Opera omnia: Part 2 Principal Writings on Rhetoric
 9783110561197, 9783110559552

Table of contents :
Inhaltsverzeichnis / Table of Contents
Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“
Volume Introduction
De Rhetorica Libri Tres
Editorischer Bericht
Edition
Anhang
Institutiones Rhetoricae
Editorial Report
Institutiones Rhetoricae Philippi Melanchthonis
Elementa Rhetorices
Editorischer Bericht
Elementorum Rhetorices Libri Duo
Dispositiones Aliquot Rhetoricae
Editorial Report
Melanchthons Dispositiones rhetoricae vom Jahre 1553
Dispositiones aliquot rhetoricae dictatae a Domino Philippo Melanthone Vitebergae
Indexes
Index of Bible Citations
Index of Citations
Index of Names
Index of Terms

Citation preview

Philipp Melanchthon Opera Philosophica Band 2/2

Philipp Melanchthon Opera Omnia

Opera Philosophica Herausgegeben von Günter Frank und Walter Sparn

Band 2/2

Philipp Melanchthon

Schriften zur Dialektik und Rhetorik / Principal Writings on Dialectic and Rhetoric Principal Writings on Rhetoric Edited by William P. Weaver, Stefan Strohm and Volkhard Wels

ISBN 978-3-11-055955-2 e-ISBN (PDF) 978-3-11-056119-7 Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2017 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Druck und Bindung: Hubert GmbH & Co KG, Göttingen ♾ Gedruckt auf säurefreiem Papier Printed in Germany www.degruyter.com

Inhaltsverzeichnis / Table of Contents Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | IX 1 Bedeutung der Edition | IX 2 Handschriftenlage, Druck- und Editionsgeschichte der Werke Melanchthons | XII 3 Stand der Melanchthonforschung | XV 4 Konzeption der Edition | XVII 5 Literatur | XXVII Volume Introduction (William P. Weaver) | XXXIII 1 Introduction | XXXIII 2 Principal Writings on Rhetoric | XXXV 3 Dispositiones Rhetoricae | XLV 4 Principal Writings on Rhetoric, Opera Philosophica 2.2 | XLVII 5 Acknowledgements | XLVIII 6 Bibliography | L

De Rhetorica Libri Tres Herausgegeben von Stefan Strohm unter Mitarbeit von Hartmut Schmid Editorischer Bericht 1 Ausgaben und Textgrundlage | 3 2 Zur Entwicklung der Drei Bücher über die Rhetorik | 12 3 Die Eigenart der ersten Wittenberger Rhetorik | 21 Literaturverzeichnis | 28 Quellenverzeichnis | 29 Edition 〈Epistola nuncupatoria〉 | 35 Liber primus. De inventione | 45 Liber secundus. De dispositione | 147 Liber tertius. De elocutione | 155 Index | 172 Anhang Kriterien zum Umriss des Tübinger Manuskripts | 177 Inhaltsübersicht der mutmaßlichen Tübinger Rhetorik | 191

VI | Inhaltsverzeichnis / Table of Contents

Institutiones Rhetoricae Edited by William P. Weaver Editorial Report 1 Introduction and overview of printing history | 195 2 The title | 196 3 Textual tradition | 197 4 Zwickau RSB 24.10.3 | 199 5 Selection of copy text and collation of editions and manuscript copy | 203 6 The presentation of the text | 204 Appendix: Zwickau RSB 24.10.3.(2a) | 206 Works Cited | 207 Edition | 211

Elementa Rhetorices Herausgegeben von Volkhard Wels Editorischer Bericht | 257 Zur Wahl der Editionsgrundlage | 259 Literaturverzeichnis | 262 Edition Epistola nuncupatoria | 271 Liber primus de elementis rhetorices | 274 Liber secundus de elocutione | 326 Epistola Senecae de ratione atque ordine studii | 376 Alia Senecae epistola de varietate lectionis | 378 Plinii iunioris epistola de exercitio stili ex libro vii | 379 Epistolae contrariae Pici pro barbaris philosophis, et Hermolai nova ac subditicia, quae respondet Pico | 381

Dispositiones Aliquot Rhetoricae Edited by William P. Weaver, based on the edition by Hanns Zwicker Editorial Report | 411 A note on the text | 415

Inhaltsverzeichnis / Table of Contents | VII

Melanchthons Dispositiones rhetoricae vom Jahre 1553 (Hanns Zwicker) I. Die Überlieferung. | 417 II. Inhalt und Composition. | 422 III. Die Citate. | 425 Literatur- und Quellenverzeichnis | 431 Edition | 433

Indexes Index of Bible Citations | 563 Index of Citations | 567 Index of Names | 582 Index of Terms | 587

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ Ziel dieser Ausgabe ist die historisch-kritische Edition der Opera Philosophica Melanchthons. Als Kriterium für die Zuordnung der Schriften zu den Opera Philosophica dient der universalwissenschaftlich geprägte Philosophiebegriff Melanchthons, der konstitutiv für die Einteilung der Opera Philosophica in neun Bände ist. Mit der Edition wird nicht nur ein schon seit langem bestehendes Desiderat der Melanchthonforschung, sondern auch der interdisziplinären Frühneuzeitforschung überhaupt erfüllt. Die historisch-kritische Ausgabe der Opera Philosophica Melanchthons soll eine möglichst verlässliche Grundlage für mögliche parallele oder zukünftige Übersetzungsprojekte und Studienausgaben bieten. Zudem wird mit der Darstellung der Bearbeitungsstufen, Rezeptions- und Produktionsprozesse, Prätexte und Kontexte die Vernetzung der Schriften Melanchthons in der Frühen Neuzeit sichtbar gemacht. Dafür kann diese Edition auf der Herausgabe des MelanchthonBriefwechsels der Melanchthon-Forschungsstelle Heidelberg aufbauen, in dem Melanchthon als frühneuzeitlicher Gelehrtentypus in Erscheinung tritt, der sich in ständigem Austausch mit Freunden, Kollegen, Schülern und Druckern befand.

1 Bedeutung der Edition Die Arbeit an einer historisch-kritischen Ausgabe der zu Lebzeiten Melanchthons gedruckten philosophischen Werke, Handschriften, Mitschriften sowie Nachschriften setzt eine breite kulturgeschichtliche, speziell philosophie- und theologiehistorische Bildung und eine sichere neolatinistische und editionswissenschaftliche Expertise voraus. Das Corpus Reformatorum (CR 1–28, 1834–1860, ND 1963) und die Supplementa (Suppl. 1–4, 1910–1929, ND 1968) bieten, so verdienstvoll sie in vieler Hinsicht und wenig entbehrlich sie bislang sind, nur in begrenztem Maße sicher bestimmbare und handhabbare Quellen. Dies gilt vor allem mit Blick auf den Tatbestand, dass Melanchthons Schriften einen work in progress darstellen. So ist die Auswahl einer einzelnen Textgestalt unvermeidlich von späteren Interessen und Einschätzungen beeinflusst. Überdies erschwert die oft weitverzweigte und zum Teil noch undurchsichtige Druckgeschichte vieler Schriften eine sichere Textkonstitution. Die den genannten Editionen zeitlich folgenden Studienausgaben, Übersetzungen und Einzeleditionen konnten die mit der besonderen Quellenlage gestellten Aufgaben naturgemäß nur zu geringen Teilen lösen (vgl. Timothy J. Wengert 2001). Allein die von Heinz Scheible und nunmehr von Christine Mundhenk betreute kritische und kommentierte Gesamtausgabe des Briefwechsels Melanchthons (MBW Regesten 1–6, 1977–1988, MBW.

https://doi.org/10.1515/9783110561197-001

X | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

Texte 1 ff., 1991 ff.) entspricht den Anforderungen einer methodisch reflektierten und hermeneutisch produktiven Historiographie. Weil Melanchthon viele seiner Schriften immer wieder neu bearbeitete, spiegeln sie nicht nur die Produktivität, sondern auch die Rezeptivität des Autors. Dies gilt mit Blick auf die antike Bildung und die biblische Theologie genauso wie mit Blick auf die vielfältigen theologischen und philosophischen Initiativen, Debatten und Kontroversen, die Melanchthon zur Kenntnis genommen, produktiv verarbeitet und gestaltet hat. Diese Stellung Melanchthons als Produzent, Rezipient und Gegenstand der zeitgenössischen Rezeption wird durch die geplante Ausgabe in besonderem Maße herausgestellt. Die Edition will die Vernetzung sichtbar machen, in der die Schriften und schriftlich überlieferten Reden Melanchthons mit wichtigen Ereignissen und Entwicklungen im Renaissancehumanismus und in den humanistischen Reformbemühungen eines halben Jahrhunderts ihre enorme Wirkung entfaltet haben. Dies wird vor allem durch die Kommentierung geleistet werden: Sie erläutert nicht nur Textstellen, sondern nennt Prätexte, berücksichtigt ihre Funktion an der betreffenden Stelle und weist gegebenenfalls auf Diskussionen im Umkreis der Textproduktion hin. Ihre Aufgabe ist folglich eine möglichst umfassende Kontextualisierung, während die Textkonstitution dem Ziel dient, einen korrigierten und daher lesbaren Text zu präsentieren, der eine verlässliche Grundlage für spätere Übersetzungen und Studienausgaben sein kann. Da sich die Verfasser von Texten in der Frühen Neuzeit stets in einer Tradition und im Kontext der Zeit verankert und daher von anderen Texten beeinflusst sahen, war ihr Verständnis von dem, was ein Text ist, weniger stark an die Frage gekoppelt, ob eine Schrift tatsächlich Wort für Wort von einer Person geschrieben wurde. Der Briefwechsel Melanchthons mit Paul Eber vom April 1548 bietet dafür ein gutes Beispiel. Denn er belegt, dass Melanchthon bei der Textproduktion mit befreundeten Gelehrten zusammengearbeitet hat. So bat Melanchthon Paul Eber, das am Anfang fehlende Stück seiner Physik zu ergänzen (vgl. MBW 5132). Aber auch die Überarbeitung der weit verbreiteten Grammatica Latina übernahm Melanchthon nicht persönlich; sie erfolgte auf seinen ausdrücklichen Wunsch hin durch Jacob Micyllus und Lucas Lossius (vgl. MBW 2362, 3522, 3540). Es ließen sich problemlos noch weitere Beispiele aus dem MBW für solche gelehrten Kooperationen anführen. Festzuhalten bleibt, dass es zwar durchaus wichtig war, ob ein Text einer Autorität zugeordnet und unter ihrem Namen tradiert werden konnte – deshalb musste er aber nicht, wie die Beispiele zeigen, eigenhändig oder ausschließlich von ihr niedergeschrieben und/oder für den Druck korrigiert sowie autorisiert worden sein. So wie in der frühneuzeitlichen Textkritik davon ausgegangen wurde, dass jeder Text einen festen, unveränderlichen Gehalt in sich birgt (vgl. Klara Vanek 2007), der aber in seiner Ausgestaltung variieren kann, so konnte es Schriften geben, die einer Autorität zugeschrieben wurden, obwohl der Wortlaut des Textes nicht gesichert war. In der Frühen Neuzeit konnten Werke einer bestimmten Persönlichkeit zugeschrieben werden, unabhängig von der „Autorschaft“ im Verständnis des 19. Jahrhunderts. Aus

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XI

diesem Grund kann auch Melanchthon nur im Kontext der ihn umgebenden Gelehrten und deren Schriften präsentiert werden. Ediert werden kann daher alles, was Melanchthon als einer der wichtigsten Kommunikatoren, Lehrer und Wissenschaftler seiner Zeit ins Werk gesetzt hat – und sei es mündlich und daher nur in einer Mitschrift überliefert. Aufgenommen werden können deshalb auch Schriften, von denen man nicht weiß, ob eine Zustimmung Melanchthons vorlag. Aus diesem Grund wird beispielsweise die Nachschrift einer Mitschrift der Rhetorikvorlesung Melanchthons von 1553 in Band 2/2 der Edition ediert. Die für diese Edition entwickelten Editionsrichtlinien spiegeln den aktuellen Stand der Frühneuzeitforschung und legen einen Text- und Autorbegriff zugrunde, der dem oben skizzierten Text- und Autorverständnis der Zeitgenossen Melanchthons angenähert ist. Daraus ergibt sich aber auch ein verändertes Verständnis dessen, was eine historisch-kritische Edition der Werke eines frühneuzeitlichen Gelehrten ist und leistet (vgl. dazu ausführlicher 4.3.1). Unverändert gilt, dass alle Entscheidungen der Bandbearbeiter hinsichtlich der Textkonstitution für die Lesenden einsichtig und revidierbar sein müssen. Ziel ist ein zitierfähiger Text, ergänzt um die umsichtige fach- und editionswissenschaftliche Lektürehilfe der Editoren in den Apparaten, wissenschaftlichen Einleitungen und Registern. Trotz der unbestrittenen Bedeutung Melanchthons als frühneuzeitlicher Gelehrter ist die Figur Melanchthons im Verlaufe ihrer Rezeption durch die oft hagiographisch gestützte Autorität der Reformatoren Martin Luther und Johannes Calvin vielfach in deren Schatten gestellt worden. So wurde seine theologische und philosophische Präsenz durch die Kritik am „Philippismus“ seitens eines sich konfessionell profilierenden Luthertums eingeschränkt. Die Ausbildung des konfessionellen Calvinismus und die im ausgehenden 16. Jahrhundert veränderte wissenschaftliche Methodologie und ihre Folgen (z. B. die Revision der Dialektik und die Einführung einer ontologischen Metaphysik in beiden protestantischen Konfessionen) verstellten zusätzlich den Blick auf Melanchthons Werke. In der neueren deutschen Kirchenund Theologiegeschichte, deren vermittlungstheologische und unionistische Bestrebungen dem melanchthonischen Typ reformatorischen Christentums durchaus nahestanden, beschränkte die Stilisierung Luthers zum nationalen Heros das Interesse an Melanchthons Werken. Der kritischen Gesamtausgabe der Werke Luthers, die in dessen Jubiläumsjahr 1883 begonnen wurde, folgte im Melanchthon-Jubiläumsjahr 1897 trotz prominenter Unterstützung durch Adolf Harnack u. a. lediglich der Plan einer entsprechenden Gesamtausgabe; verwirklicht wurde nur die Edition der vier Supplementa zum Corpus Reformatorum. Dadurch wurden jedoch die durch Melanchthons Reform aufgebauten grammatikalischen, rhetorischen und hermeneutischen Standards zur Aneignung und Pflege der abendländischen Tradition keineswegs außer Kraft gesetzt. Das gilt erst recht für die Verknüpfung von pietas und eruditio, die Melanchthon in seiner Person repräsentiert und die er in der Perspektive des christlichen Gottesglaubens und in der

XII | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

Perspektive einer universalwissenschaftlichen Gelehrsamkeit stets vehement vertreten hat. Die nunmehr international und interdisziplinär arbeitende Melanchthonforschung der letzten Generation hat die Bedeutung dieser exemplarischen Gestalt der frühneuzeitlichen Wissenskultur neuerlich und in vielen Aspekten neu herausgestellt. In diesem Sinne versteht sich die historisch-kritischen Edition der Opera Philosophica Melanchthons auch als Beitrag zur Melanchthon- und Frühneuzeitforschung: Es soll hier nicht nur erstmalig eine verlässliche Ausgabe der philosophischen Schriften Melanchthons erarbeitet und bereitgestellt werden, sondern mit der editorischen Kommentierung soll die Bedeutung Melanchthons in ihren rezeptiven und produktiven Aspekten im Kontext der frühneuzeitlichen Gelehrtenkultur veranschaulicht werden. So will die historisch-kritische Edition der Opera Philosophica Melanchthons ihrerseits der Melanchthon- und der Frühneuzeitforschung Impulse geben, die Gestalt Melanchthons in ihrem frühneuzeitlichen Kontext und in ihren diversen Facetten intensiviert in interdisziplinärer Perspektive zu erforschen. Schließlich stellen die Werke Melanchthons das Erbe dar, das uns einer der bedeutendsten Gelehrten und Lehrer der Frühen Neuzeit vermacht hat, dessen Wirkungsgeschichte sich weit über das Römische Reich Deutscher Nation auf ganz Europa erstreckte, weit hinaus über die ohnedies breite unmittelbare und namentliche Rezeption im 16. Jahrhundert.

2 Handschriftenlage, Druck- und Editionsgeschichte der Werke Melanchthons Handschriften Melanchthons sind nur in seltenen Ausnahmefällen erhalten und werden von den Editoren der geplanten Ausgabe im Variantenapparat bzw. im Anhang berücksichtigt. Sie sind im Regelfall nicht Grundlage der Edition. Eine Ausnahme ist die nur als Handschrift vorliegende Frühschrift zur Physik. Zu den Vorarbeiten für diese Edition gehörten Internet- und Literaturrecherchen sowie schriftliche Anfragen an diejenigen europäischen Archive, die ihre Bestände nicht im Internet aufführen. In einer Vorbereitungsphase wurden bereits alle polnischen und tschechischen sowie alle wichtigen ungarischen Archive kontaktiert. Die vielen Antworten, die eingegangen waren, zeigen, dass mit weiteren Handschriftenfunden kaum zu rechnen ist. Die Handschriftenrecherche muss dennoch mit den zur Verfügung stehenden Mitteln auch während der Editionsphase weitergeführt werden. Es lässt sich jedoch absehen, dass sich das geplante Editionsvorhaben in dieser Hinsicht von anderen Editionen frühneuzeitlicher Texte wie z. B. der Leibniz-Edition, die sich zu großen Teilen auf Handschriften stützt, unterscheidet. Grundlage der Melanchthonedition ist in übergroßer Mehrheit ein bereits gedruckter Text. Die Druck- und Editionsgeschichte der Werke Melanchthons ist kompliziert. Zu Lebzeiten Melanchthons wurden viele Werke häufig revidiert, nach seinem Tode wurden die Texte unregelmäßig gedruckt. Melanchthon hat seine Texte immer wie-

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XIII

der überarbeitet, oft ohne dies auf dem Titelblatt zu vermerken. Viele seiner Schriften wurden ohne sein Wissen nachgedruckt. Ein weiterer Grund für die schwierige Lage der Druck- und Editionsgeschichte ist die inhaltliche Breite des Opus Melanchthonis. Seine Schriften gehören verschiedenen Gattungen an und beziehen sich auf nahezu alle universitären Disziplinen. Je nach Interesse und Verwendungskontext wurden daher einzelne Schriften in unregelmäßigen Abständen nachgedruckt. Mit der Abwertung des Theologen Melanchthon gerieten auch andere seiner Werke in Misskredit („Melanchthon hat die lutherische Rechtfertigungslehre verdorben“, Karl Holl 61932, S. 128). Statt einer reputierlichen Gesamtausgabe wurden nur einzelne Werke präsentiert, wenn deren Gehalt nutzbringend verwendet werden konnte. Im Folgenden wird in groben Zügen die Druckgeschichte nachgezeichnet.

2.1 Einzelausgaben Die Geschichte der Einzelausgaben macht deutlich, dass sich das Interesse an den Werken im Laufe der Zeit abhängig von den jeweiligen Zeitumständen und Interessenlagen verschoben hat. So wurden die philosophischen Werke Melanchthons vor allem im 16. Jahrhundert geschätzt und immer wieder neu aufgelegt. Im 18. Jahrhundert richtete sich das Interesse auf die pädagogischen Schriften. Hinzu trat eine zunehmende historische Betrachtung der Werke, die z. B. an den Darstellungen der Geschichte der Loci communes ablesbar ist. Im 19. Jahrhundert war vor allem die Gesamtausgabe des Corpus Reformatorum ausschlaggebend, während im 20. Jahrhundert wieder vereinzelt kommentierte Ausgaben bestimmter Werke erschienen sind. Als neuere Teileditionen liegen lediglich die lateinisch-deutsche Edition der Rhetorik von 1531 vor, die im Jahr 2001 von Volkhard Wels publiziert wurde, sowie eine von Günter Frank herausgegebenen lateinisch-deutschen Edition von Melanchthons Ethicae doctrinae elementa aus dem Jahr 1550, die im Jahr 2008 in der Reihe Editionen zur Frühen Neuzeit erschienen ist. Die Edition von Volkhard Wels ist hier, leicht überarbeitet, erneut aufgegriffen worden. Die deutsche Übersetzung sowie die italienische Übersetzung der Initia doctrinae physicae (Walther Ludwig 2008, Dino Belucci 2009) fußen auf der Ausgabe des CR 13, S. 180–412 bzw. der dieser allein zu Grunde liegenden Ausgabe Wittenberg: Lufft, 1549. Die deutsche Übersetzung von Ludwig bietet darüber hinaus keinerlei Kommentierung außer den Nachweisen wörtlicher Zitate.

2.2 Werkausgaben Die erste Sammlung der Schriften Melanchthons wurde 1541 in Basel in einer fünfbändigen Edition herausgegeben. In den 60er Jahren des 16. Jahrhunderts gab es

XIV | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

auf Veranlassung von Melanchthons Schwiegersohn Kaspar Peucer eine vervollständigte Ausgabe der 1541er Edition (Omnia opera reverendi viri Philippi Melanthonis). Erst im 19. Jahrhundert wurde erneut das Vorhaben einer vollständigen Ausgabe ins Auge gefasst: Nach den Vorarbeiten von Georg Theodor Strobel, der in Nürnberg die größte Sammlung von Melanchthondrucken zusammentrug, plante Johannes Andreas Detzer eine Gesamtausgabe (Philippi Melanchthonis Opera Omnia, denuo diligenter collecta, in ordinem redacta et ad optimas, quae exstant, editiones inter se comparatas edita), von der 1828 aber nur der erste Band erschien (Loci Theologici summa cura ac diligentia postremum recogniti et aucti, item Appendix disputationis de coniugio ad editionem per Joan. Oporinum Basileae an. MDLXI factam denuo editi, ab J. A. D. Erlangen 1828). Ein Jahr später wurde eine Gesamtausgabe unter der Herausgeberschaft von Friedrich August Koethe angekündigt: Melanchthon’s Werke, in einer auf den allgemeinen Gebrauch berechneten Auswahl, hg. von Dr. F. A. Koethe. In sechs Theilen. Erster Theil, Leipzig 1829. Koethe hatte unter anderem das Ziel, eine „heller[e] Einsicht in das Wesen der reinen evangelischen Lehre“ zu bekommen, die „zur Versöhnung der streitenden Parteien in unserer Kirche“ dienen sollte (Vorrede, S. XII). 1827 wurde der Generalsuperintendent Karl Gottlieb Bretschneider vom Hallenser Verleger C. A. Schwetschke gebeten, seinen Rat zu einer Ausgabe der Werke Martin Luthers zu geben. In seiner Antwort entwickelte Bretschneider einen umfassenden Plan für eine Gesamtausgabe der Briefe und Schriften Luthers, Melanchthons, Zwinglis und Calvins. 1834 wurde der erste Band des Corpus Reformatorum mit Schriften Melanchthons veröffentlicht, aber Bretschneiders Tod brachte 1848 das Unternehmen ins Stocken. Der Hallenser Bibliothekar Heinrich Ernst Bindseil setzte die Ausgabe ab Band 16 fort und vollendete die Edition 1860, im 300. Todesjahr Melanchthons. Jedoch edierte er zahlreiche Werke Melanchthons gar nicht und einige nur in der Letztfassung, zudem verzichtete er weitgehend darauf, die edierten Texte zu kommentieren. Und so blieb auch diese Opera-Omnia-Edition letztlich unvollständig, obwohl sie in 28 Bänden erschien und der Reformationsforschung einen starken Impuls gab. Nach der Feier des 400. Geburtstages des Reformators (1897) beschloss der Verein für Reformationsgeschichte, das Corpus Reformatorum durch die Supplementa Melanchthoniana zu vervollständigen. Es wurde eine Kommission zur Ergänzung der Werke Melanchthons gebildet, die aus den Gelehrten Adolf Harnack, Friedrich Loofs, Gustav Kawerau, Theodor Kolde, Julius Köstlin, Max Lenz und Nikolaus Müller bestand. Weil aber nur Müller sich an der Edition beteiligte, ging es mit den Supplementa nur unzureichend voran. In dieser neuen Reihe ist in den Jahren 1910 bis 1926 ein Band pro Abteilung (1910 Dogmatische Schriften; 1911 Philologische Schriften; 1915 Katechetische Schriften; 1929 Homiletische Schriften) erschienen, und dabei ist es geblieben. Bereits während der Kommissionssitzungen 1897 in Berlin wurde über eine neue kritische Gesamtausgabe der Werke Melanchthons gesprochen, von der man glaubte, sie im Rahmen der Gedenkfeiern 1960 und 1997 abschließen zu können und zu der ein Editionsplan verfasst wurde. Die Gesamtausgabe sollte 10 Bände in 30 Bogen umfassen und aus folgenden Abteilungen bestehen:

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XV

I. Epistolae, praefationes, consilia, carmina; II. Academica und philosophica; III. Exegetica; IV. Philologica; V. Dogmatica; VI. Practica; VII. Varia (vgl. die Unterlagen der Kommission im Archiv des Melanchthonhauses Bretten). Obwohl davon ausgegangen wurde, dass noch Nachforschungen in Archiven und Bibliotheken durchgeführt werden müssten, dachte man doch, ab 1898 jährlich einen Band herausgeben zu können. Zur Vorbereitung wollte man in der Staatsbibliothek oder der Universitätsbibliothek Berlin eine Sammlung von Melanchthondrucken und Handschriften anlegen. Ein Antrag zur Finanzierung des Unternehmens wurde abgelehnt. (Die Akten der Supplementa-Kommission befinden sich im Archiv des Melanchthonhauses Bretten.) Mitte des 20. Jahrhunderts wurden im Anschluss an das 450. Geburtsjahr Vorbereitungen zu einer Melanchthon-Studienausgabe getroffen, die unter der Herausgeberschaft Robert Stupperichs als neunbändige Ausgabe erschien. Der Vorteil dieser Ausgabe ist, dass gerade Werke, die im Corpus Reformatorum fehlen, hier berücksichtigt wurden und sie dadurch einige wichtige Werke in ihrer ursprünglichen Fassung enthält. Obwohl es sich um eine Ausgabe handelt, die neueren editionswissenschaftlichen Kriterien folgt als das Corpus Reformatorum, wird auch hier wiederum nur eine Auswahl der Werke präsentiert, deren Kriterien zudem nicht völlig einsichtig sind. In den 70er Jahren des 20. Jahrhunderts begann schließlich die noch fortlaufende wissenschaftliche Edition des umfangreichen und bedeutenden Briefwechsels Melanchthons (vgl. Heinz Scheible 1996).

3 Stand der Melanchthonforschung Die neuere Melanchthonforschung setzte in den 60er Jahren des 20. Jahrhunderts ein, und dies zunächst vornehmlich aufgrund theologisch-reformationsgeschichtlicher Interessen. Vor allem die Edition des Briefwechsels an der Melanchthon-Forschungsstelle der Heidelberger Akademie der Wissenschaften erbrachte neueste Einsichten zu Melanchthons Bedeutung als reformatorischer Gelehrter. Es wurde deutlicher bewusst, dass Melanchthon der Autor der meisten evangelischen Bekenntnisschriften der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts war. Zudem öffneten das Ökumenismus-Dekret des Zweiten Vaticanums und die ökumenische Intuition des damaligen Professors Josef Ratzinger („durch Melanchthon zu Luther“) die Tür zu einer genuin katholischen Melanchthonforschung (Siegfried Wiedenhofer 1976, Vincent Pfnür 1975 und 1977, Günter Frank 1995, 1996, 1997, 2003 und 2005). Diese neuere Melanchthonforschung führte nicht zuletzt im Jubiläumsjahr 1997 (500. Geburtstag Melanchthons) zu einer Fülle von Publikationen, die aus Ringvorlesungen an deutschen Universitäten und aus einschlägigen Tagungen hervorgingen (Johannes Schilling 1998, Walter Sparn 1998, Karin Maag 1999, Günter Frank 2000). Die Melanchthonforschung war vornehmlich reformationsgeschichtlich und ökumenisch, in jedem Fall binnentheologisch orientiert. Diese reformationsgeschichtliche Fokussie-

XVI | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

rung hat aber das systematisch-theologische Potential, das Melanchthon in seiner humanistischen Gelehrsamkeit verkörpert, noch wenig berücksichtigt. Neben der weitergehenden reformationsgeschichtlich-ökumenischen Melanchthonforschung hat sich in den vergangenen drei Jahrzehnten das Forschungsinteresse insgesamt erweitert. Das zeigt sich beispielhaft an der etablierten Reihe der Melanchthon-Schriften der Stadt Bretten (= MSB). Mit der Gründung der Europäischen Melanchthon-Akademie Bretten 2004 wurde die Melanchthonforschung gefördert und besser vernetzt. Der Fokus der neueren Forschung liegt auf der wissenschaftsgeschichtlichen Bedeutung Melanchthons. Aktuell wird sein Beitrag zur Transformation der Wissenskulturen in der Frühen Neuzeit diskutiert. Verschiedene Disziplinen entdecken Melanchthon als herausragenden Gelehrten in der Vermittlung antik-mittelalterlichen Wissens an die Wissensformen der Frühen Neuzeit. Die Forschungsthemen der nunmehr internationalen Melanchthonforschung lassen sich entsprechend nach disziplinären Schwerpunkten ordnen: – Naturphilosophie (Sachiko Kusukawa 1995, Dino Bellucci 1998, Isabelle Pantin 2002) – Astronomie/Astrologie (Wolf-Dieter Müller-Jahncke 1998, Claudia Brosseder 2004) – Grammatik (Kristian Jensen 1988, Boris Djubo 2000 und 2003) – Dialektik, Rhetorik (Joachim Knape 1993, Günter Frank 1997, Kees Meerhoff 1998 und 2001, Volkhard Wels 2001, Marie-Luce Demonet 2002, Peter Mack 2002) – Dichtung (Bernd Effe 1998, Heinz Hofmann 1999, Thorsten Fuchs 2008) – Mathematik/Geometrie (Charlotte Methuen 1998, Karin Reich 1998) – Medizin/Anthropologie (Günter Frank 1996, Wolfgang U. Eckart 1998, Jürgen Helm 1998, Ralf-Dieter Hofheinz 2001) – Musik (Ludwig Knopp 2000) – Geschichte (Barbara Bauer 1997, Irena Backus 2003) – Moralphilosophie (Günter Frank 2003 und 2005) – Jurisprudenz (Christoph Strohm 1996) Da die aktuelle Forschung auf keine gesicherte Textgrundlage zurückgreifen kann, wurden z. T. einzelne Werke den aktuellen wissenschaftlichen Standards entsprechend ediert und den Untersuchungen zugrunde gelegt (z. B. Joachim Knape 1993, eine Faximile-Edition und teilweise Übersetzung, die nicht ohne Kritik blieb, sowie Volkhard Wels 2001, eine historisch-kritische Ausgabe). Erst eine Gesamtausgabe der philosophischen Werke Melanchthons kann für die Melanchthon-, aber auch für die breitere Frühneuzeitforschung eine einheitliche Basis schaffen und neue Wege ebnen. Der aktuelle Forschungsstand zeigt, dass Melanchthon als frühneuzeitlicher Gelehrter einer interdisziplinären Forschung vielfältiges Material bietet. So ist zu wünschen, dass die Edition über die spezifische

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XVII

Melanchthonforschung hinaus einen wichtigen Beitrag zur Frühneuzeitforschung zu leisten verhilft.

4 Konzeption der Edition Dem Plan der Edition liegt die Unterscheidung zwischen philosophischen und theologischen Werken Melanchthons zugrunde. Diese Unterscheidung beruht erstens darauf, dass Melanchthons Professur den artes, d. h. der Philosophischen Fakultät angehörte, auch wenn er bald baccalaureus biblicus wurde und zahlreiche, z. T. epochale theologische Schriften und Bekenntnistexte verfasste. Zweitens grenzte sich die reformatorische Theologie, anders als die scholastische, eindeutig von aller Philosophie ab, indem sie sich strikt als Exegese und Diskussion der doctrina Evangelii, d. h. der Heiligen Schrift verstand. Dieser Theologiebegriff schloss damit aber keineswegs eine Philosophie aus, die die Wahrheitsfähigkeit der auf Offenbarung beruhenden Theologie akzeptierte. Er begründete vielmehr das Interesse an der Philosophie als derjenigen Disziplin, deren Fundament die von Gott geschaffene und auch unter den Bedingungen der Sünde erhaltene ratio sana war. So war es Melanchthon möglich, Theologie und Philosophie zwar klar voneinander abzugrenzen, aber dennoch mit dem reformatorischen Theologiebegriff einen universalen Begriff von Philosophie zu verbinden. Der universalistische Philosophiebegriff erlaubt es, den größten Teil der Schriften Melanchthons in einer Ordnung zu präsentieren, die seinem eigenen Reformentwurf der Wissenschaften entspricht. Die Ausgabe gliedert die Opera Philosophica daher nach den Themenfeldern, die Melanchthon selber als philosophische verstanden und als solche bezeichnet hat. Sie appliziert ausdrücklich keinen an der Neuzeit orientierten systematischen Philosophiebegriff, sondern legt das universalwissenschaftliche Verständnis von Philosophie, wie es für Melanchthon seit 1536 verbürgt ist, für die Einteilung der Opera Philosophica zugrunde. Dieser universalwissenschaftliche Philosophiebegriff Melanchthons umfasste demnach Grammatik, Rhetorik, Dialektik, sowie Mathematik, Physik, Psychologie, Astronomie, Medizin, Moralphilosophie, Recht und Politik, Geschichte, griechische und lateinische Literatur, Universitätsreden und -schriften und Gedichte.

