Opera, Pars XIII, 2: De fide rerum invisibilium, Echiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate, De catechizandis rudibus, Sermo ad catechumenos de symbolo, Sermo de disciplina christiana, Sermo de utilitate ieiunii, Sermo de excidio urbis Romae, De haeresibus

Citation preview

f

"

Alii. mm kj "p*

skies iatin a Mm

msmmm n m TVRNHGLTI

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0046unse

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLVI

XL VI

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XLVI

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS XIII, 2

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS ED1TORES PONTIFICII MCMLXIX

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI

DE FIDE RERVM INVISIBILIYM

ENCHIRIDION AD LAVRENTIVM DE FIDE ET SPE ET CARITATE DE CATECHIZANDIS RVDIBVS SERMO AD CATECHVMENOS DE SYMBOLO SERMO DE DISCIPLINA CHRISTIANA SERMO DE VTILITATE IEIVNII SERMO DE EXCIDIO VRBIS ROMAE DE HAERESIBVS

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXIX

L. R

e R (oO

.C V?

\j. V Co

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

BIBLIOGRAPHIA SELECTA De fide rervm invisibilivm

Codices: Archivio Communale 87, saec. XIII, fol. Archivio Communale 318, saec. XIV Bibliotheque Municipale 13, saec. XIV, fol. 56v-66. Assisi,

Assisi,

97r-98v Auch,

Stadsbibliotheek 112, saec. XIV (Ter Doest), fol. 25r-28v Brussel, Koninklijke Bibliotheek II 2297 (V. d. Gh. 1116), anno 1277 (Cambron), fol. 247-250. Brugge,

Bibliotheque Municipale 579 (Cathedrale), saec. XIII, fol. 25r-27r Cambridge, Corpus Christy College 34, saec. XIII/XIV (Cathedral of Norwich) Cambridge, Corpus Christy College 154, saec. XIV (St. Augustine’s Can¬ terbury), fol. 142-146 Cambridge, Gonville and Caius College 69, saec. XV, fol.. 48-55 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Regin. lat. 318, saec. IX (Fleury), fol. 8-nv Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Urb. lat. 84, saec. XV, fol. 47-51v Citta del Vaticano, Bibliote¬ ca Apostolica, Vat. lat. 447, saec. XV, fol. 1-8 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 469, saec. XV, fol. 46-50. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 10664, anno 1215, fol. 237v-240 Cortona, Academia Etrusca 26, saec. XV, fol. 107-109. Cambrai,

Durham,

Cathedral Library B.II.20, saec. XIV, fol. 74y~77v.

Koln,

Dombibliothek 76, saec. VIII (Flavigny), fol. 33^40.

Laon,

Bibliotheque Municipale 128, saec. XIII (Notre-Dame),

fol. 210v-2I2r. Monte Cassino,

Biblioteca dell’Abbazia

170, saec.

XI,

fol.

37-42. Neufchateau,

Bibliotheque Municipale 3, saec. XV, fol. 2-7.

Bibliotheque de l’Arsenal 244, saec. XII, fol. 96-111 Bibliotheque Mazarine 635, saec. XIII, fol. 23-25v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2084, saec. XIII (SaintAmand-en-Pevele), fol. 204-207v Paris, Bibliotheque Na¬ tionale, lat. 3855, saec. XIV, fol. n8v-i2i Paris, Biblio¬ theque Nationale, lat. 14855, saec. XII, fol. 49~57v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 14856, saec. XII/XIII (SaintVictor), fol. giv-94 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 15294, saec. XIII, fol. 356~357vParis,

Paris,

Rouen,

Bibliotheque Municipale 472, saec. XI (Jumieges),

fol. i09r-n6r.

124715

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

VI

Saint-Omer,

XIII, fol.

Bibliotheque Municipale 85 (Clairmarais), saec.

I28r-I32v.

Troyes, Bibliotheque Municipale 40, uol. 10, saec. XII (Clairvaux), fol. 6gT-j2Y Troyes, Bibliotheque Municipale 70, saec. XIII, fol. I44r-i47r Troyes, Bibliotheqtie Munici¬ pale 860, saec. XIII (Clairvaux), fol. g9v-ioir.

Nationalbibliothek 900, saec. XV (Abbatiae Carthus. quae appellatur Portus Beatae Virginis Mariae, prope Aggsbach), fol. ir-i6v. Wien,

Editiones: A.B.

Caillau, Sancti Augustini Opera Omnia, Parisiis, 1842, p. 3-17.

tom.

26,

H.

Sanctorum Patrum Opuscula Selecta, V, Oeniponti, 1869, p. 84-117.

Hurter,

alii), Oeuvres Completes de Saint Augustin, 28, Paris, 1869, p. 211-222.

Peronne (et

C.

Marriott,

H.

Rodriguez,

tom.

5. Aurelii Augustini... De Fide Rerum Quae Non Videntur ..., editio tertia, Oxonii-Londini, 1876. Obras de San Agustin, IV, Madrid, 1948, p.

790-817. M.F.

J.

McDonald, Saint Augustine’s De Fide Rerum Quae Non Videntur. A Critical Text and Translation with Intro¬ duction and Commantary, Washington, 1950 (= Patristic Studies 84).

Pegon,

Oeuvres de Saint Augustin, 8, Paris, 1951, p. 303-341.

Versiones Francogallicae : De

Oeuvres Completes de S. Augustin, tom. V, Barle-Duc, 1867, p. 536-542.

la Voile,

Peronne

(et alii) : uide editiones.

J. Pegon : uide editiones. Anglicae :

C.L.

Cornisch, A Select Library of the Nicene and Post-Nicene Fathers, 3, New York, 1900, p. 335-343.

R.J.

Deferrari et M.F. McDonald, The Fathers of the Church: Writings of Saint Augustine, 3, New York, 1947, p. 443-469-

BIBLIOGRAPHIA SELECTA M.F.

VII

McDonald : uide editiones.

Germanica : J. Widmer, Uher den Grund und Nutzen des christlichen Glaubens(De fide rerum quae non uidentur, deuisch, und De utilitate credendi, deutsch.) Zwey Bucher vom heiligen Augustin, Ury, Z’graggen, 1824. Hispana : H. Rodriguez :

uide editiones.

De codicibus: C. Marriott, oft. cit., p. 75, adn. a. M.F. McDonald,

oft. cit.,

p. 1-30.

W.M. Green, in Classical Philology, 46, 1951, p. 259, adn. 1. H.-I. Marrou, in L’ Anti quite Classique, 20, 1951, p. 204. Critica Textus: Bartholomaeus

Veritatis, oft. cit.

Sancti

Urbinas,

Augustini

Milleloquium

Lugduni, 1555 (ad 1, 15 et 3, 7 ; cf. McDonald, p. 36 sqq.).

Abbe Morel, Elements de Critique ou Recherches des differentes causes de l’Alteration des Textes latins, Paris, 1766, p. 367 sq. (ad 3, 15). C. Marriott, oft. cit. p. 79, adn. d (ad 5, 39). Anonymus apud H. Hurter, oft. cit. p. C.L.

Cornish,

oft. cit. p.

338,

adn.

2

(ad

88, 3,

adn. I (ad

3,

15).

15).

B. Capelle, in Recherches de Theologie ancienne et medievale, 18, 1951, p. 165.

C.

Cremaschi,

in Aeuum,

M.P.J. van den p. 123-125.

Hout,

25, 1951, in

p.

182 (ad 3, 15).

Vigiliae Christianae

5,

1951,

A. Sizoo, in Mnemosyne, 5, 1952, p. 348 sq. De uerbis ex scripturis sacris depromptis: M.F. McDonald, oft. cit., p. 72-77. B.

Capelle,

art. cit.,

p. 164.

A.-M. La Bonnardiere, Biblia Augustiniana. Ancien Testa¬ ment II, Paris, i960.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

VIII

A. -M. La Bonnardiere,

Biblia Augustiniana. Ancien Testa¬ ment. Les dome petits prophetes, Paris, 1963, p. 39.

De grammatica et stilo: J.

L’Evolution litteraire de S. Augustin, Paris,

Finnaert,

I939> P- 134M.F. Ch.

McDonald,

Favez,

op. cit., p. 53-72.

in Latomus, 10, 1951, p. 73.

De sententiis theologicis et philosophicis E.

Masure,

La grand’ route apologetique, Paris, 1939, p. 47-52. op. cit.,

F. M. McDonald,

J. F.

Clemence,

p. 41-47.

Oeuvres de Saint Augustin, 8, Paris, 1951, p. 503.

Enchiridion Matriti, 1961.

Moriones,

Theologicum Sancti Augustini,

De amicitia (cap. 1-5): M.F.

McDonald,

op. cit.,

193 sqq.

Friends and Friendship. Saint Augustine,

M.A. McNamara, New

120 sq.

Friendship in Saint Augustine, Fribourg,

M.A. McNamara, 1958, p.

p.

York,

1964, p. 213 sqq.

De Iudaeis (cap. 9): B.

Blumenkranz,

Die Judenpredigt Augustins, Basel, 1946,

p. 164. 177. 199. M.F. McDonald,

op. cit.,

p. 47. 135 sq.

* *

*

Enchiridion ad Lavrentivm de Fide et Spe et Caritate

Codices: University Library 7, saec. XV (St. Paul’s Cathe¬ dral, London), fol. I59v-i77v Albi, Bibliotheque Munici¬ pal 20, saec. IX/X Amiens, Bibliotheque Municipale 215, saec. XV (Corbie), fol. I38v-i75r Angers, BibliotheAberdeen,

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

IX

que Municipale 291, saec. IX, fol. ir-37r Angers, Biblio¬ theque Municipale 296, saec. XII (Toussaint), fol. 83r-ioor Angers, Bibliotheque Municipale 308, saec. XII (‘liber sancte Marie de Laaia’), fol. ir-40r Antwerpen, Museum Plantin-Moretus 23, saec. XIV, fol. 5v-i8v Antwerpen, Museum Plantin-Moretus 27, saec. XIII, fol. 3ir~55v Ar¬ ras, Bibliotheque Municipale joy, saec. XIV (Saint-Vaast) Arras, Bibliotheque Municipale 979, saec. XIV (Saint-Vaast) Auch, Bibliotheque Municipale 13, saec. XIV, fol. ir-56v Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek XIII, saec. XV, fob 77v-i38r Augsburg, Staats- und Stadtbibliothek LXXIV, saec. XV Augsburg, Ordinariatsbibliothek 3, saec. XII, fol. I53v-202r (excerpta) Autun, Bibliotheque Municipale 20, saec. VIII2 (e Gallia septentrionali) Avignon, Bi¬ bliotheque Municipale 228, saec. XIII (Freres Precheurs d’Avignon), fol. J0v-JM (inc. : multitudo sapientium sanitas est) Avignon, Bibliotheque Municipale 233, saec. XVI (Celestins de Gentilli), fol. ir-68r. Staatliche Bibliothek B.IV.21, saec. VI (Viuarium?), fol. 95r-i36v Basel, Universitatsbibliothek B III 1, saec. XIVex. (Basler Dominikanerkloster), fol. 23ir-266r Basel, Universitatsbibliothek B IV 23, saec. XIV (Basler Dominika¬ nerkloster), fol. 83r-96r (incompletus) Basel, Universitatsbibliothek F II 12, fol. I24r-i44r Berlin, Staatsbibliothek, Theol. lat. fol. 178 (Rose 426), saec. XV (Augustinerkloster, Lippstat), fol. 58v-67v Berlin, Staatsbibliothek, Lat. Qu. 690 (Gorres 87), saec. IX/X (St. Maximin, Trier), fol. 65-115v Barcelona, Archivo de la Corona de Aragon, Ripoll 151, saec. XI (Sante Maria de Ripoll) Bern, Burgerbibliothek A 680, saec. X Bern, Burgerbibliothek A 699, saec. X Bern, Burgerbibliothek A 245, saec. XV Brussel, Koninklijke Bibliotheek 10599-600 (V.d.Gh. 1112) saec. XV (Saint-Laurent de Liege), fol. 5-80v Brussel, Ko¬ ninklijke Bibliotheek 20760-83, (V.d.Gh. 1120), saec. XIV, fol. I9iv-i99r Brussel, Koninklijke Bibliotheek 324-28 (V.d.Gh. 1123), saec. XV, fol. I53r-i78r Brussel, Ko¬ ninklijke Bibliotheek 15093-109 (V.d.Gh. 1140), saec. XV (Priorij Elseghem), fol. 243v-268r Brussel, Koninklijke Bibliotheek 12014-41 (V.d.Gh. 1387), saec. XIV (Saint-Jacques de Liege), fol. 44v-57v Boulogne-sur-Mer, Bibliotheque Municipale 48, saec. IX (Saint-Bertin) Boulogne-surMer, Bibliotheque Municipale 50, saec. XIII (Saint-Bertin) Bourges, Bibliotheque Municipale 84, saec. XII (SaintSulpice de Bourges), fol. 1-36 Budapest, Egyetemi Konyvtar 50, saec. XV, fol. 120-134. Bamberg,

Cambrai,

Bibliotheque Municipale 161, saec. XIII (Cathe-

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

X

drale), fol. i62r-i88r Cambrai, Bibliotheque Municipale 579, saec. XIII (Cathedrale), fol. 30r-47v Cambridge, Emmanuel College 28, saec. XI Cambridge, Gonville and Cams College 100, saec. XIIIln, fol. 112-125 Cambridge, Gonville and Caius College 108, saec. XIII, fol. 49-75 Cam¬ bridge, Pembroke College 1, saec. XIV (Bury St. Edmunds), fol. ii2v-i20 Cambridge, Pembroke College 41, saec. XI (Bury St. Edmunds,), fol. 1-88 Cambridge, Pembroke College 135, saec. XIIex., fol. i53r-i64v Cambridge, Peterhouse 246, saec. XIV, fol. 116-130v Cambridge, Trinity College 164, saec. XV (Christ Church, Canterbury), fol. 164-179 Cambridge, Trinity College 1042, saec. X (Glanstonbury Abbey), fol. 2-i09v Cambridge, Trinity College 1434, saec. XII (North French or Flemish origin), fol. 2-42v Cambridge, Trinity College 1460, saec. XIV (Glanstonbury), fol. i-i7v Cambridge, University Library 3118, saec. XII Cesena, Biblioteca Malatestiana, Plut. X, saec. XV Chalons-sur-Marne, Bibliotheque Municipale 6, saec. XIII/XIV (La Ferte-sur-Grosne?, Clairvaux?), fol. 97r-ii3v Chartres, Bibliotheque Municipale 31, saec. IX (Saint-Pere), fol. 58v-82r Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 193, saec. XV, fol. 224^242 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 208, saec. XI, fob I03v-i24v Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 217, saec. XII, fol. 1-54 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 264, saec. XIII/XIV, fol. i92v-239 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 280, saec. XIV, fol. 73-86 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 10664, anno 1215, fol. 24ir-253r. Bibliotheque Municipale 275, saec. X (Marchiennes) Cathedral Library B. 2.12, saec. XIV Durham, Cathedral Library B.2.29, saec. XIV Dijon, Bibliotheque Municipale 174, saec. XIII (Citeaux), fol. I24r-i44r. Douai,

Durham,

El

Escorial,

Real Biblioteca Q. III. 8, saec. XIV/XV, fol.

341 355 -

-

Hunterian Museum V.1.6, saec. XIVin. Graz, Universitatsbibliothek 750, saec. XII (Chorherrenstift, Seckau), fol. 92-117. Glasgow,

Cathedral Library P. Cathedral Library P. 5. 9,

Hereford,

1. 12, saec.

ford,

saec.

XIII

Here¬

XIV.

Kobenhavn, Kongelige Bibliothek, Gl. Kgl. S. 1339, saec. XV (monasterium S. Ioannis in Cismaria), fol. I2i-i8iv K0benhavn, Kongelige Bibliothek, Thott 27, anno 1507 (Schoeningen prope Helmstadium), fol. ir-i23r.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XI

Bibliotheque Municipale 128, saec. XIII (Notre-Dame de Laon) Leipzig, Universitatsbibliothek 259, saec. XII (’liber Celle Sancte Marie’), fol. 53-75 Leipzig, Universitdtsbibliothek 266, saec. XIV (Leipziger Predigerkloster) fol. 12-43 Leipzig, Universitatsbibliothek 272, saec. XV (Fiirstenkollegium), fol. 34v-66 Leipzig, Universitatsbibliothek, saec. XV (Praha), fol. 165-183 Leipzig, Universitatsbibliothek 396, saec. XV (Fiirstenkollegium), fol. i77v-205v Le Mans, Bibliotheque Municipale 213, saec. IX/X (La Couture), fol. ir-i4r Leningrad, Publichnaja Biblioteka O. v. 1, 18 Liege, Bibliotheque Universitaire 97, saec. XV (Croisiers de Huy), p. 171-199 Liege, Bibliotheque Universitaire 111, saec. XV (Croisiers de Liege) Liege, Bibliotheque Universitaire 119, saec. X (Sint-Truiden) Lin¬ coln, Cathedral Chapter Library A. 3. 1, saec. XIVex. Lon¬ don, British Museum, Harley 106 (excerpta) London, British Museum, Harley 325 (excerpta) London, British Museum, Harley 3034, saec. IX London, British Museum, Harley 3066, saec. XI London, British Museum, Harley 3067, saec. XV London, British Museum, Royal 5. A. XI, saec. XII (St. Peter at Gloucester), fol. 3-47 London, British Museum, Royal 5. A. XV, saec. XII (Rochester Priory) fol. 1-44 London, British Museum, Royal 5. B. XV, saec. XII, fol. 1-49 (St. Augustine’s Canterbury) Lon¬ don, British Museum, Royal 5. C. V, saec. XIV (Sempringham Priory), fol. 252-264 London, British Museum, Royal 6. A. XI, saec. XII (Rochester Priory), fol. 151^156 (excerpta) London, British Museum, Royal 7. B. IX, saec. XIII (Bury St. Edmunds), fol. 2g-39v London, Lambeth Pa¬ lace 76, saec. XIII/XIV (Christ Church, Canterbury), fol. 150-181 London, Lambeth Palace 149, saec. XII/XIIIln. (Lanthony), fol. I4i-i64v London, Lambeth Palace 151, saec. XIV (Franciscans of Gloucester), fol. 99-110 London, Lambeth Palace 201, saec. XV (Lanthony?), fol. 97-118 London, Lambeth Palace 237, saec. X, fol. 146-203v Lon¬ don, Lambeth Palace 499, saec. XIII, fol. 9iv-i04. Laon,

Madrid, Biblioteca Nacional 223, saec. XIV (Iglesia de Mes¬ sina), fol. 79r-94v Melbourne, State Library of Victoria f 091/Au 45, saec. XV, fol. 20v-44v Metz, Bibliotheque Municipale 50, saec. XV Monte Cassino, Bibliotheca dell’ Abbazia 30, saec. XI, fol. I3iv-i59v Montpel¬ lier, Ecole de Medecine 151, saec. XI/XII Montpellier, £cole de Medecine 412, saec. IX Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 2585, saec. XII, fol. i~77v Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 3015, saec. XV Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 6283, saec. IX (Freising) Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 6321, saec. IX

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XII

(Freising) Munchen, Bayerische 14487, saec. VIII/IX (Emmeram) 15, saec. XI

Staatsbibliothek, Clm Rosenthal

Munchen,

Bibliotheque Municipale 54, saec. X (Fleury), fol. 57-84 (hodie Paris, Bibliotheque Nationale, Nouv. acq. lat. 1597) Oxford, Balliol College 220, saec. XIV, fol. i67r-i8ir Oxford, Bodleian Library, Bodl. 96, saec. XIV, fol. 13-37 Oxford, Bodleian Library, Bodl. 149, saec. XII, fol. 1-30 Oxford, Bodleian Library, Bodl., 150, saec. XIV, fol. i6v-34 Oxford, Bodleian Library, Bodl. 458, saec. XIV, fol. 189-212 Oxford, Bodleian Library, Bodl. 630, saec. XV, fol. 272vss. (excerpta) Oxford, Bodleian Library, Bodl. 705, saec. XIII, fol. 1-39 Oxford, Bodleian Library, Auct. F. 6. 1, saec. XVI Oxford, Bodleian Library, Fairf. 26, saec. XIII, fol. 66v-75 Oxford, Bodleian Li¬ brary, Hatton 48, saec. XI (Canterbury), fol. 77 (excerpta). Orleans,

Bibliotheque de VArsenal 233, saec. XII, fol. 51-98 Bibliotheque de l’Arsenal 244, saec. XII, fol. 1-96 Paris, Bibliotheque de I’Arsenal 307, saec. XIV, fol. 58^69 Paris, Bibliotheque de I’Arsenal 353, saec. XIV, fol. 63-80 Paris, Bibliotheque de VArsenal 845, saec. X, fol. i-6iv Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2034, saec. VIII/IX (Saint-Martial de Limoges), fol. 3v-6ov Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2035, saec. IX/X, fol. 1-54 Pa¬ ris, Bibliotheque Nationale, lat. 2036, saec. IX (Saint-Martial de Limoges), fol. 2-46v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2037, saec. XII, fol. iv-33 Paris, Bibliotheque Na¬ tionale, lat. 2038, saec. XII/XIII, fol. i-i8v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2039, saec. XII (College de Cler¬ mont), fol. i-27v (incompletus) Paris, Bibliotheque Na¬ tionale, lat. 2040, saec. XII/XIII, fol. iv-36v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2041, saec. XIV, fol. 1-13 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2084, saec. XIII (Saint-Amand-en Pevele), fol. 18-33 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2375, saec. XIV, fol. 2i5-229v Paris, Bibliotheque Na¬ tionale, lat. 2725, saec. XII, fol. i-63v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2726, saec. XI, fol. 1-70 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2727, saec. XII (Citeaux), fol. 2-59 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2728, saec. XIV, fol. 117^138 Paris, Bibliotheque nationale, lat. 2730, saec. X (SaintBenoit-sur-Loire), fol. 70v-75 (excerpta) Paris, Bibliothe¬ que Nationale, lat. 2733, saec. XII (Notre-Dame de Beaupre), fol. 89-139 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2756, saec. XVIII (censura Iohannis Hardouin) Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2876, saec. XII, fol. 77-78 (excerpta) Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2981, saec. XII/XIII, fol. i-66v Paris,

Paris,

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XIII

Paris, Bibliotheque Nationale, nouv. acq. lat. 1597, saec. X (Fleury), fol. 57-84 Paris, Bibliotheque Ste-Genevieve 211, saec. XII, fol. 1-26 Paris, Bibliotheque Ste-Genevieve 214, saec. XIII, fol. 48-66.

Roma, Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele, Sessorianus 77, saec. VIII (deperditus; cf. C. Wotke, in CSEL 31, p. vii/viii) Roma, Biblioteca Angelica 159, saec. XIII, fol. i9ir-204v Roma, Biblioteca Angelica 159, saec. XIII, fol. 307r-3o8v (excerpta) Rouen, Bibliotheque Municipale 26, saec. IX Rouen, Bibliotheque Municipale 243, saec. X, fol. ir-55v Rouen, Bibliotheque Municipale 475, saec. XII Rouen, Bibliotheque Municipale 478, saec. XII Rouen, Bibliotheque Municipale 479, saec. XII Rouen, Bibliotheque Municipale 532, saec. XI.

Bibliotheque Municipale 82, saec. XIV (ClairmaCathedral Library 66, saec. XIIIexSalisbury, Cathedral Library 157, saec. XI Salis¬ bury, Cathedral Library 172, saec. XI Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek 29, saec. IXln, p. 177-332 (incompl.) SanktGallen, Stijtsbibliothek 224, saec. IX, p. 78-222 (incompl.) Soissons, Bibliotheque Municipale 125, saec. XIII (Premontre), fol. 1-4 (incompl.) Strasbourg, Bibliotheque Nationale et Universitaire 27, saec. XV, fol. 53-78 Stutt¬ gart, Landesbibliothek HB VII. 22, saec. XII (Weingarten?), fol. 2v-7ov Stuttgart, Landesbibliothek HB VII. 48, saec. XI/XII, fol. 5r-38v Saint-Omer,

rais)

Salisbury,

Bibliotheque Mtmicipale 167, saec. XIII Bibliotheque Municipale 182, saec. XIII Trier, Stadtbibliothek 90, saec. XV Trier, Stadtbibliothek 161, saec. XV Troyes, Bibliotheque Municipale 40, uol. IX, saec. XII (Clairvaux) Troyes, Bibliotheque Municipale 70, saec. XIII, (Saint-Marien d’Auxerre) Troyes, Bibliothe¬ que Municipale 860, saec. XIII (Clairvaux) Troyes, Bi¬ bliotheque Municipale 1002, saec. XII (Clairvaux) Troyes, Bibliotheque Municipale 1085, saec. XI (Montier-la-Celle) Troyes, Bibliotheque Municipale 1268, saec. XII Troyes, Bibliotheque Municipale 1532, saec. XII (l’Oratoire de Troyes) Troyes Bibliotheque Municipale 1751, saec. XIII (Eglise Collegiale de Saint-Etienne de Troyes) Troyes, Bibliotheque Municipale 1926, saec. XII (Clair¬ vaux). Toulouse,

Toulouse,

Utrecht, Universiteitsbibliotheek 61, saec. XV (liber Canonicorum Regularium in Traiecto).

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XIV

Biblioteca de la Catedral 238, saec. XIV Valen¬ ciennes, Bibliotheque Municipale 167, saec. IX (Saint-Amand) fol. 6v-78 Vendome, Bibliotheque Municipale 34, saec. XII Verona, Biblioteca Capitolare XXXII, saec. IX (Reichenau?), fol. 1-41. Valencia,

Nationalbibliothek, Ser. n. 2450, saec. XII, fol. 2r-20v Herzogliche Bibliothek 3534, saec. XIV (Canonicorum Regularium in Traiecto) Worchester, Cathedral Library F. 57, saec. XIII. Wien,

Wolfenbuttel,

Editiones: J.G.

Krabinger,

Tubingen, 1861.

O.

Tubingen, 19303 (Sammlung ausgewalilter Kirchentmd Dogmengeschichtlicher Quellenschriften, I, 4).

Scheel,

A. Sizoo, 's Gravenhage, 1946 (Scriptores Christiani primaevi, III). Translations anglicae : L.A.

Arand, Westminster (Maryl.), 1947 (Ancient Christian Writers, 3).

B. M. E.

Peebles,

New York, 1947 (Writings of Saint Augustine).

London, 1953 (Society for Promoting Christian Knowledge).

Evans,

A.C.

Outler,

London-Philadelphia, 1955 (Library of Christian

Classics). H.

Paolucci,

Chicago, 1961.

gallica : J.

Riviere,

Paris,

1947

(Bibliotheque

Augustinienne,

9).

germanicae : S.

Mitterer,

Miinchen, 1925 (Bibliothek der Kirchenvater,

49)J.

Barbel,

P.

Simon,

Diisseldorf, i960.

Paderborn, 19623.

graeca : C., Romae, Typis et impens. Sacr. Congr. de Propag. Fide, 1637.

Rhodino

BIBLIOGRAPHIA SELECTA italiana : A.

1951 (Biblioteca Agostiniana,

Thonna-Barthet, Firenze,

44)neerlandicae :

C.

Roermond, 1930.

Bloemen,

A. Sizoo, Kampen, 1941. polonica : Wl.

Budzik,

Warszawa, 1952.

Quaestiones selectae: L.

Der H0ffnungsbegriff bei Augustinus, Miinchen, (.Munchener Theologische Studien, II, 29).

Balay,

1964

Etude comparative entre le ’Discours catechetique’ de Saint Gregoire de Nysse et I’Enchiririon ‘ad Laurentium du bienheureux Augustin, in Ortodoxia, 16, 1964, p. 110-127.

C.I. Cornitescu,

Note on St. Augustine s Enchiridion, in Medieval Thought, 2, 1959, p. 116-127.

N. Kawanaka,

in

Studies

F.K.

Lukman, Kdaj je Avgustin napisal svoj Enchiridion?, in Slovenska Akademija Znanosti in Umetnosti. Razred za Filoloske in Literarne vede, II, Ljubljana, 1956, p. 303-310 (Quo tempore Aurelius Augustinus Enchiri¬ dion composuit?, in Academia scientiarum et artium Slouenica. Classis IE Philologia et litterae. Dissertationes).

S.

Pinckaers,

Peut-on esperer pour les autres?, Science Religieuse, 16, 1959, p. 31-46.

J.

Riviere,

in

Melanges de

Comment diviser TEnchiridion de Saint Augustin?, in Bulletin de litterature ecclesiastique, 43, 1942, p. 99XI5Augustinus Enchiridion, in Geistesfruchte aus der Klosterzelle, Munich, 1908, p. 99-101 (Theologische Revue, 1903, p. 478 ss.).

O. Rotmanner,

O.

L.J.

Bernerkungen zur Bewertung des Enchiridions Augustins, in Zeitschrift fur Kirchengeschichte, 24, 1903, p. 401-416.

Scheel,

van der Lof, Hoe hanteert Augustinus het Apostolicum in het Enchiridion?, in Nieuw Theologisch Tijdschrift, 15, 1961, p. 321-337. * *

*

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XVI

De Catechizandis Rvdibvs

Codices: Bibliotheque Municipals 289, saec. XII (Saint-Aubin). Bibliotheque Municipals 86, saec. XII (MontSaint-Michel).

Angers,

Avranches,

Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 218, saec. IXln- (Lorsch?), fol. 9iv-93v (fragmentum). Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 602, saec. XV, fol. 30v-52. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 445, saec. XV. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 1792, saec. XV, fol. 60-63 (excerpta). Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Urb. lat. 76, saec. XV, fol. Citta del Vaticano,

Douai, Bibliotheque Municipale 276, d’Anchin).

saec.

XII

(Abbaye

Bibliotheque Municipale 208, saec. XII (Grande

Grenoble,

Chartreuse), Klosterneuburg,

Stiftsbibliothek 787, saec. XII.

Bibliotheque Municipale 131, saec. IX (Notre-Dame). Leipzig, Universitatsbibliothek 268, saec. XIV (Altzelle), Leiden, Universiteitsbibliotheek 191 B, saec. XII (St.-Jacques de Liege). Liege, Bibliotheque de I’Universite 118, saec. XV (Croisiers de Huy). London, British Museum, Addit. 14784, saec. XII. Laon,

Biblioteca Nacional 203, saec. XIV, fol. i85r-i99r. Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 22220, saec. XII (Windberg).

Madrid,

Stadtbibliothek, Cent. I, 54, saec. XV, fol. n6rii8v (excerpta).

Nurnberg,

Orleans,

Bibliotheque Municipale 163, saec. XI (Fleury). Bibliotheque Municipale 165, saec. XI (Fleury).

Orleans,

Bibliotheque Nationale, lat, 2044, saec, XIII, fol. 142-158. Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2114, saec. XIII/XIV, fol. 211-214 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2734, saec. XIV, fol. 48v-62v. Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 13362, saec. IX (Corbie) Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 15297, saec. XIII (Sorbonne). Paris,

BIBLI0GRAPH1A SELECTA Roma,

Biblioteca Nazionale, Sessor.

saec. XII/XIII.

Bibliotheque Municipale 469, saec. XI (Fecamp).

Rouen, Trier,

81,

XVII

Seminar-Bibliothek 48, anno 1472 (St. Bibliotheque Municipale 40, uol. Ill,

Troyes,

Matthias)

XII

saec.

(Clairvaux). Utrecht,

Universiteitsbibliotheek 64, saec. XV (Chartreuse).

Bibliotheque Municipale 164, saec. XII (St.Amand). Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, Patr. 42, anno 1471. Valenciennes,

Herzog August Bibliothek, Weissemburg 68,

Wolfenbuttel,

saec. X. Editiones: J.G. G.

Krabinger,

Tubingen, 1861.

Tubingen, 19343.

Kruger,

Translationes: naglicae : J.P. J.P.

Christopher, Christopher,

Writers,

Washington, 1926 (Patristic Studies, 8). Westminster (Md.), 1946 (Ancient Christian

2).

gallica : G.

Paris, 1949 (Bibliotheque Augustinienne, 11).

Combes,

germanicae : S. H.

Mitterer, Rohde,

Munich, 19252 (Bibliothek der Kirchenvater, 49)

Heidelberg, 1965I.

italiana : G. De A.

Luca,

Firenze, 1923 (I Libri delle Fede, 12).

Brescia, 1956 (L’ Educazione. Classici della pedagogia commentati).

Mura,

neerlandica : F.

