda esse iudicia: hunc esse pue2 7 rum inventi sunt qui iurarent. J'Peregre' inquit. lllic, dicis,

2 2 , 2 si add.

SB'

5 uiri tui A; uiri C : an Β : iure D

post

gloriaris piene dist. SB3, virgula vulg. 6 a (ora. A 1 ?) filio del. Wi. : vide tamen quae scripsi ad Cie. F am. 13, 52, 1 a Caesare liberavi ed. Leid.

2 3 , 1 pro Aer. : per A ß : minus A : munus β

manibus, operis, testamento C

3 quern add.

SB'

mentitus A, vulg. 3 manus 4 redimere soient] sc. liberti;

24, 2 agis Aer. : ages ABD : age

2 5 , 5 res] irae tempt.

tum] cruces posuit SB3, anne adsertorem ? 5 iurarent A B : iurent C D

Hä.1

2 6 , 1 liber-

at iam A : etiam β

392

M. FABII QUINTILIANI

ubi non g r a d a , * ubi citra haec o m n i a nuda Veritas stabat. H o c m e u m a r g u m e n t u m e s t . ] Q u i d q u o d non tantum iudicatum sed etiam peregre iudicatum est, ubi n o n propinqui, ubi vix quisquam erat qui patrem huius nosset? At hercules quale domi iudicium est? Ibi solus libertus | evicit: hic et avia

ρ. 440

2 8 defendit. ' D e d i t ' inquit 'libertus pecuniam venaliciario ut praevaricaretur.' Sane nec avia libertum timuerit nec libertus venaliciarium: p r o b a libertum habuisse p e c u n i a m , tulisse, dedisse. Necesse est multum venaliciarius poposcerit: aestimavit enim n o n rem suam sed spem n o s t r a m . Age deinde, non timet libertus ne ille qui puerum vendidit tibi vendat indicium, ne veniat, ne scribat? 29

Si corruptum iudicium non p r o b a s , vici. Agnoscit avia, quae m a i o r e m t e m p o r u m partem huius o b l e c t a t i o n e consumpsit. 'Filius meus' inquit 'in h a c aetate talis fuit.' Digna est testis notitia: de n e p o t e dicit c a u s a m ; nullum testamentum captat, etiam suum pignorai. 'Sero h o c placuit.' H o c et m e u m argumentum est. Filium sustulit (pudicae argumen-

5

5

5

3 0 tum est), h u n c curiose educavit, in nullum litus duxit. 'Sed filius illam n o t a vit.' Si merito, huius crimen; si i m m e r i t o , illius. D i e quare: i m m o noli m o r t u u m illius criminari filium. N o n queritur. 'Sed sperat p e c u n i a m . ' Primum eius aetatis est 3 1 ut debeat contemnere. ' O d i t m e ' inquit. Q u a m habet iniuriam t u a m ? Nihil queritur, nisi q u o d filium t u u m in litus duxisti. D e o s peierat. N i m i r u m oscula sua t v e n a l i c i a r i o f inquinat. ' N o n d e b e o ' inquit 'videri invita filium agnoscere: mater sum.' In multis nihil matris ultra titulum est: nec novercae o m n e s ( o d e r u n t ) . | 2 7 , 2 lac. agnovit, non genus, non divitiae suppl. Ro. citra Ro. : contra A ß 6 evicit SB3 : ν- Aß 2 8 , 6 tibi Pith. : ubi A ß 29, 3 digna] magna Ro. : fide d- Hâ.1, Watt : idonea coni. Wi. 5 pignorat Obr. : -tur A ß 6 meum tempt. Ri. : tuum A ß 3 1 , 3 deos peierat Opitz : deo peri- Aß venalicii (melius venalis (Wi.); anne venalis pueri?) ore Opitz 3 - 5 deo(s) . . . inquinat buie loco aliena videntur (cf. Wi.) 6 oderunt add. Wi.

5

5

DECLAMATIONES MINORES 3 8 8 . 2 7 - 3 5

p. 441 32

393

SERMO In matrem et illa Cicero dixit: 'mater enim a me, tametsi in hunc hostili odio et crudelitate est, mater, inquam, appellabitur.' Sub hoc tamen titulo insidiatam filio dicit quaesisse pericula, ut filii sui bona sector possideret.

33

5

DECLAMATIO

Nihil quidem ultra haec timendum fuit, et supra fidem laesus est. Gratulan tamen tibi inter calamitates tuas, cruenta, 34 possum, quod avia secunda heres non fuit. Multa sunt quae animum tuum sollicitent: ingentis patrimonii hereditas, et gravior possessionis quam spei iactura [est], et ( q u o d ) diu cum ea fuisti. Illa tecum (habeo certum) cogitas: 'si recipio, ducet uxorem, quam fonasse cariorem habeat quam matrem.' [Ergo sola obstat patrimonii cogitado.] 35 A piratis dimissum, a fortuna - o te, liberte, inofficiosum! - reduxisti non ad imagines, sed ut propius amissam dignitatem aspiceret. 'Etiam', inquit 'fortunam meam noveram.' Non est, puer, quod cum liberto queraris: omnia tibi reddidit praeter matrem.

3 2 , 2 Cluent. 12 3 4 , 3 est del., q u o d add. SBi (iactura, q u o d diu Sch.) 4 fuisti Sch. : fuit A ß certum h a b e o β 6 ergo . . . cogitatio del. SB1 3 5 , 1 a f o r t u n a ] se. dimissum; nam eo usque vexaverat 3 etiam] etiamnum

5

5

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM Lectiones coniecturales stellula notantur a, ab a fide alqd. facere 2 6 9 , 5 a bellorum cogitatione securas 2 7 2 , 13 initium a te est 343,16 abdicare, abdicado 2 5 6 ; 2 5 7 ; 258; 259; 260; 271; 275; 279; 281; 283; 285; 286; 287; 290; 291; 295; 296; 298; 300; 322; 330; 356; 357; 368; 371; 373; 374; 3 7 5 ; 3 7 6 ; 3 7 8 ; 3 8 7 2.98, 7; 3 0 6 , 2 4 lex abdicationis adversus ferociam iuvenum constituta est 2 7 9 , 2 cf. fulmen istud patrum adversus ferociam adulescentiae datum est 2 5 9 , 17 abdicationum duo genera 2 7 1 , 2 abducere alicui uxorem 2 8 0 , 15 a. sponsam 2 8 6 , 10 a. alqm. carissimis pignoribus 3 2 1 , 12 a. iudicum ánimos 334,4 abire (quadruplum) 2 4 5 , 2 * abolitio (iudicii) 2 4 9 ; 3 7 1 ; 3 7 5 2 9 4 , 3 - ( = amnestia) 2 6 7 , th.; 3 6 7 , 5 * abstinere animum ab 3 3 3 , 8 ac si 3 1 0 , 6 v. pro accedere (propius, proxime) ad 2 4 9 , 15; 2 5 5 , 1; 3 1 7 , 9;

3 4 0 , 8 a. ad condicionem 3 2 3 , 8 a. ad finitionem partis adversae 2 7 0 , 3 . 4 (finitioni) a. ad vota mortis 2 6 7 , 13 ad quod acceditur 3 4 1 , 8 accersere 2 6 9 , th. accessio opp. iactura 3 6 1 , 1 te accïdere 2 9 6 , 9 . 1 0 multa a. possunt propter quae 2 4 9 , 12 multa (plurima) a. poss. ut 3 1 5 , 10.14 nullis extra accidentibus causis 2 7 0 , 4 . 9 accïdere accisae vires 2 6 8 , 1 9 accipere ( = colligere, intellegere) [316, 9] aliquo modo 2 4 7 , 8; 2 4 9 , 4 ; 3 3 5 , 14 in alqm. vim 2 5 6 , 5 in alqm. partem 3 1 4 , 1 2 acceptae rationes 3 5 5 , 8 (?) acclamatio publica 3 0 0 , 4 accognoscere 3 3 9 , 1 (?) acquirere acquisiit 3 0 2 , 5 acquisieris 3 7 4 , 2 actio 3 2 1 , 29 - gratiarum 3 0 9 , 3 - (a. forensis) actionem non exitu iudicii constare sed introitu 2 4 9 , 8 a. non contineri non finito iudicio 2 4 9 , 13 actionis initium 2 5 0 , 3 a. summissa (et blanda) 2 5 9 , 1; 2 8 0 , 1 a. illa

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM quae invidiam facere solet legatum non solventibus 318, 4 a. habere 265, 3; 341, 11 a. dare (adversus alqm.) 245, 2; 250, 2. 3; 265, 6; 317, 4 a. dare in rem 350, 5 actiones proponere 338, 5 actiones in personas derigere 261, 7 v. cadere acuere odia contra alqm. 337, 16 ad (= secundum) 246, 3; 264, 9; 308, 3; 313, 4; 332, 1 (= usque ad) ad quemcumque numerum 248, 8 - ad fidem (se. faciendam) 3 4 2 , 1 3 adamare 325, 1 addicere alqd. alicui 298, 16 addictus 311 adducere alqm. in discrimen 296,3 a. alqd. in controversiam 309, 9 a. alqd. in exemplum 3 2 9 , 4 adfectare genus 306, 21. ν. tyrannis adfectus opp. iura 270, 25 a. et iuris quaestiones 299, 1 magni a. iura non spectant 296, 11 a. necessitas 272, 4 a. ducere adversus alqd. 298, 16 adfectus in medium proferre 270, 25 nullo a. suspirare 306, 16 adfectibus coniuncta quaestio 280, 3 adfectibusimponere298,8 (?) adhuc (= etiamnum) 249, 12 adicere a. adhuc 335, 17 adice nunc (om. quod) 337, 9 adigere deus adegit 323, 20

395

adjudicare nuptias alicui 306, 31 admitiere alqd. calumniae 264,6 admovere admota usque ad sanguinem manus 344, 10 adnumerare (= numerare) 369,1 adoptio 346 adoratio 2 8 3 , 3 adsciscere sectam 268, 9* adserere alqm. (filium) 338 a. alqm. matrem 306, 17 a. in libertatem 311, 1 a. alqm. 388, th. adulescens dives nobilis 352, th. adulter, adultera, adulterium 244; 249; 2 7 3 ; 275; 277; 279; 284; 2 8 6 ; 291; 300; 3 0 4 ; 3 1 0 ; 3 1 9 ; 330; 335; 347; 3 5 5 ; 357; 363; 379 cum gen. laesi mariti 279, tit. adversum 244, 5; 273, 7 a. (= in) patriam iners 371, 1 adversus (= in) 332, 4.6 advocatio 268, 18; 280, 5; 3 3 3 , 1 4 ; 334, 7 advocatus 254, 1; 260, 2.3.4; 3 1 3 , 1 ; 325, 17 (?); 328, 10; 328, 16; 329, 10; 334, 3. 4.7; [342, 15]; 371, 6; 388, 7 cf. 385, 2 a d n . opera advocad opp. fides testis 328, 17 advocatorum calliditas 334, 4 aequalis (= constans) 316, 1 aequalitas patrimoniorum 261,3