4.1 Der Philosophiebegriff Melanchthons Die Frage nach dem Philosophiebegriff Melanchthons wurde bislang vornehmlich mit dem Ziel der Zuordnung des Autors zu einer bestimmten philosophischen Schultradition diskutiert. Entsprechend der Gewichtung philosophischer Theoreme bzw. einer entsprechenden Kommentarbuchtradition konnte Melanchthon als Aristoteliker, Platoniker oder auch als Ciceronianer bezeichnet werden. Problematisch an

XVIII | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

dieser auf inhaltliche Fragen gerichteten Bestimmung des Philosophiebegriffs ist, dass das Philosophieverständnis Melanchthons selbst nicht zum Gegenstand der Diskussion wurde. Aber erst wenn geklärt ist, wie Melanchthon seinen Philosophiebegriff konzipiert, kann vermieden werden, dass unter Arbeitsbegriffen wie „Eklektizismus“ die unterschiedlichen und mitunter gegenläufigen philosophischen Traditionen schlicht subsumiert werden (vgl. Günter Frank 1995). Im umfangreichen Œuvre Melanchthons lassen sich drei Philosophiebegriffe identifizieren: 1. Philosophie im erasmischen Sinn als „Philosophia Christi“ oder als „Philosophia christiana“, 2. Der Philosophiebegriff des melanchthonischen Humanismus und 3. Der universalwissenschaftliche Philosophiebegriff. Zu 1: Philosophie im erasmischen Sinn als „Philosophia Christi“ oder als „Philosophia christiana“. In Melanchthons Schriften findet sich die erasmische Vorstellung einer „christlichen Philosophie“. Erasmus selbst hat den Begriff aus der auf die religiöse Lebensform bezogenen Terminologie der Kirchenväter entlehnt (vgl. Theo Kobusch 2006), in der das Mönchtum allgemein, vor allem aber das Eremitentum als „christliche Philosophie“ bezeichnet wurde. Erasmus erweitert den Begriff und bezieht ihn auf alle Christen, die berufen sind, ein Leben nach dem Neuen Testament in Entsprechung zu jener Lebensform zu führen, wie sie die Kirchenväter gelehrt hatten. An diese doppelte Vorstellung einer Lebensform, die sich an den Quellen des Neuen Testamentes orientiert und auf das religiös-sittliche Leben aller Christen bezieht, knüpft Melanchthon an. In seiner Deklamation über das Studium der paulinischen Lehre (Ad Paulinae doctrinae studium adhortatio; CR 11, 34–41) aus dem Jahr 1520 geht er auf die soteriologischen Perspektiven der paulinischen Theologie (iustificatio) und ihre Überlegenheit über eine „pagane Philosophie“ ein. Melanchthon akzentuiert damit den Begriff einer „christlichen Philosophie“ und gibt ihm vor dem Hintergrund der paulinischen Theologie eine rechtfertigungstheologische Zuspitzung. Das Ergebnis ist ein enger Philosophiebegriff, den Melanchthon in den Jahren 1519/1520 vertritt, in denen er unter dem Einfluss Martin Luthers durch eine ausdrückliche Philosophiekritik von sich reden machte. Diese frühe Philosophiekritik zielt indes nicht auf den humanistischen Fächerkanon der artes liberales. Das humanistische Reformprogramm der artes liberales gehört im Gegenteil zu jener Tradition, die Melanchthon aus Tübingen nach Wittenberg mitgebracht hat. Er machte es zum Gegenstand seiner Tübinger Rede De artibus liberalibus aus dem Jahr 1517 (MSA 3, 17–28), in der er sich um die Erneuerung der klassischen artes liberales, des Trivium (Grammatik, Dialektik, Rhetorik) und des Quadrivium (Arithmetik, Geometrie, Musik, Astronomie) bemüht hat, ebenso wie in seiner berühmten Wittenberger Antrittsvorlesung De corrigendis adolescentiae studiis vom 28. August 1518 (MSA 3, 29–42; Melanchthon deutsch 1997, 41–63). Im Laufe seines Lebens hat Melanchthon zu allen Fächern der artes liberales – außer zur Arithmetik – eigenständige Werke verfasst. Zur Arithmetik müssen jedoch die vielen Vorworte zu Lehrbüchen und mathematischen Werken bedacht werden (vgl. Karin Reich 1998). Neu

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XIX

entdeckt wird seit kurzem Melanchthons Beitrag zur Musiktheorie (vgl. Ludwig Knopp 2000). Zu 2: Der Philosophiebegriff des melanchthonischen Humanismus. Schon in der Tübinger Rede über die artes liberales ist Melanchthons Vorstellung eines Kanons der Philosophie klar formuliert: Er besteht zum einen in den Fächern des Trivium und des Quadrivium, die er auf sieben der neun Musen bezieht; zum andern wird dieser Kanon noch durch die literarischen Figuren der Klio und der Kalliope erweitert, die Melanchthon – wie seit Hesiod, vor allem aber bei italienischen Humanisten üblich – mit der Geschichtsschreibung und der Poetik identifiziert. Nicht anders sieht der Fächerkanon der artes liberales in der Wittenberger Antrittsvorlesung von 1518 aus. Auch hier sind es die Fächer des Trivium und Quadrivium, die Melanchthon als disciplinae humanae bzw. als Philosophie bezeichnet, ergänzt durch griechische und lateinische Literatur (Poetik) und Geschichtsschreibung. Er formuliert damit einen Philosophiebegriff, der charakteristisch war für die humanistische Bewegung. Diesen humanistischen Philosophiebegriff hat die jüngere Melanchthonforschung – sofern sie sich diesem Thema genähert hat – deutlich herausgestellt (vgl. Heinz Scheible 1989, Günter Frank 1995). Auffällig ist, dass dieser Philosophiebegriff die Moralphilosophie nicht impliziert, die gemeinhin im Zentrum des Philosophieverständnisses der Humanisten stand (vgl. Paul Oskar Kristeller 1974, August Buck 1987). Abgesehen von den vielfältigen Bearbeitungen der Schriften zur praktischen Philosophie (der Ethik und Politik des Aristoteles sowie der politischen Schriften des Cicero) würde ein solch verengter Philosophiebegriff auch andere, unverkennbar philosophische Schriften ausschließen, die Melanchthon publiziert hat. Hierzu gehören seine Schriften zur Rechtsphilosophie (Cicero) ebenso wie die Bearbeitungen der aristotelischen Psychologie (De anima), die aufgrund der hier entwickelten Intellektlehre (vgl. Günter Frank 1996) und Naturphilosophie (Initia doctrinae physicae) für die Medizingeschichte (vgl. Ralf-Dieter Hofheinz 2001) genauso bedeutsam ist wie für die Erkenntnis- und Wissenschaftstheorie. Melanchthons Bearbeitungen dieser philosophischen Disziplinen verdeutlichen, dass er – zumindest seit den 30er Jahren des 16. Jahrhunderts – unter Philosophie nicht nur die Fächer der Artistenfakultät in ihrer Erweiterung um Poetik und Geschichte verstanden wissen wollte, sondern mit Medizin und Jurisprudenz auch die höheren Fakultäten im Blick hatte. Schließlich: Sofern in der Theologie Themen wie Gottesbegriff, Gottesbeweise, die aristotelische Lehre von der Ewigkeit der Welt oder die Frage der Willensfreiheit diskutiert werden, musste sich ein solcher Philosophiebegriff auch auf die Theologie erstrecken. Zu 3: Der universalwissenschaftliche Philosophiebegriff. Hinter diesem umfangreichen, den Fächerkanon der humanistischen artes liberales überschreitenden und die philosophische Produktivität Melanchthons seit den 30er Jahren des 16. Jahrhunderts kennzeichnenden Philosophiebegriff steht der Anspruch einer universalwissenschaftlichen Disziplin. Melanchthon hat dieses umfassende Programm in seiner Rede über die Philosophie aus dem Jahr 1536 formuliert (CR 11, 278–284; Melanch-

XX | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

thon deutsch 1997, 125–135). In einer Zusammenfassung desjenigen Wissens, das Melanchthon unter „Philosophie“ subsumiert, bezieht er sich auf die wichtigsten Formen von Wissenschaft, die Aristoteles in den Kapiteln 3–5 des 6. Buches der Nikomachischen Ethik entwickelt hatte: eine theoretische Wissenschaft, die aus einem syllogistischen Beweisverfahren gewonnen wird und auf ersten, unveränderlichen Prinzipien beruht (scientia, ἐπιστήμη), sowie die auf die Hervorbringung von Dingen bezogenen artes (τέχναι). Zu dieser umfassenden Wissenschaft gehören nach Melanchthon zudem Natur-, Rechts- und Moralphilosophie, eine wissenschaftliche Methodenlehre (Dialektik), Rhetorik, Psychologie, Geschichte, Mathematik, Astronomie und Astrologie. Ausgeschlossen bleibt allein die aristotelische Metaphysik. Die im Studium dieser Wissenschaften Geschulten – so Melanchthon weiter – würden jene Geisteshaltung (habitus; ἕξις) erwerben, die sich nach Aristoteles auf die scientia argumentativa bezieht, also auf die Wissenschaft von den ersten allgemeinsten und unveränderlichen Prinzipien. Der universalwissenschaftliche Philosophiebegriff bei Melanchthon impliziert dabei den Anspruch, der Theologie eine „oeconomia methodi“ (so Melanchthon wörtlich, CR 11, 282), also ein auf Dialektik und Rhetorik beruhendes, erkenntnistheoretisch abgesichertes Argumentations- und Analyseinstrumentarium zur Verfügung zu stellen. Dieses wird bei Melanchthon in der Fundamentalwissenschaft der Dialektik sowie in der der Dialektik komplementären Rhetorik, die immer zugleich auch Hermeneutik ist, expliziert; es umfasst den von Melanchthon erweiterten humanistischen Fächerkanon sowie Moral-, Rechts- und Naturphilosophie. Melanchthon definiert den universalwissenschaftlichen Ansatz als philosophia und grenzt diesen deutlich vom Gegenstandsbereich der biblischen Theologie ab, ohne aber die philosophische Methode oder philosophische Interessen aus der Theologie auszuschließen. Der Edition der Opera Philosophica wird der universalwissenschaftliche Philosophiebegriff Melanchthons zu Grunde gelegt. Die Unterteilung der Opera Philosophica selbst wiederum entspricht dem bei Melanchthon erweiterten humanistischen Fächerkanon nebst Moral-, Rechts- und Naturphilosophie, die von Melanchthon auf dem universalwissenschaftlichen Philosophiebegriff gegründet und von diesem umfasst werden. Erst der Blick auf ein solches universalwissenschaftliches Verständnis von Philosophie erschließt den eigentümlichen Philosophiebegriff Melanchthons. Auch wenn er kein im strengen Sinn systematischer Begriff ist, bildet er doch einen hinreichend bestimmten Rahmen für die editorische Anordnung der philosophischen Schriften Melanchthons. Er steht folgerichtig als Leitbegriff hinter der Auswahl und Struktur der zu edierenden Schriften der Opera Philosophica.

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XXI

4.2 Übersicht über die Teil-Bände der Edition Im Folgenden wird die Zuordnung der zu edierenden Schriften in den einzelnen Bänden präsentiert. An dieser Stelle sind allein die Titel der Bände genannt. Die Reihung der Bände orientiert sich an der zu Lebzeiten Melanchthons geltenden Hierarchie der akademischen Disziplinen. Diese Hierarchie beruht auf der Lehrtradition der Fächer des Trivium und Quadrivium und wurde im 16. Jahrhundert um naturphilosophische Fächer sowie um Historiographie, Literatur und Staatslehre erweitert. Die signifikanten Verschiebungen und Erweiterungen im Fächerkanon gehen z. T. auf Schriften Melanchthons und seiner Schüler zurück. Opera philosophica (neun Bände) Bd. 1: Schriften zur Grammatik Lateinische Grammatik: Abgleich der Fassungen und Bearbeitungen der lateinischen Grammatik; Griechische Grammatik: Institutiones, Syntaxen, Prosodien etc. Bd. 2: Schriften zur Dialektik und Rhetorik Bd. 2/1: Schriften zur Dialektik. Bd. 2/2: Schriften zur Rhetorik. Bd. 3: Schriften zur Literatur Bd. 3/1: Schriften zur Griechischen Literatur Kommentar-Schriften zu Werken griechischer Autoren, Einleitungen zu Textausgaben, Kommentare, Scholien, Erläuterungen, griechische Gedichte Melanchthons. Bd. 3/2: Schriften zur Lateinischen Literatur Kommentar-Schriften zu Werken lateinischer Autoren, Einleitungen zu Textausgaben, Kommentare, Scholien, Erläuterungen. Erscheint 2021. Bd. 4: Schriften zur Geschichte Bd. 4/1: Schriften zur Geschichtsschreibung. Bd. 4/2: Schriften zur Polemik und Zeitgeschichte. Bd. 5: Schriften zur Arithmetik, Geometrie, Musik Bd. 6: Schriften zur Naturwissenschaft Bd. 6/1: Schriften zur Naturphilosophie. Bd. 6/2: Schriften zur Psychologie. Bd. 7: Schriften zur Moralphilosophie Schriften zur Ethik und Politik des Aristoteles.

XXII | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

Bd. 8: Schriften zur Rechts- und Staatsphilosophie Kommentar-Schriften zu Cicero. Bd. 9: Schriften zur Universität Declamationes zu verschiedenen Fachgebieten (darunter auch: Akademische Reden über Medizin), Thesenreihen, Satzungen, Bekanntmachungen, Anekdoten.

4.3 Editionswissenschaftliche Grundsätze Die ersten konkreten Arbeiten an der Edition begannen bereits am 15. Juni 2006. Die Herausgeber und ein Team aus verschiedenen wissenschaftlichen Disziplinen erörterten sechs grundsätzliche Fragenkomplexe: 1. Was sind die Ziele der Edition? 2. Welche Schriften sollen in welcher Zusammenstellung aufgenommen werden? 3. Welche Bestandteile sollen die Bände enthalten? 4. Wie verläuft die Auswahl der Basistexte für die Edition? 5. Auf welche editorischen Richtlinien können sich die Beteiligten einigen? 6. Mit welchem Programm soll gearbeitet werden bzw. inwieweit soll eine mögliche Digitalisierung der Edition berücksichtigt werden? Die Diskussion dieser Fragestellungen führte zu folgenden Vorüberlegungen: 4.3.1 Vorüberlegungen In den Diskussionen über diese Fragestellungen wurde schnell sichtbar, dass aktuelle editionstheoretische Überlegungen für dieses Editionsprojekt zu berücksichtigen sind. Entscheidend war die Diskussion theoretischer Fragestellungen, die konkrete Auswirkungen auf die Praxis einer Edition haben. Dies war nötig, da historisch-kritische Ausgaben, die nach wie vor im Zentrum der Editionswissenschaft stehen, zunehmend in ihrer durchaus ambivalenten Wirkung, auf lange Zeit das Bild des Autors zu prägen, ernst genommen werden. Es ist daher unabdingbar, sich rechtzeitig darüber klar zu werden, was mit einer historisch-kritischen Ausgabe erreicht und wie der Autor, dessen Werk sie präsentiert, dargestellt werden soll. Zwar bietet eine solche Gesamtausgabe reichhaltiges Material, das es dem Nutzer ermöglicht, sich ein eigenes Bild von Autor und Texten zu machen, dennoch darf nicht unterschätzt werden, dass auch die Herausgeber und Editoren historisch-kritischer Editionen die Rezeption steuern. Denn sie entscheiden, was in welcher Form präsentiert wird, d. h. welcher Text Grundlage der Edition ist und als Fließtext gedruckt wird, welcher als Variante im Apparat berücksichtigt wird etc. Diese Entscheidungen schließlich üben einen nicht zu unterschätzenden

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XXIII

Einfluss auf die Repräsentation und damit auf die Rezeption des Autors und der Texte aus (vgl. Hans Zeller 1992). Das Hauptaugenmerk einer zeitgenössischen Edition liegt auf der Bereitstellung eines leserfreundlichen Textes, unter der Vorgabe, dass die Eingriffe der Editoren in den Text nachvollziehbar sind. Dieser Überlegung gingen intensive Gespräche voraus, wie sie in der Editionswissenschaft derzeit überall geführt werden: Die Erstellung eines leserfreundlichen Textes setzt Eingriffe voraus. Die früher gängige Erklärung, dass man ausschließlich Fehler bereinige, ist in die Kritik geraten, da nicht immer – wenn auch häufig – restlos geklärt werden kann, wann eine Textstelle als fehlerhaft einzustufen ist und wann nicht. Besonders problematisch wird der Sachverhalt, wenn das Konzept der Autorisierung ins Spiel kommt und ein statischer Text konstruiert wird, der die beste Textform sein soll. Die Edierenden stellen in solchen Fällen zwar nach bestem Wissen und Gewissen eine Hierarchie zwischen einzelnen Varianten und Fassungen her und bestimmen von da aus eine als „original“, also aus der Feder eines einzigen Autors stammend (vgl. Herbert Kraft 2001, Thomas Bein 2002), konstruieren jedoch auf eben diese Weise einen Text, der so niemals existiert hat. Der alternative Weg, die Edition möglichst nah an der Überlieferung zu halten und nicht in den Text einzugreifen, erwies sich allerdings im Fall der Schriften Melanchthons als nicht konsensfähig – vor allem weil er die Lektüre und Zitierfähigkeit der Texte erschwert. Die Beteiligten an der Melanchthon-Edition haben sich schließlich nach langer Beratung dazu entschlossen, unabhängig von der Frage, auf wen Auffälligkeiten sowie der Norm nicht entsprechende Schreibweisen und Ausdrücke zurückgehen (Verfasser, Korrektor oder Drucker), in den Leittext dann einzugreifen, wenn die Form des Textes die Rezeption des Inhalts behindert. Derartige Eingriffe werden ebenso verzeichnet wie Hinweise, dass eine Entscheidung für die eine oder andere Schreibweise nicht uneingeschränkt möglich ist: so lässt sich z.B. die Verwendung von affectus als Sinn- und Bedeutungsvariante nicht grundsätzlich ausschließen, so stark auch das Votum dafür sein mag, affectus als Druckfehler zu deuten (effectus → affectus); aus diesem Grund wird affectus als Variante erfasst und in den Variantenapparat aufgenommen. Bei der Textkonstitution steht also im Vordergrund, dass die Schriften Melanchthons einer möglichst breiten lateinkundigen Leserschaft zugänglich gemacht werden sollen. Auf diese Weise wird eine Ausgabe geboten, die ein vielfältiges Weiterarbeiten erleichtert. Dass die Texte dennoch im Laufe ihrer Entstehung sowie Rezeptions- und Druckgeschichte ständig in Veränderung begriffen waren, zeigen der Variantenapparat sowie die umfangreichen Einleitungen zu den einzelnen Bänden der Edition. Kontext und Entstehungsprozess der einzelnen Schriften der Opera philosophica werden durch die Kommentierung im Sachapparat und in den Bandeinleitungen dokumentiert, die nicht nur Textstellen erläutert, sondern Prätexte nennt, ihre Aufbereitung sowie Funktion an der betreffenden Stelle zeigt und gegebenenfalls auf Diskussionen vor und nach der Textproduktion hinweist.

XXIV | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

Die daraus entwickelten Richtlinien für die Melanchthon-Ausgabe versuchen die genannten Überlegungen umzusetzen. Sie berücksichtigen aktuelle Forschungsergebnisse der Text- und Literaturtheorie sowie der Frühneuzeitforschung. Auf diese Weise will die Ausgabe einen Beitrag zur editionswissenschaftlichen Forschung leisten, sodass sie Ausgangspunkt und Rahmen gerade für Qualifikationsschriften zu sein vermag. 4.3.2 Die Editionsrichtlinien Hinter der Idee einer Melanchthon-Ausgabe steht der Wunsch, die Stellung Melanchthons in seinem humanistisch-philosophisch-theologischen Umfeld darzulegen, also nicht nur seine Texte zugänglich zu machen, sondern ihn auch als Teil eines dynamischen Netzwerkes von Wissen und Wissenschaften zu präsentieren. Melanchthon soll als Typus eines Gelehrten des 16. Jahrhunderts vorgestellt werden. An seinem Werk lässt sich über den Inhalt des einzelnen Textes hinaus zeigen, wie Wissen in einem spezifischen Umfeld während einer bestimmten Zeitspanne der Frühen Neuzeit organisiert war. Der „authentische“ Melanchthon, so die Ausgangsüberlegung, ergibt sich, wenn überhaupt, durch Betrachtung der Texte, die er den Zeitgenossen zur Diskussion überlassen hat. Für die Auswahl eines Druckes als Basistext gilt zunächst grundsätzlich: Ein bestimmter Druck einer Melanchthon-Schrift kann nicht deswegen als Basistext für die Edition ausgeschlossen werden, weil er nicht (oder scheinbar nicht) von Melanchthon persönlich für die Drucklegung autorisiert worden ist. So finden sich gerade im Briefwechsel Melanchthons Beispiele, bei denen er die Autorisation für die Drucklegung einer Schrift an Freunde oder Kollegen übertragen hat (vgl. MBW 57 und 4965). Vermutlich sind aber nicht alle derartigen Fälle auch belegbar. Deswegen kann die Autorisation durch Melanchthon nicht das einzige Kriterium für die Auswahl eines Druckes als Basistext für die Edition sein. Das heißt aber: Als Basistext für die Edition kann ein Druck zugrunde gelegt werden, der durch Melanchthon autorisiert wurde oder die größte Wirkung entfaltet hatte oder für die zeitgenössische Debatte besonders wichtig war oder die vollständigste Bearbeitungsstufe der jeweiligen Schrift darstellt. Aus diesen Überlegungen folgt dreierlei: 1. Die Auswahl der Texte und Fassungen, die in die Edition aufgenommen bzw. zur Grundlage der Einzeleditionen gemacht werden, ist besonders sorgfältig zu treffen. 2. In die ausgewählten Texte ist nur sparsam einzugreifen. Dies betrifft Fehler, die von den Editoren als solche eingeschätzt werden und die die Lektüre beeinträchtigen könnten. Alle Texteingriffe werden im Apparat dokumentiert. Die Auflösungen von Abkürzungen und Ligaturen werden in einer Auflistung im editorischen Bericht zusammengestellt. 3. Eine der Kernaufgaben der Editoren ist es, den jeweiligen Text in den Zusammenhang der gelehrten Kommunikation und Diskussion zu stellen.

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XXV

Die editorischen Richtlinien wurden so gestaltet, dass sie dieser Zielsetzung gerecht werden und für die Dauer der Edition Bestand haben. Sie bleiben für jeden Band der Edition so gültig, wie sie im Anhang dieses Bandes vorliegen. Entsprechend werden sie in jedem Band abgedruckt. 4.3.3 Auswahl der zu edierenden Texte Ein Ziel der Ausgabe ist es zu dokumentieren, welche Texte Melanchthons zu seinen Lebzeiten in die Öffentlichkeit gelangt sind. Entsprechend wird der Veröffentlichungsweg der Schriften nachgezeichnet, d. h. die Verbreitung der Texte Melanchthons für den Zeitraum beschrieben, in dem er an ihrem Erscheinen Anteil haben konnte. Daher können in Ausnahmefällen auch Vorlesungsmitschriften bzw. Nachschriften in die Edition aufgenommen werden. Dies geschieht zum Beispiel im Falle der Dispositiones Rhetoricae (vgl. die Beschreibung der Editionslage im Bd. 2/2 Schriften zur Rhetorik). Die Frage, ob Melanchthon an dem jeweiligen Druck beteiligt war, soll u. a. über Recherchen in den Briefen geklärt werden, ist aber nicht das ausschließliche Kriterium für die Auswahl der Texte. Diese obliegt der Verantwortung der Editoren, die das gesamte zugängliche Material (Drucke und gegebenenfalls Handschriften) sichten und unter Berücksichtigung seiner Geschichte sowie seines jeweiligen Stellenwerts für die Edition auswählen. Der Stellenwert ergibt sich aus dem oben erläuterten Interesse der Edition, eine Ausgabe zu präsentieren, die den Vertretern unterschiedlicher Disziplinen die optimale Basis für weitergehende Forschung bietet. Der editorische Leittext könnte demnach gegebenenfalls derjenige sein, der am meisten rezipiert wurde, also die größte Wirkung entfaltet hat, es könnte aber auch derjenige sein, der eine zeitgenössische Diskussion am ausführlichsten widerspiegelt. Die Entscheidung für einen Druck als Grundlage der Edition wird aber in jedem Fall durch die Beschreibung der Überlieferung und der Textzeugen im editorischen Bericht begründet. Varianten eines Textes liegen nach dem Verständnis der Herausgeber dann vor, wenn punktuelle Abweichungen anderer Drucke zu verzeichnen sind. Sie werden im Variantenapparat aufgeführt. Wenn die Abweichungen nicht nur punktuell sind, sondern ganze Sätze oder längere Satzteile betreffen, die weggelassen oder hinzugefügt werden, dann ist diese gedruckte Version als eigenständiger Text aufzufassen und als solcher zu behandeln. Eine exakte formale Bestimmung, wann eine Variante und wann ein eigenständiger Text vorliegt, scheint nicht sinnvoll. Diese Entscheidung liegt mithin im Ermessen der Editoren, die auf der Grundlage ihrer Textkenntnis entscheiden, wann es sinnvoll ist, einen Text teilweise (Synopse) oder ganz zu edieren oder ihn im Variantenapparat zu verzeichnen. Eine synoptische Darstellung findet im Allgemeinen im Anhang statt. In diesem Fall werden diejenigen Stellen der edierten Schrift erneut abgebildet, zu denen sich in einer ausgewählten Variante inhaltliche Abweichungen, Ergänzungen oder Streichungen finden. Die Textstellen

XXVI | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

der Variante werden den Textstellen der edierten Schrift zugeordnet, die zudem mit entsprechenden Belegstellen (Seitenzahlen der entsprechenden Edition) versehen sind. In den seltenen Fällen, in denen Handschriften ediert werden (etwa die Frühschrift zur Physik) oder als zusätzliche Grundlage der Edition dienen (De Anima), werden gestrichene Passagen in den Variantenapparat aufgenommen, wenn der jeweilige Bearbeiter eine sachliche Relevanz nicht ausschließen kann. Auf diese Weise wird versucht, einen umfassenden Eindruck von der Arbeit Melanchthons zu vermitteln, ohne durch die prinzipielle Vorabentscheidung für eine editio princeps oder die Ausgabe letzter Hand ein bestimmtes Melanchthonbild zu konstruieren. Natürlich können deshalb aber jederzeit auch die editio princeps oder die Ausgabe letzter Hand als Editionsgrundlage dienen, wenn die verantwortlichen Editoren dies für notwendig erachten. 4.3.4 Prinzipien der Textgestaltung Die Prinzipien der Textgestaltung orientierten sich an zwei wesentlichen Überlegungen: Zum einen soll die Leserfreundlichkeit gesichert sein, zum anderen soll der Text in seinem historischen Charakter erhalten bleiben. Daher ist es für die Edition entscheidend, einen philologisch verantworteten, zitierfähigen Lesetext kritisch herzustellen und die Geschichte des Textes, die auch seine Flüchtigkeit zeigt, im Variantenapparat sowie vor allem im editorischen Bericht zu dokumentieren. Zur Gewährleistung der Lesbarkeit des Textes wird behutsam in den Text eingegriffen: Ligaturen und gängige Abkürzungen werden aufgelöst. Auch häufig kursiv gedruckte Texte werden in Antiqua ediert. Grammatikalische Fehler oder Fehler des Lautstandes, die von den Editoren als solche eingeschätzt werden, werden im Fließtext berichtigt, die entsprechenden Eingriffe werden im textkritischen Apparat dokumentiert. Damit die Texte als ein Produkt des 16. Jahrhunderts erkennbar bleiben, d. h. die historische Distanz nicht verschleiert wird, sind die Marginalien vorlagengetreu abgebildet. Ebenso sind Akzente beibehalten. Einzelne faksimilierte Seiten ermöglichen zudem beispielhaft eine Vorstellung von dem zugrunde liegenden Druck. Die Edition bietet folgende Apparate: 1. Ein textkritischer Apparat, in dem editorische Angaben hinsichtlich des Textbestands zu finden sind und in dem Hinweise auf Besonderheiten oder Fehlerberichtigungen dokumentiert werden. 2. Ein Variantenapparat mit der Angabe der Handschriften- und Druckvarianten über einen positiven Einzelstellennachweis. Die Kriterien für die Textauswahl und Angaben zu den jeweils relevanten Handschriften und Drucken sind im editorischen Bericht zu Beginn eines Bandes gegeben. Die Siglen ergeben sich aus einem gesonderten Verzeichnis.

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XXVII

3. Ein Sachapparat, der dem Nachweis von Zitaten, der Erläuterung von inhaltlichen Zusammenhängen und Begriffen dient. Der Sachapparat soll zudem die gelehrte Kommunikation und die Entwicklung der Diskussion darstellen. Nicht kommentiert werden Sachverhalte, die über die einschlägigen Wörterbücher und Lexika leicht zu ermitteln sind. Diese Lexika und Wörterbücher werden in jedem Band gesondert aufgelistet. Forschungsdiskussionen können hier nicht geführt werden. Zum einen ließen sie die Ausgabe zu schnell veralten, zum anderen erlaubt die Edition selbst keine detaillierte Forschung zu einzelnen Textstellen, so wünschenswert dies im Einzelnen auch wäre. Um den Sachapparat zu entlasten, erfolgt die Kontextualisierung der einzelnen Werke auch in Form eines möglichst detaillierten Überblicks in den Einleitungen des jeweils für den Band hauptverantwortlichen Editors.

5 Literatur Primärliteratur Aus der Schule Melanchthons. Theologische Disputationen und Promotionen zu Wittenberg in den Jahren 1546–1560. Hg. v. Johannes Haussleiter. Greifswald 1897. Corpus Reformatorum. Bde. 1–28: Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia. Hg. v. Karl Gottlieb Bretschneider / Heinrich Ernst Bindseil. Halle-Braunschweig 1834–1860, ND New York 1963. Günter Frank (2008): Philipp Melanchthon, Ethicae Doctrinae Elementa. Stuttgart-Bad Cannstatt 2008 (= Editionen zur Frühen Neuzeit 1). Filippo Melantone. I Libri di Fisica (1549–1553). A cura di Dino Belucci (Filippo Melantone, Opera Selecte 1). Torino 2009. Walther Ludwig (2008): Philipp Melanchthon. Initia Doctrinae Physicae, dictata in Academia Vuitebergensi. Die Anfänge der physikalischen Lehre, vorgetragen an der Universität Wittenberg. Rahden/Westfalen 2008 (= Subsidia Classica, Bd. 11). Melanchthon deutsch. 2 Bde. Hg. v. Michael Beyer, u. a. Leipzig 1997. Melanchthon-Kompendium. Eine unbekannte Sammlung ethischer, politischer und philosophischer Lehrsätze Melanchthons in Luthers Werken. Hg. v. Johannes Haussleiter. Greifswald 1902. Melanchthoniana paedagogica. Eine Ergänzung zu den Werken Melanchthons im Corpus Reformatorum. Hg. v. Karl Hartfelder. Leipzig 1982. Melanchthons Briefwechsel. Kritische und kommentierte Gesamtausgabe. Im Auftrag der Heidelberger Akademie der Wissenschaften hg. von Heinz Scheible. Abt. Texte (bearb. von Richard Wetzel, unter Mitwirkung von Helga Scheible). Stuttgart-Bad Cannstatt 1991 ff. Melanchthons Briefwechsel. Kritische und kommentierte Gesamtausgabe. Im Auftrag der Heidelberger Akademie der Wissenschaften hg. v. Heinz Scheible. Abt. Regesten (bearb. v. Heinz Scheible / Walter Thüringer). Stuttgart-Bad Cannstatt 1977 ff. Melanchthons Werke in Auswahl, 7 Bde. Hg. v. Robert Stupperich. Gütersloh 1951. Philippi Melanchthonis epistolae, iudicia, consilia, testimonia aliorumque ad eum epistolae quae in Corpore Reformatorum desiderantur. Hg. v. Heinrich Ernst Bindseil. Halle 1874, ND mit einem Nachtrag von Robert Stupperich. Hildesheim / New York 1975.

XXVIII | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

I Supplementa Melanchthoniana. Werke Philipp Melanchthons, die im Corpus Reformatorum vermißt werden, 5 Bde. Hg. v. der Melanchthon-Kommission des Vereins für Reformationsgeschichte. Leipzig 1910–1929, ND Frankfurt a. M. 1968. Texte aus der Anfangszeit Melanchthons. Hg. v. Ernst Bizer. Neukirchen-Vluyn 1966. Volkhard Wels (2001): Philipp Melanchthon, Elementa rhetorices: Grundbegriffe der Rhetorik. Berlin 2001.

Bibliographien Otto Beuttenmüller (1960): Zum 400. Todestag Philipp Melanchthons. Vorläufiges Verzeichnis der Melanchthon-Drucke des 16. Jahrhunderts. Halle 1960. Wilhelm Hammer: Die Melanchthonforschung im Wandel der Jahrhunderte, 4 Bde. Gütersloh 1967–1996 (= Quellen und Forschungen zur Reformationsgeschichte 35, 36, 49, 65). Ralph Keen (1988): A checklist of Melanchthon imprints through 1560. Saint Louis 1988. Horst Koehn (1985): Philipp Melanchthons Reden. Verzeichnis der im 16. Jahrhundert Erschienenen Drucke. Frankfurt a. M. 1985; auch in: Archiv für Geschichte des Buchwesens 25 (1984), 1277–1486. Charles H. Lohr (2005): Latin Aristotle commentaries. Bibliography of secondary literature. Firenze 2005. Walter Thüringer (1982): Die Melanchthon-Handschriften der Herzog-August-Bibliothek. Frankfurt a. M. 1982 (= Katalog der HAB, Sonderband 2). VD 16: Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des 16. Jahrhunderts. Zur Verfügung gestellt von der Bayerischen Staatsbibliothek unter http://gateway-bayern.bibbvb.de/aleph-cgi/bvb_suche?sid=VD16. Gefördert durch die Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG). Timothy J. Wengert (2001): Philipp Melanchthon, Theologian and Humanist. A Microfiche Supplement to Modern Editions of His Works. o. O. 2001. Helmut Claus (2014): Melanchthon-Bibliographie 1510-1560, 4 Bde., Gütersloh (Quellen und Forschungen zur Reformationsgeschichte, Bd. 87).

Forschungsliteratur Irena Backus (2003): Historical method and confessional identity in the era of the Reformation (1378–1615). Leiden 2003 (= Studies in medieval and reformation thought, 94). Barbara Bauer (1997): Die göttliche Ordnung in der Natur und Gesellschaft: die Geschichtsauffassung im „Chronicon Carionis“. In: Melanchthon und das Lehrbuch des 16. Jahrhunderts. Rostocker Studien zur Kulturwissenschaft 1 (1997), 217–229. Thomas Bein (2004): Autor – Autorisation – Authentizität. Beiträge der Internationalen Fachtagung der Arbeitsgemeinschaft für germanistische Edition in Verbindung mit der Arbeitsgemeinschaft philosophischer Editionen und der Fachgruppe Freie Forschungsinstitute in der Gesellschaft für Musikforschung, Aachen, 20. bis 23. Februar 2002. Tübingen 2004 (= Beihefte zu Editio 21). Dino Bellucci (1998): Science de la nature et Réformation: la physique au service de la Réforme dans l’enseignement de Philippe Mélanchthon. Roma 1998. Gerhard Binder (1998): Philipp Melanchthon. Exemplarische Aspekte seines Humanismus. Trier 1998 (= Bochumer altertumswissenschaftliches Colloquium, 32).

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XXIX

Hans Blumenberg (1960): Melanchthons Einspruch gegen Kopernikus. In: Studium Generale 13,3 (1960), 174–182. Claudia Brosseder (2004): Im Bann der Sterne: Caspar Peucer, Philipp Melanchthon und andere Wittenberger Astrologen. Berlin 2004. August Buck (1987): Humanismus. Seine europäische Entwicklung in Dokumenten und Darstellungen. Freiburg, München 1987, 154–176. Marie-Luce Demonet (2002): La place de Melanchthon dans la logique francaise. In: MSB 6/2 (2002), 139–162. Boris Djubo (2003): Die Wichtigkeit von Melanchthons „Grammatica latina“ für die Entwicklung der russischen grammatischen Theorie Ende des 16. bis Anfang des 17. Jahrhunderts. In: Germania latina – Latinitas teutonica. Hg. v. Eckhard Kessler, Heinrich C. Kuhn. München 2003, 593–608. Boris Djubo (2000): Der Einfluß des deutschen Humanisten und Reformators Philipp Melanchthon auf den ostslawischen Grammatiker Lavrentij Zizanij. In: Archiv für Reformationsgeschichte 91 (2000), 385–395. Wolfgang U. Eckart (1998): Philipp Melanchthon und die Medizin. In: MSB 4 (1998), 183–202. Bern Effe (1998): Philipp Melanchthon: ein humanistisches Plädoyer für den Bildungswert des Griechischen. In: Philipp Melanchthon. Exemplarische Aspekte seines Humanismus. Hg. v. Gerhard Binder. Trier 1998, 47–101. Peter Frankel, Martin Greschat (1967): Zwanzig Jahre Melanchthonstudium. Sechs Literaturberichte (1945–1965). Genf 1967. Günter Frank (2005): The reason of acting: Melanchthon’s concept of practical philosophy and the questions of the unity and consistency of his philosophy. In: Moral philosophy on the threshold of modernity: The new synthesis historical library 57 (2005), 217–233. Günter Frank (2003): Praktische Philosophie unter den Bedingungen reformatorischer Theologie: die Intellektlehre als Begründung der Wissensfreiheit in Philipp Melanchthons Kommentaren zur praktischen Philosophie. In: Fragmenta Melanchthoniana 1 (2003), 243–254. Günter Frank (2000): Der Theologe Melanchthon. Stuttgart 2000 (= Melanchthon-Schriften der Stadt Bretten 5). Günter Frank (1997): Melanchthons Dialektik und die Geschichte der Logik. In: Melanchthon und das Lehrbuch des 16. Jahrhunderts. Rostocker Studien zur Kulturwissenschaft 1 (1997), 125–145. Günter Frank (1996): Philipp Melanchthons „Liber de anima“ und die Etablierung der frühneuzeitlichen Anthropologie. In: Humanismus und Wittenberger Reformation. Hg. v. Michael Beyer, u. a. Leipzig 1996, 313–326. Günter Frank (1995): Die theologische Philosophie Philipp Melanchthons (1497–1560). Leipzig 1995, 15–29 (= EThSt 67). Thorsten Fuchs (2008): Philipp Melanchthon als neulateinischer Dichter in der Zeit der Reformation. Tübingen 2008 (= Neolatina 14). Ralf-Dieter Hofheinz (2001): Philipp Melanchthon und die Medizin im Spiegel seiner akademischen Reden. Herbolzheim 2001 (= Neuere Medizin- und Wissenschaftsgeschichte, Bd. 11). Heinz Hofmann (1999): Melanchthon als Interpret antiker Dichtung. In: Neulateinisches Jahrbuch 1. Hildesheim u. a. 1999, 99–128. Karl Holl (61932): Gesammelte Aufsätze zur Kirchengeschichte. Bd. 1. Tübingen 61932. Kristian Jensen (1988): The Latin grammar of Philipp Melanchthon. In: Acta Conventus Leo-Latini. International Congress of Neo-Latin Studies 6 (1988), 513–519. Joachim Knape (1993): Philipp Melanchthons “Rhetorik”. Tübingen 1993. Ludwig Knopp (2000): Melanchthon in der Musik seiner Zeit – eine bibliographische Studie. In: Der Theologe Melanchthon. Hg. v. Günter Frank. Stuttgart 2000, 411–432 (= MSB 5).

XXX | Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“

Theo Kobusch (2006): Christliche Philosophie. Die Entdeckung der Subjektivität. Darmstadt 2006. Ursula Kocher (2007): Im Gewirr der Fäden. Intertextualitätstheorie und Edition. In: Ästhetische Erfahrung und Edition. Hg. v. Rainer Falk, Gert Mattenklott. Tübingen 2007, 175–185. Herbert Kraft (2001): Geschichtlichkeit, nicht Vermächtnis oder Authentizität statt Autorisation. In: Ders.: Editionsphilologie. Zweite, neubearb. und erw. Aufl. Frankfurt/Main u. a. 2001, 24–46. Paul Oskar Kristeller (1974): Humanismus und Renaissance. Bd. 1. München 1974, 177–194. Sachiko Kusukawa (1995): The Transformation of Natural Philosophy. The case of Philip Melanchthon. Cambridge 1995. Karin Maag (1999): Melanchthon in Europa: his work and influence beyond Wittenberg. Grand Rapids 1999 (= Texts and studies in Reformation and post-Reformation thought). Jürgen Leonhardt (1997): Melanchthon und das Lehrbuch des 16. Jahrhunderts. Begleitband zur Ausstellung im Kulturhistorischen Museum Rostock, 25. April bis 13. Juli 1997. Rostock 1997 (= Rostocker Studien zur Kulturwissenschaft 1). Peter Mack (2002): Melanchthon’s commentaries on Latin literature. In: MSB 6/2 (2002), 29–52. Kees Meerhoff (2001): Logique et littérature: autour de Philippe Melanchthon. Orléans 2001. Kees Meerhoff (1998): Aristote à la Renaissance – rhétorique, éthique et politique. In : La rhétorique d’Aristote, Paris 1998, 315–33. Melanchthon-Schriften der Stadt Bretten, Bde. 1–3. Hg. v. S. Rhein, Bde. 4–10; Hg. v. Günter Frank, Sigmaringen und Stuttgart 1988 ff. Charlotte Methuen (1998): Kepler’s Tübingen: stimulus to a theological mathematics. Aldershot 1998. Charlotte Methuen: Zur Bedeutung der Mathematik für die Theologie Philipp Melanchthons. In: MSB 4, Hg. v. Günter Frank, Sigmaringen und Stuttgart, S. 85–104. Bruce T. Moran (1973): The Universe of Philipp Melanchthon: Criticism and Use of the Copernican Theory. In: Comitatus 4 (1973), 1–23. Felix Mundt (2008): Beatus Rhenanus, Rerum Germanicum libri tres. Ausgabe, Übersetzung, Studien. Tübingen 2008. Wolf-Dieter Müller-Jahncke (1998): Melanchthon und die Astrologie: Theoretisches und Mantisches. In: MSB 4 (1998) 123–136. Wouter Nijhoff, Maria E. Kronenberg (1923–1971): Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540. 3 Bde. 's-Gravenhage 1923–1971. Vivian Nutton (1993): Wittenberg anatomy. In: Medicine and the Reformation. Hg. v. Ole Peter Grell, Andrew Cunningham. London 1993, 11–32. Isabelle Pantin (2002): La réception francaise des „Initia doctrinae physicae“. In: MSB 6/2 (2002), 97–116. Vinzenz Pfnür (1977): Anerkennung der Confessio Augustana durch die katholische Kirche? Katholische Anerkennung des Augsburgischen Bekenntnisses? In: Ökumenische Perspektiven 9 (1977), 60–81. Vinzenz Pfnür (1975): Anerkennung der Confessio Augustana durch die katholische Kirche? Zu einer aktuellen Frage des katholisch-lutherischen Dialogs. In: Internationale katholische Zeitschrift Communio 4 (1975), 298–307. Karin Reich (1998): Melanchthon und die Mathematik seiner Zeit. In: MSB 4 (1998), 105–121. Heinz Scheible (1996): Überlieferung und Editionen der Briefe Melanchthons. In: Ders.: Melanchthon und die Reformation, Forschungsbeiträge. Mainz 1996, 1–27. Heinz Scheible (1989): Melanchthons Bildungsprogramm. In: Lebenslehren und Weltentwürfe im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit. Politik – Bildung – Naturkunde – Theologie. Hg. v. H. Boockmann, u. a. Göttingen 1989, 233–248 (= Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. Philologisch-Historische Klasse. Dritte Folge, Nr. 179).