Vermuyten,

Antwerpen-Eindhoven, 1928.

PP. Augustijnen (Nijmegen), ’s Hertogenbosch, 1955 (Geert Grote Genootschap, 692). XLVI

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XVIII

polonica : Wl.

Warszawa, 1952.

Budzik,

Qaestiones selectae L.J.

van der

Lof, The date of the De catechizandis rudibus, in Vigiliae Christianae, 16, 1962, p. 198-204.

A.

Manuscrits du De catechizandis rudibus, in Revue Benedictine, 42, 1930, p. 263-265.

Wilmart,

A.

Souter,

Notes on the De catechizandis rudibus, in Miscel¬ lanea Agostiniana, uol. II, Roma, 1931, p. 253-255.

R.

Cordovani,

II De catechizandis rudibus di S. Agostino. Questioni di contenuto e di stile, in Augustinianum, 6, 1966, p. 489-527.

G.C.

Negri, La disposizione del contenuto dottrinale nel De catechizandis rudibus di S. Agostino, Romae, 1961.

J.F.

Ashton, Principles for Evaluating High School Religion Textbooks in te light of St. Augustine’s De catechizandis rudibus, Magister of Arts’ Thesis, Washington, The Catho¬ lic University of America, 1962.

J.P.

Die Bekehrung zum Christentum nach des hi. Augustinus Buchlein De catechizandis rudibus. Eine missiologische Untersuchung, Munster -i. -W., 1958.

B.

Busch,

De modo quo S. Augustinus descripserit initiationem christianam, in Ephemerides Liturgicae, 52, 1938, p. 159178 ; 385-483-

B.

Capelle,

D.

Grasso,

G.

Istace,

Belche,

Predication et catechese selon Saint Augustin, in Questions liturgiques et paroissiales, 33, 1952, p. 55-64.

Saint Augustin, evangelisateur, in Parole et Mis¬ sion, 6, 1963, p. 357-378. Deux essais de synthese chez Saint Augustin {De doctrina Christiana livre Ier, et De catechizandis rudibus, cap. 1-13, 23-55,), These de doctorat, Louvain, 1954-1955.

, in

N. Jubany, Sant Agustin y la formacion oratoria Christiana Analecta sacra Tarraconensia, 15, 1942, p. 9-22. E.

Kevane,

Augustine the Educator. A Study in the Fundamen¬ tals of Christian Formation, Westminster (Md.), 1964.

P.

Lhuillier,

Le role du catechiste dans la premiere initiation chretienne d’apres s. Augustin, These, Lyon, 1947.

G. Oggioni,

II De catechizandis rudibus di S. Agostino, cate-

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XIX

chesi per i lontani, in La Scuola Cattolica, 91, 1963, p. 117-126. G.

Le methode catechetique de s. Cyrille de Jerusalem comparee a celle de s. Augustin, in Proche Orient Chretien,

Touton,

L 1951, p. 265-285.

* *

*

Sermo de Symbolo ad Catechumenos

Codices: Bibliotheque Municipale 160 (152), saec. XII (SaintAubin), fol. IIv-i7r Angers, Bibliotheque Municipale 306 (297), saec. XII (Saint-Aubin), fol. 34r-36v Arras, Bibliotheque Municipale 463, saec. XIII (Saint-Vaast). Angers,

Brussel, Koninklijke Bibliotheek 2057-62 (V.d.Gh. 1093), saec. XV (Sint Maartensdal, Leuven), fol. 78r-sqq. Brus¬ sel, Koninklijke Bibliotheek 5463-67 (V.d.Gh. 1104), saec. XI (Gembloux), fol. iv-6v. Brussel, Koninklijke Bibliotheek 5041-46 (V.d.Gh. 1107), saec. XIII (Karthuis van Kiel, Antwerpen), fol. i3r-2ir.

Fitzwilliam Museum, McClean Collection 104, saec. XII (Pontigny), fol. I sqq. Cambridge, St Peter’s College 118, saec. XIV Cambridge, Trinity College B. 2. 21, saec. XIV, fol. I sqq. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 250, saec. XV, fol. 186 sqq. Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 479, saec. XV, fol. Cambridge,

163-165V Dijon,

gne)

Bibliotheque Municipale 150(117), saec. X (Saint-BeniDublin, Trinity College B. 2. 2 (231), saec. XIII.

Bibliotheque Municipale 128, saec. 13 (Notre Dame de Laon) Laon, Bibliotheque Municipale 136, saec. IX (Notre Dame de Laon), fol. London, British Museum, Royal 5.D.X, saec. XIII, fol. 74v sqq. London, British Museum, 5.C.VI, saec. XIV (Worcester Priory), fol. 73v sqq. Lon¬ don, Lambeth Palace 202, saec. XII/XIII (Peterborough?), fol. 1 sqq. Laon,

Metz,

Bibliotheque Municipale 136, saec. XI (deperditus).

Oxford,

Bodleian Library, Bodl. 201, saec. XII, fol. 75 sqq.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XX

Bibliotheque de l’Arsenal 239 F (384 T.L.), saec. XII, fol. 233 sqq. (Saint-Victor). Paris, Bibliotheque Mazarine 622, saec. XII, fol. 12 sqq. Paris, Bibliotheque Nationale 2723, saec. XI, fol. iv-iov. Paris,

Rouen,

Bibliotheque Municipale 471, saec. XI (Fecamp), fol.

iv sqq. Saint-Omer,

marais).

Bibliotheque Municipale 46, saec. XIII (ClairCathedral Library 35, saec. XII, fol.

Salisbury,

79 sqqBibliotheque Municipale 301.A (Saint-Martin), saec. XV, fol. I sqq. Trier, Stadtbibliothek 156, saec. XVI (S. Mathias), fol. I sqq. Troyes, Bibliotheque Munipale 1217, saec. XII (Clairvaux). Tours,

Worcester,

Cathedral Library F. 57,

saec.

XIII.

Translationes: anglica :

R.W.

Muncey,

Fondon, 1931 (Texts for Students, 46).

neerlandica : A. Sizoo, Kampen, 1941. De genuinitate: A. Sizoo, De echtheid van Augustinus' Sermo de Symbolo ad Catechtimenos, in Gereformeerd Theologisch Tijdschrift, 41, 1940, p. 286-300. De symbolo in operibus s. Augustini: C.

Das Symbolum Apostolicum beim heiligen Augustinus, St. Ottilien, i960 (= Kirchengeschichtliche Quellen und Studien, 4).

Eichenseer,

* *

*

Sermo de Disciplina Christiana

Codices University Library 7, saec. XV (St. Paul’s Cathe¬ dral, Fondon), fol. I09v-ii2r Angers Bibliotheque Muni-

Aberdeen,

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXI

cipale 279, saec. IX (Saint-Aubin), fol. 63r-7ir Angers, Bibliotheque Municipale 284, saec. XI (Saint-Serge), fol. 69 v73r Angers, Bibliotheque Municipale 309, saec. XII (Saint-Aubin), fol. I59v-i62r Antwerpen, Museum Plantin-Moretus 23, saec. XIV, fol. 8ov-82v Arras, Bibliothe¬ que Municipale 463, saec. XIII (Saint-Vaast) Avignon, Bibliotheque Municipale 228, saec. XIII ex< (Freres Precheurs d’Avignon), fol. 25-26 (excerpta) Avranches, Bibliotheque Municipale 105, saec. XI (Mont-Saint-Michel,), fol. 5or-58v. Bamberg,

Staatliche Bibliothek B.III.10,

saec.

XII, fol.

3ir-34r

Bern, Stadtbibliothek 460, fol. 23r ss. Bor¬ deaux, Bibliotheque Municipale 11, saec. XII (La Sauve), fol. 6iv-62v Boulogne-sur-Mer, Bibliotheque Municipale 49, saec. XIII (Saint-Vaast) Bourges, Bibliotheque Munici¬ pale 95, saec. XII (Chezal-Benoit), (mutilus) Bourges,

Bibliotheque Municipale 128, saec. XIII (Saint-Cyran), fol. nor-ii7v Brno, Dietrichsteinske knihovny (cf. T. Van Bavel, Repertoire Bibliographique de Saint Augustin, Steenbrugge-’s Gravenhage, 1963, p. 232, n. 1490) Brussel, Koninklijke Bibliotheek 4831/35 (V. d. Gh. 1060), saec. XIII (Villers), fol. 89r-98v Brussel, Koninklijke Bi¬ bliotheek II 1121 (V. d. Gh. 1082), saec. XIII (Aulne), fol. I52r-i56r Brussel, Koninklijke Bibliotheek 2839/43 (V. d. Gh. 1101), saec. IX, fol. ir-2ir Brussel, Koninklijke Bibliotheek 5041/46 (V. d. Gh. 1107), saec. XIII ('monasteri. sancti Beati ord. Carthus’), fol. iv-nr Brussel, Konink¬ lijke Bibliotheek 20760/83 (V. d. Gh. 1120), saec. XIV, fob I3iv-i33 Brussel, Koninklijke Bibliotheek 20760/83 (V. d. Gh. 1120), saec. XIV, fol. I73v-i75r Brussel, Konink¬ lijke Bibliotheek 625/36 (V. d. Gh. 1125), saec. XV (Sint Maartensdal, Leuven), fol. 202v-2o6v Brussel, Koninklijke Bibliotheek 11752/64 (V. d. Gh. 1135), anno 1448 (Bethlehem,. Leuven), fol. i7r-20v Budapest, Egyetemi Konyvtar 53, annis 1412/1413 (‘Vallis S. Anthonii in Lechniz Carthus. ord.’), fol. 86r-89r. Cambrai, Bibliotheque Municipale 204, saec. IX/X (Cathedrale), fol. 39v-45r Cambrai, Bibliotheque Municipale 221, saec. XII (Saint-Sepulcre), fol. 74v~78v Cambrai, Biblio¬ theque Municipale 579, saec. XIII (Cathedrale), fol. 6v-9 Cambridge, Corpus Christy College 154, saec. XV (St. Augusti¬ ne’s, Canterbury), fol. 306-308 Cambridge, Corpus Christy College 316, saec. XIV (Dominicans of London), fol. 118-120 Cambridge, Gonville and Cams College 100, saec. XIII, fol. 42r-44r Cambridge, St.John’s College 47, saec. XIIIexy fol. 34v-36v Cambridge, St. John’s College 126, saec. XIII (Waltham Abbey), fol. 46r-52r Cambridge, St. Peters”

XXII

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

College 197, saec. XIV Cambridge, Trinity College 59, saec. XIV, fol. 223r-228r Cambridge, Trinity College 71, saec. XV lol. I92r-i94v Cava, Biblioteca dell’ Abbazia 58, saec. XIV (Sancti Laurentii Carthus. ord. prope Padulam), fol. 73-76 Cheltenham, Phillipps Library 3731, saec. XII Cheltenham, Phillipps Library 12268, saec. X/XI Cheltenham, Phillipps Library 621, saec. XIV CittA del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Ottob. lat. 259, saec. X, fol. 2-15 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 193, saec. XV, fol. 8-10 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Pal. lat. 223, saec. XV, fob 37-45 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Regin. lat. 452, saec. XII, fol. 70^75 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Urbin. lat. 77, saec. XV, fol. i64v-i67 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 634, saec. XI, fol. 36v~45v Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 10803, saec. XVI, fol. 41-44 (mutilus). Bibliotheque Municipale 152, saec. XII (Citeaux), fol. io6v-iiiv Douai, Bibliotheque Municipale 266, saec. XII (Anchin) Douai, Bibliotheque Municipale 306, saec. XI (Marchiennes), fol. 91-94 Durham, Cathedral Library B.2. 20, saec. XIV Durham, Cathedral Library B. 2. 29, saec. XIVex>

Dijon,

Real Biblioteca R. III. 15, saec. XIII (excerpta) Erfurt, Wissenschaftliche Bibliothek, Amplonianus 40 99, saec. XIV (cf P. Lehmann, Erforschungen des Mittelalters, uol. II, Stuttgart, i960, p. 39) Eton, Eton College 120, saec. XIV. El Escorial,

Biblioteca Medicea Laurenziana, S. Croce, Plut. XVIII, Dext., Cod. I, saec. XIII, fol. 284r-286r Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, S. Croce, Plut. XVII, Dext., Cod. IX, saec. XIII, fol. 57r-6ov Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Mugello XI, saec. XI, fol. 77v-79v Freiburg-im-Breisgau, Universitatsbibliothek 173/4, saec. XV, fol. 71-79D Firenze,

Universitatsbibliothek 675, fol. ir ss., saec. XV Universitatsbibliothek 806, saec. XV Graz, Universitatsbibliothek 830, saec. IX (St. Lambrechts), fol.

Giessen,

Giessen,

8ir-90r. Stiftsbibliothek 217, saec. XII, fol. ii2r(incompletus). Koln, Dombibliothek 71, saec. XI, fol. I2ir-i29r Koln, Dombibliothek 76, saec. VIII, fol. 2r-i6r.

Ivlosterneuburg, u6r

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXIII

Leipzig, Universitatsbibliothek 251, saec. XIII (‘liber Veteris Celle sancte Marie’), fol. I3iv-i36v Leipzig, Universi¬ tatsbibliothek 257, saec. XIII (’liber fratrum praedicatorum in Lipzk’), fol. 97r-ioiv Leningrad, Publichnaja Biblioteca 0. v. I, 44, saec. X, fol. iv-iov Liege, Bibliotheque Universitaire 117, saec. XVI (Croisiers de Huy) London, British Museum, Harley 233, fol. yyv-8oy London, British Museum, Harley 3028, saec. XIII London, British Museum, Harley 3077, saec. XIV, fol. 52-57 Lon¬ don, British Museum, Harley 3108, saec. XIV London, British Museum, Harley 3337, saec. XIV London, British Museum, Royal 5. A. IX, saec. XIII, fol. 57r-6ov London, British Museum, Royal 5. B. Ill, saec. XII (Christ Church, Canterbury), fol. 30-41v London, Bri¬ tish Museum, Royal 5. C. VI (Worcester Priory), saec. XIV, fol. I43v-i45v London, British Museum, Royal 6. A. Ill, saec. XIII ex> (Worcester Priory), fol. 32v-35v London, Collection William R. Robinson Ltd. (Nonantola), ante saec. XII. Melbourne, State Library of Victoria f. 091/Au 45, saec. XV, fol. i87v-igir Monte Cassino, Biblioteca dell’ Abbazia 169, saec. X/XI, fol. i29r-i56r Monte Cassino, Biblioteca dell’Abbazia 170, saec. XI/XII, fol. ir-i3r MunCHEN, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 3586, annis 1472/75, fol. 57 ss. Munster, Universitatsbibliothek 39, saec. XV, fol. I23r-I26r. Nurnberg, Stadtbibliothek, Cent. I, 54, saec. XV fol. ir-3r. Orleans, Bibliotheque Municipale 150, saec. XIII (Fleury), fol. 33-46 Oxford, Balliol College 220, saec. XIV, fol. i84v-i87r Oxford, Bodleian Library, Bodl. 43, saec. XIV, p. 32-41 Oxford, Bodleian Library, Bodl. 122, saec. XIV/XV, fol. 69v-75r Oxford, Bodleian Library, Bodl. 96, saec. XIV, fol. 86v-90r Oxford, Bodleian Library, Bodl. 365, saec. XIIIes’, fol. 20v-22v Oxford, Bodleian Library, Bodl. 630, saec. XV, fol. I33v-i38v Ox¬ ford, Bodleian Library, Addit. B. 119, saec. XV. Paris, Bibliotheque de l’Arsenal 352, saec. XIII (Grands Augustins), fol. I74v-i76v Paris, Bibliotheque de VArsenal 473, saec. XIV (Grands Augustins), fol. I70v-i72r Paris, Bibliotheque Mazarine 619, saec. XII, fol. 84r-89v Paris, Bibliotheque Mazarine 637 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1848, saec. XIII (Val-Secret), fol. 55-57v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1939, saec. XI (Fecamp), fol. 49v53v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1988, saec. IX,

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXIV

fol. 235r-24i Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2039, saec. XII, (College de Clermont), fol. 27v-32v Paris, Bi¬ bliotheque Nationale, lat. 2044, saec. XIII, fol. 97v-ioir Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2047 saec. XIII (Abbaye de Beaupre), fol. 1-5 v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2049, saec. XV, fol. I55v-i58r Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2078, saec. XII, fol. 6o-62v Paris, Bibliotheque Natio¬ nale, lat. 2728, saec. XIV, fol. 2bv-30r Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2811, saec. XII (Saint-Martial de Limoges), fol. 65v-66v (incompl.) Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 4883 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 7521, saec. XII, fol. 45v-48v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 12189, saec. X (SaintPierre-des-Fosses) Paris, Bibliotheque 'Nationale, lat. 12270, saec. XII, fol. 45v-ss. Praha, Universitni knihovna 245, saec. XIV, fol. 42r~44v Praha, Universitni knihovna 1889, saec. XV, fol. 2i9r-220v Praha, Universitni kni¬ hovna 2298, anno 1404, fol. I30v-i33v. Roma,

Biblioteca Angelica 70,

saec.

XIII, fol. ior-nr.

Bibliotheque Municipale 254, saec. IX (Saint Bertin), fol. 24r-27v Saint-Omer, Bibliotheque Municipale 293, saec. XII (Clairmarais) Salisbury, Cathedral Library 63, saec. XII, fol. 7r-ior Salisbury, Cathedral Library 108, saec. XII, fol. 137 Salisbury, Cathedral Library 169, saec. XII, fol. 39r-45r Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek 141, saec. X, p. 4-23 Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek 146, saec. X, p. 45-67 Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek 150, saec. X/XI, p. 3-16 Sankt-Gallen, Stiftsbibliothek 184, saec. X/XI, p. 189-195 Selestat, Bibliotheque Muni¬ cipale 107, saec. XVI Strasbourg, Bibliotheque Nationale et Universitaire 34, saec. XV, fol. 68v-72 Stuttgart, Landesbibliothek HB VII 48, saec. XI/XII, fol. 5or-55v. Saint-Omer,

Bibliotheque Municipale 247, saec. XIII (Saint Gatien), fol. 2i3r-2i3v Tours, Bibliotheque Municipale 271, saec. XII (Marmoutier), fol. 34v~47r Tours, Bibliotheque Mu¬ nicipale 285, saec. X, fol. 24r-36r Tours, Bibliotheque Municipale 299, saec. XII (Saint-Martin), fol. i-4v Trier, Stadtbibliothek 154, anno 1472, fol. 1-4 Trier, Stadtbibliotliek 155, saec. XV, fol. 7-14 Troyes, Bibliotheque Munici¬ pale 998, saec. X/XI. Tours,

Universiteitsbibliotheek 65, anno 1456 (Canonicornm Regularium in Traiecto) Utrecht, Universiteitsbibliotheek 105, saec. XV (Capituli S. Mariae Traiecti ad Rhenum), fol.

Utrecht,

i8v-23r.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA Vorau,

Chorherrenstift 159,

saec.

XII,

fol.

i64r-i8or

xxv (incompl.).

Nationalbibliothek 956, saec. XIII, fol. I9ir-i94v Wien, Nationalbibliothek 1010, saec. XI, fol. iov-i8v Wien, Nationalbibliothek 1038, saec. XII, fol. 5iv-58r Wien, Schottenstift 132, saec. XIV/XV fol. 53v-55v Worcester, Cathedral Library F. 57, saec. XIII Wor¬ cester, Cathedral Library F.114, saec. XV Wroclaw, Biblioteka Uniwersitecka R.436, saec. XIV, fol. 37^49v. Wien,

Translatio germanica: A.

Habitzky,

Wurzburg, 1961.

De genuinitate, de tempore, etc.: A.

Zumkeller,

apud A.

Habitzky,

op. cit., p. XVII-XXIX

et p. 76-82. De disciplina: H.-I. Marrou, ‘Dodrina et ‘Disciplina’ dans la langue des Peres de l’Eglise, In Bulletin du Cange, 9, 1934, p. 3-23. O. W.

J.

Mauch,

Der lateinische Begriff Disciplina, Basel, 1941.

Disciplina. Eine Studie zum Bedeutungsumfang des Wortes in der Sprache der Liturgie und der Vater, in Sacris Erudiri, 4, 1952, p. 245-279.

Durig,

Leclercq,

in Didionnaire de Spiritualite, uol. Ill, Paris,

1957. P- 245-279V.

Disciplina. Le mot et Videe representee par lui dans les oeuvres de Tertullien, in Revue d’Histoire Ecclesiastique, 40, 1944/45. P- 5-46-

Morel,

* *

*

Sermo de Vtilitate Ieivnii

Codex: Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 5758, saec. VI/VII (Bobbio), p. 166-172.

Citta del Vaticano,

Codex deperditus: 37; cf. G. Becker, Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonn, 1885, p. 94, n. XXIII, 188, 29.

Laureshamensis

XXVI

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

Editiones: G. Combes, Paris, 1937 (— Bibliotheque Augustinienne 2 : cum translatione Gallica,). S.D. Ruegg, Washington, 1951 (= Patristic Studies 85 : cum translatione Anglica.) Quaestio Selecta: C. Lambot, Un ‘Ieiunium Quinquagesimae’ en Afrique au IVe siecle et date de quelque sermons de S. Augustin, in Revile Benedictine, , 1935, p. 114-124.

* *

*

De excidio Vrbis Romae Codices: University Library 7, saec. XV (St. Paul's Cathe¬ dral, London), fol. 23v-26r Avranches, Bibliotheque Mu¬ nicipal 94, saec. XII (Mont-Saint-Michel), fol. I78v-i82r. Aberdeen,

Cambridge, St. Peter’s College 118, saec. XIV Cesena, Biblioteca Malatestiana Communale, Plut. IX, Dext. Ill, anno 1452 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 447, saec. XV, fol. 6or-65r Citta del Vaticano, Biblio¬ teca Apostolica, Vat. lat. 460, saec. XV, fol. 23r-26r Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 480, saec. XV, fol. 3ir-32v Citta del Vaticano, Biblioteca Apostoli¬ ca, Vrbin. lat. 77, saec. XV, fol. 5ir-53r.

Durham, Cathedral Library B.III.6, saec. XV, fol. 73r~75r. El Escorial, Real Biblioteca A-II-15, saec. XIII/XIV (e Flandria), fol. 42r-43v. Firenze, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. XII, Dext. 3, Cod. XIV, fol. 102 Firenze, Biblioteca Medicea Lauren¬ ziana, Codex Faesulanus 20, fol. 45v Leipzig, Universitatsbibliothek 252, saec. XIV, fol. 204 sqq. London, Lambeth Palace 372, saec. XI (Augustinian Priory of Lanthony), fol. 36v~42v.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXVII

Bodleian Library, Bodl. 132, saec. XIII (Cistercian Abbey at Robertsbridge), fol. I32v-i36r Oxford, Bod¬ leian Library, Bodl. 136, saec. XIII, fol. 204r-205v Ox¬ ford, Bodleian Library, Bodl. 204, saec. XIII (e Gallia), fol. 46r~48r Oxford, Bodleian Library, Bodl. 204, saec. XIII (e Gallia), fol. Oxford, Merton College 14 Oxford, Merton College 37 Oxford,

Bibliotheque de VArsenal 506, saec. XV (Saint Victor), fol. 403v-4o6v.

Paris,

Sankt-Gallen, Troyes,

Stiftsbibliothek 397,

saec.

IX,

p.

5-13.

Bibliotheque Municipale 40, uol. 10, saec. XII (Clair-

vaux). Valencia, Biblioteca Universitaria y Provincial 607 (40), saec. XV, fol. 279r-28iv.

Herzog August Bibliothek 4096, saec. IX (e Germania septentrionali), fol. i82r-i86r. Wolfenbuttel,

Editiones: M.V.

O’Reilly,

Washington, 1955 (Patristic Studies, 89).

Translations Germanica : J.

Die Volkswanderung im Urteil der zeitgenossischen kirchlichen Schriftsteller Galliens unter Einbeziehung des heiligen Augustinus, Heidelberg, 1948, p. 61-68.

Fischer,

Anglica : M.V.

O’Reilly,

Washington, 1955 (Patristic Studies, 89).

Quaestiones selectae: R.

The Idea of Rome in the Sermons of St. Augusti¬ ne, in Augustiniana, 4, 1954, p. 305-324.

Arbesmann,

J.D., Augustin et la mine de Rome, in Revue de Theologie et de Philosophie, 30, 1942, p. 177-194.

Burger

P.

Courcelle,

Histoire litteraire des grandes invasions germaniques, Paris, 19643.

H.

von Campenhausen,

Augustin und der Fall von Rom, Vniversitas, 2, 1947, p. 257-268.

in

XXVIII

BIBLIOGRAPHIA SELECTA De Haeresibvs ad Ovodvvltdevm

Codices: Bibliotheque Municipale 125, saec. XIII, fol. 101124. Avranches, Bibliotheque Municipale 91, saec. XII (Mont-Saint-Michel), fol. 23iv-257. Auxerre,

Staatliche Bibliothek B.III.31 (Patr. 22), saec. IX/ X, fol. 61-91 Bamberg, Staatliche Bibliothek B.III.26 (Patr. 24), saec. XII, fol. iv-i7v Bamberg, Staatliche Bibliothek B. III. 25 (Patr. 30), saec. XII, fol. 17-35 Bam¬ berg, Staatliche Bibliothek B. IV. 21 (Patr. 87), saec. VI (Viuarium?), fol. 5iv-79v Bamberg, Staatliche Bibliothek B. IV. 29, saec. XIII, fol. I05v-i2iv Basel, Universitatsbibliothek B. VIII. 9, saec. IX (Murbach), fol. iv-27r Boulogne-sur-Mer, Bibliotheque Municipale 45, saec. X (Saint Vaast) Boulogne-sur-Mer, Bibliotheque Municipale 46, saec. XII (Saint Bertin) Brugge, Stadsbibliotheek 119, saec. XII (Ter Doest), fol. i59v-i78v Brussel, Koninklijke Bibliotheek 1235/53 (V.d.Gh. 1130), saec. XV (Sint Maartensdal, Leuven), fol. iv-i5Bamberg,

Gonville and Caius College 69, saec. XV, fol. 151-172 Cambridge, Gonville and Caius College 100, saec. XIII (excerpta) Cambridge, Pembroke College 135, saec. XII, fol. i4ov-i45v Cambridge, Peterhouse 246, saec. XIV, fol. I30v-i38v Cambridge, Trinity College 104, saec. XIII (Christ Church, Canterbury), fol. 88v-99 Char¬ tres, Bibliotheque Municipale 73, saec. IX (Chapitre), fol. 56 v~77 (deperditus) Chicago, Collection Ricketts 162, saec. XII, fol. 7iv-io5 Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica, Vat. lat. 1319, saec. XIII Citta del Vatica¬ no, Biblioteca Apostolica, Palat. lat. 192, saec. XV, fol. 174182 v. Cambridge,

Douai, Bibliotheque Municipale 275, saec. X (Abbaye de Marchiennes), fol. 3v-i3v Durham, Cathedral Library B.3.7, saec. XIII.

Badische Landesbibliothek, Perg. LV, saec. IX, (Augiensis), fol. 29v-4ov. Karlsruhe,

Bibliotheque Universitaire 92, saec. XII (Sint Truiden) Universitatsbibliothek 230, saec. XIV (Leipziger Predigerkloster), fol. 2i5-2i6v (mutilus) London, British Museum, Harley 267, saec. XIII, fol. 10 ss. London, British Museum, Harley 3859, saec. XII, fol. i99-2o6v (incomLiege,

Leipzig,

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXIX

pi.) London, British Museum, Royal 5.B.VIII, saec. XII, fol. 56-71 London, British Museum, Royal 5.B.XVI, saec. XII (Rochester Priory), fol. 166-188 London, British Museum, Royal 5.C.V, saec. XIII/XIV (Sempringham Priory), fol. 77-82v London, British Museum, Royal 5.C.VI, saec. XIV (Worcestsr Priory), fol. 28-34 London, Lambeth Palace 50, anno 1468, fol. I35r-i48v London, Lambeth Palace 215, saec. XII (Lanthony), fol. 78r-98r. Madrid, Academia de la Historia, Aemilianensis 80, saec. IX, fol. i7rb-27vc Madrid, Biblioteca Nacional 203, saec. XIV, fol. I26v-i36v Madrid, Biblioteca Nacional 549, saec. XIV, fol. 87r~95v Milano, Biblioteca Ambrosiana H. 478UP-, saec. XV Monte Cassino, Biblioteca dell’ Abbazia 456, saec. XIV, p. 125-141 Munchen, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 2583, saec. XIII, fol. ir-39v Munchen, Bayerische Staatsbibliotek, Clm 5258, saec. X, fol. 15ir ss.

Biblioteca Nazionale, Vindob. lat. 55, saec. XV fol. VIv-VIIv (excerptum) Napoli, Biblioteca Nazionale, Vind. lat. 2, saec. VIII (Bobbio?), fol. 2ir-32r New York, Pierpont Morgan Library 738, saec. XV, fol. 244-246 (excerp¬ tum) Nurnberg, Stadtbibliothek Cent. II, 38, saec. XV (Niirnberg, Predigerkloster), fol. 22v-27v (mutilus). Napoli,

Orleans, Bibliotheque Municipale 158, saec. X (Fleury), p. 228-305 Oxford, Bodleian Library, Bodl. 136, saec. XIII/XIV, fol. 28-31v (incompletus).

Bibliotheque de l’Arsenal 248, saec. XII, fol. 50-70v, Bibliotheque de VArsenal 250 A, saec. XII, fol. 48v72 Paris, Bibliotheque Mazarine 628, saec. XIII, fol. 101-108 Paris, Bibliotheque Mazarine 640, saec. XV, fol., 119-127 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1564, saec. IX (eglise du Mans), fol. I34r-i36r (abbreuiatio) Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1745, saec. IX (Saint-Germain d’Auxerre), fol. 16-27v Paris, Bibliotheque Nationale 1797, saec. XI/XII (Moissac), fol. iv (excerptum) Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1905, saec. IX (Charroux), fol. 82v-ii4 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1908, saec. XIII (Saint-Martin de Tournai), fol. 4i-53v Paris, Biblio¬ theque Nationale, lat. 1910, saec. XIII, fol. 22v-30v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1918, saec. XII (Saint-Amanden-Pevele), fol. 89-101v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1924, saec. IX (Verona), fol. 4-11 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 1936, saec. XIV, fol. 286v-293v Paris Bibliotheque Nationale, lat. 1974, saec. XIV, fol. 225v-233v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2076, saec. X (MonParis,

Paris,

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXX

tier-en-Der), fol. 62-86v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2341, saec. IX (Chapitre du Puy), fol. I5iv-i57v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2528, saec. XII (Saint-Martinde-Laon), fol. 95v-ii2v Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 2703, saec. XII/XIII, fol. 1-14 Paris, Bibliotheque Nationale, lat. 3848, saec. IX Paris, Bibliotheque Na¬ tionale, lat. 3855, saec. XIV Paris, Bibliotheque Natio¬ nale, lat. 16364, saec. XIII (Sorbonne) Paris, Biblio¬ theque Sainte-Genevieve 233, saec. XIII, fol. i90v-20i Pra¬ ha, Universitni knihova 245, saec. XIV (monasterii Barowanensis), fol. i4irsq. Poitiers, Bibliotheque Municipale 64, saec. XII (La Merci-Dieu), fol. 64-90. Rouen,

Bibliotheque Municipale 470, saec. XII, fol. 112-124.

Salisbury,

Cathedral Library 165, saec. XII.

Stadtbibliothek 156, saec. XVI (S. Mathias), fol. 164v175 Trier, Stadtbibliothek 159, saec. XV (S. Mathias), fol. 68v-8i Trier, Stadtbibliothek 165, saec. XV (Mainzer Jesuitenkollege), fol. 1-10 Troyes, Bibliotheque Munici¬ pale 40, uol. 10, saec. XII (Clairvaux), fol. i-20v Troyes, Bibliotheque Municipale 70 (Saint-Marien d’Auxerre), fol. 97v-io6v Troyes, Bibliotheque Municipale 610, saec. XII (Clairvaux), fol. 89-105. Trier,

Universiteitsbibliotheek 61, saec. XV (canonicorum regularium in Traiecto). Utrecht,

Venezia,

Biblioteca Nazionale Marciana 604, saec. IX/X Biblioteca Nazionale Marciana 651, saec. XI/XII

Venezia, Worcester,

Cathedral Library F.57, saec. XIII.