396

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

aequitas 336, 12; 374, 7 a. ipsam spettare 331, 4 a. opp. lex 280, 8; 341, 11 cf. 331, 18 a. legis 320, 3 opp. ius 245, 4; 250, 8; 254, 2 0 ; 270, 1.17; 280, 6; 309, 11; 340, 10 cf. 341, 5; 342, 13 opp. (iuris) quaestiones 266,6 aequus ex aequo vivere 267, 11 ex a. nuptias facere 251, 3 ex a. erecta cervix 301,20 aestimare litem 383 vos aestimabitis 246, 2; 255, 10 cf. 335, 7* a alqd. per alqm. 325,6 aestimatio populi 263, 4 - a. (litis) 383, 2.4 a. criminis 2 7 9 . 1 - a. iustitiae 264, 9 aestimator sui 252, 14 aestüs (animi) 270, 28; 279, 13; 290, 5; 312, 8 aetas (res pro homine) 335, 6; 337, 10 (sc. iuvenilis) 306, 2; 357, 2 robustior 306, 27 ultima 306, 20 procedens a. 317, 7 exacta a. 322.2 agere virum 279, 1 a. dominum 336, 6 a. patrem 376, 5 a. mitem, indulgentem 346, 2 - a. insomnes noctes 258, 8 - a. negotium publicum 260, 16 a. dilectum ducum 352, 1 iudicium 250, th. a. defendentis imitationem 259, 16 - a. criminis verecundiam 322, 11 a. pacti paenitentiam 336, 4 a.

curam 319, 6; 343, 16; 348, 2 - agi discrimen 348, 6 - a. cum aliquo 249, th. et passim — a. reum alqm. 277, 1; 281, 5; 294, 5 - nihil a. 287, 3* - age 255, 11 eí saepe age nunc 252, 12 hoc age 349, 13 agnoscere (= cognoscere) 321,1 album 2 4 9 , 9 ; 3 7 4 , 4 alere virtutem 345, 19 alienus ( = non amicus) 280, I * a. animo 2 5 7 , 5 a. color 298, 12 a. crimen 324, 4 a. a bonis moribus 251, 1 ' alimenta solvere 278 alioqui (= praeterea) 250, 8 et saepe sensu dubio 247, 16; 270, 18; 276, 7; 329, 1 cf.

260,1

aliquando (= umquam) 2 5 0 , 2 aliquid adv. 280, 3; 293, 2; 336,14 alligare ad alqd. 309, 1; 311, I I a. in alqd. 268, 5; 333, 12 alter ( = alteruter) 313, 7 al. alter . . . alterius post plur. 305,14* alternis 3 1 8 , 7 altus altior gratia 338, 10 altiora crimina 296, 5 alte exacta manus 247, 17 a. exquirere atque eruere 329, 2 altius nocet 255, 3 altius alqd. repetere 259, 19* a. coepisse 278, 8 altissime sedent odia 305, 4

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM amatorium 385 ambitiosus 327, 5; 3 7 7 , 12 a. gener 2 5 9 , 4 a. pater 3 1 5 , 24 a. mulier 360,3 ambitiöse alqd. facere 253, 7 ambitus 2 8 3 , 3.5; 297, 3; 301, 14; 3 3 1 , 1 7 amicus 2 4 5 ; 2 5 9 ; 2 8 9 ; 307; 308;318;332;346 amor ( = amatori) 347, 6 amplecti mitiorem partem legis 2 9 7 , 1 a. titulum 3 3 2 , 13 ampliari iudicium 3 3 4 , 5 amputare cervices 3 4 9 , 8 a. vitia 2 6 8 , 1 5 a. vocem 3 3 3 , 4 ancilla 301; 342; 388, 21 anicillarum cupiditas 262, 8 angustiae 339, 7 a. facultatium 332, 4 angustus in angusto 296, 10 anima magna 3 2 6 , 9 animam prorogare 330, 9 animadvertere ( = videre, ut vid.) 3 7 1 , 3 animus animorum lumina 307, 6* - a. pecunia non fit 3 4 5 , 1 3 animum alicui facere 388, 2 1 - a . servitutis 298, 2 animo regis periclitantis 323, 7 animum carnificis sumere 3 0 5 , 12 — animus pacti 336, 10 animum hunc differre 2 8 1 , 6 - animo gratiam referre 336, 2 annus non peccant hi anni 381, 1 anni faciles * (?) contumeliae 340, 12 anni rudes 315,20 antiquior 304, 1

397

antiquitas ( = maiores) 2 9 9 , 3 a. severa 321, 21 a. carminum 3 0 6 , 1 2 aperire artem 306, 21 a. pectus 332, 5 apparatus tyrannicae crudelitatis 305, 7 apparere 2 7 3 , 1 0 appellare alqm. de stupro 2 7 9 applicare reprehensionem alicui rei 320, 13 a. ream legi suae 3 5 0 , 1 0 approbare (se) matronam 342, 10 a. se liberam 342, 11 arbitrari (pass.) 3 1 0 , 6 arca et dispensator 345, 8 archipirata 342 arguere testamentum 2 6 4 , th. arma (eloquentiae) 268, 19; 334,4 armare misericordiam sui contra gratiam 305, 4 armiger 304, 3 ars (tormentorum) 307, 9 artem adhibere quaestioni 338, 27 artes oratoriae 339, 3 a. oratorum 314, 15 a. servorum 330, 11 a. novercales 338, 28 artis simulatio (se. philosophia) 268, 7 arx υ. tyrannis, tyrannus as opp. semissis 336, 8* atenim 3 6 5 , 8 attendere physicis 283, 4 animum attendite 339, 12 attendee iam 252, 2 2 * attollere oculos ad ingenuas 2 5 2 , 11 auctorare se 302 302, 4

398

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

auctoritas opp. imperium (patris) 2 5 9 , 1 3 auferre ius 250, 5.7; 300, S'aura populi 352, 1 aures auribus aversis accipere 337,17 auspices (nuptiarum) 291, 5 avarus non avarae virtutes 306,11 avia 388 avide 2 6 8 , 1 4 barbarus 339, 11; 341, 6 barbari 3 4 3 , 1 0 beati fructus 2 9 8 , 1 5 bellator currus 3 0 6 , 1 2 bellum patriae (= pro patria) 304, th. bene cedere 248, 14; 270, 25 b. habere ν. habere b. dii quod v. deus b. Fortuna quod 3 2 1 , 1 1 blandiri factionif (adfectui?) 2 8 0 , 1 3 b. sibi 330, 3 bonitas 2 5 9 , 1 . 1 4 ; 321, 7 bonitate labitur 2 7 3 , 2 bonum summum 268, 10 bona oculorum 297, 2 b. procedentis aetatis 317, 7 brevis occasio calumniae 308, 9 b. mors 257, 9 cadere exceptione actiones 266, 2 c. mutuis actionibus 355, 8 — c. in animum alicuius 296, 9; 322, 4 c. in cogitationem alicuius 310, 3 quomodo in feminam ceciderint publica Consilia 272, 3

suspicio cadit in alqm. 321, 6 nomen alqd. cadit in alqm. 249, 11 narrationis forma non cadit in prohoemium 3 3 8 , 1 e. in rerum naturam 252, 2; 318, 6 c. in casum 296, 9 caducum animai 3 0 6 , 2 2 caedes caedis reus 277; 284; 313; 314; 364; 366; 379 c. damnatus 324 caedes imprudens 244; 248 (ν. exilium quinquennii) c. imprudentis damnari genus absolutionis est 2 4 8 , 1 3 calcare cadavera 246, 10 c. alicuius patientiam 3 2 1 , 1 9 calculus c. ponere cum aliquo 273,8 calumnia legis 3 2 9 , 1 0 calumniari circa legem 264, 3 calumniator 313, 8 campus (comitiorum locus) 252,18.24 candidata sacerdotii 252, 21 canere signa canunt 3 1 5 , 2 1 cani canos flammeo operire 306,19 capere (bona) 264, 6 c. alqd. de (ex) bonis 374, 1.3 - c. alqm. illecebris 379, 4 c. alqm. scripto callidiore 301, 9 - c. (se. mente) libertatem publicam 382, 3 c. imaginem alienorum malorum 347, 9 - c . oculos 3 0 1 , 1 7 capitolium incendere 2 7 1 , 5 captare alqm. 325, 1 c. hereditatem 247, 14; 321, 12 c.

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM testamentum 3 8 8 , 4 . 2 9 c. nuntios 278, 11 c. adorationem 283, 3 captio 3 0 6 , 4 [captivitas] 306, 14 caput vilissimum 338, 13 capita pauca 348, 6 caput hominis petere 260, 4 capitis iudicia 3 3 1 , 1 5 [caritas] 3 0 0 , 3 caro (controversiae, opp. ossa et nervi) 270, 2 caro adv. 2 5 3 , 4 castae manus 3 2 3 , 1 2 castitas 247, 13; 2 4 9 , 1 9 castrorum severitas 3 1 5 , 2 2 causa in causa esse 270, 13 et saepe in causa alqd. habere 254, 21 - c. mortis 270; 2 8 9 ; 292 definitur 270, 3 - 4 ; 2 8 9 , 3 cf. 2 9 1 , 2 - (c. forensis) c. ponere 338, 6 in causam educere 250, 3 causa ante nomen posita 247, 17 cavere testamento 318, 1.7 cedere (= abire, opp. t r a n s i gere) 255, 10* bene c. v. bene c. in contrarium 326, 2 c. ad votum 332, 1 c. in remedium 350, 8 celeberdies 3 0 6 , 1 5 celebrare forum 2 8 3 , 1 * census (= opes) 252, 23; 261, 3; 301, 4; 302, 1; 332, th.; 337, 15 in censu et in tribu esse 3 1 1 , 5 cervix erecta 301, 20 cervices ( = caput) 349, 8 ceterum quidem 254, 10; 264,

399

13; 320, 4; 337, 6 c. tamen 290,4; 298,11 circuitus (verborum) 2 6 4 , 1 0 circumfluens pecunia 3 2 1 , 1 9 circumfusaetsupervacua 247,6 circumscribere (alqm.) 343; 330, 11; 336, 2; 341, 9; 342, 3; 355, 1.2; 360, 3; 377, 2; 385, 3 c. vectigalia 340, 9 circumscribi iura tempore 278, 3 c. misericordiam iudicum 331, 23 circumscribi religio iudicii 331, 10 circumscriptio 273, 13; 343, 3.4; 379, 1 circumscriptionis actio 301; 343 circumscriptor 343, tit. 4 circumspecta scelera 328, 5 circumveniri gratia 314, 14 circumvertere mancipium 342,6 citare senatorem 306, 16 c. reum 287, th. c. alqm. testem 328, 7 citerior poena quam scelus 299,3 civitas (= urbs) 298, 5 - ( = cives) 339, 2 civitatis numerus 311, 2; 319, 4; 340, 2 (TOC.) 3 1 5 , 1 5 clauda fortuna 2 6 1 , 8 coercere lex quae venena coercet 350, 6 cogitationes ultimae 377, 8 cognitor 345, 11; 3 6 1 , 1 cognoscere de iudicibus 260, 4; 313, 12; 319, 1; (inter) 321, 5 cognoscentes ( = iudices) 310, 1 — (= agnoscere)