Zur Edition der „Melanchthonis opera philosophica“ | XXXI

Johannes Schilling (1998): Melanchthons bleibende Bedeutung. Ringvorlesung der Theologischen Fakultät der Christian-Albrecht-Universität zum Melanchthon-Jahr 1997. Kiel 1998. Johann Lorenz Schmidlin (2007): Pictura docens. Hg. v. Fritz Felgentreu und W. W. Ehlers. Stuttgart 2007). Walter Sparn (1998): Die Welt als Natur und Geschichte: Zur wissenschaftsgeschichtlichen Bedeutung Melanchthons. Erlangen 1998. Christoph Strohm (1996): Ethik im frühen Calvinismus: humanistische Einflüsse, philosophische, juristische und theologische Argumentationen sowie mentalitätsgeschichtliche Aspekte am Beispiel des Calvin-Schülers Lambertus Danaeus. Berlin / New York 1996 (= Arbeiten zur Kirchengeschichte 65). Walter Thüringer (1997): Paul Eber (1511–1569). Melanchthons Physik und seine Stellung zu Kopernikus. In: Melanchthon in seinen Schülern. Hg. v. Heinz Scheible. Wiesbaden 1997, 285–320. Klara Vanek (2007): Ars corrigendi in der frühen Neuzeit. Studien zur Geschichte der Textkritik. Berlin 2007. Timothy J. Wengert (1987): Philip Melanchthon’s Annotationes in Johannem in relation to its predecessors and contemporaries. Genf 1987. Timothy J. Wengert (1997a): The biblical commentaries of Philip Melanchthon. In: Philip Melanchthon and the commentary. Sheffield 1997, S. 106–148. Timothy J. Wengert (1997b): The scope and contents of Philipp Melanchthon’s ‘opera omnia’. In: Archiv für Reformationsgeschichte, Bd. 88 (1997), S. 57–76. Robert S. Westman (1975): The Melanchthon Circle, Rheticus, and the Wittenberg Interpretation of the Copernican Theory. In: Isis 66,2 (1975), 164–193. Siegfried Wiedenhofer (1976): Formalstrukturen humanistischer und reformatorischer Theologie bei Philipp Melanchthon. Bern, u. a. 1976 (= Regensburger Studien zur Theologie 2). Emil Wohlwill (1904): Melanchthon und Kopernikus. In: Mitteilungen zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften III (1904), 260–267. Hans Zeller (1992): Die Berliner Kleist-Ausgabe und die Standards der Editionsphilologie. In: KleistJahrbuch (1992), S. 20–40.

Die Herausgeber

William P. Weaver

Volume Introduction 1 Introduction The teaching of rhetoric, for forming eloquence and ethical judgment, was a focal point of education among Renaissance humanists: the scholars, teachers, and printers who promoted the studia humanitatis from the late fourteenth to the early seventeenth century and, especially in Northern Europe, positioned themselves against scholastic modes of learning.1 Given his disposition for teaching, his fondness for the studia humanitatis, and his early antipathy to scholastic theology, it is not surprising that rhetoric was a focal point also of the writings and activities of Philip Melanchthon.2 Beginning with his earliest published declamation, the declamation on the liberal arts in Tübingen in 1517 (De artis liberalibus oratio, CR 11.5–14, MSA 3.17–28), and continuing as late as a 1557 declamation on elegance of speech (De Cura Recte Loquendi, CR 12.213–221), he described rhetoric as an integral part of learning.3 He taught the subject frequently and promoted it in his role as rector of the university and as a reformer of the schools.4 Along with dialectic, rhetoric was instrumental in Melanchthon’s development of a scriptural hermeneutic and theological method.5 Although dialectic was foundational in Melanchthon’s program,

|| 1 Following the foundational work of Paul Oskar Kristeller, a broad scholarly consensus has emerged on this definition of the Renaissance humanists. For representative studies, see Hanna H. Gray, “Renaissance Humanism: The Pursuit of Eloquence,” Journal of the History of Ideas 24 (1963): 497–514; John Monfasani, “Humanism and Rhetoric,” in Renaissance Humanism: Foundations, Forms, and Legacy, ed. Albert Rabil, 3 vols. (Philadelphia, 1988): 3.171–235. For studies reclaiming the significance of humanist philosophy, see Victoria Kahn, Rhetoric, Prudence, and Skepticism in the Renaissance (Ithaca, 1985); Ann Moss, Renaissance Truth and the Latin Language Turn (Oxford, 2003). 2 Kees Meerhoff, Entre logique et littérature: Autour de Philippe Melanchthon (Orléans, 2001); Volkhard Wels, Triviale Künste: Die humanistische Reform der grammatischen, dialektischen und rhetorischen Ausbilding an der Wende zum 16. Jahrhundert (Berlin, 2000); Nicole Kuropka, Philipp Melanchthon: Wissenschaft und Gesellschaft. Ein Gelehrter im Dienst der Kirche (1526–1532) (Tübingen, 2002). 3 Olaf Berwald compiled an exhaustive bibliography of Melanchthon’s writings on rhetoric in Philipp Melanchthons Sicht der Rhetorik (Wiesbaden, 1994), 100–142. 4 Heinz Scheible, “Melanchthons Bildungsprogramm,” in Lebenslehren und Weltentwürfe im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit, ed. Hartmut Boockmann, et al. (Göttingen, 1989): 233–248. 5 For the shaping influence of rhetoric on Melanchthon’s theology, see Siegfried Wiedenhofer, Formalstrukturen humanistischer und reformatorischer Theologie bei Philipp Melanchthon, 2 vols. (Frankfurt and Munich, 1976); Timothy Wengert, Philip Melanchthon’s Annotationes in Johannem in Relation to its Predecessors and Contemporaries (Geneva, 1987); John Schneider, Philip Melan-

https://doi.org/10.1515/9783110561197-002

XXXIV | William P. Weaver

rhetoric was equally necessary for learning and for the health of society. Its uses extended beyond the strictly literary or verbal, contributing to an understanding of history, psychology, and even the natural sciences. Scholars have referred to Melanchthon’s use of rhetoric as a “foundational” and “architectonic” discipline.6 His impact on the discipline, transforming it even as he raised its profile in German universities and schools, is manifest in the number of publications he wrote on the subject and the popularity of these in the book market. His most visible impact on the discipline was in the form of three principal writings: De Rhetorica (1519), Institutiones Rhetoricae (1521), and Elementa Rhetorices (1531, rev. 1539), textbooks that together went through over one hundred editions in the sixteenth century.7 In his recent history of Renaissance rhetoric, Peter Mack describes an entire period in Northern Europe as “The Age of Melanchthon,” so great was Melanchthon’s influence on rhetoric and the liberal arts in general.8 Remarkably, considering their historical and literary significance, two of the three principal writings have not been published in their entirety since the sixteenth century. An edition of only the third of the principal writings, Elementa Rhetorices, was prepared for the nineteenth-century Corpus Reformatorum (CR) edition of Melanchthon’s Opera Omnia (CR 13.413–506).9 Two modern translations of the Elementa were based on CR.10 The first critical edition of Elementa Rhetorices, including a

|| chthon’s Rhetorical Construal of Biblical Authority: Oratio Sacra (Lewiston, NY, 1990); Günter Frank, Die theologische Philosophie Philipp Melanchthons (1497–1560) (Leipzig, 1995). 6 “Grundlagendisziplin” is found in Kuropka, 15; Daniel M. Gross, “Melanchthon’s Rhetoric and the Practical Origins of Reformation Human Science,” History of the Human Sciences 13 (2000): 5–22 (“architectonic” is found on p. 5). 7 The editors of the Opera Philosophica recognize “drei Hauptschriften” (Europäische MelanchthonAkademie Bretten, unpublished data). Accordingly, I describe these as the “three principal writings.” Joachim Knape’s study of the three writings includes much useful information, but for reasons explained below, his label “drei Hauptversionen” (three principal versions) does not accurately describe the history of these writings. Philip Melanchthon’s ‘Rhetorik’ (Tübingen, 1993). 8 A History of Renaissance Rhetoric 1380–1620 (Oxford, 2011), 104. See also Kees Meerhoff, “The Significance of Philip Melanchthon’s Rhetoric in the Renaissance,” in Renaissance Rhetoric, ed. Peter Mack (New York, 1994). 9 For this series, Carl Bretschneider based his text on the revised edition printed in 1542 in Wittenberg (Claus 1542.97, VD 16 M 3111). In his 1993 study and partial translation, Knape reprinted the CR edition in facsimile. 10 Knape, 1993. Sister Mary Joan La Fontaine, “A Critical Translation of Philip Melanchthon’s Elementorum Rhetorices Libri Duo” (PhD Diss., Univ. of Michigan, 1968). The latter includes a transcript of “the last edition of Melanchthon’s rhetorics, the Elementorum Rhetorices Libri Duo (1542)” (4), apparently the text of Wittenberg 1542 from Bretschneider’s edition in CR. Cf. pp. 42, 72, and 349. A Hungarian translation of selections from Elementa Rhetorices, published in 2000 by Mihály Imre, was based on a Leipzig edition of 1549: “A retorika alapelemeinek két könyve,” in Retorikák a reformáció korából, ed. Mihály Imre (Debrecen, 2000), 49–86. A second edition (Debrecen, 2003) is available online (Magyar Elektronikus Könyvtár, http://mek.oszk.hu/).

Volume Introduction | XXXV

collation of representative Wittenberg editions, was published by Volkhard Wels in 2001, along with his German translation.11 Wels reissued this edition and translation in 2011, in an open access, electronic second edition.12 Wels’ edition was an important advance for the study of the Elementa Rhetorices, but as a record of Melanchthon’s teaching of rhetoric, it was incomplete. For the text of the De Rhetorica and Institutiones Rhetoricae, scholars remained dependent on early printed copies, facsimiles, microfilms, and (more recently) digital reproductions. Opera Philosophica brings critical editions of the three principal writings together in one volume to provide a more complete record of Melanchthon’s teaching of rhetoric. This volume includes the first critical edition of De Rhetorica, by Stefan Strohm, the first critical edition of Institutiones Rhetoricae, by William P. Weaver, and a new edition of Elementa Rhetorica, prepared by Volkhard Wels based on his edition of 2001. In addition to the three principal writings, this volume collects a reedition of Dispositiones Rhetoricae, edited by Hanns Zwicker in 1911. Surviving in a single manuscript compilation of 161 model themes or compositional exercises, Dispositiones Rhetoricae provides an important supplement to the three principal writings.13 The three principal writings attest in numerous places to Melanchthon’s use of written rhetorical exercises in the classroom, and they occasionally supply some examples of the themes students might write. But Dispositiones Rhetoricae is far more extensive, supplying themes in abundance and illustrating the uses of rhetorical training in Melanchthon’s liberal arts program.

2 Principal Writings on Rhetoric This volume presents the three principal writings as distinct works on the subject of rhetoric, not as three versions of a single work.14 This should not be controversial and would ordinarily not merit such emphasis, but an apologia is necessary because the works are widely described as “versions” (Versionen, Fassungen) or even “editions” of a single work. This usage follows from an acceptance of descriptions in prominent bibliographies and catalogues, rather than from a considered view of the works themselves, no two of which share the same title, dedication, division into books, and other, less obvious signs of bibliographic identity.

|| 11 Philipp Melanchthon, Elementa Rhetorices. Grundbegriffe der Rhetorik. Ed. and trans. Volkhard Wels (Berlin, 2001). 12 Publikationsserver der Universität Potsdam. 13 SupplMel 2/1: Philologische Schriften Philipp Melanchthons vol. 1 (Leipzig, 1911). 14 For the difference between versions of a work and independent works (a difference not always easy to assign), see G. Thomas Tanselle, A Rationale of Textual Criticism (Philadelphia, 1989), 19.

XXXVI | William P. Weaver

Until very recently, with Helmut Claus’s publication of Melanchthon-Bibliographie 1510–1560, bibliographies had collected the three principal writings under the heading Elementa Rhetorices.15 In 1988, Ralph Keen collected the three works under number 76, “Elementa Rhetorices (CR 13, 413–506).”16 The second edition of the Renaissance Rhetoric Short Title Catalogue, a landmark reference work in the history of rhetoric published in 2006, collects all three works under the rubric “Elementa rhetorices” and attaches the description “Appeared in successive editions with various titles.”17 This inaccurate bibliographic tradition is a legacy of the CR edition of 1846. In his prefatory remarks on Elementa Rhetorices, Bretschneider recognized the diversity of three works on rhetoric by Melanchthon, even describing them as distinct “books” (libri). Had he left the matter there, there would have been no confusion over the number of Melanchthon’s textbooks on the subject, and the need for editions of the earlier two works might have been clearer. But in the space of a short introduction, he also described the Elementa Rhetorices as a “third publication of the rhetoric” (tertiam editionem rhetorices paravit) and so introduced ambiguity. Clearly Bretschneider did not mean that the Elementa was a third, revised edition of a work (De Rhetorica) that had already gone through a second, revised edition (Institutiones Rhetoricae). Not only his descriptions of the two earlier works, but also his description of a second, revised edition (secundum editionem) of Elementa Rhetorices published in Wittenberg in 1542 (Bretschneider did not know that this was a reprint of a 1539 Wittenberg edition), make clear that he did not view the three works as three editions of the same work. But the omission from CR of the earlier works, De Rhetorica and Institutiones Rhetoricae, and the ambiguous description of Elementa as a “third publication” of a single work on rhetoric, made a lasting impression on scholars and contributed to the neglect of significant works on the subject by Melanchthon. Bretschneider’s inaccurate description was repeated and compounded by Karl Bullemer’s 1902 dissertation on the sources of the first book of “Melanchthon’s Rhetoric.”18 The dissertation propagated a number of errors about the sources of Melanchthon’s writings on rhetoric, and it has other problems of argumentation.19

|| 15 Melanchthon-Bibliographie 1510–1560, 4 vols. (Gütersloh, 2014). See also Berwald, 100–101, nos. 1–3. 16 A Checklist of Melanchthon Imprints Through 1560 (St Louis, 1988), 50–54. 17 RRSTC 296. 18 Quellenkritische Untersuchungen zum I. Buche der Rhetorik Melanchthons (Würzburg, 1902). 19 Bullemer rejects outright Melanchthon’s use of the Rhetores Latini minores (15), an error corrected by Knape, 55n6. He also gives circumstantial evidence for Melanchthon’s use of Aphthonius’ Progymnasmata (15–16). More troubling still, he seems to draw from this evidence general conclusions about Melanchthon’s use of Greek treatises on rhetoric, discounting his use of Aristotle’s Rhetoric (16–17). For Melanchthon’s familiarity with Aristotle’s Rhetoric, see Lawrence D. Green,

Volume Introduction | XXXVII

Many of Bullemer’s errors and oversights can be credited to his decision to treat Elementa Rhetorices as a third version of Melanchthon’s “rhetoric,” a conflation of three independent works. Bullemer, who knew the variety of the three principal writings as well as Bretschneider, nonetheless conceives of them as versions of one work.20 “One textbook on rhetoric by Melanchthon,” he writes, “circulated in three different forms (Gestalten).”21 In his dissertation Bullemer uses “form” (Gestalt) “version” (Fassung) and “edition” (Ausgabe) synonymously. Only later in the work, perhaps in the interests of economy, does he more accurately refer to De Rhetorica as “the first rhetoric” (74) and Elementa Rhetorices as “the third rhetoric” (76). In her English translation of Elementa Rhetorices, Sister Mary Joan La Fontaine conceived of all the works as versions of “The Rhetoric of Melanchthon” (40), a label that reflects an ideal corresponding to no historical artifact. Like Bullemer, whose dissertation she does not cite and may not have known, she used a similar indiscriminate array of bibliographic terms to refer to the earlier works, including “book”, “form”, “work”, “edition”, “recast”, and “revision.” The underlying assumption is the same as Bullemer’s. The 1542 edition of Elementa Rhetorices as published by Bretschneider in 1846 is the last “revision” of a “work” that was first published in 1519: the “rhetoric” of Melanchthon. This tradition is reflected also in Joachim Knape’s 1993 study, entitled Philip Melanchthons ‘Rhetorik,’ which despite its title describes three works and the distinct historical conditions of their production. Clearly the ideal of a single work on rhetoric by Melanchthon, one that can be abstracted from the bibliographic and textual record, has a strong hold on historical scholarship of Melanchthon’s works on rhetoric.22 To conceive of the three writings as three different versions, forms, or editions of a work cannot sustain attention to the texts of the works themselves, and is besides inconsistent with current standards of text criticism and bibliography. Rather we must consider each of the three principal writings as distinct works on a common subject. That does not imply a sociological or even a documentary view of text criticism; instead, it grants the works independence of composition, occasion, and transmission, and restores to them their respective historical significance. The terms “version” and “edition” are not helpful, as they imply an ideal work standing behind the bibliographic realities of three very different works. Each of the works has been introduced by the respective editor, and in those introductions the reader will find further information about the textual history of || “Melanchthon, Rhetoric, and the Soul,” in Melanchthon und Europa. II: Westeuropa, ed. Günter Frank and Kees Meerhoff (Stuttgart, 2002), 11–27. 20 He corrects Hartfelder’s conflation of De Rhetorica and Institutiones Rhetoricae. 21 “Ein Lehrbuch der Rhetorik von Melanchthon ist in 3 verschiedenen Gestalten verbreitet worden.” Bullemer, 13. 22 There are of course exceptions. See below for the accurate description of the works by other historians.

XXXVIII | William P. Weaver

each. In the following remarks, I offer a general introduction to the works, which can be read also as a brief apologia for editing the three principal writings independently of each other and collecting them in one volume.23

2.1 De Rhetorica Libri Tres (1519) Correcting the bibliographic record, historians have referred recently to the 1519 De Rhetorica as Melanchthon’s “first rhetoric” – not as the first “version” or “edition” of the Elementa Rhetorices.24 It is a substantially different work from the later two works, all reflecting different occasions. A significant portion of the first rhetoric was written in Tübingen, where Melanchthon lived from 1512 and taught as an MA between 1514 and 1518. As Stefan Strohm demonstrates below in his edition, it includes numerous supplemental passages that date from after Melanchthon’s move to Wittenberg in August 1518. Commenting on the significance of this first rhetoric, Carl Joachim Classen has noted Melanchthon’s distinctive purpose: “not to write yet another handbook, but to correct the abuses of rhetoric and entirely reform rhetorical education,” part of which was held back by the art of letter writing, and part of which (namely its most basic elements) was left in the hands of the philosophers.25 These aims are declared in a letter dated January 1519, in which Melanchthon dedicates the first rhetoric to his former student Bernard Maurus.26 He looks back to ancient times, when students proceeded directly from the study of grammar to the tutelage of rhetoricians, who nurtured them in every field of humane studies and taught them to speak and judge on all matters. But then the logicians filled the posts of the rhetoricians, and crammed students with a confused dialectic. The letter articulates the basic argument that will be expanded in the volume of rhetoric: learning flourishes where rhetoric and dialectic are given equal attention, and where exercise (usus) is a major component of learning. Significant attention to composition exercises in the first half of De Rhetorica reflects the elementary level of the book and its apparent pur-

|| 23 The following sections include material from my article “Rhetorik,” trans. Tobias Jammerthal, in Melanchthon-Handbuch, ed. Günter Frank (Berlin, 2017), 535–46. 24 Meerhoff, Entre logique et littérature, 16; Kuropka, Wissenschaft und Gesellschaft, 13. Knape refers to De Rhetorica as the “Tübinger Rhetorik.” Philipp Melanchthons ‘Rhetorik,’ 25–27; cf. Berwald, 100. The label does not fit the printed work. Although much of the book may have been written before Melanchthon’s move to Wittenberg in August 1518, significant portions were written in Wittenberg. See below. 25 “Er will nicht einfach ein rhetorisches Handbuch schreiben, er will Mißstände beseitigen und die rhetorische Ausbildung von Grund auf reformieren.” Carl Joachim Classen, “Neue Elemente in einer alten Disziplin,” in Antike Rhetorik im Zeitalter des Humanismus, (Munich and Leipzig, 2003), 254–309, quoted text on p. 282. 26 MBW.T 40; Schneider, Oratio Sacra, 67–69.

Volume Introduction | XXXIX

pose: to imitate the ancient practice of advancing directly from grammar to the study of rhetoric.27 De Rhetorica is in three books treating three of the conventional five duties of the orator: invention (inventio), arrangement (dispositio), and style (elocutio). As in all three principal writings on rhetoric, Melanchthon omits memory (memoria) and delivery (pronuntiatio), allowing for further study in a comprehensive treatment of rhetoric such as the Rhetorica ad Herennium, which at the time was commonly but erroneously attributed to Cicero. The first book, on inventio, is by far the longest, and it suffers from digressions and repetitions.28 Innovatively Melanchthon subdivides his treatment of inventio into the three genres of oratory, beginning with demonstrative oratory and proceeding to deliberative and judicial. This subdivision appears in all three textbooks, though not in the same order. In the first rhetoric, he adheres loosely to the classical genres and introduces new types of speaking to reflect the needs of the classroom and the pulpit. Under demonstrative oratory he includes the didactic kind (genus διδακτικόν), which includes simple and complex themes. These two themes represent Melanchthon’s attempt to introduce some elements of logic, namely definition (of a term) and demonstration (of a proposition), through literary forms and procedures favored by humanists. By teaching logic and rhetoric through literary examples, Melanchthon adopts the method of Agricola’s De Inventione Dialectica.29 Under the heading “commentary,” a supplement to the simple theme, Melanchthon collects other elementary exercises, including paraphrase (enarratorium genus, ἐξήγησις) and several occasional exercises, which he organizes into historical, persuasive, and allegorical kinds.30 Thus the simple theme, far from being limited to the definition and description of a term, encompasses a variety of literary forms, including exhortations, rebukes (obiurgationes), and complaints (quaerimonias), histories, fables, apologues, chrias, maxims, and enigmas.31 In this treatment of the genus demonstrativum, we see Melanchthon’s attempt to accommodate within the classical genres not only logical instruction but also the protean and inventive exer-

|| 27 As late as 1553, Melanchthon would still be dictating such themes to his students. See below, “Dispositiones Rhetoricae.” On school themes in the Renaissance, see Manfred Kraus, “Progymnasmata. Gymnasmata,” HWR 7:159–191. On the related topic of declamations, see Ibid., “Exercitatio,” HWR 3:93–102. 28 Knape, 25, 27. 29 Rudolf Agricola, De Inventione Dialectica Libri Tres, ed. and trans. Lothar Mundt (Tübingen, 2002); Peter Mack, Renaissance Argument: Valla and Agricola in the Traditions of Rhetoric and Dialectic (Leiden, 1993). 30 Cf. Knape, 27–28, Schneider, 81ff. 31 De rhetorica, 31–41. These instructions for commentary may have suggested the outline for the anthology of prose and verse themes compiled by Melanchthon’s friend Joachim Camerarius in his textbook Elementa Rhetoricae (Basel, 1541).

XL | William P. Weaver

cises espoused by Erasmus in the second book of De Copia.32 In the letter to Maurus, Melanchthon had praised this work and Erasmus’ Adages together as an “organon of logic” – in effect, a literary alternative to Aristotle in the academies and universities.33 The De Rhetorica thus attempts some of the reforms announced in Melanchthon’s inaugural declamation, with which it should be read.34 The idiosyncracies of the De Rhetorica, not least the asymmetry of its three books (on rhetorical invention, organization, and verbalization respectively), and the oddity of its conception (to teach dialectic under the heading of rhetoric) are obvious, and Melanchthon recognized its limitations as early as 1520, when he published his first textbook on dialectic.35 Despite these limitations, the first rhetoric is a milestone and an important work for the history of rhetoric and education. The text of the De Rhetorica is “essential to the understanding of the rhetorical thought of Melanchthon.”36 It has also informed scholarship on Melanchthon’s early biblical commentaries and annotations.37

De locis communibus ratio An excerpt of De Rhetorica, the entire section entitled “De locis communibus,” was published independently of the textbook, being included in a popular compilation entitled De Formando Studio … Rationes, first printed in Basel in 1531.38 This octavo pamphlet of 28 leaves most frequently includes three works: Rudolph Agricola’s “Epistola de formando studio,” excerpts from Erasmus, De Copia, on compiling commonplaces, and the excerpt “De locis communibus” by Melanchthon. It opens with an anonymous dedicatory verse and a brief commendation of Agricola’s letter by Melanchthon.39 It closes with a list of commonplace topics arranged thematically

|| 32 ASD I-6: De Copia Verborum ac Rerum, ed. Betty I. Knott, Opera Omnia Desiderii Erasmi Roterodami I-6 (Amsterdam, 1988). 33 MBW.T 40; De Rhetorica, 7. 34 De Corrigendis Adolescentiae Studiis (1518), MSA 3.29–42. 35 MBW.T 78. 36 Meerhoff, Entre logique et littérature, 65. 37 Wengert, Philip Melanchthon’s Annotationes in Johannem, 167–212; Schneider, Oratio Sacra, 65– 95. 38 De Formando Studio, Rodolphi Agricolae, Eras. Roterod. et Philippi Melanchthonis, Rationes, cum Locorum Quorundam Indice (Basel, 1531). VD 16 A 1087; Claus 1531.2. On the compilation De Formando Studio Rationes, see Moss, Renaissance Truth, 168; Printed Commonplace-books and the Structuring of Renaissance Thought (Oxford, 1996), 73–80. Claus (vol. 4, p. 2394) records fifteen editions between 1531 and 1556. Cf. RRSTC 6–7. 39 “Ad formanda studia, corrigendaque iudicia, vix aliud hac epistola leges accommodatius. Proinde iuvenis, operam dabis, ut quam familiarissima tibi fiat” [For the direction of studies and correction of (faculties of) judgment, you will find nothing more suitable for your reading than this letter.

Volume Introduction | XLI

into 51 numbered groups.40 The text of the excerpt from De Rhetorica was published with the title “De locis communibus ratio” by Heinrich Bindseil in 1854 among “works on various subjects” in Corpus Reformatorum (CR 20.693–98). Bindseil made no mention of its source in De Rhetorica. In his edition of De Rhetorica below, in the second critical apparatus, Stefan Strohm records textual variants found in the 1531 Basel edition of De Formando Studio … Rationes.

2.2 Institutiones Rhetoricae (1521) The novelty of the second principal “writing” on rhetoric, and its independence of its predecessor De Rhetorica, can hardly be overstated. Melanchthon himself underscores its uniqueness in a prefatory letter, in which he halfheartedly consents to its publication. As he asserts, the text was not written by him but was recorded by his students, presumably taken down from his lectures on rhetoric in Wittenberg (hence the scare quotes above). It bears the marks of a reportatio, beginning without introduction or ceremony, containing few instances of signposting and other crossreferencing typical of a written work, and having no book or chapter divisions (though one editor later devised chapter divisions). The sources of Institutiones Rhetoricae are substantially different from those of De Rhetorica, not least because the earlier work contained so much dialectical lore. It contains a more balanced treatment of the first three duties of the orator and does not include the frequent digressions of the earlier work. It contains an innovative doctrine of elocutio and appears to have influenced sixteenth-century manuals of the figures and tropes.41 The notes begin abruptly with a division of the parts of reasoned speech (disserendi): invention, judgment (iudicium), arrangement, and style. As in the first rhetoric, Melanchthon omits treatment of memoria and pronunciatio. Judgment, conventionally a duty of the logician, is added here to draw further comparisons and distinctions between the kindred arts of rhetoric and logic. It is a significant supplement to the classical three duties treated in De Rhetorica, for it anticipates the critical and analytic use of rhetoric that will characterize the 1531 Elementa Rheto-

|| Therefore young person, you will take pains to make it as familiar as possible to yourself]. CR 20.695. 40 The “Index Locorum” is attributed to one Petrus Fladrunus. A brief eulogy supplies the following biographical data: native of Vualkilch in Breisgau, alumnus of Freiburg-im-Breisgau, and schoolteacher in Rouffach, where he died prematurely in 1526. 41 See the author’s “Triplex est Copia: Philip Melanchthon’s Invention of the Rhetorical Figures,” Rhetorica 29 (2011): 367–402; Mack, History of Renaissance Rhetoric, 216–217.

XLII | William P. Weaver

rices. That is, it is a clear sign that Melanchthon is turning the art of rhetoric from its primary use as a productive art to an art of reception or hermeneutics.42 One of the consequences of Melanchthon’s attention to rhetorical judgment is a much greater emphasis on elocutio in this work. More than half of the work is devoted to elocutio, which occupied comparatively little of the De Rhetorica, and much of the section on elocutio is devoted to the rhetorical figures. Here, Melanchthon introduces a new, threefold classification of the figures that would be adopted widely in the sixteenth century.43 He also discusses the office of judgment when treating the didactic kind. Now called the genus dialecticum, the didactic kind appears as a genre of oratory alongside the classical three genres, and not as a species of the genus demonstrativum. These new classifications may be seen as Melanchthon’s attempt to formalize the training of judgment in the art of rhetoric (and not just in logic, where it was conventional). Scholars of Melanchthon’s early exegetical writings have looked primarily to the first rhetoric for an account of his rhetorical theory. But there are good reasons to study the Institutiones Rhetoricae as well. Theory and practice mutually inform one another, and it is likely that some of the transformations in Melanchthon’s theory of rhetoric stem from his experience teaching Scripture as a baccalaureus biblicus. His emphasis on judgment and the figures in the lectures is indeed consistent with several criticisms leveled at scholastic theologians in his 1521 Loci Communes, which is drawn from his lectures on Romans.44 So while he was fulminating in the Loci Communes against the theologians’ ignorance of the composition and figures of Scripture, he was teaching in the lectures on rhetoric a better method of interpretation. Of the three principal writings, Institutiones Rhetoricae has received the least attention. But there are numerous indications of its historical and theoretical importance. The Institutiones Rhetoricae was the basis of a popular epitome that rivaled the later Elementa Rhetorices for popularity in the sixteenth century.45 It was influential in England, being the major source of Leonard Cox’s The Arte or Crafte of Rhethorike (1526 or 1532, repr. 1899), one of the earliest vernacular works on rhetoric || 42 There are some earlier indications of this trend. Several statements in De Rhetorica suggest the importance of reading and imitating authors for developing iudicium. See Bullemer, 23–24. 43 See Weaver, “Triplex est Copia,” 400–402. 44 See the author’s “A More Excellent Way: Philip Melanchthon’s Corinthians Lectures of 1521–22,” Renaissance and Reformation/Renaissance et Réforme 37 (2014): 31–63, esp. 37–47. 45 The epitome, by Georg Major, is entitled Tabulae in Rhetorica Philippi Melanchthonis and is included with Major’s epitome of Erasmus’ De Copia in Petrus Mosellanus, Tabulae de Schematibus et Tropis (Antwerpen, 1526). The most complete list of editions is in Claus, MelanchthonBibliographie, 2667–2668. Claus inventories publications of Melanchthon’s prefatory letter (MBW 436) to Major’s epitome of Erasmus’ De Copia. With the exception of 1528.34, 1530.31, and 1534.36, all of these publications include Major’s epitome of the Institutiones. Between 1531 and 1560 there appeared 49 editions of Elementa and 46 editions of Major’s epitome of Institutiones. For editions of Elementa see the list in Claus, Melanchthon-Bibliographie, 2404–2405.

Volume Introduction | XLIII

in England.46 Furthermore, at least one of Melanchthon’s contemporaries preferred the Institutiones Rhetoricae to the Elementa Rhetorices (at least in its treatment of elocutio). In a popular rhetoric first printed in 1534, Johannes Caesarius wrote, “Among the ancients and moderns no one, in my opinion, has handled elocutio with so much accuracy, precision, and discrimination as Philip Melanchthon.”47 Caesarius specifically refers to the “earlier publication (editio)” (sig. g7r), and the context makes clear that he is drawing on the Institutiones Rhetoricae.

2.3 Elementorum Rhetorices Libri Duo (1531, rev. 1539) [Elementa Rhetorices] The Elementa Rhetorices is the third and best known of the three principal writings on rhetoric. Commercially it was even more successful than the earlier works and supplanted them in the book market. It is unique among the three textbooks in that it is the only to be written expressly as a complement to a textbook on logic.48 In a dedicatory letter to Albrecht and Johannes Reiffenstein, Melanchthon references his De Dialectica Libri Quatuor (dedicated in 1528 to their father Wilhelm) and gives them the new rhetoric “that you might bind together these kindred arts.”49 At the beginning of the work, he reaffirms the interdependence of dialectic and rhetoric and articulates their respective roles.50 Making explicit something that was implied by the earlier works, Melanchthon also writes that his purpose in writing this work is to prepare Albrecht and Johannes for reading the best books (275,19–20). Rhetoric, he explains, was originally taught “not for the sake of making orators, but for the sake of assisting adolescents in reading the orations of outstanding orators, and in judging difficult controversies” (275,2–3). Thus the duty of judgment, included in the Institutiones Rhetoricae as one of the duties of the orator, here appears to be the telos of rhetorical instruction. This orientation of the “elementary” textbook (Melanchthon describes it as preliminary to the study of an advanced rhetoric) sets it apart in the history of rhetoric. Gadamer

|| 46 Leonard Cox, The Arte or Crafte of Rhethoryke, ed. Frederic Ives Carpenter (Chicago, 1899). 47 Johannes Caesarius, Rhetorica (Paris, 1538), sig. f8r. My translation. 48 There is a quite different relationship between the first rhetoric and first work on dialectic. As Meerhoff notes, the 1520 logic, Compendiaria Dialectices Ratio, was written as a “necessary supplement” (pendant indispensable) to De Rhetorica. Entre logique et littérature, 16. At the request of his students, Melanchthon wrote it to clarify the unconventional and partial treatment of logic in De Rhetorica. MBW.T 78. 49 In this volume, 271,6. 50 See Bullemer, 25–34.

XLIV | William P. Weaver

described the Elementa Rhetorices as the first work of rhetorical hermeneutics, and Kathy Eden aptly described it as a “rhetoric for the reader.”51 The double utility of rhetoric, for judging and speaking, is everywhere on display in this volume. The topics, upon which Melanchthon bases much of his teaching of inventio, are a means not only of finding but also of classifying texts and partitioning speeches into sections.52 In their ability to describe and classify speech, the topics seem subordinate only to status theory, an ancient method of analysis. The loci communes, treated in both the first and second books, are a means of identifying the underlying syllogistic structure of texts. They had been treated as a genre of writing in De Rhetorica, but here they are discussed at length as strategies of argumentation and amplification. In the section on dispositio, Melanchthon describes an argument-based analysis of texts instead of a strictly formal analysis (into the conventional sections prologue, narration, confirmation, etc.). In a section on allegory, one of seven tropes, he digresses on the interpretation of Scripture.53 Finally, in concluding sections on imitation (imitatio) and the three genres of speaking, he reiterates the two activities needful for becoming eloquent: reading speeches critically and imitating them. Elementa Rhetorices reflects Melanchthon’s experience of more than a decade of religious controversy. It may reflect his recent experience at the Diet of Augsburg, where he was a tireless agent for unification and accommodation but emerged with a more realistic perspective. Certainly his words to the Reiffenstein brothers, and maybe much of the textbook itself, reflect this more realistic perspective: controversy is not a temporary anomaly but a permanent feature of the European intellectual landscape. To Melanchthon, the utility of the liberal arts in such a landscape was clear. All of the language arts, including rhetoric, would be employed to resolve controversial writings into clear statements of their arguments and conclusions. In Elementa Rhetorices, Melanchthon did not completely transform rhetoric into an art of analysis and judgment. Had he done so, the book would not have been so popular as it was. Clearly it served the much more general need of introducing rhetorical concepts in a well-organized fashion, with appropriate examples. But the clear emphasis, far different from the first rhetoric, with its emphasis on composition and teaching (in the classroom and pulpit), is on controversy and judging written disputations. Reading and writing, judging and imitating would go hand in hand.

|| 51 Kathy Eden, Hermeneutics and the Rhetorical Tradition: Chapters in the Ancient Legacy and Its Humanist Reception (New Haven, 1997), 79. 52 Wels, Triviale Künste, 194–200. Even the figures of amplification are classified according to the topic from which they stem. This underscores the operational, heuristic quality of the figures over and against their formal aspect. 53 Against the allegorical interpretation of Scripture according to the fourfold sense, Melanchthon describes the interpretation of Scripture as speech, understood according to the arts of speech.

Volume Introduction | XLV

These circumstances reflect the uniqueness of the Elementa Rhetorices, which ought to be clearly distinguished as a new work, and not simply as a “revision” or “version” of the earlier works on rhetoric. De Rhetorica and Institutiones Rhetoricae are better conceived of as sources, than as versions, of Elementa Rhetorices. Elementa Rhetorices likewise had an influence that extends beyond printed editions of the work. Kaspar Goldtwurm based his German vernacular rhetoric Schemata Rhetorica (1545) on Elementa Rhetorices.54 Martin Crusius wrote an extensive commentary on Elementa Rhetorices that was printed in several editions of the work between 1563 and 1582. Many other epitomes and commentaries followed.55 Because textbooks on rhetoric typically shared a common body of material, because no sharp distinctions were drawn between classical and contemporary material, and because not all authors identified (or could in every case identify) their sources, it might not be possible to measure fully the tradition of the principal writings.

2.4 Conclusion One commonality of the three principal writings must be acknowledged. In all three works Melanchthon treats only the first three of five conventional duties of the orator, and this gives the three principal writings an appearance of continuity. If there were an ideal textbook on rhetoric by Melanchthon, we can be sure it would have three major sections, on invention, arrangement and verbalization. But there is not an ideal rhetoric, certainly not one that can be derived from the three principal writings without violence to their integrity and without ignoring the historical conditions of their writing. There are no fewer than three principal writings, and instead of speaking of Melanchthon’s “rhetoric,” scholars must specify which rhetoric. It is hoped that this edition will facilitate and encourage more research on this topic central to the life and thought of Melanchthon.

3 Dispositiones Rhetoricae A collection of all Melanchthon’s writings on rhetoric, which far exceeds the scope of this (and to be sure any bound) volume, would include his commentaries on classical textbooks, commentaries on classical oratory, numerous declamations on the art of speaking, treatises on the art of preaching, and other occasional writings such

|| 54 Joachim Knape and Christine Thumm, Kaspar Goldtwurms Schemata rhetorica 1545: Ein Figurentraktat für Prediger aus der Reformationszeit: Text und Kommentar (Wiesbaden, 2014). 55 See below, pp. 262–3: Wels, Literaturverzeichnis 1. Kommentare, Kompendien und Einführungen zu den „Elementa rhetorices“.