Translatio anglica: L.G.

Muller,

Washington, 1956 (Patristic studies, 90).

Traditio Textus: A.

Tertullian in der Litteratur der Alten Kirche, in Sitzungsberichte der Preusischen Akademie der Wissenschaften, Phil-hist. Klasse, Berlin, 1895, p. 578.

Von Harnack,

G.

Morin,

Le ‘Liber Dogmatum de Gennade de Marseille et problemes qui s’y rattachent, in Revue Benedictine, 24, 1907, p. 445-455-

G.

Morin,

A travers les manuscrits de Bale, in Basler Zeitschrift fur Altertumskunde, 26, 1927, p. 218-219.

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

XXXI

Fontes : Le ‘De Haeresibus’ et ses sources, in Miscellanea Agostiniana, uol. II, Roma, 1931, p. 397-416.

G. Bardy,

Die Beniitzung von original griechischen Vatertexten durch Augustinus, in Zeitschrift fur Religions- und Geistesgeschichte, 1, 1948, p. 71-79 (Kleine Patristische Schriften, Berlin, 1967, p. 154-163 [Texte und Untersuchungen, 83]).

B. Altaner,

B.

Altaner,

Augustinus und die neutestamentlichen Apokryphen, Sibyllinen und Sextusspriiche, in Melanges Paul Peeters, uol. I, Bruxelles, 1949, p. 236-248 (Analecta Bollandiana, 67, 1949; Kleine Patristische Schriften, Berlin, 1967, p. 204-215 [Texte und Untersuchungen, 83]).

B.

Altaner,

B.

Altaner,

Augustinus und Eusebios von Kaisarea, in Byzantinische Zeitschrift, 44, 1951, p. 1-6 (Kleine Patris¬ tische Schriften, Berlin, 1967, p. 253-259 [Texte und Un¬ tersuchungen, 83]). Augustinus und Epiphanios von Salamis, in Melanges J. de Ghellinck, Gembloux, 1951, p. 265-275 (.Kleine Patristische Schriften, Berlin, 1967, p. 286-296 [Texte und Untersuchungen, 83]).

Augustinus und die griechische Patristiek. Eine Zusammenfassung und Nachlese zu den quellenkritischen Untersuchungen, in Revue Benedictine, 62, 1952, p. 201-215 (.Kleine Patristische Schriften, Berlin, 1967, p. 316-331 [Texte und Untersuchungen, 83]).

B. Altaner,

B.

Altaner,

S.

Jannacone,

K.

Augustinus Methode der Quellenbenutzung. Sein Studium der Vliterliteratur, in Sacris Erudiri, 4, 1952, p. 5-17 (Kleine Patristische Schriften, Berlin, 1967, p. 164-173 [Texte und Untersuchungen, 83]).

La dottrina eresiologica di S. Agostino. Studio di storia letteraria e religiosa a proposito del trattato ‘De Haeresibus’, Catania, 1952 (Raccolta di studi di letteratura cristiana antica, 20). Augustinus und der Montanismus, in Augustinus Magister, uol. Ill, Paris, 1955, p. 339-355-

Aland,

Des moines euchites a Carthage en 400-401, in Studia Patristica II. Papers presented to the second Inter¬ national Conference on Patristic Studies held at Christ Church, Oxford 1955, Berlin, 1957, p. 386-399 (Texte und Untersuchungen, 64).

G. Folliet,

XXXII

BIBLIOGRAPHIA SELECTA

Quaestiones selectae: La notion d’heresie chez saint Augustin, de litterature ecclesiastique, 1920, p. 368-382.

I. Guibert,

H.

in

Bulletin

Oportet et haereses esse. Das Problem det Ketzerei im Spiegel der Mittelalterlichen Bibelexegese, in Archiv fur Kulturgeschichte, 45, 1963, p. 129-164.

Grundmann,

LIBER DE FIDE RERVM INVISIBILIVM

CVRA ET STVDIO

M.P.J. VAN DEN HOUT

PRAEFATIO I. De Codicibus. A

B

Codex Agrippinensis Bibliothecae Capitularis 76, olim Darmstadiensis 2188, fol. 33^40, saeculo VIII scriptus exeunte. (1 2 3 4) Continet Augustini De disciplina christianorum (2) ; De euangelio ‘Dimitte et dimittetur tibi’ (3) ; De bono patientiae (4) ; De fide rerum inuisibilium (partim) ; De bono coniugali (5) ; De sancta uirginitate (6) ; De nuptiis et concupiscentiis (7) et Epistulam CC ad Valerium Comitem (8). Saeculo octauo exeunti attribuerunt L.W. Jones (9) et A. Wilmart. (10 11) Cum Jones codicem nostrum Coloniae scriptum esse putaret, tamen potius cum domno Wilmart sentimus eum ex scriptorio Flauiniacensi Burgundiae oriundum esse propterea quod omnes boni ueterioresque codices Francogallici sunt, vide infra p. XXXIV. In conspectu praeuio, quo tituli librorum quos codex con¬ tinet, enumerantur, librarius sermonem De fide rerum omisit ; quod fieri potuit quia statim post uerba : quae non solum (De pat. 22) sequuntur uerba cui dicitur etc. quae leguntur De fide 6, 32. Huius sermonis textus pergit usque ad uerba nolit habere (De fide 10, 45), turn statim sequitur tractatus De bono coniu¬ gali. Ita factum est ut ante domnum Wilmart nemini contigerit uidere hoc loco partem sermonis nostri exaratum esse. Codex Vaticanus Reginensis Latinus 318, fol. 8-1 iv, saeculo IX uel X scriptus (n). Continentur haec : Augustini sermo De euangelio ‘Dimitte et dimittetur uobis’ ; De bono patientiae (12) ; De fide rerum inuisibilium (eadem pars atque in codice A) ; De bono coniugali ; De sancta uirginitate ; Vita beati Valentini

(1) Cf. E. A. Lowe, Codices Latini Antiquiores, uol. VIII, n. 1153. Codex E apud R. Vander Plaetse, infra p. 201 sqq. Sermo Frangipane IX - ed. G. Morin, in Miscellanea Agostiniana, uol. I, Romae, 1930, p. 232 sqq. Codice Coloniensi non usus est. (4) Codex K apud J. Zycha - CSEL 41, p. 661 sqq. ; cf. ibid. p. XXIII. (5) Codex K apud J. Zycha - CSEL 41, p. 185 ; cf. ibid. p. XXIII : quem editor putat fontem fuisse multorum codicum Germaniae. Orthographica nonnulla disserit ibid. p. XXIV sq. (6) Codex K apud J. Zycha - CSEL 41, p. 233 sqq. (7) Codex K apud C. Vrba et J. Zycha - CSEL 42, p. 207 sqq. : quem codicem omni genere corruptelarum foedatum esse idem praedicant. (8) Codex K apud Al. Goldbacher - CSEL 57, p. 293 ; cf. CSEL 58, p. LXVIII sq. (9) L.W. Jones, The Script of Cologne from Hildebald to Hermann, Cambridge (Mass.), 1932, p. 29 sqq. ; Id., in Speculum, 4, 1929, p. 53 sq. (10) A. Wilmart, in Revue Benedictine, 50, 1938, p. 329 sqq. ; ID. Codices Reginenses Eatini, uol. II, Citta del Vaticano, 1945, p. 208-215. (11) Vide A. Wilmart, Codices Reginenses Latini, uol. II, Citta del Vaticano, 1945,. 1945, p. 208-215. (12) Codex R apud J. Zycha - CSEL 41, p. XXXIII. (2) (3)

XXXVI

PRAEFATIO

Lingonensis (13) ; item Augustini De nuptiis et concupiscentiis (14) ; Epristula CC, ad Valerium comitem (15) ; Origenis Horn. I in librum Regum latine ; Hieronymi Epitaphium Marcellae (16) ; eiusdem Epistula LI 11, ad Paulinum ; Vitae sanctorum. Haud dubitans Wilmart hunc codicem scriptorio S. Benedicti ad Ligerim (Floriaci) assignauit ; certe Francogallicus est, ut uita Fingonensis Valentini docet. Sicut codex A, Reginensis partem tantum tractatus De fide praebet, sine titulo ; itemque librarius in conspectu praeuio huius codicis De fide praeteriit. Codex Casinensis Archiui Abbatiae iyo, fol. 37-42, saec. XI uel XII (17). Continet haec : Augustini De disciplina Christia¬ na ; Sermonem de euangelio ‘Dimitte et dimittetur tibi (18) ; De bono patientiae / De fide rerum inuisibilium (eandem partem atque in codicibus A et B) ; De bono coniugali (19) / De sancta uirginitate (20) ; De coniugiis adulterinis (21) / De nuptiis et concupiscentiis ; Epistulam CC, ad Valerium comitem (22). Olim eodem modo ac in codicibus A et B textus tradebatur : in fol. 34 statim post uerba quae non solum tractatus De patientia sequebantur uerba qui dicitur et cetera capituli sexti nostri sermonis, sine titulo. Postea autem secunda manus in hoc folio partem tractatus De fide erasit, nouum folium (35-36) addidit atque in his finem tractatus De patientia exarauit ; turn in margine folii 37 uerba erasa quae olim in folio 34 legebantur rursus scripsit. Quamquam Casinensem in Italia atque fortasse in ipso Monte Casinensi scriptum esse constat, tamen et modus quo haec pars acephala De fide traditur, et uariantes lectiones, de quibus infra, docent eum ex Francogallica familia ortum esse una cum codicibus A et B. Itaque codex quidam transmarinus ex Africa in Francogalliam migrauisse uidetur, unde exemplar Casinense descriptum est.

(13) Ed. Sollerius, in AASS, Iul., uol. II, p. 40-42, qui Diuionensi quodam codice usus est, nostro etiam collato; Cf. A. Wilmart, loc. cit., p. 209. (14) Codex R apud C. Vrba et J. Zycha - CSEL 42, p. XXV sq. (15) Item R apud Al. Goldbacher - CSEL 57, p. 293 sqq. ; cf. CSEL 58, p. LXVIII sq. (16) Hieronymus, Epist. 127 - ed. I. Hilberg, in CSEL 56, p. 145 sqq. ; codex noster saepius cum codice Berolinensi 18 consentit sed melior est; cf. A. Wilmart, op. cit., p. 211. (17) Vide M. Inguanez, Codicum Casinensium Manuscriptorum Catalogus, uol. I, Monte Cassino, 1915, p. 254 sq.; E. A. Lowe, The Beneventan Script, Oxford, 1914, p. 345 qui codicem undecimo saeculo attribuit. (18) Hunc codicem adhibuerunt O. Fraia Frangipane, Sancti Aurelii Augustini Hipponensis episcopi Sermones X..., Romae, 1819, p. 41-44 et. G. Morin, Sermones post Maurinos reperti, Miscellanea Agostiniana, uol. I, Romae, 1930, p. 232 sqq. (19) Codex T apud J. Zycha - CSEL 41, p. 185 sqq. (20) Codex Y apud J. Zycha, ibid. p. 233sqq. (21) codex C apud J. Zycha, ibid. p. 345 sqq. (22) Codex C apud Al. Goldbacher - CSEL 57, p. 293. ; cf. Id., in CSEL jg, p. LXVIII sq.

PRAEFATIO

XXXVII

Item saeculis sequentibus eadem ex Gallia nonnulla exemplaria in Italiam deuenerunt: et £ et r, de quibus infra disputabimus. Sed nunc disserendum est de codicibus A et B et C inter se coniunctis eorumque uariis lectionibus. Istos codices tres ad unum et eundem fontem referendos esse, quem littera a indicabimus, iam supra diximus. Et saepius fit ut haec sola familia ueram lectionem tradiderit : 6, 41 ; 7, 3 ; 7, 14; 7,17/18 ; 7,43 ; 7, 50 ; 8, 6/7 ; 8, 8 ; 8, 8 ; 9, 3/4 ; 9,10 ; 9, 24 ; 9, 36 ; 10, 13 ; at contra rariores sunt loci ubi haec familia sola deteriorem lectionem praebet : 6, 38/39 ; 7, 12 ; 7, 37 ; 7, 49 ; 7> 77 ; 8- 3 ; 8, 4 ; 9, 24 ; 9, 34 ; 10, 3/4 ; 10, 12 ; 10, 30, ex quo numero nonnisi 7, 77 et 10, 12 maioris momenti sunt. Cum praeterea multos locos inueniamus ubi a cum singulis codicibus alterius familiae ueram lectionem praebet, quos statim indicabimus, haudquisquam miretur nos iis quoque locis ubi a ceteris codicibus par est, antiquissimam familiam aliis anteferre ; sunt loci hi : 6, 32 ; 6, 36 ; 7, 10/n ; 7, 11 ; 7, 27 ; 7, 35/36; 7, 41 ; 7, 45/46 ; 7, 53 ; 7, 56 ; 7, 63 ; 8, 14 ; 8, 20/21 ; 9, 13/14 ; 9, 24 ; 10, 1 ; 10, 25 ; 10, 28 ; 10, 38 ; 10, 41 ; 10, 43 ; 10, 44. Quod a eximia nota est, ex iis quoque locis probari potest ubi ista familia cum illo aut illo codice contra ceteros ueram lectionem praebet, ac imprimis ubi cum codice D congruit, nam tunc habemus quattuor codices ceteris omnibus antiquiores : 6, 30 ; 6, 39 ; 7, 74 ; 9, 20 ; 9, 26 ; 9, 31 (a Da) / 9, 34 ; 10, 34 (a Dc) cf. et 9, 18 ubi A autem errat cum D. Quod a cum D aliisque codicibus congruit insigni interdum modo, demonstrat praeterea et a et alios codices quos siglo y indicabimus uno ex fonte demanasse. Notabilis quoque est congruentia inter a et familiam recentissimam omnium a : 7, 55 ; 8, 13 ; 9, 31 ; 10, 38 ; cf. praeterea 7. 7 ; 7- 53 ; 9- 1 l 9> 8 ; 10, 39. His quoque locis a et a congruentes plerumque ueram lectionem praebent. Cum familia Britanica v atque praecipue cum eius recentissimo codice X consonat a his locis : 7, 8 a cum W ; 7, 30/31 a cum v ; 7, 46 et 7, 67/70 et 9, 14 a cum X ; 10, 38 a cum XY ; 8, 3 a cum RWZ ; 8, 15 a cum JKZd ; uide praeterea 7, 53 > 9- 1 > 9> 37- Minoris momenti est ratio quae est familiae a cum | : 7, 44 a et abd / 7, 45 a cum d ; 8, 13 a cum c et a ; 10, 42 a et c ; cf. et 7, 1 ; 7, 7 ; 7, 53 ; 8, 15 ; 9, 37 ; 10. 34- Item cum k : 10,18 a P ; 10, 40 a R ; cf. 8, 3 a RWZ ; 10, 39 a T t. Bonae sunt lectiones ubi a congruit cum D et a, prauae sunt plerumque, ubi a cum k aut v aut £ consonat. De singulis codicibus huius familiae a iam nonnulla dicenda sunt. Codex A ipse minus quem ceteri huius familiae cum y congruit : unicum locum inueni 9, 18 ubi A cum D consonat. Codex C nonnisi cum g (uno ex familia a, de qua infra) 9, 8 et cum K (9, 32) conuenit. At codex B qui neglegentius quam A

XXXVIII

ft

PRAEFATIO

et C scriptus est, congruit cum k hisce locis : 7, 23 BU ; 7, 37 BP / 8, 7 BRS, et semel cum £ : 7, 1 Bd. Inter A et B autem tanta congruentia est, ut certa pars familiae a efficiatur quam f$ appellamus ; nam hisce locis aliam lectionem praebet A una cum B, aliam C solus : 7, 7 (ABf) ; 7,10 ; 7, 12 ; 7, 24 ; 7, 34/35 ; 7, 37 ; 7, 47 ; 7, 55 ; 7, 56 ; 7, 78 ; 8, 4 ; 8, 10 ; 8, 15 ; 15/16 ;.8, 19 ; 9, 3/4 ; 9, 8 ; 9, 14 ; 9, 32 ;

D

8

9, 33 i I0» 22- Memorabile uideturquod omnibus istis locis A et B congruentes prauam lectionem praebent. Si igitur familiam a magni aestimauimus, hoc solo fieri potuit, quod et in A et in B et in C idem legitur. Ceterum nonnullis locis A concinit cum C contra B : 7, 7 (ACbc) ; 7, 26 ; 7, 37 ; 8, 22 ; 9, 24 ; at contra B cum C contra A : 7, 47 ; 8, 3 ; 8, 8. Extra familiam a reliquis codicibus uetustior est D : codex Rotomagensis ex bibliotheca Municipali 4.72 (A. 286), olim Gemmeticensis 32, fol. I09r-n6r, saeculo undecimo scrip¬ tus (23). Continentur haec : Quoduultdei De symbolo sermones IV, De quattuor uirtutibus caritatis (24), De cantico nouo, De quarta feria, De cataclysmo, De tempore barbarico, Ps.-Augustini De fide catholica (25), De trinitate (26), Fulgentii Ruspensis Pro fide catholica (27), Augustini Sermones, Anonymi Exordium miraculorum ... quae nobts a deo per gratiam sunt S. Michaelis concessa, Augustini De fide rerum inuisibilium, Sermo de decern chordis, De disciplina christianorum, Iuliani Toletani Liber prognosticus futuri saeculi (28). Secunda rnanus De fide saepius correxit. Suas ipsius lectiones hie codex habet, plerumque uitiosas, ut hisce locis uidere potes : 1, 3 ; 2, 23 ; 2, 24 ; 3, 1 ; 3, 9 ; 3, 16 ; 4, 23 ; 4, 24 ; 5, 2 ; 5, 6 ; 5, 50 ; 5, 54 ; 5, 56 ; 6, 38 ; 7, 12 ; 7,18 ; 7, 27 ; 8, 3 ; 9, 9 ; 9, 10 ; 10, 5 ; 10, 10/12 ; n, 2 ; n, 5 ; n, 14 ii, 17, ut notabiliora enumerem. Memoratu dignurn est quod D nunc cum familia a congruit (uide locos supra pag. XXXVII laudatos), nunc um ceteris codicibus quos 8 appellabimus, atque id manifeste contra a : 7, 37 ; 7, 43 ; 7, 50 ; 7, 59 ; 9, 1 ; 9,18 ; 9, 37 ; 11, 7 ; 11,11. At contra praeter locos 2, 28 (extrinsecus DM) et 3, 19 (incongruenter DWYZ t) et 3, 21 (qui D p) nusquam habebis, cur codicem D certae familiae attribuas ; (23) Vide H. Omont, Catalogue general des Manuscrits des Bibliothhques Publiques de France, tome I, Paris, 1888. Fortasse codex noster idem est ac Gemmeticensis quousisuntMauriniadedendum Quoduultdei sermones. Notandum quod sermo I, de symbolo reuera est s. Augustini de Symbolo ad catechumenos. (24) Ps.-Augustinus, Sermo 106 = Fontani, Sermo II; cf. G. Morin, in Misc. Agost., uol. I, p. 732 ; Quoduultdeo adscribit C. Lambot, in Studia Patristica, uol. I, Berlin, 1957, p. 122 sqq. (Texte und Dntersuchungen 63) (25) Ps.-Augustinus, Sermo 235 ; cf. Clauis Patrum Latinorum 554 ; cf. CC 69, p. 267. (26) Ed. J. Fraipont - CC 90, p. 235 sqq. (27) Quoduultdeus, De fide ad Petrum. (28) Cf. J. Hillgart, in Analecta Sacra Tarraconensia, 30, 1957, p. 22 sqq.

PRAEFATIO

xxxix

recte igitur soror McDonald huic codici suum locum inter a et S attribuit (uide stemma). Familiae e & k de quibus nunc loquemur, laxius inter se conexae sunt. Quod codices e inter se cohaerent, ex his tantum locis patet : i, 21 ulla omittit e ; 5, 22 genuit om. e ; 6, 18 eius bono om. e ; 9, 10 et occulto e ; confer praeterea 4, 2 ; 4, 26 ; 5, 14 ; 5, 39 ; 11, 7 quibus locis e cum aliis codicibus congruit. Sed et sunt loci nonnulli, ubi E cum uno alioue ex familia £ congruit: i, 21 ; 4, 2 ; 7, 37 ; 7, 50 ; 7, 64 ; 9, 1 ; 9, 18 ; 9, 37. Inter codices familiae e praestat Trecensis Ehbliotheceae Municipalis 40, tom. X, fol. 69r-72v, saeculo duodecimo scriptus, olim Clarauallensis (29). Continet haec : Ps.-Augustini De unitate trinitatis (30), Quoduultdei Diaconi Epistulas ad Augustinum, Augustini Epistulas ad Quoduultdeum, Augustini De haeresibus ; Ps.-Augustini Dialogum quaestionum LXV (31), Augustini De perfectione iustitiae hominis ; Prosperi Aquitani Epistulam ad Augustinum (inter Augustini Epistulas CCXXV), Hilarii Galli Epistulam ad Augustinum (inter Augustini Epistulas CCXXV), Hilarii Galli Epistulam ad Augustinum (inter Augustini Epistulas CCXXVI) ; Augustini De praedestinatione sanctorum ; De fide rerum inuisibilium ; Gennadii Massiliensis Librum de difpnitionibus rectae Fidei et ecclesiasticorum Dogmatum ; Augustini De decern chordis ; Ps.-Augustini De dialectica ; Categorias Aristotelis ; De quattuor uirtutibus caritatis ; Quoduultdei De cantico nouo, De quarta feria, De cataclysmo / De tempore barbarico ; Ps.-Augustini De praedestinatione Gratiae Dei ; Sermones, Tractatum de baptismo paruulorum ; Sermones ; Ps.-Maximi Taurinensis Sermonem in Traditione Symboli (32) / Ps.-Augustini De uanitate huius saeculi (33). Hie codex accuratissime scriptus nusquam propria uitia habet ; si errat, errat una cum multis. Lectiones nonnisi cum codicibus familiae £ communes habet, quas supra attuli de familia e disserens. Quod codices F, G, H, I uni familiae (£) attribuendi sunt, hisce locis manifestum fit : 2, 24 nec tibi (tui G) sono audita £ / 3, 9 calamitas et timeri £ / 3, 16 credimus om. £ / 4, 38 quod £ d a ; uide praeterea 2, 1 ; 2, 11 (corporeis) ; 4, 2 ; 4, 29 (FHI) ; 5, 48 (FH) ; 7, 43 ; 7, 53 ; 7. 64 (FI) / 9, I4 (GI) ; 11, 11. Ceterum intra ipsam familiam codices FGH quos

(29) Vide J. de Ghellinck, Patristique et Moyen Age, uol. Ill, Bruxelles 1948, 368 ; Id., Une edition ou une collection des Opera omnia de Saint Augustin, in Liber Floridus. Mittellateinische Studien Paul Lehmann x,um 65. Geburtstag am 13. Juli 1948 gewidmet, St. Ottilien, 1950, p. 63-82. (30) Vigilius Thapsensis, Contra Felicianum Arianum de unitate trinitatis. (31) PL 40, 733-752 ; Clauis Patrum Latinorum 3730(32) PL 57, 433 sqq. ; Clauis Patrum Latinorum 202. (33) Fragmentum e Sermone : “Rogo uos, fratres carissimi, et cum grandi humilitate ammoneo” ; cf. Clauis Patrum Latinorum 2096. p.

XL

■q

F

G

H

PRAEFATIO

littera 77 indicaui, saepius ab I abhorrent, ita ut utrique in proprias partes discemantur. Suas lectiones praebet rj his locis : 2, 33 ; 4, 22 (rjv) ; 6, 11 ubi agnoscit se filiam coniectura nescio cuius librarii effectum esse uidetur ; 10, 8 (rj a) ; 10, 10/12 ; 11, 12. Saepissime praeterea codex I cum ceteris huius familiae discrepat : 1, 1 ; 1, 12 ; 2, 2 ; 2, 3 (bis) ; 3, 12 ; 3, 17 ; 4, 9 ; 5, 8 ; 5, 10 ; 5, 22 ; 5, 26/27 ; 5- 38 ; 5, 60 ; 6, 2 ; 6, 3 ; 6, 26 ; 6, 28 ; 7, 5 ; 7,15 ; 7, 37 ; 7, 47 ; 7, 50 ; 7, 72 ; 8, 4 ; 9, 37 ; 10, 8 ; 10, 33. Familiae £ praestantiores sunt codices F et H ; in G ac I et plura uitia et uerba transposita inuenies. De ratione quae est inter £ et £ uide infra p. LI. Codex Audomarensis Bibliothecae Municipalis £5, olim Abbatiae Clari Marisei, fol. I28r-I32T, saeculo tertio decimo scriptus. Continet haec opera Augustini : Quaestiones (34), De musica, De gratia Noui Testamenti (35), Librum unum contra sex quaestiones paganorum, De octo Dulcitii quaestionibus, Librum unum quaestionum in epistulam ad Romanos (36), Tractatum de fide rerum inuisibilium, Euodii Tractatum contra Manichaeos. Duo tantum uitia notaui : 5, 48 et 10, 27 ; cetera uitia aut familiae £ aut y propria sunt. Codex Parisinus Bibliothecae Mazarineae 635 (287), saeculo tertio decimo exaratus, fol. 23-25T. Continentur : Augustini De gratia Noui Testamenti ad Honoratum ; De opere monachorum ; Liber de diuinatione daemonum ; Tractatus de fide rerum inuisibilium ; Euodii Tractatus contra Manichaeos (38) ; Augustini Liber de Nuptiis et concupiscentia ; Liber de mendacio ; Liber contra Mendacium ; Gennadii Liber de ecclesiasticis Dogmatibus; Isidori Hispalensis Synonyma; Augustini Tractatus in Ioannis euangelium. Praeter uitia, omissa et transposita uerba, hie codex nihil notatu dignum praebet nisi 2, 24, ubi fortasse ipse librarius coniectura textum sanare conatus est, et 9, 14, ubi idem uitium insigne habet atque I. Codex Brugensis Bibliothecae Municipalis 112, fol. 25r-28v, saeculo quarto decimo scriptus (39). Continentur Augustini De nuptiis et concupiscentia ; De fide rerum inuisibilium, De gratia Noui Testamenti ; De opere monachorum, De diuinatione daemonum ; Euodii Tractatus contra Manichaeos ; Augustini De bono coniugali ; De mendacio ; Contra Mendacium ; Gen(34) (35) (36) (37) (38)

Viginta excerpta ex Augustini De diuersis quaestionibus LXXXIII Augustinus, Epistula 140. Augustinus, Expositio quorum dam propositionum ex epistula ad Romanos. Cf. supra adn. 33. Codicem hunc adhibuit J. Zycha - CSEL 25, p. 949 sqq. ; cf. ibid. p. LXXV. (39) Vide A. De Poorter, Catalogue des Manuscrits de la Bibliotheque Publique de la ville de Bruges, Gembloux-Paris, 1934, p. 144 sqq.

PRAEFATIO

XLI

nadii Liber de ecclesiasticss dogmatibus, Augustini De uera Fide (40) ; De uera religione ; Ad Macedonium de uera religione (41) ; Libri tres contra Epistulam Parmeniani ; Libri septem de Baptismo contra Donatistas. Quamquam H eadem fere continet ac G, non ex isto codice descriptus est. Quattuor locis insignis est congruentia aliorum codicum extra ipsius familiam : i, 17 addit H est cum k et £ ; 1, 21 H cum EOUYh ; 5, 48 H et a sequuntur Vulgatam ; 6, 35 legitur in H idem uitium ac in V. Ceterum codex summa diligentia scriptus est. Codex Bruxellensis Bibliothecae Regiae II 22gj (Van den Gheyn 1116), fol. 247-250. In folio 178 legimus : Frater Ioannes dictus Toussens monachus de Camber one et sacerdos scripsit hunc librum anno domini MCC septuagesimo septimo. Continentur opera Augustini uel Ps.-Augustini haec : De musica, Categoriae Aristotelis, De quaestionibus Veteris Testamenti (43), Contra Donatistas (44) / De uita Christiana (45), De continentia ; De symbolo (46), Contra Adimantum ; Liber locutionum (47) ; De fide rerum inuisibilium, Sermones ; XII sunt Abusiones saeculi (48) / Ambrosii Autperti Liber de conflictu uitiorum et uirtutum ; De paenitentia (49) / De patientia. Hunc codicem suum locum in familia £ occupare iam supra pag. XL demonstrauimus. Ordinem uerborum saepius immutat neque uitia desunt. Praeterea in hoc codice plures quam in familia r) lectiones habes quae ceteris familiis propinquae sint: cum & 2, 3 IM ; 7, 15 IK ; cum k 5, 38 IP ; cum £ 4, 9 Ic ; cf. praeterea 6, 28 IU £ ; 7, 47 IUXcdh. Familia & tarn laxe inter se coniuncta est, ut raro unitatem prae se ferat atque id nonnisi una cum aliis codicibus : 5, 14 quae non uidistis aut non uidetis I) e & OPUV £ h ; 7, 53 aspicite £SIOp STUVYZh ; 11, 11 extranearum E & PRSUV $ cr h. Quod tamen codices JKLMN uni familiae attribuendi sunt eo apparet quod et in omnibus codicibus huius familiae tractatus De Fide traditur inter Enchiridion et Gennadii Librum de ecclesiasticis dogmatibus et congruentia inter singulos codices certissima est. Ac primum codices / et K et L intra familiam # suum locum occupare, quam partem t appallamus, his locis (40) Fulgentius Ruspensis, De fide ad Petrum. (41) Augustinus, Tpistula 155. (42) Cf. J. Van Den Gheyn, Catalogue des Manuscrits de la Bibliotheque Roy ale de Belgique, tome II, Bruxelles, 1902, p. 147 sq. (43) Ambrosiaster, Quaestiones Veteris et Noui Testamenti. (44) Augustinus, Ad Donatistas post collationem siue Contra partem Donati post Gesta. (45) Pelagius, Tiber de uita Christiana. (46) Quoduultdeus, Sermo 4, contra Iudaeos, Paganos et Arianos. (47) Addatur elencho codicum manuscriptorum in CC 33, p. XI*. (48) Clauis Patrum Tatinorum 1106. (49) Augustinus, Sermo 351.

PRAEFATIO

XLII

/

K

L

demonstrare possumus : 2, 25 nec ih ; 3, 6 erit om. ih ; 6, 5 utique l ; 6, 32 gratiae om. 1 h ; 10,12 commendaret 1. Hue accedunt ei loci ubi / et K miro modo congruunt (2, 12 ; 6, 43 ; 8, 15), et / et L (2, 30 ; 3, 7 ; 10, 36). Cum familia t codices M et N conexi sunt : M cum t 9, 1 et 9, 37; N cum i 7, 36 ; 7, 50 ; 11, 7 ; M cum /A 7, 59 ; M cum /L 2, 35 ; 7, 37 ; 9- 23 (bis) ; MN cum JL 4, 26 ; 5, 39 ; 9- 18 N cum JL 5, 60 ; N cum K 7, 37 ; M cum L 2, 1 ; 10, 44 ; N cum L 7, 25. Aptius cohaeret ■& cum aliis familiis, uide infra p. XLVII sq. ; LI. Codex Parisinus Bibliothecae Armamentarii 244, fol. 96-111, saeculo duodecimo scriptus. Quo continentur : Augustini Enchiridion, Tractatus de fide rerum inuisibilium ; Gennadii Liber de ecclesiasticis Dogmatibus ; Excerpta ex Bernardo Clarauallensi; Augustini Epistula ad S. Felicitatem (50) / Hugonis de S. Victore De tribus diebus. Huius codicis uitia rara sunt. Notatu dignus uidetur locus 10, 12, ubi J demum post correctionem effecit eandem lectionem atque in K et L. Codex Trecensis Bibliothecae Municipalis 860, fol. 99v-ioir, olim Clarauallensi® G 13, saeculo tertio decimo exaratus. Continentur haec : Augustini de Trinitate ; De liber0 arbitrio ; De opere monachorum ; Soliloquia ; Quoduultdei De quinque haeresibus ; De uera religione ; De agone christiano ; Enchiri¬ dion ; De fide rerum inuisibilium ; Gennadii De ecclesiasticis Dogmatibus ; Augustini Contra epistulam Fundamenti Manichaeorum ; Contra Adimantum Manichaeum ; De octoginta tribus quaestionibus ; De moribus Ecclesiae catholicae ; Isidori De summo bono ; Bernardi De praccept0 et dispensatione ; Hugonis de S. Victore De tribus diebus ; Augustini De natura boni ; De defensione gratiae ; De natura et gratia ; De gratia et libero arbitrio ; De correptione et gratia ; De praedestinatione ; De perseuerantia. et paenitentia ; Regula cum expositione Hugonis de S. Victore (5I). Praeter uitia aliquot et uerba transposita hoc in codice congruentiam quandam inuenies cum aliis ; cum a : 9, 32 CK ; cum v : 6, 21 KX ; cum 0:7, 2 Kg ; cum V 10, 1 ; uide praeterea 5, 39 KQ r ; 7, 7 KSY / 10, 8 KP1r. Codex Parisinus Bibliothecae Nation, lat. 14856, olim abbatiae S. Victoris, fol. 91^94, saeculo XII-XIII scriptus. Tractatum nostrum primus detexit G. Green (52). Continentur haec : Augustini De liber0 arbitrio ; Quoduultdei Aduerstis quinque haereses ; Rufini Aquileiensis Interpretatio Orationum IX Gregorii Nazianzeni ; Augustini Enchiridion ; De fide rerum (50) Augustinus, Epistula 210. (51) Vide R. Baron,

Etudes sur Hugues de Saint-Victor,

Bruges, 1963, p. 63 sqq.

