Opera, Pars IV, 1: De doctrina christiana, De vera religione

Citation preview

TYPOGR APHI; BREPOLS rVKNHQLTI

TRENT UNIVERSITY

LIBRARY OF RELIGION

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0032unse_q7f4

CORPVS CHRISTIANORVM Series 'Latina

XXXII

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXXII

AVRELII AVGVSTINI OPERA PARS IV, i

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFIC1I MCMLX1I

SANCTI

AVRELII AVGVSTINI DE DOCTRINA CHRISTIANA DE VERA RELIGIONE

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXII

. C At)

N 3

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PVBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

DE DOCTRINA CHRISTIANA LIBRI IV

CVRA ET STVDIO

lOSEPHI MARTIN

31987

PRAEFATIO

I. Quando quattuor libri De doctrina Christiana incohati sint et perfecti Recapitulationum, quo unico antiquarum litterarum opere iam ad finem uitae suae annis uergentibus composito Augusti¬ nus diligentissime integerrimeque libros suos ad id tempus perfectos retractans et corrigendo errata quaedam et defendendo se contra lectores quosdam male intellegentes quaedam occasionem quoque nobis dedit cognoscendi, qua uia cum omnes ei libri turn quattuor De doctrina Christiana incohati processissent essentque perfecti, libri secundi legimus capite tricesimo : “Libros de doctrina Christiana cum inperfectos conperissem, perficere malui quam eis sic relictis ad alia retractanda transire. Conpleui ergo tertium, qui scriptus fuerat usque ad eum locum, ubi commemoratum est ex euangelio testimonium de muliere, quae fermentum abscondit in tribus mensuris farinae, donee totum fermentaretur (x). Addidi etiam nouissimum librum et quattuor libris opus illud inpleui, quorum primi tres adiuuant, ut scripturae intellegantur, quartus autem, quomodo quae intellegimus proferenda sint.” Quibus uerbis duo igitur temporum spatia discemuntur, quibus Augustinus in elaborandis illis libris uersabatur, unum, quo priores duo perfecti sunt tertiusque ad ilia euangelii secundum Matthaeum uerba (13, 33) tertii libri capite uicesimo quinto allata conpositus est, et alterum, quo libro tertio usque ad ultima capituli tricesimi septimi uerba “quae dominus donauerit dicam’’ confecto quartus additus est nouus, ita ut perficeretur, quod primum sibi proposuerat indicaueratque illis, quibus exorsus est uerbis librum primum et quae eadem initio libri quarti repetiuit ad uerbum : “Duae sunt res, quibus nititur omnis tractatio scripturarum, modus inueniendi quae intellegenda sunt et modus proferendi quae intellecta sunt. De inueniendo prius, de proferendo postea disseremus”. Neque tamen tam generatim, quo tempore incohata sit perfectaque utraque pars operis quandoque totum opus perfectum editumque sit, sed accuratius quoque erui posse mihi uidetur. Ac primum quidem duos priores libros circa annum CCCC perfectos exstitisse certe ex eo elucet, quod Augustinus in operis sui contra Faustum uicesimi secundi libri capite nonagesimo primo eodem illo tempore conscripto in memoriam re¬ digit De doctrina Christiana libri secundi caput quadragesimum. Alia temporis, quo duo priores libri conscripti sunt, signa indicantur compluxibus rebus, quae in Retractationum (1) De doctr. christ. Ill, xxv, tin. 9-11.

VIII

PRAEFATIO

capitibus notantur caput tricesimum, quo libri De doctrina Christiana tractantur, antecedentibus. Ac profecto quidem capite uicesimo septimo de duobus libris De quaestionibus ad Simplicianum missis dicit : "Librorum quos episcopus elaboraui, primi duo sunt ad Simplicianum, ecclesiae Mediolanensis antistitem”, id quod similiter repetit in duobus operibus post Retractationes conscriptis, octauo enim capite libri quarti operis De praedestinatione sanctorum (2) capitibusque quinquagesimo secundo et quinquagesimo quinto uicesimi libri operis De dono perseuerantiae (3). Librum autem De mendacio, quod capite uicesimo sexto tractatur, adhuc presbyter conscripsit, quod non aeque euidenter potest ostendi de illis libris, de quibus in uicesimo quinto capite agit ; ibi enim dicit de opere, quod inscribitur De diuersis quaestionibus octoginta tribus : "(quaestiones) cum ... dispersae ... fuissent per cartulas multas, quoniam ab ipso primo tempore conuersionis meae, posteaquam in Africam uenimus, sicut interrogabar a fratribus, quando me uacantem uidebant, nulla seruata ordinatione dictatae sunt, iussi eas iam episcopus colligi et unum ex eis librum fieri.’' Quod illius operis singuli quidem fasciculi inter annum CCCLXXXVIII et CCCXCV, quo anno Prosper in chronico suo (4) Augustinum episcopum esse consecratum tradit, conscripti, non prius autem quam post consecrationem in ordinem redacti, ut unus fieret liber, atque id non ab ipso Augustino, sed iussu tantum eius hoc loco ante ultimum, quod conscripsit presbyter opus De mendacio (5) inserti sunt, quamuis ab eis, qui conscripserunt litterarum Romanarum historias, libros ad temporum ordinem dispositos esse affirmetur, satis magna causa est diligenter cauteque inuestigandi, quidquid signorum certi temporis, quo singula opera sint conscripta, possit inueniri. Ac primum quidem Simplicianum, ad quern misit Augusti¬ nus opus primum post consecrationem compositum, ipse nominat "ecclesiae Mediolanensis antistitem". Simplicianus autem episcopus Mediolanensis secutus est sanctum Ambrosium, cuius cathedra ipsius morte pridie Nonas Apriles anni trecentesimi nonagesimi septimi uacuefacta est. Post hunc igitur diem duo illi ad Simplicianum missi libri perfecti sunt. Gennadius autem capite tricesimo septimo libri sui De uiris inlustribus "Simplicianus" inquit “episcopus multis epistulis hortatus est Augustinum adhuc presbyterum agitare ingenium et expositioni scripturarum uacare, ut etiam nouus quondam Ambrosius, Origenis ipyoSuhKTrj? uideretur, unde et multas

(2) P.L. 44, 966. (3) P.L. 44, 1026.1027. (4) Mon. Germ, hist., auct. ant. 9, 463. (5) Retract. 26.

PRAEFATIO

IX

ad eius personam scripturarum quaestiones absoluit. Est eius epistula propositionum, in qua interrogando quasi disciturus docet doctorem”. Qua in sententia uox “absoluit” non nisi de Augustino did potuit, “epistula propositionum” non nisi de ilia epistula, qua Simplicianus ad Augustinum quaestiones de interpretandis scripturarum locis quibusdam detulit docens, quae eius ipsius erat opinio. “Scripturarum quaestiones” igitur illi duo Augustini libri De diuersis quaestionibus ad Simplicia¬ num sunt, quorum praefationis uerbis “ilia quidem de Paulo apostolo dissoluenda proposuisti” Gennadius ductus esse uidetur, ut Simpliciani epistulam ad Augustinum missam appellaret “epistulam propositionum”. Quae si uera sunt, in magnas difficultates delabuntur ei, qui auctoritate Retractationum moti opus ad Simplicianum missum proxime consecrationem arbitrantur esse scriptum, cum Gennadius Simplicianum ipsum iam episcopum adhortatum esse Augustinum adhuc presbyterum, ut ad quaestiones suas rescriberet, uideatur censuisse, id quod non conuenit ad id, quod Augustinus iam diu episcopus fuit consecratus ante Simplicianum. Quae difficultas expeditur, si Gennadium de posteriore Simpliciani dignitate respicientem Simplicianum appellauisse episcopum tibi persuadere uelis, quin uoce “episcopus” certum temporum ordinem ilia appellatione uellet indicare. Cum enim sciamus, quam multum ualuerit Simplicianus ad Augustinum, quo tempore in eo erat, ut fieret Christianus, sicut antea Victorinus (6), ut scripturas legeret monendo, non est, cur mireris, eum etiam cum Augus¬ tino iam presbytero, quae sentiret de quaestionibus, per litteras disputasse. Augustinus porro in Retractationibus illud opus expressis uerbis ad Simplicianum episcopum Mediolanensem esse missum dixit, ita ut non nisi post Nonas Apriles anni trecentesimi nonagesimi septimi conscriptum esse possit. Hue accedit, quod epistula dedicatoria (7) inscribitur “domino beatissimo et uenerabiliter sincerissima caritate amplectendo patri Simpliciano” eademque in fine capitis primi uerba appellationi clericorum maioris ordinis propria continentur “beatissimus” et “pater” et in fine capitis secundi Simplicianus appellatur “domine uere sancte et suscipiende papa”, quibus re¬ bus item constat, opus post Nonas Apriles anni trecentesimi nonagesimi septimi esse missum. In codicibus autem operis neque inscriptione neque subscriptione Simplicianus appellatur episcopus. In toto deinde opere nulla inuenitur formula etsi usu forte obsoleta, plena sa¬ ne reuerentiae, qua congressus colloquiumque fieri solebat episcoporum, et ex paucis locis, quae nonnihil superant ieiunam

(6) Cfr Confessiones, 8, i, x ; 2, 3 ; 5, 10. (7) Epist. 37.