XLVI | William P. Weaver

as his frequent introductions to contemporary writings.56 Among these numerous pedagogical remains of a prolific writer, scholars recognize the three principal writings described above. Rhetoric was for Melanchthon a school subject, and the school, that is the objectives, practices, and occasions of the primary schools and universities, informed most of his thought about rhetoric; consequently, his three textbooks best represent his thought. The three principal writings are supplemented in this volume by a reedition of the Dispositiones Rhetoricae edited by Hanns Zwicker in 1911 (SupplMel 2/1). Based on the only surviving copy of this work (Zwickau RSB Ms. 122), Zwicker’s edition is thorough and reliable, correcting many errors in the manuscript and recording most of Melanchthon’s sources. I have standardized the orthography and punctuation of the text to bring it in line with the guidelines of Opera Philosophica; otherwise I have altered the text in only minor ways, correcting silently occasional errors. The Dispositiones Rhetoricae may be considered a specimen of progymnasmata or prose composition exercises.57 In the Latin rhetorical tradition, Quintilian gave instructions for composition exercises for the study of rhetoric, and Erasmus supplied an influential model of rhetorical invention and amplification in his Opus de Conscribendis Epistolis, which includes some outlines and models that could be elaborated through the methods described in De Copia. The most influential handbook of progymnasmata of the early modern period was the Progymnasmata of Aphthonius the Sophist, which had been translated from Greek into Latin by Rudolf Agricola and commented on by Alardus of Amsterdam, who published in 1539 his comments (scholia) on Agricola’s translation and on Agricola’s own On Dialectical Invention (De Inventione Dialectica). A popular edition of Aphthonius’ Progymnasmata by Reinhard Lorich combined Agricola’s translation with a translation by Johannes Maria Cataneo. By 1553, the date of the Dispositiones Rhetoricae, Lorich’s edition had already run through several editions. Although it participates in the tradition of progymnasmata, some distinctive features characterize Melanchthon’s own contribution to the tradition. First, whereas contemporary editions of Aphthonius’ Progymnasmata seem to lay stress on the formal outline of the model speeches, obscuring to some extent the logical labor implied by the exercises, Melanchthon’s Dispositiones have an analytic quality that emphasizes inventiveness and resourcefulness.58 Of course, there is a formal quality to the Dispositiones, which include instructions for prologues and epilogues, and organize arguments into introductions and conclusions. But formal construction of

|| 56 See Berwald, 100–142; RRSTC 295–307. 57 For a historical account of the progymnasmata, see Manfred Kraus, “Progymnasmata, Gymnasmata,” in HWR VII.159–191. For an overview see Thomas M. Conley, Rhetoric in the European Tradition (Chicago, 1990), 30–31. 58 See my introduction to Dispositiones Rhetoricae, pp. 411–16.

Volume Introduction | XLVII

a speech is clearly not the main objective of the Dispositiones. Rather, argumentative strategies are in focus, and the most important unit of discourse is the propositio (as reflected in an alternative title of the work found in the manuscript – see my introduction to the text, pp. 411–12). Second, the model themes in Dispositione Rhetoricae reflect to an unusual degree contemporary life and especially the life of a student or academic. There are conventional themes including elaboration of maxims and chreiai, historical and fictional narratives and fables, encomiums and invectives, but far more frequent are themes that seem epistolary in quality. Studies and pursuits, ethical concerns, financial straits, and contemporary events are the subject matter of the exercises.59 Moreso than even Quintilian, who includes instructions for rhetorical exercise in the Institutio oratoria, rejecting fictitious or fabulous subject matter and preferring the student to practice his eloquence on cases from Roman history, Melanchthon betrays a preference for the concrete, the contemporary, even the everyday utility of rhetorical invention and amplification. Several themes reflect the religious and political conflicts of the era, addressing questions of persecution, tolerance, and clemency. There are also several topical themes that distinguish the collection. Some are on the life of Christ and other scriptural themes (64–67). Others address practical questions that arise in a Protestant milieu: Is a confession of faith to be used in the worship of the church? (78) Is the study of philosophy appropriate to a Christian? (79) Is warfare? (86) Should priests have private property? (96) In this way, the Dispositiones Rhetoricae fulfill one of Melanchthon’s basic criteria for the study of the liberal arts – that they be useful. Although the primary aim of the exercises is to develop facility in rhetorical invention and arrangement, a clear secondary aim is to inculcate virtues, piety, and right belief. These aims were more consistent than they appear to modern readers, for among humanists rhetorical and ethical iudicium were generally considered analogous if not homologous.60

4 Principal Writings on Rhetoric, Opera Philosophica 2.2 This volume owes its conception and much of its design to Prof. Dr. Günter Frank and his colleagues at the Europäische Melanchthon-Akademie in Bretten (EM-A).

|| 59 See for example exhortations to the study of the liberal arts (nos. 1, 34, 36, 39, 40), and to the study of theology (nos. 37 and 38), orations on the duties of an instructor (nos. 15 and 16), exhortations to virtue (nos. 12, 21, 42, 52), and various speeches on academic occasions (nos. 44, 49). 60 See Peter Mack, “Rhetoric, Ethics, and Reading in the Renaissance,” Renaissance Studies 19 (2005): 1–21; Kahn, Rhetoric, Prudence, and Skepticism.

XLVIII | William P. Weaver

After a short-term research visit to the EM-A in October 2011, I began developing with Dr. Frank a research plan for editing volume 2.2 of the Opera Philosophica. Volkhard Wels joined the project after we met in March 2015 at the Staatsbibliothek in Berlin, where I was attending the annual meeting of the Renaissance Society of America. His critical text and commentary of Elementa Rhetorices, published with his translation in a book that won the Melanchthon Prize, met the criteria not to mention the standards of Opera Philosophica, and fortunately his publisher Weidler agreed to his use of it in this volume. For this edition he has reformatted and standardized the text in punctuation and orthography. Stephan Strohm joined the project in September 2015, after I learned of his unpublished critical edition and commentary of De Rhetorica, developed independently in his research on the early exegetical writings of Melanchthon. Strohm’s edition makes a significant contribution to scholarship on the first rhetoric. Beyond supplying a much-needed critical text of De Rhetorica, Strohm documents in his commentary Melanchthon’s sources in a way that corrects and far exceeds the standard work on the topic, Bullemer’s 1902 dissertation, which is limited in its focus on Elementa Rhetorices (see above). Furthermore, through an critical reading of the printed text, Strohm has developed a hypothesis about the dual composition of the work. From the beginning this was a collaborative project, and its collegial quality has been greatly enhanced by the contributions of Volkhard Wels and Stephan Strohm. Their collaboration has expedited the appearance of a much-needed scholarly reference for Melanchthon studies and strengthened my hope and ambition that this volume, the first of the planned Opera Philosophica to appear, will fulfill Günter Frank’s vision and set a high standard for subsequent volumes. Indeed it seems to me fitting that this volume should combine the work of scholars in different countries, languages, and disciplines, circumstances that reflect the international and interdisciplinary significance of Melanchthon’s writings.

5 Acknowledgements My work on this volume and work by research assistants mentioned below were supported by a Humboldt Fellowship for Experienced Researchers. I am grateful to the Alexander von Humboldt Foundation and its program officers for their generous support of my and my family’s two research visits to Germany, August 2015–July 2016 and May–July 2017. I also thank Baylor University for granting me research leave for the academic year 2015–2016. Special thanks are due to Thomas Hibbs, Dean of the Honors College, and Phil Donnelly, Director of the Great Texts Program, for their encouragement and support of this project. I enjoyed the hospitality of two academic hosts during my research visits to Germany, Prof. Dr. Günter Frank (Europäische Melanchthon-Akademie Bretten, EM-

Volume Introduction | XLIX

A) and Prof. Dr. Volker Leppin (Universität Tübingen). Dr. Frank, general editor of the Opera Philosophica, encouraged me to take on this project and helped me to develop it into a successful research grant proposal, supplying crucial bibliographic data compiled by members of the EM-A. I received a warm welcome to the city of Tübingen and to the field of church history from Dr. Leppin and members of the Institute for Late Middle Ages and Reformation. For their hospitality in the Theologicum, Katherina Bärenfänger, Susanne Schenk, and Fabian Kunze are especially to be thanked. I also enjoyed frequent conversations, intellectual and practical, with other members of the Institute, including Luca Bähne, Jamie Dunn, Tobias Jammerthal, Stephan Kling, Hanna Lamperter, Jonathan Reinert, and Monika Trick. In Bretten, where I worked in the Melanchthonhaus from May to July 2017, I enjoyed the hospitality of Dr. Frank and the staff of the EM-A, including Dr. Axel Lange, Claudia Martin, and Gerta Bauder. Their friendly conversation, hospitality, knowledge, and experience made the work of editing lighter and more pleasant. Stephan Kling and Luca Bähne were research assistants during the academic year 2015–2016 and helped with location of copies, transcription, collation of the text of Institutiones Rhetoricae. Luca Bähne gained quick proficiency in Classical Text Editor and transcribed the text and apparatuses of Dispositiones Rhetoricae. Summer 2017 research assistants Claire Janka and Axel Lange helped copyedit and index the volume. Baylor University students Randolph Davidson and Kaylie Page also contributed to copyediting and transcription tasks. It was gratifying to be invited to present my research in the Institutskolloquium of the historic Seminar für Allgemeine Rhetorik at the University of Tübingen. For invaluable feedback on this and other occasions, I wish to thank Joachim Knape, Dietmar Till, Franz-Hubert Röbling, Thomas Zinsmaier, Olaf Kramer, and Viktorija Romascenko. During the course of the project I benefited from convivial and informal conversations with (among others I am inadvertently omitting) Phil Donnelly, Kathy Eden, Craig Kallendorf, Manfred Kraus, Wilfried Lagler, Jürgen Leonhardt, Dan Nodes, Paul Peterson, Jay Smith, Marc van der Poel, Andy Wisely, and Henning Ziebritzki. For their welcome to my family, ongoing support, and occasional rescue, I am grateful to the Rau, Wilke, Maute, Mosse, Smith, and Strohm families. They made our life abroad less challenging and more enjoyable and so contributed in a significant way to this work. Finally I express my deepest gratitude to my wife Katherine and our children. Their courage in joining me on this adventure was a source of wonder and inspiration.

L | William P. Weaver

6 Bibliography Berwald, Olaf. Philipp Melanchthons Sicht der Rhetorik. Wiesbaden: Harrassowitz, 1994. Bullemer, Karl. Quellenkritische Untersuchungen zum I. Buche der Rhetorik Melanchthons. Würzburg: C. J. Becker, 1902. Caesarius, Johannes. Rhetorica. Paris: Simon de Colines, 1938. Camerarius, Joachim. Elementa Rhetoricae. Basel: Johann Oporinus, 1541. Classen, Carl Joachim. “Neue Elemente in einer alten Disziplin.” In Antike Rhetorik im Zeitalter des Humanismus, 254–309. Munich and Leipzig: K. G. Saur, 2003. Claus, Helmut. Melanchthon-Bibliographie 1510–1560, 4 vols. Gütersloh: Gütersloher Verlag-Haus, 2014. Conley, Thomas M. Rhetoric in the European Tradition. Chicago: Univ. of Chicago Press, 1990. Cox, Leonard. The Arte or Crafte of Rhethoryke. Ed. Frederic Ives Carpenter. Chicago: Univ. of Chicago Press, 1899. De Formando Studio, Rodolphi Agricolae, Eras. Roterod. et Philippi Melanchthonis, Rationes, cum Locorum Quorundam Indice. Basel: Heinrich Petri, 1531. Eden, Kathy. Hermeneutics and the Rhetorical Tradition: Chapters in the Ancient Legacy and Its Humanist Reception. New Haven: Yale Univ. Press, 1997. Erasmus, Desiderius. De Copia Verborum ac Rerum. Ed. Betty I. Knott. Opera Omnia Desiderii Erasmi Roterodami. Vol. I-6 [ASD I-6]. Amsterdam, 1988. Frank, Günter. Die theologische Philosophie Philipp Melanchthons (1497–1560). Leipzig: Benno, 1995. Gray, Hanna H. “Renaissance Humanism: The Pursuit of Eloquence.” Journal of the History of Ideas 24 (1963): 497–514. Green, Lawrence D. “Melanchthon, Rhetoric, and the Soul.” In Melanchthon und Europa. II: Westeuropa. Ed. Günter Frank and Kees Meerhoff, 11–27. Stuttgart: Jan Thorbecke, 2002. Green, Lawrence D., and James J. Murphy. Renaissance Rhetoric Short Title Catalogue 1460–1700. [RRSTC] 2nd ed. Aldershot: Ashgate, 2006. Gross, Daniel M. “Melanchthon’s Rhetoric and the Practical Origins of Reformation Human Science.” History of the Human Sciences 13 (2000): 5–22. Kahn, Victoria. Rhetoric, Prudence, and Skepticism in the Renaissance. Ithaca, NY: Cornell Univ. Press, 1985. Keen, Ralph. A Checklist of Melanchthon Imprints Through 1560. Sixteenth Century Bibliography 27. St Louis: Center for Reformation Research, 1988. Knape, Joachim. Philipp Melanchthons ‘Rhetorik.’ Tübingen: Niemeyer, 1993. Knape, Joachim, and Christine Thumm. Kaspar Goldtwurms Schemata rhetorica 1545: Ein Figurentraktat für Prediger aus der Reformationszeit: Text und Kommentar. Wiesbaden: Harrassowitz, 2014. Kraus, Manfred. “Progymnasmata, Gymnasmata.” In Historisches Wörterbuch der Rhetorik, ed. Gert Ueding. Vol. VII, cols. 159–191. Kuropka, Nicole. Philipp Melanchthon: Wissenschaft und Gesellschaft. Ein Gelehrter im Dienst der Kirche (1526–1532). Tübingen: Mohr Siebeck, 2002. Mack, Peter. A History of Renaissance Rhetoric 1380–1620. Oxford: Oxford Univ. Press, 2011. Mack, Peter. Renaissance Argument: Valla and Agricola in the Traditions of Rhetoric and Dialectic. Leiden: Brill, 1993. Mack, Peter. “Rhetoric, Ethics, and Reading in the Renaissance,” Renaissance Studies 19 (2005): 1– 21.

Volume Introduction | LI

Meerhoff, Kees. “The Significance of Philip Melanchthon’s Rhetoric in the Renaissance.” In Renaissance Rhetoric, ed. Peter Mack, 46–62. New York: St. Martin’s Press, 1994. Meerhoff, Kees. Entre logique et littérature: Autour de Philippe Melanchthon. Orléans: Paradigme, 2001. Melanchthon, Philip. De Rhetorica. Basel: Johann Froben, 1519. Melanchthon, Philip. “A retorika alapelemeinek két könyve.” Translation of selections from Elementa Rhetorices (Leipzig, 1549) by Mihály Imre. In Retorikák a reformáció korából, ed. Mihály Imre, 49–86. Debrecen: Kossuth Egyetemi Kiadó, 2000. A second edition, Debrecen, 2003, is available online through Magyar Elektronikus Könyvtár, http://mek.oszk.hu/ Melanchthon, Philip. Elementa rhetorices: Grundbegriffe der Rhetorik. Ed. and trans. Volkhard Wels. Berlin: Weidler, 2001. Melanchthon, Philip. Institutiones Rhetoricae. Wittenberg: Melchior Lotter II, 1521. Melanchthon, Philip. Philippi Melanchthonis Opera Quae Supersunt Omnia. [Opera Omnia.] Edited by C. G. Bretschneider and H. E. Bindseil. 28 vols. Halle and Brunswick: C.A. Schwetschke and Sons, 1834–60. Melanchthon, Philip. Melanchthons Werke in Auswahl. [MSA = Melanchthon Studienausgabe] Ed. Robert Stupperich. 7 vols. Gütersloh: Gerd Mohn, 1951–75. Melanchthon, Philip. Melanchthons Briefwechsel: Kritische und kommentierte Gesamtausgabe. [MBW] Ed. Heinz Scheible and Christine Mundhenk. Stuttgart-Bad Cannstatt: FrommannHolzboog, 1977–. Monfasani, John. “Humanism and Rhetoric.” In Renaissance Humanism: Foundations, Forms, and Legacy, ed. Albert Rabil, 3 vols. Vol. 3, 171–235. Philadelphia: Univ. of Pennsylvania Press, 1988. Mosellanus, Petrus. Tabulae de Schematibus et Tropis. Antwerpen: Michiel Hillen van Hoochstraten, 1526. Moss, Ann. Printed Commonplace-books and the Structuring of Renaissance Thought. Oxford: Oxford Univ. Press, 1996. Moss, Ann. Renaissance Truth and the Latin Language Turn. Oxford: Oxford Univ. Press, 2003. Scheible, Heinz. “Melanchthons Bildungsprogramm.” In Lebenslehren und Weltentwürfe im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit, ed. Hartmut Boockmann, et al., 233–248. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1989. Schneider, John. Philip Melanchthon’s Rhetorical Construal of Biblical Authority: Oratio Sacra. Lewiston, NY: Edwin Mellen, 1990. Tanselle, G. Thomas. A Rationale of Textual Criticism. Philadelphia: Univ. of Pennsylvania Press, 1989. Ueding, Gert, ed. Historisches Wörterbuch der Rhetorik. [HWR] 10 vols. Tübingen: Niemeyer, 1992– 2011. Weaver, William P. “A More Excellent Way: Philip Melanchthon’s Corinthians Lectures of 1521–22.” Renaissance and Reformation/Renaissance et Réforme 37 (2014): 31–63. Weaver, William P. “Triplex est Copia: Philip Melanchthon’s Invention of the Rhetorical Figures.” Rhetorica 29 (2011): 367–402. Wels, Volkard. Triviale Künste: Die humanistische Reform der grammatischen, dialektischen und rhetorischen Ausbilding an der Wende zum 16. Jahrhundert. Berlin: Weidler, 2000. Wengert, Timothy J. Philip Melanchthon’s Annotationes in Johannem in Relation to its Predecessors and Contemporaries. Geneva: Droz, 1987. Wiedenhofer, Siegfried. Formalstrukturen humanistischer und reformatorischer Theologie bei Philipp Melanchthon. 2 vols. Frankfurt and Munich: Peter Lang, 1976. Zwicker, Hanns, ed. Philologische Schriften Philipp Melanchthons. Vol. 1. [SupplMel 2/1] Leipzig: R. Haupt, 1911. Repr. Frankfurt: Minerva, 1968.

LII | William P. Weaver

Signs used in the critical texts […] 〈…〉 †…†

attested in copy text but should be omitted not attested in copy text but attested by another text or inserted by editor considered by editor to be corrupt

Latin abbreviations and terms used in critical apparatuses 1 and 2 ad annot. ante aut cf. conj. corr. cum damn. deest, desunt eadem manu et ins. inserui interl. interpretor legendum m.1, m.2, etc. malim mg. om. p. post pot. qu. pro ras. recte s.l. s.s. sc. sup. susp. ut vid. vd. vel sim.

at (indicated passage) annotatio note before or preceding or confer, compare conicit, conieci conjecture, I conjecture correctio, corrected with damnavit, considered corrupt is missing, are missing by the same copyist and inseruit, inserted I have inserted inter lineas copied between the lines I translate, render (this passage in the following manner) the reading should be manus first hand (copyist), second hand, etc. I would prefer margen, in the margin omittit, omisit, omits, omitted pagina, page after or following potius quam rather than instead of in rasura, on top of an erasure correctly supra lineam, above the line superscriptum, superscripta written above line or word scilicet, certainly supra above suspicatus est, suspected to be corrupt ut videtur, as it seems, apparently vide, see or consult vel simile, or something similar

Volume Introduction | LIII

Abbreviations used in the editorial reports and notes ADB Allen ASD BSLK

Claus CR

EKL Halm, Fab. Aes. HWbPh HWR LB MBW

MBW T

MPG MPL MSA NDB Otto Paroem. Gr.

Pauly-Wissowa RE

RGG3 RRSTC RSB

Allgemeine deutsche Biographie. 1875–. Repr. Berlin, 1967. Allen, P. S. Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami. 12 vols. Oxford, 1906– 1958. Erasmus. Opera Omnia Desiderii Erasmi Roterodami. Amsterdam, 1969–. Die Bekenntnisschriften der evangelisch-lutheranischen Kirche, hg. Deutscher Evangelischer Kirchenausschuß im Gedenkjahr der Augsburgischen Konfession 1930. Göttingen, 1930. Helmut Claus. Melanchthon-Bibliographie 1510–1560. 4 vols. Gütersloh, 2014. Corpus Reformatorum. Vols. 1–28. Philippi Melanchthonis opera quae supersunt omnia. Ed. Karl Gottlieb Brettschneider / Heinrich Ernst Bindseil. Halle – Braunschweig, 1834–1860. Evangelisches Kirchenlexikon. Ed. Erwin Fahlbusch, Jan Milic Lockman, John Mbiti, Jaroslav Pelikan and Lukas Vischer. Göttingen, 1986–. Aesop. Fabulae Aesopicae Collectae. 1852. Ed. Karl Halm. Leipzig, 1852. Historisches Wörterbuch der Philosophie. 13 vols. Ed. Joachim Ritter, Karlfried Gründer und Gottfried Gabriel. Basel, 1971–2013. Historisches Wörterbuch der Rhetorik. 12 vols. Ed. Gert Ueding. Tübingen – Berlin, 1992–2015. Desiderius Erasmus Roterodamus. Opera omnia. 10 vols. Ed. Jean Le Clerc. Leiden, 1703–1706. Repr. Hildesheim 1961–. Melanchthons Briefwechsel. Kritische und kommentierte Gesamtausgabe. Im Auftrag der Heidelberger Akademie der Wissenschaften. Ed. Heinz Scheible. Regesten. 9 vols. Stuttgart-Bad Cannstatt 1977–1998. Melanchthons Briefwechsel. Kritische und kommentierte Gesamtausgabe. Im Auftrag der Heidelberger Akademie der Wissenschaften. Ed. Heinz Scheible and Christine Mundhenk. Texte. Stuttgart–Bad Cannstatt 1991–. Patrologia cursus completus. Series graeca. Ed. Jacques-Paul Migne. Paris, 1857–. Patrologia cursus completus. Series latina. Ed. Jacques-Paul Migne. Paris, 1844–. Stupperich, Robert, ed. Melanchthons Werke in Auswahl, 7 vols. Gütersloh 1951–1975. Partial 2nd ed. 1978–1983. Neue deutsche Biographie. Berlin: Duncker & Humblot, 1953–. August Otto. Die Sprichwörter und sprichwörterlichen Redensarten der Römer. Leipzig, 1890. Repr. Hildesheim 1988. Corpus paroemiographorum Graecorum. Vol. 1 ed. Ernst Ludwig von Leutsch and Friedrich Wilhelm Schneidewind. Göttingen, 1839. Vol. 2 ed. Ernst Ludwig von Leutsch. Göttingen, 1851. Repr. Hildesheim 1965. Pauly, August F, Georg Wissowa, Wilhelm Kroll, Karl Mittelhaus, and Konrat J. F. Ziegler. Paulys Realencyclopädie Der Classischen Altertumswissenschaft. Stuttgart: A. Druckenmüller, 1893. Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft. 3 ed. 7 vols. Tübingen, 1957–1986. Green, Lawrence D., and James J. Murphy. Renaissance Rhetoric Short Title Catalogue 1460–1700. 2nd ed. Aldershot: Ashgate, 2006. Ratsschulbibliothek

LIV | William P. Weaver

SupplMel

TRE VD 16 WA

Supplementa Melanchthoniana. Werke Philipp Melanchthons, die im Corpus Reformatorum vermißt werden. 5 vols. Ed. Melanchthon-Kommission des Vereins für Reformationsgeschichte. Leipzig 1910–1929, repr. Frankfurt a.M. 1968. Theologische Realenzyklopädie. Ed. Gerhard Krause and Gerhard Müller. Berlin, New York, 1977–. Verzeichnis der im deutschen Sprachbereich erschienenen Drucke des XVI. Jahrhunderts. 25 vols. Stuttgart, 1983–2000. Martin Luther. Werke. Kritische Gesamtausgabe. Weimar, 1883–.



| De Rhetorica Libri Tres Herausgegeben von Stefan Strohm unter Mitarbeit von Hartmut Schmid

Editorischer Bericht 1 Ausgaben und Textgrundlage 1.1

Ausgaben

Die erste der drei Hauptschriften zur Rhetorik von Philipp Melanchthon, De rhetorica libri tres, ist gemäß der Bibliographie von Helmut Claus in den Jahren 1519 bis 1529 elf mal im Druck erschienen, ein früher genannter zwölfter Druck ist nicht nachweisbar.1 1. 1519.24 Wittenberg : Johannes Grunenberg 1519 Philippi Melanchtho-||nis de Rhetorica || libri Tres. || 1519 || (Vuittenburgij in officina Ioan: || Grunenbergij. M.D. XIX. ||) 4° [36] Bl. A-I4 (I4b leer).

2. 1519.4 Basel : Johann Froben, Mai 1519 PHILIPPI || MELANCHTHONIS DE || RHETORICA LI||BRI TRES. || BASILEAE APVD IO. || FROBENIVM. || (BASILEAE APVD IOANNEM || FROBENIVM MENSE || MAIO ANNO, M. D. XIX. ||) 4° 66 Bl. a-p4q6.

3. 1521.27 Leipzig : Valentin Schumann 1521 Philippi || Melanch||thonis de Rheto||rica libri Tres. || Lipsię, ex Officina Valen-||tini Schumanni. || M. D. XXI. || (Lipsæ [!] ex ædibus Valentini Schumanni || Anno domini Millesimo quingente||simo vigesimo primo. ||) 4° [58] Bl. AB4C8D-I4K6L-N4 (N4b leer).

|| 1 Helmut Claus, Melanchthon-Bibliographie 1510–1560. Quellen und Forschungen zur Reformationsgeschichte 87 (Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus, 2014). Die folgendes Liste ist aus der ebook-Edition ohne Übernahme der Drucktype und der Hinweise auf Buchschmuck und Druckermarke etc. kopiert. Ein Kolophon ist in runde Klammern gesetzt. Hinter unserer Zählung folgt die Nummer bei Claus. Allfällige Zeilenumbrüche ohne das Zeichen für den Umbruch || sind vorliegender Typographie, nicht dem Original nach Claus geschuldet.

https://doi.org/10.1515/9783110561197-003

4 | De Rhetorica Libri Tres

4. 1522.22 Köln : Hero Fuchs [1521?]2 PHI||LIPPI MELANCHTHONIS || DE RHETORICA LI-||BRI TRES. || Coloniæ apud Hero||nem Alope-||cium. || 8° [68] Bl. a-g8h12 (h12b leer).

5. 1522.20 Köln : Hero Fuchs, August 1521 PHILIP||PI MELANCHTHONIS DE || RHETORICA LI||BRI TRES. || COLONIAE APVD HE||RONEM ALOPE||CIVM || (Coloniæ. Anno M. D. XXI. || Mense Augusto. ||) 8° [64] Bl. A-H8 (H8b leer).

6. 1523.37 Köln : [Hero Fuchs]3, Oktober 1523 PHILIP-||PI MELANCHTHO-||NIS DE RHETO||RICA LIBRI || TRES. || COLONIAE ANNO || M. D. XXIII. || MENSE OC-||TOBRI. || (Coloniæ. Anno M. D. XXIII. || Mense Octobri. ||) 8° [64] Bl. A-H8 (H8b leer).

7. 1524.49 Straßburg : Johann Knobloch d. Ä., Oktober 1524 PHILIPPI || MELANCHTHONIS || DE RHETO-||RICA LIBRI || TRES || ARGENTORATI ANNO || M. D. XXIIII. || (ARGENTORATI IN AE-||DIBVS IOANNIS || CNOBLOVCHI || TYPOGRA-||PHI. || MENSE OCTOBRI. || ANNO M. D. XXIIII. ||) 8° [64] Bl. A-H8.

8. 1525.24 Köln : Eucharius Cervicornus, September 1525. PHILIP||PI MELANCHTHO||nis de rhetorica libri tres, ab eo-||dem iamdudum diligentius reco-||gniti. || Coloniæ in ædibus Eucharij || Ceruicorni, || M.D.XXV. || (Mense septembri. ||) 8° [60] Bl. a-g8h4 (h4b leer).

9. 1527.29 Paris : Robert Estienne I, 19. Januar 1527 PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHE-||TORICA LIBRI TRES. || PARISIIS || EX OFFICINA ROBERTI STEPHANI E RE-|| GIONE SCHOLAE DECRETORVM. || M.D.XXVII. ||

|| 2 Claus zum Druck 1521.22: „Aus textkritischen Gründen dürfte dieser Druck vor der datierten Ausgabe vom August 1521 (Nr. 1521.20) erschienen sein, aber auch dem Jahr 1521 angehören, da Hero Fuchs 1520, im ersten Jahr seiner nachweisbaren Tätigkeit, wohl noch ausschließlich zusammen mit Eucharius Cervicornus gedruckt und erst ab 1521 selbständig firmiert hat.“ Das VD 16 verzeichnet „um 1522“. 3 Die Bestimmung des Druckers durch Claus dürfte über die Druckermarke erfolgt sein.

Editorischer Bericht | 5

EXCVDEBAT ROBERTVS STEPHANVS || PARISIIS, ANNO M.D.XXVII, XIIII || CALEND. FEBR. || 8° 56 Bl. a-g8 (a1b und g8b leer). Fol.: ‚2‘ (a2a) -– ‚56‘ (g8{a}).

10. 1529.41 Paris : Robert Estienne I, Januar 1529 PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHE-||TORICA LIBRI TRES. || PARISIIS. || EX OFFICINA ROBERTI STEPHANI E RE-|| GIONE SCHOLAE DECRETORVM. || M.D.XXIX. || (EXCVDEBAT ROBERTVS STEPHANVS || PARISIIS, ANNO M. D. XXIX. || MENSE IANVAR. ||) 4° 56 Bl. a-g8 (a1b und g8b leer). Fol.: ‚2‘ (a2a) – ‚56‘ (g8a).

11. 1529.50 Paris : [Nicolas Savetier] 1529 PHI- ||LIPPI MELANCH-||thonis de Rheto-||rica Libri || tres. || PARISIIS. || 1529. || 8° 56 Bl. a-g8 (a1b leer). Fol.: ‚3‘ (a3a) -– ‚56‘ (g8a).

12. 1537.56 De arte rhetorica libri tres.4

Paris : Robert Estienne I 1537



Ein kurzer Abschnitt aus der Rhetorica, De locis communibus, nämlich die Seiten 69– 72 des Basler Drucks von 1519, ist auf S. 46-51 mit wenigen und ganz leichten Veränderungen abgedruckt in: 1531.2 Basel : Heinrich Petri, August 1531. DE FOR-||MANDO STVDIO, RO-||DOLPHI AGRICOLAE, ERAS. || ROTEROD. ET PHILIPPI || MELANCHTHONIS, RA-||TIONES, CVM LO-||CORVM QVORVN||DAM IN||DICE. || BASILEAE EXCVDEBAT HEN-||RICVS PETRVS, MENSE || AVGVSTO, ANNO || M. D. XXXI. || 8o 28 Bl. A-C8D4. Pag.: ‚3‘ (A2a) – ‚51‘ (D2a). – DrM (D4b). Darin von M.: Urteil über Agricolas Epistola (CR 20.695): A1b; De locis communibus ratio (CR 20.695698): C7b-D2a.

Claus nennt unter 1532.3; 1532.21; 1532.24; 1533.7; 1533.41; 1534.42; 1550.28; 1555.34.1; 1555.34.2 weitere neun Drucke in Antwerpen, Köln, Basel und Paris.

|| 4 Claus merkt zur Verifikation dieses Drucks an: „Renouard, Estienne 45, 1537.9. Inv.Paris 5.584 (danach möglicherweise Verwechslung mit Nr. 1527.29). Kein Ex. gefunden.“

6 | De Rhetorica Libri Tres

1.2

Textgrundlage

Der Basler Druck bei Johannes Froben vom Mai 1519 ist Textgrundlage der Edition. Er trägt die Sigle B. Vollständig verglichen ist der Wittenberger Urdruck von 1519 bei Johannes Grunenberg. Er trägt die Sigle A. Weiter ist durchgängig verglichen der Kölner Druck bei Hero Fuchs vom Oktober 1523. Er trägt die Sigle C. Ein Manuskript von der Hand des Autors ist nicht bekannt. Der Basler Nachdruck, der bald nach dem Wittenberger Urdruck erscheint, ist als Textgrundlage nicht nur darum gewählt, weil er der am meisten verbreitete Druck der ersten Rhetorica Melanchthons gewesen sein dürfte,5 sondern auch, weil er weniger flüchtig ist als der Wittenberger Druck und eine einheitlichere Schreibweise befolgt sowie offenkundig weiteren Nachdrucken zur Vorlage gedient hat.

1.3

Textdarstellung

Die lateinische Orthographie ist zurückhaltend gegenüber der Sprache des 16. Jahrhunderts normalisiert. Insbesondere sind „u“ und „v“ sowie „i“ und „j“ dem Lautwert gemäß angepasst. Besonderheiten wie der Wechsel von „cum“ zu „quum“ sind belassen, ebenso manche Eigenarten der Umlautschreibung. Konjekturen sind sparsam und nur dort in den Text aufgenommen, wo es die Grammatik verlangt. Mit „malim“ bezeichnete Konjekturen im ersten Apparat geben den Sinn wieder, wie er vom Kontext erfordert wird. Wenn lateinisch gedruckte griechische Wörter in der Flexion missverstanden werden können wie „-on“ für „-ων“, ist das Griechische im ersten Apparat, mit „sc.“ bezeichnet, wiedergegeben. Am Rand ist die originale Paginierung des Basler Drucks von 1519 angegeben. Gliedernde Randnotizen des Basler und Kölner Drucks bleiben unberücksichtigt. Falsche Akzente und Spiritus in griechischen Wörtern sind im Apparat nicht eigens nachgewiesen, selbstredend aber irrige Schreibungen. Akzente in lateinischen Wörtern bleiben unberücksichtigt. Die Zeichensetzung erfolgt meist analog der deutschen Regelung. Die originalen Drucke sind kaum in Absätze gegliedert, am wenigsten der Wittenberger Druck. Die von uns gegebene Gliederung in Absätze möchte den Sinn deutlich werden lassen. Überschriften sind in spitzer Klammer ergänzt, wo sie offensichtlich fehlen oder wo es die Übersicht verlangt. Die Rangfolge und Zählung der Überschriften ist nicht original. Die graphische Darstellung in Listen und Tabellen, die römische Zählung bei Listen und Syllogismen ist aus den Drucken übernommen.

|| 5 Für ihn finden sich in der Melanchthon-Bibliographie von Claus die meisten Nachweise in Bibliotheken.

Editorischer Bericht | 7

⸤ In der Edition sind alle Partien, die sich als Zufügungen des Autors in Wittenberg zu seinem früheren Manuskript aus Tübingen formal und inhaltlich erkennen oder triftig vermuten lassen, in kleine Winkel eingeschlossen und in einem vierten Apparat der Anmerkungen nummeriert, um anhand dieser Nummern unten im Anhang erörtert zu werden. ⸥ Herr Hartmut Schmid in Leonberg hat die Drucke mit dem Datensatz für die Edition immer wieder verglichen, zahlreiche Vorschläge zur Verbesserung der Lesung, der Orthographie und der Satzzeichen gemacht und ist die Überlegungen zur Abhebung der Wittenberger Einschübe öfter und kritisch mit dem Editor durchgegangen. Die Datensätze der Druckvorlage hat er mehrfach überprüft. In Tübingen hat Herr Stephen Kling den Editionstext mit den Drucken verglichen und wertvolle Hinweise zu irrigen Lesungen gegeben. Im Namen des Editors und in des Lesers Namen beiden herzlichen Dank!

1.4 1.4.1

Die Eigenart der Drucke Der Wittenberger Urdruck von 1519

Ein Brief Melanchthons an Georg Spalatin vom 12. Oktober 1518 erwähnt erstmals den bevorstehenden Druck der Rhetorica zusammen mit dem vorgesehenen Erscheinen eines Dictionarium, das allerdings nie herausgekommen ist.6 Bald darauf, am 16. Oktober, erwähnt Melanchthon Spalatin gegenüber erneut die Rhetorica, wieder zusammen mit dem Dictionarium und der gerade im Druck befindlichen Antrittsrede vom 28. August 1518 in Wittenberg.7 In der gedruckten Rede Sermo habitus apud iuventutem Academiae VVittembergensis de corrigendis adolescentiae studiis wird auf die Rhetorica verwiesen, sei es, dass Melanchthon im August schon von ihr gesprochen hat, sei es, dass er den Hinweis erst ins Druckmanuskript einfließen lässt.8 Die briefliche Vorankündigung der Drucke ist begleitet von Absichtserklärungen, den Kurfürsten nicht durch Mangel an wissenschaftlichem Eifer zu enttäuschen. Zusammen mit einem Brief an Johannes Lang in Erfurt schickt Melanchthon am 3. April 1519 die Rhetorica dorthin, damit sie von Gelehrten der Dialektik beurteilt werde. Dabei betont er die einfache Weise der Darlegung und beklagt den sorglosen Druck durch Johannes Rhau-Grunenberg.9

|| 6 MBW T 29,1–21. 7 MBW T 31,16–19. 8 Die Widmungsvorrede ist datiert „Mense Octobri. Anno M.D.XVIII.“ Die Bemerkung „atque haec in rhetoricis nostris longius“ (MSA 1, 37,18) in der Rede wäre im mündlichen Vortrag kaum verständlich. Als die Widmungsvorrede zur Rede geschrieben worden ist, hat Melanchthon das baldige Erscheinen der Rhetorik erwartet. 9 MBW T 50,15–17.