(52) W. Green, in Classical Philology, 46, 1951, p. 259, adn. 1.

PRAEFATIO

XLIII

inuisibilium ; Gennadii Liber siue Defmitio ecclesiasticorum Dogmatum ; Augustini Epistula ad Casulanum de ieiunio Sabbati(53); De continentia ; Hugonis de S. Victore De tribus diebus. Nonnullis locis manu secunda codex corrigitur. Ouomodo alius codex alio duce corrigatur, uidere potes 2, 35, ubi pro expectando in / e tv legitur expetendo ; L olirn habebat expectendo, sed, fortasse secunda manu, littera c deletur ; item M, qui eiusdem familiae est, olim habebat expectendo, sed hie secunda manus alibi meliorem lectionem inuenit, nam correxit expectando. Ceterum L bonus codex nuncupari potest. M Codex Parisinus Bibliothecae Nation, lat. 14835, fol. 49-57^, saeculo duodecimo scriptus. Continet Augustini Enchiridion ; De fide rerum inuisibilium et Gennadii Librum siue Definitionem ecclesiasticorum Dogmatum. Paucis locis corrigitur secunda manu. Hie codex magna diligentia descriptus nulla propria uitia habet. Semel congruit cum / (2, 3) atque iterum semel cum D (2, 28), sed manus secunda feliciter correxit. N Codex Auxiensis Biliothecae Municipalis 13, fol. 56v-66, saeculi quarti decimi. Continentur Augustini Enchiridion ; De fide rerum inuisibilium ; Gennadii De diffinitionibus rectae fidei et ecclesiasticis Dogmatibus / Fulgentii Ruspensis De fide ad Petrum ; Ps.-Augustini Meditationes ; Thomae Aquinatis Tractatus De Articulis Fidei; Bonauenturae Itinerarius Mentis in deum ; Expositio Orationis dominicae secundum Augustinum. Codex mendosus nullius momenti. Manifesta autem est huius codicis congruentia cum familia £ : 5, 51 Nd ; 6, 7 Nabd ; 9, 23 Nc ; item cum k : 4, 6 NU ; 8, 11 NP ; uide praeterea 5, 32 NWXYdh ; 7, 30 NQU £ / 10, 8 NZ -tt ; 10, 30 NXYg. 0 Codex Trecensis Bibliothecae Municipalis 70, fol. I44r-I47r, saeculo tertio decimo scriptus. Continentur Augustini En¬ chiridion ; De cura pro mortuis gerenda ad Paulinum episcopum ; De VIII quaestionibus Liber ad Dulcitium ; De gratia et liber0 arbitrio ; De correptione et gratia ; Altercatio cum Maximino Ariano, Contra Maximinum ; Vigilii Thapsensis Contra Fslicianum Arianum De Vnitate trinitatis ; Augustini De omnibus haeresibus ad Quoduultdeum diaconum (54) ; Dialogus cum Orosio presbytero ; De perfedione iustitiae hominis ; De praedestinatione sanctorum ; De fide rerum inuisi¬ bilium ; Gennadii De diffinitionibus rectae fidei et ecclesiastico¬ rum Dogmatum ; Augustini De decern chordis ; De arte dialedica ; Categoriae Aristoyelis translatae a beato Augustino. Bonus codex nonnullis uerbis transpositis, quern et ad (53) Augustinus, epistula 36. (54) Codex J apud R Vander Plaetse, infra p. 263.

PRAEFATIO

XLIV

familiam 8 pertinere uariae lectiones passim demonstrant neque ulli familiae attribui posse certum est. Nam nonnisi tribus locis cum paucis tantum codicibus congruit scilicet i, 21 cum EHUYh ; 4, 11 ubi ordinem uerborum cum v immutat et 4, 29 ubi idem tacit una cum FHI. In familia k codices haud arte conectuntur quattuor Gallici, Italus unus, item Austriacus unus. Quod ad tarn diuersas patrias attinet, uide supra pag. XXXVI sq. et infra pag. LI. Attamen codices PQRSTU unius familiae esse uariae lectiones satis confirmant. Rarissime omnes uniuersi consonant : 1, 17 est addunt k H £ ; 7, 47 resurrexi BC t k e ; j, 50 dictum est et impletum nonnisi in k legitur. Inter eos autem maxime congruunt Q er R, ita ut ad unum eundemque fontem referendi esse uideantur : . Inspice enim hos locos : 2, 16 ; 2, 30 ; 4. 3 I 4. 26 ; 5, 25 ; 6, 20 ; 7, 57 ; 7, 63 ; 9, 35 ; 10, 16 ; 10, 27 ; 10, 32 : ubique uidebis familiam solam proprias lec¬ tiones praebere, quae— nam p pessima stirps est — plerumque uitiosae sunt. Confer et 4, 18 et 5, 14. Multis autem locis Q et R haud congruunt, sed discrepant. Ne tamen de unitate familiae k dubites, ratio quae est inter singulos codices proponenda uidetur : 2, 6 PQR ; 3, 6 PQ ; 7, 25 PQ £ ; 3, 19 RS ; 8, 7 BRS ; 6, 27 et 6, 42 et 7, 54 QRT / 4, 18 QRT 1 Z £ ; 9, 23 QRT ah ; 6, 34 QRST; 5, 14 QRST a ; 7, 2 QU ; 7, 30 QUN £ ; 7, 5 PU ; 8, n et 9, 2 RT / 7, 13 PR ; 6, 22 PR d ; 10, 6 PST ; 10, 22 QTh ; n, 10/n QT v ; ii, n QTD £ O v. En habes alias conguentias : 4, 2 PRS una cum E £ / 4, 41 PQST cum Vo; 5, 18 PT cum r / 6, 29 PRT cum BDKF ; 7, 13 QS cum a'bd ; 7, 25 PRSTU cum EFMO v ; 7, 56 PT cum d ; 9, 2 PT cum 0 ; 9, 23 PRSU cum JLMV. Quamquam igitur manifestum est codices inter se cohaerere, tamen nemo non uidet codicem U minus quam ceteros ad hanc familiam pertinere, nam nonnisi 7, 2 et 7, 5 et 7, 30 cum ceteris consonat, atque 2, 34 PQRST om. tegendo malitiam, quod habet U. Vnde huic codici suum locum intra familiam k dedi, ceterosque littera A indicaui Saepius consensio est inter familias k et £ et v et a. Eandem lectionem et in k et in £ inuenies hisce locis 1, 17 H k g ; 2 16 T c 0 ; 2, 21 Pc ; 4, 18 iTZ £ ; 4, 35 P £ ; 5, 14 Rc ; 5, 20 T £ o ; 5, 27 T £ o ; 6, 3 P n / 6, 22 PRd ; 6, 28 IU £ / 6, 41 Rc ; 7, 6 Pd ; 7, 13 QSabd; 7, 30 NQU£; 7, 36/37 Ub; 7, 47 IUX ph ; 7, 53 Pabd ; 7, 56 PTd ; 7, 66/69 U £ >' 8. 7 Qabd / 9A5 P i i 9> 33 / 10, 8 KP 77; 11, 5 Si. Cum v consonat k item pluribus locis quos afferam p. XLVIII. Cum a denique congruit k atque im¬ primis Thisce locis : 2,16 T c o ; 2, 32 Se ; 3,14 To ; 4, 22 T o; 4, 41 PQSTV o ; 5, 8 v Q a ; 5, 14 QRST o / 5, 18 PT T ; 5. 20 T go; 5, 27 T g o ; 6, 13 P v 0 ; 7, 76 T o ; 9, 2 PT o ; 10, 23 Pg / 10, 39 a T t. Omnibus istis locis nisus fortasse familias k, v, g, o ad unum eundemque fontem referre potueris intra

:

,

PRAEFATIO

XLV

familiam 8. Quod autem propterea non feci, quod k et cum reliquis familiis cohaerere constat, exempli gratia cum a eis locis scilicet quos pag. XXXVII attulimus. Codex Parisinus Bibliothecae Nationalis, latinus 2084, olim abbatiae Sancti Amandi in Pabula, fol. 204-207^ saeculo tertio decirno exaratus. Qui continet Augustini De natura boni; Gennadii De ecclesiasticis dogmatibus; Quoduultdei Aduersus quinque haereses ; Augustini Enchiridion ; Hugonis De spiritu et anima ; Augustini De diuersis quaestionibus ; Ps.-Augustini Sententiae (55), De praedestinatione et gratia ; Augustini De uera religione, De agone christiano ; Fulgentii Ruspensis De fide ad Petrum; Augustini Retractationes; Ambrosii Autperti De conftictu uitiorum et uirtutum ; Ps. Augustini De duodecim abusionum gradibus (57), Dialogum Quaestionum (58) / Augustini Epistulam de uidendo Deo ; fragmentum De trinitate (60) / De perfectione iustitiae hominis ; De natura et gratia ; De gratia et liber0 arbitrio ; De correptione et gratia, De quantitate animae, De fide rerum inuisibilium; Sermonem 73 / Ioannis Chrysostomi De confessione ; Au¬ gustini Soliloquia; Eadmeri Cantuariensis De S. Anselmi similitudinibus ; Anselmi Cantuariensis Meditationes et Orationes. Codex negligenter descriptus qui saepius cum £ et v consonat, cf. pag. XLIV. Codex Vindobonensis, Bibliothecae Nationalis goo (205), olim Abbatiae Carthusianae quae appellatur Portus Beatae Virginis Mariae apud Aggsbach dioceseos Vindobonensis, fol. ia-i6b, saeculo quinto decirno scriptus. Continetur farrago haec : Augustini de Fide rerum inuisibilium ; Bernardi tres homiliae super Introiuit Iesus in quoddam castellum ; Hugonis de S. Victore Super Hierarchiam ; Anonymi Aspiciebam et ecce arbor ; Hugonis de S. Victore Soliloquium ; Excerpta ex Horologio Sapientiae ; Gennadii De definitionibus rectae fidei et ecclesiasticorum Dogmatum; Petri Blessensis Tractatus super lob ; Versus De peccatis mortalibus ‘Me merito censeo’ ; Prouerbia bona et notab ilia ‘ Audite crimen non effugit’ ; Versus ‘Anglonmi regi scripsit schola tota Salerni’ ; Magister Ypocras dicit : Si quis impletus et constipatus intrauerit balneum’ ; ‘Sapetius ut uiues moneat te quod modo uides ; ‘Ad conficiendum galganum’ ; formula ad lumina acuta.

(55) (56) (57) (58) (59) (60)

Ps. Augustinus, Liber XXI Sententiarum ; cf. Clauis Patrum Latinorum 373. Ps.-Augustinus, De praedestinattone et gratia ; Clauis Patrum Latinorum 382. Clauis Patrum Latinorum 1106. Cf. supra adn. 31. Augustinus, Epistula 147. Addatur elencho A. Wilmart, in Misc. Agost., uol. II, p. 273 sqq. et W.J. Mountain, in Sacris Erudiri, 16, 1965, p. 198 sqq. (61) Cf. Tabulae codicum manuscriptorum praeter graecos et orientales in Bibliotheca Palatina Vindobonensi asseruatorum, uol. I, Vindobonae, 1864, p. 153 sq.

XLVI

R

PRAEFATIO

Codex Q multa uitia et uerba transposita habet ; nonnullis locis est congruentia cum v (5, 8 Q v o ; 5, 55 QZ ; n, 10/11 QT v), cum a (5, 8 Q v a ; 5, 39 QK r), cum f (7, 13 QSabd ; 8, 7 Q abd). Codex Cortonensts Bibliothecae Academiae Etmscae 26, fol. 107-109 saeculo quinto decimo scriptus; aliquot locos secunda manus correxit. Continentur haec : Augustini De trinitate ;

De uera religione, De diuinatione daemonum ; De disciplina Christiana ; Pelagii De uita Christiana ; Augustini De bono patientiae, De natura et origine animae ; De immortalitate animae ; De fide rerum inuisibilium ; Gennadii De ecclesiasticis dogmatibus ; Macedonii Epistulae ad Augustinum (62) ; Volusiani Epistula ad Augustinum (63) ; Marcellini Epistula ad Augustinum (64) ; Augustini De orando deo (65) ; De uidendo deo (66) ; Enchiridion ; De genesi ad litteram ; Epistulae. Uti codex Q hie quoque mendosus, item hie illic congruentia est cum familia |: 5, 14 Rc ; 6, 22 PRd ; 6, 41 Rc ; 9, 33 Ra ; cum v : 7, 33 RX ; cum a : 8, 7 BRS ; 10, 40 ubi codices a et A soli ueram lectionem praebent.

S

T

Codex Cameracensis Bibliothecae Municipalis 579 (537), olim Cathedralis Cameracensis 56, fob 25r-27r, saeculo tertio decimo exaratus. Continentur Augustini Epistulae ad Dardanum (67), De Disciplina Christiana ; Pelagii De uita Christia¬ na ; Augustini De sancta uiduitate ; De bono patientiae ; De natura et origine animae ; De fide rerum inuisibilium ; Gennadii Liber de de diffmitionibus ecclesiasticorum dogmatum ; Augusti¬ ni Enchiridion; Dialogus ad Orosium (68) ; Quoduultdei Contra quinque genera haeresum ; Fulgentii De fide ad Petrum ; Augustini De bono coniugali ; De Eleemosyna ; Ad Paulinum de uidendo Deo (69) ; Ioannis Damasceni De orthodoxa Fide ; Anselmi Opera. Hie quoque codex habet sua uitia ; nonnulla eorum eadem sunt atque in aliis codicibus : 2, 6 SZ ; 2, 32 Se ; 6, 28 KSVW / 7, 7 KSY ; 7, 59 JS ; 8, 7 BRS. Codex Parisinus Bibliothecae Nationalis, latinus jq2gq, fob 356-357G saeculo tertio decimo scriptus. Tractatum De fide primus in codice detexit H.I. Marrou (70). Continentur haec Sermones Augustini in Nouum Testamentum ; De paenitentia ;

Epistula ad Probam uiduam de orando deo ; De diuinatione daemonum ; Ps. Augustini De periculis nouissimorum temporum : ‘Interea reticendum minime est’ ; Ps. Augustini De (62) Inter epistulas s. Augustini n. 152 et 154. (63) Inter epistulas s. Augustini n. 135. (64) Inter epistulas s. Augustini n. 136. (65) Augustinus, Epistula 130. (66) Augustinus, Epistula 147. (67) Augustinus, Epistula 187. (68) Augustinus, Ad Orosium contra Priscillianistas et Origenistas. (69) Augustinus, Epistula 147. (70) Cf. H.I. Marrou, in L’Antiquite Classique, 20, 1951, p. 204.

PRAEFATIO

U

V

XLVII

assumptions Beatae Mariae Virginis ; Augustini Epistulae, Quaestiones expositae contra Paganos ; Epistulae ; Sermones ; Ps. Augustini Expositio de symbolo ; De prouerbiis Salomonis ; Caesarii Arelatensis Sermo CCVI ; Augustini De eleemosyna ; De praesentia Dei ; De sententia Iacobi Apostoli ; De sermone Domini in monte ; Epistulae ad Prosperum et Hilarium; De quantitate animae ; Contra duas haereses ; Vigilii Thapsensis Contra Felicianum Arianum de Vnitate trinitatis ; Augusti¬ ni De gratia Noui Testamenti ; De uidendo Deo ; De natura et gratia ; Ambrosiastri Quaestiones Veteris et Noui Testamenti ; Augustini De fide remm inuisibilium ; De Vtilitate credendi ; Pelagii De uita Christiana ; Augustini De patientia ; Contra Epistulam Fundamenti ; Contra Adimantum ; De nuptiis et concupiscentia ; Epistula ad Vincentium ; De natura boni con¬ tra Manichaeos ; De fide et operibus ; Ps. Augustini Hypomnesticon ; Augustini Ad inquisitiones Ianuarii ; Quaestiones expositae contra paganos ; De oratione ; Contra aduersarium legis et prophetarum ; Contra sermonem Arianorum. Codex satis bonus, quern nonnullis locis cum aliis extra familiam k consonare uidebis : 2, 16 Tc a; 3, 14 T a / 4, 22 T a ; 5, 19 DJTg ; 5, 20 T $ a ; 5, 27 T $ a / 7, 76 T o ; 10, 36 JLT ; 10, 39 a T t. Codex Parisinus Bibliothecae Nationalis, latinus 3855, fol. n8v-i2i saeculo quarto decimo scriptus. Continentur haec : Nomina XI Regionum ; Ps. Isidori Mercatoris Decretalium Collectio ; Ps.-Constantini imperatoris Edictum; Concilia et Synodi ; Hilarii Pictauiensis De synodis ; Augustini De fde rerum inuisibilium ; Gennadii Liber siue Defnitio ecclesiasticorum dogmatum ; Ps.-Augustini Dialogus Quaestionum LXV ; Augustini Aduersus haereses ; De correptione et gratia ; Ps. Hilarii Pictauiensis De Essentia Patris et Filii contra haereticos. De quo codice uide sis quae iam supra p. XLIV dixi ; locos aliquos notabiliores hie afferro : cum a congruit 7, 23 BU ; cum & : 4, 6 NU ; cum v uide pag. XLVHI ; cum £ : 6, 28 ITJ f ; 7, 66/69 U£. Codex Laudunensis Biliothecae Municipalis 128 (olim Cathedralis), fol. 2iov-2i2r, saeculo tertio decimo scriptus. Continet Augustini De Natura boni De immortalitate animae; De sym¬ bolo ; Contra aduersarium legis et prophetarum ; De cura pro mortuis gerenda; De Genesi contra Manichaeos; De uera Religione ; De perfectione iustitiae ; Contra epistulam Fun¬ damenti ; Contra Manichaeos ; Contra Arianorum perfidiam ; Librum de Natura et Origine animae ; Contra Academicos ; De ordine uniuersi ; Quoduultdei De cataclysmo ; Vigilii Thapsensis Contra Felicianum de Trinitate; Gennadii De ecclesiasticis dogmatibus ; Augustini De fde rerum inuisibi¬ lium ; Enchiridion ; Anselmi Cantuariensis Monologion; De incarnatione Verbi ; De grammatico ; Cur deus homo. Neque

PRAEFAT10

XLVIII

v

hie codex ad certam familiam adiungi potest, quamquam eum ad 8 pertinere certum est. Tamen familiae v proximus est uti his locis demonstratur : 3, 16 VZ ; 6, 28 KSVW ; 9, 14 UVX, et praeterea 7, 37 (bis) ; 7, 50 ; 7, 53. Singulis locis est aliqua congruentia cum £ (6, 35 HV), et # (10, 1 KV ; cf. 6, 28 KSVW). Familia v quae nunc sequitur, Brittanica est, artius inter se conexa, nam uno ex fonte, Gallico scilicet codice, deriuata esse uidetur. In qua familia illud est maximum quod saepe ordo uerborum immutatur : 1, 4/5 ; 1, 13/14 ; 2, 1 ; 2, 3 ; 2, 9 ; 2, 15 (cum g) ; 2, 19 (item cum g) ; 2, 23 ; 2, 26 ; 2, 29 ; 3, 4/5 I 3, 17/18 : 4- n (cum 0) ; 4, 27 ; 4, 45 ; 5, 14; 5, 32 ; 5, 39. Hucusque nescio quis ordinem mutauisse uidetur, nam praeter istos locos nonnisi 11, 14 ordo mutatur. Deinde notatu dignum est, quod haec familia de industria et consulto ipsas lectiones corrigit ut melior textus efheiatur, quod item nonnisi in primis quinque capitulis factum est, his scilicet locis : 3, 2 probasti] expertus es ; 3, 9 optari ; 3, 13 non ; 4, 6 recipi ; 4, 13 credent ; 4, 26 putamus] credimus ; 4, 38 et ; 5, 12 atque ; 5, 20 esse ; 5, 31 sic dictum ; 5, 39 rursus deo ; 5, 44 unxit ; 5, 54/55 abintus cum Vulgata. Postremo huic familiae propria sunt nonnulla uitia et omissiones ; 1, 15 ; 2, 33 ; 3, 1 ; 4, 8 ; 4, 9 ; 4, 28/29 ; 4, 33 ; 5, 18 ; 5, 35.; 5. 40/41 ; 6, 10 ; 6, 19 ; 6, 41 ; 7, 45 ; 10, 30 ; 10, 35/36. Britannica familia ideo maioris momenti est quod saepe cum ceteris familiis, atque etiam cum a (uide pag. XXXVII) congruit. Cum a consonat 2, 15 v g ; 2, 19 v g ; 3, 19 DWYZ r ; 5, 8 Q v a / 5, 29 v a ; 5, 33 Wg / 5, 39 v g / 6, 13 P v a / 8, 7 WXYcfg ; 10, 30 NXYg ; cum k atque imprimis cum p et U his locis : 4, 28/29 U v / 5, 8 Q v a ; 6, 13 P v a ; 11, 10/n Q Tv; 1, 21 EHOUYh ; 2, 6 SZ; 4,18 t $ TZ ; 4, 23 PWYZ;

UY ; 5, 55 QZ ; 5, 61 UW ; 7, 7 KSY ; 7, 33 RX ; 7, 47 IUX ph ; 8, 3 a RWZ ; 8, 9 PX ; 9, 14 UVX ; cum O' atque im¬ primis cum ihis locis : 2, 35 JL v ; 4,18 ip TZ | / 5, 32 NWXY dh / 6, 28 KSVW / 7, 7 KSY ; 8,15 a JKZd ; 10, 8 NZ n ; cum 5, 53

£ atque imprimis cum 4 hie : 2, 29 GZ : 4, 22 4 r ; 7, 47 JI/X 8, 4 7JFY; de congruentia cum a uide supra pag. XXXVII; de congruentia cum V uide supra ; cum £ denique haec familia congruit 4, 18 TZ c p £ ; 5, 32 NWXYdh ; 6, 39

ph;

Xdh ;

7, 47

IUX ph ;

8, 7

WXYcfg

; 8, 15 a

JKZd ;

10, 8

NZ

77. Intra ipsam familiam v saepius consonat TP cum Y : 3, 19 ; 4, 23 (bis) ; 4, 43 ; 8, 4 ; 7, 33 1YYZ ; 4, 13 ; 5, 32 ; 8, 7 WXY ; At 8, 3 IYZ ; 2, 28 ; 10, 38 XY ; 8, 9 XZ / uide uideas familiam v in certas stirpes diuidi non posse. Nunc ipsos codices inspiciamus. W Codex Cantabrigiensis, Corpus Christi 34, ohm Cathadralis Nortwicensis, pars 29 (27), saeculo XIII-XIV scriptus. 'Continentur Anselmi De aeterna beatitudine, De libero arbitrio,

PRAEFATIO

X

Y

XLIX

De incarnatione Domini, Cur deus homo, De peccato originali ; Augustini De doctrina Christiana ; Ps.-Augustini De paenitentia ; Anselmi De concordia praedestinationis, De processione spiritus sancti ; Senecae Epistulae ad Lucillium / Anselmi De fide Christiana ; Meditationes, Proslogium, De summa ueritate ; Augustini De boni coniugii ; De sancta uirginitate ; De uera religione ; De sermone Domini in monte ; De symbolo (71) ; De uita beata ; De duabus animabus ; De fide rerum inuisibilium ; Vita Augustini (72) ; Augustini Epistula (73) ; Tuliani Toletani Prognosticon ; Hugonis de S. Victore De archa Noe ; Anselmi Homiliae super Intrauit Iesus in quoddam castellum ; Hildeberti Expositio Missae ; Bemardi De gratia et libero arbitrio; Augustini Confessiones. Inter Britannicos codices praestantissimus, cuius lectiones notabiliores iam supra pag. XLViri memoraui. Codex Cantabrigiensis Collegii quod Gonville et Gaius appellatur 69, fol. 48-55, saeculo quinto decimo scriptus. Continentur Hugonis de S. Victore De claustro animae ; Augustini Contra Manichaeos de duabus animabus ; Quoduultdei Sermo ad Populum in die Parasceues (74) ; De quinque haeresibus ; Bedae Expositio symboli contra Iudaeos, Paganos et Arianos haereticos ; Sermo de muliere jorti (75) / Augustini De fide rerum inuisibilium ; Ps.-Augustini De singularitate clericorum ; Augustini De gratia noui testamanti (76) / De octo Dulcitii quaestionibus ; Ps.-Augustini Quorundam Capitulorum sibi imputatorum catholica confutatio (77) ; Contra Pelagianos de praedestinatione (78) / Augustini De duabus animabus ; Epistulae quas praemittit libro De haeresibus ; De haeresibus ; Ps.-Augustini De uirtute psalmorum (79) / Augustini Contra Academicos ; De or dine ad Zenobium ; De moribus ecclesiae catholicae, De moribus Manichaeorum; Contra epistulam Fundamenti Manichaeorum / Ambrosiastri Quaestiones Veteris et nouae legis. Codex mendosus, de quo uide supra pag. XLVIII. Codex Dunelmensis, Bibliothecae Cathedralis B II 20, fol. 74V-77T, saeculo quarto decimo exaratus. Inter opera Augusti(71) Sermo 9 e Sermotium LXX V Collectione Ps.-Eitsebii Emesetii {Gallicani) - ed. Kirchenhistorische Anecdota, uol. I, Christiania, 1883, p. 315 sqq. : codice Cantabrigensi non usus est. (72) Cf. Bibliotheca Hagiographica Eatina, uol. I, Bruxellis, 1898/99, p. 126, n. 789. (73) Augustinus, Epistula 228. (74) Quoduultdeus, Sermo 11, de tempore barbarico. (75) Clauis Patrum Eatinorum 13 51°. (76) Augustinus, Epistula 140. (77) Prosper Aquitanus, Pro Augustino responsiones ad capitida obiectionum Vincentiorum ; Clauis Patrum Eatinorum 521. (78) Ps.-Augustinus, Hypomnesticon, cap. VI. XLV. (79) Incipit : Canticum psalmorum ; cf. Remigius Autissiod., Enarrationes in Psalmos, Praeambula - PL 131, 142. C. Caspari,

4

XL VI

L

PRAEFATIO

ni legitur De fide rerum inuisibilium post librum sextum De Musica, ante librum De symbolo. Alia eiusdem opera sequuntur, deinde Ciceronis, Senecae nonnulla, turn Prouerbia. Hoc de codice, meliore quam X, peiore quam W, iam supra pag. XLVIII nonnulla memoraui. Codex Cantabrigiensis, Corpus Christi 154, olirn monasterii 5, Augustini Cantuariensis, fol. 142-146, saeculo quarto decimo scriptus. Post opera nonnulla Anselmi hoc in codice sequuntur Augustini De duabus animabus ; Ps. Augustini De symbolo (80) / Augustini De fide rerum inuisibilium ; Ps. Au¬ gustini De uera et falsa paemtentia (81) ; De decern legis praeceptis et totidem plagis Aegypti (82) / Anselmi Ad sororem uirginem De ortu, progressu et occasu Domini saluatons ; Ps.Augustini De quattuor uirtutibus sanctae cantatis (83) ; De muliere forti (84) ; De mirabilibus sacrae scripturae (8S) ; De duodecim abusiuis (86) ; De laude caritatis (87) ; De uita beata ; De timore Domini (8S) / Gennadii De distinctionibus ecdesiasticoram dogmatum ; Fulgentii Ruspensis De fide ad Petrum ; Ps.-Augustini De igne purgatorio (89) / Sermo de assumptione beatae Mariae (90) / Sermo quare homo factus est ad imaginem et similitudinem dei (91) / Paulini Aquileiensis Liber exhortationis ad Comitem quendam amicum sibi ; Augustini De spiritu et littera ; De baptismo paruulorum; Quoduultdei Contra quinque haereses ; Augustini De unico baptismo ; Anselmi De occupatione bona ; De beatitudine caelestis patriae et De septem bonis quae ad corpus et septem quae ad animam pertinent ; Augustini De cura pro mortuis gerenda ; De doctrina christianorum / iHuius codicis satis boni notabiliora iam supra pag. XLVIII memoraui. Sequitur nunc familia Itala, cuius codices artius inter se coniuncti sunt, quod multis locis demonstrari potest : 2, 25 ; 2, 31 ; 2, 32 ; 2, 34 ; 4, 18 ; 4, 34 ; 4, 44 ; 5, 23 ; 5, 28 ; 5, 44 ; 6, 10 ; 6, 30 ; 6, 30/31 ; 6, 34 ; 6, 35 ; 6, 41 ; 7, 41 ; 7, 42 ; 7, 58 ; 7, 69 ; 8, 4 ; 9, 7 ; 9, 15 ; 9, 27 (bis) ; 9, 33 ; 10, 2 ; 10, 3 ; 10, 7 ; 10, 9 ; 10, 9/10 ; 10, 14 ; 10, 15 ; 10, 33 ; 10, 36 ; 10, 37. Qui loci semper fere falsas lectiones praebent ut haec familia omnium pessima dicenda sit. Italam familiam ante omnes (80) Cf. supra adn. 71. (81) Cf. Clauis Patrum Patinorum 386°. (82) Caesarius Arelat., Sermo 100 (= Ps.-Augustinus, Sermo 21) (83) Ps.-Augustinus, Sermo 106 ; cf. supra adn. 24. (84) Clauis Patrum Patinorum 1351 ; Post tractatum De muliere forti sequitur Ps.-Fulgentii, Sermo 9, de muliere in adulterio deprehensa (PL 65, 868 sq.). (85) Auctore “Augustino Hibernico” ; cf. Clauis Patrum Patinorum 1123. (86) Clauis Patrum Patinorum 1106. (87) Augustinus, Sermo 350. (88) Augustinus, Sermo 347. (89) PL 40, 941 sqq. ; cf. P. Glorieux, Pour revaloriser Migne, Lille, 1952, p. 28. (90) PL 40, 1141, sqq. ; cf. H. Barre, in Etudes Maria/es, VI, 1950, p. 80 sqq. (91) PL 40, 1213 sq. ; PL 100, 565 ; PL 161, 967.