PRAEFATIO

X

appellationem fratris, ut in fine secundi capitis libri primi (8) “sed certe, qualem te erga me noui, iubere mihi ut aperirem ista non posses, nisi a domino deprecaueris ut possem” uel in praefatione libri secundi (9) "tuis potius subleuatus orationibus quam iussionibus aggrauatus, praesertim quia ex epistula tua non hoc te intellexi quaerere’' et ex libri secundi capite sexto exeunte (10) “uereor autem, ne ista ipsa, quae sunt a me dicta, et non satisfecerint expectationi et taedio fuerint grauitati tuae, quandoquidem tu ex omnibus quae interrogasti, unum ad me libellum mitti uelles, ego duos libros eosdemque longissimos misi et fortasse quaestionibus tuis nequaquam diligenter expediteque respondi. Quam ob rem preces tuas pro erratis meis multas et assiduas peto fieri; sententiam uero de hoc opere breuissimam, sed grauissimam flagito” nihil nisi ueneratio cognosci potest, quae est iuniori senioris amici probati. Quare quod in praefatione libri primi, et quidem hoc tantum loco, dicitur (n) “gratissimam plane atque suauissimam interrogationum tuarum dignationem mihi, pater Simpliciane, misisti”, uerbo "pater” non episcopatus Simpliciani significari mihi uidetur, sed senior tantum clericus ; quo modo enim Augustinus episcopus episcopum alloquatur, ex libri De cur a pro mortuis gerenda Paulino Nolano missi cognoscitur capite primo (12), ubi legitur "diu sanctitati tuae, coepiscope uenerande Paulino, rescriptorum debitor fui”. Quo tempore "quaestiones diuersae” sint scriptae quoque missae, accuratius si uis eruere, redeas uelim ad illius operis praefationem, ubi (13) scriptum est "Gratissimam plane atque suauissimam interrogationum tuarum dignationem mihi, pa¬ ter Simpliciane, misisti; quibus nisi respondere conarer, non solum contumax, uerum etiam ingratus existerem. Et ilia quidem, quae de Paulo apostolo dissoluenda proposuisti, iam a nobis erant utcumque discussa litterisque mandata, sed tamen eadem ipsa uerba apostolica tenoremque sententiarum non contentus inquisitione atque explicatione praeterita, ne quid in ea neglegentius praeterissem, cautius attentiusque rimatus sum. Non enim tu ea percontanda censeres, si eorum intellectus facilis atque expeditus foret”. Quibus ex uerbis elucet priorem libri primi, quo continentur quaestiones ad Paulum apostolum pertinentes, commentationem esse retractatam ; praeterea ex prioribus libri allati sententiis audiri posse uidetur excusatio tarditatis scribendi onere episcopatus quo iam biennium fungebatur effectae, id quod Augustinus in (8) P.L. 40, hi. (9) P.L. 40, 128 sq. (10) P.L. 40, 146. (11) P.L. 40, 102 sq. (12) P.L. 40, 591. (13) P.L. 40, 101-103.

PRAEFATIO

XI

epistula tricesima prima ad Paulinum amicum Mediolanensem missa aperte pronuntiat. Simplicianus igitur ipse presbyter iuuenem Augustinum presbyterum admonuerat, ut sibi rescriberet ad nonnullas quaestiones scripturarum, quibus precibus respondens Augustinus post Nonas Apriles anni trecentesimi nonagesimi septimi Simpliciano interdum episcopo facto misit libros De diuersis quaestionibus scripturarum iam prius, haud scio an ab Augustino adhuc presbytero incohatos ; certe, ut ipse ait in libri quarti De praedestinatione sanctorum capite octauo (14), "in ipso exordio episcopatus” sui uersabatur in elaborando libro primo. Cum autem elaborandis libris Contra epistulam Manichaei quam uocant fundamentum et De agone christiano auctoritate Retractationum post diuersas quaestiones ad Simplicianum post Nonas Apriles anni CCCXC VII missas, quae opera libros De doctrina Christiana antecedunt, quin aliquantum temporis occupatus sit, dubitari non possit, De doctrina Christiana liber tertius usque ad eum locum, qui in Retractationibus denotatur non ante finem anni CCCXC VII conscriptus esse potest. Nunc autem, quae iam pridem obseruata sunt ad locum De doctrina Christiana libri secundi capitis quadragesimi (1. 2933) (15), maioris momenti esse incipiunt. Per allegoriam enim accipiendos esse arbitratus Exodi uersus capitis tertii uicesimum secundum et capitis duodecimi tricesimum quintum, ita ut uasa aurea ab Iudaeis ex Aegypto exientibus secum ablata litteras paganorum essent interpretanda, Augustinus : "Nonne aspicimus”, inquit, "quanto auro et argento et ueste suffarcinatus exierit de Aegypto Cyprianus et doctor suauissimus et martyr beatissimus, quanto Lactantius, quanto Victorinus Optatus Hilarius, ut de uiuis taceam ? quanto innumerabiles Graeci ?” Desideratur hie commemoratio, quae uix praetermitti posse uidetur, sancti Ambrosii, dumtaxat uiui. Quibus ex uerbis ducto argumento Ambrosium iam esse mortuum ne parum tribuas momenti ut argumento ex silentio, cum sit cauendum, quia manifesta uerba addantur "ut de uiuis taceam”, bene agas ilium libri secundi locum ante pridie Nonas Apriles anni CCCXCVII elaboratum esse iudicare. Alia certa temporis, quo priores De doctrina Christiana libri compositi sunt, indicia requirens animum aduertas ad ilia quae Augustinus loco Retractationum supra allato dicit de locis libri secundi quibusdam corrigendis. Sunt autem haec : "In secundo sane libro (16) de auctore libri, quem plures uocant Sapientiam Salomonis, quod etiam ipsum sicut Ecclesiasticum Iesus Sirach scripserit, non ita constare, ut a me dictum est, postea (14) P.L. 40, 966. (15) Cfr Schanz-Hosius, Geschichte d. rom. Lit. 4, 2, 446. (16) II, viii, lin. 38.

XII

PRAEFATIO

didici et omnino probabilius conperi non esse hunc eius auctorem. Vbi autem dixi ‘his quadraginta quattuor libris testamenti ueteris terminatur auctoritas’ (17), ex consuetudine, qua iam loquitur ecclesia, uetus testamentum appellaui; aposto¬ lus autem non uidetur appellare testamentum uetus, nisi quod datum est in monte Sina. Et in eo quod dixi de temporum historia sanctum Ambrosium soluisse quaestionem, tamquam coaetanei fuissent Plato et Hieremias, me fefellit memoria. Nam quod ille de hac re episcopus dixerit, in libro eius legitur, quern de sacramentis siue de philosophia scripsit”. Iesum Sirach autem auctorem esse libri Sapientiae Salomonis recte scire Augustinum causam esse Hieronymum apparet, qui in praefatione interpretationis suae, quae periit, librorum Salo¬ monis (18) scribit : "Fertur et Panaeretos Iesu filii Sirach liber et alius pseudepigraphus, qui Sapientia Salomonis inscribitur, quorum priorem Hebraicum repperi, non Ecclesiasticum, ut apud Latinos, sed Parabolas praenotatum ; cui iuncti erant Ecclesiastes et Canticum canticorum, ut similitudinem Salo¬ monis non solum librorum numero, sed et materiarum genere coaequaret. Secundus apud Hebraeos nusquam est, quin et ipse stilus Graecam eloquentiam redolet. Et nonnulli scriptorum ueterum hunc esse Iudaei Philonis affirmant.” Quam praefationem ipsamque interpretationem librorum quos ipse affert se conscripsisse affirmat Hieronymus in libri De uiris inlustribus capite centesimo tricesimo quinto post inter¬ pretationis septuaginta doctorum retractationem anno CCCXCII perfectam et ante prophetarum minorum Osee Amos Zacharias Malachias commentaria longo, ut item est in praefatione, morbo longo, quo anno CCCXCVIII eum laborasse demonstrauit G. Rauschen (19), ne antea quam anno CCCCVI perficerentur impedita, et quidem perfectas esse uerisimilius est interpretationem, illam et praefationem propius ad annum CCCCVI, cum in praefatione mentionem faciat interpretationis illius LXX retractatae anno CCCXCII dicens “si cui sane Septuaginta interpretum magis editio placet, habet earn a nobis olim emendatam”. Qua ex adnotatione Augustini, quo tempore libri De doctrina Christiana perfecti sint, ut euidenter erui non potest, ita potius ex altera emendatione, cuius etiam in undecimo capite libri octaui De ciuitate dei annis CCCCXV et CCCCXVI compositi (20) mentionem facit his uerbis : "Mirantur autem quidam nobis in Christi caritate sociati, cum audiunt uel legunt Platonem de deo ista sensisse, quae multum congruere ueritati (17) ibid., lin. 47-48. (18) Bib/ia Sacra iuxta Latinam Vulgatam uersionem, Romae, 1957, t. XI, p. 4-5. (19) in Jabrb. d. christi. Kirche, 1899, 206, 3. (20) Cfr Schanz-Hosius, Geschichte d. rom. Lit., 4, 2, 418.

PRAEFATIO

XIII

nostrae religionis agnoscunt. Vnde nonnulli putauerent eum, quando perrexit in Aegyptum, Hieremiam audisse prophetam uel scripturas propheticas in eadem peregrinatione legisse. Quorum quidem opinionem in quibusdam libris meis posui.” Ex eis quae sequuntur elucet quoque, Augustinum nouam ueram scientiam hausisse ex chronicis Eusebii ipsis inspectis ; fontem alium enim non nominat. Pergit autem sic : “Sed diligenter supputata temporum ratio, quae chronica historica continetur, Platonem indicat a tempore, quo prophetauit Hieremias, centum ferme annos postea natum fuisse. Qui cum octoginta et unum uixisset, ab anno mortis eius usque ad id tempus, quo Ptolemaeus rex Aegyptus scripturas pro¬ pheticas gentis Hebraeorum de Iudaea poposcit et per septuaginta uiros Hebraeos, qui etiam Graecam linguam nouerant, interpretandas habendasque curauit, anni ferme reperiuntur sexaginta, qua propter ilia peregrinatione sua Plato nec Hieremiam uidere potuit tanto ante defunctum nec easdem scripturas legere, quae nondum fuerant in Graecam linguam translatae, qua ille pollebat.” Sane quidem ex his uerbis nil nisi post annum CCCLXXVIII, quo Hieronymus Eusebii chronica in Latinam linguam transtulit, errorem suum in secundo libro De doctrina Christiana allatum cognouisse con¬ clude potest Augustinum, sed Augustinus huius libri capite uicesimo octauo, quo tempore id composuit, Ambrosii operis, cuius auctoritate nititur, titulum non nominauit, immo ne cognouit quidem. Postquam enim utilitatem historiae explicare exorsus est his uerbis “de utilitate autem historiae, ut omittam Graecos, noster Ambrosius quaestionem soluit calumniantibus Platonis lectoribus et dilectoribus, qui dicere ausi sunt omnes domini nostri Iesu Christi sententias, quas mirari et praedicare coguntur, de Platonis libris eum didicisse, quoniam longe ante humanum aduentum domini Platonem fuisse negari non potest’’ (1. 21-27), loco, ex quo hauserit narrationem celato nil nisi Platonem eodem fuisse dicit tempore quo Hieremiam, id quod ex studio historiae Ambrosius cogno¬ uisse ei uidebatur. Et in epistula quam misit ad Paulinum minoris ordinis clericum Mediolanensem et Ambrosii comitem eundemque scribam, cuius iam Mediolani erat familiaris, epistula iam diu debita (21) scribit “libros beatissimi papae Ambrosii credo habere sanctitatem tuam ; eos autem multum desidero, quod aduersus nonnullos inperitissimos et superbissimos, qui de Platonis libris dominum profecisse contendunt, diligentissime et copiosissime scripsit’’. Designat autem Am¬ brosii qui periit librum De sacramentis siue de philosophia, qui est in Retractationibus, siue recti us De sacramento regenerationis uel de philosophia, sicut dicitur in secundo ex sex circa annum (21) Epist. 31 — C.S.E.L. 44, 7, 24.