8 | De Rhetorica Libri Tres

Der Druck erfolgt in einer lateinischen Type bis auf die Überschriften der drei Bücher, die in Fraktur gesetzt sind. Ein Register ist nicht vorhanden. Einziger Buchschmuck ist, von der Druckermarke am Schluss abgesehen, eine Titeleinfassung mit floralem Schmuck. Initialen finden sich nicht. Die Quaternionen mit den Bogensignaturen von A bis I tragen weder eine Paginierung noch Kustoden. Für die Entstehung ist wichtig, dass sich die Widmungsvorrede, welche mit „Wittenbergae in Saxonibus. Mense Ianuario. Anno. M. D. XIX.“ datiert ist, und das beginnende Textkorpus in der selben Lage A finden. Eine ganz am Schluss des Buchs (S. B 120) sicherlich in der Druckvorlage nachgetragene Redefigur stimmt mit einem entscheidenden Brief Luthers vom 13. Februar 1518 an Hieronymus Schulze, den Bischof von Brandenburg, überein.10 Sollte die von Melanchthon wie von Luther aufgegriffene Redeweise „ut vulgo dicitur“: „Turpe est iurisconsulem sine textu loqui, qui humana causatur. Quanto igitur magis turpe est theologum, qui divina tractat, textu non uti!“, die Luther in den Acta Augustana bei der Druckvorbereitung von Oktober bis Dezember 1518 zitiert, wäre es ein weiterer Hinweis auf die Bearbeitungszeit sowie ein Vorspiel dafür, dass Melanchthon die Rhetorik der theologischen Auseinandersetzung dienstbar machen wird. Der Druck ist fehlerhaft, doch nicht hervorhebenswert stark. Auffällig ist die orthographische Eigenheit, dass „ae“ meist als „ę“, zuweilen als „e“ gedruckt wird. Das kann zu Missverständnissen führen, wenn auf den ersten Blick nicht sicher ist, ob ein Adverb oder ein flektiertes Adjektiv gemeint ist, ebenso bei einzelnen Wörtern wie Konjugationsformen von „queri“ und „quaerere“. Konsonantenverdopplungen sind teilweise nachlässig behandelt, andererseits findet sich regelmäßig „caussa“ für „causa“. Zwischen „c“ und „t“ variieren die Drucke im 16. Jahrhundert wunderlich, wobei einzelne Formen wie etwa „iuditium“ auffällig sind. Im Vokalismus begegnen Schreibweisen wie „foelix“ oder „sillogismus“, auch „celestis“. Einige der Druckversehen mögen darauf zurückzuführen sein, dass der Setzer Abkürzungen im Manuskript falsch aufgelöst hat. Es will scheinen, dass Druckversehen sich dort mehren, wo Wittenberger Einfügungen in die Vorlage aus Tübingen zu vermuten sind. Die Erweiterungen mögen auch manchen Wechsel in der Schreibweise erklären. Griechisch jedoch ist ungewöhnlich fehlerhaft gesetzt, wenn überhaupt Wörter in griechischer Lautung in entsprechender Type erscheinen. Selbstredend ist nicht zu entscheiden, was im Manuskript stand, denn selbst sorgfältige Erasmusdrucke der Zeit setzen zuweilen Wörter, auch wenn sie griechisch flektiert sind, in lateinischen Typen. Doch nie wird wie im Wittenberger Druck ein Artikel in griechischen, das sogleich folgende Nomen in lateinischen Lettern wiedergegeben. Akzente, Spiritus und das Schluss-Sigma enthält der Wittenberger Typenvorrat offenkundig nicht.

|| 10 WA BR 1, 139,20–30 Nr. 58. WA 2, 10,1–2 und S. 2.

Editorischer Bericht | 9

1.4.2

Der Basler Nachdruck vom Mai 1519

An Wolfgang Capito in Basel schreibt Melanchthon am 17. Mai 1519, um den schlechten Druck von Johannes Rhau-Grunenberg zu beklagen und in einen Nachdruck in Basel, um den er von Capito angegangen worden sein dürfte, einzuwilligen. Unter denen, die er zu grüßen bittet, findet sich auch der Drucker Johannes Froben.11 Unzweifelhaft folgt der Basler Druck dem Wittenberger als Vorlage. Das heißt auch, dass Zwischenüberschriften nicht differenziert werden; jedoch sind zuweilen Absätze gesetzt und Randnotizen eingefügt. Anders als teilweise im Wittenberger Druck beginnen die drei Bücher jeweils auf einer neuen Seite. Der Text der ersten Seite des ersten Buchs und die Widmungsvorrede stehen in einer Renaissanceeinfassung, wohl von Urs Graf. Der Titel ist mit einer üppigen Titeleinfassung gerahmt. Initialen eröffnen die Widmungsvorrede und das Textkorpus der Buchanfänge. Die Seiten tragen Kustoden und sind paginiert, das Schriftbild ist ansprechend und wohlgeordnet. Gegenüber der Vorlage sind einige Druckfehler verbessert, die Schreibung von „ae“ ist als Ligatur ausgeführt, das Griechische ist teilweise sorgfältig korrigiert, selbstredend kennt der Basler Satz Akzente, Spiritus und Schluss-Sigma. Die Orthographie ist einheitlicher und gegenüber der Vorlage teilweise normalisiert. Drei Stellen in der Widmungsvorrede lassen einen Eingriff vermuten, der wohl kaum vom Basler Korrektor stammt. Im ersten Satz ist ein Nebensatz glücklich gestrichen, der Name „Lutherus“ ist zu „Lutherius“ verändert, was, wie der Apparat zur Stelle ausweist, durchaus ein Wittenberger Vorschlag, aber auch ein Basler Entgegenkommen zu einer neuen, allerdings schnell vorübergehenden Gepflogenheit Luthers in jener Zeit sein kann. An einer weiteren Stelle der Widmungsvorrede ist die Grammatik gekonnt verbessert. Im Textkorpus selbst sind Korrekturen zu selten, als dass der Autor es berichtigt haben dürfte. Vereinzelt sind sinnentstellende Fehler stehengeblieben.

1.4.3

Weitere Nachdrucke

Der zeitlich folgende Druck in Leipzig 1521 scheint Stichproben zufolge auf dem Basler von 1519 zu beruhen, ebenso alle weiteren Nachdrucke direkt oder indirekt. Gewählt ist zum Vergleich ein Kölner Druck von 1523, um eventuelle Verbesserungen aus der Zeit berücksichtigen zu können. Das ist in wenigen Fällen möglich und empfehlenswert. Geht der Kölner Druck nicht mit dem Basler Text, sondern dem Wittenberger, ist das als Korrektur von Druckversehen in Basel zu verstehen. Der Kölner Druck gliedert sparsam in Absätze und mit Randnotizen.

|| 11 MBW T 57,27–28.

10 | De Rhetorica Libri Tres

1.4.4

Teilnachdruck: De locis communibus ratio

Ein kurzer, oben am Ende der Druckbeschreibungen nach Claus genannter Auszug aus der Rhetorica (De locis communibus ratio) wird in De formando studio Rudolphi Agricolae, Eras[mi] Roterod[ami] et Philippi Melanchthonis rationes […], Basel : Heinrich Petri, August 1531 gedruckt. Er folgt hinter den beiden im Titel vor Melanchthon genannten Beiträgern Rudolph Agricola und Desiderius Erasmus; nach Melanchthons De locis communibus ratio, in der Rhetorica überschrieben mit De locis communibus, ist ein Verzeichnis von loci abgedruckt, das, wie ein kurzes Vorwort zu diesem Register sagt, der am 18. Oktober 1526 verstorbene Petrus Fladrunus gefertigt habe. Die Liste der loci ist nach Sachbegriffen vor allem zur Ethik und zu Lebensumständen, wie sie Melanchthon in Aufnahme von Erasmus in der Rhetorica weitergibt, angeordnet und fasst mehrere Gesichtspunkte unter Oberbegriffen zusammen, welche von 1 bis 49 gezählt sind. Der Essay über das Studium von Agricola (De formando studio epistola) wird durch einen mit Namen gezeichneten Vorspruch von Melanchthon eingeleitet und durch einen anonymen Hinweis auf De inventione dialectica, sicherlich ebenfalls von ihm, geschlossen. Im abgedruckten Kapitel aus der Rhetorica ist auf eben den Essay zum Studium hingewiesen, 1520 hat Melanchthon ihn veröffentlicht. Sogleich und im selben Satz der Rhetorica nennt Melanchthon die De duplici copia […] von Erasmus, woraus denn auch der Auszug Ratio colligendi exempla in dem Sammelband von 1531 stammt.12 Melanchthon zitiert in seiner Rhetorica, und damit in seinem aus der Rhetorica entnommenen Beitrag, den Beginn des Abschnitts aus De duplici copia, allerdings mit zahlreichen Änderungen.13 Dass die Zusammenstellung der drei Schriften und des Verzeichnisses der loci von Melanchthon selbst herrührt, liegt nahe.14 Es ist zu vermuten, dass der Druck bei Petri von 1531 ein Nachdruck ist und der Erstdruck in allen Exemplaren untergegangen wäre. Herr Luca Bähne hat diesen Auszug aus dem Basler Druck bei Heinrich Petri von 1531 mit einigen Nachdrucken und dem Corpus Reformatorum sowie dem Basler Druck der Rhetorica von 1519 verglichen. Dieser Vergleich ist dem Leser der Edition zugänglich gemacht und trägt für den Druck von 1531 die Sigle Z und für CR 20, 695– 698 die Sigle CR. Die sachlichen Änderungen lassen den Eingriff durch Melanchthons Hand vermuten. Wusste das Corpus Reformatorum von dem ursprünglichen Ort von De locis communibus ratio?

|| 12 Desiderius Erasmus, ASD I-6, 258,517–269,845. 13 ASD I–6, 258,517–259,536, S. B 70–71. Der in De formando studio […] aus des Erasmus De duplici copia […] abgedruckte längere Auszug enthält die Änderungen in der Rhetorik nicht. 14 William P. Weaver hat mich auf den Auszug aus der Rhetorik im Basler Druck von 1531 und dem Nachdruck im Corpus Reformatorum hingewiesen.

Editorischer Bericht | 11

1.5

Spätere Urteile Melanchthons über seine erste Rhetorik

Die Rhetorica von 1519 ist von Melanchthon alsbald selbstkritisch beurteilt worden, so in der Widmungsvorrede zur Compendiaria dialectices ratio vom März 1520:15 Anno superiore Rhetoricas quasdam institutiones effudimus verius quam scripsimus, quibus, ut argumenti ratio postulabat, perpauca de dialecticae orationis sive ordine sive compositione adiunximus.

Weit kritischer äußert er sich in der Widmungsvorrede zu den Institutiones Rhetoricae 1521.16 Die Distanzierung von seiner ersten Rhetorica kommt mit dem Rückblick in der Vorrede zu den Gesammelten Werken 1542/1541 überein, wonach er seine Rhetorica einst eher lernend als schon hinreichend belehrt vorgetragen und in Druck gegeben habe.17 Die Selbstkritik freilich entspricht zugleich einem rhetorischen Topos; nahe im Wortlaut kommt Melanchthon dabei Rudolph Agricola.18 Agricola hat einst Melanchthon die Augen geöffnet, wie er 1542/1541 schreibt, unmittelbar bevor er auf seine eigene Rhetorica zu sprechen kommt:19 Eo ipso tempore [1515] primum editi sunt libri dialectici tres Rodolphi Agricolae, quos mihi recens excusos Oecolampadius […] donavit. Horum lectione non erudiebar tantum, sed etiam excitabar, ut in orationibus Ciceronis et Demosthenis argumentorum formas diligentius considerarem ac distinguerem.

|| 15 MBW T 78,2–4. 16 MBW T 161,2–7.: „Qualescunque sunt hae praeceptiunculae rhetoricae quas dictavimus, non scripsimus, opto, ut lectori prosint. Nam quod ad me attinet, malebam perisse hoc mihi laboris quam vulgari multis quod exciderat tantum tumultuaria opera docenti, si per amicos, ut scis, licuisset. Porro magna ex parte res rhetorica purius emendaciusque tractata est quam in prioribus meis libellis.“ 17 Vgl. unten S. 13. 18 Vgl. e. g. Rudolph Agricola, De inventione dialectica libri tres. Drei Bücher über die Inventio dialectica, Hg. und Übers. Lothar Mundt. Frühe Neuzeit 11 (Tübingen: Max Niemeyer, 1992), 2,2-5: Scis tu quidem eos partim paranti iter, partim in itinere, excidisse mihi verius, quam scriptos esse. 19 MBW T 2780,24–29. Anders Wilhelm Kühlmann, „Der Glanz der Frühe. Melanchthons Erinnerung an seine Heidelberger Studienzeit und Rudolph Agricola.“ In Der frühe Melanchthon und der Humanismus, Hg. Franz Fuchs (Wiesbaden: Harrassowitz, 2011), 39: „Was Melanchthon von Agricola […] wußte, erfuhr er aus dem Munde Reuchlins, von dem Rechtsprofessor Johannes Wacker aus Sinsheim, genannt Vigilius, vor allem aber von Pallas Spangel […], bei dem Melanchthon wohnte. Wacker und Spangel hatten Agricola noch erlebt, Melanchthon stand damit in der Kontinuität einer Erinnerung, von der schon Celtis zehrte.“ Melanchthon erinnert sich in der Rede auf Agricola aus dem Jahr 1539 des Gedenkens alter Männer in Heidelberg an Agricola. (CR 11, 438–446.)

12 | De Rhetorica Libri Tres

2 Zur Entwicklung der Drei Bücher über die Rhetorik 2.1

Hinweise auf eine Wittenberger Bearbeitung

Melanchthon gibt im ersten genus seiner Rhetorica, dem genus demonstrativum, in dessen erstem Teil, dem genus didacticum, die Anweisung, wie sehr geordnet eine Darstellung sein müsse:20 Duo huius generis officia sunt, alterum ut per locos suos in promptu habeat statim, quicquid de unaquaque re dici potest; alterum ut ordine, qui maxime insinuet causam audientis animo, locos dispenset. Hoc alii μεθοδικόν, alii ἀποδεικτικόν, alii διδακτικόν, ἐπιστημονικόν alii vocant.

Im Gegensatz dazu wird in der Sekundärliteratur seine erste Rhetorica als Verwirrspiel beurteilt:21 Hinsichtlich der Gesamtdisposition tritt eine gewisse Strukturierungsschwäche zutage. So kommt Karl Bullemer auch zu folgendem knappen Urteil: „Die 1. Fassung zeigt eine ungleichmäßige Behandlung der Gegenstände, oft weitschweifige Darstellung, seltener auszugartige Kürze, namentlich auch innerhalb des von Melanchthon angenommenen und stets festgehaltenen genus didacticum einen grösseren Abschnitt über das genus enarratorium, d. h. die Kunst des Auslegens, also über einen nach antiken Begriffen mit der Rhetorik gar nicht zusammenhängenden Stoff, und eine besonders reichliche Besprechung dialektischer Gesichtspunkte. Diese erklärt sich wohl daraus, dass Melanchthons Compendiaria dialectices ratio erst im Jahre 1520 erschienen ist, und dass deshalb der Verfasser über gar manche Frage nicht auf ein dialektisches Lehrbuch verweisen konnte.“

Dass die Dialectica noch nicht erschienen sei, ist als Begründung für die Überladenheit verfehlte Notauskunft. Zu bestreiten ist die Unausgewogenheit nicht, aber zu erklären und damit ein anderes Verständnis zu eröffnen:22 Und so sind, aus Tübinger Manuskripten erwachsen, seine Rhetorik – Januar 1519 – und seine Dialektik – März 1520 – entstanden. Beide, die Dialektik noch mehr als die für den Druck erweiterte Rhetorik, tragen die Spuren ihrer Entstehung in dem lebendigen Stil persönlicher Anrede an sich und lassen jene pädagogische Kunst der Vereinfachung erkennen, die Melanchthon von Anfang an, wie er sagt, von Natur oder durch ein besonderes Schicksal mitgegeben worden war.

|| 20 De genere demonstrativo. De prima parte generis demonstrativi. S. B 13. („B“ für eine Seitenangabe bezieht sich auf die Paginierung des Basler Drucks der Rhetorik von 1519, wie sie der Edition am Rand beigegeben ist.) 21 Joachim Knape, Philipp Melanchthons ‚Rhetorik‘, Rhetorik-Forschungen 6 (Tübingen: Max Niemeyer, 1993), 25. Das Zitat folgt Karl Bullemer, Quellenkritische Untersuchungen zum I. Buche der Rhetorik Melanchthons (Würzburg: Becker’s Universitäts-Buchdruckerei, 1902), 13. 22 Wilhelm Maurer, Der junge Melanchthon zwischen Humanismus und Reformation, Bd. 1, Der Humanist (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1967), 43f.

Editorischer Bericht | 13

Melanchthon verweist in der nachträglich eingefügten Vorrede von 1542 zu seinen 1541 erschienenen lateinischen gesammelten Werken auf die Entstehung der Drucke und Manuskripte seiner ersten Rhetorica von 1519 und Dialectica von 1520.23 Melanchthon führt aus, er sei einst von „Kommilitonen“ bedrängt worden, das zur Rhetorik und Dialektik zu publizieren, was er in vertrautem Kreis, das heißt also: nicht als Konventor der Burse, vorgetragen habe.24 Bislang ist keine systematische und methodische Untersuchung zur Integrität der Rhetorica von 1519 bekannt, wiewohl inhaltliche und formale Kriterien einer Schichtung des Textes in einen Grundtext und seine Bearbeitung durch den Autor auf der Hand liegen. Ein leichtes Verwundern allerdings ist zuweilen zu lesen, am deutlichsten außer bei Wilhelm Maurer bei Carl Joachim Classen:25 Die Rhetorica libri tres, im Januar 1519 dem Verleger übergeben und im März gedruckt erschienen, mögen in ihren Grundzügen auf Melanchthons Lehrtätigkeit in Tübingen zurückgehen, wie er selbst später andeutet; sie sind jedoch unzweifelhaft von dem Geist geprägt, der uns in der Wittenberger Antrittsvorlesung entgegentritt, in Tübingen dagegen nicht spürbar ist […] Wichtig erscheint mir zunächst, dass Melanchthon nicht nur auf die Vorlesung anspielt, die er als Professor für Griechisch über den Titusbrief gehalten hat, sondern dass er dem Leser nun

|| 23 MBW T 2780,31–36. Die Vorrede ist „den noch nicht verkauften Exemplaren nachträglich vorangestellt“ worden. (MBW T 10 S. 451.) Den Nachweisen zur Stelle auf S. 453 zufolge könnten mit der Rhetorik außer den De rhetorica libri tres von 1519 ebenso die Institutiones Rhetoricae von 1521 gemeint sein. Der Zusammenhang und Wortlaut lassen das als unzutreffend erscheinen. Maurer, Der junge Melanchthon, 1, 187 schreibt hingegen zurecht über die Rhetorik von 1519: „Dieses erste wissenschaftliche Werk des jungen Gelehrten […] faßt den Ertrag seiner Tübinger Konventorentätigkeit zusammen. Auf Drängen seiner ehemaligen Schüler hat er das Werk verfaßt; es ist also ebenso wie die erst im Frühjahr 1520 herausgekommene Dialektik in einer Tübinger Urfassung schon nach Wittenberg mitgenommen worden.“ 24 MBW T 2780,31–36: „Cumque seu natura seu fato aliquo ad hanc scholasticam militiam traherer et docere prius alios coepissem, quam ipse didicissem, impulsus sum a commilitonibus, ut ea, quae in familiaribus colloquiis disserentem audierant, ederem. Ita nati sunt libelli dialectici et rhetorici casu magis et quodam iuvenili studio quam re satis cogitata.“ 25 Carl Joachim Classen, Die Bedeutung der Rhetorik für Melanchthons Interpretation profaner und biblischer Texte. Nachrichten der Akademie der Wissenschaften zu Göttingen. Philologischhistorische Klasse 1998 (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1998), 240: „Hier [im Vorwort zur Terenzausgabe von 1516 und der Rede von 1517] spricht ein rein humanistisch gebildeter, allein an der heidnischen Antike und ihren Maßstäben sich orientierender junger Gelehrter in der Tradition jener Italiener, die seit Pier Paulo Vergerio, also seit Beginn des fünfzehnten Jahrhunderts, im Anschluß an Cicero und Quintilian ihre Grundsätze für die Erziehung und Ausbildung der Jugend aufstellen.“ (S. 237.) – In schwer zu schlichtendem Widerspruch dazu schreibt derselbe Autor: „Zugleich zeigt sich hier [in De Rhetorica libri tres], wie auch in der Wittenberger Antrittsvorlesung, daß Melanchthon seine theologischen Anliegen, seine Überzeugung, daß die Bibel und deren Auslegung neben die Interpretation paganer Texte zu rücken sei, nach Wittenberg mitbringt, und nicht erst dort unter dem Einfluß Luthers entwickelt.“ Carl Joachim Classen, „Neue Elemente in einer alten Disziplin. Zu Melanchthons De Rhetorica libri tres 2001.“ In Antike Rhetorik im Zeitalter des Humanismus, Hg. Classen. Beiträge zur Altertumskunde 182 (München: K. G. Saur, 2003), 284.

14 | De Rhetorica Libri Tres

das aus ihr empfiehlt, was er seinen Hörern geraten hatte, nämlich die Loci communes, die Paulus dort knapp formuliert, mit eigenen Überlegungen, Argumenten, Begründungen und Exempla wiederzugeben.

Für eine Schichtung in eine Vorlesungsniederschrift und eine Bearbeitung für den Druck wollen allemal formale Gründe wie Textanschlüsse und unterbrochene Gliederungen sicherer sein als inhaltliche.26 Freilich drängen sich auch starke inhaltliche Gründe auf.27

2.1.1

Inhaltliche Hinweise

Melanchthon blickt S. B 30 in der Rhetorica auf seinen Druck des Titusbriefs zurück, den er für die Wittenberger Vorlesung im Oktober 1518 herausgegeben hat, er erwähnt S. B 30 die im November 1517 in Löwen und im Januar 1518 in Basel erschienene Schrift von Erasmus: In Epistolam Pauli ad Romanos Paraphrasis, quae commentarii vice possit esse, und S. B 62 eine Rede des Erasmus zum Lob der Medizin, die im Mai 1518 in Köln und im September 1518 in Basel gedruckt worden ist. Der Rhetorikdruck von 1519 verfolgt mehrere Absichten: Die Kultivierung der Sprache und Ausdrucksfähigkeit des Lesers und damit sein sachgemäßes Verständnis des Stoffes in den höheren Fakultäten; weiter die Heranbildung für den Dienst im Gemeinwesen und für die Aufgabe öffentlicher Rede, wobei Melanchthon an seinen Großonkel Johannes Reuchlin als Vorbild gedacht haben mag; weiter die Befähigung, aufgrund der in der Rhetorica vermittelten Übung bei der Konzeption von Darlegungen nunmehr überlieferte Texte aus ihrer Komposition heraus zu verstehen. Die Ausrichtung der Rhetorica auf diese Aufgaben ist in sich vermittelt. Das vorzüglichste Paradigma allerdings für das Verständnis divergierender Aussagen in überlieferten Texten ist S. B 106–107, die Gnadenlehre im Sinne von Augustinus und Luther. Hervorgehoben sind dabei der Brief an die Galater und der Römerbrief des Paulus. Zur Erklärung der Paulusbriefe entsprechend der Auffassung Luthers von Schuld und Befreiung gibt es 1518 noch keine Drucke der Exegese, wie Luther sie in Vorlesungen entfaltet hat. Melanchthon muss die Manuskripte der Vorlesungen Luthers über eine mündliche Verständigung hinaus gelesen haben. Das war erst in

|| 26 Vgl. unten den Anhang, S. 177–191. 27 Classen nennt unter anderem als Wittenberger Zufügungen „die Einführung eines genus didacticum“, die Erwähnung von Gregor von Nazianz, Agricola, Poliziano etc. Vorwiegend die von Classen erwähnten Autoren Erasmus sowie Luther und die antischolastische Polemik dürften in Wittenberg hinzugefügt worden sein. Um Sicherheit zu gewinnen, ist eine methodische Untersuchung nötig.

Editorischer Bericht | 15

Wittenberg 1518 möglich.28 Entsprechende Passagen können also nicht in einem Manuskript aus Tübingen gestanden haben. Hinweise an den „Leser“ können nicht aus einem Vorlesungsmanuskript übernommen worden sein; sie gehören nicht in einen Vortrag, sondern in ein Buch, ebenso die häufige Nennung von „iuvenes“ und ihrer Heranbildung in dritter Person, die Ankündigung weiterer Buchprojekte oder die Unterteilung der Rhetorica in „Drei Bücher“. Ein betontes „Ego vero scribo“, „ego vero functurus officio meo“, „Ego mihi videor meo functus officio“, „Mihi videtur“ oder die Verwendung der zweiten Person (was als „man“ zu übersetzen wäre) ist weniger „lebendiger Stil persönlicher Anrede“ als literarischer Stil der Zeit: „Quod si omnia, ut in buccam venerint, expuas, confusanea illa et inefficax oratio mole ruet sua.“29 Kurz, was in Stil und Inhalt der Widmungsvorrede entspricht und sich dabei von der zu erschließenden Tübinger Unterweisung für den privaten Kreis aus dem Jahr 1517 unterscheidet, hat Melanchthon in Wittenberg für den Druck dem Vorlesungsmanuskript hinzugefügt.

2.1.2

Formale Hinweise

Im Druck von 1519 hat die Rhetorica drei Bücher, die „Inventio“, „Dispositio“ und „Elocutio“. Die „Inventio“ beginnt mit dem „Genus demonstrativum“, dem das „Genus deliberativum“ und das „Genus iudiciale“ folgen. Das „Genus demonstrativum“ teilt sich in zwei Hauptteile, deren zweiter Teil das „Genus laudatorium“ ist. Dieses genus wird dann weiter unterteilt in das Lob von Personen, von Sachen und von Sachen, die als Personen angesprochen werden. Den vor dem „Genus laudatorium“ liegenden Teil im „Genus demonstrativum“ nennt die Überschrift S. B 13 „Pars prima“. Von einem zweiten Teil ist nirgends die Rede. In Rückblicken innerhalb der Rhetorica spricht Melanchthon manchmal vom „Genus demonstrativum“, meist vom „Genus didacticum“ und gelegentlich vom „Genus dialecticum“. Es ist eine Analyse erforderlich, den Aufbau zu durchschauen. 1. Melanchthon pflegt in der Rhetorica die zu behandelnden Teile und Themen vollständig anzukündigen. Im Vorgriff auf die Gliederung des ersten Teils, des genus demonstrativum, wird S. B 12 nur ein genus didacticum und ein genus laudatorium genannt. Zwischen diesen Teilen erfolgt aber noch eine weitere Darlegung zur Hermeneutik, bevor das genus laudatorium beginnt; dieses hermeneutische Kapitel

|| 28 Ernst Bizer, Theologie der Verheißung (Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1963), erwägt immer wieder eine Benutzung der Vorlesungsnotizen Luthers durch Melanchthon, besonders S. 171. Das ist viel deutlicher als bei Bizer zu betonen. Vgl. inzwischen Rolf Schäfer, „Der paulinische Ursprung von Melanchthons Loci“, ZThK 114 (2017), 34. 29 S. 51,7–8. Der Satz enthält zwei Zitate. Anders oben S. 12, Anm. 22.

16 | De Rhetorica Libri Tres

beginnt auf S. B 29 unter dem Titel De enarratio genere; danach folgt von S. B 44 an ein zweiter Teil – allerdings ohne Titelüberschrift – zum genus didacticum; sein Thema wäre mit De thematibus compositis anzugeben. Unmittelbar davor, also nach der Hermeneutik, wird S. B 41 mit „Quando vero argumentum velut interpollavimus“ eine Repetition eines ersten Teils des genus didacticum eingeleitet. Dann erst folgt mit der Behandlung des thema complexum eine Fortführung des genus didacticum. Die Ausführung des thema complexum, wie Schlüsse in zusammengesetzten Propositionen zu bilden seien, steht knapp abgehandelt schon unter dem Titel „Comparatio specierum“ S. B 24–25 in dem früheren, quasi ersten Teil des „Ersten Teils“, der nun rückblickend als „Thema simplex“ bezeichnet wird, als ob dies sein Titel wäre. Dieser gewissermaßen erste Teil aber schließt S. B 14 mit den Worten: „Porro haec est dialecticae tota fabrica“. Also ist alles Zufügung, was diesem Satz bis zur Überschrift De genere demonstrativo laudis aut vituperii, also dem explizit gar nicht so genannten „Zweiten Teil“ des genus demonstrativum S. B 47 folgt. Weiter fällt ins Auge: Der Überschrift De prima parte generis demonstrativi auf S. B 13 entspricht keine secunda pars, dem thema complexum kein thema simplex in den Überschriften. Die Lösung, im thema complexum die secunda pars zu finden, verbietet sich, denn S. B 12 schreibt Melanchthon, indem er seine Vorlage etwas erweitert: Versatur enim genus demonstrativum primum in docendo, deinde in laude et vituperio […] Duplex igitur est genus demonstrativum, vel quod docentibus accommodatum est, vel quod ad laudandum et vituperandum pertinet. De laudatorio quidem postea; de eo, quod in docendo consistit, prius agemus, nam et multiplex est et recta discentibus apprime necessarium, ad haec fere ignoratum vulgo.

2. S. B 15 sorgt ein Vorblick auf die Themen des genus didacticum für Verwirrung: Die Zwischenüberschriften lauten teilweise anders und die Reihenfolge der ausgeführten Themen ist ebenso etwas anders als in der Vorschau. Rückblicke innerhalb der Rhetorica folgen teilweise der Vorschau, teilweise sind sie kürzer. Nimmt man die knapperen Rückblicke zum Leitfaden, lassen sich die Wittenberger Zufügungen abheben und Umrisse der Tübinger Fassung erkennen. Nachdem alle Doppelungen und Gedankenunterbrechungen gekennzeichnet sind, zeigt sich ein klarer Aufbau: Die drei Redegattungen, erstens das genus demonstrativum mit seinen beiden Untergattungen genus didacticum und genus laudatorium, zweitens das genus deliberativum und drittens das genus iudiciale werden nacheinander abgehandelt. Die Gattung der Unterweisung ist Kanon für alle folgenden Gattungen, deren Eigenarten nun hervorzuheben sind.

Editorischer Bericht | 17

2.2

Hinweise auf die Hauptthemen der Wittenberger Bearbeitung

Wie ist der oben zitierte Satz aus der Vorrede zur Dialectica von 1520 zu verstehen, worin Melanchthon die unübersichtliche Anlage seiner Rhetorica bedauert?30 Melanchthon will erklären, warum er der Rhetorica von 1519, obwohl sie von Dialektik erfüllt sei, eine eigene Dialectica folgen lässt. Drei Verben im Perfekt stehen hintereinander: „Rhetoricas quasdam institutiones effudimus verius quam scripsimus […], perpauca de dialecticae orationis sive ordine sive compositione adiunximus.“ Die einfachste Erklärung ist, dass er bei der überstürzten Herausgabe seiner Rhetorica einige Zufügungen zur Anordnung und zum Aufbau einer logisch geführten Rede angefügt hat. Ein um Dialektik erweitertes rhetorisches Verständnis des Aristoteles kündigt sich in der Wittenberger Rede an, die im August 1518 gehalten und im Oktober sicherlich überarbeitet und dann gedruckt worden ist. Die explizite Unterscheidung von Urteil, respective Definition, und Schluss, respective Folgerung, findet sich in der Rede Sermo habitus apud iuventutem Academiae VVittembergensis de corrigendis adolescentiae studiis:31 Primum dialectica […] methodus quaedam est omnium quaestionum compendiaria, διοικητική τε καὶ διακριτική: qua constat ordo et iudicium cuiusque rei tractandae, ut in quoque videamus, quid, quantum, quale, cur, quomodo, si simplex sit; sin complexum, verum ne an falsum.

1517, in der Tübinger Rede De artibus liberalibus las man es anders:32 Habet grammatica ut docte loquaris, haec [sc. dialectica] ut vere, ut discriminatim, ut certum, ut solidum, quod enthymemata, syllogismi, theses, finitio, partitio commodum exhibent.

Es müssen also im Herbst 1518 Passagen zum dialektischen Verfahren hinzugekommen sein. Oben wurde schon auf die Unterscheidung von thema simplex und thema complexum verwiesen, auch auf die veränderte Reihenfolge bei der Aufstellung der Definition im nunmehrigen thema simplex, so dass sich die überschießende Passage mit den aristotelischen causae und mit den officia als Wittenberger Zufügung zu erkennen gibt.33

|| 30 Vgl. S. 11, Anm. 15 31 MSA 3, 35,4–9. 32 MSA 3, 21,27–29. Die Rede ist vermutlich 1518, wie das Kolophon sagt: „Mense Iulio“, bei Anshelm gedruckt worden, sie muss im Herbst 1517 vorgetragen worden sein. Vgl. dazu MSA 3, 18,35–36. 33 Weitere damit zusammenhängende Passagen, insbesondere zum status wird der Anhang unten nennen.

18 | De Rhetorica Libri Tres

Nun weist die Wittenberger Rede aber auch auf Melanchthons Tübinger Entdeckung zurück:34 Is [Franciscus Stadianus (Franz Kircher)] Analytica posteriora Suevicae iuventuti anno superiore praelecturus, a nobis Themistii libellos […] accepit. Addidi quaedam e Philopono transcripta […] Admonui insuper illic ab Aristotele rhetorica doceri.

Es kann also nicht anders sein, als dass Melanchthon schon in seiner Tübinger Rhetorik selbst Dialektik, sc. Logik, nach den – durch des Themistius Paraphrase vermittelten – Analytica posteriora von Aristoteles getrieben hat. Die Episode, die er in Wittenberg erzählt, lässt sich auf das Spätjahr 1517 datieren: Mit einem Brief an Reuchlin vom Januar 1518 gibt Melanchthon ihm den geliehenen Band von Philoponos zurück.35 In der Rede vom Herbst 1517 wird unter dem Titel „Dialektik“ das behandelt, was dem ersten Teil der Rhetorica zugehört, die inventio. Die Ausführung ist in der Sache freilich Rudolph Agricola, De inventione dialectica 1515 geschuldet. Damit will es kaum angehen, bei der offenkundig unabweisbaren Unterscheidung von Tübinger und Wittenberger Anteilen in der Rhetorica von 1519 alles, was auf Dialektik bezogen ist, wie es die Vorrede zur Dialectica von 1520 nahelegen könnte,36 der Wittenberger Ausarbeitung zuzuschlagen. Weiter ist die Grundschicht der Rhetorica von 1519 nach der Themistiuslektüre im Herbst oder Winter 1517 auf das erste Halbjahr 1518 zu datieren. Und dann wird deutlich, dass sämtliche Beteuerungen, die aufgrund der Dialektik durchsichtig gebaute Rede dürfe nicht dürr sein, dem Wittenberger Anteil zuzuschlagen sind. Davon ist in der Widmungsvorrede zur Dialectica von 1520 nicht zu sprechen, denn dass in der Rhetorica Anweisungen zur Amplificatio und den Loci communes zu finden sind, muss nicht betont werden. Dass es zunächst zu wenige rhetorische Elemente waren, liegt an der Konzeption nach Agricola und am Einfluss des Aristoteles auf die inventio aufgrund des durch die Themistiuslektüre erschlossenen Organon. Die Bearbeitungsschicht von Wittenberg lässt sich nach sieben Themen ordnen:

2.2.1

Grammatik

Zahlreiche Zufügungen, insbesondere auch Hinweise auf Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum commentarii duo von 1512, gelten der Förderung der Belesenheit und der daraus fließenden Vervollkommnung des eigenen Ausdrucks. Viele der sprachlichen Beispiele sind eindeutig Wittenberger Zufügungen.

|| 34 Melanchthon, MSA 3, 36,5–10. 35 MBW T 15. 36 Vgl. oben S. 11.

Editorischer Bericht | 19

2.2.2

Dialektik

Das gesamte Kapitel De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus (S. B 44–47) bildet einen in sich geschlossenen Zusammenhang und ist als Zufügung eindeutig zu erkennen. Die Ausführungen bringen gegenüber der Comparatio specierum keine inhaltlichen Weiterungen, sondern schärfen die Terminologie. Das einleitende Kapitel (S. B 110–113) im Liber secundus. De dispositione erläutert den Syllogismus als Gliederungsmöglichkeit für die confirmatio. Melanchthon folgt Aristoteles schulmäßiger, als Agricola ausführt, indem Melanchthon das von Agricola gegebene Beispiel einer syllogistischen dispositio aus dessen Verständnis des Aufbaus von Pro Milone in aristotelischer Fachsprache neu formuliert. Obwohl das genus deliberativum mit den aufgeführten Beispielen abgeschlossen sein sollte, folgt S. B 87–93 mit „veluti postliminio“ eine weitere Ausführung zum Aufbau der Beratungsrede und wie er aufgrund des Syllogismus zu gestalten wäre, ein Thema, das wohl eher in die dispositio gehörte. Zudem finden sich zahlreiche Zufügungen zum Thema der Logik oder Dialektik, auch Verknüpfungen zu den Zufügungen und ihren Themen.

2.2.3

Rhetorik

Die Wiederholung des Aufbaus einer Rede nach dem Ende des genus didacticum ist S. B 41 ein regelrechter Exkurs, der mit „obiter“ eingeleitet wird. Wieder mit „obiter“ eingeleitet ist S. B 65 eine Wiederholung des Redeaufbaus im genus demonstrativum; nach der peroratio, die zusammenfasst und die Affekte weckt, steht S. B 68, erneut mit „obiter“ eingeleitet, ein zweiter und breiter Exkurs über die Möglichkeiten, eine Rede insgesamt und nicht nur ihre peroratio rhetorisch mit Affekten, den Umständen und den loci communes zu erweitern.