PRAEFATIO

LI

cum k atque imprimis cum codice P consonare iam supra pag. XLIV demonstrauimus. Itaque exemplar aliquod, quod fons fuit familiae £, ante saeculum tertium decimum e Gallia in Italiam migrauit, unde codices Vaticani Asisinatesque desc.ripti sunt ; cf. et pag. XXXVII. Quominus autem familia k et £ in stemmate compulemus, impedit quod £ et cum aliis familiis propinqua cognatione coniunctus est ; est enim et familiae a proxima, uti loci pag. XXXVII laudati demonstrant. Ceterum certa est quoque cognatio quaedam cum familia a : 2, 16 Tc cr ; 4> 38 Ida ; 5, 20 T £ a ; 5, 27 T £ a ; 7, 59 £ g ; 8, 7 WXY cfg / 8, 13 a c a ; 10, 30 NXYg. Cum familia imprimis cum 6 et N : 2, 30 et 2, 31 JL p ; 4,18 1 (f> TZ £ ; 4,19 / £ / 5, 32 NWXYdh ; 5, 51 Nd ; 6, 7 Nabd ; 7, 30 NQU £ ; 8, 15 a JKZd ; 9, 23 Nc ; 10, 8 NZ 77 / 10, 8 KP 77 / 10, 44 LM p. Nexum quendam extitisse cum familia v iam uidimus pag. XL VIII. Nonnullis quoque locis easdem lectiones inuenies atque in £ : 4, 9 Ic ; 4, 38 £ d a ; 6, 28 IU £ / 7, 47 IUX ah. Postremo duobus locis £ cum codice D congruit : 3, 21 Dp; 10, 34 a Dc £cf. pag. XXXVIII)

a

Inter ftessimos codex Asisinas Bibliothecae Communalis 8j fol. 97r-98v, optimus est, scriptus saeculo tertio decimo. Continet Augustini De libero arbitrio De uera religione ; De

agone christiano ; De perfectione iustitiae ; De natura et gratia ; De gratia et libero arbitrio ; De correptione et gratia ; De praedestinatione sanctorum ; De bono perseuerantiae; Fulgentii Epistulam ; Augustini Enchiridion / Soliloquia ; Super Genesim contra Manichaeos ; De uita beata ; De patientia ; De diuinatione daemonum ; Ad Valerium ; De fide rerum inuisibilium ; De disciplina Christiana ; Contra perpdiam Arianorum ; De magistro ; De musica ; Contra lulianum ; Contra Donatistas ; De baptismo paruulorum ; Fulgentii De fide ad Petrum ; Augustini de Vnico Baptismo ; De mendacio; De agone christiano ; De spiritu et littera ; De uera innocentia ; Contra Maximinum ; Ps. Augustini Collatio cum Pascentio Ariano ; Augustini De duabus animabus. Codex a nonnullis locis cum b et cum bd congruit, attamen b et c et d intra familiam £ pars 77

b

sui generis est : 77 / quod his locis demonstratur : 3, 7 ; 3, 13 ; 4, 5 ; 4, 28/29 : 5- 3 ; 5.12 ; 5,19 ; 5, 23/24 ; 5, 46 ; 5, 49 ; 5, 59 ; 6, 3 ; 6, 4 ; 6,13 ; 6, 29 : 7, 24/25 ; 7, 28 ; 7, 59 ; 9, 6 ; 9,10 (bis); 9, 33 ; 9, 35 ; 10, 8(bis), et intra istam partem codices c et d suum locum habent, quarn stirpem p appellauimus, uide 2, 30 ; 3, 21 ; 4- 24 ; 4. 32/33 ; 5, 7 ; 5- 8 ; 5, 15 ; 5, 21 ; 5, 46 ; 5, 49 ; 5, 60 ; 6, 6 ; 7, 47 ; 9, r ; 9, 32 ; _io, 41; 10, 44 ; n, 18. Quam p nullos codices stupidiores inuenies. De afhnitate quae est inter £ et reliquas familias uide locos quos supra passim enumerauimus.

Codex Vaticanus Bibliothecae Apostolicae, latinus 10664, fol. 237v-240. In folio 3i9r legitur : Explicit liber sancti Au¬

gustini De libero arbitrio anno Domini millesimo ducentesimo

LII

c

d

' 9. 24/25 ; 9, 34 ; 10, 4 ; 10, 25 ; 11, 8 ; n, 16. Familiam k saepissime cum cr congruere iam diximus pag. XLIV ; familiam v pag. XLV1II. Cum r] 10, 8; cum £ uide pag. LI; cf. praeterea pag. XLI; XLII; XLVI. Grauius est autem quod a aliquot locis eandem lectionem praebet atquea quos pag. XXXVenumerauimus. Itaquefamiliaaantiquioribus par aut melior putanda est. Reuera interdum sola cum a ueram lectionem seruauit (7, 55 ; 8, 13 ; 10, 38) ; igitur mirandum non est eandem o aliis quoque locis, ubi textus familiae a periit, solam ueritatem seruauisse (3, 15), (92) PL 42, 1175 sqq. ; excerptum ex Origenis Peri Archon.

(93) PL 42,1199 sqq(94) Cyprianus, De dominica oratione. (95) CSEL 3, 3, p. 173 sqq. (96) Excerptum ex Dpistula 238 s. Augustini. (97) PL 4°, 1147-1158(98) PL 40, 1091-1106.

PRAEFATIO

LIII

aut solum istius familiae praestantissimum codicem g (n, 3 ; cf. 5, 4 gh). Intra enim ipsam familiam alias lectiones praebet g, alias e et / quos littera r indicauimus ; uide enim hos locos 1,17; 2, 5 ; 3, 1 ; 3. 5 ; 3> 16 ; 3, 17/18 ; 3, 19 ; 4, 19 ; 4, 28 ; 4, 30 ; 4, 43 ! 5. 4 ; 5. 17/20 ; 5, 18 ; 5, 30 ; 5, 33 ; 5, 36 ; 5, 39 I 5> 59 ; 6, 24/25 ; 6, 40 ; 7, 2 ; 7, 33 ; 7, 44 ; 7, 53 ; 7, 54 ; 7, 59 ; 8, 4 ; 8, 13 (ter) ; 8, 19 ; 9, 5 ; 9, 8 ; 9, 10 (bis) ; 9, 20 ; 9, 34 ; 10, 23 ; io, 31 ; io, 38 ; 10, 39 ; 11, 3 ; 11, 5. Raro tantum codices e et g congruunt, e.g. 4, 9. Codex Vaticanus Bibliothecae Apostolicae latinus 469, fol. 46-50, saeculo quinto decimo scriptus ; continet Augustini De continentia ; De patientia ; Sermones; De fide rerum inuisibilium; Ps. Augustini De praedestinatione et gratia. Neque e neque /, de quo statim, propriis uitiis insignes sunt. Codex Vaticanus Bibliothecae Apostolicae 447, fol. 1-8, saeculo quinto decimo scriptus. Idem fere continet ac praecedens, scilicet Augustini Tractatum de fide rerum inuisibilium ; Ps. Augustini De praedestinatione et gratia ; Augustini Tractatum aduersus ludaeos (") ; De continentia ; De patientia ; Ser¬ mones. Codex Noui Castelli Bibliothecae Municipalis 3 (T 3), papyraceus. fol. 2-7, saeculo quinto decimo scriptus. Continentur Augustini et Ps. Augustini De fide rerum inuisibi¬ lium ; De incarnatione uerbi (10°) ; De continentia ; De pa¬ tientia ; De paenitentia (101) ; De amore Dei (102) / De quattuor uirtutibus caritatis (103) / Sermones ; De magistro / Soliloquiorum libri duo ; Contra Cresconium / Gennadii De ecclesiasticis dogmatibus. De congruentia inter a et v uide pag. XLVI ; inter a et | pag. LI. Notabiles sunt praeterea loci hi : 5, 19 DJTg ; 7, 2 Kgh. Mense Septembri anni millesimi sescentesimi septuagesimi quinti frater Philibertus Berbis, prior abbatiae beatae Mariae de Regalimonte, uarias lectiones e codice hodie deperdito eiusdem abbatiae adnotauit ad usum Maurinorum; quae adnotationes seruantur in ms. Latino Bibliothecae Nationalis Parisiensis 11652, fol. 337-338. (104) Ceterum Maurini his uariis lectionibus usi non sunt. Neque cum codicibus familiae a neque cum D codex de Regali monte congruit. At contra a codicibus familiae S haud abhorret : uide 2, 25 ; 2, 35 ; 3, 6 ; 3, 7 ; 3, 9 ; 4, 5 ; 5, 32 ; 7> 2(99) PL 42, 51-64. (100) Augustinus, Aduersus ludaeos - PL 42, 51-64. (101) Augustinus, Sermo 351 ; cf. Clauis Patrum Patinorum 284°. (102) Augustinus, Sermo 344. (103) Ps.-Augustinus, Sermo 106 ; cf. adn. 24. (104) Cf. R. Kukula, Die Maurinerausgabe des Augustinus, III, ii, in Sit-^imgsberichte der Kais. Akad. der Wissensch. in Wien. Philos.-Hist. Klasse, Band 138, Wien,. 1898, p. 63.

LIV

PRAEFATIO

Item est congruentia quaedam cum g : uide 5, 4 ; 5, 36 ; 7, 2 ; 8, 19 ; 9, 5/6 ; 9, 10. Sunt autem alii loci, ubi h et a & et a g discrepat ; unde eum intra familiam 8 a ceteris separaui. Propter sororem McDonald (los) moneo neque codicem Lipsiensem 226 neque 266 continere Augustini De fide rerum inuisibilium ; 226 enim continet epistulas Hieronymi, 266, fol. 74-78, Gennadii librum de ecclesiasticis dogmatibus (106). Codex Turonicus (Tours, Bibliotheque Municipale) 247, saec. XIII, continet in fol. 222 excerptum ex De fide rerum inuisibilium, quod est nullius momenti. II. De Editionibus m

Ioannes Amerbach primus De fide rerum invisibilium edidit in decimo uolumine Aurelii Augustini Operum, Basileae MDVI (107). Quamquam de codicibus quibus usus est, tacet, tamen uariis lectionibus inspectis constat eum tres saltern codices manu scriptos ad textum constituendum adhibuisse, qui omnes erant posterioris aetatis. Attamen cum ex eorum numero fuerit codex g, de quo supra iam disputauimus quique antiquioribus magis fide dignus est, ei contigit ut textum satis bonum praebere posset. Quod Amerbach codice g usus est, hisce locis demonstrari potest, quibus Amerbach nonnisi cum isto codice consonat : 5, 17/20 ubi sequitur g, sed alio ex codice addidit uerba me promittebat per omnes gentes. 8, 13 de piorum. 9, 5 cernimus. 10, 38 praedixerant. 11, 3 tanto ante. Hue accedunt alii loci ubi Amerbach congruit cum codicibus g et h solis, h autem certe non adhibuit (108) : 5, 4 interim. 5, 36 afferentem. 8, 19 arbitrentur. 9, 10 iustoque. 11, 5 catholica ecclesia. Sunt item et alii loci ubi Amerbach consonat cum tota familia a, cuius g unus est : 5, 38 etsi. 6, 15 qua. 6, 36 manifeste. .6, 38/39 credimus ... videmus cum u et h. 7, 11 nomine Christi. 10, 4 uide¬ mits. 10, 25 succreuit. 11, 16 ne. Istis locis rursus alii adiungi possunt : 7, 55 tamen cum a et a. 9, 31 intelligant cum a et D et a. 10, 38 prophetae cum a et a. Codices a et D cum haud nouerit, manifestum est Amerbachium istis locis a secutum esse, id est g. Unus autem locus difficultatem praebet : 5, 23/24 omittit Amerbach nonnulla uerba cum tt et / ; familiae 77 notitiam (105) Saint Augustine’s De Fide rerum quae non uidentur, Washington, 1950, p. I, adn. I (Patristic Studies 84). (106) Cf. Katalog der lateiniscben und deutschen Handschriften der Universitatsbibliothek ?u Leipzig, I, i, Leipzig, 1926, p. 378. (107) Cf. J. De Ghellinck, Patristique et Moyen Age, uol. II, Bruxelles-Paris, 1961, p. 371 sqq. ; M.F. McDonald, op. cit., p. 21 sq. (108) Nusquam enim Amerbach consonat cum codice h solo nisi 10, 9 : exspoliatum, quod autem coniectura scripsisse uidetur. secundum codicem Q.

Q

;aec

vm IX X XI XII XIII XIV XV

CONSPECTVS SIGLORVM

( A

Koln, Dombibliothek 76, saec. VIII ex.

( B

Vaticano, Bibl. Apost. Reg. lat. 318, s. IX/X

C

Monte Cassino, Archivio 170, s. XI/XII

D

Rouen, Bibl. Munic. 472, s. XI (Gemmeticensis Maurinorum)

E ( F ) G

Paris, Bibl. Mazarine 635, s. XIII

) H

Brugge. Stadsbibl. 112, s. XIV

' I

Brussel, Kon. Bibl. 1116, a. 1277

f J

Paris, Arsenal 244, s. XII

I K

Troyes, Bibl. Munic. 860, s. XIII

I L

Paris, Bibl. Nat. lat. 14856, s. XII

^ M

Paris, Bibl. Nat. lat. 14855, s. XII

N

Auch, Bibl. Munic. 13, s. XIV

O

Troyes, Bibl. munic. 70, s. XIII

P

Paris, Bibl. Nat. lat. 2084, s. XIII (Louaniensium cod.)

• j2 1 R

Wien, Nationalbibliothek 900, s. XV Cortona, Bibl. Acad. Etrusca 26, s. XV

S

Cambrai, Bibl. Munic. 579, s. XIII

T

Paris, Bibl. Nat. lat. 15294, s. XIII (Sorbonicus Maurinorum; Amerbachii cod. ?)

U

Paris, Bibl. Nat. lat. 3855, s. XIV

V

Laon, Bibl. Munic. 128, s. XIII

■ W

Cambridge, Corpus Christi College 34, s. XIII/XIV \

X

Cambridge, Gonville and Caius College 69, s. XV

f Amerbachii et Eras-

Y

Durham, Cathedral Library B II 20, s. XIV

1 mi ( ?) unus '

Z

Cambridge, Corpus Christi College 154, s. XIV

a

Assisi, Bibl. Comm. 87, s. XIII

b

Vaticano, Bibl. Apost. lat. 10664, a- 1215

c

Assisi, Bibl. Comm. 318, s. XIV

d

Vaticano, Urbinas lat. 84, s. XV (Lovaniensium cod.)

e

edd.

Troyes, Bibl. Munic. 40, s. XII Saint Omer, Bibl. Munic. 85, s. XIII

Vaticano, Bibl. Apost. lat. 469, s. XV

f

Vaticano, Bibl. Apost. lat. 447, s. XV (Vaticanus Maurinorum)

g

Neufchateau, Bibl. Munic. 3, s. XV (codex Amerbachii)

b

Paris, Bibl. Nat. lat. 11652, a. 1675 (codex Louaniensium)

Am

editio princeps Amerbachii

Er

editio Erasmi

Eon

editio Louaniensium

fi.

editio Maurinorum

m1

manus prima

m-

manus secunda

rell.

reliqui

y

omnes codd. praeter a

8

omnes codd. praeter a et D

litterae graecae consensum indicant codicum signo { indusorum

PRAEFAT10

LV

non habuit, unde putaueris eum codicem / secutum esse, qui item unus e familia a est. Vide et 9, 5/6 laborioso cum / et g et h ; unde fortasse intellexeris eum non ipsum g, sed alium deperditum eiusdem familiae secutum esse. Notatu dignum est omnes locos laudatos nonnisi in posteriore parte operis, inde scilicet a capitulo quinto, legi. Idem uidebimus in editione Louaniensium, ubi codicem h adhibent. Quod ex eo explanari potest quod editores, opere iam procedente, nouum codicem acceperunt, unde ad extrema modo capitula lectiones acceperunt. Praeter g Amerbach usus est nescio quo codice qui est familiae A, et fortasse fuit T / uide enim locos hos : 2, 34 omittit tegendo malitiam cum A. 5, 32 concipiet in utero cum T. 6, 37 nobis cum T et h. 9, 22 prohibentur T, unde Amerbach coniectura uidetur scripsisse prohibeantur. 9, 23 facta cum et T et a (!) et h. 10, 22 atque cum Q et T et h. 10, 39 tacuerunt cum a (quam familiam non nouit) et T et r (!). Attamen certum non est, nam est et congruentia quaedam imprimis cum Q et R, qui eiusdem, familiae A sunt : 5, 14 quae non uidistis cum QRST et a (!). 6, 41 nobis cum R et c ; ibidem effectus cum R. 9, 23 iam laudaui. 10, 9 cf. adn. (108). 10, 27 non omittit cum Q et R. Vide praeterea 6, 29 generationem cum PRT (qui eiusdem familiae A sunt) et aliis quos Amerbach non adhibuit. 9, 23 nec sic cum PRS aliisque. 11, 11 extranearum cum PRS et o (!) et aliis. Certum igitur non est Amerbachium codicem T adhibuisse, sed congruentia cum A manifesta uidetur. Postremo sunt loci nonnulli quibus apud Amerbachium idem legitur ac in codicibus familiae Britannicae v : 3, 20 uidemus cum Z. 4, 33 haec cum X. 5, 34 dubitatis cum Z. 9, 14 dixit cum X et aliis. Quae lectiones fortasse ad exemplar antiquius istius familiae descriptae sunt. Ceterum habes alias lectiones quae aut ex g aut ex A aut ex v sumptae esse possunt: 5, 59 domine cum R et X et a et aliis. 5, 60 generationem cum PT et WYZ et a et aliis. 6, 28 domine cum S et W aliisque. 7, 53 aspicitis cum WX et a et aliis. Difficultatem praebet 9, 29 ubi Amerbach cum G solo in omittit. Alibi autem nulla est congruentia cum hoc codice ; quam ob rem hoc casu euenisse puto, nisi putes Amerbachium istam lectionem ex alio codice deperdito sumpsisse, quod propterea uerum esse potest quod XXVIII locis lectionem praebet nullo'codice corroboratam. Er Anno MDXXVIII Desiderius Erasmus libellum nostrum edidit apud Frobenium in quarto tomo Omnium Operum Divi Aurelii Augustini, p. 695-700 (109). Amerbachio auctore tex(109) Cf. J. de Ghellinck, op. citp. 378 sqq. ; M.F. McDonald, op. cit.y p. 22 sq.

LVI

PRAEFATIO

turn suum constituit; saepissime enim, nullo codice quantum scimus fulciente, eum secutus est, etiam eis locis ubi textus manifeste deprauatus erat : i, 5 ; 1, 7 ; 2, 6 ; 2, 24 ; 2, 32 ; 3, 7 : 3. 9 i 3. 12 ; 3, 15 ; 3, 18 ; 4, 1 ; 4, 5 ; 4, 8 ; 4, 10 ; 4, 13 ; 4, 21 ; 4, 28 ; 5, 14 ; 5, 49 : 5, 5° ; 6, 4 (bis) ; 6, 9 ; 6, 19 ; 7, 33 ; 7) 5° ; 7, 53 ; 7, 76 ; 8, 12. Quamquam igitur non sine socordia textum edidit, tamen eo excusandus est quod bonos codices non habebat. Paucis locis lectionem praebet quae neque apud Amerbachium neque in nostris codicibus reperitur : 1, 11 ; 2, 3 ; 3,11 ; 4, 22 ; 5, 46 ; 5, 57 ; 7, 53. Tribus tantum locis lectio Erasmiana et ab Amerbachio differt et codicibus nostris affirmatur : 2, 6 uideretur Erasmus cum PQR (neque P neque Q habuit, uide 4, 39 et 10, 22). 4, 22 beneuolentia cum FGH et v. 10, 38 ante cum a et T7. Bis igitur consonat cum familia Britannica v. Quae cum praebeat libellum nostrum inter spuria et pseudepigraphica, nemo miretur eum, cum exemplar huius familiae in manibus haberet, negasse De fide rerum inuisibiliwn ad Augustinum auctorem referri posse. At fateor indicia tenuiora esse quam ut certum aliquid concludi possit. Lou Anno MDLXXVII De fide rerum inuisibilium apud Plantinum editur per theologos Louanienses in quarto tomo 5, Aurelii Augustini Operum inter Augustino falso inscripta p. 86-88 (110). Hunc tomum curauit Embertus Eueraerts, sed de codicibus suis tacet. Attamen e uariis lectionibus indagare possumus, quibus manuscriptis Louanienses usi sint. Saepius autem sequuntur editores priores nullo codice quoad scimus nisos. Aliis uero locis primi lectionem praebent quae neque apud priores editores neque in codicibus nostris reperitur : 1, 17 ; 1, 20 ; 2, 12 ; 2, 21 ; 3, 3 ; 4, 13 ; 4, 24 ; 5, 42 ; 5, 56 ; 6, 3 : 6, 33 ; 6, 34 >' 7> 35 I 7> 65 ; I0> 25 ; 10, 34. Unde patet — quod iam sciebamus — eos plures nouos codices adhibuisse. Inter quos manifestus est codex Regalis Montis hodie deperditus, e quo Maurini postea uarias lectiones conscripserunt (m). Inde enim a capite quinto — quod aut forte aut socor¬ dia editorum factum esse uidetur(112)— praebent Louanienses lectiones quae nonnisi in h inueniuntur : 5, 43 quia. 6, 20 loquitur. 6, 25 omittitur sibi. 7, 37/38 plura uerba omittuntur. 7, 61 intelligente. 8, 8/9 iterum plura uerba omittuntur. 10, 6 et ueternosissima. 10, 23 atque. 11, 6 non certiores. Adde 5, 30 debuisse cum h et G, at G Louanienses non inspexerunt. 11, 5 ecclesia cum g et h et Amerbachio. Cum g non habuerint, aut Amerbachium aut h secuti sunt ; uide etiam 5, 4 et 5, 36.

(no) Cf. J. de Ghellinck, op. cit., p. 392 sqq. ; M.F. McDonald, op. cit., p. 23 sq. (in) Vide supra, p. LIII. (112) Vide supra, p. LV.

PRAEFATIO

p,

LVII

Praeter h Louanienses usi esse uidentur codice d (113) : 6, 12 agnoscis fliam quae memorabilis lectio nonnisi apud Loua¬ nienses et in d inuenitur. Eodem modo 6, 41 affectibus. Adde 6, 39 ubi Louanienses omittunt quae cum X et d et h ; cum X non adhibuerint, usi sunt igitur aut d aut h. 6, 28 legunt Louanienses subiectum cum IU £. At cum eorum textus nulla propinquitate cum I (114) et U coniunctus sit, sumpserunt hanc lectionem ex f, id est ex d. Sunt praeterea plures loci ubi Louanienses simul et familiam p (id est d) et priores editores secuti sunt; ex utris autem deprompserint lectiones suas, hodie discerni nequit. Est etiam cognatio quaedam inter Louanienses et familiam A, imprimis cum codice P, quern olim fuisse abbatiae S. Amandi supra iam memorauimus et hac ex abbatia ipsa Louanienses plurimos codices descripsisse constat (115) : 2, 6 uideretur Louanienses cum PQR et Erasmo. 2, 32 si non ... ilia cum P. 4, 23 quod cum P et WYZ, at WYZ usi non sunt. 7, 43 continuo subdidit Louanienses aut ex P aut ex d receperunt. Sed interdum consonant Louanienses cum T : 2, 16 amicabili cum Tc a. 5, 32 concipiet in utero cum T et prioribus editoribus. 6, 37 nobis ex T aut h sumpsisse uidentur. 10, 22 atque cum QTh et Amerbachio. Vide praeterea 5, 14 ; 5, 60 ; 7, 59. Priores editores longe praecedunt monachi ordinis S. Bene¬ dict e congregatione S. Mauri qui De fide rerum quae non uiden¬ tur ediderunt in sexto uolumine 5. Aurelii Augustini Hipponensis episcopi operum omnium, Parisiis MDCLXXXV, p. 103-110, a Migne in tomo XL Patrologiae Latinae, p. 171 sqq. repetitum (116). Ipsi Maurini dicunt, quibus codicibus nisi textum constituerint : duobus Sorbonicis, uno Vaticano et item uno Gemmeticensi. Gemmeticensis est noster D bibliothecae publicae Rotomagensis 472, antiquitate et fide conspicuus. Gemmeticensis idem esse ac noster D hisce locis demonstratur : 2, 23 nonnisi apud Maurinos et in D usro. 3, 9 est coniectura Maurinorum secundum D. 3, 16 credimus. 4, 24 ista. 5, 6 etiam sic enim. 6, 30 in qua a D Maurini (a non nouerunt). 9, 26 ubique a D Maurini. 10, 10/12 discipulis eius quos ... annuntiantibus. 11, 17 non poenam sed uitam legitur secundum Maurinos in nonnullis codicibus, at D solus hanc lectionem praebet. Sunt et alii loci ubi Maurini D secuti sunt,

(113) Quamquam'Louanienses Belgicos fere codices adhibuerunt,tamen mirum non est eos Vaticano quoque usos esse, nam Johannes Grauius Romae pro eis codices descripsit; cf. J. de Ghellinck, op. cit., p. 394. (114) Recte mireris Louanienses hoc codice usos non esse, quippe qui originem ducat e monasterio Camberonensi (uide supra, p. XXXIX),ex quo monasterio plu¬ rimos codices poposcerunt; cf. J. de Ghellinck, op. cit., p. 398. (115) Cf. J. de Ghellinck, op. cit., p. 398. (n6)Cf. J. de Ghellinck, op. cit., p. 412 sqq.; F.M. McDonald, op. cit., p. 25 sq.

LVIII

PRAEFATIO

quamquam diuersi codices idem habent : 3, 19 incongruenter. 7, 43 continuo subdidit. 7, 53 aspicitis. 7, 59 nec. 9, 23 secta (unde Maurini 9, 24 coniectura scripserunt esset). 10, 34 antecedentes. 9, 5/6 edunt laborioso cum fgh et editoribus ; at quosdam codices habere laboriosae adnotant, id est inter alios D. Quod ad codicem Vaticanum attinet, iam R. Kukula (m) et C. Vrba (118) hunc codicem docuerunt eundem esse ac nostrum /. Hoc nos quoque demonstrare possumus lectionibus beneuolentiae... debitum, quod legitur in Tefg. 5, 38 etsi Maurini dicunt Vaticanum suum habere credituros, quod re uera in efg legitur. 4, 22 secundum Maurinos plures codices habent beneuolentiae ... debitum, quod legitur in Tefg. 5, 38 etsi Maurini cum efg. 6, 36 quamquam Maurini dicunt codices habere manifesto,, edunt manifeste cum efg. 7, 55 tamen Maurini cum a efg. 9, 5/6 laborioso cum fgh ; eorum codex Vaticanus non est igitur e. 9, 34 ipsi Maurini dicunt codicem Vaticanum habere fidem, quod re uera in efg legitur. Minus facile est reperire, qui fuerint Maurinorum codices Sorbonici. Nam saepius, ut antea Erasmus et Louanienses, sequuntur priores editores nullis codicibus nisi. E. g. 9, 5 edunt cum prioribus cernimus, cum adnotent in codicibus Vaticanis et Gallicanis legi tenemus. Cernimus autem nonnisi in g legitur, unde Amerbach sumpsit, et Maurini hunc codicem non adhibuerunt. Eodem modo sequuntur priores editores, quorum fundamentum fuit g aut h (119) hisce locis : 5, 4 interim. 5, 36 offer entem. 8, 13 de piorum. 9, 10 iustoque. 11,3 tanto ante, cum ipsi Maurini dicant in codicibus legi tanta. Maurinis codicem g non habuisse, manifestum est 6, 15, ubi coniciunt scribendum esse fulgente, quod re uera in g legitur. 8,7 Maurini edunt cum prioribus nec et dicunt manuscriptos habere mine ; nec autem legitur in Qabd, non in BRS, unde patet eos hos quoque codices non inspexisse. Cum omnes fere Sorbonici in Bibliothecam Nationalem deuenerint, imprimis respiciendi sunt L, M, P, T, U. E quorum numero T codex esse uidetur quern quaerimus : 2, 16 secundum Maurinos aliquot codices habent amicabili, quod re uera legitur praeter alios in T et /. Idem concludi potest ex 4, 22 ubi Maurini dicunt plures codices habere beneuolentiae... debitum ; quod legis in Tefg. 5, 14 contra D omittunt Maurini aut non videtis cum

(117) R. Kukula, art. cit., p. 63. (118) C. Vrba, Beitrdge %ur Gescbichte der Augustiniscben Textkritik, in Sit^jmgsberichte der Kais. Akad. der Wissenscb. in Wien. Pbilos.-Hist. Klasse, Band 119, Wien, 1899, VI, p. 44. In codice Vaticano lat. 4991, fol. 582 sq. notantur uariae lectiones e codice Vat. lat. 447'/) ; hae notae repetuntur in cod. Paris.Bibl. Nat., lat. 11646, fol. 284 sq., quod exemplar factum est ad usum Maurinorum. (119) Quamquam b continet uarias lectiones ad usum Maurinorum collatas, in ipso textu constituendo eis non usi sunt.

PRAEFATIO

LIX

Q R S (12°) T e f g. y, 76 uobis Maurini cum Tefg. 9, 2 siue omittunt cum PTefg. 10, 39 tacuenmt cum a Tef. Nusquam habemus cur credamus Maurinos aliis codicibus ac T et / usos esse. Itaque 10, 27, ubi omittunt non cum QR et editoribus, certum est eos non QR, sed editores secutos esse ; uide et 8, 7, de quo loco supra disputauimus. Idem dicendum est de 2, 32 : si non ... ilia potius ex editione Louaniensi quam ex P sumpserunt ; cf. 10, 38, ubi Maurini legunt ante cum prioribus editoribus, haud uero cum a XY. Itaque quis alter Sorbonicus fuerit, indagare non possumus (121). Pauci sunt loci, ubi Maurini lectionem quandam praebent, quae nullo in codice reperitur ; at turn quoaue Erasmum aut Louanienses sequuntur : 2, 24 nec uisa nec audita est coniectura Erasmi, quae Maurinis fulciebatur codice D. 7, 35 insusurrabant cum Louaniensibus. 7, 53 siue ... seu cum Erasmo et Louaniensibus. Rarissimo habes lectionem Maurinorum quae neque codicibus neque prioribus editionibus confirmatur : 9, 22 reprobantur, quod mendum typographicum esse uidetur. 3, 9 non potius timerv et 7, 41 scriptum est coniectura emendare conati sunt. Editionem apparatu critico locupletissimo instructam prima curauit soror M.F. McDonald O.P., Saint Augustines De Fide Rerum Quae Non Videntur. A critical Text and Translation with Introduction and Commentary. Washington 1950 (Patristic Studies uol. LXXXIV). Variantes lectiones e XXVI codicibus praebet, e quibus maximi pretii sunt A, B, C. At meliorem textum constituisset, si magis ipsis codicibus antiquissimis confisa esset. (122) Editione McDonaldiana fretus nouam hanc editionem curaui. Variantes lectiones ex apparatu critico eius cepi; ipse octo codices primus contuli (J, L, M, R, T, U, c, h) et eorum lectiones uarias apparatui addidi. Textus ipse a McDonaldiano his locis discrepat : 2, 23 ; 3, 9 ; 3, 15 ; 4, 24 ; 5, 4 ; 5, 36 ; 5, 391 6, 32 ; 6, 36 ; 7, n (bis) ; 7, 27 ; 7, 35/37 ; 7, 40 ; 7, 41 ; 7, 43 ; 7, 45 ; 7, 46 ; 7, 63 ; 7, 65 ; 7, 77 ; 8, 14 ; 8, 20 ; 9, 13 ; 9, 24 (bis) ; 9, 37 ; 10, 1 ; 10, 10 ; 10, 10/12 ; 10, 40 ; 10, 41 ; 10, 45. III. Num ipse Augustinus libellum scripserit et quo tempore sit scriptus. De authenticitate primus dubitauit Erasmus. In quarto tomo editionis eius p. 695 legitur : ‘Libellus hie ex diuersis (120) Codicem S non adhibuerunt, quamquam 5, 39 legunt : bine de eo cum S : hoc enim loco editores secuti sunt. Cum adnotent aliquot codices habere huic deo, D et T adhibuisse uidentur. (121) Nihil prodest quod Maurini ad 7, 53 dicunt et legi in Sorbonico, nam omnes codices id habent. (122) Ita iudicant H.-I. Marrou, in L.’Antiquite Classique, 20, 1951, p. 204 et A. Sizoo, in Mnemosyne, 5, 1952, p. 348.