XIV

PRAEFATIO

CCCCXXI conscriptis libris contra Iulianum (22), quamquam aliis eiusdem libri locis solum De Sacramento regenerationis (23) et simpliciter De philosofihia inscriptio affertur (24), certe tamen his locis idem quod in Retractationibus notatur opus. Quo autem tempore epistulam tricesimam primam scripsit, non magis nouit titulum quam scribens secundum librum De doctrina Christiana ideoque pro titulo solum argumentum libri uel potius unam tantam eius partem affert. Anno autem CCCC XXI, quo conscribens libros contra Iulianum librum inspicere potuit, certiores nos non fecit, quae dixisset Ambrosius, certe tamen Ambrosius non dixerat Platonem et Hieremiam simul fuisse, quamquam Augustinus uicesimo octauo capite secundi libri De doctrina Christiana uerbis "quaestionem soluit” (25) et “episcopus considerata historia gentium, cum reperisset Pla¬ tonem Hieremiae temporibus profectum fuisse in Aegyptum ubi propheta ille tunc erat, probabilius esse ostendit, quod Plato potius nostris litteris per Hieremiam fuerit imbutus” (26) asseuerare uoluisse uidetur ipsum Ambrosium id eruisse ex chronicis Eusebianis. Philosophos paganos scientiam suam debere Moysi et prophetis Iudaei paganos ut ad suam religionem transirent monentes iam diu dictitauerunt. Iam Aristobulum, qui circa an¬ num centesimum ante Christum natum uixit, ex Eusebii praeparationis euangelicae libri noni capite sexto (9, 6, 6 sqq.) cognoscimus pentateuchum interpretantem conatum esse probare Platonem in Aegypto uersatum eodem tempore, quo Iudaei ibi exulabant, Moysis codicem cognouisse. Etiam a scriptoribus christianam doctrinam defendentibus recepta est opinio illorum, qui censebant Platonis sententias ueritati christianae religionis congruentes ex Moyse et prophetis fluxisse, et in Iustini quidem apologiae primae capitibus quadragesimo quarto et quinquagesimo nono et sequentibus et cohortationis ad Graecos, quae falso ei adscribitur, capite undecimo (11, 8, 1) profertur eadem opinio, Hieremia autem adiuuante Platonem didicisse Iudaeorum praecepta nisi apud Augustinum nusquam legimus. Quam ob rem a quo id Augustinus compererit, dicere non possumus, uerisimile tamen esse uidetur eum leuiter memorem Ambrosiani libri aliquantum antea lecti ipsum illam narrationem inuenisse. Ambrosius enim Platonem sapientiam suam ex Iudaeorum sacris scripturis hausisse ex similitudine inter Platonis nonnullas sententias et Cantici canticorum capite octaui uersum tridecimum, Esdrae libri

(22) Contra Iulianum Pelagianum II, 5, 14 ; 6, 15 — P.L. 44, 683 ; 684. (23) Ibid. II, 7, 19 — P.L. 44, 686. (24) Ibid., II, 7, 19 ; 7, 20 — P.L. 44, 686 sq. (25) lin. 22. (26) lin. 27-31.

PRAEFATIO

xv

quarti capitis quarti decimi uersum nonum, prioris ad Corinthios epistulae capitis tertii decimi uersum duodecimum probari posse putauit in libro suo De bono mortis post annum CCCLXXXVIII conscripto (27) neque quisquam de hac re in libro De Sacramento regenerationis plura inueniri potuisse credat. Quod autem Augustinus quae Ambrosius uere dixerit celat lectoremque admonet tantum ut ipse librum inspiciat, haud scio an ita fecisse eum intellegere possis, quod secundum quae in octaui libri De ciuitate dei capite undecimo exposuerat, res in libro De Sacramento generationis siue de philosophia tractatas, quae ex libro De bono mortis licet colligere, ne falsas esse concederet, pietate erga Ambrosium impeditus est. Ambrosium autem ex Eusebio hausisse, apud quern nihil de consuetudine Hieremiae et Platonis inuenit, ex eo mihi concludi posse uidetur, quod in libro De Sacramento regenerationis siue de philosophia Augustino (28) teste contra Platonem philosophum egit, “qui hominum animas reuolui in bestias asseuerat et animarum tantummodo deum opinatur auctorem, corpora autem diis minoribus facienda decernit”, quam opinionem Platonis Eusebius in praeparatione euangelica (13, 16, 12) non ex fontibus Iudaeis fluxisse statuerat, sed Aegyptiis. Pilasse igitur uidetur Eusebii libros undecimum usque tertium decimum praeparationis euangelicae, ut “aduersus nonnullos inperitissimos et superbissimos, qui de Pla¬ tonis libris dominum profecisse contendunt” (29) contraria recta esse probaret, scilicet “copiosissime". Vt ad epistulam tricesimam primam redeam, Augustinus, ut supra dixi, iam diu ad Paulini epistulam rescribere debuit. Excusat tarditatem suam, quod animarum sua ipsius Valerii coepiscopi facti cura ualde sit aucta : “qua ecclesiae cura tenear, ex hoc uestra caritas oportet adtendat, quod beatissimus pater Valerius, qui uos nobiscum quantum salutet quantumque sitiat (qui turn igitur quo tempore scripta est epistula adhuc uixit neque, ut putari solet, iam paulo post consecrationem Augustini haud scio iam anno CCCXCV mortuus erat) (30), audietis ex fratribus, nec presbyterum me esse suum passus est, nisi maiorem mihi coepiscopatus sarcinam inponeret” (31). Qua excusatione, qua Paulinus certior factus est Augustinum iam esse consecratum episcopum, etiam uanescit conatus a Maurinis editoribus in adnotationibus ad epistulam tricesimam primam factus probare epistulam initio anni CCCXCVI esse scriptum, ut proprius ad consecrationis tempus

(27) 5, 19 et II, 51 — C.S.E.L. 32, I, 721, II et 734, 3 sq. (28) Contra lulianum II, 7, 19 — PL. 44, 686. (29) Epist. 31, 8. (30) Cfr Ensslin apud Pauly-Wissowa 7, 2300, 58. (31) C.S.E.L. 34, 4, 8 sq.

XVI

PRAEFATIO

transferatur ; namque etiam Simplicianum Ambrosii successorem Augustino consecrationem post Aprilem anniCCCXCVII demura gratulatum esse ex epistulae dedicatoriae libro De diuersis quaestionibus ad Simplicianum additae (32) elucet uerbis “plenas bonorum gaudiorum litteras, quod sis memor mei meque, ut soles, diligas magnaeque gratulationi tibi sit, quidquid in me donorum suorum conferre dignatus est misericordia sua, non meritis meis, missas munere tuae sanctitatis accepi”. Paulinum autem magnis precibus orat Augustinus ut ad se in Africam ueniret, neque id ut per paruum solum tempus fieret se desiderare, ex uerbis sequitur “in Africam maiore talium hominum siti quam siccitatis nobilitate laborantem” et “sarcina coepiscopatus ineffabili mihi aliquanto uestrae praesentiae solatio tolerabilius et praestabilius redderetur”. Id autem precibus a Paulino petere nisi Ambrosius, cuius diaconus et scriba erat Paulinus, non iam uixit, Augus¬ tinus non potuit. Idem spectant uerba “uos autem audio curis eiusmodi” (talibus enim, qualibus Augustinus uexabatur) “expeditiores liberioresque uiuere” ; officium enim eius morte episcopi defecerat, qua item ei occasio facta est librorum conscribendorum ; Augustinus enim ex eius nuntiis compererat eum librum contra paganos scribere, quam nuntium ad exquirendos quos composuit libros nemo adhuc quantum uideo adhibuit. In secundo ergo libro De doctrina Christiana elaborando uersatum esse Augustinum ex eo, quod capite quadragesimo octauo (33) Ambrosii non fit mentio, concludi licet, Ambrosio uiuo, ante Nonas Apriles igitur anni CCCXCVII, post quas liber De diuersis quaestionibus ad Simplicianum missus est uerisimiliter iam ante annum CCCXCV incohatus. Deinde anno CCCXCVII Augustinus ab Paulino Mediolanensi, ut sibi mittat Ambrosii librum De Sacramento regenerationis siue de philosophia petiuit, ex qua hausisse nuntium ilium, qui libri secundi capite uicesimo octauo redditur, nos putare uult. Quo anno ante annum CCCCXXI, circa quem libri contra Iulianum scripti sunt, eum acceperit, accuratius dici non potest, haud scio an acceperit turn demum, postquam Paulinus in Africam transmigrauit. Haud longe a ueritate aberres, si Augustinum illos libros ita desideruisse putes, quod turn dubitare coeperat de ueritate eorum quae in secundo libro De doctrina Christiana narrauerat. Quae dubitatio si iam orta esset, cum adhuc in elaborando illo libro uersaretur, pro sua diligentia librum mihi non confecturus fuisse uidetur, antequam explorare potuit ueritatem, ita ut nihil de eius errore sciremus. Ex quo sequitur, ut primo anno CCCXCVII elaboratio prioris partis (32) Epist. 37, 1 — C.S.E.L. 34, 63, 1 sqq. (33) lin. 30 sqq.