2.2.4

Hermeneutik

Unter der Überschrift De enarratorio genere findet sich eine differenzierte Anleitung zur Auslegung überlieferter Schriften. In einem Anhang zur S. B 75 begonnenen Einfügung mit der Überschrift De statu werden S. B 76–77 Regeln genannt, wie bei maßgeblichen Texten wie Gesetzen und Urteilen mit widersprüchlichen Aussagen umzugehen sei. Das Beispiel nun ist kein juridisches im weltlichen Sinn, sondern die Gnadenlehre; die sich dazu widersprechenden Sätze entnimmt Melanchthon der Heiligen Schrift und Augustin. Das hermeneutische Kapitel bereitet eine völlig neue Art der Auslegung vor, die sich aufgrund der rhetorischen Gliederung von Schriften auf den scopus bezieht. Damit wird die Rhetorik nicht mehr nur in ihren Redefiguren für die Exegese frucht-

20 | De Rhetorica Libri Tres

bar, wie bei Augustin und noch bei Erasmus, sondern in ihrer Dialektik und Logik. Melanchthon hat die Methode der rhetorisch-syllogistischen Exegese von Agricola übernommen: Agricola legt in De inventione dialectica dar, wie Cicero in der Oratio pro Milone die dispositio aufgrund eines Syllogismus aufbaut. Was bei Agricola historisches Beispiel für die aktuale inventio und distributio ist, wird für Melanchthon zum Kanon der Exegese; das scheint ein kleiner Schritt, ein folgerichtiger, eröffnet er doch für die Auslegung überkommener Texte die Methode, von der Betrachtung von Einzelstellen abzugehen und den Text aus seiner Gesamtheit heraus zu verstehen. Melanchthon wird die rhetorische Gliederung, besonders in narratio, propositio und confirmatio, die Unterscheidung von Argument und Ausschmückung und die Auslegung nach der dialektisch-syllogistischen Methode von 1519 an auf den Römer- und Galaterbrief anwenden und damit zwei der Vorreden Luthers, die zum Römerbrief und Galaterbrief, in Das Neue Testament. Deutsch 1522 sowie die einleitende Vorrede zum ganzen Buch direkt oder indirekt gestalten.37

2.2.5

Zeitkritisches

Im genus deliberativum findet sich, nachdem es dargestellt und S. B 82–84 ein Beispiel gegeben worden ist, von S. B 84–87 ein Aliud exemplum, nämlich eine ausführliche Dispositionsskizze zu einer vom Türkenkrieg abratenden Rede, die sich schon durch jene Überschrift als Zusatz ausweist, vor allem aber durch den Inhalt, der nicht zuletzt durch Luthers Haltung bestimmt ist. Melanchthons Gesamtrevision folgt der 1519 gedruckten und 1531 in der Widmungsvorrede wiederholten Forderung, dass für die Regeln vorgelegte Beispiele aktuell sein sollten.

2.2.6

Juridisches

Die Darlegung zum genus deliberativum und zum genus iudiciale wird S. B 75 mit einer breiten und generellen Ausführung De statu eingeleitet, jede der Gattungen behandelt dann S. B 78 und S. B 94 noch einmal den status controversiae. Melanchthon folgt in der generellen Einleitung und in der Ausführung im genus iudiciale Georg von Trapezunt bis in die Wörtlichkeit hinein. Das genus iudiciale ist ganz im Ton zeitgenössischer Lehrbücher zum Recht, aber im Wortlaut nach Georg von Trapezunt gehalten, obwohl sich S. B 102 darin die Spur einer ganz anderen Argumentation findet, welche der Philosophie entnommen ist, indem sie mithilfe der Sitte und des Naturrechts Gründe für den Beweis vorschlägt.

|| 37 Hans-Georg Gadamer, Rhetorik und Hermeneutik, in Kleine Schriften IV. (Tübingen Mohr, 1977), 148–163 hebt Melanchthons Betonung des scopus hervor, ohne auf Agricola einzugehen.

Editorischer Bericht | 21

2.2.7

Theologisches

Es finden sich viele Hinweise auf die Bildungsmacht der Heiligen Schrift bei Erasmus, einige der entsprechenden Wendungen in der Rhetorica sind aus Tübingen. Jedoch die speziellen Hinweise auf die Lehre von Sünde und Gnade nach Augustinus und Luther sind in Wittenberg hinzugekommen. Neben dem hermeneutischen Kapitel De enarratorio genere ist von S. B 103 an mit De sacris concionibus in Wittenberg eine Predigtlehre als geschlossene Abhandlung eingefügt worden. Sie ist eigenständig und unterscheidet sich grundsätzlich von Johannes Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi 1503.

2.3

Reihenfolge der Themen bei den Zufügungen

In der Zufügung De enarratorio genere wird S. B 31 auf das thema simplex zurückverwiesen. Ist das darauf folgende Kapitel De complexis thematibus Zufügung, so kann das exegetische Kapitel, das die Unterteilung in thema simplex und thema complexum voraussetzt, nur später als das „thema simplex“ hinzugetreten sein, auch nicht vor einer weiteren Ausarbeitung der Dialektik mit dem „thema complexum“. Die Erwähnung der Auslegung des Titusbriefs in De enarratorio genere blickt noch auf ein humanistisch-sittliches Verständnis von Paulus zurück, während die weiteren Bemerkungen zum Apostel ganz den Wittenberger Geist atmen. In De statu, einer Wittenberger Zufügung, wirkt S. B 77 die Abhandlung über „sich widersprechende Gesetze“ deutlich wie ein Nachtrag, und das dazu gegebene Beispiel führt sich widersprechende Sätze aus der Heiligen Schrift über die freie Gnade contra die Verdienstlichkeit der Werke an. Die Reihenfolge der Zufügungen lässt sich wie folgt bestimmen: zuerst werden die logischen und rhetorischen Ergänzungen, dann die theologischen eingebracht, sodann oder zuvor die Rhetorik mit der amplificatio erweitert. Es ist gut vorstellbar, dass die beiden großen theologischen Einfügungen, die zur Auslegung und die zur Predigt, als jeweils in sich geschlossene Texte konzipiert sind.

3 Die Eigenart der ersten Wittenberger Rhetorik 3.1

Quellen

Die Schriften von Aristoteles zur Theorie der Verständigung in Wissenschaft und Handeln, in Analyse und Aktion, wie sie im Organon und der Rhetorica niedergelegt sind, aber auch in den Einleitungen seiner Schriften zu den Fachgebieten aus Natur und Ethik, geben ein reflektiert abgestuftes Regelwerk der Wahrscheinlichkeit und Sicherheit in Wahrheitsfindung und Vermittlung der Einsichten oder Vorschläge.

22 | De Rhetorica Libri Tres

Anders angelegt sind die Arbeiten zu Rhetorik und Topik von Cicero, dem Melanchthon den Ausgaben der Zeit folgend auch die Rhetorica ad Herennium zurechnet. Differenziert ausgeführte Grade von Wahrscheinlichkeit und Gewissheit der Argumentation werden vergeblich gesucht. Melanchthon folgt in seiner Rhetorica hierin grundsätzlich Cicero, sooft er sich auch auf Aristoteles berufen mag. Selbstredend, dass er sich auf Quintilian ausdrücklich bezieht. Kennzeichen seiner Rhetorica im Kontext der logischen Wissenschaft jener Zeit ist der betonte Rückgriff auf die Antike, vornehmlich auf Cicero und Aristoteles, sowie auf Zeitgenossen, die ein neues Paradigma der Kommunikation eröffnen, besonders auf Rudolph Agricola und Desiderius Erasmus von Rotterdam, weiter auf Georg von Trapezunt. Melanchthon folgt in seiner Rhetorica von 1519 den antiken und humanistischen Autoren aufgrund der Anleitung, die er von Agricola in De inventione dialectica empfangen hat. Vorbildliche Redner der Antike sind ihm vor allem Demosthenes und wiederum Cicero. Ein Name aus der Neuzeit fehlt: Johannes Reuchlin, von dem eine an Cicero und der Rhetorica ad Herennium geschulte und nach rhetorischen Gesichtspunkten aufgebaute Predigtlehre von 1503 vorliegt. Die Erwähnung von Platon deutet weniger auf systematisches Verstehen als auf eklektische Aufnahme, etwa wenn Melanchthon die im Sophistes entwickelten Grundprinzipien des Seins, ohne auf den Autor und die Quelle verwiesen zu haben, neben die zehn Kategorien des Aristoteles stellt und die eigentliche Entfaltung der Kategorien in Platons Parmenides schlicht übersieht (S. B 17). Dass er bei Platon besonders die Mythen lobt, welche Hegel expressis verbis „wissenschaftlich wertlos“ nennt,38 ist Restbestand seiner neuplatonisch bestimmten Begeisterung aus Tübinger Tagen. Einfach falsch ist die Berufung auf das Symposion für die Art und Weise, wie Melanchthon den Sprachgebrauch im Wort amor S. B 21 differenziert und Platon ἐνθουσιασμός unterschiebt. Offen bleiben mag, ob Melanchthon Marsilio Ficino herangezogen hat, auch wenn er sich mit dessen Commentarium in Platonis convivium de amore S. B 21 berührt. Dass er Themistius benutzt, welchen er in der Wittenberger Rede von 1518 als erschließend für Aristoteles genannt hat, liegt, wie gesagt, auf der Hand;39 mit Namen erwähnt wird er in der Rhetorica von 1519 allerdings nicht, außer unspezifisch als Beispiel für die Paraphrase im nachgetragenen Kapitel über die Auslegung. Zitatfunde dürften die sporadischen Erwähnungen von Alexander von Aphrodisias, Zeno von Kition und Maximus von Tyrus sein. Poliziano wird verehrend mehr als fruchtbringend genannt. Unter den von Melanchthon gegebenen Literaturhinweisen findet sich einigemal Boethius neben den reichen Hinweisen auf Aristoteles und Cicero. Als Beispiele für die Erläuterungen rhetorischer Topoi dienen am häu-

|| 38 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Phänomenologie des Geistes, Bd. 2, Gesammelte Werke, Hg. Wolfgang Bonsiepen und Reinhard Heede (Hamburg: Felix Meiner, 1980), 48,31. 39 Vgl. oben S. 18, Anm. 34.

Editorischer Bericht | 23

figsten die Reden von Cicero, auf Erasmus wird oft verwiesen, weiter einmal oder nur selten auf Livius, Plinius, Seneca, Lukian, Plutarch, öfters auf Demosthenes. Wenn er Dichter mit Namen zitiert, sind es vornehmlich Homer, einschließlich der Homerischen Hymnen, und Vergil, seltener, teils nur einmal, Hesiod, Sophokles, Theognis, Ovid, weiter die Schriftsteller Gellius, Apuleius, Aristides von Milet; hervorgehoben für Beispiele der Redeweise werden die Komödienschreiber Plautus und besonders Terenz. In besonderen Zusammenhängen der Hermeneutik und Homiletik werden die Kirchenväter Origenes, Chrysostomus, Hieronymus und Augustin, indirekt Gregor von Nazianz, von mittelalterlichen Theologen nur und nur einmal Tauler genannt,40 von neueren Autoren zu Rhetorik und Theologie nicht Reuchlin, auch nicht Martin Luther, außer dass beide in der Widmungsvorrede in einem Zusammenhang erwähnt werden, der nichts mit Rhetorik oder Theologie zu tun hat, sondern allgemein mit ihrem Eintreten gegen die herkömmliche Lehrweise und das überkommene Wissenschaftsverständnis. Auffällig sind die zahlreichen historischen Gestalten, auf die angespielt wird, und das Beispiel des Lebenslaufs von Karl den Großen, an dem im genus demonstrativum im Unterkapitel „De laude“ der Aufbau einer Rede gezeigt wird. Als Gegner nennt er nur einmal Petrus Tartaretus und Johannes Eck sowie Vincentius Bellovacensis, indirekt freilich immer wieder den Umgang der Scholastik mit der antiken Logik und Rhetorik. So deutlich es auch spürbar ist, dass Melanchthon die maßgeblichen antiken und neuzeitlichen, sowohl rhetorischen wie logischen, Quellenschriften selbst durchgearbeitet und adaptiert sowie einige der Dichter wie Homer und Ovid gründlich gelesen und sich angeeignet, zum Teil auch ediert hat wie Terenz und Lukian,41 so deutlich dürfte auch sein, dass viele Nennungen der Namen und Zitate wie Anspielungen, die zum Teil auch ohne Autorennamen erscheinen, aus Lehrbüchern und Kompendien der Logik sowie Sammlungen zur Rhetorik entnommen sind. Einige dieser Sammlungen nennt er selbst, die „Schemata“ und „Tropen“ von Petrus Mosellanus, vor allem von Erasmus die Adagia und immer wieder De duplici copia rerum ac verborum commentarii duo. Die Beispielsammlungen in den Kommentaren, wie sie Ciceros Werkausgaben der Zeit beigegeben waren, nennt er nicht, dürfte sie

|| 40 1516 und 1518 leitet Luther eine erst fragmentarische, dann vollständige Ausgabe einer Deutschen Theologia ein und bestimmt sie in der Vorrede von 1516 als ein Werk „nach der Art des erleuchten doctors Tauleri“. (WA 1, 153.) 41 Sönke Lorenz, „Buchdruck und Karriere: Der junge Melanchthon“, in Humanisten edieren […], Hg. Sabine Holtz […] Veröffentlichungen der Kommission für geschichtliche Landeskunde in BadenWürttemberg. Reihe B. Forschungen 196 (Stuttgart: W. Kohlhammer, 2014), 87–88: „Mittlerweile weiß man, dass die Terenzausgabe wohl nicht von Melanchthon stammt, erweist sie sich doch als wörtlicher Nachdruck der 1505 von Benedetto Riccardi […] herausgebrachten Ausgabe. Von Melanchthon stammt die gelehrte Vorrede.“

24 | De Rhetorica Libri Tres

aber, wie sich in seltsamen Zuschreibungen und auch im vom Original abweichenden Wortlaut zeigt, benutzt haben.

3.2 3.2.1

Charakter Elementarbuch

Die Rhetorica von 1519 ist ein Elementarlehrbuch. Sie gehört in die Vorschule der Wissenschaft wie Grammatik und Dialektik. Die zahlreichen Literaturhinweise sind nicht bloß Abwehr gegen den Verdacht der Unwissenheit und Harmlosigkeit, das auch,42 sondern kennzeichnen das Werk als Hinführung zu den Standardwerken der Rhetorik und Logik. Im Rückblick von 1542/1541 betont Melanchthon, seine Rhetorica sei das Werk mehr eines Lernenden als eines Gelehrten.43 Zweifellos macht sie einen eklektischen Eindruck. Forma kann einmal ontisch wie „Ansicht“ gebraucht sein (S. B 17), ein andermal ontologisch als „Eidos“ und „Idee“ (S. B 22) benannt, aber nicht deutlich gemeint sein. Die Seinsgattungen nach Platon werden, wie oben S. 22 erwähnt, neben die zehn Kategorien nach Aristoteles gestellt (S. B 17). Melanchthon erfindet ein „Genus didacticum“, auch „γένος διδακτικόν“, das unter dieser Bezeichnung in keiner antiken und neueren Rhetorik genannt ist, auch nicht wieder in Melanchthons Rhetorik von 1521 und von 1531. Er huldigt nicht nur seltenen Wörtern aus dem Griechischen wie „ἀφαμαρτοεπής“ (S. B 30) „ἄχορδος“ (S. B 36) und „κοροπλάσθος“ (S. B 44), sondern gebraucht unglücklich ein griechisches Wort, indem er unigenitus der Vulgata aus Genesis 22 mit dem Wort „τηλύγετος“ (S. B 33) wiedergibt, das sich in der griechischen Bibel nirgendwo findet.

3.2.2

Besonderheit des Aufbaus

Das vorzügliche Genus und leitende Exempel der Aristotelischen Rhetorik ist die Volksrede, die beratende Rede. In griechischen Reden der Überlieferung gibt es daneben die Prunkreden; eine halten zu dürfen galt als ehrenvoll. Die theoretische Darlegung der Möglichkeiten des Logos bei Platon und im Organon von Aristoteles sind von der Prunk- und Volksrede getrennte Untersuchungen zur Wahrheitsfähigkeit sprachlicher Erkenntnis und Vermittlung; sie zielen nicht auf Überzeugung der Meinungen, sondern auf zu erörternde Einsicht, welche die Natur, das Handeln und die Grundlegung des Seins erschließt. Die lateinische Rhetorik verschiebt das Leit-

|| 42 Vgl. S. 26 bei Anm. 46. 43 Vgl. S. 13 bei Anm. 24.

Editorischer Bericht | 25

genus zur Einübung der juridischen Rede. Auch in ihr ist wie bei der beratenden Volksrede das Ziel der Gewinn von Meinungen für eine Sache, nicht schlechthin Einsicht und Erkenntnis. Melanchthons Rhetorik wählt ein anderes Paradigma und Leitgenus. Es ist die Lehre, zunächst sprachlich unbeholfen als genus didacticum bezeichnet. Ausdrücklich genanntes Beispiel dafür ist eine Schrift Ciceros: De officiis (S. B 28). Das genus didacticum ist in seiner Argumentationsweise Vorbild für die weiteren genera, insbesondere das genus deliberativum und das genus iudiciale. Die Grundfragestellungen des genus didacticum: an sit, quid sit, causae, officia werden zu Leitfiguren im status für die später abgehandelten genera, wozu Melanchthon von Trapezunt die Fragen des status coniecturalis, finitivus, qualitatis übernimmt und ihm folgend auf die von Cicero formulierten Leitfragen bezieht. Damit erhält die Darstellung der Rhetorik eine innere systematische Einheit. Diese Einheit fordert einen Preis. Die Agora der Auseinandersetzung von Meinungen in Rat und Recht weicht der Gelehrtenstube, in der einsam die Vernunft Autorin und Richterin in eins ist. Dazu bedient sich Melanchthon der loci communes. Sie sind für ihn so unfehlbar, wie er meint, dass es die logischen Aristotelischen Loci seien. Denn die loci communes sind ihm nicht übliche Ausgangspunkte vom Faktischen und Gebräuchlichen, sie verweisen auch nicht nur auf das gemeinsame Wissen, sondern Melanchthon verknüpft sie mit den „ewigen Vernunftwahrheiten“, wenn er beispielsweise S. B 102 sagt: Nam cum illae [sc. formulae: lex naturae, bonum, mos] consensu hominum pari probentur, facile est per ipsas, quod contendis, efficere. Discuntur illae cum ex philosophis omnibus tum maxime Platonis Legibus ac Ciceronis Officiis valentque non parum ad pernoscendas eas poëtae.

Wie er von Agricola die Anleitung aufgreift, den Beweisgang der Rede, wo es sich ergibt, syllogistisch zu gliedern, und daraus eine Hermeneutik gründet, so bildet er aus der Anweisung von Erasmus, sich Vorräte geprägter Rede zu allen Lebenssituationen aus Gelesenem anzulegen, seine Methode der Lehre, die aus ewigen Wahrheiten durch Schlussfolgerungen zu unbestreitbaren Aussagen gelangt. Diese Überzeugung wird den Weg Melanchthons als Vermittler in den großen Streitigkeiten des Jahrhunderts bestimmen, sind Differenzen doch dialektisch zu beheben.44 Wie sehr mag er sich darin getäuscht haben. Wirksam geworden ist seine neue Rhetorikkonzeption zweifach: Mit ihren Mitteln hat er Luthers theologische Einsicht sprachlich formalisiert und in rezipierbare Lehre transformiert – oder ver-

|| 44 William P. Weaver verweist in einem Tübinger Vortrag vom Februar 2016, The Confessionalization of Rhetoric in Renaissance Germany: The Case of Melanchthon, durch die Beobachtung, mit welchen Schriften Melanchthons Rhetoriken zusammengebunden worden sind, auf ihren sich herausbildenden konfessionellen und apologetischen Gebrauch.

26 | De Rhetorica Libri Tres

fremdet;45 er schreibt seine Rhetorica, die in Tübingen Studenten ein neues Verständnis der Logik erschlossen hat, zu einer Programmschrift der Wittenberger Universitätsreform um. Damit wird er auf Jahrhunderte für das deutsche Bildungswesen wirksam werden.

3.2.3

Motiv der Bearbeitung

Melanchthons Revision seiner Rhetorik im Herbst 1518 verwirft wie Luther die scholastische Methode; beide sind in Worten nicht schärfer als Erasmus, doch begründen sie anders. Melanchthons Kritik der Scholastik lehnt nicht nur ihre sprachliche Dürre ab, sie ist philosophisch fundiert, die Abwehr Luthers theologisch. Nun muss Melanchthon in dieser Situation seine Argumente präzisieren, damit er der Universität, deren Reformprogramm seine Rhetorik dient, und dem Kurfürsten Ehre erweise, wie er Briefen an Spalatin im Herbst 1518 anvertraut:46 Conor prodesse bonis et scholam vestram utili argumento evehere, alioqui fumosum illud δοξοκομπάζειν semper de geniis meis odi […] In summa neque fides neque studium neque amor neque labos deerit, quin omnia Wittembergae mea, si qua aut modo possum aut olim per fata potero, conferam. Facessant de caetero quaecunque sunt querimoniae. Fortasse sunt homines quidam qui simplicitate mea abusi sic me traduxere populo, ut riderer.

Das erklärt, warum er immer wieder einfügt, er wolle nur den Ungebildeten (rudes) dienen, warum er immer wieder auf die Werke der Koryphäen des Fachs verweist. Stilistisch fällt in kleineren der Einfügungen ein Ton der sicheren Setzung auf, wie oben zu „Mihi videtur […]“ etc. bemerkt.47 Wenn Melanchthon in Wittenberg sein geistiges Vermögen und seine Mittel für die Auseinandersetzungen sammelt, findet sich darunter, was er aus Tübingen an erarbeitetem Wissen und schriftlichen Unterlagen mitgebracht hat. Vorsichtig formuliert Sönke Lorenz:48 || 45 So genau auch die Vorreden von 1522 zum Neuen Testament, zum Galater- und Römerbrief formal Melanchthons rhetorisch-dialektische Einsichten abdrucken, so entschieden widerspricht diesem Logos doch implizit Luthers eigene Vorrede zum Psalter von 1524, insbesondere die von 1528, und seine Auslegung von Psalm 90, 1534/35 (WA 40,3, 484–594). 46 MBW T 29,21–23 und 31,19–24, je in Fortsetzung der Erwähnung der Rhetorica. Passend zum Schlusssatz steht in der gedruckten Rhetorica S. 82,1: Scio haec dialeticis visum iri ridicula. 47 Vgl. S. 15, Anm. 29. 48 Sönke Lorenz, „Melanchthon als Konventor der Tübinger Realistenburse“, in Der frühe Melanchthon und der Humanismus, Hg. Franz Fuchs (Wiesbaden: Harrassowitz, 2011), 73–94. Der Essay von Lorenz bereichert über die Darstellung von Melanchthons Tübinger Zeit durch Maurer hinaus dadurch, dass er die Vorgaben für den Lehrvortrag der Konventoren vorstellt, nämlich den Kanon des Unterrichts in den logischen, naturphilosophischen und ethischen Hauptschriften von Aristoteles.

Editorischer Bericht | 27

Nun hat jedoch Melanchthons Tätigkeit im Rahmen seiner Funktion als Konventor der Tübinger Realistenburse keine direkt überlieferte Spur hinterlassen.

Eine indirekte Spur ist in Umrissen aus der Rhetorica von 1519 durch die Abhebung der Wittenberger Zusätze zu zeichnen.49

3.3

Wirkung

Classen hat den Vorbildcharakter und die Wirkung von Melanchthons Rhetorik im Hervorheben des „genus didacticum“ dargestellt.50 Er weist auf die grenz- und konfessionsüberschreitende Wirkung im 16. und 17. Jahrhundert hin und nennt ausführlich Beispiele von Rhetoriken von England bis Spanien, von Reformierten und Altgläubigen. Anzufügen wäre allenfalls, dass eine Rhetorik von Johannes Brenz, die nur als Handschrift überliefert ist,51 vor allem aber seine Kommentare zum Galaterbrief von 1546 und zum Römerbrief von 1538 respective 1564 davon zehren.52 Wie Brenz haben weitere humanistisch gebildete Exegeten des 16. Jahrhunderts Melanchthons Methode der rhetorischen Gliederung und der Beachtung des scopus und der propositio aufgegriffen, beispielsweise Bugenhagen, Bullinger und Calvin, auf seine, allerdings unauffällige, aber höchst kritische Weise Luther 1534/35 in der Auslegung des 90. Psalms.53 Die Wirkung der aus der Rhetorica gewonnenen exegetischen Einsicht auf einige der Bibelvorreden Luthers ist oben erwähnt.54 Ein allererster Verweis auf De rhetorica libri tres findet sich prominent bei Claudius Cantiuncula in der Einleitung gleich auf S. 3 zu seinem Buch Topica Claudii Cantiunculae Iurisconsulti in Basiliensi Academia Legum professoris (Basel: Andreas Cratander, 1520). Melanchthons De rhetorica libri tres sind ein epochales Werk.

|| 49 Viele Stellen mögen umstritten sein, bessere Kriterien von andern gefunden werden, im Grundsatz wird die gegebene Analyse verteidigbar bleiben. 50 Classen, Antike Rhetorik im Zeitalter des Humanismus, 284–309. 51 Christoph Hermann, „Eine Fragment gebliebene Rhetorik von Johannes Brenz“, BWKG 64 (1964), 79–103. 52 Johannes Brenz, Explicatio Epistolae Pauli ad Romanos, Johannes Brenz. Werke. Schriftauslegungen, Hg. Stefan Strohm (Tübingen: J.C.B. Mohr, 1986). Johannes Brenz, In epistolam, quam apostolus Paulus ad Romanos scripsit, Commentariorum libri tres (Frankfurt: Peter Braubach, 1564). Johannes Brenz, Explicatio Epistolae Pauli ad Galatas (Schwäbisch Hall: Peter Frenz, 1546/1547). 53 WA 40,3, 484–594. Aufgrund eines Beitrags im „Colloque Luther et la philosophie“ wird das dargelegt werden in Luther und die Philosophie. Ed. Hans-Christoph Askani und Michel Grandjean. Tübingen: Mohr Siebeck, 2018. 54 Vgl. S. 26, Anm. 45.

Literaturverzeichnis Ernst Bizer. Theologie der Verheißung. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1963. Karl Bullemer. Quellenkritische Untersuchungen zum I. Buche der Rhetorik Melanchthons. Würzburg: Becker’s Universitäts-Buchdruckerei 1902. Carl Joachim Classen. Die Bedeutung der Rhetorik für Melanchthons Interpretation profaner und biblischer Texte. Nachrichten der Akademie der Wissenschaften in Göttingen. I. Philologischhistorische Klasse. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1998. —. Neue Elemente in einer alten Disziplin. Zu Melanchthons De Rhetorica libri tres. In Classen, Antike Rhetorik im Zeitalter des Humanismus. Beiträge zur Altertumskunde Bd. 182. München: K. G. Saur 2003. Helmut Claus. Melanchthon-Bibliographie 1510–1560. Quellen und Forschungen zur Reformationsgeschichte. Bd. 87. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus 2014. Lawrence D. Green und James Jerome Murphy. Renaissance Rhetoric Short-title Catalogue 1460– 1700. 2. Aufl. Burlington, VT: Ashgate Publishing 2006. Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Phänomenologie des Geistes. Gesammelte Werke. Bd. 9. Hg. Wolfgang Bonsiepen und Reinhard Heede. Hamburg: Felix Meiner 1980. Christoph Hermann. „Eine Fragment gebliebene Rhetorik von Johannes Brenz“. BWKG 64 (1964), 79–103. Stuttgart: Offizin Scheufele 1964. Thomas Kaufmann. Der Anfang der Reformation. Studien zur Kontextualität der Theologie, Publizistik und Inszenierung Luthers und der reformatorischen Bewegung. Spätmittelalter, Humanismus, Reformation … 67. Tübingen: Mohr Siebeck 2012. Joachim Knape. Philipp Melanchthons ‚Rhetorik‘. Rhetorik-Forschungen 6. Tübingen: Max Niemeyer 1993. Wilhelm Kühlmann. „Der Glanz der Frühe. Melanchthons Erinnerung an seine Heidelberger Studienzeit und Rudolph Agricola.“ In Der frühe Melanchthon und der Humanismus, hg. v. Franz Fuchs, 35–50. Wiesbaden: Harrassowitz 2011. Johann Jacob Lang. Geschichte und Institutionen des katholischen und protestantischen Kirchenrechts. Tübingen: Osiander 1827. Heinrich Lausberg. Elemente der literarischen Rhetorik. 4. Aufl. München: Max Huber Verlag 1971. Sönke Lorenz. „Melanchthon als Konventor der Tübinger Realistenburse.“ In Der frühe Melanchthon und der Humanismus, hg. v. Franz Fuchs, 73–94. Wiesbaden: Harrassowitz 2011. —. „Buchdruck und Karriere: Der junge Melanchthon“, In Humanisten edieren…, hg. v. Sabine Holtz…, 77–96. Veröffentlichungen der Kommission für geschichtliche Landeskunde in BadenWürttemberg. Reihe B. Forschungen 196. Stuttgart: W. Kohlhammer 2014. Wilhelm Maurer. Der junge Melanchthon zwischen Humanismus und Reformation. Bd. 1. Der Humanist. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1967. —. Der junge Melanchthon zwischen Humanismus und Reformation. Bd. 2. Der Theologe. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1969. Philippo Ranieri. „Entscheidungsfindung und Begründungstechnik im Kameralverfahren“. In Zwischen Formstrenge und Billigkeit. Forschungen zum vormodernen Zivilprozeß, Hg. Peter Oestmann, 165–190. Köln etc.: Böhlau 2009. Rolf Schäfer. „Der paulinische Ursprung von Melanchthons Loci“. ZThk 114 (2017), 21–48. Willliam P. Weaver. The Confessionalization of Rhetoric in Renaissance Germany: The Case of Melanchthon. Tübingen: Manuskript 2016. Hans Günter Zekl, Hg. Aristoteles, Organon. Bd. 3/4. Hamburg: Felix Meiner 1998. Eckart Zundel. Clavis Quintiliana. Quintilians ‚Institutio oratoria‘ aufgeschlüsselt nach rhetorischen Begriffen. Darmstadt: Wissenschafltiche Buchgesellschaft 1989.

Quellenverzeichnis Copulata omnium tractatuum Petri Hispani etiam syncategorematum et parvorum logicalium cum textu secundum doctrinam divi Thomae Aquinatis iuxta processum magistrorum Coloniae in Bursa Montis regentium. Köln: Prope Lijskyrchen [Ulrich Zell] 1490. Rudolph Agricola. De ratione studii epistola. In Nonnulla opuscula. Antwerpen: Thierry Martens 1511. —. De inventione dialectica libri tres. Hg., Übers. Lothar Mundt. Tübingen 1992. —. De ratione studii epistola. Hg. Philipp Melanchthon. Wittenberg: Melchior Lotter d. J. 1520. Alexander von Aphrodisias. In Aristotelis Topicorum libros octo commentaria. Hg. Maximilian Wallies. Berlin: Georg Reimer 1891. Richard Bartolinus. Oratio ad Imp. Caes. Maximilianum Aug. ac potentis. Germaniarum Principes de expeditione contra Turcas suscipienda. Augsburg: Sigmund Grimm und Marx Wirsung 1518. Philippo Beroaldo [d. Ä.]. Commentarii in Asinum Aureum. Venedig: Simone Bevilacqua 1501. Johannes Brenz. Explicatio Epistolae Pauli ad Galatas. Schwäbisch Hall: Peter Frenz 1546/1547. —. In epistolam, quam apostolus Paulus ad Romanos scripsit, Commentariorum libri tres. Frankfurt/M: Peter Braubach 1564. —. Explicatio Epistolae Pauli ad Romanos. Hg. Stefan Strohm. Johannes Brenz. Werke. Schriftauslegungen. Teil 2. Tübingen: J.C.B. Mohr 1986. Claudius Cantiuncula, Hg. Topica. Basel: Andreas Cratander 1520. Wolfgang Capito. Ad Candidos Lectores. Basel: Johannes Froben Oktober 1518. John Colet. „Praefatio“. In Erasmus, Libellus de constructione octo partium orationis. London: R. Pynson 1513. Zitiert nach ASD I-4. Janus Damianus. Ad Leonem X. Pont. Max. de expeditione in Turcas Elegeia. Basel: Johannes Froben 1515. Hermann Diels. Die Fragmente der Vorsokratiker. 6. Aufl. Berlin: Weidemannsche Buchhandlung 1951. Johannes Eck, Hg. Aristotelis Stagyritae Dialectica…: cum quinque vocibus Porphyrii Phenicis Argyropilo traductore a Joanne Eckio Theologo facili explanatione declarata: adnotationibus compendiariis illustrata ac scholastico exercitio explicata… Augsburg: Johann Miller 1517. Johannes Eck. Defensio Ioan. Eckii contra amarulentas D. Andreae Bodenstein Carolstatini, Doctoris & Archidiaconi Vuittenbergensis invectiones. Augsburg: Sigmund Grimm und Marx Wirsung 1518. Desiderius Erasmus. Les Adages d’Érasme. Hg. Jean-Christophe Saladin (https://sites.univlyon2.fr/lesmondeshumanistes/wp-content/uploads/Adages.pdf). —. Moriae encomium. Erasmi Roterodami declamatio. Paris: Gilles de Gourmont 1511. —. De duplici copia verborum ac rerum commentarii duo. De ratione studii et instituendi pueros commentarii totidem. De puero Iesu concio scholastica. Et quaedam carmina ad eandem rem pertinentia. Paris: In aedibus Ascensianis 1512. —. Enarratio allegorica in primum psalmum. Basel: Matthias Schürer 1515. —. Institutio principis christiani. Löwen: Th. M. Alost 1515. Desiderius Erasmus, Hg. Novum instrumentum omne […]. Basel: Johannes Froben 1516. Zitiert werden die drei Vorreden Paraclesis, Methodus, Apologia nach dem Fasimile-Nachdruck hg. von Heinz Holezcek. Stuttgart-Bad Cannstatt 1986. Desiderius Erasmus. Bellum. Basel: Johannes Froben 1517. —. Declamationes duae. Altera exhortatoria ad matrimonium. Altera artis medicae laudes complectens. Subiecta his alia quoque eiusdem declamatiuncula. Köln: Nikolaus Caesar 1517.

30 | De Rhetorica Libri Tres

—.

In Epistolam Pauli ad Romanos Paraphrasis, quae commentarii vice possit esse. Löwen: Dirk Martens 1517. —. Querela pacis. Basel: Johannes Froben 1517. —. Sileni Alcibiadis […] Cum scholiis Ioannis Frobenii, pro Graecarum vocum & quorundam locorum apertiori intelligentia ad calcem adiectis. Basel: Johannes Froben 1517. Zitiert nach ASD I–2. —. Encomium matrimonii […] Encomium artis medicae […] declamatiuncula…. Basel: Johannes Froben 1518. —. In Epistolam Pauli ad Romanos Paraphrasis, quae commentarii vice possit esse. Basel: Johannes Froben 1518. —. Ratio seu methodus compendio perveniendi ad veram theologiam. Löwen: Theodor Martinus 1518. Zitiert nach Desiderius Erasmus Roterodamus. Ausgewählte Werke. Hg. Hajo Holborn. München 1933. —. De copia verborum et rerum libri duo. Cum epitome eundorum…. Complutum: Michael Eguia 1529. —. Institutio principis christiani… Löwen: Th. M. Alost 1515. Iulius exclusus ex coelis. In Erasmus von Rotterdam, Ausgewählte Schriften. Bd. 5. Hg., Übers. Gertraud Christian. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1968. —. De ratione studii. (De ratione studii ac legendi interpretandique auctores. Paris: Jean Granion 1511). Hg. Jean-Claude Margolin. In ASD I–2. —. Libellus de constructione octo partium orationis. Hg. M. Cytowska. In ASD I–4. —. Parabolarum sive similium liber. Hg. J.-C. Margolin. In ASD I–5. —. Querela pacis undique gentium eiectae profligataeque. Hg. O. Herding. In ASD IV–2. —. Moriae encomium. Hg. Clarence H. Miller. In ASD IV–3. —. De copia verborum ac rerum. (De duplici copia rerum ac verborum commentarii duo.) Hg. Betty I. Knott In ASD I–6. Marsilio Ficino. Commentarium in Platonis convivium de amore. Florenz: 1468. Georg von Trapezunt. Rhetoricorum libri quinque. [Paris, 1538]. Hg. Luc Deitz. Hildesheim: Olms 2006. Dionysius Halicarnassensis. Dionysii Halicarnasei Opuscula. Hg. Hermann Usener. Leipzig: Teubner 1899. Ulrich von Hutten. Ad Principes Germaniae, ut bellum Turcis invehant, exhortatoria. Augsburg: Sigmund Grimm und Marx Wirsung 1518. Maximus Tyros. Dissertationes. Hg. Michael B. Trapp. Stuttgart und Leipzig: Teubner 1994. Philipp Melanchthon, Hg. Comediae P. Terentii. Metro numerisque restitutae. Tübingen: Thomas Anshelm 1516. Philipp Melanchthon. Epistola Pauli ad Titum, qua compendio vere christiani hominis vitam ac mores format. Wittenberg: [Johannes Rhau-Grunenberg] 1518. —. Compendiaria dialectices ratio. Wittenberg: Melchor Lotter d. J. 1520. Philipp Melanchthon, Hg. M. T. Ciceronis Topica. Cum Commentariis Boe[thii]. Wittenberg: Melchior Lotter 1524. Philipp Melanchthon. Officia Ciceronis, cum scholiis Phil. Melan. Quae possint esse vice prolixi commentarii. Nam plerique loci, quos hactenus nemo attigit, hic enarrantur. Hagenau: Johann Setzer 1525. —. Texte aus der Anfangszeit Melanchthons. Hg. Ernst Bizer. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag 1966. —. Elementa rhetorices. Hg., übers. Volkhard Wels. Berlin: Weidler 2001. Petrus Mosellanus. Tabulae de schematibus et tropis. Köln: Johann Soter 1526. Franciscus Niger. Opusculum de scribendi epistolas ratione. Venedig: Hermann Liechtenstein 1488.

Quellenverzeichnis | 31

Franciscus Niger. Ars scribendarum epistolarum elegantissima. Nürnberg: Johann Meurl 1502. Angelo Poliziano. Sylvae. Bologna: Platone de’ Benedetti 1492. —. Opera omnia. Venedig: Aldus Romanus 1498. Porphyrius. Porphyrii Isagoge et in Aristotelis Categorias commentarium. Hg. Adolf Busse. Commentaria in Aristotelem Graeca. Bd. IV. Berlin: Georg Reimer 1891. Marcus Fabius Quintilianus. Ausbildung des Redners. Hg und übers. Helmut Rahn. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1972. Johannes Reuchlin. Liber congestorum de arte praedicandi. Pforzheim: Thomas Anshelm 1503. —. Scenica Progymnasmata. Hoc est Ludicra praeexercitamenta. Leipzig: Melchior Lotter [d. Ä.] 1503. —. De rudimentis hebraicis. Pforzheim: Thomas Anshelm 1506. —. … warhafftige entschuldigung gegen vnd wider ains getaufften iuden genant Pfefferkorn vormals getruckt vßgangen vnwarhaftigs schmachbüchlin Augenspiegel. Tübingen: Thomas Anshelm 1511. —. In septem psalmos poenitentiales hebraicos interpretatio de verbo ad verbum & super eisdem commentarioli sui ad discendum linguam hebraicam ex rudimentis. Tübingen: Thomas Anshelm 1512. —. Graeciae excellentium oratorum Aeschinis & Demosthenis orationes aduersariae. Hagenau: Thomas Anshelm 1522. Jacobus Sadoletus. Oratio de bello suscipiendo contra Turcas ad Ludovicum regem Galliarum. Rom: Jacobus Masochius 1509. Petrus Tartaretus. Expositio super tota Logica Aristotelis. Freiburg: Kilian Fischer 1494. Themistius. Libri Paraphraseos Themistii, Peripatetici acutissimi, In Posteriora Aristotelis. In Physica. In libros De anima. In commentarios De memoria et reminiscentia. De somno et vigilia. De divinatione per somnum. Interprete Hermolao Barbaro…. Venedig: Bartholomaeus de Zanis für Octavianus Scotus 1499. Laurentius Valla. In Latinam Novi Testamenti interpretationem ex collatione Graecorum exemplarium Adnotationes apprime utiles. Paris: Jean Petit I 1505. Vincentius [Bellovacensis]. Speculum doctrinale. Venedig: Hermann Liechtenstein 1494. Jakob Wimpfeling. Elegantiae maiores. Rhetorica eiusdem pueris utilissima. Straßburg: Johann Knobloch [d. Ä.] 1516.

PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHETORICA LIBRI TRES.

https://doi.org/10.1515/9783110561197-004

B pag. 1

1 〈Epistola nuncupatoria〉 Philippus Melanchthon Bernardo Mauro salutem. Foecunda fuit epistola tua, mi Bernarde, quae senas unica literas hactenus apud me tibi peperit. Illas vero, sive tuarum literarum elegantia emerebatur sive amicitia no5 stra, plurimi quidem fiet utrunque, hoc, quod ab amici officio absens non cecideris, illud, quod in literis adhuc tuis, hoc est bonis, quibus ante solebas, cum tecum agerem, versari videris. Quod cum re ipsa dignum est laude, tum pro usu studiorum tuorum difficile. Sic enim existimo magna ex parte ad impuras istas et indoctas literas animum 10 cogi tuum, quae solae hoc tempore dicuntur philosophicae. Vincit enim persuasio

4 peperit] peperit, haud multo, quantum video, infoelicior ἑπταήχῳ illa porticu in Helide, unde vox eadem septemplici sonitu redibat A 3 Wilhelm Maurer, Der junge Melanchthon zwischen Humanismus und Reformation, Bd. 1, Der Humanist (Göttingen 1967), 78: „Von den Tübinger Schülern Melanchthons lassen sich sicher nur nachweisen Bernhard Maurer und Kaspar Kurrer […] Beide Jünglinge, April bzw. März 1516 immatrikuliert, haben sich erst in Melanchthons letzten Jahren an ihn angeschlossen. Maurus ist schon im Sommer 1519 verstorben […] Der junge Maurus (Brackenheim) muß […] ganz in die pythagoräischneuplatonische Geistes- und Empfindungswelt eingetaucht gewesen sein, die Melanchthon von Reuchlin übernommen hatte.“ Maurus war die Plutarchübersetzung Melanchthons von 1517 gewidmet. (S. 57. Vgl. das Widmungsschreiben MBW T 1, 56–68.) 3–4 Zur Sprichwörtlichkeit des Bildes, nur in der Wittenberger Ausgabe enhalten, vgl. Erasmus, Parabolarum sive similium liber (Straßburg: Schürer 1514), B 3a: „Erat porticus in Olympia, quam septivocam vocant, quod pro una voce multas redderet. Ita locutulei quidam vel uno provocati verbo sermonem immensum ferunt.“ (In der Ausgabe Basel: Froben 1519, S. 33 ist „ferunt“ zu „referunt“ korrigiert.) Adagia 1,1,7: „Dodonaeum aes. Plutarchus in commentario Περὶ τῆς ἀδολεσχίας indicat in Olympia porticum quandam fuisse ratione mathematica ita compositam, ut pro una voce multas redderet, atque ob id ἑπτάφωνον appellatam. Cumque hac confert homines impendio loquaces, quos si verbulo tangas, continuo referunt tantum verborum, ut nullus omnino sit garriendi finis.“ Zum Wortlaut des Briefs vgl. Philippo Beroaldo [d. Ä.], Commentarii in [Apuleii] Asinum Aureum (Venedig: Simone Bevilacqua 1501), c 1a: „Fuit et in Helide porticus poecile, ut Pausanias tradit, quae a Plinio Heptaphonos appellatur, quoniam septies eadem vox in ea reddebatur.“ (Dazu Plinius maior, Naturalis historia 36, 99–100 und Pausanias, Graeciae descriptio 5,21.) 6 Melanchthon bekennt sich in seiner Wittenberger Antrittsvorlesung vom 28. 8. 1518 zum humanistischen Programm der „bonae litterae“. Sermo habitus apud iuventutem Academiae VVittembergensis de corrigendis adolescentiae studiis (Wittenberg: Johannes Grunenberg 1518): „[…] quo bonas litteras ac renascentes Musas quam maxime commendatas vobis universis velim.“ (MSA 3, 30,7–8.) – Vgl. S. 40,4, Anm.

B2

36 | De Rhetorica Libri Tres

B 3 hominum nostrorum, ut προγύμνασμα bonorum studiorum ‖ degenerem quandam et

dilutam philosophiam praescribant. Ibi si ingenio non voles abuti tuo et id, quicquid est, vel ocii vel temporis lucrifacere reliquis studiis tuis, necesse admodum erit, acri iudicio rem adeo insynceram temperes et astu quodam hanc “Lernam” adoriare. Nam, crede mihi, alia est literarum ratio, qua ingenium, qua mores, qua rerum 5 communium sensum erudias. Et paulum, quaeso, avoca animum a vulgi opinionibus

1 Zum Sprachgebrauch. Johannes Reuchlin, Scenica Progymnasmata. Hoc est Ludicra praeexercitamenta (Leipzig: Melchior Lotter [d. Ä.] 1503). Erasmus, De ratione studii ac legendi interpretandique auctores 1511: „Aliquando tanquam ad rhetorica praeludentes vnum aliquod membrorum seorsum tractent, cuiusmodi Progymnasmata scripsit Aphthonius.“ (ASD I-2, 131,1–4.) Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Puerilia studia quae appellant προγυμνάσματα, grammatica, dialectica, rhetorica eatenus discenda sunt, qua ad dicendum ac iudicandum instructus, fastigia studiorum non temere affectes.“ (MSA 3, 38,28–31.) – Zur Sache. Erasmus, De ratione studii 1511: „Principio duplex omnino videtur cognitio rerum ac verborum. Verborum prior, rerum potior. Sed nonnulli dum ἀνίπτοις, vt aiunt, ποσὶν ad res discendas festinant, sermonis curam negligunt, et male affectato compendio in maxima incidunt dispendia. Etenim cum res non nisi per vocum notas cognoscantur, qui sermonis vim non calleat, is passim in rerum quoque iudicio caecutiat, hallucinetur, deliret necesse est. Postremo videas nullos omnium magis vbique de voculis cauillari, quam eos qui iactitant sese verba negligere, rem ipsam spectare. Quapropter vtroque in genere statim optima et quidem ab optimis sunt discenda.“ (ASD I-2, 113,4–12.) Danach Melanchthon, De artibus liberalibus oratio a Philippo Melanchthone Tubingae habita [1517]. ([Hagenau]: Thomas Anshelm, Juli [1518]) (MSA 3, 20,27–32.) 4 Erasmus, Adagia 1,3,27: „Lerna malorum.“ 5–6 Trotz des polemischen Akzents gegen die Begriffsbildung in der Scholastik steht im Hintergrund die methodische Differenz von Rhetorik und Dialektik. Aristoteles, Ars rhetorica 1,1 zeigt den Unterschied und die Verwandtschaft des wissenschaftlichen und rhetorischen Erörterns und erklärt dann (1355a24–29): „ἔτι δὲ πρὸς ἐνίους οὐδ᾽ εἰ τὴν ἀκριβεστάτην ἔχοιμεν ἐπιστήμην, ῥᾴδιον ἀπ᾽ ἐκείνης πεῖσαι λέγοντας· διδασκαλίας γάρ ἐστιν ὁ κατὰ τὴν ἐπιστήμην λόγος, τοῦτο δὲ ἀδύνατον, ἀλλ᾽ ἀνάγκη διὰ τῶν κοινῶν ποιεῖσθαι τὰς πίστεις καὶ τοὺς λόγους, ὥσπερ καὶ ἐν τοῖς Τοπικοῖς ἐλέγομεν περὶ τῆς πρὸς τοὺς πολλοὺς ἐντεύξεως.“ Entsprechend erläutert Aristoteles in der herangezogenen Stelle aus der Topik den Unterschied zwischen dem Schlußverfahren in der Wissenschaft einerseits und andererseits in der Unterredung oder Auseinandersetzung. Aristoteles, Topica 1,1 (100a25–b23): „Ἔστι δὴ συλλογισμὸς λόγος ἐν ᾧ τεθέντων τινῶν ἕτερόν τι τῶν κειμένων ἐξ ἀνάγκης συμβαίνει διὰ τῶν κειμένων. ἀπόδειξις μὲν οὖν ἐστιν, ὅταν ἐξ ἀληθῶν καὶ πρώτων ὁ συλλογισμὸς ᾖ, ἢ ἐκ τοιούτων ἃ διά τινων πρώτων καὶ ἀληθῶν τῆς περὶ αὐτὰ γνώσεως τὴν ἀρχὴν εἴληφεν, διαλεκτικὸς δὲ συλλογισμὸς ὁ ἐξ ἐνδόξων συλλογιζόμενος. ἔστι δὲ ἀληθῆ μὲν καὶ πρῶτα τὰ μὴ δι’ ἑτέρων ἀλλὰ δι’ αὐτῶν ἔχοντα τὴν πίστιν […], ἔνδοξα δὲ τὰ δοκοῦντα πᾶσιν ἢ τοῖς πλείστοις ἢ τοῖς σοφοῖς, καὶ τούτοις ἢ πᾶσιν ἢ τοῖς πλείστοις ἢ τοῖς μάλιστα γνωρίμοις καὶ ἐνδόξοις.“ – Αἴσθησις κοινή, „sensus communis“, Gemeinsinn, bezeichnet bei Aristoteles die Einheit der Wahrnehmungen durch die einzelnen Sinne und nicht wie seit Cicero verbreitet das Gemeinsame der Überzeugungen oder die Überzeugung vom Gemeinsamen, also den Gemeinplatz der Rhetorik. Aristoteles, De anima 3,1 (425a27): „τῶν δὲ κοινῶν ἤδη ἔχομεν αἴσθησιν κοινήν.“ – Κοινά aus der Rhetorik des Aristoteles (1355a27, vgl. oben.) sind der Sache nach das, was Melanchthon hier als „rerum communium sensus“ aufruft; gewöhnlich schreibt er dafür „sensus communis“ und gebraucht den Terminus in der Weise von Cicero für den Gemeinsinn und Gemeinplatz, sc. „locus communis“, bei Aristoteles τόπος. (Vgl. S. 57,1–2, Anm.) – Melanchthon kann für „sensus communis“ auch „consensus hominum“ gebrauchen, vgl. S. 139,8.

Caput 1. 〈Epistola nuncupatoria〉 | 37

suoque literas “pede metire”, tum intelliges et impuras illas multis profecto modis noxias esse et his honestis vere illud ipsum τὸ καλόν sua et nativa facie percipi; quam fere res bonae aliae nube quadam tegunt et nescio in quam “ἄϊδος κυνέην” claudunt, solae literae sub lucem, sub bonorum oculos ἀκίβδηλον et non adultera5 tam, tantum non undique conspicuam exponunt. Dolet animo eas iacere literas, quibus devictis sacra omnia et prophana conspurcari coeperunt; quod ut intelligas, ab ipsis puericiae rudimentis coniecturam cape. Publicus quondam mos fuit percepta re grammatica rhetorum curae pueros commendare, quibus autoribus omni genere humanorum studiorum alebantur; sic 10 universa tractari solebant, ut eorum esset usus aliquis dicendo, iudicando; exercebatur iuventus pulcherrima ratione, cum propositis thematis declamaret; qui labor et animum et vires augebat; ibi suus literis honos constabat, ibi fructum literarum sentiebant scholae. Quid enim refert commemorare, quam multa, ‖ quam felicia B 4 monumenta ex illis usque scholis nostra aetas habeat? Rhetoribus successerunt, qui iuventutem dialecticis illis inconditis, ut modeste 15 dicam, imbuunt; quae sane probaturus eram, si aliquem ipsi usum eorum agnovis-

11 thematis] recte thematibus sed cf. p. 128,8 10 solebant] solebat C 14 scholis] scolis A 1 Erasmus, Adagia 1,6,89: „Tuo te pede metire. Ad eandem sententiam pertinet illud Horatianum: Metiri se quemque suo modulo ac pede verum est. [Horaz, Epistolae 1,7,98.] […] Monet adagium, ne quis se dilatet ultra conditionem suam neve seipsum ex assentatorum laudibus aut vulgi opinione aut fortunae favore, verum propriis ac veris dotibus animique virtutibus aestimet […]“ 2 Platon, Respublica 6,19 (509a6) und 7,2 (516b5). | Vgl. Melanchthon, Elementa rhetorices (1531) 1539. Ed. Volkhard Wels (Berlin 2001), 170–172: „Quidam disputant in graui oratione indecorum esse ornatum, quemadmodum in matrona honesta fucus detestabilis est. Sed hi falso putant oratorium ornatum fucum esse praeter naturam accersitum. Natiua facies est orationis, de qua hic praecepta traduntur.“ 3 Erasmus, Adagia 2,10,74: „Orci galea.“ 4 Platon, Leges 9 (916d). 5–6 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Cum mihi in mentem venit, quanta oratoriae facultatis tum utilitas tum dignitas sit, non possum non vehementer dolere, quod his nostris temporibus nulla fere bonarum artium tam abiecta atque contempta habeatur.“ (S. 1.), vgl. auch S. 45,13. 8 Die Widmungsvorrede rekapituliert von hier an verkürzt die Antrittsrede Melanchthons De corrigendis adolescentiae studiis 1518 (MSA 3, 30–42.) 8–9 Buch Eins der zwölf Bücher der Institutio oratoria von Quintilian befaßt sich mit Grammatik, anhangsweise der Musik, Arithmetik sowie Geometrie und Gebärdenausdruck; von Buch Zwei an folgt die Darstellung der Rhetorik. Buch Eins endet 1,12,19: „hactenus ergo de studiis, quibus, antequam maiora capiat, puer instituendus est: proximus liber velut novum sumet exordium et ad rhetoris officia transibit.“ 15–38,2 Rudolph Agricola, De inventione dialectica libri tres [1480, ed. prin. 1515]: „Ista fere sunt, quae de parte illa dialectices (quam inveniendi vocant) arbitror potuisse dici.“ (S. 562,139–140.) – Erasmus, De ratione studii 1511: „Ad haec si quis dialeticen addendam statuet, non admodum refragabor, modo ab Aristotele eam discat, non ab isto loquacissimo sophistarum genere, neque rursum ibi desideat, et velut ad scopulos (vt inquit Gellius) sirenos consenescat.“ (ASD I-2, 118,2–5.) – Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Hae partes illius sunt, quam nos dialecticam, alii rhetoricam vocant: Nominibus enim variant autores, cum ars eadem sit.“ (MSA 3, 34,13–15.)

38 | De Rhetorica Libri Tres

sent. Nam et dialectica amo, et sic mihi de illis videtur neminem recte erudiri posse, qui non et illa discat; sed nugas horum temporum nolo, quibus factum est, ut pro apostolicis literis sophisticas habeamus, Nazianzenis, Augustinis Lyranos, † Carrucanos † sententiariorum sex millia. Quos ut non est meum nec in ordinem cogere nec eximere numero, ita hoc, quamquam et fortiter et audacter satis, ausim dicere parum 5 admodum in iis esse, quod cum spiritu illo euangelico recte conveniat. Ex quo grege

3–4 Carrucanos] Cajetanos MBW T 1 malim Carrucarios 1 neminem…posse] ut nemo possit recte eruditus censeri A 2 discat] probe didicerit A 1 Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Omnino de ipso sciendi amore dialectica inter primores artium recenseri non temere solet.“ (MSA 3, 22,1–3). In der Darstellung des „Trivium“ (20,27–22,26) nimmt die „Dialektik“, sc. die „inventio“, den weitaus größten Teil ein. Zur „Rhetorik“ heißt es sodann: „Sed aurem Cynthius vellit oranti, et admonet superesse rhetoricam. Quid vero illa? Pars dialecticae, quosdam argumentorum locos populariter instruens.“ (22,24–26.) 2 „Nugae“, auch „nugari“, erscheint gegen die Scholatik gerichtet bei Erasmus und ist Lieblingswort Luthers in der frühen Auseinandersetzung, beispielsweise unter anderem zusammen bald 50 mal in Luther, Asterisci Lutheri adversus obeliscos Eckii 1518, e. g.: „Primum, Eckius noster nihil scholastice dicit (sic enim promisit supra): Ideo mihi grandis stupor est, tantum ingenium tantumque studium esse posse, ut istas res (id est apud me, nugas) in sacris literis, in ecclesiasticis Patribus et Canonibus invenerit, quas ibidem nullus homo totius mundi adhuc invenit.“ (WA 1, 283,31–34.) 2–4 [Wolfgang Capito,] Ad Candidos Lectores (Vorrede zu Luthers Werken) (Basel: Johannes Froben, Oktober 1518): „Atque utinam omneis theologos a lethargo tandem expergefieri contingat, ut omissis fraternalibus somniis, summis dictum oportuit, Evangelicam philosophiam malint quam Aristotelicam, Paulinam quam Scotinam, ut deinceps Hieronymum, Augustinum, Ambrosium, Cyprianum, Athenasium, Hilarium, Basilium, Io. Chrysostomum, Theophylactum anteponant Lyrano, Thomae, Scoto et caeteris opiniosis scholae disputatoribus, ut Christum non ad mundum trahant […], sed mundum ad Christi doctrinam erudiant […]“. Nach Thomas Kaufmann, Der Anfang der Reformation […] (Tübingen, 2013), 331. Capito folgt der Anleitung zur Lektüre der altkirchlichen Kommentatoren durch 4 Für „sex millia“ vgl. S. 96,3, Anm. Erasmus, Novum instrumentum 1516 Methodus. (bbb 4b.) 4–6 Erasmus, Novum instrumentum 1516 Methodus: „Nec illud, opinor, inutile fuerit, si theologiae destinatus adolescens diligenter exerceatur in schematis ac tropis grammaticorum rhetorumque, praeludat in fabulis ad allegoriam explicandis, in apologis, in similibus et in his praecipue partibus rhetorices, quae de statibus, de propositionibus, de probationibus, de amplificationibus deque affectibus tractant, quod haec maiorem in modum faciant ad iudicium, quae res in omni studiorum genere valet plurimum. Et quoniam professio theologica magis constat affectibus quam argutiis, quas in ethnicis quoque philosophis ipsi rident ethnici, Paulus in Christiano detestatur, idque non uno loco, conveniet in hoc genere per aetatem exerceri, quo postea dexterius in theologicis allegoriis tractandis locisque communibus versari possit […] Alioqui si quis tantum infantibus illis et anxiis ieiunisque praeceptiunculis imbuatur dialectices aut, ut nunc traditur, sophistices, quam ipsam cotidie novis difficultatibus aliam atque aliam reddunt, fit, ut ad contentionem quidem invictus evadat, caeterum in tractandis divinis literis, deum immortalem, quam videmus istos iacere, frigere, imo quam non vivere?“ (bbb 2b.) 6–39,1 Erasmus, Adagia 3,6,86: „De grege illo est.“ Vgl. auch Horaz, Epistulae 1,4,15: „Epicuri de grege porcum.“ (Zitiert von Erasmus, Adagia 2,2,84 „Carpet citius aliquis quam imitabitur.“)

Caput 1. 〈Epistola nuncupatoria〉 | 39

sunt, quibus nondum satis Erasmus probatur, qui primus, etiam doctorum iudicio, theologiam “ad fontes” revocavit; Capnionem factio ista non est passa a flammis, ab

1 Erasmus, Novum instrumentum 1516 Apologia: „Theologorum in primis est non solum gratitudinem praestare, verum etiam candorem et mansuetudinem. Et theologis potissimum hic meus desudavit labor, atque his theologis, quibus aut non vacavit aut non contigit eas discere literas, sine quibus Divina Scriptura penitus intellegi non potest. Horum adiuvandis studiis nostrum impendimus studium, ut quod illis sua fortuna negavit, id nostra suppeditaret industria. Et tamen si qui reclamaturi sunt, ex hoc grege prodituros auguror.“ (bbb 6a.) 1–2 Erasmus, De ratione studii 1511: „Sed in primis ad fontes ipsos properandum, id est Graecos et antiquos.“ (ASD I-2, 120,11–12.) Als Ursprung des Wissens, sprachlich und sachlich, werden Platon und Aristoteles, Origenes und Chrysostomus, aber auch Theophrast und Plotin, Ambrosius und Hieronymus, Homer und Vergil genannt. Der Ursprung des Wissens ist die in sich verschränkte Einheit von Sprache und Sache, wie Erasmus nach der Nennung lateinischer Autoren erklärt: „Tametsi ex his quoque scriptoribus, quos expoliendae linguae gratia legimus, non mediocris obiter rerum quoque cognitio percipitur, verum ex instituto omnis fere rerum scientia Graecis auctoribus petenda est. Nam vnde tandem haurias vel purius, vel citius, vel iucundius quam ab ipsis fontibus?“ (ASD I-2, 116,11–15.) – Erasmus, Novum instrumentum 1516 Methodus: „Admonendus, ut apposite condiscat citare divinae scripturae testimonia non e summulis aut conciunculis aut collectaneis, nescio quibus iam sexcenties aliunde alio commixtis ac refusis, sed ex ipsis fontibus, nec imitetur quosdam, quos non pudet oracula divinae sapientiae detorquere ad alienos sensus, aliquoties et ad contrarios.“ (bbb 4a.) – Erasmus, Novum instrumentum 1516 Apologia: „Primum igitur etiam atque etiam adhortor omnes theologos, ut, quibus per aetatem aut occupationes vacat, Graecas degustent literas et item Hebraeas, si liceat. In ipsis arcanae Scripturae fontibus diligenter philosophentur veteres theologos, quos et eruditio commendat et vitae sanctimonia iugiter evolvant.“ (bbb 6a.) – Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Hoc tum erat studio, cum e suis fontibus derivarem artes, ut animi naturae ostenderem insita earum initia, scilicet hanc facem prima lux et aevintegra mentibus humanis faenerat.“ (MSA 3, 18,36–19,3.) – Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Praestabat autem orationis argumentum, et quasi filum, ab ipsis studiorum fontibus, et omnium saeculorum litteratis institutis ducere.“ (MSA 3, 31,9–11.) Melanchthon mag speziell an die lateinisch-griechische Ausgabe des Neuen Testaments Novum instrumentum. Ed. Erasmus (Basel: Johannes Froben 1516) denken und an Laurentius Valla, In Latinam Novi Testamenti interpretationem ex collatione Graecorum exemplarium Adnotationes apprime utiles. [Ed. Erasmus von Rotterdam] (Paris: Jean Petit I 1505). 2–40,1 Johannes Reuchlin. Der Name Capnio ist als Diminuitiv gräzisiert aus καπνός für Rauch. Vgl. Sebastian Brant in Fortsetzung von der Anm. zu 36,1: „Barbarico ex fumo flammas meus ille decoras ‖ Capnion elicuit, gratia multa viro.“ Reuchlin verfaßt 1511 ein Gutachten gegen das Verbrennen jüdischer Schriften: […] warhafftige entschuldigung gegen vnd wider ains getaufften iuden genant Pfefferkorn vormals getruckt vßgangen vnwarhaftigs schmachbüchlin Augenspiegel ([Tübingen: Thomas Anshelm 1511]). – Melanchthon nennt Reuchlin in der Widmungsvorrede lediglich im Zusammenhang der öffentlichen Wahrnehmung in der Auseinandersetzung mit der herkömmlichen Lehr- und Denkweise, nicht in seinem humanistisch-sprachlichen Einsatz: Johannes Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi (Pforzheim: [Thomas Anshelm] 1503). [„.M.D.IIII.“ mit tiefergestelltem letzten „I“, das zudem die Symmetrie im auf Mitte gesetzten Kolophon stört, scheint ein Druckversehen. Die Vorrede ist mit „Kalendis Ianuariis. Anno .M.D.III.“ datiert, die Fertigstellung des Manuskripts im Kolophon mit Denkendorf, „Pri. Id. Septembres. anno .M.D.II.“ (12. 9. 1502).] Melanchthon scheint daraus einiges aufgegriffen zu haben: vgl. S. 84,13, vgl. auch S. 36,1, Anm. Reuchlin, De rudimentis hebraicis (Pforzheim: Thomas Anshelm 1506). Vgl. die Anm. S. 75,12. Reuchlin, In septem psalmos poenitentiales hebraicos interpretatio de verbo ad verbum & super eisdem commentarioli sui ad discendum

40 | De Rhetorica Libri Tres

incendio pulcherrimas bibliothecas asserentem; Martinum Lutherium ferre non potest, quod recta moneat. Adeo ex vere doctis nemo est, cui non fuerit hactenus ab audaci imperitia periculum. Sed reflorescunt favore superum bonae literae et erigunt sese passim, quanquam adhuc partes egregie suas tutantur, qui vulgo scholis ἀκροάματα philosophica 5

5 ἀκροάματα] malim ἀκροαματικά sed cf. p. 83,10 1 Lutherium] Lutherum A linguam hebraicam ex rudimentis (Tübingen: Thomas Anshelm 1512). Vgl. auch die Edition Reuchlins: Των της Ελλαδος εξοχων ρητορων Αισχινου και Δεμοσθενους αντιπαλοι. Graeciae excellentium oratorum Aeschinis & Demosthenis orationes aduersariae (Hagenau: Thomas Anshelm 1522). In der Widmungsvorrede wird unter den Neueren nur Erasmus (vgl. S. 43,16) als Referenz genannt, recht häufig im Text (vgl. S. 71,20 und S. 106,10), dort auch einige Male Rudolph Agricola (vgl. S. 106,9 und S. 81,19), weiter Georg von Trapezunt (vgl. S. 85,10). 1 Zur Schreibweise Lutherius ist die Widmungsvorrede Luthers im Galaterbriefkommentar von 1519 zu vergleichen: „Praestantissimis viris […] F. Martinus Lutherius salutem.“ (WA 2, 445,8–13.) Der Druck begann wohl Ende 1518 und war am 3. September 1519 fertig. (WA 2, 436 – 437.) Vielleicht soll „Lutherius“ an „Eleutherius“ erinnern: F. Martinus Eleutherius Augustinianus In Johann Sylvius, Apologetica responsio […] (Wittenberg: 1518). (WA 1, 316,1.) „Eleutherius gebrauchte Luther selbst seit Dezember 1516 (bis Anfang 1519) (U. A. Briefe Bd. 1, S. 83, 58; 118, 16 u. ö.; 312, 39) in Briefen vorzugsweise an Spalatin, gelegentlich auch an seinen Ordensbruder Johann Lang, an Melanchthon und Johann Silvius Egranus.“ (WA 59, 23, Anm. 1.) Nicht einschlägig für die Schreibweise sind die Titel: Resolutio Lutheriana super propositione sua decima tertia de potestate papae. 1519 (WA 2, 181); Resolutiones Lutherianae super propositionibus suis Lipsiae disputatis. 1519 (WA 2, 388); Epistola Lutheriana ad Leonem Decimum summum pontificem. Tractatus de libertate christiana. 1520 (WA 7, 39); Rationis Latomianae pro incendiariis Lovaniensis scholae sophistis redditae Lutheriana confutatio. 1521 (WA 8, 38). 1–2 Vgl. Luthers Reaktion auf solche Angriffe in den Antwortschriften Luther, Asterisci Lvtheri adversvs obeliscos Eckii. 1518; Appellatio M. Lutheri a Caietano ad Papam. 1518; Ad dialogum Silvestri Prieratis de potestate papae defensio. 1518. 2 Gemeint sein dürften die Thesen und Schriften Luthers zum Ablaß: Proposiciones a Marti. Luthero subinde disputatae. (Disputatio contra scholasticam theologiam) (Wittenberg: Joseph Klug 1517). Amore et studio elucidandae veritatis […] (Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum) (1517). Eynn Sermon von dem Ablaß vnnd gnade (Wittenberg: Johannes Rhau-Grunenberg 1517). Resolutiones disputationum de Indulgentiarum virtute (1518). 2–3 E. g. Johannes Eck, Defensio Ioan. Eckii contra amarulentas D. Andreae Bodenstein Carolstatini, doctoris & archidiaconi Vuittenbergensis invectiones (Augsburg: Sigmund Grimm und Marx Wirsung 1518). 4 John Colet, Vorwort zu Erasmus, Libellus de constructione octo partium orationis (ein kurze lateinische Grammatik) 1513: „Nam vt huic [sc. patri] est parum genuisse [sc. filium], nisi eundem diligenti educatione ad bonam frugem prouexerit, ita meo animo non satis est, quod ludum hunc institui, hoc est genui, quodque insumpto patrimonio vniuerso viuus etiam ac superstes solidam haereditatem cessi, nisi modis omnibus dem operam, vt piis moribus et bonis literis diligenter educatus ad maturam frugem adolescat.“ (ASD I-4, 119,6–10.) Vgl. S. 35,6, Anm. 5–41,1 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Fertur enim [Aristotelem] in Lyceo ante prandium quidem ea deambulando secreta naturae explicasse, quae ipse ἀκροαματικά nuncupabat, post prandium maiore medius fidius diei parte oratorias artes elocutionisque praecepta tradidisse; iudicabat enim philosophum hominem, nisi eloquens sit, parum aut etiam nihil ab eo differre, qui quum sese divitem profiteatur, tamen vel his communibus, quae naturae necessaria sunt, non mediocrem

Caput 1. 〈Epistola nuncupatoria〉 | 41

pendunt. Quae si qua fortuna possunt castigari et purgari, magna fieret accessio, sic enim videtur mihi, bonis studiis. Ac nisi me fallit opinio mea, ex dialectica pendent omnia, quae ‖ ut sunt initia studiorum reliqua ex suo modo temperant. Vigebant lite- B 5 rae quondam, cum et illa esset salva, hoc est, cum paribus officiis dialectica et 5 rhetorica iuventutem erudirent. Iam explosa e scholis rhetorica, vide, quam sit exigua, quam sit manca, quam sit inutilis dialectica, ut vel hinc agnoscas, quanti referat “σύν τε δύ’ ἐρχομένω”. Est apud nos in Saxonibus vir quispiam iuxta bonus ac literatus, cui crebra est de rectis literis mentio, qui per iocum rogitans quendam ex isto genere professorum, quam sibi frugem videretur ex Analyticis posterioribus 10 Aristotelis fecisse; tum ille architectona factum, qui nescio quas illic geometricas demonstrationes didicerat. Ridicule quidem, sed vere. Quid enim aliud peteret ex hoc tam caeco et inadito specu, ut ne ad limina quidem tuto pervenire liceat? Id genus exempla, si voles, et a tuis pete. Perpauci enim sunt, qui hoc ipsum genus studiorum intelligant, quo aluntur. Sic enim abutimur Musis. Quare visum est mihi paucis idque obiter tantum notare, qui dialecticorum, qui 15 rhetoricorum usus sit, et illa, quomodo e suis autoribus peti commode possint.

inopiam patitur, et recte quidem.“ (S. 454–455.) (Vgl. S. 85,10.) – Plutarch, Vitae parallelae. Alexander 7,3–5: „ἔοικε δὲ Ἀλέξανδρος οὐ μόνον τὸν ἠθικὸν καὶ πολιτικὸν παραλαβεῖν λόγον, ἀλλὰ καὶ τῶν ἀπορρήτων καὶ βαθυτέρων διδασκαλιῶν, ἃς οἱ ἄνδρες ἰδίως ἀκροαματικὰς καὶ ἐποπτικὰς προσαγορεύοντες οὐκ ἐξέφερον εἰς πολλούς, μετασχεῖν. ἤδη γὰρ εἰς Ἀσίαν διαβεβηκώς, καὶ πυθόμενος λόγους τινὰς ἐν βιβλίοις περὶ τούτων ὑπὸ Ἀριστοτέλους ἐκδεδόσθαι, γράφει πρὸς αὐτὸν ὑπὲρ φιλοσοφίας παρρησιαζόμενος ἐπιστολήν, ἧς ἀντίγραφόν ἐστιν: ‚Ἀλέξανδρος Ἀριστοτέλει εὖ πράττειν. οὐκ ὀρθῶς ἐποίησας ἐκδοὺς τοὺς ἀκροατικοὺς τῶν λόγων· τίνι γὰρ δὴ διοίσομεν ἡμεῖς τῶν ἄλλων, εἰ καθ᾽ οὓς ἐπαιδεύθημεν λόγους, οὗτοι πάντων ἔσονται κοινοί; ἐγὼ δὲ βουλοίμην ἂν ταῖς περὶ τὰ ἄριστα ἐμπειρίαις ἢ ταῖς δυνάμεσι διαφέρειν. ἔρρωσο.‘ ταύτην μὲν οὖν τὴν φιλοτιμίαν αὐτοῦ παραμυθούμενος Ἀριστοτέλης ἀπολογεῖται περὶ τῶν λόγων ἐκείνων, ὡς καὶ ἐκδεδομένων καὶ μὴ ἐκδεδομένων· ἀληθῶς γὰρ ἡ περὶ τὰ φυσικὰ πραγματεία πρὸς διδασκαλίαν καὶ μάθησιν οὐδὲν ἔχουσα χρήσιμον ὑπόδειγμα τοῖς πεπαιδευμένοις ἀπ᾽ ἀρχῆς γέγραπται.“ 2–3 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Utilem autem esse hanc locorum [dialecticorum] rationem apparet, cum magnae parti humanorum studiorum […], tum vero eis praecipue confert, qui tractant illa, quorum nullae traditae sunt artes, dico: qui consilio Rempublicam gubernant: quos de pace, bello caeterisque civitatis negotiis in rem praesentem, saepe senatui, saepe populo fidem facere oportet: quique in iudiciis item accusare, defendere, petere, abnuere, quique populum docere iusticiam, religionem, pietatem in professo habent.“ (S. 10,45–57.) 7 Erasmus, Adagia 3,1,51: „Duobus pariter euntibus.“ Homer, Ilias, 10,224. 9–10 Aristoteles, Analytica posteriora. Vgl. zu Melanchthons Zugang zur Zweiten Analytik S. 52,16–53,1, Anm. 10–11 Vgl. Georges s. v. architecton: „[…] der Baumeister, Baukünstler, Werkmeister, Plaut. mil. 919 R.; […] übtr., Meister in der List, Erzränkemacher, Plaut. Poen. 1110.“ Georges s. v. geometricus: „(γεωμετρικός), zur Feldmeßkunst gehörig, geometrisch […] Cic. u. Apul.: rationes (Beweise), Ggstz. argumenta philosophorum.“ Vgl. auch Erasmus, Parabolarum sive similium liber 1514: „Aiunt Asiae et Graeciae balneatores, cum velint turbam pellere, carbonibus iniicere semen aerae, quod id faciat vertigines: ita philosophi quoties volunt a suis libris submouere vulgus indoctum, mathematicos quosdam numeros et figuras admiscent, vt ex iis oborta vertigine capitis librum abiiciant.“ (ASD I-5, 312,478–481.) 14 Vgl. S. 46,6–9, Anm. 15 Von hier an verweist Melanchthon auf den ausgeführten Hauptinhalt seiner Rhetorica.

42 | De Rhetorica Libri Tres

Fortasse videbor nugari aliquibus, sed veniam mereor, qui hisce qualibuscunqe nugis in viam revocare studiosos connitor, alioqui satius fuerit interim, si quid erat ocii, felicioribus nugis impendisse. Primum omnium, ut dialectica non ulla ratione alia discuntur, quam ut horum temporum moribus satisfiat, ita sunt, qui rhetoricam arbitrantur modum epistola- 5 B 6 rum scribendarum aut falsas ‖ principum laudes – ipsorum enim verbis utor. Ubi te quaeso, quid istis facias hominibus? Equidem haec invitus ὡς “ὑπὲρ αἶσαν”  et praeter decorum attingo, sed admonitos oportet studiosos, et interim mei rationem non habebo, dum illi sapere incipiant. Nam ut scias, quae sit ratio studiorum, de quibus dico: Commune argumentum est et rhetori et dialectico, hic intra fines propositi 10 negocii velis paulum contractioribus navigat, ille evagatur liberius, huius ad docendum, illius ad movendum est accommodata oratio. Quem in modum fertur Zeno, quicunque is fuit, cum dialectica rhetoricam contulisse. Proinde dialectica primum tradenda sunt, in quibus iudicium artis et τῆς μεθόδου fines, inventionis loci, argumentorum figurae, collocandi ratio facilius cernitur. 15 Est enim dialectica cuiusque thematis propositi exacta et artificiosa pervestigatio, ut si “de officio” dicendum sit, exigit ars, ut primum finitione declares officium, deinde subiicias partes, quas si inter se compares, erunt quaedam officio affinia, quaedam

7 ὡς “ὑπὲρ αἶσαν” Supplementa Melanchthoniana 6,1 MBW T 1 υπεριασαν A ὑπὲρ οὐσαν B C 5–6 Möglicherweise bezieht sich Melanchthon auf Franciscus Niger, Opusculum de scribendi epistolas ratione (e. g. Venedig: Hermann Liechtenstein 1488), auch Modus epistolandae (e. g. Venedig: Matteo Capcasa 1492). Zahlreiche Nachdrucke, später unter dem Titel Ars scribendarum epistolarum elegantissima (e. g. Nürnberg: Johann Meurl 1502). Es findet sich unter Kapitel 4 Demonstrativum genus folgende „Regula“: „In tertia autem [parte] et ultima dicemus nos voluisse haec pauca dicere, quae quasi nulla sunt respectu illorum, quae dici possunt; simulque declarabimus omnia haec dixisse non assentationis sed veritatis causa incitatos.“ 7 Homer, Ilias 6,333: „κατ’ αἶσαν ἐνείκεσας οὐδ’ ὑπὲρ αἶσαν“. Vgl. auch 3,59; 6,487: „οὐ γάρ τίς μ’ ὑπὲρ αἶσαν ἀνήρ Ἂϊδι προϊάψει“. 9 Horaz, Epistolae 1,2,40, zitiert Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518. (MSA 3, 42,4–5.) 10–11 Erasmus, Adagia (in der Einleitung): „Quod genus sunt illa: secundis navigare ventis, naufragium facere, vertere vela, tenere clavum et exhaurire sentinam et tradere ventis vela, contrahere vela.“ (S. 53,25–27.) 11–12 Melanchthon, De artibus liberalibus oratio 1517: „Et de grammatica, dialectica, rhetorica, logicis artibus tantum. Chordae illae tres in chely symphonae, Musarum trium ludus: Polymneia, cui nomen est a memoria, litteras habet. Euterpe dialecticam, quod mira sciendi cupidine rapiantur, qui in contemplatione degunt. Melpomene forum demulcens, rhetoricam.“ (MSA 3, 22,27–32.) 12–13 Zeno von Kition. Cicero, Orator, 32 (113): „Zeno quidem ille, a quo disciplina Stoicorum est, manu demonstrare solebat quid inter has artis interesset; nam cum compresserat digitos pugnumque fecerat, dialecticam aiebat eius modi esse; cum autem deduxerat et manum dilataverat, palmae illius similem eloquentiam esse dicebat.“ Quintilian, Institutio oratoria 2,20,7: „itaque cum duo sint genera orationis, altera perpetua, quae rhetorice dicitur, altera concisa, quae dialectice, quas quidem Zenon adeo coniunxit, ut hanc compressae in pugnum manus, illam explicatae diceret similem, etiam disputatrix virtus erit: adeo de hac, quae speciosior atque apertior tanto est, nihil dubitabitur.“ 14–43,2 Vgl. unten die Ausführung in dem Kapitel De prima parte generis demonstrativi, S. 49,14–64,6; gegen Ende des Kapitels, S. 63,18, nennt Melanchthon als Beispiel Cicero, De officiis. 16 S. 62,14–15, Anm.