LX

PRAEFATIO

Augustini epistolis consarcinatus est, maxime quod ad sententias attinet. Probabile est hunc esse Hugonis Victorini.’ Iam uidimus (123) ueri simile esse in codicibus quos Erasmus adhibuit, libellum nostrum inter spuria legi. Erasmi sententia repetitur a theologis Louaniensibus anno 1577 et a Roberto Bellarmino, De scriptoribus ecclesiasticis, Louaniae 1613, p. I35sqq. Bernardus Vindingus, Criticus Augustinianus, Vallameriae 1621, authenticum putabat propterea quod in Epist. 231, 7, a Louaniensibus primum edita, Augustinus scribit se misisse Dario comiti librum De fide rerum quae non uidentur, De Patientia, De Continentia, De Prouidentia et unum grandem De Fide et Spe et Caritate. Nouum argumentum unde libellum Augustini esse existimarent, attulerunt Maurini in editionis uol. VI p. 141 : esse codices antiquissimos aetate Hugonis priores. Praeterea confirmat B. Capelle (124) textum biblicum libelli uere Africanum esse. Cum et antiquissimi codices et posterioris aetatis omnes opus Augustino ascribant, atque id saepissime inter opera, de quorum authenticitate nemo dubitat, inde a Maurinis nemo negauit Augustini esse. (12s) Quod neque Augustinus in Retractationibus neque Possidius in Indiculo de libello loquitur, inde explanari potest quod est sermo (cf. infra) (126). Ceterum ipse Augustinus tacet in Retractationibus de libris De Patientia et De Continentia, qui item sermones sunt ; Possidius alterum omittit, alterum affert. Re uera in nostro libello eaedem sententiae leguntur ac in aliis Augustini scriptis ; qua de re autem nemo miretur. Praesertim de Psalm. 44 quern in De fide rerum inuisibilium copiose tractauit, alibi quoque egit ; e.g. in Enarr. in Psalmos. In praefatione Maurini animum lectoris aduertunt ad 10, 4/7 relictis diis falsis et eorum confractis usquequaque simulacris, tempis subuersis sive in alios usus commutatis. (uide etiam 7, 35/36) et concludunt libellum nostrum post an¬ num 399, quo anno leges ab Honorio contra idololatriam datae sint, scriptum esse. Eae leges et leges sequentium annorum leguntur in Codice Theodosiano 16, 10 ; uide praeterea Ciu. Dei 18, 54 ubi narrantur Gaudentius et Iouius comites eodem anno 399 falsorum deorum templa euertisse et simulacra fregisse. Maurinos recte iudicantes postea omnes secuti sunt :

(123) Cf. supra, p. LVI. (124) B. Capelle, in Recherches de TMologie ancienne et medievale, 46, 1951, p. 164. (125) Videpraeter editores et interpretes in BihliographiaSelecta\supra, p. XXXX) laudatos H.-I. Marrou, art. cit., p. 206 ; Ch. Martin, Nouvelle Revue Theologique, 73, 1951, p. 95. G. Bardy, solus (in Revued’Histoire Eccle'siastique, 46, 1951, p. 390) existimat conflationem esse posse ex genuinis Augustini operibus. (126) Cf. Augustinus, Retractationes, 2, 67 ; Epistula 224, 2.

PRAEFATIO

LXI

A. Kunzelmann (127), S. Zarb (128), H. Rodriguez (129), J. Pegon (13°), A. Casamassa (131). Qui minus diligentes sunt, dicunt breui post annum 399 scriptum esse (ita McDonald 132), aut circa annum 399 (H. Hurter 133) aut circa annum 400 (B. Capelle). G. Bardy, iterum unus contra omnes, putat libellum nostrum fortasse post Retractationes scriptum esse. (135). Terminus ante quern liber De Fide Rerum Inuisibilium scriptus est, annus 429 aut 430 est, quo anno scilicet epistula 231 data est. Iam memorauimus Augustinum una cum ea epistula mississe Dario comiti libros De fide rerum quae non uidentur, De patientia, De continentia, De prouidentia, En¬ chiridion. Quos libros cum putaret omnes inter annum 410 et 420 scriptos esse, H.-I. Marrou statuit libellum quoque nostrum eiusdem temporis esse (136). At primum dicendum est hoc uix uerum argumentum esse ; deinde de tempore quo isti libri scripti sunt, uiri docti haud consentiunt atque Enchiridion posterioris aetatis esse uidetur. Cum uero et sententiae et argumenta et textus biblicus nostri libelli saepe eadem sint quae in libris 17 et 18 De Ciuitate Dei (uide locos sub ipso textu laudatos et Ciu. Dei 18, 54), haud absurdum uidetur, si De fide rerum inuisibilium ad idem tempus referas quo isti libri scripti sunt, ad annos scilicet 420-425. Ceterum moneo fore fortasse qui putent 6, 9/10 si non etiam superbia deponitur diuitum et ab ecclesia deprecantur auxilium referendum esse ad uastationem Romae illatam anno 410, de qua Augustinus in eadem Ciuitate Dei 1, 1 loquitur. IV. De titulo operis. In omnibus codicibus manu scriptis et in editionibus Amerbachii et Louaniensium libellus inscribitur De fide rerum inuisibilium. Bernardus Vindingus autem (Criticus Augustinianus, Vallameriae 1621) et Maurini Epistula 231, 7 freti titulum immutauerunt in De fide rerum quae non uidentur. Ut fieri, solet, omnes posteriores eos secuti sunt. At quoniam (127) Die Chronologie der Sermonen des HI. Augustinus, in Miscellanea Agostiniana, uol. II, (128) (129) (130) (131)

Romae, 1931, p. 491 sqq. Chronologia Operum S. Augustini, Romae, 1934, p. 77. Obras de San Agustin, uol. IV, Madrid, 1948, p. 791. Oeuvres de Saint Augustin, 8, Paris, 1951, p. 305. Scritti Patristici, uol. II, Romae, 1956, p. 314. (132) F.M. McDonald, op. cit., p. 32. (133) Sanctorum Patrum OpusculaSelecta, uol. VI, Oeniponti, 1869, p. 84, adn. 1. (134) Art. cit., p. 164. (iJ5) Art. cit., p. 390. (136) Art. cit., p. 205 ; eum sequitur A.M. La Bonnardiere, Chronologie des Oeu¬ vres de Saint Augustin, apud H.-I. Marrou, Saint Augustin et /’Augustinisme, Paris, s. d., p. 184.

LX 11

PRAEFATIO

antiqui uariis modis libros suos nominare assuerunt, non habemus cur traditionem omnium codicum deseramus. Praeterea propter Vindingum ceterosque qui eum secuti sunt moneo uoce inuisibilis non solum indicari id quod per se uideri non potest, sed etiam quod casu quodam non uidetur (137). V. De genere formaque libelli Omnes cum Maurinis consentiunt libellum sermonem esse ; id enirn manifeste docet n, i Vos, carissimi (138). Sororem McDonald autem (139) locus iste fugisse uidetur et freta prooemio Retradationum, ubi Augustinus scripta sua diuidit in libros, epistulas et tractatus aut sermones, putat De fide rer. inu. librum apologeticum esse contra infideles, praesertim quia auctor sermonem usitatum simplicemque deuitauerit. Quamquam parallelismus et homoioteleuton in libello nostro haud desunt, tamen negari non potest Augustinum hoc in libello ornatius quam in plerisque sermonibus assolet locutum esse. At in aliis quoque sermonibus idem fecit, praesertim in duobus quos una cum De fide rer. inu. Dario comiti misit, De patient-ici scilicet et De continentia : uterque est sermo, sed sermo retractatus atque elaboratus (14°). Itaque priusquam opuscula Dario miserit, Augustinus tres istos sermones retractauisse uidetur in tunc quoque libelli titulum fortasse immutauit. Quod De fide rer. inu. in Retradationibns praeteriit (uide supra pag. LIX), sermonem esse demonstrat. Ipsius Augustini nomine talem sermonem disputationem uocare uelim (141). Prior libelli pars contra Manichaeos scripta est (i, 3/4 fides ... hominibus imperatur) (142), altera autem, in qua ecclesia toto orbe crescens glorificatur, contra Donatistas. Vtriusque Testamenti congruentiam contra utrosque praedicat. Postremo commemoro uerba 11, 1/2 uos ... qui hanc fidem habetis uel qui novam habere coepistis : his enim manifestum fit esse sermonem ad eos qui recens baptismum perceperunt habitum tempore paschali.

(137) Vide M.P.J. Van Den Hout, in Vigiliae Christianae, 5, 1951, p. 124 ; ita quoque iudicat S. Pricoco, in Nuova Didaskaleion, 4, 1950-1951, p. 90. (138) Cf. A. Wilmart, in Miscellanea Agostiniana, uol. II, Romae, 1931, p. 221 ; H.-I. Marrou, in U Antiquite Classique, 20, 1951, p. 205 ; H. Rodriguez, Obras de San Agustin, uol. IV, Madrid, 1948, p. 789 ; A. Casamassa, Scritti Patristici, uol. II, Romae, 1956, p. 314. (139) Op. cit., p. 51-57 ; J. Clemence, Oeuvres de Saint Augustin, 8, Paris, 1951, p. 503 idem opinari uidetur. (140) Vide F. Di Capua, II ritmo prosaico in S. Agostino, in Miscellanea Agostiniana, uol. II, Romae, 1931, p. 667 et C. Lambot, in Revue Benedictine, 49, 1937, p. 234, 234, adn. 4 et p. 257. (141) Cf. Augustinus, Conf. 5, 23 ; Tract, in Huang. loan. 89, 5 ; uide E. Norden, Die ant ike Kunstprosa, uol. II3, Leipzig-Berlin, 1918, p. 541. (142) Cf. P. Courcelle, in Revue des Etudes Ratines, 28, 1951, p. 400 sq.

LIBER DE FIDE RERVM INVISIBILIVM

CONSPECTVS SIGLORVM

j A

Koln, Dombibliothek 76, saec. VIII ex.

< B

Vaticano, Bibl. Apost. Reg. lat. 318, s. IX/X

!

C

Monte Cassino, Archivio 170, s. XI/XII

D

Rouen, Bibl. Munic. 472, s. XI (Gemmeticensis Maurinorum)

E

Troyes, Bibl. Munic. 40, s. XII

F G

C v

(.

I

H

Brugge, Stadsbibl. 112, s. XIV Brussel, Kon. Bibl. 1116, a. 1277

Troyes, Bibl. Munic. 860, s. XIII

L

Paris, Bibl. Nat. lat. 14856, s. XII

M

Paris, Bibl. Nat. lat. 14855, s. XII

N

Auch, Bibl. Munic. 13, s. XIV

O

Troyes, Bibl. munic. 70, s. XIII

P

Paris, Bibl. Nat. lat. 2084, s. XIII (Louaniensium cod.) Wien, Nationalbibliothek 900, s. XV

j R

Cortona, Bibl. Acad. Etrusca 26, s. XV

S

Cambrai, Bibl. Munic. 579, s. XIII

T

Paris, Bibl. Nat. lat. 15294, s. XIII (Sorbonicus Maurinorum; Amerbachi cod. ?)

U

Paris, Bibl. Nat. lat. 3855, s. XIV

V

Laon, Bibl. Munic. 128, s. XIII

W

Cambridge, Corpus Christi College 34, s. XIII/XIV \

X

Cambridge, Gonville and Caius College 69, s. XV

Y

Durham, Cathedral Library B II 20, s. XIV

( mi ( ?) unus

Z

Cambridge, Corpus Christi College 154, s. XIV

/

a

Assisi, Bibl. Comm. 87, s. XIII

b

Vaticano, Bibl. Apost. lat. 10664, a- 1215

f Amerbachii et Eras

j c

Assisi, Bibl. Comm. 318, s. XIV

( d

Vaticano, Urbinas lat. 84, s. XV (Lovaniensium cod.)

; e

Vaticano, Bibl. Apost. lat. 469, s. XV

j/ g

edd.

Paris, Arsenal 244, s. XII

K

( Q

! V

Paris, Bibl. Mazarine 635, s. XIII

I

IJ e 1

Saint Omer, Bibl. Munic. 85, s. XIII

Vaticano, Bibl. Apost. lat. 447, s. XV (Vaticanus Maurinorum) Neufchateau, Bibl. Munic. 3, s. XV (codex Amerbachii)

h

Paris, Bibl. Nat. lat. 11652, a. 1675 (codex Louaniensium)

Am

editio princeps Amerbachii

Er

editio Erasmi

Eou

editio Louaniensium

\ g.

editio Maurinorum

m1

manus prima

m2

manus secunda

rell.

reliqui

y

omnes codd. praeter a

8

omnes codd. praeter a et D

litterae graecae consensum indicant codicum signo { inclusorum

P I03 PL

LIBER DE FIDE RERVM INVISIBILIVM

i7i

I, 1. Sunt qui putant christianam religionem propterea ridendam potius quam tenendam, quia in ea non res quae uideatur ostenditur, sed tides rerum quae non uidentur hominibus imperatur. Nos ergo ad hos refellendos, qui prudenter 5 sibi uidentur nolle credere, quod uidere non possunt, etsi non ualemus humanis aspectibus monstrare diuina quae credimus, tamen humanis mentibus etiam ilia quae non uidentur credenda esse monstramus. Ac primum isti, quos oculis carneis sic stultitia fecit ob10 noxios, ut quod per eos non cernunt, non sibi existiment esse credendum, admonendi sunt, quam multa non solum credant, uerum etiam sciant, quae talibus oculis uideri non possunt. Quae cum sint innumerabilia in ipso animo nostro, cuius inuisibilis est natura, ut alia taceam, tides ipsa, qua credimus, 15 siue cogitatio, qua nos uel credere aliquid uel non credere nouimus, cum prorsus aliena sit ab istorum conspectibus oculorum, quid tarn nudum, tarn clarum, quid tarn certum est interioribus uisibus animorum ? Quomodo ergo credendum non est quod corporeis oculis non uidemus, cum uel credere

1, 1/8 cf. Vtil. cred. 2521; Conf. 6, 5, 7

Tit : Incipit liber beati Augustini de fide rerum inuisibilium DEMOPQST h; Item liber beati Augustini de fide rerum inuisibilium JL ; Incipit liber Augustini de fide rerum inuisibilium Xf; Incipit liber sancti Augustini de fide rerum inuisi¬ bilium Uac ; Incipit liber sancti Augustini episcopi de fide rerum inuisibilium R ; Incipit liber eiusdem de fide rerum inuisibilium I; Incipit eiusdem liber de fide rerum inuisibilium W^e ; Augustini liber de fide rerum inuisibilium 1VZ ; Augustini de fide rerum inuisibilium incipit N; Augustini de fide rerum inuisibilium b ; De fide rerum inuisibilium Augustini Y; Incipit liber alius eiusdem Augustini episcopi de fide rerum inuisibilium K; Aurelii Augustini Ypponensis episcopi de fide rerum inuisibilium liber incipit g; Aurelii Augustini episcopi et doctoris ecclesiae excellentissimi de fide rerum uisibilium (sic) incipit feliciter d; Incipit tractatus eiusdem de fide rerum inuisibilium 7 1, 1 religionem christianam I 3 uideatur] uidebatur X uidentur] uidetur D 4 hos] nos P 4/5 sibi prudenter v 5 uidentur] uident P cre¬ dere] ostendere Am Er non 2] supra lin. L 7 tamen] cum abc etiam] et Am Er Lou 8 demonstramus R sed de del. 9 quod N facit O 10 quos K eos] esse O sibi] nisi R 10/11 existiment esse credendum] existiment esse, ut quod per eos non cernunt, non sibi existiment esse credendum per dittogr. X 10 esse] omne d 11 quam] quia h, quoniam Er 12 uerum sed etiam L quae] qui I, quod d 13/14 est uisibilis v 14 est om. P ta¬ ceam] teneam c (n in ras.) fides ipsa ante ut alia transp. O 15 cogitatio] cognitio Bartbolomaeus Vrbinas qua nos credere aliquid uel non credere aliquid uel non credere nouimus per dittogr. U aliquid om. v 17 est ante nudum add. H k £ tarn clarum] praeclarum P, quid tarn clarum Lou quid2] qui N, om. g 19 non] si K corporis T 5

XLVI

2

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM I, 1-2

20 nos uel non credere, ubi corporeos oculos adhibere non possumus, sine ulla dubitatione uideamus ? 2. “Sed”, inquiunt, “ista quae in animo sunt, cum possimus ipso animo cernere, non opus habemus per oculos corporis nosse ; quae autem dicitis uos ut credamus, nec foris ostenditis, ut ea per oculos corporis nouerimus, nec intus in animo 5 nostro sunt, ut ea cogitando uideamus”. Sic ista dicunt, quasi quisquam credere iuberetur, si iam sibi praesentatum posset uidere quod creditur. Ideo utique debemus credere nonnulla etiam temporalia quae non uidemus, ut aeterna etiam mereamur uidere quae credimus. 10 Sed quisquis es, qui non uis credere nisi quod uides, ecce PL praesentia corpora corporeis oculis uides, praesentes uolun- 172 fates et cogitationes tuas, quia in animo tuo sunt, ipso animo uides : dici mihi, obsecro te, amici tui erga te uoluntatem quibus oculis uides ? Nulla enim uoluntas corporeis oculis 15 uideri potest. An uero etiam hoc uides animo tuo, quod in animo agitur alieno ? Quod si non uides, quomodo amicali beneuolentiae uicem rependis, si quod non potes uidere non credis ? An forte dicturus es alterius uoluntatem per eius ^ 104 opera te uidere ? Ergo facta uisurus et uerba es auditurus, de 20 amici autem uoluntate id quod uideri et audiri non potest, crediturus. Non enim uoluntas ilia color est aut figura, ut oculis ingeratur, uel sonus aut cantilena, ut auribus illabatur, aut uoluntas tua est, ut tui cordis affectione sentiatur : restat itaque, ut nec visa ne audita nec apud te intus conspecta 2, 10/36 cf. Vtil. cred. 23

20 nos ... credere om. Lou mur EHOUY h

21/23 cf. Vtil. cred. 28

ubi] nisi a

corporis a

21 ulla o»/. e

uidea-

2, 1 sed iam T ista inquiunt v possumus £ LMTUY c 2 in ipso I 3 nosce I uos dicitis v nos Er nec] ne IM (corr. m* 2) 4 ut ea] ut eas Q, ut ea quae U, ut earn X, ubi ea d per om. Z corporis oculos v nouimus Z 5ut]ubi*/ cogitanda ac ista] ita^ quasi om. Y 6 iuberetur] uideretur P cj> Er Lou sibi om. SZ praesentant bd possit Am Er Lou 7 quod] non R sed corr. m2 nonnulla] multa T 8/9 ut... credimus om. G 8 ut et P 9 uidere mereamur v 10 sed] si U 11 corpora om. U corporeis] cor¬ poris EJLMNORSTUV abc 12 tuas post uoluntates transp. Q quia] quae Lou animo ipso JK, in ipso animo Y, ipso animo non b 14/15 potest uideri oculis K, uideri potest Jadd. in marg. 15 hoc etiam vg 16 amicabili T c a Lou, amicalis d, amicabilis 17 uicem] uitam P 17/18 si ... credis om. W 17 potest U 18 per] pro d 19 facta es uisurus h es] eius Q auditurus es vg 20 uoluntate om. J audiri et uideri Q 21 ante enim add. J autem sed del., enim om. Pc est color j2, calor est Lou aut om. G 22 uel] aut S, et uel T sonus sonus per dittogr. U ut] aut bd 23 aut ... cordis] tui om. P, aut uoluntas ut tui cordis T, aut uoluntas tui cordis est ut tua v, ut uero uta est ut tui cordis D, aut uero tua est ut tui cordis /x 24 nec uisa nec audita Er Lou /x, ne cui sane audita D, cui nec sane audita est R, nec tibi sane audita a, nec tibi sono audita FHI, nec tui sono audita G, nec cui sane audita rell. conspecta] conscripta Am Er Lou

DE FIDE RERVM

rNVrSIBILIVM I, 2-3

3

25 credatur, ne tua uita deserta sine ulla amicitia relinquatur uel impensa tibi dilectio uicissim abs te non rependatur. Vbi est ergo quod dicebas te credere non debere, nisi quod uideres aut extrinsecus corpore aut intrinsecus corde ? Ecce, ex corde tuo credis cordi non tuo, et quo nec carnis nec mentis 30 dirigis aciem, accommodas fidem. Amici faciem cernis corpore tuo, fidem tuam cernis animo tuo ; amici uero non abs te amatur tides, si in te mutuo nulla sit tides, qua credas quod in illo non uides. Quamuis homo possit et fallere fingendo beneuolentiam, tegendo malitiam ; aut, si nocere non cogitat, 33 tamen exspectando a te aliquam commoditatem simulat, quia caritatem non habet. 3* Sed dicis ideo te credere amico, cuius uidere cor non potes, quia in tuis temptationibus eum probasti et, cuiusmodi animum erga te haberet in tuis periculis, ubi te non deseruit, cognouisti. Numquid ergo, ut amicorum probetur erga nos 5 caritas, uidetur tibi nostra optanda calamitas ? Nec quisquam erit ex amicis certissimis felix, nisi fuerit aduersis rebus in- PL felix, ut uidelicet explorato alterius amore non fruatur, nisi 173 suo dolore uel timore crucietur ? Et quomodo in habendis ueris amicis optari iam, non potius timeri, felicitas potest, quam

33/38 cf. Cicero, Eaelius 26 3, 1/12 cf. Cicero, Eaelius 22

23 ne] nec t b, ut /n £ relinquetur Am 20 tibi] sibi P, sit S non rependatur abs te v 27 ergo est U, es ergo W 28 corpore aut intrinsecus om. XY intrinsecus] extrinsecus DM {ubi corr. m2) 29 corde1] odore Y non credis b non corde tuo GZ nec cordis nec carnis v 30 accomodas ... faciem om. cernis] carnis JE {corr. m2) c {corr. m2) d 31 cernis] carnis JE {corr. m2) c {corr. m2) abs te] absit £ 32 fides1] fidem Y si... tides om. f si ... nulla] si non ... ulla T, si non ... ilia P Eou fx, si... ulla Se, si non ... nulla R, si non in animo tuo ulla Am Er credis I quod om. £ 33 possit] non possit J sed non del., sit possit R sed sit del. et] te 77, om. v, et ante fingendo add. d 33/34 benibeniuolentiam U 34 tegendo malitiam om. X Am Er Eon nocere] non certe f contingat P 35 tamen] non P expetendo J v h ml expectendo E sedc del., expectendo Mm1, expectando corr. m2 hm2 a te om. b simulat quia] simulatque c

,

3 1 sed si d credere te D cuius] cuius benignitatem probasti cuius v cor uidere g cor] cur N, animum b 2 tuis tuis per dittogr. U pro¬ basti] es expertus v cuiusmodi] cuius ac eius X 3 erga] gratiae U deseruerit Eou 4/5 erga nos amicorum probetur nos caritas v, amicorum probetur caritas erga nos K, amicorum erga nos probetur caritas O 4 erga c in ras. 5 neque r 6 erit om. 1 h certissimus a aduersis] aduersus N, ex aduersis PO aduersus fuerit rebus b rebus om. T 7 ut] et n uidelicet] scilicet JE h explorato om. Am Er, reprobato Bartholomaeus Vrbinas amore alterius G 8 cruciatur R {sedcorr.) Migne 9 amicisque a iam non potius timeri E m2, iam non potuisset timeri E 9 k V\i a h, iam non potius sed timeri O, non iam optari sed potius timeri v, earn non potius timori (timeri corr. m2) D, calamitas et timeri J, iam potuisset timeri Am Er Eou, ea, non potius timeri fx potest om. Z

4

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM I, 3-II, 4

probare nisi infelicitas non potest ? Et tamen uerum est haberi posse amicum etiam in rebus prosperis, probari autem certius in rebus aduersis. II. Sed utique, ut eum probes, periculis tuis nec te committeres, nisi crederes. Ac per hoc, cum te committis ut probes, credis antequam probes. Certe 15 enim, si rebus non uisis credere non debemus, quandoquidem et nondum certius probatis amicorum cordibus credimus et cum ea malis nostris bona probauerimus, etiam tunc eorum erga nos beneuolentiam credimus potius quam uidemus. Nisi quia tanta tides est, ut non incongruenter quibusdam oculis 20 eius nos iudicemus uidere quod credimus, cum propterea credere debeamus, quia uidere non possumus. 4 Si auferatur haec tides de rebus humanis, quis non atten- n dat, quanta earum perturbatio et quam horrenda confusio subsequatur ? Quis enim mutua caritate diligetur ab aliquo, cum sit inuisibilis ipsa dilectio, si quod non uideo, credere non 5 debeo ? Tota itaque peribit amicitia, quia nonnisi mutuo amore constat. Quid enim eius poterit ab aliquo recipere, si nihil eius creditum fuerit exhiberi ? Porro amicitia pereunte neque conubiorum neque cognationum et affinitatum uincula in animo seruabuntur, quia et in his utique arnica consensio 10 est. Non ergo coniugem coniunx uicissim diligere poterit, quando se diligi, quia ipsam dilectionem non potest uidere, non credit ; nec hlios habere desiderabunt, quos uicissim sibi 10

.

18/21 cf. Epist. 120, 8 ; 147, 8 4, 1/29 cf. Vtil. cred. 26

10 infelicitas ex felicitas corr. R 11 etiam] et Er Lou 12 ut] cum ut I earn Am Er 13 nec] non v te] esse X nisi] non Z post crederes add. ante -n per om. fg 11 cum te om. Y, te om. T a committis] comitis J, permittis Y ut] unde d credis antequam probes om. R sed add. m2 15 rebus tuis U uisis a p. et ut u'td. X, uis re//., certe enim sic rebus non uisis credere non debemus Anonymus, certe enim, si non uis rebus non uisis credere, non debemus Cornish, certe enim, si rebus non uisis uis credere, non debemus Me Donald, certe enim, si rebus non uisis uis, credere non debemus Cremaschi quandoquidem] quandoque Am Er Lou, quomodo Morel (qui legunt uis) 16 probatis certius G probatis] probaris U, probare g, probant d cordibus amicorum U credimus D p, crederet VZ, om. credere rell. 17 bona] nundum K, om. Y, postea add. in c eorum tunc IQ 17/18 eorum beneuolen¬ tiam erga nos v, erga nos eorum beneuolentiam g, erga nos om. Am Er 18 po¬ tius om. U 19 tides] fidelis E.i' incongruenter DWYZ t p, congruenter rell. 20 iudicemus] uidemus Z Am 21 quia] qui D p uidere] audire D sed corr.

£,

4, 1 si] sed fg haec] hie Am Er Lou 2 eorum E (sed corr.) £ PR (corr. m2) Jquam om. P 3 mutua] in tua diligeretur Y sit post dilectio transp. Xm2 4 ipsa] ilia W 5 perit L h non] si n mutuo om. Am Er, ex motuo corr. J 6 quis NU recipere] accipere c, recipi v si] sed S 8 nec ... nec v, nec ... neque Am Er Lou 9 post animo add. atque coniunctis e et om. P in om. eg utique] itaque v amicitia Ic 10 est om. Am Er ergo] igitur a 11 uidere non potest O v 12/13 sibi reddituros] se ■dilecturos v, credituros cr

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM II, 4

5

reddituros esse non credunt. Qui si nascantur et crescant, multo minus ipsi parentes suos amabunt, quorum erga se 15 amorem in eorum cordibus, quia est inuisibilis, non uidebunt, si ea quae non uidentur non laudabili fide, sed culpabili temeritate creduntur. Quid iam de ceteris necessitudinibus dicam, fratrum, sororum, generorum atque socerorum et qualibet consan20 guinitate et affinitate iunctorum, si caritas incerta uoluntasque suspecta est et filiis parentum et parentibus filiorum, dum beneuolentia non redditur debita, quia nec deberi putatur, quando in alio quae non uidetur esse non creditur ? Porro si non ingeniosa, sed odiosa est ipsa cautela, ubi nos amari non 25 credimus, quod amorem amantium non uidemus, uicemque non rependimus quibus earn nos debere mutuam non putamus, usque adeo res humanae perturbantur, si quod non uidemus non credamus, ut omnino funditus euertantur, si nullas credamus hominum uoluntates, quas utique uidere non possumus. 30 Omitto dicere, quam multa isti, qui nos reprehendunt, quia credimus quae non uidemus, credant famae et historiae uel de locis, ubi ipsi non fuerunt, nec dicant : “Non credimus, quia non uidimus”. Quoniam si hoc dicant, coguntur fateri incertos sibi esse parentes suos, quia et hinc aliis narrantibus -— nec 35 tamen, quia iam praeteritum est, id ostendere ualentibus — crediderunt, nullum retinentes illius temporis sensum et tamen aliis inde loquentibus adhibentes sine ulla dubitatione consensum. Quod nisi fiat, incurratur necesse est aduersus paren-

27/28 cf. Cicero, Laelius 23 Vtil. cred. 26 ; Conf. 1, 6, 10

30/40 cf. Cottf. 6, 5,7; Ciu. Dei n, 3

33/40 cf.

13 credent WXY qui] quod Am Er nascuntur Lou post et add. J uisibilis sed postea del. 15 non] ante in transp. O quia] qui a 10 ante si ea add. Y si ea quae non uidebunt si] sed U non om. P 18 iam] tam acd, tamen b necessitatibus 1 TZ £ dicam om. G fratrum dicam U 19 generosum (in generorum corr. m1) atque ceterorum £, generorum atque socio¬ rum T et] ut g 21 suscepta D sed corr. est om. Am Er 22 bene¬ uolentia F(ante corr.) GH v Er Lou p., beneuolentiae rell. non om. Er debitum T a nec] non O 23 quae] qui D, quod P WYZ Lou uidetur] noster d esse] si X, om. WYZ 24 sed] et P ipsa] ista D p, om. Lou ubi] nisi p 25 amore d 26 earn DROP v a edd., ea e JLMNSTUV £, eas puta¬ mus] credimus v 27 perturbantur humanae v humanae] humiliare Q 28 credamus non j2 credimus r 28/29 ut ... credamus om. tt, ut post creda¬ mus add. c in marg. 28 omnino] omnia Am Er Lou nullas] malas a 28/29 credimus U v 29 utique] itaque J £ non uidere FHIO 30 isti] his g 31 quae] quod G, quem N uidimus be 32 ipsi om. O fuerint/> 32/33 quia non uidimus om. ab, non uidimus quoniam om. p 33 hoc] haec X Am Er Lou dicunt v 34 sibi] igitur abc, enim d, om. O et quia W hinc] hi(i)s £, om. W 35 tamen om. P uolentibus P £ 36 nullum] malum abc illius] istius X temporis] operis d 36/37 aliis tamen R sed corr. 37 inde loquentibus] illic sapientibus X ulla] ilia c 37/38 consensum post fiat transp. T sed corr. 38 quod £ d a edd., et v, om. rell. fiant incurrantur Y

PL

174

6

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM II, 4-III, 5

tes infidelis impietas, dum quasi uitatur in his quae uidere 4° non possumus credendi temeritas. III. Si igitur non credentibus nobis quae uidere non possu¬ mus, ipsa humana societas, concordia pereunte, non stabit, quanto magis est tides, quamuis quae non uidentur, rebus adhibenda diuinis : quae si non adhibeatur, non amicitia 45 quorumlibet hominum, sed ipsa summa religio uiolatur, ut summa miseria consequatur. 5. “Sed amici hominis”, inquies, “erga me beneuolentiam, quamquam uidere non possum, multis tamen indiciis indagare possum ; uos autem, quae uultis ut non uisa credamus, nullis indiciis potestis ostendere”. Interim non parum est, quod 5 fateris quorundam indiciorum perspicuitate res aliquas, etiam quae non uidentur, credi oportere, et iam sic constat non omnia, quae non uidentur, non esse credenda, iacetque illud abiectum atque conuictum quod dicitur, ea quae non uidemus non debere nos credere. 10 Multum autem falluntur qui putant nos sine ullis de Christo indiciis credere in Christum. Nam quae sunt indicia clariora quam ea, quae nunc uidemus, praedicta et impleta ? Proinde qui putatis nulla esse indicia, cur de Christo credere debeatis quae non uidistis, attendite quae uidetis. Ipsa uos ecclesia ore 15 maternae dilectionis alloquitur : “Ego, quam miramini per uniuersum mundum fructificantem atque crescentem, qualem

41/46 cf. Cicero, Laelius 23 ; Vtil. cred. 26 5, IO/7, 78 cf. Ciu. Dei 17, 15/19 Denis 24, 10

10/14 cf. Vtil. cred. 31

15/28 cf. Sermo

39 uitatnur (sic) b, uetatur P, utatur J, utantur d 40/41 credendi ... possumus om. X 41 si] sed U igitur] ergo PQSTV a edd., sibi U nobis om. G 42 pereunte] peruenire T 43 est om. Pb, ante adhibenda tramp. Am Lou quamuis] quam R quaeom.g uidetur WYZ, uideantur^ 44 diuina h, om. be non2] nec X amicitiam f sed in c corr. m2 45 uiolatur religio v ante summa add. ipsa U 46 misericordia / 5, 1 ergo W, apud cr, erga in ras c 2 possum] possumus D post possum add. R quantis sed del. 2/3 multis ... possum om. be 3 possum om. D quae] qui 7t 4 indiciis ex indicis corr. U interim £ b edd., item R, iterum rell. 6 et iam sic] etiam sic enim D p., et iam U non2] nec V 7 -que om. p 8 adiectum N quod] quo o dicitur] dicunt O, daturi p ea Q v a edd., et rell. non om. I 9 non debere nos non debere credere Q 10 de christo ullis I ullis] illis P 12 quam] namque Am ea] esse n et om. bd, atque v 13 qui om. X indicia esse P cur] cum d de om. Am 14 quae non uidistis ST 0 r T, non S 55 tamen a a edd., tarn rell. innumerosissimos C, numerosissimos g relictis om. N uel2] aut N 56 modi om. PT d ueritatibus g auditis a, audistis rell. 57 est om. N in om. ; cf. lin. 52 58 faciat P et ecce et £ 50 ne] nec DEJKM (corr. m2) OPSTU r h Lou p putatis | g autem X in marg., non d locum dei J {sed corr.)S dei] deum c in ras. locum] longum be {in longe corr.) d 61 intellegente h Lou 62 deus est V 63 gentium populos y edd. eadem res c ab eadem ab (j> eadem om. P alio] illo ac 64 pronuntiata EF {sedcorr.) I, pronuntiatur K propetata h et praeualebit a 65 eos om. X et om. Lou gentium ut En. in Ps. 144, 17, terminos N 66 eum om. B 66/60 omnes insulae ... loco suo2 om. U £ 67/70 quod ait... corde suo] quia credentes quod ille ait : ad te gentes uenient, hoc ait iste : adorabunt eum unusquisque de loco suo, ibi eum inueniunt (inuenient B) in corde suo a, quod ait... loco suo2 om. N, ergo ... loco suo om. a X, non recedentes ... in eum om. Z, quia credentes ... corde suo om. W 67 iste ait H 68 de] in P

14

DE FIDE RERVM INVISIBILIYM IV, 7-V, 8

dentes de loco suo, quia credentes in eum inuenient eum' in 70 corde suo.” ‘‘Non uidistis quod praedictum et impletum est de ascensione Christi : Exaltare super caelos, deus, sed uidetis quod continuo sequitur : Et super omnem terrain gloria tua.” ‘‘Ilia de Christo iam facta atque transacta omnia non ui- PL 75 distis, sed ista praesentia in eius ecclesia uidere uos non 178 negatis. Vtraque uobis praedicta monstramus, utraque autem impleta propterea demonstrate uidenda non possumus, quia reuocare in conspectum praeterita non ualemus.” V, 8. Sed quemadmodum uoluntates amicorum, quae non y 108 uidentur, creduntur per indicia, quae uidentur, sic ecclesia quae nunc uidetur, omnium quae non uidentur, sed in eis litteris, ubi et ipsa est praedicta, monstrantur, et index est 5 praeteritorum et praenuntia futurorum. Quia et praeterita, quae iam non possunt uideri, et futura, quae adhuc non possunt uideri, et praesentia, quae nunc possunt uideri, omnia futura erant, cum praenuntiarentur, et nihil horum poterat tunc uideri. Cum ergo fieri praedicta coeperunt, ex illis quae 10 facta sunt usque ad ista quae fiunt, de Christo et ecclesia quae praedicta sunt, ordinata serie cucurrerunt ; ad quam seriem pertinent : de die iudicii, de resurrectione mortuorum, de impiorum aeterna damnatione cum diabolo et piorum aeterna felicitate cum Christo, quae similiter praedicta uentura sunt.