400

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

388,21 colligere alqd. coniectura 267, 8; 323, 15 c. alqd. argumentis 252, 15; 340, 6 - c. expositum 372, 12; 376, 6 c. usum militiae 3 5 2 , 1 collocare (in matrimonium) 251, 6; 2 5 9 , 1 7 color (declamationis) 280, 2; 316, 3; 333, 7; 357, 5; 363, 1; 3 6 4 , 1 colorate 285, 1; 3 8 4 , 1 coloratae d e d a m a t i o n e s cf. ad 307,13; 350,12 colludere 3 8 8 , 2 4 comitia 2 5 2 ; 370 commendatio 3 2 6 , 3 commilitium 2 7 1 , 1 7 committere (absol.) 355, 7 — c. causam 3 2 1 , 1 c. a c i e m 3 1 7 , th. c. aliquos (sc. inter se) 305, 2 committi cum patre 258, 6 - commissum 3 4 1 in commissum venire 341, 9; 3 5 9 , 1 pro commisso teneri 341, 1 commodare alicui manum 2 9 7 , 12 c o m m o d a t u m alqd. reddere 3 8 3 , 3 commori 305, th. communis locus, opp. proprius 244, 5 v. locus commune, -nia 308, 21; 331, 19; (opp. p r o p r i u m (-rie) 288, 1; 314, 2 - 3 ; 315, 2 - 6 ; 349, 2, c. quaestio(nes) 271, 1; 316, 1; 3 2 6 , 3 c. initia 266, 1 c. (utriusque partis) 325, 12.14; 328, 2 c. (= vulgare)

flagitium 277, 9 comparare rem 2 7 4 , 2 comparatio ( = congregatio?) 307, 6 s u m m a c. 3 0 8 , 1 9 c. legum 274, 1.10 cf. 266, 1; 2 8 4 , 4 ; 304, 1; 315, 8; 324, 2; 341, 11; 374, 3 c. person a r u m 321, 5; 385, 3 cf. 2 5 8 , 4; 322, 2 - 3 ; 324, 1; 345, 2; 376, 4.6 c. crimin u m 319, 1 c. meritorum 345,2 compendium 248, 7; 2 5 2 , 9; 345,8 competere h o n o r e m 252, 13 competitor (nuptiarum) 343, th. complecti (finitione) 246, 3; 2 7 0 , 7* complexio 2 4 9 , 1 5 * componere (cenam) 301, 5 — compositi animi 320, 4* compositum Patrimonium 320, 4 bene compositae aetates 306, 18 - c. a n i m u m 265, 12 compositus aeterna quiete 299, 6 c. aliquos (sc. ad certamen) 305, 16 c. alqm. cum aliquo 315, 2 0 comprehendere alqd. finitione 247, Ibis.2 lege comprehendi 270, 17 lex . . . hoc comprehendit 249,8 c o m p u t a t i o 263, 6; 2 6 4 , 1 1 concessae adulescentiae voluptates cf. 260, 19.32; 357, 2; 375,1 concinere laudes (mortui) 329,16

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM [concipere] 2 7 1 , 1 7 conclamatici 2 4 6 , 4 condicio bona 257, 12 condictio 3 4 1 , 1 conditor iuris 260, 6 c. conscriptorque legis 2 7 7 , 3 cf. qui iura condiderunt 305, 11 conferre ( = prodesse) alicui rei 3 3 7 , 1 3 confessio opp. enuntiatio 2 7 2 , 5 confessus (activ.) 3 1 4 (pass.) confessa argumenta 311, 4 in confesso esse 278, 6; 3 0 9 , 7; 3 1 1 , 6; 333, 13 confessum est ( = convenit) de 344, 1 conficere venenum 3 8 1 , 2 confossus sceleribus 3 5 1 , 1 confutare 349, 9 congressus 316, 9 ( = coitus) 2 4 7 , 7 bis coniectura 276, 8 coniectura probare alqd. 252, 15 c. colligere alqd. 2 6 7 , 8; 323, 15 coniecturam ducere 281, 3 coniugales dii 347, 5 conscendere ad ultimum nefas 377, 1 conscientia bona 3 1 0 , 8 c. quae torqueat 3 1 4 , 17 sequetur te ista c. 305, 12 habere alqd. intra c. suam 345, 14 c. intervenit 314, 15 salva c. 3 2 5 , 15 conscius 3 0 7 ; 381 opp. patronus 334, 3 conscriptor legis v. conditor

401

conscriptum 2 5 4 , 3 consensus ( = coniuratio) 255, 9* consensus civitatis rumor vocatur 2 5 2 , 16 famam esse c. c. 2 6 9 , 4 * consequens est (cum inf.) 350, 5 consequi maritalia officia 280, 14 conserere litem 296, th. considere (de iudicibus) 2 4 8 , 1 4 * ; 2 4 9 , 8; 2 5 0 , 3; 3 1 3 , 4 consegnata voluntas defuncti 308,12 consignatio 3 2 5 , 2 consistere intra verba 279, 14 c. appellatone prima 2 7 9 , 11 quaestio in eo consistit, an 308, 4 - c. mente, gradu 2 4 6 , 10 - c. cum aliquo 2 5 2 , 3; 253, 2; 2 6 4 , 4; 3 1 8 , 1; 323, 4 ; 3 7 0 , 1 c. iure an aequitate 280, 6 consortes 321 opp. socii 320, 4 constitutio 315, 17; 3 6 4 , 4 constitutor legis 279, 8 constitutores iuris 262, 4; 264, 7; 2 7 9 , 7 c. civitatis 320, 3 constringere 2 5 4 , 7 consuescere (cum ahi.) 332, 13 consuetudo actae pariter infantiae 321, 7 consumere bona paterna . . . libertatem et ingenuum pudorem 298, 10 consummare (intr.) 249,

402

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

10.13 (ir.) 254, 8; 306, 8; 3 3 3 , 4; 348, 9 c. condicionem 336, 3 contentio cursus 3 0 8 , 1 4 * contentus (absol.) 372, 5 contineri ( = comprehendi) iure vellege aliqua 326, 3; 331, 2; 333, 1; 339, 4 patres n o n t a n t u m natura continentur 278, 5 leges suis finibus continentur 3 4 5 , 5 continuus continuis vicina satietas306,18 contra 2 5 2 , 2 2 contractus 2 7 8 , 1 contradicere alqd. 263, 8 C D = contradicit passim contradictio 263, 12.13; 338, 6 bis contradictiones ponere 3 3 8 , 5 controversia opp. lis 272, 1 contumaciae detrimentura 309,6 contumelia (iudicii sive accus a t i o n s ) 246, 9; 294, 3; 318, 1 conturbare 273, 2 conventio 336, 2.9 c. pactorum 336, 3 conversano alicuius 291, 3 c. vestra vel civitatis 266, 7; 298,1 convertí legem ad ingenia utriusque 3 1 3 , 7 convictus ipsi 289, 3 c. par 301,20 convivere 247, 7 5 coronare déos 321, 20 corpus u n u m efficere ex quat-

t u o r sententiis 3 6 5 , 7 corruere opp. decedere 306,

20 credere si credetis 2 6 0 , 2 8 ( ? ) credulitas 2 9 1 , 8 criminosus 3 0 0 , 4 crimen opp. maledictum 319, 5 crimine adulterii occisus 379, th. eruditas 289, 3; 319, th. cf. 354,2 crux (supplicio adhibita) 3 8 0 cruci noxios figere 274, 13 cubicularius 328 culleus in c. petere alqm. 296, 6 cumulus 2 7 2 , 2 cuniculus 255, 9 cupiditas c. amicorum 321, 12* cur queri cur 299, 8 peccare cur 3 7 1 , 1 s q u a r e curare (cenam) 3 0 1 , 5 curiosus 3 0 6 , 4 ; 328, 13* cursus vicit cursu aetatem, sexum, infirmitatem 2 7 2 , 1 5 custodia verborum 306, 11 custodire tacitam mentem 265, 12 c. pacem 253, 9 c. amici personam, partes 289, 1; 289, 7 c. m o d u m 309, 1 c. probitatis f a m a m 309, 5 c. mores 286, 6 c. manus 305,7 Cynicus 2 8 3 d a m n a r e 298, 13* testament u m 308, th. corpus omnibus sibique ipsi d a m n a t u m

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM 329, 15 damnandae cupiditates 267, 4 in adulterio damnatus 304, th. damnatio appellata ex hoc quod plerisque criminibus pecuniae poena imponebatur 320,8 damnum amissio eorum quae habueris, opp. poena 320, 8 d. iniuria datum 385 d. facere 385, 4 damna luxuriae 377,4 dare actionem v. actio - d. in servitutem 3 3 9 , 1 3 - d. advocatum, patronum 250, 1; 260, 2 al. - dari in tormenta 353, 2 dare se periculo 377, 13 — (= concedere) d. alqd. odio 313, 8 d. delicias 331, 2 0 - (= constituere) d. mores 286,6 debere iram alicui 3 1 1 , 9 debitor 273 decedere v. corruere decenne bellum (sc. Troianum) 3 0 6 , 1 2 decidi brevi condicione 252, 3 decipere (= occupare?) 388, 14 declamatores 2 7 0 , 2 decolorare alqm. 360, 1 dedicare templum, dedicato 323 dedicatio est quae deum inducit (in templum) 323, 12 dedignari 3 0 1 , 5 deducere alqm. aliquo 337, 11 d. alqm. in (ad) periculum 3 4 9 , 4 ; 350, 12 d. alqm.

403

in iudicium 302, 2 d. alqm. ad magistrates 322, 5 d. alqm. ad hoc genus actionum 310, 5 omnis eo deducitur quaestio 322, 1 deducere alqd. in culpam 321, 15 d. ad interpretationem vim verbi 314, 6 defectio animi atque corporis 257,12 defendere (absoì.ì) 266, 10 deferre litem 254, 21 d. nomen 249, 12 d. alqm. reum 333, th. deflectere amorem in meretricem262, 8 defletti iura 313, 4 deformare 2 9 8 , 5 defungi parricidio 372, 4 * deliberare (cum inf.) 352, tit. delicati (patres) 378, 3 deliciae 276, 10; 298, 13; 305, 12 d. divitum 298, 12; 337, 13; 345, 11 d. perversae 298, 12 (quasi argutiae) 331,20 demens, dementia 290; 295; 316; 328; 349; 367 deminuere se 254, 10 demittere se in periculum 349, 6 d. bona sua in alqm. 325, 10 depellere quod obiectum est 254, 11 depulsus iure 331, 12 d. ab lege 350, 4 d. pugna 340, 6 deperire aliquam 301, 21 deponere bellum 255, 7 d. propositum bellandi 255, 7

404

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

d. spiritum 344, 9 d. spiritum 344, 9 — d. pecuniam 245, th. et passim depositimi 245; 269; 312; 3 5 3 ; 3 6 1 [d.] rationem 273, 8 depositor 267, tit. deprehendere alqm. subita vaietudo 268, 22 d. bona 273, 7 d. manum 3 2 3 , 9 derigëre 2 6 1 , 7 ; derigëre 2 8 6 , 9 * descendere a l i q u o 3 1 4 , 10 d. in certamen 317, th. d. ad (in) contentionem 313, 8*·; 345, 4 d. in forum 325, 5; d. in iudicium 267, 1; 310, 2 d. in causae partem 291, 7; d. ad necessitatem 257, 7 d. ad causam 268, 16 d. ad hoc genus actionum 310, 5 d. hue usque 301, 17 inde lex descendit 247, 10 cupiditas in animum descendit 301,16-[296,2] desertor 246; 256; 287; 304; 315; 346; 375; 387 3 8 3 , 4 desidia (soli) 298, 15 (hominis) ibid. destinare (quasi despondere) 251,6 destrinxit se lex adversus alqm. 3 2 3 , 9 detrahere alqd. (i.e. semovere alqm. rationem) 270, 10; 273, 5; 289, 3; 310, 12 detrimentum famae 283, 5 v. contumacia deus 246, 9; 323, 8.20; 326, 6; 384, 1 ille mihi proprius

deus 326, 9 deo proximum animai 260, 16 di(i) 274; 323; 326; 329 268, 11 et saepe di immortales 246, 6 et saepe dii hominesque 299, 3; 321, 23; 329, 5; 377, 1 di(i) deaeque! 246, 9; 298, 13 dii boni! 299, 8 (ita) di(i) faciant ut 253, 7; 259, 15 bene dii quod 325, 4 sed dii melius 321, 13 dii auctores medicinae 268, 21 dii coniugales 347, 5 dii penates 2 9 0 , 4 devertere (intr.) aliquo 333, 2 devexum molliter litus 388, 12 devotus poenae 324, 6 dicere dixit (pro inquit) 296, 8 differentia 248, 8; 309, 9; 310, 10; 318, 10; 328, 15; 332, 7; 340, 3; 345, 7; 350, 8 diffidentia 250, 9; 306, 8; 346,2 diffidere causae 287, 3 d. de uxore 2 8 0 , 1 4 digerere controversiam per summas 2 6 1 , 1 dignitas (filii) 298, 1; 330, 2; 344,7 diligentius (quasi cautius) vivere 318, 10 diluere crimen, non iudicium 371,5* dimidia pars bonorum 264 dimittere 3 5 9 , 2 disciplina civitatis 3 2 3 , 1 6 [discere] sectam 268, 9 discordes fratres, discordia 328