PRAEFATIO

XVII

librorum De doctrina Christiana, certe secundi libri fuerit absoluta ; secundus liber haud scio an iam anno CCCXCVI sit confectus. Ad eruendum tempus, quo Augustinus in perficiendo libro tertio et elaborando quarto uersatus est, plurimum ualet, quod et in capite tricesimo tertio tertii libri (34), id est in ea parte, quam nouam addidit, librum suum De spiritu sancto et litter a anno CCCCXII perfectum in memoriam reducit et in uicesimo quarto capite (35) libri quarti iam fere octo uel plures annos esse dicit, postquam fuerit Caesareae Mauretaniae. Cum autem res, quam narrat, Caesareae Mauretaniae anno CCCCXVIII acci¬ dent, nunc anno CCCCXXVI aut melius CCCCXXVII scribit. Quo fit, ut tempus, quo coepit explere opus inperfectum, longe ab anno CCCCXII propius ad annum CCCCXXVI uel CCCCXX VII remouere debeamus, cum ad explendos uiginti unum qui deerant libro tertio paragraphos et conponendum totum librum quartum haud sciam an non quattuordecim aut quindecim anni opus fuerint. Ex uerbis Retractationum “libros De doctrina Christiana cum inperfectos conperissem, perficere malui quam eis sic relictis ad alia retractanda transire” sequitur, ut Augu¬ stinus turn, cum inperfectos esse libros De doctrina Christiana conperit, aut iam absoluerit retractationem maiorum operum. ut “alia retractanda” intellegas esse sermones et epistulas, aut in retractandis ipsis libris De doctrina Christiana uersatus sit, ut “alia retractanda” intellegas esse qui adhuc deerant libros maiores, et haec quidem opinio uera mihi esse uidetur. Quo ordine enim opera retractata sint si quaeris, uerisimillimum esse uidetur id factum esse secundum ilium indiculum, cuius mentionem fecit in capite sexagesimi septimo Retracta¬ tionum, et quidem librorum et epistularum, in quo item quae ei per seriem annorum uisa erant corrigenda notauerat. Quae si ita sunt, ipsa prima tertia parte nonaginta trium librorum recensendorum occupabatur, cum opus De doctrina Christiana inperfectum esse conperit. Anno CCCCXXVIII autem Augu¬ stinus accepit primos quinque librorum octo, quos Iulianus Aeclanensis aduersarius Augustini in magna controuersia, quae orta erat de gratia, miserat ad Florum. Qua de re Au¬ gustinus narrat in epistulae ducentesimae uicesimae quartae capite secundo (36) ad Quoduultdeum missa : “retractabam opuscula mea ... duo iam uolumina absolueram ... cum me etiam isti Iuliani libri occupare coeperunt”. In duobus Re¬ tractationum uoluminibus perfectis erat quoque opus De doctrina Christiana retractatum, perfecta autem erant duo uolumina anno CCCCXXVIII. In epistulae centesimae qua(34) lin. 2.

(35) lin. 5 sqq-;2I(36) C.S.E.L. 57, 452, 19-453, 8.

A. xxxii

PRAEFATIO

XVIII

dragesimae tertiae capite tertio (37) anno CCCCXII scripto aperuerat consilium opere aliquo ad hoc ipsum instituto colligendi omnium librorum suorum quaecumque sibi rectissime displicerent, inire autem consilium turn demum potuit, cum sex libris contra Iulianum perfectis anno CCCCXXI Pelagianismo deuicto post proelia ferocissima facta tandem requiem posse inuenire sibi uisus est. Inter librum De octo quaestionibus Dulcitii ergo anno CCCCXXI (an CCCCXXV ?) et illo De gratia et libero arbitrio anno CCCCXXVII perfecto nullo alio opere occupatus est, hoc tempore Retvactationes conpositae sunt itemque isto opere interrupto opus De doctrina Christiana perfectum est. Sed quamquam anno CCCXCVI librum secundum ad finem perductum esse statuas totumque opus anno CCCCXXVI uel CCCCXXVII, non iam constat, quo anno totum opus uel singuli libri editi sint. Docti non consentiunt, utrum omnes libri una editi sint, postquam totum opus absolutum est, an iam antea quattuor libri singuli. Sed et ualere aliquid desinerent, quod Augustinus ipse in libro contra Faustum (38) anno CCCC lectori librum secundum in memoriam reuocat itemque correctio in libro De ciuitate dei (39) quamquam non aperte ad secundi libri caput uicesimum octauum relata, nisi lector iam librum secundum legisset, neque facile posset intellegi, quod Augustinus iam anno CCCCXV uel CCCCXVI false se Ambrosium auctorem rationis, quae intercederet inter Platonem et Hieremiam, libri secundi capite uicesimo octauo expositae nominasse cognouit uel postea in Retractationibus emendauit, quin locum ipsum, si adhuc penes eum erat, emendaret. Extat editio princeps tantum priorum librorum neque editio altera emendata. H. J. Vogels in praefatione editionis suae (40) contra dixit libros non esse singulos editos, quia ad hunc diem nullus codex inuentus esset, qui finiretur uerbis “in tribus mensuris farinae, donee totum fermentaretur’’ (41), quibus liber tertius primum desierat. Neque tamen haec contradictio cuiusquam momenti esse potest, quia neque Augustino neque alii cuiquam quamuis temerario in mentem uenire potuit librum non perfectum, sed qui in media paene, ut ita dicam, enuntiatione haesit, in me¬ dium edere ; operis cuiusdam autem libros singillatim edere, sicut hodie in antiquitate quoque plane erat in usu. Desiderari ergo tantum potest codex, qui duos priores tantum continet libros. Et exstat tabs et idem proximus temporibus Augustini,

(37) C.S.E.L. (38) 22, 91 (39) 8, 11 (40) in

44,

251, 23.

; efr supra, p. VII. ; efr supra, p. XII.

Florileg. patrist.,

fasc. XXIV, Bonnae, 1930, p. IV.

(41) Cap. xxv, lin. 10-11.

PRAEFATIO

XIX

antiquissimus omnium codicum operum Augustini Leningradensis Q. u. I 3, olim Corbeiensis, quo usus est etiam Zycha in emendando libro De agone christiano (42) ; continet autem priora quattuor opera, quae scripsit Augustinus iam episcopus, eodem ordine, quo in Retractationibus enumerantur, ita ut operis De doctrina Christiana duo tantum libri tradantur in fine codicis a folio io6rb in anteriore pagina et subscriptione “de agone” scripto et inscriptione “incipit de doctrina Chri¬ stiana episcopi Augustini ecclesiae catholicae liber I. Amen.” incipiences uerbis “sunt praecepta quaedam”. Prior liber ex¬ plicit in folio I27ra subscriptione “Augustini episcopi eclesiae catholicae de doctrina Christiana liber primus explicit. Incipit secundus”, alter scriptus est a folio I27rb usque ad ultimum nouissimi capitis quadragesimi secundi (1. 18) uerbum “dignabitur. amen”. Proxima pagina dimidiata continet subscriptionem “explicit liber de doctrina Christiana” et eadem uncialibus litteris scripta uerba “lege et ora pro me peccatore”. Quibus uerbis opus finitur neque quidquam eiusdem secuturum esse sperandum est et, quamquam recentissima manus inter uerba “liber” et “de doctrina” addidit “secundus”, minime dubitari potest, quin “secundus” pro “alter” non nisi reliquis libris perfectis et editis addi potuerit, “liber” per se solus ergo non ad singulum librum secundum attineat, sed totum opus significet, totus igitur liber De doctrina Christiana finiatur. Leningradensi ergo codice duo tantum priores libri traduntur, priusquam tertius et quartus exstarent, singillatim editi (43). Volumen autem trium librorum uel tertii libri solius, neque tamen mutilati, qualem Vogels desiderat, haud scio an exstiterit aliquando ; quod enim Eugippius tres tantum libros excerpsit, ex eo quod in epistula ad uirginem (44) se libros excerpiendos, quia ipse non possidebat, mutuasse dicit ab amicis, concludi licet, illos tres tantum libros possedisse, tertium scilicet perfectum, cum Eugippius totum excerpsit librum tertium ; ex quo sequitur praeterea, quod apud bibliopolas prostiterunt singuli. II. De codicibus Ex numero codicum haud ita magno ad emendandum textum inspexi tales tantum, qui ante saeculum undecimum sunt scripti. Sunt autem hi : A

Ambrosianus G 58 sup., ff. 74-75, 2, et M 77 sup., ff. 1, (42) C.S.E.L. 41.

(43) Eadem de editone librorum primi commentariolo

dictine

et secundi iudicauit

W. M. Green in

,,A Fourth Century Manuscript of Saint Augustin ?”

in

Revue Be'ne-

69, 1959, p. 191-197, quern hac praefatione iam confecta licuit inspicere.

(44) C.S.E.L. 9, 2, 17.

PRAEFATIO

XX

97 sq., quattuor folia membranacea uerisimile unius et eiusdem codicis uncialibus litteris scripti saeculo sexto (cf. A. E. Lowe, Miscellanea Agostiniana II, Romae 1931, 240). Duo folia G 58 continent De doctrina Christiana : III, xxxvi, 49-50 "secundum linguas suas” usque ad finem libri "dicam’’ et subscriptionem "explicit liber III de doctrina Christiana, incipit liber IIII deo gratias”. Foliorum codicis M 77 partim tantum cognosci legique possunt: II, xxiii, 31 "(signis) sentiendum est” usque ad xxiv, 22 "sed ideo ualent”, alterum folium ita detritum est, ut, quae continuerit, non audeam dicere. B

Parisinus N. acq. lat. 1595, f. i-i3br, elegantibus litteris minusculis saeculo IX scriptus totum opus continet itemque qui sequuntur codices tres.