72/73 Ps. 107, 6

69 quia credentes in] et credentes f inuenient] in supra tin. L inuenient euminuenient eum per dittogr. U 72 christi om. N uidetis om. Y quod] quos I ante corr.y et P, om. Q 73 sequitur] semper d tua om. d 74 iam a D, om. rell. omnia om. K 75 uos uidere P uos] nos R h non om. b 76 negastis L praedicta monstramus om. Am Er, pericula monstrauimus S utraque] ueraque P autem] uobis T cr, autem uobis y 77 propterea] etsi a uidenda om. X 78 conspectu fi NY d a praeterita om. V, propterea R corr. m2 S, 1 uoluntates quemadmodum M (sed corr.) N 2 creduntur ... uidentur om. Y 3 nunc] non a R (ante corr.) W/Z uidetur ... non om. R omnia BC, omni A non om. K, non nunc h eis] eius D 4 litteras J est1 om. V, cum £ praedicta est IWY monstratur r index] inde a 5 et] in d, om. X 6/7 et futura quae adhuc non possunt uideri a, om. rell. 7 et praesentia ... uideri om. WXYcfg nunc] nec Qabdedd., non BRS 8 futura erant] a, om. rell. et] a, ut U, om. rell. poterat horum O 8/9 poterat... coeperunt om. b Lou 8 poterant B (ante corr.) C 9 ergo] igitur PX, om. W coeperunt praedicta fieri U praedictum XZ 10 fiunt] fuerunt Q de ecclesia C 11 serie] scire RT concurrerunt NP quem E. 12 pertinet Am Er Lou 13 impiorum a a edd., post damnatione transp. c, om. rell. condemnatione g damnatione .._ aeterna om. f cum diabolo et om. g de piorum g edd. 14 felicitate a, remuneratione rell. quae] qui N similiter] simpliciter X uentura} futura P

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM V, 8-VI, 9

15

15 Cur ergo res primas et nouissimas, quas non uidemus, non credamus, cum testes utrarumque res medias, quas uidemus, habeamus atque in propheticis libris et primas et medias et nouissimas uel audiamus praenuntiatas, antequam fierent, uel legamus ? Nisi forte arbitrantur homines infideles a Chris20 tianis ilia esse conscripta, ut ista, quae non credebant siue cernebant, maius haberent pondus auctoritatis, si, antequam uenirent, putarentur esse promissa. VI, 9. Quod si suspicantur, inimicorum nostrorum Iudaeorum codices perscrutentur. Ibi legant siue ista quae commemorauimus siue alia multo plura et paene innumerabilia, quae non commemorauimus, praenuntiata de Christo, in 5 quern credimus, et ecclesia, quam tenemus, ab initio laboriosae fidei usque ad sempiternam beatitudinem regni. Sed cum legunt, non mirentur quod ista illi, quorum codices sunt, propter inimicitiarum tenebras non intellegunt. Nam eos non intellecturos ab eisdem prophetis ante praedictum est ; quod 10 ut cetera oportebat impleri et occulto, sed iusto iudicio dei meritis eorum poenam debitam reddi. Ille quippe, quern crucifixerunt et cui fel et acetum dederunt, quamuis in ligno pendens propter eos, quos fuerat in lucern de tenebris ducturus, dixerit : Pater, ignosce illis, quia nesciunt, quid jaciunt, 15 tamen propter ceteros, quos occultioribus causis fuerat deserturus, per prophetam tanto ante praedixit : Dederunt in

8, 19/22 cf. Vtil. cred. 7 ; Conf. 5, 11, 21 ; Ciu. Dei 18, 46 9, 1/37 cf. En. in Ps. 56, 9

20

1/22 cf. Ciu. Dei 17, 19

11 Luc. 23, 34

16/

Ps. 68, 22/24

15 cur] cum a JKZ d et om. X uidimus non2 om. P 15/16 non credamus] non credimus N, nunc reddamus /3, om. d 16 uidimus B 18 a me post praenuntiatas add. U sedpostea del. 19 arbitrentur g h Am Er Lou a om. C 20 ut] unde d 20/21 non credebant siue cernebant a, iam credebant rell. 22 euenirent AC 9, 1 quodsi a FGOPTVXab ah, quod D1 M SUp, si N, quod qui EH1WYZ suspirantur R 2 perscrutantur ubi legent P legentRL siue om. PT a p., sine R 3/4 siue alia (alio C) ... non commemorauimus (-bimus C) a, om. rell. 4 in] et c, om. U 5 tenemus] cernimus g. edd., post tenemus add. et c 5/6 laborioso fgh edd. 6 ad] in P post sempiternam add. et n, damnationem post sempiternam add. c in marg. secunda manu 7 legant i ista quod W codices] conditos d 8 inimicorum Y intellegant C g non2 om. Y 9 intellecturus D 10 ut et cetera it et occulto sed iusto] a, et occulto iustoque gh edd., ut occultis de iusto D, et occulto in isto X, id est et occulto iusto rr, et occulto e, et occulto iusto rell. dei iudicio £ 11 debitam poenam T debi¬ tam] meritam P ille] ipse X 12 et acetum] potum P, om. Q 13/15 fuerat ... ceteros / in marg. 13 de tetenebris O 13/14 educturus de tenebris R sed corr. 13/14 ducturus a, educturos P, educturus rell. 14 dixit UVX Am Er, diuerat GI pater a X, patri rell. illis ut alibi saepius, eis f3 15 tamen] cum P £ ceteros propter quos V quos] quod B 15/16 disserturus B 16 per] et £, om. K praedixerat V

16

20

25

30

35

DE FIDE RERVM INVISIBILIVM VI, 9

escam meant fel et in siti mea potauerunt me aceto. Fiat mensa eorum coram ipsis in muscipulam et in retributionem et in scandalum. Obscurentur oculi eorum, ne uideant, et dorsum illorum semper incurua. Cum causae itaque nostrae praeclarissimis testimoniis circumquaque ambulant oculis obscuratis, ut per eos haec probentur, ubi et ipsi reprobentur. Ideo factum est, ne sic delerentur, ut eadem secta omnino nulla esset, sed sparsa est per terras, ut portans in nos collatae gratiae prophetias ad conuincendos firmius infideles nobis ubique prodesset. Et hoc ipsum quod dico, accipite, quemadmodum fuerit prophetatum : Ne occideris eos, inquit, ne quando obliuiscantur legem tuam : disperge eos in uirtute tua. Non sunt ergo occisi in eo, quod non sunt, quae apud eos legebantur et audiebantur, obliti. Si enim scripturas sanctas, quamuis eas non intellegant, penitus obliuiscerentur, in ipso Iudaico ritu occiderentur, quia, cum legis et prophetarum nihil nossent, Iudaei prodesse non possent. Ergo occisi non sunt, sed dispersi sunt, ut, quamuis in fide unde salui fierent non haberent, tamen unde nos adiuuaremur memoria retinerent, in uerbis contradictores, in libris suffragatores, in cordibus nostris hostes, in codicibus testes.

23/io, 30 s. 1, 22

Epist. 137, 16 27/28 Ps. 58, 12

cf.

23/io, 8 cf. Epist. 232, 33/37 cf. Ciu. Dei 18,

3

23/26

cf.

En. in Ps.

58,

46

17 et om. G potauerunt potauerunt per dittogr. R aceto] accepto G 18 muscipula AD contra En. in Ps. 68, II, 7 tretributionem D in2 om. DEG HJEMNOU contra En. in Ps., at uide app. crit. e.g. ad Ciu. Dei 17, 19 et 18, 46 19 illorum a D fx cum En. in Ps., eorum re//, cum En. in Ps. 73, 23 ; uide et Ciu. Dei 1,1 20 itaque causae g causa A ita P nostrae om. K 21 circumquaque c in ras. ambulabant c obscuratis oculis K 22 per ... probentur om. U probentur] prohibentur T, prohibeantur Am Er ubi ... reprobentur om. X reprobantur fx 23 ne sic] nec sic JLMPRSUV Am, ne Nc (ubi m2 add. sic in marg.) secta a DEFGKNPSV /x, festa HIJ (post corr.) EMOU v (, facta T o h Am Er Eou, causa J ante corr. ; uide ad 10, 26 24 esset a p., essent rell. sparsa AC, parsa B, dispersa rell., dispar D ante corr. per a, super rell. terram P ut] et a 24/23 gratiae collatae a 26 ubique a D fx, utique rell. 27 fuerat K prophetarum D ante corr. occides Y, occiderat £ ne2] ut f 28 legem tuam cum Ciu. Dei 18, 46, at En. in Ps. 58 habet legis tuae tuam om. c et disperge X eos] illos W ut uar. led. Ciu. Dei 18, 46 post tua add. et depone eos protector^ 29 sunt om. B in om. G Am Er Lou 30 audie¬ bantur et legebantur V sanctas] sacras K, om. c 31 quamuis] quam B intellegant a D a edd., intellegunt rell. 32 occidentur CK legis et] legisset A, legis a b, legit a p, legum et X 33 noscent C, noscerent P, nosceret £, nouissent V iudaei] uideri Ra, uidere n 34 sed] atque a sunt2 a D, om. rell. ut] nec X quamuis] s add. R manu sec. in fide] fidem 6 10, 3 10, 6

18, 4/5 18, 6 19. 9

21, 2 21, 17/19 21, 28/29 22, 6

25, 18 26, 1 30, 20 31, 33, 37, 40, 4°, 40, 40, 40, 42, 44,

9 9 10 3 7/9 9 10 11 1 7/8

haeres. 68

symb. symb. symb. symb. cf. symb. symb. excid. symb. excid. excid.

disc. 4, 4 disc. 4, 4 fide 7, 10 haeres. 59, 9 cf. cat. 3, 6 symb. 3, 10

A* 4,7 M 4, 7 £»£■/>. 9, 32 cf. fa/. 15, 23 22, 81 cf. ench. 29, 112 cf. util. 2, 2 ca/. 17, 28 ench. 17, 65

58

232

39 35/36

152 84 256 12 12 12

excid. 5, 5 fide 4, 7

194/195

fide 4, 7 fide 4, 7 M 4, 7 ««c7>. 14, 55 fide 3, 5

38/39 41/42 43/44 130/131 40/43

34/37

12

79 8

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE opus, cap., §

363

lin.

P“g-

47/48 50/61 18/19

8 8 11 232

Psalmi : 44, io 44, ii/iB 45, 9 48, 21 50, 7 50, 12 5°, 5I» 53, 58,

!9 19 3 1

58, 11 58, 12 68, 22/24 74, 8 76, 10 77, 24A5 79, 11 81, 6 89, 90, 100, 107, 110, 113,

9 10 1 6 2 11

115, 115, 115, 125,

1 6 12 8

141, 6 148, 2 148, 5

fide 3, 5 fide 3, 5 fide 4, 7 cf. »/z7. 2, 2 ench. 13, 46 emr/6. 9, 31 cf. ench. 17, 65 cf. w/. 14, 22 ench. 14, 55 ench. 20, 77 9, 32 fide 6, 9 fide 6, 9 3, 10 cf. 29, 112 cf. util. 1, 1 cf. cat. 15, 23 cf. ench. 15, 56 ench. 10, 33 cf. cat. 16, 24 ench. 24, 94 fide 4, 7 cf. ench. 26, 100 ench. 24, 95 cf. ench. 27, 103 disc. 12, 13 disc. 12, 13 symh. 3, 7 cf. cat. 19, 33 cf. util. 2, 2 15, 58 cat. 17, 28

58 84/85 69 31/32 55 126/127 79 102 27/28 16/20 262 48

75 66 84 146 79 92 67 16 15/16 193 109 231 148

5/7 39 21/22 79/8° 67 2/4 149 23 4/5 72/73 1/2

99 14 103

24/25 48/49

99 105 221 222 190

333 348/349 152/153 60 52 55/56 39

157 232 80 152

Prouerbia : 2, 4 3, 12 8, 35 19, 21 20, 9

disc. 10, 11 excid. 3, 3 cf. 9, 32 cf. ench. 28, 106 cat. 14, 20 excid. 1, 1

271 142/143

218

83 46 26

67 107

34/35

250

cf. ench. 28, 107

57

107

9/i°

19

6 17/18 99/100 76/78

49 84

254 145

Ecclesiastes : 7, 30 Canticum Canticorum : 2, 2 Sapientia : 6, 24 9, 15

II, 21

fide 8,11

ench. 1, 1 cf. ench. 17, 64 cf. ench. 23, 91 util. 2, 2 cf. ench. 9, 29 cf. ench. 31, 118

31/32 44/46

98 233 65 112

Ecclesiasticus Iesu Sirach 2, I- 4/5 2, 5

excid. 3, 3 cf. ench. 18, 68

i37/i4t 5 8/59

254 86

364

INDEX LOCORVM SACRAE SCR1PTVRAE opus, cap., §

lin

P*g-

Ecclesiasticus Iesu Sirach :

3, 33 15, 21 24,

cf.

47

27, 6 28, 28

cat. 14, 22 ench. 19, 70 epist. 221, 4 ench. 18, 86 disc. 9, 9 disc. 9, 9 disc. 9, 9

5. 20, 75

29/30

90

33, 18

epist.

61/62

275

4°, 1

221, 4 17, 66

disc.

61,31.36

1, 1

44/45

84

2/3

207

Isaias : 22

176

5> 7

21, 80

67/68

94

5, 20

4, 13

40/42

55

4, 13

51/52

55

6, 19

52/53

59

2, 1 sqq.

cf. fa/. 27, 53

7, 14

cf.

8, 1 sqq.

cf.

IO,

23

20, 2

cf.

28, l6

cf.

40,

3

40, 6

cf.

4, 7 19, 33

disc. 2, 2 haeres. 68 cat. 23, 43 ench. 14, 49 cat. 14, 22

53, 4

cf.

53, 7 cf.

cat. cat. cat.

3

58,

4/5

65, 17

41/42

208

3/4

331

68

168

9

75

61

146 149 330

22, 40

61

165

27, 53

17

176

20, 34

21

159

22, 40

58/59

165

198

191

65

3, 8

53, 8 58,

158

27

w/. 16, 24

haeres.

53, 4 sqq.

11

68

2/3

40, 6. 8

45, 7 cf.

14

util.

3, 3

85

233

util-

5, 7

198/200

236

67

4/5

33°

cf. «*7. 9, 11

335/337

2$9

cf. »/z7. 9, 11

34i

239

cf.

cf.

haeres.

Ieremias : 16, 16

16, 19

fide

4, 7 4, 7

60/61

16, 19/20

fide fide

4, 7

56/58

13

6/8

no

cf. fa/. 21, 37

10

161

cf.

21, 37

47

162

29, 7.5.6

cf. gtf/. 21, 37

16

161

29, IO

cf. CZZ/. 21, 37

18

161

54

162

10/11

249

17, 27 29,

30, 114

5 5

cf.

cat.

21, 38

50/52

13 13

Ezechiel : 14, 14

excid.

18, 2

g«z7*. 13, 46

28, 3

cf.

excid. 1, 1 excid. 5, 5 util. 9, 11

cf.

cat.

34, 6

1, 1

77/78

74

9/10

249

182

256

34i

239

12

161

Daniel : 2, 46 sqq.

21, 37

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE O/WI, cs/>., §

365

lin.

Mg-

12 12

l6l l6l l6l 249

Daniel : 3, 28 sqq. 4, 34 33 IZ, 35

ench. 4, 15 cf. ench. 4, 13 cf. disc. 1, 1 fide 8, 11 disc. 2, 2 disc. 2, 2 cf. fide 8, 11 cf. ench. 26, 101 cf. fa/. 24, 45 cf. cat. 21, 37 cf. cat. 20, 35 cf. cat. 23, 42 cf. cat. 25, 47 cf. cat. 27, 54 cf. util. 3, 3 cf. cat. 23, 41 disc. 3, 5 disc. 6, 6 cf. fa/. 27, 5 5 disc. 3, 3 disc. 5, 5 cf. ench. 32, 121 cf. ca/. 4, 8

13, 13, 13. 13,

4/8 9 44 45/46

13. 16, 16, 17, 19, 19,

47/49 21/23 27 24 sqq. 8 21

22, 3°

22, 37

22, 37/40 22> 37- 39/40

22, 39 2 2, 40

cf. cf. cf.

13 49/50 92/93 32/34 104/105 47/48 37/38 12/13 411 16/17 11/18 12/13 22/24

113 57

62 93 67 89 88 9

198 110 88 no

hi

95/96

62

54/5 5 44/45 397/398 46

93 198

I5/I7 45 7I/73 80/81 106/107 16/17 83 81/82 84 310 49/50 28/29 74 229

89

34i 95 in

89 187 67 112 56 S6 172 239 72

231 168

237 99 159 95 56 S6 43/44 18/24 207/208 12 19 209 50/51 209 53/56 12/18 19 104 34/35 169 25 161 26 36 159 167 45 170 35 15/17 27 32/33 90/92

5° 107 8 129/131 I5°/I5i 80 60/63 141/142 8/10 60

177 234

165 212 213 178 209 212 113 128

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE opus, cap.,

§

367

lin.

Matthaeus : cf. cf. 23, 15

cf. cf.

23, 26 23>

35

23>

37

24>

14

cf.

25, 26.27 25, 31 sqq.

cf.

25, 31/46

cf.

25>

34

cf.

25>

34- 4i

25> 40 25>

4i

cf. cf.

25>

46

cat. 23, 41 cat. 26, 50 ench. 12, 39 cat. 14, 21 ench. 20, 76 excid. 2, 2 ench. 24, 97 cat. 27, 53 cat. 14, 22 cat. 24, 45 ench. 14, 55 cat. 17, 27 symb. 4, 12 ench. 18, 68 disc. 8, 8 cat. 17, 27 cat. 18, 30 symb. 4,12 ench. 29, 112

10

165

17

174

48

72

40

145

61/62

9i

87/88

252

55/56

100

22

176

7i

146

25

169

127/129

79

21

152

328/332

196

84/85

87

215/216

216

20

152

58

i55

333/334

196

54/56

109

Marcus : 1, 8

cf.

i, 13

cf.

5. 25/34

cf.

12, 25

cf. cf.

ench. 14, 49 cat. 13, 19 util. 1, 1 cat. 25, 47 cat. 27, 54

11/12

76

54

i43

28/29

231

35

170

5°

177

Lucas : 1, 28. 30 1.

35

3. 4 3. 17

cf.

6, 30 6,

45

8, 43/48 10, 3

cf. cf.

10, 27 10.

39

11, 2/4 II,

20

cf. cf. cf.

11,37/41 11, 41

11, 42

11,51 12,13/14 12,33

ench. 11, 36 ench. 11, 37 ench. 14, 49 util. 8, 10 ench. 21, 78 ench. 4, 13 util. 1, 1 cat. 23, 43 ench. 20, 76 cat. 13, 19 ench. 30, 116 cat. 20, 35 ench. 20, 75 ench. 19, 72 ench. 20, 75 ench. 20, 76 ench. 20, 76 ench. 27, 103 excid. 2, 2 util. 11, 13

cf. fa/. 23, 42

excid.

12, 47

7, 8

13, 26

cf. fa/. 23, 48

14, 11

cf.

16, 22

18, 1 18, 22

3, 10

w/fA. 17, 64

15,32 16,19/26

symb.

cf.

excid. 4, 4 disc. 12, 13 excid. 5, 3 haeres. 57

cf. ra/. 23, 42

19/21

70

39/41

7°

9

75

309/314

239

34

93

43/44

55

28/29

231

74

168

46

9i

54

143

36/37

hi

27

159

7/i5

90

21/22

88

4/5

89

53

91

64/65

9i

40/41

105

87/88

252

394/396

241

45

167

296

260

84

172

262

193

4/5

83

148

254

359/360

222

221/222

257

5

326

45

167

368

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE opus, cap., §

Lucas : 20, 36

21, 22, 23, 24, 24,

18 61 34 27 39

L 3

1, 14

L 2, 2, 3.

17 9 19 5

3. 8 3, 16

3. 36 4, 10 4. 10 sqq. 3, 19 5) 29 6, 51 6,65 6, 67 7, 18

8, 36 10, 30

10, 34 13. 34 14, 6

14, 27 14, 28 15, 1 sqq.

cf. cf. cf. cf. cf. cf.

ench. 16, 63 fa/. 25, 47 cat. 27, 54 9, 29 util. 3, 3 »///. 6, 8 ench. 22, 82 7W1?. 6, 9 cf. fa/. 4, 8 cf. ench. 23, 91

O

Iohannes : 1, 1 1, 1.3

lin.

cf. fa/. 19, 23 ench. 12, 38 cf. cat. 17, 28 cf. cat. 22, 39 cf. cat. 26, 52 f«fA. 10, 34 ench. 11, 36 cf. cat. 20, 36 cf. cat. 3, 6 f«fA. 27, 103 cf. ench. 13, 56 ench. 12, 38 ench. 19, 71 cf. ench. 31, 119 cf. cat. 17, 28 cf. cat. 19, 33 cf. cat. 22, 39 ench. 10, 33 cf. ench. 29, 112 cf. ench. 12, 40 cf. cat. 22, 40 symb. 2, 5 ench. 14, 55 cf. cat. 22, 40 haeres. 88 2 cat. 11, 16 cf. cat. 11, 16 cf. cat. 18, 30 cf. cat. 19, 31 cf. cat. 24, 44 cf. cat. 27, 53 ench. 9, 30 disc. 14, 15 cf. ench. 10, 35 cf. util. 7, 9 cf. ench. 15, 56 cf. cat. 4, 7 util. 6, 8 ench. 19, 74 cf. symb. 2, 5 cf. util. 3, 3 cf. cat. 22, 40 util. 11, 13 cf. ench. 10, 35 cf. cat. 24, 44

,

56 35 5° 21/22 107 229 29 14

56 108/109

5° 81 16/17 48 28 43 29 24/26 63 46 11/12 39/40 40/41 12 59 59 80 28 6/8 59 62/63 56 118/123 124/125 56 8/9 40

83 170 177 65 234 237 95 15 128 98

69 158 7i 153 164 175 68 70 160 126 104 80 72 88 113 153 158 164 67 109 72

165 188 79 165 340 140 140

51 38 155 156 20 168 11 176 34 66 52/53 223 394/395 69 52 238 269/270 21/22 79/80 126 5 236 216/217 89 69 188 117/118 98/99 233 165 58 241 407 69 52/53 168 I

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE opus, cap.,

§

369

//«.

Pag-

13

340

Iohannes : I5>

haeres.

5

16, 7

cf.

16, 15

17, 3

cf.

18, 36.37

cf.

20, 29

cf.

88, 2

32, 121

25/26

114

haeres. 46, 16 symb. 2, 5 cat. 19, 33 cat. 22, 40 cat. 25, 47

164/165

318

128/129

189

59

157

52

165

38

170

15, 13

Actus Apostolorum :

cat. 23, 41 cat. 23, 41 cat. 23, 41 cat. 23, 41 cat. 23, 41 ench. 2, 7

3

cf.

1, 8

cf.

9

cf.

2, 1

cf.

2, 1 sqq.

cf.

2, 21

cf.

2, 41

cf. ca/. 23, 42

2, 42.44

cf.

2,

43

cf.

2,

45

cf.

1.

1,

4, 4

cf.

4, 32

cf.

5. 15 6,

cf. cf.

5

cat. 23, 42 cat. 23, 41 cat. 23, 42 cat. 23, 42 cat. 23, 42 symb.'2, 4 cat. 23, 41 haeres. 5 jyw/>. 5, 13

7, 47/48

8, 3

cf. fa/. 23, 43

8,4

cf.

1

165

4

165

2

165

3

165

20/21

166

5/6

51

36

166

48

167

28

166

46

167

36

166

49

167

90/91

188

29

166

1/2

291

3 5 3/3 54

197

56

167

51

167

8, 9/24

cf.

cat. 23, 42 haeres. 1

i/4

290

9, 1

cf. ca/. 23, 43

56

167

9,3

sqq-

9,15

cat.

58

167

cf. «*'/. 1,1

26/27

231

ench. ench.

7, 20

5/7

60

cf.

23, 43

12,7

cf.

12, 9 sqq.

cf.

7, 21

54/5 5

61

13, 2/3

cf. ca/. 23, 43

58

167

15, 9 17, 29

cf.

21, IO/14

cf.

24, 17

cf.

34

cf.

27,

ench. 20, 75 cat. 19, 32 ench. 26, 101 cat. 23, 43 util. 6, 8

20

90

45

157

36/37

104

64

168

229

237

Epistula ad Romanos : 1,

3 cf.

ench. 12, 38 cat. 20, 36 epist. 221, 4

18/19

7i

66

160

59/60

275

1, 14

cf.

1, 17

cf. e»cA 7, 20

28

61

i, 20

cf. ca/. 18, 30

27

154

1, 25

cf.

45

157

1, 29/30

cf.

2, 2

cf.

2,

4

cf.

2,

4/5

cf. cf.

3> 9/10 3, !9

cf.

3> 20

4, 17

cf.

5, 5

cf. cf.

cat. 19, 32 cat. 11, 16 util. 8, 10 cat. 26, 50 cat. 11, 16 cat. 25, 48 ench. 10, 33 ench. 25, 99 ench. 10, 34 ench. 9, 29 ench. 31, 117 cat. 14, 22

24

139

290/291

238

22

174

27

139

64

171

16/18

68

79/80

103

34/3 5

68

30/31

65

18/19

112

79

147

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

370

cap., §

lin.

/>«?•

cf. fa/. 23, 41 cf. haeres. 88, 2 ench. 20, 76 cf. fa/. 4,7 cf. cat. 7, 11 f«f^. 8, 26 ench. 13, 45 cf. fa/. 26, 52 ench. 14, 50 e«fA. 20, 76 cf. fa/. 26, 52 ««fA. 14, j 1 f«fA. 14, 52 ench. 31, 118 cf. epist. 223, 1 ««f^. 14, 52 f«fA. 14, 52 ench. 14, 52 ench. 14, 52 ench. 14, 52 ench. 14, 52 cf. ench. 13, 41 ench. 14, 33 ench. 14, 53 cf. cat. 22, 40 ench. 14, 52 cf. cat. 22, 40 symb. 3, 9 3, 10 ««f^. 14, 52 f«fA. 28, 107 cf. util. 4, 5 cf. fide 3, 6 cf. ench. 13, 41 cf. ench. 13, 41 cf. cat. 4, 8 ench. 10, 33 e«f^. 17, 64 cf. ench. 7, 22 cf. util. 2, 2 ench. 2, 8 cf. cat. 11, 16 ench. 16, 61 cf. cat. 4, 7 cf. cat. 3, 6 cf. fa/. 20, 36 cf. ench. 24, 95 ench. 23, 98 ench. 25, 98 f«f/6. 23, 98 ench. 25, 98 ench. 9, 32 f«fZ>. 9, 32 encb. 9 ,32 e«fA. 9, 32 ««fA. 9, 32 ench. 25, 98 £«fZ>. 25, 99

4/5 9/10

165 340 90 126 132 63

Epistula ad Romanos :

5, 5, 5. 5,

8 8/9 9/10 12

5, 16 5, 17/18 5, 18 5) 20

6, 1 6, 2 6, 3

6, 3/4 6, 4

6, 4/11 6,6 6, 9 6, 11 6, 23 7, 2 7, 22 8, 3 8, 5 8, 14 8, 8, 8, 8, 8, 8,

17 23/24 24 28 31 32

9. 5 9, 10 sqq.

9) n/13 9. T4 9, 15 9, 16

37/39 3 43 36/38 58/59 46 33/36 35 48 4i/43 56/57 31/32 10/11 55/56 60 85/86 60/63 67/68 87/88 26/27 103/104 105/106 34 71/83 35 219 306/307 94/96 49/51 152 13 21 26/27 66 23/24 15/16 95 52 5J/53 59 22/24 8 40 67 7/9 9/10 15/16 24/26 32 77/78 84/85 86/87 90/91

74 175 76 90 175 76 77 112 278 77 77 78 77 77 78 73 78 78 164 77 164 192 195 78 107 235 9 73 73 128 68 83 62 232 52 140 82 126 125 160 99 101 IOI IOI IOI

66 67 67 67 67

97 28/29

IOI

43

102

INDEX

LOCORVM

SACRAE

opus, cap., § Epistula

ad

SCRIPTVRAE

371

lin.

Romanos :

5°/5i

102

9. J9

ench. ench. ench. ench.

25, 99

57

102

9, 20/21

f«f/6. 25, 99

60/64

102

ench. ench.

28, 107

62/63

107

29, 112

5°

109

48

126

8/9

185

5/6

51

8/9

5i

9. i7 9, 18

9, 21

cf.

9> 23

cf.

10, 3

cf.

ii,6

cf.

12, 12

cf.

12, 17/21

cf.

13. 1 13,

7 9

IOI

25, 99

ench. 2, 7 ench. 2, 7 ench. 2, 7 ench. 28, 107 cat. 17, 27 ench. 19, 72 fa/. 21,37

102

12/13

5i

54

107

24

152

3 7/3 8

88

23

161

24

161

13

113

5, 5

133/137

212

cf. fa/. 4, 7

5

126

40

160

ca/. 21, 37 32, 121

disc.

13, 9/10 13, 10

5

i, 1

10, 14

13,

47/49

25, 98

cf. fa/. 3, 6

10, 10 10, 13

25, 99

cat.

cf.