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM discrimen 246, 8; 343, 6 d. controversiae 2 7 0 , 3 d. paucorum capitum 348, 6 discumbere 2 9 6 , 2 * discutere vincula 272, 14 d. servitutem rei publicae 254, 20 d. luxuriam 245, 7 dispensator 353 345, 8.10; 388, th. dispicere vitam filii 283, 2 d. eam amicitiam 298, 6 * [disputare] 365, 7 dissimulare personam 298, 9 d. professionem doloris 246, 1 dissonantes discordesque 327, 6 districte 3 4 2 , 1 4 diumae exsequiae 3 4 4 , 7 * diversa pars v. pars d. subsellia 338, 10 ex diverso 264, 2; 268, 8.18 dives v. pauper praeterea 260; 294; 351; 352; 382 orba d. 376 dividere (= divisionem facere controversiae) 314, 1; 316, 1; 3 3 7 , 1 ; 339, 9 divisio 259, 20 - (controversiae) 254, 1; 270, 2; 314, 1; 316, 1; 342, 1 divisionum condicio 314, 1 - (bonorum) 320,2; 321,13 domi 2 8 7 , 4 domina domina est pecunia 252,18 donare caput alicuius 294, 8 d. crimen meritis 310, 12 d. meritis filium 315, 19 d. filio petitionem 360.1

405

dos 360 ducere (= educere) 301, 8 d. ancillam 342, th.* — d. coniecturam 281, 3 d. modum et colorem 280, 2 d. partem defensionis 252, 3 - d. adfectum 298, 16 — ducunt sacra impendium 341, 6 - ducit me indignitas rei 3 0 7 , 1 0 durare (= manere) 3 0 8 , 1 7 ecce 247, 17; 3 1 5 , 2 5 [ecquis] 258, 6; 3 4 8 , 1 3 edere et mobilibus v. eiementa educator (= adoptator) 358, 1.2; 372, th.; 376, th. educere raptam ad magistratum 259, th., al. e. in causam 250, 3 - (= educare) 277, 8 (?) effugere se 314, 17 effundere opes 260, 7 e, extremum spiritum 296, 12 electio opp. optio 276, 4 elementa ignis minutis et mobilibus editus elementis 283,4 elogium 325, th. 4 eloquendi facultas 254, 15 emancipare hereditatem 298, 10 emendare 309, 6 emendatio praeteritorum 246, 8 e. fortunae 2 5 4 , 1 7 emereri alqm. 318, 9 emetiri noctem 246, 10 emittere conscientiam 335, 2 emptor familiae 308, 12

406

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

en 260, 19.20; 367, 5; 372, 7; 377,10.11 enuntiare publica Consilia 2 7 2 enuntiatio opp. confessio 272, 5 epilogus 3 3 8 , 1 - 3 erigere cervicem 3 0 1 , 2 0 erogare 2 4 7 , 1 4 * erubescere 313, 1; 385, 2 (cum inf.) 291, 7; 292, 2; 3 0 1 , 1 4 (cum acc. prott neut.) 2 6 8 , 1 1 ; 271, 16 eruere oculos 297 esse esto 256, 4 est ut 248, 10 est quare 315, 18; 332, 13bis quid est cur 2 6 6 , 10; 269, 13; 328, 11 non est (sc. alqd. causae) quod 252, 18 al. nihil est quod 267, 5 al. meritus fui 290, 4 * et (cum indignatione) 367, 5 et . . . etiam 252, 11 et ( = etiam) .... quoque 245, 7; 256,2 etiam (= iterum?) 259, 1 e. ut 299, 1*.2 e. quoque 246, 1; 274, 12 etiamsi (cum subi.) 270, 7 * ; 271, 12; 315, 12; 339, 8; 350,4 eventus eventum legi dare 264, 1 eversio hostium 293, 1 evertere 264, 5 e. rem publicam 268, 19 e. spes adulescentiae267, 4 e. testem388, 24 evincere alqm. (in libertatem) 388, th. 11.25

exactor 2 4 5 , 1 exaestuans fluctus 388, 13 exaggerare opus 329, 8 excaecare 297 357, th. excandescere 3 5 5 , 2 . 8 ; 3 6 4 , 3 ; 374,6 exceptio 266, 1; 336, 2 cf. 265, 5 exceptione (= praescriptione) cadere v. cadere excïdere formula 3 5 0 , 4 excldere sibi spem 3 3 2 , 1 3 excipere 2 6 4 , 3 ; 274, 9; 3 0 9 , 9 excludere iudicio 254, 10 e. alqm. (= alicuius actionem) 250, 8; 265, 3 e. alqm. campo (= iure suffragii privare) 252, 24 e. alqd. 263, 6; 312, 7; 350, 4 excusare paupertatem 373, 2 excúsate 319, 7 excusatius 283, 1 excutere legem, quaestionem, iura sim. passim e. numerum populi 263, 12 — e. credi tores 273, 9 exemplum [civium] 365, 11 exemptio (= exceptio) 265, 5"" exequiae 306, 6; 388, th. e. dignitatis 344, 7 exercere se adversus fortunam 2 8 3 , 3 e. faenus 311, 9 exercentur iudicia 312, 9 exerere se 2 6 5 , 1 4 exigere (= iudicare) 270, 7; 3 2 1 , 1 1 (anne = postulare?) exilium 2 5 4 ; 2 6 6 ; 3 3 4 ; 351; 365 e. quinquennii 2 4 4 ; 248; 285; 296; 305 eximere alqm. accusation!

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM 2 7 2 , 5 e. personam rei 3 4 3 , 2 e. se alicui 3 3 3 , 18 exonerare patrimonia 2 6 0 , 2 5 expeditio (quasi exercitus) 3 1 7 , 4 (?) expendere vindictam in alqm. 272,4 experimentum latentium natalium 3 0 6 , 2 experimenta vitae 3 3 2 , 12 e. in civitate opp. fabulae in scaenis 3 3 8 , 21 e. medicinae 350, 12 expiado templi 2 6 5 , 1 explere tempus aliquod 2 4 8 , th. 6 e. ius matrimonii 2 4 7 , 7 e. verba legis 2 7 0 , 18 e. crimina in alqm. 3 0 0 , 9 (?) explicare monumenta philosophorum 2 6 8 , 7 e. fidem 3 1 1 , 1 e. fidem legationis 326, 4 explica, explicate 2 4 8 , 7; 3 1 0 , 10 expositor 3 3 8 , tit. expositus 3 0 6 ; 3 3 8 ; 3 5 8 ; 3 7 2 ; 3 7 6 v. colligere exprimere fidei experimentum 259,8 exprobrare v. quare expugnare arcem 2 7 4 , 5 e. domum 2 6 2 , 8; 2 7 4 , 5; 3 4 9 , 6 e. pudorem cubiculi, spem liberorum 2 7 9 , 13 e. alqm. 2 8 6 , 7; 3 3 7 , 9 e. animum alicuius 3 2 7 , 3 expugnari manu 2 5 2 , 12 expugnator 3 2 9 , 9 exquisita ingenia 2 5 2 , 7 extinguere turbam dividendo 3 6 5 , 4 e. alqm. ferro 3 2 8 , 4

407

extorquere iudicibus religionem 2 7 3 , 2 extrahere hostem 3 1 7 , 7 e. iudicium 3 1 9 , 9 extranei 2 5 8 , 4 ; 3 2 8 , 4 extrarius 3 2 5 , lObis.12 exuere se 2 7 4 , 5 exul v. exilium e. domus suae 2 6 0 , 2 7 e. inde dictus, quasi ex solo patrio expulsus 3 6 6 , 2 exulare (se. domo) 3 6 8 , 9 exulatus 2 4 8 , 4 exundare saturitate 2 5 2 , 11 exuviae ducum 3 0 6 , 12 e. decennis belli ibid. fabula (narratio ficta) 3 0 6 , 8; 3 5 1 , 5 - (de furiis) 3 1 4 , 13 ex f. sapientem repetunt 2 6 8 , 14 - ( = sermones maligni) 3 0 0 , 6; 3 0 1 , 4 ; 3 0 6 , 3 0 ; 344, 14 fabulas novercarum effugere 327, 5 v. experimentum facere quid facit ad preces solit u d o ? 2 8 1 , 5 secunda adversum me faciunt 3 7 7 , 10 faces legitimae (amoris) 2 9 1 , 5 facies exaestuantis fluctus 3 8 8 , 13 f. freti consurgentis 3 8 8 , 14* f. tristissimi temporis 3 0 5 , 8 f. iudicii 323, 2 f. pacis 2 8 6 , 6 - ( = species) 3 0 5 , 5 facilis de me facile est 3 7 1 , 6 facinus indignum! 3 7 7 , 3; 388, 1 facinora indigna 257, 1

408

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

factum opp. ius 2 9 2 , 1 faenerare 273, 14; 345, 10 fama optima et ad famam itura 255, 2 v. consensus fames accipiendae pecuniae 245,7 familia v. filius familiaris sacris animus 323, 12 familiarior causa 325, 11 fastidiose 388, 13 fateri (= declarare) 3 8 5 , 1 fecunditas 251, 6; 327, 4 ferre fortunam secundam iudicii 3 1 3 , 6 ferri odio 2 6 8 , 1 2 festinare in bona 388, 18 fides tormentorum 269, 14 per fidem (in obtestando) 306, 32 ad f. 342, 13 fidei commissum 325 Fides 312, 6 figurae 3 3 3 , 3 figuratio 385, 7 f. supplicii 380,2 filius familiae 328, th. filii (= liberi) 257, tit. fingere fingamus, finge, fingite passim finire 345, 5 f. potestatem 309, 13 - finitum (= expletum) ius 309, 9 f. proditionem 348, th. - (= finitionem ponere) 246, 3; 270, 3; 340, finis vitae beatae 268, 10 - ( = finitio) 342, 1 finitio 246, 3 et passim fiscus 341, 7* flagella et ignes (ignis) 305, 7. 18*; 324, 9; 3 3 8 , 2 6 flagrare Ímpetu 344, 13

flammeum 3 0 6 , 1 9 flos florem aetatis (i.e. virginitatem) amittere276,11 fluitare 2 9 9 , 4 fons causae 388, 22 f. philosophiae {i.e. Socrates) 268, 8 forenses insidiae 3 0 1 , 9 forma iudicii 246, 2; 264, 4 cf. 331, 15 f. legemque testamenti 268, 15 f. vivendi certa 279, 7 f. servitutis 340, 4 f. libertatis 342, 4 formare mores 278, 10 f. rüdem civitatem legibus 264, 7 formosus v. speciosus formula contentionis 268, 1 f. excidere 350, 4 f. errare 260,4 fonasse (cum subi.) 290, 2 et saepe forte (cum subi.) 335, 9 fortis (vir) 246; 249; 258; 266; 271; 278; 287; 293; 294; 295; 297; 303; 304; 306; 310; 315; 367; 369; 371; 375; 377; 387 fortiter (fortius) facere 258; 271 f. agere 260, 21; 300, 3 * ; 306, 17 f. dicere 260, 7; 270, 22; 277, 2; 280, 6 f. contendere 254, 18 f. confiten 277, 1 f. spondere 273, 14 f. ferre 289, 7; 292, 3 f. consistere cum aliquo 253, 2 f. defendere 3 1 3 , 1 f. vindicare 2 5 9 , 1 8 fortuna (= condicio) 3 3 2 , 1 0 forum 329 opp. scholae declamantium 325, 5; 338, 5