C

Parisinus lat. 1938, f. i-83v, saeculo decimo exeunte mi¬ nusculis scriptus.

D

Parisinus scriptus.

F

Monacensis 6301, olim Frisingensis, IX saeculo minusculis litteris scriptus.

G

Geneuensis ms. lat. 16, papyraceus, minusculis et semiuncialibus litteris saeculo VII scriptus, in quo ex libri primi capite nono (lin. 4) "omnibus ad contemplandum" usque ad caput xv, lin. 16 "faciamus” sermo effictus est (45).

K

Oxoniensis, Laud. misc. 121, liber Sancti Kiliani, olim Herbipolensis saeculo IX scriptus, f. ir "alienum ille’’ libri quarti capite uicesimo nono lin. 34-35 (46).

L

Leningradensis Q v. I 3, olim Corbeiensis, saeculo quinto ineunte duobus columnis litteris uncialibus exaratus f. io6-252r. Perditis duobus quaternionibus desunt II, viii, 55 "tribus Iohannis” usque ad II, xvi, 106-107 "inue(nimus)” (47).

(45) Cfr

lat. 2704,

f.

i-io5v,

idemque saeculo

IX

Bordier, Eludes paleographiques et historiques sur les papyrus du VIe siicle,

1866; R. Beer, Die Anecdota Birdsriana augwtinischer Sermones d. K. Ak. d. Wiss. %u Wien, philol-hist. Kl., CXIII, 1886, p. 679690) ; E. A. Lowe, Codices Latini Antiquiores VII, **614, p. 55, Oxford, 1956 ; Idem, A List of the Oldest Extant Manuscripts of Saint Augustine, in Miscellanea Augustiniana II, Roma, 1931, p. 237. (46) Cfr B. Bischoff & J. Hofmann, Libri Sancti Kyliani, Wurzburg, 1953, 39 Geneve et Bale,

(Sit^ungsberichtc

sq. 131. (47) Cfr Dom Antonio Staerk, OSB, Les manuscrits latins du Ve au XIIIe si'ecle conserves a la bibliotheque imperiale de Saint Petersbourg, I, St. Petersburg, 1910 ; Aem. Chatelain, Vncialis scriptura codicum latinorum nouis exemplis illustrata.

PRAEFATIO

XXI

M

Monacensis 6407, circa annum DCCC Veronae scriptus (48), f. gov - giv continet excerptum ex I, v, 1 “res igitur quibus fruendum est” usque ad I, vii, 4 “conetur attingere”, quod inscriptum est “tides augustini ex libro primo de doctrina Christiana”. P Palatinus 188, saeculo nono exeunte scriptus, f. iv - 8ir continet Prolegomena usque ad libri IV caput xxxi, 3 “per partes eum legat”. Libri II capitis xxxix, 35 altera pars deest ab uerbis “(script)ura commemorat”. R Vaticanus Reginensis 259, saeculo IX exeunte scriptus, recentioribus minusculis similibus codicis C, continet f. 1 usque ad fol. 64v prologum usque ad IV, xxviii, 23 “sicut autem cuius pulchrum”; ex iactura desunt IV, xxiv, 17 “et auis longeque a maioribus traditam” usque ad xxvi, 30 “neruis lacertisque collidit et obsistentem”. V Palatinus 189, saeculo decimo duobus columnis elegantibus litteris minusculis scriptus, fol. 1 - I29v. Quos omnes codices luce depictos examinaui. Codicibus BCD P V soror quoque Therese Sullivan in dissertatione sua, quae inscripta est 5. Aureli Augustini Hipponensis episcopi de Doctrina Christiana liber quartus, ad edendum librum quartum usa est (49). Reuerendo Domno Eligio Dekkers OSB, qui de Geneuensi codice lepidissime admonendo me sibi deuinxit, gratias habeo maximas. Gratissime Germaniae occidentalis ministerio ab rebus exteris me adiuuante contigit mihi, ut obtinerem imaginem codicis Leningradensis luce depictam. Accedunt codices, quibus traduntur excerpta ab Eugippio ex tribus libris De doctrina Christiana facti. Sunt autem hi quinque, quibus usus est Pius Knoll ad textum edendum in CSEL ; ex cuius apparatu critico lectiones infra adnotatas excerpsi : V codex Vaticanus lat. 3375, saeculo sexto exeunte scriptus, ex quo plane pendet. M Sessorianus 590 (LXXV), olim Cheltenhamensis 12263, saeculo octauo uergente scriptus. G Sangallensis 176, saeculo IX scriptus. P Parisinus 11642, olim Sangermanensis, saeculo nono scriptus. explanatio tabularum, Paris, 1901, 5 ; J. Zycha in C.S.E.L. XXXXI, 1900, 1415 ; E.A. Lowe, Some Tacts about our Oldest 'Latin Manuscripts, in Classical Quarterly, 19, 1925, 202 sq. ; Idem, in Miscellanea A.ugustiniana II, Roma, 1931, p. 237 ; W. M. Green, a. c. (48) B. Bischoff, Die sudostlichen Schreibschulen, Leipzig, 1940, 149 sq. (49) Patristic Studies, XXIII, The Catholic University of America, Washington,

1930.

XXII

v

PRAEFATIO

Vercellensis XXX 94, decimo saeculo scriptus.

Qui tres codices GPv inter se coniuncti sunt ita, ut G ex eodem exemplari fluxerit emendato, ex quo iam correcto descriptus est v. Omnes codices Augustini in duas species diducti sunt ; mendi enim unius communione coniunguntur BDFL, in quibus libri secundi in capite uicesimo tertio (1. 23-24) legitur falso “omnes igitur artifices huiusmodi uel nugatoriae uel noxiae superstitionis’’, ubi altera classis CKPRV recte exhibet “omnes igitur artes huiusmodi”. Eugippii quoque codices omnes illi classi asserendi sunt, quamuis multum inter se differant. Codicum AGM tarn paruus est ambitus, ut haud facile sperare possis satis multos indices te esse inuenturum, quibus illos unius aut alterius classis esse probes. A

At tamen ex eo, quod in fine libri tertii A exhibet cum BDF, quibus accedit etiam alterius classis R, “sequenti uolumine, quae dominus donauerit, dicam” (dicamus D), in CKPV autem legitur “disseramus”, A codicem cum BDF facere concludas. Cum illis coniungendum esse A (M 77) ex eo quoque concludi potest, quod II, xxiv, 20 in M 77 eadem mendosa leguntur “qui ad diuersa consensio est” quae in B1 D1 pro “quia diuersa consensio est”, nusquam autem alte¬ rius communio cum codicum CKPRV inuenitur.

G

Codicis G men da cum aliis codicibus communia I, xiii, 2 “habitabit in nobis” G1 D1L1 pro “habitauit” et I, xiv, 19 “nos immortalitate male usi sumus” G1 L nullius momenti sunt ad statuendam cognationem neque multum, licet aliquid, ualet congruentia recti cum B D F K I, xv, 11-14 “ad consolationes huius itineris de spiritu suo tantum dedit, quo in aduersis uitae huius fiduciam caritatemque tantam eius, quern nondum uidemus, habeamus” alterius speciei codicibus omnibus “habemus” exhibentibus. Neque tamen neglegendum est, quod I, xi, 8-9 sicut in D2 F Eug prioris epistulae ad Corinthios 1, 25 affertur eisdem uerbis, quibus Augustinus II, xiii, 45-46 ueterem Latinam uersionem “quod stultum est dei, sapientius est hominibus, et quod infirmum est dei, fortius est hominibus” corrigendo explanat “melius itaque dicitur sapientius est quam homines et fortius est quam homines” (lin. 59-60) neque tamen suam facit hanc uersionem.

M

Difficilius est iudicare de codice M ; quamquam enim I, v, 10-12 “filius nec pater est nec spiritus sanctus, spiritus sanctus nec pater [est] nec filius” contra reliquos cum FL in uero congruit, multis tamen aliis locis e.g. I, vi, 7 “fit nescio qua pugna uerborum” cum alterius speciei codicibus

PRAEFATIO

XXIII

facit in falso ; quibus cum etiam BD accedant, M codicem itemque BD, id quod infra uberius exponam, codices esse mixtos apparet.

L

Ex codicibus, qui "artifices” exhibent, codex L sui iuris est, a quo antiquissimo reliqui expertes illius propriorum mendorum uelut II, xli, 5-6 “nisi pascha [egerit, saluum se esse non posse, pascha] autem nostrum” manasse non possunt.