20, 35

23

164

120

65/66

113

no

18/20

108

59

126

7/8

49

15

113

cf. fa/. 22, 39

14, 9

cf.

14, 10

cf.

15, 4

cf.

ench. 31, ench. 29, cat. 3, 6

16, 19

«jfZ>. 1, 1

Epistula ad Corinthios I : 1.

ench. 32, 121 ench. 1, 1 ench. 25, 99 cat. 2, 4

7

1, 20 1,

31

cf.

2,

9

cf.

cf. fa/. 17, 27 3. 1/2

cf. e«fZ>. 30, 114

3. 9

cat.

3. 11

f«f/j. 1, 5

3. n/12

cf.

f»fZ>. 18, 68

ench. 18, 68 ench. 18, 67 ench. 13, 56 symb. 6, 14 ench. 32, 121 cat. 23, 41

3. 13/13 3. >5 3, 16

3. 17 4, 5

cf.

5. 7

cf.

21, 37

3/5

49

79/80

103

55

123

3i

152

2/3

110

5i

162

55/57

5°

34/3 5

86

52/55

86

22/23

85

34/35

80

376/377

197

19/21

114

18

166

6, 1

e«f//. 21, 78

17/19

92

6, 4/6

ench. ench.

21, 78

19/23

92

21, 78

26/27

92

f«fZi. 21, 78

30/31

93

18, 67

25/28

86

ench. 18, 68 ench. 15, 56 cf. util. 5, 7

78/79

87

6,

7

6, 9/10 6, 10 6, 15

cf.

6, 19

30/31

80

197

236

28/30

80

344/346

196

32, 121

«»fi6. 15, 56 .pw/6. 5, 13

ench. ench.

15

113

7> 5

21, 78

5/7

92

7. 6

f«fA. 21, 78

14/15

92

60

66

6V64

87

7. 1

7, 25

cf. e«t/j. 9, 31

7. 32/33

cf.

ench.

18, 68

372

INDEX LOCORVM SACRAE SCR1PTVRAE 0/w.r, rap., §

lin.

P“g-

30/32 8/10

34i 302

67 33 157/160 60

138 148 235 126

113 93 330/332

173 178 262

15 28/30

154 18

57/59 85 359 58

85 158

Epistula ad Corinthios I : 8, i 9, io 9, 22 9, 26/27 10, 11 1°, 13

11, 7 II, 19 II, 31/32 12, 12 12, 24 I 2, 3 I 13, 9. 12 13,12 13, 13 15, 8/lO 15, 22 15, 32 15, 33 15, 35 15, 36/38 >5, 40 15, 44

cf. haeres. 88, 3 baeres. 26, cf. cat. 10, 15 cf. cat. 15,23 util. 4, 5, 13 cf. cat. 3, 6 cf. cat. 25, 49 cf. cat. 27, 55 xecid. 8, 9 cf. cat. 18, 29 cf. fide 7, 10 e«c£. 17, 66 cf. cat. 19, 33 x)wZ'. 5,13 cf. fa/. 8, 12 cf. e«rp. 16, 63 cf. cat. 2, 4 cf. e«cP. 31, 117 cf. cat. 4, 8 util. 1, 1 util. 4, 5 cf. util. 2, 2 disc. 9, 9 disc. 9, 9 cf. fa/. 27, 54 cf. cf.

15, 50

15,51 sqq16 Epistula ad Corinthios II 1, 22 2, 15 4, 16 5, 6/7 5, 5, 5, 5, 5,

7 i° 13- 14 17 20/21

7, 10 8, 9 9, 7 11, 14 12, 15 13, 3

cf. cf.

5, 13 r«rp. 23, 91 ««rp. 23, 91 ench. 23, 91 f«fp. 23, 91 cat. 27, 54 fa/. 23, 43

cf. ench. 17, 65 cf. fide 3, 6 fide 3, 6 cf. util. 2, 2 cf. car. 25, 47 e«cA. 29, no cf. cat. 10, 15 cf. 9, 31 f«fA. 13, 41 cf. cat. 25, 48 cf. cat. 22, 40 cf. cat. 23, 43 cf. fa/. 2, 4 cat. 10, 14 cf. ench. 16, 60 cf. cat. 10, 15 disc. 14, 15

54/55 5° 1/2 80

197 134 83 123 111 129 23 1

30/34 145 64 230/231

235 232 217

237/238

217

43

176

364/370 101/102

197 98 98 98 98

95/96 110

103/105 47 64

39 18

13/14 52

37 18/20

68 68

177 168

84 9 9 232 170 108 138

66

10/13

72

66

171

5° 64 70

165 168

53 2

124 i37 81

7i 381/382

223

138

Epistula ad Galatas : 3, 7

3, 13 4, 4

cf. cf. cf. cf. cf.

cat. cat. cat. cat. cat.

19, 22, 27, 19, 17,

33 39 53 32 28

57

6 15 36 54

i57 163 i75 i57 i53

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE opus, cap., §

373

lin.

A??-

199/200

191 93 94 79 160

Epistula ad Galatas : 4, 4» 4. 5. 5,

io/ii ii 26 i 6

cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf.

5. 17

5, 2i 5, 24 Epistula ad Ephesios : i, 5 i» 9 I, IO 2, 3

2, 2, 2, 4, 5,

8 8/9 IO 16 29

6, 5/6 Epistula ad Philippenses : 1, 23 2, 6/7

•^4 00

2, 6/8 2,13 3.12 3.12/14 3, 14 3, i9 4, 7

cf. cf.

haeres. 88, 2 cf. cat. 19, 33 ench. 16, 62 ench. 10, 33 ench. 25, 98 util. 4, 5 ench. 9, 40 ench. 9, 31 ench. 9, 31 cf. util. 6, 8 util. 4, 4 util. 4, 4 util. 4, 4 util. 4, 4 util. 4, 4 cf. cat. 21, 37

util. 1, 1 ench. 10, 35 cat. 26, 52 cat. 22, 29 cat. 10, 15 cat. 17, 28 ench. 9, 32 util. 1, 1 util. 1, 1 util. 2, 2 cf. util. 2, 2 cf. ench. 16, 63 ench. 16, 63

cf. cf. cf. cf. cf.

Epistula ad Colossenses : 1, 13 1, 16

,

cf. cf. cf. cf. 28

symb. 3, 8 ench. 21, 79 ench. 21, 80 ench. 15, 56 cat. 20, 35 ench. 1, 5 ench. 2, 8 ench. 7, 21 ench. 18, 67 ench. 31, 117 haeres. 88, 2 util. 4, 4 util. 4, 4 util. 4, 5 haeres. 46, 19 util. 8, 10 ench. 14, 53

haeres. 88 2 ench. 15, 58 cat. 17, 28 cat. 19, 33 cat. 22, 40 symb. 1, 2

5 8/59 76/77 6 41 48 59/60 49 14/16 14/15 9/10 113/114 118/119 143/144 189/190 290/291 101/103

5/6 56 34/3 5 IO 29/30 146/147 56/57 61/62 63/65 227/228 114/116 120/1 21 127/13° I32 134/135 29

45 5g/59 44 29 64 60 76/77 25/26 36/40 67 7° 47/48 65/66

6/7 59/60 48 81 5i 30/31

5° 52 61 85 112 340 234 234 235 319 238 78

340 157 82 68 101 235 66 66 66 237 234 234 234 234 234 162

232 69 i75 164 138 153 66 231 232 232 233

83 83

340 81 153 158 165 186 XL VI

374

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE opus, cap., §

Epistula ad Colossenses : i, 18

i, 19/20 3. i/3 3. 4 3, 22

cf. cf. cf. cf. cf.

ench. 15, 56 cat. 3, 6 cat. 3, 6 fa/. 19, 33 fa/. 19, 33 ««fA. 16, 62 ench. 14, 53 ewi. 14, 54 cf. cat. 21, 37

Epistula ad Thessalonicenses I : cf. fa/, to, 15 2, 7 haeres. 57 5. 7

lin.

A*£-

38/39

43/46

80 125 126 158 158 82

107/111 116/117 29

78 78 162

73 6

138 326

2/3 21 18

1x3 125 131

56 29

i34

28 54 83

89

Epistula ad Timothcum I : 1, 5

1, 10

cf. cf. cf. cf. cf.

2, 1/2 2, 3/4 2, 4 cf.

2, 5 3. 16

cf. cf. cf.

««f/. 32, 121 cat. 3, 6 cat. 6, 10 cat. 8, 12 cat. 12, 17 cat. 21, 37 ench. 27, 103 cat. 21, 37 ««f7>. 27, 103 f#f/i. 24, 97 ench. 27, 103 f«fA. 27, 103 f»f/>. 27, 103 ench. 27, 103 cat. 3, 6 ca/. 27, 55 fide 7, 10

27 31/32 42 34/37 44/45 1/2 5/6 14/15 17/18 39 72 33

141 161 105 162 x°5 100 104 104 105 105 123 176 18

Epistula ad Timotheum II 2, 13 2, 19 21, 25 4, 3

symb. 1, 2 cat. 11, 16 ench. 22, 82 cf. fa/. 8, 12 cf. cat. 12, 17 cf. cat. 21, 37

20 44

183 140

27/28

95

56

134

29 27

141

56

i34 141 161 90

161

Epistula ad Titum : 1, 9

2, I

cf. fa/. 8, 12 cf. cat. 12, 17 cf. cat. 2i, 37 f«f/;. 20, 75 cf. cat. 8, 12 cf. cat. 12, 17 cf. fa/. 21, 37

29 27 20/22 56 29 27

i34 141 161

Epistula ad Hebraeos : 1. 5 1. 13 4> 10

cf. cf. cf.

5. 5

TO, 38

cf.

f«fZi. 14, 49 ench. 13, 58 fa/. 16, 25 cat. 17, 27 fa/. 17, 28 ench. 14, 49 ench. 7, 20

15 5 x/52

76 80

41.46

151 152 152

15 28

76 61

7i !9

INDEX

LOCORVM

SACRAE

opus, cap., §

SCRIPTVRAE

375

lin.

Epistula ad Hebraeos : XI, I

ii, xi, 12, 12,

7 16 6 22

cf. cf. cf. cf. cf. cf.

ench. 2, 8 cat. 19, 32 cat. 19, 33 excid. 3,3 cat. 7, 11 ra^. 20, 36 cat. 21, 37

42/43 27 64 142/143 32 55 21

52 156 157 254 132 160 161

Iacobi epistula : excid. 8, 9 ewA 18, 67 18, 67 ench, 2, 8 ench. 21, 78 symb. 3, 10 symb. 3, 10

i, 4 2, 14 2, 17 2, 19 3, 2 3, 11

Petri epistula I : 1, 10 1, 18/19 1, 24/25 2, 21 5, 8

cf. cat. 17, cf. ra/. 14, cat. 16, cf. cat. 10, cf. cat. 27,

28 21 24 15 55

326 18/20 18 56/57 42/43 220/221 293/296

261 85 85 52 93 192 194

57 3i 27 60

153 145 149 138

54

177

ench. 15, 57 cf. cat. 19, 32 ench. 9, 30 cf. ench. 31, 118

45/47 27 42/43 28

80 156

17, 64 cf. cat. 26, 52 cf. cat. 4, 7 32, 121 cf. cat. 26, 52 cf. cat. 22, 39 cf. ra/. 17, 28 cf. cat. 4, 7 cf. cat. 4, 8 cf. cat. 4, 7 cf. ra7. 22, 39

23/25

84 174 126

Petri epistula II : 2, 4 2, 5 2, 19

Iohannis epistula I : 1, 8 2, 16/17 3, 16 4, 4, 4, 4, 4,

8 9 9/i° 10 10. 19

4, 11 4, 19 Iudae epistula : 20

Apocalypsis : 2, 11 2, 14/15 14, 13

19, 16 20, 6. 14 21, 1

cf. ra/. 24, 45 cf. ta/. 27, 53

cf. cf. cf. cf. cf.

23, 92 haeres. 5 cat. 16, 25 cat. 17, 27 cat. 17, 28 excid. 8, 9 cf. ench. 23, 92 cf. haeres. 67,

37

6 11/12 40 28

65 I 12

113 174 164

27

153 126 128 126 164

20

169

4

175

129/130 6/8

98 292

7i 19 41.46 316 129/130

151

59 8 53 5

4/5

152 152 261 98 330

INDEX AVCTORVM opus cap., § Acta Petri : 22 sqq. 4nacephaleosis : I, 2, I I, 2, 2 I, 2, 3 I. 2, 4 I, 2, 6 i, 2, 7 I, 2, 8 I, 2, 9 I, 2, IO I, 2, 12 I, i» I, I,

3. 3. 3. 3.

1 3 4 5

i, 3. 7 i, 3. 8 i, i, i, 2,

3. 3> 3. I,

9 ii 12 I

2, i, 3 2, i, 4 2, i, 5 2, I, 6 2, I, 7 2, I, 8 2, 2, 2, 2,

I, I, I> I,

9 IO II 12

2, I, 13 2, I, 14 2, I, 15 2, I, l6 2, 2, 2, 2, 2, 2,

I, I, 2, 2, 2, 2,

17 l8 I 3 4 5

3. 1. i 3. 1. 2 3. 3) 3> 3. 3.

1. i> i> 1. 2,

4 3 6 7 1

lin.

P°g-

cf. haeres. 1

12/13

290

cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf.

5/ii 1/2

290 290 29I 291 292 292 293/294

haeres. 1 haeres. 2 haeres. 3 haeres. 4 haeres. 6 haeres. 6 haeres. 7 haeres. 8 haeres. 9 haeres. 10 haeres. 12 haeres. 14 haeres. 16 haeres. 17 haeres. 18 haeres. 18 haeres. 20 haeres. 21 haeres. 21 haeres. 22 haeres. 23 haeres. 24 haeres. 23 haeres. 27 haeres. 28 haeres. 29 haeres. 30 haeres. 31 haeres. 32 haeres. 33 haeres. 34 haeres. 35 haeres. 36 haeres. 37 haeres. 38 haeres. 39 haeres. 40 haeres. 41 haeres. 42 haeres. 43 haeres. 44 haeres. 47 haeres. 48 haeres. 49 haeres. 50 haeres. 45 haeres. 50 haeres. 51 haeres. 52 haeres. 33 haeres. 34 haeres. 55

3/4 1/8 3/5 5/7 1/11 i/4 1/2 4/8 1/2 i/4 3/5 i/3 i/3 6/9 i/3 1/2 8/9 2/4 1/6 i/5 7/8 i/9 4 i/4 i/5 1/8 i/5 i/5 1/2 i/3 1/2 i/4 2/4 1/2 1/8 19/20 3/5 1/5 i/4 i/5 i/3 1/11 1/8 i/4 8/10 i/3 i/5 1, 11 1/8 1/11

294 294 295 296 296 297 297 298 298 299 299 299 299 300 300 301 3°3 3°3 304 304 3°4 305 3°5 3°5 306 306 306 306 3°7 3°7 308 3°9 310 311 320 320 320/321 321 312 322 322 322 323/324 324 325

INDEX AVCTORVM opus cap.,

377 lin.

§

P“g.

Anacephaleosis : cf.

3, 2, 2

cf. cf.

3. 2, 4

baeres. baeres. baeres.

56

i/3

325

84

3/5

338

57

1/17

325/326

Appolonius opus deperditum : cf.

baeres.

27

9/12

303

226

216

47

155

Apuleius

Apologia : 23

cf.

disc.

cf.

cat.

8, 9

Augustinus

Retractationes : 2.

14

18, 30

Confessiones : 9. 14

cf.

1, 6, 10

cf.

i, 12, 19

cf.

5, 11, 21

cf.

3, 7

cf.

1,

6,

cf.

1,

17.

cf.

25

10, 6, 9

cf.

II, 3O, 40

cf.

Soliloquia

disc. 11,12 fide 2, 4 disc. 11, 12 fide 5, 8 fide 1, 1 fide 2, 4 fide 7, 10 symb. 3, 8 symb. 3, 8

297/308

219/220

33/40

5

297/308

219/220

19/22

15

1/8

1

30/40

5

28/30

18

167/168

190

155

190

: cf.

disc.

1, 1

3

207

cf.

ench.

7, 20

18

60

cf.

disc.

1, 1

3

207

36, 21

cf.

12/13

290

102, 2/3

cf.

120, 8

cf.

137

cf.

137. 16

cf.

140, 22, 34

cf.

2, 20

Contra Academicos :

De libero arbitrio : 1, 2

Epistulae :

i47» 8

cf.

189, 7

cf.

3

cf.

237, 2

cf.

baeres. 1 symb. 9, 17 fide 2, 3 encb. 10, 34 fide 6, 9, 23/7, disc. 7, 7 fide 2, 3 disc. 5, 5 fide 6, 9, 32/7, baeres. 26

cf.

fide

232,

424/426

199

18/21

4

45/47

69

187

214

18/21

4

125/127

122

5/i 1

302

10, 30

16/18

10, 8

16/17

De uera religione : 4/5

3, 6

10

cf. 7W1? 7, 10

13

cf.

fide

7, 10

i/43

9/10

28/30

18

28/30

18

382/383

223

In epistnlam Iobannis ad Partbos : tract. 3, 13

35

cf.

disc.

Epistulae ad Gala tas expositio ; cf. ench.

14, 13

21, 80

76/77

94

INDEX AVCTORVM

378

opus cap., §

lin.

PaR-

256/257 256/257

193 193 15/16

‘Enarrationes’ in psalmos : 29> 7 55. zo 56, 9 58, s. 1, io 58, s. 1, 22 87, S. 2, 14 90 2 IOO, 9 ii3» 123. 126, 126, 128, 130,

7 4 3 7 1 9

132, 5 144, 18

cf. symb. 3, 10 cf. symb. 3, 10 cf. fide 6, 9 cf. fide 7, 10 cf. fide 6, 9 cf. symb. 1, 1 cf. symb. 3, 10 cf. disc. 7, 7 cf 3, 10 cf. rywi;. 9, 17 cf. ry/w/'. 1, 2 cf. 9, 17 cf. disc. 1, 1 cf. symb. 9, 17 cf. symb. 3, 10 cf. symb. 3, 10

i/37 9/10 23/26 14/15 256/257 187 256/257 424/426 31/32 424/426 18/24 424/426 256/257 256/257

17 l6 185 193 214 193 199 186 199 207/208 199 193 193

Sermones : 5. 1 51, 18 58, 13 72 73. 1. 1 86, 11, 13 88, 9/10 117. 117, 118, 119,

9 11 2 2

139. 3 164, 7. 9 212, 2 214, 1 214, 4 214, 7 214, 8 214. 9 215, 1 215, 251, 261, 261, 270, 292,

9 9 2, 2 10 1 1, 1

3 5 5, 3, 4 Denis 24, 10 Guelferbytanus 1, 2

Guelferbytanus 1, 3 Guelferbytanus 1, 4 Guelferbytanus 1, 5 Guelferbytanus 1, 7 Guelferbytanus 1, 8 Guelferbytanus 1, 9

cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf. cf.

disc. 1, 1 symb. 3, 6 jy/»£. 1, 1 ench. 22, 83 disc. 1, 1 disc. 8, 8 fide 8,11 symb. 3, 8 symb. 2, 4 symb. 3, 8 symb. 3, 8 symb. 2, 3 disc. 8, 8 symb. 1, 1 symb. 1, 1 jyw£. 1, 1 symb. 1, 2 symb. 3, 7 symb. 4, 11 symb. 4, 12 symb. 1, 1 symb. 9, 17 fide 8, 11 disc. 14, 15 symb. 7, 15 disc. 14, 15 disc. 14, 15 disc. 8, 8 fide 3,3 symb. 1, 1 symb. 1, 2 symb. 7, 15 symb. 1, 2 symb. 2, 3 symb. 3, 9 symb. 4, 11 symb. 4, 12 3, 6 ,yw£. 7, 15

18/24 I43/I44 2/4 34/35 18/24 218/221 12/18 181/188 81/88 181/188 155 56/60 207/210 2/4 10/13 10/13 18/25 145/148 309/323 324/327 2/4 424/426 12/18 382/383 395/399 382/383 382/383 218/221 15/28 10/13 18/25 385/386 53/54 70/7i 212/214 309/323 33 5/339 J43/I44 395/399

207/208 189 185 95 207/208 216 19 191 187 191 190 187 215 185 185 185 185 189 195 J95 185 199 19 223 198 223 223 216 6/7 ,85 185 198 186 187 192 195 195 189 198

INDEX AVCTORVM opus cap., §

379 lin.

Pag-

De fide et symbolo : 5> 7. 8, 8,

ii 14 15 18

cf. cf. cf. cf.

symb. symb. symb. symb.

3, 4, 4, 4,

7 11 12 12

145/148 309/323 324/327

cf. cf. cf. cf.

ench. 18, ench. 18, symb. 9, symb. 7,

cf. cf. cf. cf. cf.

symb. 2, 3 symb. 4, 12 7, 15 symb. 9, 17 fide 7, 10

189

335/339

195 195 195

67 68 17 15

11/12 36/38

85 86

424/426 395/399

199 198

56/60

187

335/339 395/399 424/426 20/25

195 198

cf. rywA. 4, 1 x cf. haeres. 26

309/323 5/ii

*95 302

cf. haeres. 26 cf. haeres. 26

5/ii 5/ii

302 302

cf. «z 4

41/46

6

26

cf. yWe 1, 2

33/36

3

hom. 40

9, 17

Cicero

Eaelius :

Clemens Alexandrinus

Stromata : 3j 25

cf.

haeres.

5

1/6

29I

cf.

haeres. haeres.

5

8/11

292

6

5/7

292

1/26

310/311

Epiphanius

Panarion : 26, 3

cf.

Eugippius

Excerpt a ex operibus sancti August ini : 19, 34 haeres. 43 186, 240

125/127

3. 6. 24/4, 7. 10

187, 205

ra/. 9, 13

4/35

188, 206

ca/. 10, 15

60/86

138

189, 207

cat. 14, 20 cat. 14, 22 cat. 16, 24 cat. 26, 52, haeres. 88

1/27

144/145

54/74

146

1/18

148/149

1/60

340/342

8

5/8

294

j

1/6

291

6

7/8

292

21

2/4

299

25

i/7

301

22

4/5

300

190, 208 190, 208 280, 305

135/136

174/178

35/27, 55, 94

Eusebius Caesariensis :

N OO

Historia ecclesiastica :

cf.

5, 20. 1

cf.

5, 28, 1

cf.

37

cf.

6, 38

cf.

cf.

symb.

I

cf.

5

cf.

symb. symb. symb.

4, n

cf.

4, 7. 9

cf.

4,

11, 2

cf.

4, 29> 2

cf.

5. 13. 4

cf.

v>»

N

3, 18, 2

haeres. haeres. haeres. haeres. haeres. haeres. haeres. haeres. haeres. haeres. haeres.

cf.

3. 29> 2

6,

27

9/12

3°3

66

1/2

330

44

4/5

311

83

4/10

337

10

8/11

295

4, 12

324/327

T95

1, 1

10/13

185

3, 7

145/148

189

318/3 23

195

Expositio symboli : Ps.-Faustus Reiensis

De symbolo :

cf.

De symbolo II:

INDEX AVCTORVM

382

lin.

Pa£-

cf.

i/7

298

cf.

4/5

290

8/9

290

l/2

290

l/3

292

7

292

3/6

298

4/5

294

1/17

295/296

i/3

296

i/z

297

2/3

296

i/3

297

4/8

299

l/2

299

l/6

300

6/lO

300

9/1 2

3°3

l/4

327

l/2

305

1/10

307

31/36

3°9

4/7 l/l2

328

0/w.r

cap.,

§

Filastrius

Diuersarum hereseon liber .

29>

9

3° 33. 2 34, i/2 36, 2 38, 3/6

39 41

42, 4 43 44, 2 45, 3 47, i/2 47, 4/6 49, 4 5i, 1 52 54 55 55, i/5 56, 2 60, 2 62, 1/2

72 72, 2 73, 2 75, 1 76, 1

77 79, 1 79, i/2 80, 1/3 81 86, 1/2 91, 1

92 93 96

97 114 124 125 127

312

i/z

N> CO

haeres. 19 haeres. 1 cf. haeres. 1 cf. haeres. 2 cf. haeres. 6 cf. haeres. 6 cf. haeres. 18 cf. haeres. 8 cf. haeres. 11 cf. haeres. 13 cf. haeres. 16 cf. haeres. 14 cf. haeres. 15 cf. haeres. 21 cf. haeres. 22 cf. haeres. 23 cf. haeres. 23 cf. haeres. 27 cf. haeres. 58 cf. haeres. 34 cf. haeres. 41 cf. haeres. 41 cf. haeres. 45 cf. haeres. 59 cf. haeres. 60 cf. haeres. 30 cf. haeres. 61 cf. haeres. 53 cf. haeres. 25 cf. haeres. 6 cf. haeres. 62 cf. haeres. 63 cf. haeres. 64 cf. haeres. 66 cf. haeres. 65 cf. haeres. 67 cf. haeres. 68 cf. haeres. 71 cf. haeres. -jz cf. haeres. 73 cf. haeres. 74 cf. haeres. 75 cf. haeres. 76 cf. haeres. 77 cf. haeres. 78 cf. haeres. 79 cf. haeres. 80

3, i/3 29, 1

4/5

3°4

1/4

328/329

12

324

5/6

301

5/7

292

l/4

329

l/4

329

i/z

329

l/2

330

l/3

330

l/4

330

l/4

330/331

1/5

334

l/3

335

l/2

335

1/5

335

l/z

335

l/2

335

l/z l/z l/z

335 335 336

1/6

336

323/332

261/262

Florus Lugdunensis

Expositio epistularum beati Pauli apostoli collecta ex libris s. Augustini : ad 1 Cor. 10, 13

Fortunatus :

uide

excid.

8, 9

Venantius Fortunatus

uel

Ps.-Venantius Fortunatus

INDEX AVCTORVM cap.,

§

lin.

cf.

append.

I

1/2

349

cf.

symb.

4, 12

324/327

J95

cf.

symb.

3, 6

143/144

189

cf.

encb.

39/40

96

cf.

haeres. 4 haeres. 5 haeres. 5 haeres. 17 haeres. 18 haeres. 19 haeres. 26 haeres. 26 haeres. 28 haeres. 50, haeres. 81 haeres. 52 haeres. 8 haeres. 9,

P“g-

Gennadius Massiliensis

De uiris illustribus : 83

Liber siue diffinitio ecclesiasticorum dogmatum 8

Gregorius Turonensis

Historia Francorum : prologus

Hieronymus

Fpistulae :

72

23, 87

Ps.-Hieronymus

Indiculus de haeresibus : 2,

5/7

cf.

3, 8

cf.

4, 9

cf.

9, 21

cf.

17. 29

cf.

20, 32

cf. cf.

33

cf.

24,36

cf.

26,38

cf.

3°. 42

cf.

2I>

cf.

3i. 43

cf.

8 app.

291

6/8

292

8/11

292

3/7

297

3/6

298

6/7

298

i/3

302

11/16

302

i/4

3°3

2

321

6/10

336

1

322

8

294 294

3/4

Hincmar Rhemensis D«

praedestinatione :

I, I

epist.

224, 1, 1/224, 2, 27

280/281

Horatius

Satirae : cf.

disc.

8, 9

226

216

94

cf.

util.

6, 8

230/232

237

Aduersus haereses : 1, 23, 1.4

cf.

haeres. 1 haeres. 6 haeres. 5 haeres. 21 haeres. 25

1, 1, 62

Fpistulae : 1, 1,

Irenaeus

1, 25, 1

cf.

1, 26, 3

cf.

1, 27, 1/2

cf.

1, 28, 1

cf.

11/12

290

7/8

292

6/8

292

2/4

299

1/7

301

Lucanus

Pharsalia : 2, ij

ench.

2, 8

20

51

INDEX AVCTORVM

384

opus cap.,

§

lin.

pag.

226

216

Lucilius

Saturarum fragment a

1200 :

1119

cf.

disc.

cf.

symb.

3, 7

145/148

189

symb. symb.

4, 12

322/323

*95

4, 12

324/327

i95

8/11

295

8, 9

Nicetas Remesianus :

Exp/anatio symboli :

Ordo uel breuis explanatio de catechispindis rudibus :

Origenes

Comment, in ps.

82 ; cf.

baeres.

cf.

symb.

3, 7

«/-\

cf.

ench.

5, 17

31 /3 2

57

94/98

233

14/15

185

10

Petrus Chrysologus

Expositio symboli : t4-

CO

189

Possidius

Vita s. Augustini : 12

Quoduultdeus

De cantico nouo : util.

3. 3

3, 3

De symbolo : 3. 13

cf.

symb.

cf.

baeres.

22

4/5

300

cf.

baeres.

44

7/10

311/312

cf.

disc.

226

216

324/327

i95

3

207

3, 7

145/148

189

4, 12

324/327

195

1, 1

Rhodon

Contra Mareionem :

Rufinus

Historia ecclesiasiica : io, 6 : exemplum fidei Nicaenae, 21

Seneca

E.pistulae : 115. 14

8, 9

Theobaldus Brito

Abbreuiati symboli apostolorum expositio : cf.

symb.

cf.

disc.

28

cf.

33

cf.

symb. symb.

4, 12

Varro

De lingua latina : 6, 62

I, 1

Venantius Fortunatus

Expositio symboli :

INDEX AVCTORVM opus cap.,

lift.

p“g-

18/25 143/144 324/327

185 189 195

44

22 3i 12

73 51 53 60

ench. 5, 17

40/42

57

ench. 3, 16 ench. 5, 16

7/8

56 56

§

Ps.-Venantius Fortunatus

Commentarius Fortnnati :

cf. symb. 1/2 cf. symb. 3, 6 cf. symb. 4, 12 Vergilius

Aeneis :

2, 20 4> 419

IO, IOO IO, 392 Eclogae

ench. ench. ench. ench.

13, 44 2, 8 3, 11 7, 20

:

8, 41 Georgica : 2, 480/481

2, 490

3

CONSPECTVS MATERIAE Bibliographia Selecta Liber de fide rerum inuisibilium . Enchiridion ad Laurentium de fide et spe et caritate . De catechizandis rudibus . De symbolo ad catechumenos . Sermo de disciplina Christiana . Sermo de utilitate ieiunii . Sermo de excidio urbis Romae . De haeresibus ad Quoduultdeum .

V-VIII

VIII-XVI XVI-XIX

xix- xx xx- xxv xxv-xxvi XXVI-XXVII XXVIII-XXXII

Liber de Fide rervm invisibilivm cura et studio M.P.J. van den Hout Praefatio . Conspectus Siglorum . Textus criticus ..

XXIII-LXIII LXIV

1-19

Enchiridion ad Lavrentivm DE FIDE ET SPE ET CARITATE cura et studio E. Evans Praefatio . Capitulationes . Excerptum e libris Retractationum . Conspectus Siglorum . Textus criticus .

23-32 33-46

47 48 49-114

De Catechizandis Rvdibvs cura et studio I. Bauer Praefatio . Conspectus Siglorum . Textus criticus .

117-119 120 121-178

Sermo de Symbolo ad Catechvmenos cura et studio R. Vander Plaetse Praefatio . Conspectus Siglorum . Textus criticus .

181-183 184 185-199

Sermo de Disciplina Christiana cura et studio R. Vander Plaetse Praefatio . Conspectus Siglorum . Textus criticus .

205-206 207 207-224

388

CONSPECTVS MATERIAE De Vtilitate Ieivnii

cura et studio S.D.

Ruegg

Praefatio . Conspectus Siglorum. Textus criticus .

227-228 230 231-241

Sermo de Excidio Vrbis Romae

cura et studio

M.V. O’Reilly

Praefatio . Conspectus Siglorum . Textus criticus .

245-247 248 249-262

De Haeresibvs ad Qvodvvltdevm

R.

cura et studio - C.

Vander Plaetse

Beukers

Praefatio . Conspectus Siglorum . Efistulae CCXXI-CCXXIV . Textus criticus De haeresibus ad Quoduultdeum Capitula . Praefatio . De haeresibus . Appendix . Index Nominum ad De haeresibus.

265-271 272 273-281 283-285 286-289 290-345 347-35*

353-358

Indices

Index locorum S. Scripturae.

361-375

Index Auctorum

376-385

Imprime

par les

.

Usines Brepols

S. A. —

Printed in Belgium D/1969/0095/42

Turnhout (Belgique).

■i

■

Date Due