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM fovere plausu 2 6 0 , 1 4 fragor signorura 246, 4 f. armorum 3 1 5 , 9 f. undarum 388,13.16 fragrane mero 2 9 8 , 5 * frater (pro amico) 321, 4 fratres 2 6 8 ; 286; 3 2 1 ; 328 fraternitas 321 320, 4 ; 321, 8.14; 327, 6 freni cupiditatium 260, 19 fretum 3 8 8 , 1 4 * frons ficta 2 6 8 , 15 f. mollior 2 6 0 , 24 in frontem incurrentia 247, 7 prima f. causae 3 0 6 , 1 f. pulsare 260, 10 frugifera 2 5 3 , 4 fulcire ruentis patrimonii rationem 3 6 0 , 1 fulmen 2 7 4 f. patri datum (abdicatio) 259, 17 fulminari 2 7 4 , th. fumare sanguine 291, 7 fundamenta cepit causa 3 4 3 , 4 f. nullis niti 355, 6 funus vivum 306, 7 f. suum ( = mors filii) 388, 2 fur, furtum 341; 361 furtum facere iuri 2 4 8 , 2 furtum exulis contra leges redeuntis 2 4 8 , 3; 305, 5 furere, furor, furiosus 256; 290; 3 1 4 furere in aliqua 289,4 furiae 3 1 4 , 1 7 ; 324, 8 futura 2 7 4 , 4 gelare sanguinem 350, 7 geminae sorores 270 geminare 246, 9; 321, 8; 337, 8

409

geminatio criminis 3 1 0 , 4 genera rerum 3 3 1 , 4 generalis ν. quaestio geniale torum 2 6 2 , 8; 2 9 1 , 6 gladiator 302 gloriae loco dicere alqd. 322, 3 gradus gradum facere 306, 20 gradu consistere 246, 10 per gradus 388, 22; gradüs hereditatum 2 4 9 , 19 - quattuordecim gradus 302, th. grassatores 313, 10 gratia illa prima apud maritum 2 7 6 , 1 1 gratiosus 254, 6.21.22; 3 8 3 , 1 gratuita odia 325, 13 gratuitae virtutes 367, 4 gratulari (absol.) 2 9 5 , 2 (cum abl.) 301, 2 0 g. ad alqd. 3 3 8 , 1 1 gratulano 257, 1; 2 5 9 , 14; 2 8 8 , 1; 333, 18; 352, 4; 388,

2

gravare corpus 246, 4 innocentiam 377, 4 gravior sapientia 2 8 8 , 2 gula gulae servire 2 9 8 , 10; pecuniam per gulam ventremque transmitiere 2 6 0 , 13 gula se auctorare 3 0 2 , 4 gulae voluptas 347, 8 gulosus figurarum 333, 3 habere bene habet ( = se habet) 377, 9 habitu 2 8 1 , 2; 282, th. 1; 342, th. 5.8; 363, th. 2

410

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

haerere haeret ius 2 8 9 , 2 hercules 310, 12; 388, 27 mehercules 291, 6; 292, 5 hercule, mehercule passim hereditaria contendo 3 2 3 , 4 hereditas 247; 264; 308 heroes 3 0 6 , 1 2 honor (hereditatis) 261, 5; 332, 6; h. lateris 258, 4 h. sedis 258, 4* in honorem alicuius 254, 7; 274, 11; 306, 28 h. habere alicui 301, 10; 317, 9; 318, 9; 329, 6.16 horrere horret animus recordari 2 7 0 , 2 9 honoratus h. (= honorabilia) iudicia 388, 4 hostis (= hostium) 3 3 9 , 2 humanitas publica 254, 6.12 h. legis 254, 19 aliqua humanitatis facies 305, 5 h. frequens 301, 13 - humanitatis periculum 2 5 2 , 1 4 humanus 335, 11 i (te) nunc 252, 24; 312, 8; 314,18.20 iactatio 3 0 8 , 2 iactura opp. accessio 3 6 1 , 1 ignis (ignés) (amoris) 286, 10; 2 9 1 , 5 ν. flagella ignominiosus 250; 263; 265; 275;310 ignorantia m a l o r u m 2 5 6 , 4 illibata dignitas 260, 14 imbecillitas fortunae 325, 6 imitatio defendentis 259, 16 i. ruris 2 9 8 , 1 4

immergere ferrum 326, 8 immodice 3 0 6 , 1 3 impedimentum publicae humanitatis 2 5 4 , 1 2 impendere alicui fidem 259, 7 liberos exemplo 349, 8 imperator 317, 348 imperatoris praemium 285 imperium opp. auctoritas (patris) 2 5 9 , 1 3 impetrare (= iudicio vincere) 372,12 impexus 2 6 0 , 2 6 impietas (= homo impius) 372,7 implere exilium 248, 5 i. numerum civitatis 319,4 imponere adfectibus 298, 8 (?) i. alicui 340, 9 impotenter uti fructu virtutum 315, 15 impotentiae voluptas 305, 1 improfessus 341, tit., th. 2*. 4* imprudens caedes v. caedes impubes 279 impudicitia quaedam etiam nubendi 3 0 6 , 2 9 impugnare (cum acc. et inf.) 251,2 in (cum acc.) in totum 268, 11 al. in tantum 322, 9 in praeteritum amare 321, 14 in posterum egens 330, 13 in tempus 245, 5; 246, 4 in argumentum (criminis) agere 252, 4 in honorem v. honor in Athenas mittere 333, th. (?) (cum abl.) in causa

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM esse v. causa in confesso esse v. confessus in integro habere 260, 28 in aliqua furere v. furere in scortis male audire 3 7 7 , 2 incesta 306, 29 incidere in legem 3 2 0 , 1 0 inclinare alqd. ex lege 276, 5 i. leges 345, 5 inclinata spes 246, 7; 317, 13 (= se ind.) 255,5 inclinatio legis 315, 8 i. animi 338, 3 incumbere in partem 254, 23 indago 252, 8 indebita pecunia 269, 9 indicare conscios 3 0 7 ; 381 indicere nuptias 376, 3 indignatio ( = indignitas) 326,

2

indignus v. facinus indubitate 2 8 8 , 1 induere persuasionem 307, 9 indulgentia (pro caritate) 355, 7; 376, 4; 388, 9 et saepe sim. indulgenter 330, 10 indulgens 362, 11 inenarrabiles aestus 2 7 9 , 1 3 iners adversum patriam 3 71.1 inevitabilis fraus 3 0 1 , 9 infamis in novercam 335, tit. infestus numinibus oculi 297, 13 {?); 3 0 5 , 2 * infinitum (adv.) 357, 5 infirmare causam 2 8 1 , 3; i. personam 328, 1; i. rationes 355,3 ingenuitas 302, 1; 388, 7 i. erumpit 301, 18

411

ingenuus pudor 298, 10 i. vox cf. 3 0 1 , 1 8 ingrati actio 333; 3 6 8 inhumane 258, 4; 336, 14 inimici 2 5 7 ; 271 inimicitae inde has i. 267, 9 initium illud (i.e. generatio) 278,5 injuria iniuriarum actio 265 iniuriarum damnatus 250; 331 i. reus 282 iniustum supplicium 305; 380 innotescere 3 8 8 , 3 inofficiosum testamentum 264,3 inquietare aerarium 293, 1 inquinare laudem 306, 5 inquinata fama 344, 6 inquinari infamia 259, 2 inquisitio 313, 5; 383, 1 inquit [374, 3] pro inquiunt 276, 2; 308, 6 inscriptum maleficium 252; 3 4 4 ; 370 inspirare 323, 3 instigare a n i m u m 3 4 9 , 1 1 institores vitiorum 2 6 0 , 1 3 instrumentum causae 338, 20 integer 351, 8 sola rabie i. 372, 1 integritas (virginis) 259, 14 intendere viam 270, 25 intentus (= attentus) 338, 2 interceptum est 2 4 9 , 1 intercessor 300, 7 interest si nihil i. mortis, nihil i. criminis 350, 9 interim solet 274, 1 ; 338, 2 intermissio 295, 1

4 1 2 INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM interpretan (pass.) 313, 7 interrogare ab 2 8 1 , 4 intestatus 308 introducere ( = inducere) 327, th. introspicere voluntatem (legis) 317,10 inurere vulnus et crimen 258, 6*

inutilis ( = noxius) 261, 6; 3 1 5 , 1 7 ; 328, 5; 344, 5 te invidiam facere alicui 260, 10 et saepe invidiosa pietas 3 3 0 , 8 iracundus 286, 7; 3 0 1 , 1 irrationabiles impetus animorum 3 2 5 , 1 3 iudicare opp. errare 308, 20 res iudicata 245, 3; 278, 8; 309,1 iudicia (testamentorum) 332, 2.6; 388, 4 (i.e. bona testamento relicta) 347, 6 ius opp. aequitas v. aequitas opp. animus 336, 11; 350, 10 opp. mens 348, 4 opp. ratio 318, 3; 348, 1 opp. merita 342, 13 opp. pudor 3 1 3 , 1 iura opp. iustitia 251, 2 - 3 opp. adfectus 270, 25 adfectus et iuris quaestiones 299, 1 iuris et facti quaestio 292, 1 ius gentium 252, 5 ius mensae 301, 11 ius perpetuum 254, 7 iura naturae 322, 4 iura sanguinis 336, 14 iuris sui nuptiae 368, 4 iustitia opp. ius 251, 2—3 opp. leges scriptae 264, 8 - 9

iuvenis ( = filius) 327, 6; 337, 16 meus i. 3 0 4 , 3 κατά συναθροισμόν

345,1

labi 2 7 3 , 2 laborare in homine 274, 8 lacrimae 267; 316 laesae rei publicae reus 260; 326 laetiores ( = sereni) dies 3 8 8 , 1 3 laqueus 292 late princeps civitas 2 6 8 , 1 9 lator, latores legis, legum passim latrones 335 latus honor lateris 2 5 8 , 4 laudis est (cum inf.) 2 5 5 , 2 laureatae cervices 349, 8* legatum 318 legatus 326; 366 legitimi ignes 286, 10; 1. faces 2 9 1 , 5 leno 385 lenocinii reus 325; 355 lex opp. aequitas v. aequitas 1. adulterii 284, 4 1. caedis 265, 7 1. rei publicae laesae 326, 5* 1. Voconia 264, tit. 1. viri fortis 304, 3; 310, 5; 387, 1 1. patris 304, 3; 358, 3; 387, 1 1. raptarum 301, th. 1. sacerdotis 284, 4 1. irata 305, 3 liber opp. in libertate 340; 342 liberalius bibere 3 0 1 , 1 1 liberior usus meri 309, 4* libertinus 3 1 1 , 6