BD

CV

Codices BD artiore cognationis uinculo inter se cohaerentes ex eodem deductos esse fonte et mendis abundante et correcturis uariisque lectionibus exornato demonstratur mendis ambobus codicibus solis propriis, uelut pro. lin. 12 quos mouere possent [nisi] praemunitos B1D1 nisi D2 si non B2KP ; lin. 64 linguam suam didicisse [et] aliam aliquam ; lin. iio-m alienigena scilicet [homine, et maxime prouidus et] minime superbus ; I, iii, 1-2 sunt, [quibus fruendum est, aliae] quibus utendum ; I, iii, 5-6 atque his inhaerere ; I, xiii, 2-3 loquimur, [ut] id quod animo gerimus BD1 loquimur ut D2 gerimus B2; I, xviii, 2-3 soluta essent in caelo, [quae ligaret in terra, ligata essent in caelo], scilicet; I, xxiv, 39-40 nisi aliqua re[s], quae praeponenda esset, urgeret(ur); I, xxxii, 2 ut dei bonitate [per]fruamur; II, xii, io-ii intellegi [ex eodem uerbi semine nobiscum] spiritaliter nati; II, xxxiii, 17 non [est] autem BD1 ; II, xxxv, 15-16 quae omnino [esse] non possunt B1D1. Alterum ex altero pendere excluditur mendis alteri soli tantum propriis, uelut his : I, xv, 1 iam uero credita domini a mortuis resurrectio] credita dei omnia mortuis B ; I, xxiv, 37-38 parati essent unum oculv 152 qui om. P condemnat] o xaTaxpivuiv ; cf. lib. Ill, cap. iii, lin. 13, condemnet CKP R V2 p Vulg Sul est om. R 153 qui et resurrexit K P, paXXov 8e iyepdets qui et est D V in dextra D, ad dexteram P Vulg 155 famis P 150 quia] qua V, quoniam V2 p 157 ut] sicut D Vulg 158 superuincimus] superamus P1 Vulg 159 ne quae uita B1 angeli R p Vulg Sul 160 uirtus] urtus B1 161 poterit nos C D F R V p Vulg Sul 102 quae est] quas B1 163 galathas B C F R ilia] ipsa R p Sul 164 scriptura Bl in extremis p Sul 165 locum motum B 167 his] iis p, illis R modo] mundo F1 possit B C V graditer B1 168 dicit F1, didici P1, om. B1 169 in uos] in uobis C K F2 V Vulg Sul, uobis B, om. R sicut et F R p Sul 171 sciatis P1 171/172 euangelizaui uobis iam pri¬ dem P Vulg

et

DE DOCTR. CHRIST., IV, xx-xxi(44-45)

151

lizaui uobis et tentationem uestram in came mea non spreuistis neque respuistis, sed sicut angelum dei excepistis me, sicut Christum lesum. Quae ergo fuit beatitudo uestra ? Testimonium 175 uobis perhibeo, quoniam si fieri posset, oculos uestros eruissetis et dedissetis mihi. Ergo inimicus factus sum uobis uerum praedicans ? Aemulantur uos non bene, sed excludere uos uolunt, ut eos aemulemini. Bonum est autem aemulari in bono semper et non solum, cum praesens sum apud uos. Filioli mei, quos iterum 180 parturio, donee Christus formetur in uobis. Vellem autem nunc adesse apud uos et tnutare uocem meam, quia confundor in uobis. Numquid hie aut contraria contrariis uerba sunt reddita aut aliqua gradatione sibi subnexa sunt aut caesa et membra circuitusue sonuerunt ? et tamen non ideo tepuit grandis affectus, 185 quo eloquium feruere sentimus. XXI 45. Sed apostolica ista sic clara sunt, ut et profunda sint, atque ita conscripta memoriaeque mandata, ut non solum lectore uel auditore, uerum etiam expositore opus habeant, si quis in eis non superficie contentus altitudinem quaerat. Qua5 propter uideamus ista genera dicendi in eis, qui istorum lectione ad rerum diuinarum atque salubrium scientiam profecerunt eamque ecclesiae ministrarunt. Beatus Cyprianus submisso dicendi genere utitur in eo libro, ubi de Sacramento calicis disputat. Soluitur quippe ibi quaestio, in qua quaeritur, utrum 10 calix dominicus aquam solam an earn uino mixtam debeat habere. Sed exempli gratia aliquid inde ponendum est. Post principium ergo eius epistolae iam soluere incipiens propositam quaestionem : Admonitos autem nos scias, inquit, ut in calice offerendo dominica traditio seruetur neque aliud fiat a nobis, 15 quam quod pro nobis dominus prior fecit, ut calix, qui in comDesunt

A G L M.

XXI, 13/37 Cypr.

ep.

63

{ad Caecilium),

2-4 (CSEL 3, 702, 7-703, 8).

172 uos X1 tentationes uestras R fi 173 me om. C V 174 iesum christum R iesum] dominum X P 175 uobis om. D peribeo D uestros] nostros X1 eruessetis B1 176 et dedissetis om. F1 mihi] me K1 177 prius uos] uobis R ut] ne V1 178 post eos 4 lift. eras. B est om. C F Vulg in bono aemulari /x aemulamini C Vulg 180 formetur christus R /x Vulg 181 adesse] esse C V2 uos in mutare R1 mutarem V quia] qui F, quod K1, quoniam K2 confundar F1 182 uerbis P post sunt eras, ue B 184 non om. D effectus F K1 185 quod eloquium R1 sentimur K1 P1, senitur P2 XXI, 1 ut profunda B1 D 2 post ita 3 lift. eras. B memoriaequaemanda commandata D, commendata B 3 expositione X1 4 superficiae contemtus B1 6 at rerum V proferunt B1 D K 7 eamque] earn quae X1, ea quae C V, eademque R minis trauerunt B1 X 8 eodem libro R 10 earn] etiam B2 P R mixtum D, mixto R 11 exemplum X1 gratia om. R1 12 ergo eius B2 P, eius B1 D, eius ergo X, ergo C F V fi Sul 13 sciat F ut om. B1 V 15 dominus pro nobis C 15/16 commemorationem /x Sul

K1

PL hi

152

DE DOCTR. CHRIST., IV, xxi(45-46)

memoratione eius offertur, mixtus uino offeratur. Nam cum dicat Christus : Ego sum uitis uera ; sanguis Christi, non aqua est utique, sed uinum ; nec -potest uideri sanguis eius, quo redempti et uiuificati sumus, esse in calice, quando uinum desit calici, 20 quo Christi sanguis ostenditur, qui scripturarum omnium Sacra¬ mento ac testimonio praedicatur. Inuenimus enim in Genesi circa sacramentum Noe hoc idem praecucurrisse et figuram dominicae passionis illic extitisse, quod uinum bibit, quod inebriatus est, quod in domo sua nudatus est, quod fuit recubans midis et 25 patentibus femoribus ; quod nuditas ilia patris a medio filio denotata est, a maiore uero et minore contecta, et cetera quae necesse non est exequi, cum satis sit hoc solum complecti, quod Noe typum futurae ueritatis ostendens non aquam, sed uinum biberit et sic imaginem dominicae passionis expresserit. Item in sacer30 dote Melchisedech dominici £ C D recc. edd. {uid. VIII, l. 27/29 ut ... uigilantiores et cautiores simus)

194

DE VERA RELIGIONE V-VI (9-10)

turn, sed etiam in superstitione meruerunt, ut Photiniani et Ariani multique praeterea. Nam de his, qui schismata fecerunt, alia quaestio est. Posset enim eos area dominica usque ad tempus ultimae uentilationis uelut paleas sustinere, nisi 30 uento superbiae nimia leuitate cessissent et sese a nobis ultro separassent. Iudaei uero quamuis uni omnipotenti deo supplicent,sola tamen temporalia et uisibilia bona de illo exspectantes rudimenta noui populi ab humilitate surgentia in ipsis suis scripturis nimia securitate noluerunt aduertere atque ita in 29 35 uetere homine remanserunt. Quae cum ita sint, neque in confusione paganorum neque in purgamentis haereticorum neque in languore schismaticorum neque in caecitate Iudaeorum quaerenda religio est, sed apud eos solos, qui Christiani catholici uel orthodoxi nominantur, id est integritatis custodes et 4° recta sectantes. 30 VI 10 Haec enim ecclesia catholica per totum orbem ualide lateque diffusa omnibus errantibus utitur ad prouectus suos et ad eorum correctionem, cum euigilare uoluerint. Vtitur enim gentibus ad materiam operationis suae, haereticis ad 5 probationem doctrinae suae, schismaticis ad documentum stabilitatis suae, Iudaeis ad comparationem pulchritudinis 31 suae. Alios ergo inuitat, alios excludit, alios relinquit, alios antecedit, omnibus tamen gratiae dei participandae dat potestatem, siue illi formandi sint adhuc siue reformandi siue 10 recolligendi siue admittendi. Carnales autem suos, id est uiuentes aut sentientes carnaliter tamquam paleas tolerat, quibus in area frumenta tutiora sunt, donee talibus tegminibus 32 exuantur. Sed quia in hac area pro uoluntate quisque uel palea 28

.

V, 28 posset - 31 separassent] Mon. lib. de lite ii, 243. V, 33 (non) in confusione - VI, 11 tolerat] Mon. lib. de lite iii, 13/14. V, 38 sed apud - VI, 2 suos] Mon. lib. de lite ii, 243. VI, 13 exuantur] expl. Eugipp. exc. 19. lite ii, 243.

V, 28/31 cf. Matth. 3, 12 ; cf. Luc. 3, 13.

13 sed - 16 defendat] Mon. lib. de

37 cf. Is. 6, 9-10.

VI, 11/14 cf. Matth. 3, 12.

26 fotiniani Bl D a, photini R, fotini

3 8, 6-7 8, 10

Rom. : 8, 11 8, 23 8, 28-39 8, 33 sq. 9, 9, 9, 11, 11,

3 27 3° 14 36

12, 1 12, 12, 12, 12, 12,

3 4 6-12 16 20

13, 13, 13, 13,

1 6 sq. 8 9 sqq.