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM übet 313, 8 * ; 320, 7 libripens 308, 12 lis opp. iudicium vel quaestio 383, 3 opp. controversia 272, 1 1. aestimare ν. aestimare litigator opp. reus 383, 3 locus (communis) 244, 5; 324, 3; 338, 1; 353, 2 de cupiditate 321, 1 7 - 1 8 de divitibus 252, 1 8 - 1 9 ; 337, 1 3 - 1 4 ; 3 4 5 , 1 0 - 1 1 de lacrimis 316, 8 - 9 de luxuria 301, 10 de rumore 252, 1 6 - 1 7 de testamentis 325, 13 de uxorum inconstantia 347, 7 longus (= longinquus) 320, 6 lucidus 3 2 9 , 3 lucrifacere 269, 15 lucrifieri 296,5 ludere alqm. 259, 15; 306, 4 Iudus (atque harena) 260, 24; 302,3.5 luere supplicium 260, 26 1. alqd. capitis periculo 323, 2 lumina ν. animus luxuriari 2 4 5 ; 330, 1 luxuriosus 245; 2 9 0 ; 3 1 6 ; 3 5 6 ; 367 magistri turpitudinis 2 5 5 , 4 magistratus 314; 3 8 4 ad m. educere ν. rapta maiestas patria 376, 3 cf. 377, 11 maiestatis crimen 252, 5 maiores (constitutores iuris, legum, civitatis) 252, 7.8; 264, 7; 274, 4; 279, 7; 302, 4 ; 308, 3; 311, 10; 313, 4 * ;

413

320, 3; 370, 1 mala tractatio 3 6 3 ; 383 maledictum 2 7 9 , 1 4 maleficium inscriptum v. i. m. mango 340, th. 11.12 manus vicariae 257, 11 manum mittere 269, 13 in manum redire 277, 4 maritalis nox 280, 7 maritus 262 mater 2 7 2 ; 3 0 6 ; 388 (pro noverca, quaderni cum ironia) 246, 9* materia 349, 6 (?) (scolastica) 314, 1.2; 337, 1; 338, 4 m. ultionis 314, 19 matrona 359 maximus (sc. natu) 271, 15 medicamentum 321 medicina 268 medicus 321 medici 268 mediocritas nostrae m. esse [257,4·]; 3 1 1 , 1 0 médius m. (= in medio) lis 308, 17 media cenae fide 321,21 mehercule(s) v. hercules melior (= bonus) 289, 4 minutus v. elementa missio 305, 16 mittere se in latrocinia 260, 23 mitri ad manus, ad ferrum 313, 10 mitri in suspiciones 290, 1 v. manus mobilis v. elementa moderator (= rector) 267, 7 modus omnium 268, 10 m. declamationis 280, 2 m. actionis 333, 5

414

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

m o m e n t u m in aliquo esse 246, 7; 2 5 5 , 7 m o m e n t a victoriae 315, 19 m. bellorum 323, 15; m. t e m p o r u m 338, 30 monumentum misericordiae meae 372, 3 morari circa alqd. 2 5 2 , 2 0 * ; 2 7 0 , 2 5 circa alqm. 335, 9 mors (= mortuus) 329, 6 m. voluntaria 335; 3 3 7 mortalitas ( = moriendi nécessitas) 319, 9 - ( = homines) 314,14 motüs 2 7 0 , 2 8 * movere litem 264, 11 m. controversiam 3 1 1 , 2 ; 3 4 5 , 2 multa 2 7 9 , 7 s munusculum 301, 17 narratio 281, 1 natura rerum 252, 2; 305, 6* et saepe naturae iura 3 2 2 , 4 nec...quidem 308,13 nécessitas h u m a n a 2 4 8 , 1 0 η. adfectus 272, 4 η. raptoris 301, 19 necessitate [338, 28] ñeque (= ne . . . quidem) 269, 4 η. . . . η . . . . a u t 2 4 9 , 1 0 nervi ν. ossa nidulus 3 8 8 , 9 nives 2 9 8 , 1 4 n o m e n 259, 20; 269, 7; 367, 1 n. d a r e Sapientiae 268, 14 n. alicuius deferre 249, 12 cuius nomine ( = causa) 253,9 non incredibile est quid non

ausura fuerit nécessitas 329, 11 quidni non 3 7 7 , 3 nota (ignominiae) 2 6 3 , 3.13 n. paternae animadversionis 298,1 notabilis 2 8 2 , 1 notare alqm. 388, 3 0 adulterii n o t a t u s 310, th. bis notitia 258, 2; 301, 6; 312, 9; 388,3.29 noverca 2 4 6 ; 3 2 7 ; 3 3 5 ; 338; 3 5 0 ; 3 7 3 ; 3 8 1 novercarum fabulae 3 2 7 , 5 novercalis 327, 3; 338, 28 novissime 3 2 5 , 1 8 novicius 340, th. novicii servuli 3 7 6 , 1 nubere [de viro) 2 5 1 , 3 n u d u s (= inermis) 369, 5 nullus ista praescriptio nulla esset 249, 9 ( = neuter) 279, 18 numen 3 2 3 nullum n u m e n est Fidei 312, 6* numina ( = dei) 2 7 4 , 7; 281, 6; 297, 13; 317,14 numerare ( = solvere) 336, 13; 345,9; 353,2 n u m e r a d o (solutio) 252, 2 2 nurus 3 6 0 nutrix 338 obducere ab aliquo 299, 3 obicere (cum acc. et inf.) 348, 1 v. quare oblectamenta 388, 13 oblectatio 3 8 8 , 2 9 obligare caput suum 348, 9 o. tempora f u t u r a 254, 7

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM obligabitur maiestatis crimen 2 5 2 , 5 o. legibus alqm. 2 4 9 , 12 obligatus esse legi 2 6 0 , 4 ; 3 2 3 , 11 o. quadruplo 2 4 5 , 2 o. faenore 2 5 7 , 11 o. ad patris voluntatem 2 8 6 , 5 o. voluntati alicuius 3 4 5 , 17 o. beneficio alicuius 2 5 9 , 9 o. alicui 2 5 3 , 1 obliqua malignitas 2 6 7 , 5 o. actiones 3 3 9 , 2 obliviones 3 0 6 , 13 obrepere credulitati alicuius 291,8 obrogare leges 2 5 4 , 10 obstipescere 2 8 6 , 9 o. alqd. 352,4 obstringere rem publicam Servitute iuris 3 0 6 , 10 [obviare] 3 0 7 , 2 occupare crimen 3 0 7 , 10 occupatus opp. vacuus [de matrimonio) 376, 3 domus matrimonio occupata 3 3 8 ,

12 occurrere ( = respondere) 2 4 7 , 8 o. in obvios 3 1 4 , 1 9 officium dum in officio vires sunt 3 3 5 , 3 o. suprema 3 4 7 , 6 omen 3 1 7 , 14 absit o. 2 6 8 , 22* onerare potionem medicamentis 3 2 1 , 2 9 - o. personam 3 5 0 , 10 o. alqm., onerari aliquo 2 6 9 , 8; 3 0 8 , 2 ; 3 3 0 , 1; 3 7 7 , 4 onus (probationis) 3 3 8 , 18 onera bonorum 2 7 3 , 8

415

opem ferre hosti 3 2 3 opinari ut opinor ( c u m acc. et inf.) 2 6 3 , 2 ; 3 3 1 , 16 optio opp. electio 2 7 6 , 4 v. fortis, rapta, sacerdos, tyrannicida oraculum 3 2 3 ; 3 2 6 oratores 2 6 8 orba 3 7 6 ordinare iudicia 2 5 0 , 7 ; supplicia 2 7 7 , 3 ; supremas tabulas 3 3 2 , 4 ordo 2 6 0 , 2 9 o. (defensionis) 2 8 0 , 3 cf. 3 2 1 , 2 5 o. probationis 2 6 9 , 1 o. rei gestae 3 8 5 , 2 o. vitae 3 3 1 , 2 1 o. (militaris) 3 1 2 os per ora populi trahere 2 4 7 ,

18 ossa 2 9 9 o. et nervi controversiae 2 7 0 , 2 otiosa iacens patrimonii pars 345,9 pactum 3 3 6 ; 3 4 3 sub pacto abolitionis 2 6 7 , th. paedagogi 3 8 8 , 15 paenitentia ad crudelitatem 3 0 9 , 13 par ex pari 3 1 2 , 5 ; 3 7 9 , 2 parare se testamentis 3 2 1 , 1 2 (?) parasitus 252; 296; 298; 370; 379 parcere verbis 2 6 5 , 12; manibus suis, animo suo 2 6 5 , 15 sibi 3 1 5 , 9 * parcissime ut p. loquar (dicam) 2 6 9 , 16 et saepe parricida, parricidium 299;

416

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

314 372, 1 parricidii reus 281; 328; 377 pars diversa vel adversa (in iudíciis) passim p.a. ( = hostis) 317, 7 - partes mimi 342, 7 - partes (in declamatione) 3 3 6 , 1 2 partitio 2 6 1 , 3 partus p. et sanguis ( = filius) 272,7 pascere (gladiatores) 2 6 0 , 1 4 pater naturalis 278; 346; 358; 372; 376 372, 12 p. verus 358, 2 cf. veri parentes 376, th. pathetice quaestio 299, 1 patheticos 2 9 9 , 2 patrocinan causae 321, 20 patronus (liberti) 318 (rei) 333;334 pauper 252; 257; 259; 269; 271; 279; 301; 304; 305; 325; 332; 333; 337; 338; 343; 344; 345; 363; 364; 370; 379 pax pace maiestatis tuae 377,11 pectora scelerata 3 5 1 , 2 peculiares res 254, 10* p. causae 3 1 6 , 8 pecuniaria lis 265, 1; 383, 3 cf. pecuniae lis 294, 5 p. verbum 383, 3 pelagus 3 8 8 , 1 2 penates diip. 2 9 0 , 4 - ( = d o mus) 260, 17; 321, 11; 337, 7 bis pendere de mûris sollicitum 278, 11 p. ex vultu alicuius

301, 21 ex lege dementiae pendentes controversiae 316, 1 pensa facere301, 13 per omnia ( = prorsus) 365, 2; 374,2 percussor 260, 19; 281, 2; 321,18; 377,7 perdomare 3 4 9 , 1 1 periculose avarus 3 4 0 , 1 2 periculum in p. venire an 2 5 3 , 2 perire civitati 331, 26 permitiere se omnium amoribus 330, 6 persequi bona 273, 11 p. Patrimonium 2 7 3 , 1 2 persona amici 245, 1; 289, 1 p. infirma 325, 6.7.8 p. honestior 273, 5 v. comparano perspicere pecuniam 279, 19* perstare hie mecum 335, 9 persuasio 3 3 3 , 4 pestilentia 323; 326; 329; 384 petere alqm. ad mortem 365, th. p. alqm. in exilium 334, th. v. culleus petitrix 252, 9 philosophi, philosophia 268 physici 2 8 3 , 4 pignora carissima 3 2 1 , 1 2 piratae 257; 342; 343; 373; 388 pium furtum 305, 5 planus animus 3 3 2 , 5 * plenum argumentum 322, 8 p. defensio 2 7 5 , 4 ; 2 8 9 , 7 p. rationem reddere 251, 7 p. occasio 3 2 1 , 2 7

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM poena opp. damnum 3 2 0 , 8 opp. supplicium 2 7 7 , 6 polluere filii aetatem 3 0 6 , 2 ponere calculum 2 7 3 , 8 p. rationem cf. ibid. p. causam 3 3 8 , 6 ( = fingere) 2 4 8 , 5 ; 2 5 3 , 6 ; 2 7 3 , 8; 3 1 0 , 7 ; 3 5 0 , 9 bis populari Patrimonium 3 4 4 , 4 popule 3 0 2 , 5 portio in portione litis 2 4 7 , 11 (?)

portus 3 2 1 , 1 4 positio legis 2 8 0 , 6 posse quam potest 3 2 3 , 1 quam fieri potest 2 4 7 , 1 quantum f. p. cf. 3 0 1 , 1 2 * merces quanta maxima dari poterat 3 2 3 , 1 9 * postulare 2 8 4 , 1 potens (de rationibus vel argumentis vel sim.) 2 4 4 , 5 ; 2 5 4 , 4 ; 2 5 7 , 10; 2 7 2 , 1 * ; 2 9 2 , 1 * ; 3 1 1 , 8; 3 2 0 , 2 ; 3 2 1 , 17; 3 2 8 , 6.17; 348, 4 ; 357, 5; 361, 2; 3 7 4 , 4 potentior testis 3 1 4 , 15 p. lex 3 7 4 , 3 p. vox 353,2 potenter dicere, proponere 2 7 4 , 1 0 ; 276, 4 potestas p. utrum vellet 2 7 6 , 1 potestatem sui facere 2 4 9 , 5 potior [272, 1; 2 9 2 , 1] potius ( = melius) est 3 3 9 , 15 praeceps mors 3 2 3 , 5 praecipitia 2 6 0 , 2 4 ; 3 1 4 , 1 9 praecipere spe victoriam 2 7 1 , 17*

417

praecludere portas 2 5 5 , 11 spem 2 5 5 , 7 praedivinare 3 1 8 , 2 praegnas 2 7 7 praeiudicium 2 4 7 , 14; 3 0 6 , 5 ; 3 1 9 , 7; 3 8 8 , 2 6 praemium v. fortis, imperator, rapta, sacerdos, tyrannicida praeponere actionem 3 3 8 , 5 * praescibere, praescriptio 249; 2 5 0 ; 2 6 6 ; 346 249, 6; 250, 2 ; 2 5 2 , 7; 2 5 4 , 1 0 ; 2 6 5 , 3 ; 360, 1 praescriptum 2 6 8 , 1 praesens poena 3 1 3 , 1 2 ; 3 4 8 , 3 eamus in rem praesentem 3 6 9 , 1 praesentissimum numen 3 2 3 , 2 praesentissimae religionis templum 3 2 3 , 12 praesentia numinis 3 2 3 , 1 in praesentia 2 4 4 , 3 et saepe praestare opp. nocere 3 3 8 , 2 2 praestringere alqm. necessitate 2 4 9 , 3 p. oculos 2 5 2 , 1 8 praeterire praeterita 2 4 6 , 2 . 8 ; 3 1 3 , 5 in praeteritum amare 3 2 1 , 14 praeteritum tempus 2 6 3 , 7 p. vita 3 1 8 , 10 praetexta, praetextatus 340 p. virginis 3 4 9 , 6 praetextarum sacrum 3 4 0 , 13 praevaricari 3 3 3 , 3 bis\ 3 8 8 , 28 praevaricatio 3 3 3 , 3 praevertere suspicionem 3 6 4 , 4 pragmatice quaestio 2 9 9 , 1 premere alqm. silentio 3 2 8 , 16 primitiae 3 1 5 , 2 3

418

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

principium 254,1

(declamationis)

privignus v. noverca Privilegium 258, 4; 315,

8;

331, 25; 376, 3; 378, 1 pro (interiectio) 246, 6; 247, 18 pro eo ac si 3 4 5 , 1 probativus v. quaestio proclamare patrem301, 18 proclamatio 2 9 2 , 2 procurator 345, 10; 361, 1 prodigi oculi 2 9 2 , 3 (?) proditionis damnatus 266 p. reus 287; 294, 303; 333; 371;375 proditor 307; 334; 348; 366 producere alqm. (= alicuius vitam) 268, 23 pretium 340,12 proferre (= mutuum dare) 273, 14 p. totos gemitus 306,6 professio 268, 1.5 - p. doloris 246, 1 - in p. venire 341, 1 proficere (absol.) 333, th profusus mulier 360, 3 p. tumultus 252, 12*· prohoemium 338, 1—5 promereri potentiam alicuius 301, 11 promittere 3 4 2 , 1 6 pronumsacramentum 255,5 (?) pronuntiatio aliquorum 260, 5 propinquus (= adfinis) 257, 13 proprietas 265, 10; 277, 6;

323,9 proprius v. communis proprius (adv.) 3 0 8 , 2 * propulsare pericula 2 5 4 , 2 0 * prorogare alqm. (= alicuius vitam) 260, 16 quo anima in posterum diem prorogaretur 330, 9 prospicere virginem 2 6 2 , 1 0 proventus domus 258, 6 Providentia

(sc.

divina)

260,

15; 268, 11 p. deorum immortalium 272, 12; 322, 6 p. (leges scribentium) 252, 8; 3 3 1 , 3 cf. 3 5 0 , 5 provocare 317 publicani 340; 341; 359 publicare 3 2 9 , 1 3 publicum 326, 5; 341, 2 publica 340, 8 - de publico rapere 3 7 9 , 3 pugna (forensis) 331, 13; 340, 6 pulsare patrem 358; 362; 372 p. ignominiosum 265 pupillus v. tutor quadragesima (publicanis debita) 359, th. quadruplum 245 quadruplo damnatus 320, 11 [in quadruplum litigat] 341, 11 quaesitor 331, 15.20 quaestio 320, 1.2 q. iuris et facti 292, 1 quaestiones probativae 299, 1 [q. generales] 252, 2 q. speciales 299,1 qualitas 2 9 9 , 2

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM quandoque 260, 11; 314, 16; 328,12; 334,2 quare exprobare q. 335, 6; rainari q. 259, 15; obicere q. 271.2 quatenus 259, 1; 333, 8 (causale) 2 5 6 , 2 et saepe quia (cum subi.) 247, 7 quies animi (opp. dementia) 295, 5 q. aeterna 299, 3.6 quinquennale exilium 244, 2 f. exilium quire queunt 260, 15; queant 316, 11 (?) Quirites 253, 1; 254, 4 Quiritium fidem invocare 379, 3 quondam (pro adi.) 297, 2 quoque et . . . q. 245, 7; 256, 2 etiam . . . q. 274, 12 quota portio 252, 23 rapta, raptor 2 4 7 ; 2 5 1 ; 2 5 2 ; 259; 262; 2 7 0 ; 2 7 6 ; 2 8 0 ; 2 8 6 ; 301; 309; 3 4 3 ; 3 4 9 ; 368; 370; 383 ratio opp. verba legis 264, 12 opp. species 254, 2 opp. ius 318.3 recedere [335, 13] ab aliquo 361, 1 receptacula (latronum) 328, 6 recidere caput 247, 18 r. animi dolorem 316, 11 [recipere] 337, 14 rectum ius 343, 4 reddere irae suae rationem 297,9

419

redemptio v. piratae redire ( = decurrere) ad opus cotidianum 260, 22 repudii causa ad te rediret 262, 9 res redît eo ut 2 9 8 , 6 * redundare in lucem 2 9 9 , 7 refectio 3 0 1 , 1 0 referre tabellam 2 6 3 , 1 2 reficere matrimonia 337, 14* reflectere alqd. in se 255, 4 reicere 339, 7 ( = differre) 294,5 relegare alqm. a periculo civitatis 246, 6 religare vulnera 2 7 8 , 1 2 religio 323 remittere ( = concedere) 260, 7; 263, 10; 323, 14; 350, 7; 366,5 repetere [ 2 7 9 , 1 9 ] 3 1 8 , 4 reponere 3 3 9 , 1 3 reprehendere (= occupare) 343,4 repudiare, repudium 251; 2 5 7 ; 262; 3 2 7 ; 330; 338; 368 res ut res est v. ut res publica (voc.) 315, 15 reservare 3 4 0 , 1 2 resistere contra 3 3 3 , 1 6 [resolvere] 335, 16 responsum (oraculi) 323; 326; 329; 384 restitutio 295 263, 6; 310, 5.8 retractare rem iudicatam 245, 3 r. donatam petitionem 360, 1 revertí (= decurrere) 273, 11

420

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM

rogatio contra leges 2 5 4 r. ad singulos pertinens 2 5 4 ; 3 3 9 rumor 252; 269; 325; 347; 370 rusticitas 2 9 8 , 1 0 sacerdos 2 8 4 ; 304; 3 2 3 sacerdotium (= virgo sacerdos) 2 9 3 , 1 sacramentum 357, 4 pronius [255, 5] s. minore arma ferre 271, 13 s. n o n vulgaria 329,11 sacra tus nihil sacratius 3 1 1 , 8 sacrilegus 3 0 4 ; 3 2 4 ; 3 7 9 sacrosanctus 366, th. 6 sacrum praetextarum 340, 13 sacra mensae 321, 2 0 saeculum in o m n e saeculum ( = in t o t a m vitam) 3 7 6 , 2 saepius (i.e. bis) 310, 8; 331,

22 saltern (= etiam) 296, 12 n o n . . . s. (= ne . . . quidem) 279, 16; 296, 12 nec . . . s. 260, 10; 323, 14 nondum ...s. 3 0 9 , 2 sanare seditionem 352, 4 sane (cum subi, in concessionibus) 268, 22 et saepe s. quam 3 1 5 , 1 7 sanctitas 2 5 9 , 7 sanguinaria poena 276, 7 satisfacere animo suo 259, 2 s. ad inimici voluptatem 305, 17 s. aeri alieno 336, th. saturitas 2 5 2 , 1 1 scaena in scaenis fabulae 338, 2 1 scaena iudicii 3 3 0 , 2

schola Socratis 268, 8 scholae philosophorum 268, 7 scholastica(e) controversia(e) 325, 5; 338, 5 s. materiae 338,4 scribere ( = testamento cavere) 380, th. 1 scriptum (legis) 271, 8; 317, 9; 3 3 2 , 2 opp. voluntas 249, 8; 313, 13; 331, 19 cf. 317, 2 opp. causae legis 340, 2 s. et verba 264, 6 s. callidiore capere alqm. 301, 9 scriptura legis 276, 4 secedere ( = in diversum ire) 335, 13* sectae (philosophorum) 268, 9; 2 8 3 , 4 sector 388, 3 2 secubare a marito 277, 9; 306, 29 secundum cadens s. latus commilito 315, 9 s. litora 388, 13 sedes (= urbs) 2 5 2 , 1 6 seligere 339, 7 semel ( = s. et in perpetuum) 316, 11; 345, 5; 348, 6; 349, 1 - ( = simul) 337, 8; 339, 6 semissis v. as senatus 337; 3 5 1 sententia sententiae populi 2 6 3 , 1 2 3 1 6 , 2 (?) sepulcrum s. violati actio 2 9 9 ; 373 sepultura 2 7 4 ; 3 2 9 sepultus somno 2 7 2 , 1 3 sermo (= orationis facultas) 264,7