13, 9 13, IO 13, IO

13, 11 13, 12-14 14, 9 14, 17 I Cor. : I, IO 1, 13 1, 17 1, 21 1, 24 1, 23 2, 6

cf. 1, iv, 16; VR Iii, 8/10 VR 17/18 11, xviii, 14/19 cf. VR x, 17/18 ; cf. xx, 39 ; cf. xxxvii, 7 cf. iii, xxxvi, 67/68 in, xi, 5/12 iv, vii, 19/20 iv, vii, 2/6 ; VR xlvii. 59/62 iv, vii, 20/21 iv, vii, 22/25 cf. VR xxvi, 17/18 cf. VR xl, 65/66 cf. VR xxvi, 5 3 cf. VR liii, 23/25 cf. PH xx, 71 cf. VR liv, 4/5 cf. VR xii, 5

2, 15 3, i-3 3, 7 3, 16 3. 17 3, 22 4, 5, 5, 3, 6, 6,

7 7 7 sq. 12 1-9 13

7, 7, 7, 8,

2 6 34 1

9, 24

PH xii, 41/42 cf. VR xxi, 16/17 iv, xx, 142/162 iii, iii, 10 sqq. cf. 11, xxviii, 33/34 iii, xxxiv, 57/58 ill, iii, 26 sqq. 11, xii, 15/16 cf. 1, v, 6/7 ; cf. VR lv, 136 ; cf. 148 iv, xx, 49/50 cf. iii, xxxiii, 20 cf. 1, xvi, 2/3 iv, xx, 53/65 IV, XX, 66/67 iii, xvi, 10/12 cf. PH xii, 8 iv, xx, 67/70 IV, xx, 71/72 cf. I, XXX, IO I, xxx, 28/32 1, xxx, 28/32 cf. 1, xxxv, 2/3 ; iv. xxviii, 21 ; VR xlvi, 17/18 cf. iii, xxxvi, 67/68 iv, xx, 72/78 cf. VR xlvii, 47/48 VR xliv, 18

iv, xxix, 10 1, xxxiii, 10/11 iv, xxviii, 9/10 1, xii, 3/6 cf. VR iii, 35 ; cf. lv. 62 1, xi, 8/9 ; 11, xii, 45/46 cf. VR xxviii, 12/13 cf. VR xii, 23/24; xxxi, 32/33 cf. VR xxviii, 12/13 1, xxxiii, 11/12 ; iv, xvi, 28/29 cf. PH lv, 76 Prooem. 95 PH xxiii, 15/16 cf. Prooem. 130 sqq. 11, xii, 5/6 iv, xxi, 136/140 cf. iii, xxxvii, 11 iv, xviii, 27/40 VR xliv, 16/17 cf. iii, xviii, 18 cf. iii, xviii, 18 in, ii, 52 11, xii, 3/4 cf. PH xii, 16; cf. xxxviii, 26

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE I Cor. : 10, 10, 10, 10, 10,

4 10 12 18 19 sq.

11, 5 11, 19 11, 32 sqq. 13, 8 13. 9-i° 13, i° 13, 12 13, 13

15, 13 15, 14 15, 31

15, 49 15, 50 13, 3i

13, 52 15, 33 15, 34

15, 35

IV, xxi, 52/53 VR xl, 34/35 hi, xxiii, 9/10 hi, xxxiv, 37/38 11, xxiii, 26/28 VR xxiii, 16/17 hi, xxxiii, 15/16 ; VR viii, 15/16 ; 22/23 cf. VR xli, 39 sqq. 1, xxxix, 5/6 VR liii, 21-22 cf. 1, xxxix, 8 cf. 1, xxx, 3/4; cf. 11, vii, 50/51 cf. I, xxxvii, 15 ; cf. xxxix, 11/12; cf. VR liii, 20 ; cf. liv, 47/48 11, xxxi, 26 ; xxxii, 16/17 11, xxxi, 27 hi, iv, 14 sqq. iv, xxi, 74/76 ; cf. VR xxvii, 10/11 1, xix, 7/8 ; VR xii, 1/2 VR xxvii, 20 VR xli, 4 cf. 1, xix, 9/10 ; cf. VR liii, 29 VR xii, 45 VR xii, 44

Gal. 1, 3, 3, 3,

: 11 sq. 15-18 16 19-22

3. 24

3, 28 3. 29

4, 10-20 4, 21-26 4, 3° 5, 13 3, 17 3, 21 3. 24 6, 8

Eph. : 1, 22 i» 3» 3> 3. 4, 4, 4, 4,

23 13 17 sq. 19

11 13 13

22

4, 24 5, 23 5, 24~25 3. 25 5, 27

II Cor. : 3, 2 sq. 3, 6 4, 16 4, 18 3, 6

hi, xxxiv, 63/65 in, v, 5 cf. VR xl, 1 VR iii, 69/71 cf. I, iv, 14; cf. 11, vii.

51/52

5, 7 3, 10 5, 16 6, 2-11 7, 1 sq.

8, 9 8, 21 10, 3 IO, 10 11, 11, 11, 11, 11, 11, 11, 11, 11, 11,

3

6 16 16-30 17 18 19 20 21 22-31

12, 2-4

1, xxxvii, 7 ; cf. 11, vii. 51/52; cf. 11, xii, 27/28 VR xxxi, 35/36 1, xxxiv, 3/4 iv, xx, 125/139 ill, ii, 47 sqq. cf. VR xvi, 29 iv, xxviii, 5 cf. 11, xl, 42 cf. iv, vii, 137 III, XXV, 21 iv, vii, 128/129 iv, vii, 69/71 iv, vii, 34/58 iv, vii, 72/73 iv, vii, 74/75 iv, vii, 75/76 iv, vii, 77/78 ; 79/80 iv, vii, 79/80; 81/82 iv, vii, 83/112 Prooem. 78/81

5. 29

6, 14-17 6, 16 6, 23 Philip. : I, 18 1,23-24 1,29 2, 21 3) 13 3, i4

3, 20

267

cf. iv, xvi, 43/44 IV, xx, 12/20 cf. 111, xxxiv, 72/73 iv, xx, 23/31 cf. 111, vi, 7/8 cf. KR xli, 42 in, xxxi, 4 iv, xx, 168/181 iv, xx, 2/11 in, xxxii, 18/19 cf. VR xvii, 15 1, xxiv, 19/20 hi, iii, 49 sqq. hi, xi, 15/16 VR iii, 63/65

cf. in, xxxvii, 4/5 1, xvi, 1 VR xxxi, 30/31 11, xli, 18/19 11, xli, 28/30 cf. iv, xvi, 25 cf. VR xxvi, 44 cf. 11, xvi, 26/27 cf. 11, xvi, 32/33 cf. KR xxvi, 32 VR xli, 39 sqq. cf. 1, xvi, 2 cf. iii, xvii, 5/6 1, xvi, 7/8 ; cf. iii, xxxiv, 85 1, xxiv, 3/4 ; 42/44 cf. VR 1, 40-41 iii, xxvi, 8/9 iii, xxxiii, 11/12

iv, xxvii, 5/6 in, ii, 23 sqq. in, xxxiii, 21/22 iv, xxvii, 9/10 cf. 1, xxxiv, 11/12 cf. 1, xxxiv, 10 cf. 11, vii, 52/53

Col. :

3.

9 sq-

cf. 11, xvi, 32/33

I Thess. : 3, 7

5. 8

iii, iv, 4 sqq. in, xxvi, 12

I Tim. : 1, 5

4, 11 4, I2

1, xxvi, 10; cf. xxxv, 2/3 ; xxxvi, 23/24; cf. xl, 1/2 ; iv, xxviii, 21 iv, xvi, 9 iv, xxvii, 30/33

268

INDEX LOCORVM SACRAE SCRIPTVRAE

I Tim. : 5. 1

5, 1 sq. 5, 18

lac. : iv, xvi, 10/11 IV, XX, 47/48 II, X, 12

1, J7 4, 4

4, 6 II Tim. : 1, 9 sq. 1, J3 2, 14 2. 15 2, 18 3» 14 4. 2

III, xxxiv, 92/95 iv, xvi, 12 iv, xxviii, 11/13 IV, XVI, 13/14 1, xxiii, 10 iv, xvi, 35/36 iv, xvi, 15/16

Tit. : 1. 9 1, 16 2, 1 2, 2 2, 15 3, 1 3. 5 Philemon : 20

I Petr. : 5» 8

I Ioh. : 2, 15-16 2, 16 2, 18 5, 21

iv, xvi, 18/19; xxviii. 15/16 IV, xxix, 22 iv, xvi, 19/20 iv, xvi, 19/20 iv, xvi, 21/22 IV, xvi, 2 2 iii, xxxiv, 60

1, xxxiii, 18

Apoc. : 1, 20 5, 5 7. 4 12, 9 15, 7 17. 15

19, 19, 20, 21,

6 10 14 1

Hebr. : 5, 12 5, 14

VR

xxviii, 12/13 KR xxviii, 12/13

cf. i, xxxi, 7/8 ; iv, v, 15/16 cf. VR xxxv, 17 cf. hi, xxiii, 11/12

22, 8-9 22, 9

hi, xxv, 18/20

VR iii, 72/74 ; xxxviii, 28/30 KR lv, 4/6 hi, xxxvi, 65 VR xlix, 3 3

in, xxx, 18 sqq. iii, xxv, 17/18 cf. iii, xxxv, 34/35 cf. VR xiii, 2 VR xl, 34/35 cf. iii, xxv, 3 5 cf. iii, xxv, 35 cf. 1, xxxiii, 13/14 cf. VR Iii, 27 cf. iii, xxxiv, 99/100; cf. VR xxiii, 13/14 cf. VR lv, 77/78 cf. 1, xxxiii, 13/14

269 INDEX AVCTORVM Ambrosius

Cicero

de spiritu sancto : I prol. 2-3

de uirginibus 1, 6, 28 2, 1, 7-8

Brutus :

iv, xxi, 44/64

3, 186.191.198

iv, vii, 16

Cato :

; iv, xxi, 148/164 iv, xxi, 92/115

FR xli, 22/23

15, 54

de inuentione Athanasius

vita S. Antonii : 1

Prooem. 50 sqq.