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM sequi a l q d . 3 1 7 , 3 servire ( = opp. servus esse) 311,3-4 servitus iuris 3 0 6 , 10 servuli 2 9 2 , 5 ; 3 0 1 , 6; 3 0 8 , 2 2 ; 3 1 2 , 9 ; 3 4 7 , 6; 3 7 6 , 1 severitas castrorum 315, 22 s. militaris 3 1 5 , 2 4 s. (in uxoribus) 3 3 0 , 4 signa ( l i n e a m e n t a oris) 3 8 8 , 17.24 - s. (sc. bellica) c a n e r e coeperunt 315, 21 signorum fragor 2 4 6 , 4 simpla 2 4 5 , 2 * simplum 2 4 5 , 3 sinere sine m o d o 3 1 6 , 1 2 * singuli rogatio ad singulos pertinens 254; 339 socii 3 2 0 opp. c o n s o r t e s 3 2 0 , 4 socrus 3 6 0 solari 2 7 0 , 2 8 solida m e n s 2 7 2 , 10 s. f r a t e r n i t a s 3 2 1 , 13 solitudo 281 sollemnia ( = vulgata) 330, 1 solummodo 247, 5 solutio pacti 3 3 6 , 4 solvere a l i m e n t a 2 7 8 - s o l u t a d e x t r a 2 8 6 , 9 - ( = absolvere) 335,16* s o p o r (sc. p o t i o ) 2 4 6 sortiri inimicitias 3 3 1 , 12 per i c u l u m 2 5 2 , 14 specialis ν. q u a e s t i o specialiter 3 1 5 , 8 species opp. r a t i o 2 5 4 , 2 speciosus 2 7 9 ; 2 9 2 speciosa 289; 325 c f . formosus 354,

421

f o r m o s a 3 6 3 speciosa i n n o centia 3 7 7 , 4 s p e c u l a in a l i q u a s p e c u l a positus 2 8 1 , 3 specus occulti ( c u n i c u l o r u m ) 255,9 sponsor 273 sponsus, sponsa 2 8 6 squalor 2 8 3 , 4 * ; 2 9 2 , 3 s t a r e voce alicuius stari 3 2 8 , 9; 336, 3 stat per alqm. 2 4 9 , 8; 2 5 0 , 8; 2 7 0 , 7 ; 2 7 6 , 6 statua 282 status (hominis) 2 6 9 , 1 4 * (rhetor. = σ τ ά σ ι ς ) 3 2 0 , 1.2 sterilis 3 2 7 stola 3 4 2 , 7 stringere pudorem alicuius 3 4 2 , 14 suasoriae 255, 1 subici ( = substituí) 3 2 5 , 8 subscriptio 3 1 9 , 9 subsellia 3 3 1 , 17; 3 7 7 , 2 s. diversa 3 3 8 , 10 subsistere ( = residere) 2 4 7 , 2 * substituere (= secundum hered e m facere) 3 8 8 , t h . 2 2 successio (patrimoniorum) 2 4 9 , 19; 3 6 0 , 2 s u f f i c e r e ( = valere, cum inf.) 279,8 s u f f u g e r e a l q d . 2 5 4 , 13; 3 1 6 ,

6 suggerere 2 9 9 , 5 . 7 s u m m a rei p u b l i c a e 3 1 7 , 6 s. legis 3 0 3 , 1 s. cogitati inc h o a t i q u e 3 2 1 , 2 3 s. iudicii 279, 1 summa hac nominis m i n o r a c o m p l e c t i 3 1 7 , 10

4 2 2 INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM per summas 261, 1 in summa 269, 13«/. in summam 317, 8 (?) ad summam 372, 5; 3 8 6 , 1 summissa actio 259, 1; 280, 1; 309, 1 summittere paternam auctoritatem 258, 2 — s. alqm. ( = subornare) 355, 4; 382, 4 s. raptorem 252 s. percussorem 2 8 1 , 2 sumptuosus misericordiae

260,8

superducere filio novercam 373, th.; 381, th. supervacuo 316, 6 * ; 351, 6 supplicium 313; 314 s. iniustum 305; 380 opp. poena 277,6 suspendere se 270; 276; 289; 292 s. spe alqm. 3 0 9 , 1 7 suspirare adfectu (amoris) 306,16 ουναθροισμός 345, 1 tabella (in suffragio vel indicio) tabellam ferre 252, 19; 386, 1 t. referre 263, 12 tabellae ( = epistula) 322, th. tabulae novae 336 - ( = testamenti™) 308; 332 342, 3 bis opp. testamentum 308, 12 t. supremae 261, 5 — ( = tabellae) 322, 7 talio 297; 358; 372 talionem referre alicui 385, 4 tangere publicum 284, 4 tanto fortior et ... laude dignior 260, 11

taxare alqd. capite 3 3 1 , 1 1 templum 323 tenere (absol.) 263; 295, 4; 333, th; 371, 3 tenuitas 3 3 2 , 3 testamentum 264; 268; 308; 332 testari ( = testamentum scribere) 3 3 2 , 1 2 testationes 3 3 8 , 6 thema 248, 15; 272, 2; 280, 3; 309, 1; 316, 3; 325, 2; 337, 1 tirocinia 377, 6 titulus 332, 2.13; titulo testamenti 332, 11 suum t. reddere alicui 329, 9 sub titulo (causae) 302, th.; 380, 2 titilli (honoris) 278, 13; 329, 6 tormenta 269; 307; 324; 328; 338; 353; 379; 381 tractatae declamationes v. coloratae d. tractatio v. mala t. tractatus 315, 9; 316, 1 t. philosophiae 283, 4 t. huius invidiae 274, 7 trahere (=morari) alqm. 318,11 transcendere aliquo (in oratione) 340, 6 transfuga, transfugere 255; 317 transitus hereditatis 325, 4 t. voluptatis 338, 29 transversum agere 338, 21 tribuni 380 tribus tribus convocare 254, 9 t. emere 252, 19 in censu et tribu esse 311, 5

INDEX VERBORUM ET LOCUTIONUM NOTABILIORUM tricesimus dies 313; 3 4 9 tumultus belli 2 4 6 , 4 tutela, tutor 3 4 6 ; 355 tyrannicida, tyrannicidium 253; 2 8 2 ; 2 8 8 ; 345; 374; 382 tyrannis adfectata (parata) 2 5 4 ; 2 6 1 ; 2 6 7 ; 322; 3 5 1 ; 352 tyrannus 2 5 3 ; 261; 2 6 9 ; 2 7 4 ; 293;329 ulcisci se a scelere 255, 10 ultimus in ultimo 360, 3; 374, 9 umbra sceleris 306, 29 u. quaedam naturae 3 2 1 , 4 uniones 3 5 9 unitas 320, 5 ut ut nunc est 336, 1 ut nunc res est 2 7 8 , 4 ut res est ( = ut nunc est?) 2 9 8 , 2 . 1 2 ; 3 2 9 , 2 utilitatibus amare opp. fide a. 332,3 utrumne . . . an vero 2 8 3 , 4 uxorius 3 8 8 , 3 vacantes (sc. puellae) 2 6 2 , 8 vacuare domum 338, 12 vacuus (sc. matrimonio) opp. occupatus 3 7 6 , 3 valens in locis 353, 2 valentior pars 365, 6 velie velis nolis 315, 18 vis scire . . . ? 2 7 3 , 4; 2 7 8 , 7.10; 3 0 6 , 15; 307, 13; 331, 11; 3 3 5 , 11; 340, 3; 349, 4 vultis scire . . . ( ? ) 266, 12 vultis scire? 274, 4 venaliciarius 388, th. 28 ter [31]

423

venditio 2 7 8 , 1; 336, 11 veneficium, veneficus, venefica, venenum 246; 3 0 7 ; 319; 321; 3 5 0 ; 377; 381 venire [ 3 5 1 , 2 ] venus sera v. 3 0 6 , 2 verba (legis) 274, 6; 340, 8; 3 4 5 , 3; 365, 2.5.8 opp. ipsa vis et potestas 3 3 1 , 4 opp. quod secuta est lex 3 3 4 , 2 (cf. 3 0 8 , 17) opp. voluntas 308, 9.16; 3 1 0 , 4 ; 317, 2.9.10 opp. voluntatis interpretatio 2 5 4 , 15 opp. adfectus nécessitas 272, 4 v. legis ac scriptum opp. interpretatio iuris 2 6 4 , 6 v. legis et criptum opp. ratio 264, 12 v. testamenti opp. defuncti voluntas 3 1 1 , 8 v. legis explere 270,18 verecundus ( = pudendus) 271, 16 vernula 316, 12 versari versata est pecunia 3 1 3 , 1 5 lis circa factum versatur 2 7 2 , 1 verum ( = rectum) 294, 1 vestigium uxoris in toro 338,

28

vestiplica 363 vicariae manus v. manus videre videamus, viderimus saepe videamus nunc 248, 4.9; 258, 6 sed v. 316, 2; 334, 3 viderint alii 2 8 3 , 4 v. isti 292, 3 vides enim 2 9 1 , 6; 351, 9; 377, 10 viduitas 306, 2

424

INDEX NOMINUM PROPRIORUM

viduus 368, 3 vilitas ( = contemptus) 2 5 7 , 10; 2 6 0 , 2 2 ; 3 0 5 , 6; 3 8 8 , 1 6 vitiator 284, 2; 3 0 9 , 4

voluntaria mors 3 3 5 ; 3 3 7 voluntas v. scriptum, verba volutari 2 7 7 , 9 vulgata 2 7 9 , 3

INDEX N O M I N U M PROPRIORUM Aeneas cf. 3 8 8 , 1 0 Alexander 323 Apollo cf. 323 Athenae 333, th. Athenienses 323; 339 19 Bruti

Epicurei

268,

Fabricii 2 6 8 , 7 Fides 3 1 2 , 6 Fortuna 2 5 9 , 1 0 ; 301, 3; 335, 6 Furiae 3 1 4 , 1 3 cf. 3 2 4 , 8 Gracchi 2 6 8 , 1 9 Graecia 339, 10.11.12; 347, 8

268,7

Caesar 3 7 9 , 2 Camilli 2 6 8 , 7; 3 0 0 , 9 Cassius, Sp. cf. 349, 8 Cato (Uticensis) 377, 9; 3 7 9 , 2 Catones 338, 21 Chaeronea 3 3 9 , th. Cicero 2 6 8 , 2 0 Cimon 3 0 2 , 5 Corvini 302, 3 Cotys 3 8 6 , th. Curii 2 6 8 , 7 Cynici 283 cf. 2 6 8 , 1 2 Decii 2 6 8 , 7 Demosthenes 339

cf. 268, 12

268,20

Iphicrates 386 Iuppiter 3 6 9 , 2 Manlius Torquatus, T. cf. 349, 8; 3 1 5 , 2 4 Miltiades cf. 3 0 2 , 5 Olynthus, Olynthius Opimii 3 0 2 , 3

292

Pax 2 7 4 , 9 Peripatetici cf. 2 6 8 , 1 0 Persae 339, 11 Philippus (rex) 339 Pietas 3 2 1 , 7

INDEX NOMINUM PROPRIORUM Quirites 2 5 3 , 1 ; 2 5 4 , 4 ; 3 7 9 , 3 R o m a n u m genus 3 8 8 , 1 0 populusRomanus 2 6 8 , 7 . 1 9 ; 3 4 0 , 9; 3 4 1 , 5 Rutilii (P. Rutilius Rufus) 3 0 0 , 9

Scipiones 3 3 8 , 2 1 Socrates 2 6 8 , 8 Stoici cf. 2 6 8 , 1 0 . 1 2 T h r a c e s 3 8 6 , th. Torquati 3 0 2 , 3 v. M a n l i u s Ulysses

Saguntini 3 6 9 , 2 Scipio (Metellus) 3 7 7 , 9

425

cf. 3 4 7 , 8

Voconia lex

264