1, 1 vii, 165 i IV> vii, 218.221 Deuteronomium 11, viii, 23 Donatistae in, xxx, 43 Ecclesiastes 11, viii, 36 Ecclesiasticus 11, viii, 37 Eden in, xxxvi, 7 Emath magna iv, vii, 159; iv, vii, 180.184 Ephesi 11, viii, 52 Esaias propheta proem. 102 ; 11, viii,

47 J 11, xii, 4 J 11, xii, 19 Esau 11, xxi, 13 ; in, xi, 27 Esdra 11, viii, 32 Esther 11, viii, 31 ; iv, xxx, 5 Eusebius 11, xxxix, 28 Eua 11, xvi, 14; iii, xviii, 32; in, xxv, 21 Exodus 11, viii, 23 Galatae 11, viii, 52 ; iv, xx, 163 Gedeon IV, xxi, 44 Genesis iii, xxxvi, 6 ; 11, viii, 23 ; iv, xxi, 21 Geth Palaestinorum iv, vii, 160 ; iv, vii, 180.184 Graeci n, xii, 37 ; 11, xxiv, 11.16.18 ; 11, xxviii, 21 ; 11, xl, 33 ; in, xi, 12 ; in, xxix, 12 ; iv, vii, 15 ; iv, vii, 62 ; Graecum in, iii, 43 ; in, iv, 17 ; homo Graecus 11, xxiv, 13 ; Graeca lingua 11, xi, 4 ; libri Graeci 11, xv, 3 ; Graece adu. 11, xii, 43 Hebraei 11, viii, 54 ; 11, xxviii, 32 ; iv, vii, 44 ; iv, vii, 83 ; nomina Hebraea 11, xvi, 9 ; 11, xxix, 25 ; lingua He¬ braea 11, xi, 4 ; iv, xx, 103 Helias 11, xvi, 55.76 Hesiodus 11, xvii, 11 Hieremias n, xxviii, 28.31 ; ir, viii, 47 ; in, xi, 20 ; iii, xxxv, 30 ; iv, xiv, 6 ; iv, xxix, 11

INDEX NOMINVM Hiericho n, xvi, 16 ; ad Hierichum i, xxx, 14 Hieronymus iv, vii, 152 ; iv, xx, 102 Hierusalem indeclin. r, xxx, 14; 11, xvi, 15 ; hi, xxxiv, 11 ; iv, xx, 9.10 ; Hierosolymae (locat.) ir, xlii, 3 ; Hierosolymitana ecclesia in, vi, 15 Hiezechihel 11, viii, 47 ; m, xxxiv, 30 Hilarius n, xl, 32 Iacob

patriarcha 1, ii, 6; n, xxi, 13.

14-27 Iacobus apostolus 11, viii, 35 Iesus iv, vii, 112; iv, xxi, 36; cf. Christus Iesus Naue 11, viii, 24 Iesus Sirach 11, viii, 38 lob 11, viii, 31 Ioel 11, viii, 44 Iohannes 11, viii, 51.55.56: in, xxx, 18 Iohannes Baptista VR xxvii, 12 Ionas 11, viii, 45 Iordanis fluuius 11, xvi, 16 Ioseph Aegyptius iv, vii, 167 ; iv, vii, 226.228.231.234 Ismahel hi, xxxii, 19 Israhel 11, xl, 6; in, ix, 10; in, xxxiv, 31.37.38 ; in, xxxiv, 57.71.74 (bis) ; in, xxxiv, 84 ; iv, vii, 158 ; iv, vii, 176 Israhelitae in, viii, 5 ; iv, vii, 44; iv, vii, 84 Itala 11, xv, 1 Italia 11, xxxviii, 3 Iuda n, viii, 55 ; in, xxv, 18 Iudaea in, xxxiv, 14 Iudaei n, xii, 18 ; 11, xxviii, 9 ; in, vi, 14 ; in, xi, 11 ; in, xxv, 30.31 ; iv, vii, 30 ; iv, vii, 48 ; iv, vii, 92 ; iv, xiv, 6 ; VR v, 37 ; vi, 6 ; xvii, 25 ; Iudaea gens 11, xv, 19 ; Iudaeus populus iii, vi, 1 Iudices 11, viii, 24 Iudith n, viii, 30 Iulius 11, xxi, 22 Iulius Caesar 11, xxi, 23 Iuppiter 11, xvii, 2.12 ; VR ii, 25 Iustitia 11, xviii, 8 Lactantius 11, xl, 31 Latini 11, xxiv, 11, 16, 18 ; homo Latinus 11, xxiv, 16 ; lingua Latina 11, xi, 2 ; iv, vii, 8 ; Latini codices 11, xv, 3 ; 11, xv, 26 ; Latinis uarietatibus 11, xv, 30 ; Latine (aduerb.) iv, vii, 9 Leuiticus n, viii, 23 Libanus 11, xvi, 16 Loth in, xxxvi, 52.56 Lucas 11, viii, 50

273

Lucifer Stella 11, xxi, 15; iv, xxi, 3 5 ; in, xxxvii, 15 Macchabaei n, viii, 31 Malachi 11, viii, 46 Manichaei VR v, 19 Marcus 11, viii, 3 5 Mars 11, xxi, 10 Matthaeus 11, viii, 49 Mauritania iv, xxiv, 5 Melchisedech iv, xxi, 30 ; iv, xxi, 32. 34.36 Memoria 11, xvii, 2 Mercurius 11, xviii, 7 Micha 11, viii, 45 Moyses n, xvi, 15 ; 11, xvi, 55 ; 11, xl, 33 ; Moyseos 11, viii, 23 ; Moysi iv, xxvii, 18.19 ; Moysen 1, ii, 5 ; Moyse proem. 109 ; 11, xvi, 76 Musae 11, xvii, 2.6.12 Nathanael in, iii, 31 Naum 11, viii, 45 Naue 11, viii, 24 Nazareth iii, iii, 32.33 Neptunus in, vii, 4.8.14 Noe in, xxxvi, 28.32 ; iv, xxi, 22. 25 Numeri 11, viii, 23 Optatus 11, xl, 31/32 Osee 11, viii, 44 ; in, xi, 19 Palaestinorum iv, vii, 160.180.184 Paralipomenon 11, viii, 26.33 Paulus apostolus proem. 84 ; 1, xxx, 10.28 ; 1, xxxiii, 10.18 ; 11, viii, 51 ; 11, xxiii, 20; iv, vii, 128 ; iv, xvi, 5 ; iv, xx, 2 Pelagiani in, xxxiii, 6 Petrus proem. 89 ; 11, viii, 5 5 Pharao 11, xli, 8 Pharisaeorum in, xxv, 8 Philemon 1, xxxiii, 18 ; n, viii, 54 Philippenses 11, viii, 52 Philippus proem. 106 Photiniani VR v, 26 Plato 11, xxviii, 23 ; 11, xxviii, 23.26. 28.30.35.38; VR ii, 20; iii, 5 Platonici 11, xl, 2 ; HR iii, 100 ; iv, 24 Prouerbia 11, viii, 35 Psalmi 11, viii, 35 Ptolemaeus 11, xv, 21 Pythagoras 11, xxviii, 34 Regnorum libri 11, viii, 26.33 Regulae Ticonii in, xxx, 4.32 Roma VR xxxiv, 28 Romani 11, viii, 51 ; in, xi, 46 ; iv, xx, 140 ; Romani Caesaris 11, xxi, 16 ; Romani eloquii iv, xvii, 8 ; Romanae eloquentiae iv, iii, 7

274

INDEX NOMINVM

Romanianus VR vii, 2 Romulus VR xxxiv, 29 Ruth 11, viii, 25 Salem iv, xxi, 32 Salomon 11, viii, 35.38 ; 11, xlii, 4 ; in, xxi, 35 ; in, xxxii, 15 ; in, xxxiv, 22 ; VR xxi, 3 Samaria iv, vii, 157.175.178.184 Samuel n, xxiii, 16 Sapientia n, viii, 36 Saul n, xxiii, 17 Sem hi, xxxvi, 30 (bis) Septuaginta n, xv, 4 ; n, xv, 29 ; iv, vii, 147 Serpentini VR v, 19 Siloa piscina n, xvi, 4 Sina n, xvi, 16 ; iv, xx, 8 (bis) Sion n, xvi, 16 ; iv, vii, 157 ; iv, vii, 175.183 Sirach n, viii, 38 Socrates VR ii, 1 Sodoma (a Sodomis) in, xxxvi, 52 Sophonias 11, viii, 45

Syra nomina

n, xxxix, 25

Thessalonicenses n, viii, 5 3 ; in, iv, 3 Tiber VR xxxiv, 29 Ticonius in,xxx, 42 ; in, xxxiii, 8.18 ; in, xxxiv, 1 ; in, xxxvi, 1 ; in, xxxvii, 1

Timotheus n, viii, 53 ; in, xxxiv, 92 ; iv, xvi, 5.9 ; iv, xvi, 34 ; iv, xxvii, 30 ; iv, xxviii, 10 Titus 11, viii, 54 ; iv, xvi, 6 ; iv, xvi, 17 Tobias n, viii, 31 ; in, xviii, 28 Tyrus in, xxxiv, 12 Varro 11, xvii, 3 ; n, xviii, 1 Venus 11, xxi, 10.17 Vergilius 11, xxxviii, 4 Veritas iv, xxix, 24 Victorinus 11, xl, 31 Virtus 11, xviii, 8 Zacharias

11, viii, 45

CONSPECTVS MATERIAE

DE DOCTRINA CHRISTIANA cura et studio J. Martin Praefatio I. Quando quattuor libri de doctrina Chris¬ tiana incohati sint et perfecti. vii-xix II. De codicibus. xix-xxxvii Bibliographia selecta.xxxviii-xxxix Sigla codicum et editionum. xl Textus criticus Prooemium. 1-6 Liber primus . 6-32 Liber secundus. 32-77 Liber tertius. 77-116 Liber quartus. 116-167 DE VERA RELIGIONE cura et studio K.-D. Daur Praefatio. De codicibus. De editionibus . De testimoniis . De rebus orthographicis codicum. Bibliographia selecta. Sigla codicum et editionum. Textus criticus.

171 172-178 178 178-179 179-181 182-185 186 187-260

Indices Index locorum Sacrae Scripturae . Index auctorum. Index nominum.

Imprim6 par les Usines Brcpols S. A. — Tumhout (Belgique) Printed in Belgium

263-268 269-271 272-274

Date Due

--i--

PRINTED

IN

U.

S.

A.

Wf

(

CAT

NO.

999 99

TR ENT UKIYfRSITY

0 11 64 0213416 1

LR

BR60

C49

v.32

Corpus Ch i'tianorum Series Latina.

ISSUED

TO

date

31387