Caput 1. 〈Epistola nuncupatoria〉 | 43

contraria. Quo exemplo, si quicquid omnino inciderit agendum tractes, dialectici munere fungeris. Fuit haec quondam exercendae iuventae consuetudo, unde sunt adhuc in nostris scholis congressus illi, quos “disputationes” vocant. Tum si iecerit fundamenta διαλέξεων usus, omnino ad communes causas perdu5 cendum adolescentem censeo. In his locos communes vitiorum, virtutum, fortunae, mortis, divitiarum, literarum et similes exerceat. ‖ Quo futurum est, ut animum ad B 7 summas disciplinas instructum afferat, de aliorum scriptis non improbe iudicet, ipse commentari nova possit. Ad hoc plurimum conducet formas locorum communium diligenter notatas in manibus habere, ut – si quam sententiam, si quod adagium, si 10 quod ἀπόφθεγμα dignum, quod in tabulas referatur, exceperis – suo recondas loco. Accedunt fabulae; quae ut plurimum possint, allegoriae praestant, cuius generis Plato et qui ad illum proxime accedunt artifices sunt. An potuit explicari “Homericum moly” prudentius, quam est a Maximo Tyrio expositum? Et vides, quantus in Silenis Alcibiadae sit Erasmus; ut in aliis admirandus, sic ea declamatione, nescio quomo15 do, seipso mihi maior videtur, ac plane “γνήσιον τῆς πειθοῦς et, ut Sophocles ait, δεινὸν πρόσωπον” referre. Interim e manibus tuis ut excidant Erasmi De copia, Chiliades adagiorum, ne committe. Dici non potest, quam iis operam sis locaturus utilem. In hoc studiorum veluti campo, qui iuventam exercuerit, virium sane multum ad sublimia feret.

7 instructum] instructnm A 4–6 Vgl. insbesondere das Kapitel De locis communibus, S. 65. 6–19 Vgl. insbesondere das Kapitel De enarratiorio genere, S. 66. 6–7 Cicero, Orator 3,23. 11–12 E. g. am Schluß von Platon, Respublica und Phaedo und im Timaeus. 12 Erasmus, De ratione studii 1511: „Deinde quot rationibus vnaquaeque propositio fulciri debet, quot confirmationibus vnaquaeque ratio. Tum circumstantias ac locos vnde ista peti possint. Deinde quibus similibus, dissimilibus, exemplis, collationibus, sententiis, prouerbiis, fabulis, apologis vnaquaque pars locupletari queat.“ (ASD I-2, 133,16–134,4.) 12–13 Maximus von Tyros, Dissertationes 29,9: „Αὐτόν γε μὴν τὸν ̓Οδυσσέα οὐχ ὁρᾷς, ὡς παντοίαις συμφοραῖς ἀντιτεχνώμενον ἀρετὴ σώζει καὶ τὸ δι’ ἐκείνην θάρσος· τοῦτο αὐτῷ τὸ ἐν Κίρκης μῶλυ, τοῦτο τὸ ἐν θαλάττῃ κρήδεμνον.“ Maximus Tyros, Dissertationes, Ed. Michael B. Trapp (Stuttgart und Leipzig 1994), 225,229–232.) – Erasmus, Adagia 2,9,35: „Qui e nuce nucleum esse vult, frangit nucem. Huc referendum illud Homericum figmentum de moly herba, quam ait radicem quidem habere nigram, sed florem lacteum.“ Maximus von Tyrus wird in dem Adagium nicht genannt. 13–14 Erasmus, Sileni Alcibiadis […] Cum scholiis Ioannis Frobenii, pro Graecarum uocum & quorundam locorum apertiori intelligentia ad calcem adiectis (Basel: Johannes Froben 1517), auch Adagia 3,3,1: „Sileni Alcibiadis.“ 15–16 Plutarch, De malignitate Herodoti 854f–855a: „Ἀλλὰ ‚Δεινὸν τὸ τᾶς Πειθοῦς πρόσωπον‘, ὥς φησιν ὁ Σοφοκλῆς.“ Moralia (Venedig: In aedibus Aldi [Manutii] 1509).) 16 Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum commentarii duo. De ratione studii et instituendi pueros commentarii totidem. De puero Iesu concio scholastica. Et quaedam carmina ad eandem rem pertinentia (Paris: In aedibus Ascensianis 1512). 16–17 Erasmus, Desiderii Herasmi Roterodami veterum maxime insignium paroemiarum id est adagiorum collectanea […] (Paris: Johann Philippi 1500); Adagiorum chiliades tres ac centuriae fere totidem (Venedig: In aedibus Aldi [Manutii] 1508, die zweite, vermehrte Ausgabe). 18–19 S. 79,12, Anm.

44 | De Rhetorica Libri Tres

Organon dialectica ministrabit, ut si qua inciderint forte, habeat ceu sylvam orationis et artificium, quo argumenta recte dispenset; augebit splendore rhetorica, quae omnium sibi artium ornamenta asserit. Atque ex his est demonstratio, quam in Dialecticis docet Aristoteles, id est evidens et ordinata rei cuiusque expositio, unde B 8 omnium argumentorum rivi ut e fonte ducuntur amplissima disserendi ma‖teria. In 5 hoc Aristotelis Dialectica debebant legi, in hoc a Cicerone multa, multa a Fabio scripta sunt, quae partim imperitia nostrorum hominum iacent neglecta, partim indoctis commentariis obscurata sic discuntur, ut praestiterit ea non attigisse. Sed haec ego fortasse longius, quanquam ita sit conditio rei, ut, nisi obtundas et frangas 10 hoc hominum vulgus, nihil agas. Ego vero de rhetoricis pauca neque per ocium ob hoc potissimum scribo, ut doceam, qui sit dialecticae usus, nec probari mihi ulla ex parte nostri seculi commentarios. Tum si qui recta via literas aggredi volent, ad rhetorum praecepta statim se conferant, nihil in ullo genere studiorum promoturi, nisi haec meditata teneant. Tu quoque e re tua feceris, Bernarde, si e nostro consilio studia comparave- 15 ris tua. Vale. Wittenbergae in Saxonibus. Mense Ianuario. Anno. M. D. XIX. ‖

1 Selbstredend spielt Melanchthon auf den S. 44,6,Anm. genannten Titel Organon an, ohne hier jedoch die Aristotelischen Schriften selbst zu meinen, sondern die darin entwickelte Sache. 1–2 Cicero, De oratore 3,26,103: „Nam ipsa ad ornandum praecepta, quae dantur, eius modi sunt, ut ea quivis vel vitiosissimus orator explicare possit; qua re, ut ante dixi, primum silva rerum [ac sententiarum] comparanda est, qua de parte dixit Antonius; haec formanda filo ipso et genere orationis, inluminanda verbis, varianda sententiis.“ 2 Cicero, De oratore 2,8,34: „Quid admirabilius quam res splendore inlustrata verborum?“ (Für Aristoteles hingegen ist das proprium der Rhetorik als öffentliche Rede nicht, Lehre zu gründen wie die Dialektik, sondern Überzeugung zu wecken, vgl. S. 36,5–6, Anm.) 3–4 Aristoteles, Analytica priora 1,1 (2441–2): „Πρῶτον εἰπεῖν περὶ τί καὶ τίνος ἐστὶν ἡ σκέψις, ὅτι περὶ ἀπόδειξιν καὶ ἐπιστήμης ἀποδεικτικῆς“. („Demonstratio“ enspricht „ἀπόδειξις“.) 5–6 Vgl. S. 52,16–53,1, Anm. zu dieser für Melanchthon entscheidenden Aussage. – Als Aristotelis Stragyrite Dialectica erschien das sogenannte Organon lateinisch (und reichlich mit logischen Erörterungen versehen) e. g. 1517 in Augsburg mit einer Vorrede von Johannes Eck, vgl. S. 63,1–2, Anm. Das Organon faßt die logischen Schriften des Aristoteles zusammen: Topica, De sophisticis elenchis, Categoriae oder Praedicamenta, De interpretatione, Analytica priora, Analytica posteriora. Damals wurden die logischen Schriften von Aristoteles zusammen mit der Isagoge und den Quinque voces von Porphyr gedruckt. 6 Melanchthon wird vor allem aus De oratore zitieren und auf Pro Milone Oratio, Pro Archia Oratio und Orationes in L. Catilinam verweisen. | Marcus Fabius Quintilianus, Institutio oratoria.

PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHETORICA LIBER PRIMUS, 〈QUI EST DE INVENTIONE.〉

B9

2 〈Praefatio〉 2.1

〈De oratore〉

⸤Rhetorica, dicendi artificium, usui sane magno veteribus fuit non ad paedeian solum industria quadam tractandam, sed omnino etiam ad reipublicae administratio5 nem, forum, consilia, suadendas leges, dissuadenda vitia, sancienda belli pacisque iura denique ad omnia civitatis recte constituendae munera. Eam ob causam inter ingenuas artes vel primas tenuit. Docebantur rhetorica pueri, partim quo haberent veluti or‖ganon quoddam, ad B 10 quod exigerent reliquas disciplinas, partim quo de civilibus causis recte iudicare 10 consuescerent; et Aristoteles quidem civilem facultatem vocat. Suos quosdam professores habuit, rhetoras et sophistas. Paulatim ut scholae philosophis cesserunt, rhetoricae ius omne dialectica sibi asseruit, adeo ut his temporibus vix etiam rhetoricae nomen, nedum usus agnoscatur. Qua abolita dialecticam barbari quidam et ἄμουσοι literatores adeo enervem, adeo ieiunam tradiderunt, ut in aniles nugas et 15 quaedam ceu ludicra puerorum aenigmata abierit, commoditas universa ignoratur.

0 Philippi…primus] Liber primus A 5 dissuadenda] disuadenda C 3–4 Platon, Respublica 2 (376e): „Τίς οὖν ἡ παιδεία; […] Ἔστιν δέ που ἡ μὲν ἐπὶ σώμασι γυμναστική. ἡ δ’ ἐπὶ ψυχῇ μουσική.“ Anders Aristoteles, Politica 8,3 (1338a13–22). 7 „Artes ingenuae“ ist weitere Bezeichnung für „artes liberales“, vgl. Cicero, De Oratore 3,32,127: „nec solum has artis, quibus liberales doctrinae atque ingenuae continerentur […]“. 8–46,4 Der Absatz zeigt, wie „dialectica“ mal im Singular und feminin (sc. als Adjektiv zu ars), mal im Plural und neutrisch gebraucht ist. 10 Aristoteles, Ars rhetorica 1,2 (1356a27–30): „διὸ καὶ ὑποδύεται ὑπὸ τὸ σχῆμα τῆς πολιτικῆς ἡ ῥητορικὴ καὶ οἱ ἀντιποιούμενοι ταύτης τὰ μὲν δι’ ἀπαιδευσίαν, τὰ δὲ καὶ δι’ ἀλαζονείαν, τὰ δὲ δι’ ἄλλας αἰτίας ἀνθρωπικάς.“ – Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Rhetorica est civilis scientia, qua cum assensione auditorum, quoad eius fieri potest, in civilibus quaestionibus dicimus.“ (S. 5.) 11 Anders als im Widmungsschreiben wird hier „sophista“ nicht als Bezeichnung eines Berufstandes gebraucht. 11–13 Georg von Trapezunt, Rhetorica, zitiert zu S. 37,5–6, Anm. 13–15 Erasmus, Adagia 2,4,18: „Ἄμουσοι. Inelegantes et indoctos Graeci vocant ἀμούσους, hoc est a Musis alienos.“ – Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Et cum rem probe meditatam habeam, non erit difficile mihi suis coloribus pingere ac declarare, non esse διαλεκτικά, quae isti amusi [MSA wie in Erasmusdrucken: amussi] inscitiae magistri profitentur.“ (MSA 3, 34,24–35,3.) 3–46,9 Rhetorica – tenent. Nr. 1.

46 | De Rhetorica Libri Tres

Nam ad inveniendum et iudicandum tota pertinet. Studiosae iuventuti imponunt, qui προγύμνασμα bonorum studiorum dialectica censent, quo sic praeludatur ingeniis, ut si quis musico tradendus puer antea fortiter ac barbare tantum vociferari discat. Nos in eo ponemus operam, ut intelligant iuvenes, quibus cum dialectica rheto- 5 ricae conveniat, quibus non conveniat. Et utriusque artis usum aliquem praescribemus admonebimusque, qua ratione veterum rhetorica et dialectica legenda sint. Lectorem nolo, qui putat aliquid omnino frugis esse in commentariis dialecticis, quae adhuc scholae nostrorum hominum mordicus tenent.⸥

1 Boethius De differentiis topicis: „Omnis ratio disserendi, quam logicen Peripatetici veteres appellavere, in duas distribuitur partes, unam inveniendi, alteram judicandi.“ (MPL 64, 1173.) – Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Invenit, disponit, dialecticae debet, ipsa enim quid quaeque res, quid cuique cohaerens, et quo ordine, pulcherrime distinctis filis notat.“ (MSA 3, 21,16–18.) 2 Vgl. die Anm. zu 36,1. 5–6 Melanchthon, De artibus liberalibus 1517 (nach der Darstellung der Grammatik und Dialektik): „[…] et admonet superesse rhetoricam. Quid vero illa? Pars dialecticae, quosdam argumentorum locos populariter instruens.“ (MSA 3, 22,24–26.) – Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518 (nach der Erwähnung der Grammatik): „Deinde cum paulo progressus fueris, iudicium animis compara [MSA: comparat], quo metas rerum, ortus, fines, ductum sic agnoscas, ut sicubi, quid inciderit exacte tractandum, omnia, quae ad institutum pertinent, quasi in numerato habeas, et artis adminiculis ita sensus auditorum capias, ut dissentire temere non queant. Hae partes illius sunt, quam nos dialecticam, alii rhetoricam vocant; nominibus enim variant auctores, cum ars eadem sit.“ (MSA 3, 34,8–15.) – Vgl. auch S. 42,12–13, Anm. 6–9 Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „De dialecticis videamus, quae adhuc ex Tartaretis, Bricot, Perversore, Eckiis, Copulatis Bursae Montis, Exercitiis taurinis et caninis, et aliis huius farinae petimus.“ (MSA 3, 34,19–22.) Dazu findet sich eine Anmerkung von R. Nürnberger: „Petrus Tartaretus, Scotist, Lehrer an der Pariser Hochschule […]; Verfasser von logischscholastischen Kommentaren zu Aristoteles, Thomas Bricot, Pariser Theologe, schrieb vielgebrauchten Abriß der Logik […] Perversor, eigentlich Joh. Versor (Tourneur), Verf. von Kommentaren zu Aristoteles und Petrus Hispanus […] Eckius: der spätere Gegner Luthers? Copula Bursae Montis: Anfang vieler scholastischer Lehrbücher: ‚Copula […]‘ Bursa Montis, eine der ältesten Bursen Kölns. [Vgl. S. 82,1–3, Anm.] Exercitia taurina et canina, Spottname für ma. Lehrbücher. E. Böcking: Hutteni opp. supplem. II.“ [Zu Johannes Eck, welcher tatsächlich der „spätere Gegner Luthers“ ist, vgl. S. 44,5–6, Anm., weiter S. 38,2, Anm., S. 63,1–2, Anm., S. 67,23–68,1, Anm. und insbesondere S. 82,3, S. 147,7.] – Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Placuit igitur paucis commonere iuventutem illustris Academiae nostrae, ut quantum ad summam praeclari instituti vestri attinet, intelligat, quae sit renascentium studiorum ratio, quae illorum quae barbari maiores nostri e Scotis in Galliam, e Gallis in Germaniam invexerunt, ut ordine ac ductu generis utriusque cognito, ipsi iudicetis, utrum maiore commodo, periculo minore, liceat amplecti.“ (MSA 3, 30,35–31,7.)

Caput 2. 〈Praefatio〉 | 47

2.2 2.2.1

〈De oratione〉 Genera causarum

Genera orationum pro varietate argumentorum varia sunt, et quot sunt rerum sive causarum, de quibus ‖ agitur, modi, totidem sunt orationum genera. Res autem aut B 11 5 futurae sunt aut factae: de futuris deliberamus, facta vel in iudicium vocantur vel extra iudicium docentur, laudantur, vituperantur. Ex his tria sunt genera orationum, totidem enim sunt causarum figurae: Deliberativum, quod ad consilia pertinet: Ducenda uxor an non? Iudiciale litium est: Clodium occidit Milo; iure occidit? Demonstrativum accommodatum docenti, narranti res gestas, laudanti, vituperanti. 10 Singula singulis capitibus explicabo.

2.2.2

Oratoris officia

Causas dicet orator, si invenerit rei, de qua dicturus est, naturam, vim, partes, circunstantias, affinia, contraria, eaque sic disposuerit, ut exigit vel rei conditio vel opportunitas, et verbis ac sententiis ornaverit. 15 ⸤Inventio est, cum propositum argumentum ad locos inventionis exigitur, ut si de iustitia sit dicendum, ad inventionis locos concedes: Quid iustitia, quae eius partes,

3 Quintilian, Institutio oratoria 3,3,15: „itaque quidam genera tria rhetorices dicere maluerunt, optime autem ii quos secutus est Cicero, genera causarum.“ – Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Hanc igitur causam [sc. civilem] in tria genera dividimus: demonstrativum, deliberativum et iudiciale. Nam cum tria sint auditorum genera: unum quod delectationem requirat, alterum quod consilium capiat, tertium, quod iudicium exercitet, tria etiam causarum genera esse necesse est.“ (S. 6.) 3–4 Melanchthon folgt wie auch Georg von Trapezunt mit „causa“ einem offeneren Sprachgebrauch als Cicero, Partitiones oratoriae 1,4: „Cicero Filius: Quid? Quaestio quasnam habet partes? Cicero Pater: Quattuor… Infinitam, quam consultationem appello, et definitam, quam causam nomino.“ 4–6 Aristoteles, Ars rhetorica 1,3 (1358b13–20): „χρόνοι δὲ ἑκάστου τούτων εἰσὶ τῷ μὲν συμβουλεύοντι ὁ μέλλων (περὶ γὰρ τῶν ἐσομένων συμβουλεύει ἢ προτρέπων ἢ ἀποτρέπων), τῷ δὲ δικαζομένῳ ὁ γενόμενος (περὶ γὰρ τῶν πεπραγμένων ἀεὶ ὁ μὲν κατηγορεῖ, ὁ δὲ ἀπολογεῖται), τῷ δ᾽ ἐπιδεικτικῷ κυριώτατος μὲν ὁ παρών (κατὰ γὰρ τὰ ὑπάρχοντα ἐπαινοῦσιν ἢ ψέγουσιν πάντες), προσχρῶνται δὲ πολλάκις καὶ τὰ γενόμενα ἀναμιμνήσκοντες καὶ τὰ μέλλοντα προεικάζοντες.“ – Cicero, Partitiones oratoriae 3,10. – Georg von Trapezunt, Rhetorica, S. 8. Melanchthon vermeidet die Bindung des „genus demonstrativum“ an Gegenwärtiges. Anders Aristoteles und andere. 6–7 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Praeterea cum tria tempora sint ac unicuique unum genus causae accommodatum sit, tria non esse genera causarum non possunt. Nam iudiciale praeterito, deliberativum consequenti, demonstrativum instanti tempori attribuitur.“ (S. 6.) 8 Gebräuchliches Beispiel, e. g. Georg von Trapezunt, Rhetorica, S. 6. Zu Erasmus vgl. auch S. 98,2–3, Anm. | Cicero, Pro Milone Oratio. Diese Rede wird in zahlreichen Rhetoriken als Beispiel aufgegriffen. 15–48,1 „Loci inventionis“: S. 51–64. 15–48,8 Inventio – agnoscunt. Nr. 2

48 | De Rhetorica Libri Tres

quid efficiat, quae affinia iustitiae, quae pugnantia cum iustitia. Et de locis infra. Dispositio: inventorum artificiosa collocatio. Elocutio: ornatus et species orationis, aliam humiles causae, aliam sublimes postulant. Memoriam ac pronunciationem natura suppeditat, et in eis, quid ars possit, ex aliis autoribus disces. Ego in hoc potissimum rhetorica scribo, ut locos inventionis, iudicii et disposi- 5 tionis aliquanto facilius assequare, quam vulgo traduntur. Nam hi fere a magnis B 12 rhetoribus negliguntur, ‖ et cum ea sit sola dialecticorum facultas, nihil minus quam sua illi agnoscunt.⸥

2.2.3

Orationis partes

Oratio fere his partibus constat, exordio, quo praeparamus auditorem, narratione, 10 quae est causae expositio, contentione, qua nostra confirmamus et adversa refellimus, peroratione, quae orationis colophon est.

3 De genere demonstrativo ⸤Solebat quondam iuventus demonstrativi generis causis primum exerceri, ut Quintilianus indicat, vel quod eius creber in reliquis generibus usus sit et saepe locos, 15 argumenta iudicialibus, suasoriis suppeditet vel quod omnium videretur tractatu facillimum. Nos a genere demonstrativo vel hoc maxime ordimur, quod ex ipso loci

7 rhetoribus] autem rhetoribus A malim autoribus 1 efficiat] officiat A 17 facillimum] facilimum A 3 Vgl. unten den Abschnitt 〈De characteribus elocutionis〉, S. 155. 14–15 Quintilian, Institutio oratoria 2,4, worin der Anfangsunterricht als Anschluß an die Grammatik zunächst im Erzählen besteht. 15–16 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Etenim ita se habere tria haec genera saepe consideravimus, ut unum in altero saepissime inveniatur ac nisi alterum alteri innitatur, non posse gravi ac facunda vereque oratoria oratione absolvi.“ (S. 369.) 16 „Suasorien“ werden von Melanchthon meist nicht als „Übungsreden“ verstanden (Quintilian, Institutio oratoria 2,1,2), sondern gleichbedeutend mit dem „genus deliberativum“ (Quintilian, Institutio oratoria 3,8,6), anders wohl S. 71,22–23. 17–49,1 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Velut cum ad considerandam rem quampiam animum advertissemus, sequentes ista: statim per omnem rei naturam et partes perque omnia consentanea et dissidentia iremus et duceremus inde argumentum propositis rebus accommodatum. Haec igitur communia, quia perinde ut quicquid dici ulla de re potest, ita argumenta omnia intra se continent, idcirco locos vocaverunt, quod in eis velut receptu et thesauro quodam, omnia faciendae fidei instrumenta sint reposita. Non ergo aliud est locus, quam communis quaedam rei nota, cuius admonitu, quid in quaque re probabile sit, potest inveniri. Sit ergo nobis locus hoc pacto definitus.“ (S. 18,102–20,112.) 14–49,13 Solebat – vulgo. Nr. 3

Caput 3. De genere demonstrativo | 49

omnes inventionis, iudicandi ratio tota nascitur et ad reliqua genera viam munit. Quod qui accurate ac diligenter tractaverit, plurimum adiumenti ad literas recte tractandas est habiturus, nedum ad causas communes. Versatur enim genus demonstrativum primum in docendo, deinde in laude et 5 vituperio. De posteriore multa satis rhetores. Prior species parcius colitur, eo quod a dialecticis in scholas vocata delituerit. Etenim quum tria sint genera causarum, ea rhetores sibi adseruerunt, quae foro et consiliis erant frequentia. Id in quo plurimum est artificii, nempe demonstrativum, et ex quo alia rivos ducunt, scholis reliquerunt. B 13 Quod nisi meditatum habeant ‖ studiosi, in aliis parum efficient. 10 Duplex igitur est genus demonstrativum, vel quod docentibus accommodatum est, vel quod ad laudandum et vituperandum pertinet. De laudatorio quidem postea; de eo, quod in docendo consistit, prius agemus, nam et multiplex est et recta discentibus apprime necessarium, ad haec fere ignoratum vulgo.⸥

3.1

De prima parte generis demonstrativi

15 ⸤Genus demonstrativum sive artificium docendi est, quod exacte naturam et condi-

tionem cuiusque rei certis inscriptam locis sic expedit, ut subterfugere non possit inquirentem, quicquid de instituto sciri omnino licet. Duo huius generis officia sunt, alterum ut per locos suos in promptu habeat statim, quicquid de unaquaque re dici potest, alterum, ut ordine qui maxime insi20 nuet causam audientis animo, locos dispenset.

2–3 Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Huic accedit proxima Dialectica, subtilis disserendi ratio, nam id indicat nomen: literaturae comes, complexa quicquid hoc omne, quo se aliqua vis effert ingenii, ac si licet hoc audacius paulo, sola mihi omnium mater artium haberi posse videtur. Tantum abest, ut dignum docto speres, ut pectus ad sapientiam formare quovis modo queas, si Dialecticon politias vanissime omnium, quisquis es, contempseris.“ (MSA 3, 20,37-21,6.) 5 Melanchthon könnte hier vor allem an Erasmus, besonders dessen Adagia, erstmals 1500 erschienen, und dessen De duplici copia verborum ac rerum, erstmals 1512, denken. 6 Sc. „genus demonstrativum“, „genus deliberativum“, „genus iudiciale“. Vgl. S. 47,3 mit Anm. 6–7 Melanchthon dürfte hier vor allem an Georg von Trapezunt, Rhetorica denken. Doch vgl. auch Agricola, De inventione dialectica 1515: „Deinde, quae tradita sunt ab illo [sc. Quintilioano], quoniam ad civiles quaestiones astricta sunt, non facile potest ea quisquam inde sibi divellere rebusque suis in diverso quaestionum genere aptare.“ (S. 202,114–116.) 7–8 Melanchthon behandelt die Dialektik als Hauptthema seiner Darlegung des „genus demonstrativum“. 9 S. 41,2–3, Anm. 11 S. 83,9. 14 Die „secunda pars“ ist De genere demonstrativo laudis aut vituperii, S. 83,9. 15–17 Platon, Sophista (235c): „πάντως οὔτε οὗτος [ὃ σοφιστής] οὔτε ἄλλο γένος οὐδὲν μή ποτε ἐκφυγὸν ἐπεύξηται τὴν τῶν οὕτω δυναμένων μετιέναι καθ’ ἕκαστά τε καὶ ἐπὶ πάντα μέθοδον.“ 15–51,13 Genus – didicisse. Nr. 4.

50 | De Rhetorica Libri Tres

Hoc alii μεθοδικόν, alii ἀποδεικτικόν, alii διδακτικόν, ἐπιστημονικόν alii vocant. Atque illud ipsum est, quod Aristoteles dialecticae veluti κορυφαῖον et caput fecit: ut sicut rhetorum partes in πραγματικοῖς sunt, ita universum dialectici studium demonstrationem seu apodeixin, hoc est evidentem quandam docendi rationem complectitur, quam oportet ante didicisse quam causae civiles affectantur. Atque ut citra stu- 5 dium civilium causarum literas etiam recte tractare licet, ita citra genus demonstratiB 14 vum tractari rite non pos‖sunt; omnes enim disciplinae ad demonstrativum ceu amussim exiguntur. Porro haec est dialecticae tota fabrica: ratio apodeixeos, hoc est ordo dicendi. Quod qui non intelligit, ut est vulgus quoddam professorum, nec vim dialecticae nec 10

9 apodeixeos] sc. ἀποδείξεως | dicendi] malim docendi cum A C 1 Aristoteles, Ars rhetorica 1,1 (1355a3–9): „ἐπεὶ δὲ φανερόν ἐστιν ὅτι ἡ μὲν ἔντεχνος μέθοδος περὶ τὰς πίστεις ἐστίν, ἡ δὲ πίστις ἀπόδειξίς τις (τότε γὰρ πιστεύομεν μάλιστα ὅταν ἀποδεδεῖχθαι ὑπολάβωμεν), ἔστι δ’ ἀπόδειξις ῥητορικὴ ἐνθύμημα, καὶ ἔστι τοῦτο ὡς εἰπεῖν ἁπλῶς κυριώτατον τῶν πίστεων, τὸ δ’ ἐνθύμημα συλλογισμός τις, περὶ δὲ συλλογισμοῦ ὁμοίως ἅπαντος τῆς διαλεκτικῆς ἐστιν ἰδεῖν.“ | Quintilian, Institutio oratoria 3,4,12–13: „est igitur, ut dixi, unum genus, quo laus ac vituperatio continetur, sed est appellatum a parte meliore laudativum: idem alii demonstrativum vocant. utrumque nomen ex Graeco creditur fluxisse; nam ἐγκωμιαστικόν aut ἐπιδεικτικόν dicunt. sed mihi ἐπιδεικτικόν non tam demonstrationis vim habere quam ostentationis videtur et multum ab illo ἐγκωμιαστικῷ differre; nam ut continet laudativum in se genus, ita non intra hoc solum consistit.“ – Agricola, De inventione dialectica 1515: „Argumentationem dispositio in eis, quae ἐπιδεικτικά Graeci, Cicero demonstrativa vocavit […], ex arbitrio fere pendet eius, qui dicit“. (S. 526,1–5.) | 1Tim 3,2: „δεῖ οὖν τὸν ἐπίσκοπον ἀνεπίλημπτον εἶναι, μιᾶς γυναικὸς ἄνδρα, νηφάλιον σώφρονα κόσμιον φιλόξενον διδακτικόν“, Vulgata: „[…] doctorem“. Erasmus: „[…] aptum ad docendum.“ 2Tim 2,24: „δοῦλον δὲ κυρίου οὐ δεῖ μάχεσθαι ἀλλ᾽ ἤπιον εἶναι πρὸς πάντας, διδακτικόν, ἀνεξίκακον“, Vulgata: „[…] docilem […]“ Erasmus: „[…] propensum ad docendum […]“ „Διδακτικός“ ist bei Aristoteles und klassisch nicht belegt, wohl aber „διδασκαλικόν“, e. g. Ars rhetorica 1,2 (1355b29). Melanchthon, Elementa rhetorices schreibt „genus διδασκαλικόν“ statt „genus διδακτικόν“. Melanchthon, Elementa rhetorices 1531. Ed., übers. Volkhard Wels (Berlin 2001), 32. Klassisch scheint auch im Lateinischen „genus didacticum“ nicht gebräuchlich, Georges verzeichnet „didacticus“ nicht. Auch „genus didascalicum“ scheint klassisch nicht belegt zu sein. | Bei Platon ist „ἐπιστημικός“ nicht belegt. Die Arten des Wissens und Lehrens, besonders „δόξα“ und „ἐπιστήμη“, sind Respublica 5 differenziert. – Aristoteles, Analytica posteriora 1,2 (71b17–19): „ἀπόδειξιν δὲ λέγω συλλογισμὸν ἐπιστημονικόν· ἐπιστημονικὸν δὲ λέγω καὶ ὃν τῷ ἔχειν αὐτὸν ἐπιστάμεθα.“ 2 Aristoteles verwendet in der Rhetorik „κυριώτατος“ (vgl. zu S. 47,4–6, das Zitat in der Anm.), nicht „κορυφαῖoς“, ebensowenig im Organon. Jedoch findet sich „κορυφαῖoς“ in entsprechender Bedeutung bei Erasmus, Adagia 1500 etc. 3,3,1 „Sileni Alcibiadis: […] Huiusmodi Silenus fuit Diogenes, vulgo canis habitus. Verum in hoc cane divinum quiddam animadverterat Alexander Magnus, principum ut videbatur omnium κορυφαῖος et alpha.“ De duplici copia verborum ac rerum 1512: ‚Huius negocii velut antesignanus, dux, vexillifer, signifer existi.‘ Κορυφαῖος Graeci. (ASD I-6, 158,284–285.) 3–4 Vgl. e. g. S. 44,4, Anm., S. 1, Anm., S. 1, Anm., S. 1, Anm. 4–5 Aristoteles, Ethica Nicomachea 1,3 (1094b23–27): „πεπαιδευμένου γάρ ἐστιν ἐπὶ τοσοῦτον τἀκριβὲς ἐπιζητεῖν καθ᾽ ἕκαστον γένος, ἐφ᾽ ὅσον ἡ τοῦ πράγματος φύσις ἐπιδέχεται· παραπλήσιον γὰρ φαίνεται μαθηματικοῦ τε πιθανολογοῦντος ἀποδέχεσθαι καὶ ῥητορικὸν ἀποδείξεις ἀπαιτεῖν.“

Caput 3. De genere demonstrativo | 51

usum demonstrationis aliquem agnoscit; et quos maxime oportebat faciles esse, ipsi se innectunt argutiis et obscurant veluti Cymmeriis tenebris planeque illum, qui τὸ σκότισον fertur in ore habuisse, referunt. Omnino genus rerum demonstrativum est, circa quod versatur μέθοδος, quae hoc potest, ut quocunque proposito themate 5 natura eius universa artificiosa et compendiaria ratione exigatur; quam nisi teneas, nihil est, quod rite docere queas, nihil, quo sequacem audientis animum illectes. Quod si omnia, ut in buccam venerint, expuas, confusanea illa et inefficax oratio mole ruet sua. Ut interim taceam, qui ad methodum non assueverunt, effetis prorsum et sterilibus ingeniis esse, ineptos ad omnia literarum officia: quum invenire 10 ipsi per se nihil queant, iudicare de aliorum scriptis recte non possunt. Contra qui ad illam consueverunt, et plurima ipsi inveniunt et iudicant prudenter et docent clare. Tantum abest, ut doctus censeatur, qui usum διδακτικῶν ignorat, ut satius quoque fuerit non gustasse literas quam adeo turpiter et impure didicisse.⸥ Huius generis oratio exordium non admodum requirit; narratio quaedam perpe15 tua est; pro re quae‖dam confirmabuntur, quaedam item confutabuntur, ut suis B 15 obiter locis admonebo. Oratio universa quaestionibus aliquot absolvetur, quae interim vice status erunt. Sunt enim inveniendi organa:

7 Quod A C Qnod B | oratio A ratio B C 2–3 τὸ σκότισον] το scotison A 15 item] ita C 1–3 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Nec ego quidem sum tam rudis veri, ut nesciam posse subtilius ista spinosiusque dici, cum sit nihil alioqui facilius, quam suae quodque relinquere naturae et de obscuris obscure disserere: contra vero magni sudoris esse, Cerberum ab inferis extrahere, hoc est, abstrusa et in rerum interiore recessu latentia proferre in lucem et tanquam spectanda proponere.“ (S. 20,5–10.) 2 Erasmus, Adagia 2,6,34: „Cimmeriae tenebrae. Multam obscuritatem aut animi caliginem Cimmerias tenebras appellant.“ 2–3 Erasmus, Adagia 1,3,36: „Davus sum, non Oedipus. Quamquam Laertius scribit eum philosophum [sc. Heraclitum], si quando libeat, oratione luculentissima uti, ut appareat ex industria affectatam obscuritatem, adeo ut discipulis etiam solitus sit praecipere σκότισον, id est obscura.“ – Hermann Diels, Die Fragmente der Vorsokratiker, Hd/Ed. Walther Kranz, Bd. 1 (Berlin 61951), 143: „Suid. Ἡράκλειτος Βλόσωνος ἢ Βαύτωρος, οἱ δὲ ̔Ηρακῖνος, ̓Εφέσιος, φιλόσοφος φυσικός, ὃς ἐπεκλήθη Σκοτεινός.“ 7 Erasmus, Adagia 1,5,72: „Quicquid in buccam venerit.“ 7–8 Horaz, Carmina 3,4,65: „Vis consili expers mole ruit sua.“ Zitiert bei Erasmus, Adagia 3,10,93: „Gigantum arrogantia.“ 15–16 S. 61,14–15. 17 Melanchthon scheint den Terminus „status“ hier anders zu gebrauchen als er ihn S. 112,11 für das „genus deliberativum“ und das „genus iudiciale“ voraussetzt. Vgl. S. 112,11–14, Anm. 18 Vgl. S. 53,3. Vgl. den Vorblick zur Gliederung S. 47,15–48,1. Die der hier gegebenen Übersicht dann tatsächlich folgende Ausführung, welcher in den Zwischenüberschriften und dann auch im Exemplum S. 64 gefolgt wird, ist etwas anders: „An sit, quid sit | Quibus causis partibusque constet | Unum an multa | Officia | Comparatio specierum | Affinia, contraria.“ – In den Rückblicken formuliert Melanchthon: „Definitio, divisio, specierum comparatio“ (S. 63,4), „definitio, divisio, officium“ (S. 78,3). Der Rückblick S. 152,11–13 formuliert klarer: In summa censeo in omnibus maxime sequendum naturae ordinem, ut in didactico primo loco sit finitio, secundo divisio, deinde membrorum, quae in divisionem venerunt, definitio, quarto definitorum officia, quinto eorum inter

52 | De Rhetorica Libri Tres

An sit, Quid sit, ⸤Quibus causis partibusve constet,⸥ Unum an multa, Quae partes, Quae comparatio partium, ⸤Quae officia,⸥ Quae affinia, Quae contraria.

5

Ut earum rerum, quae absconditae sunt, demonstrato et notato loco facilis est in- 10 ventio, sic, cum pervestigare aliquid volumus, locos in numerato ut habeamus, oportet. Aliter effici non potest, quod in hac re primum putant, ut ab iis, quibus auditor veluti certis fidem habet, ad ea, quae nondum agnoscebat, traducatur. Qui volet igitur ex ipsis derivare fontibus rem aliquam, filum harum quaestionum veluti ὁδοποιόν sequatur. 15 ⸤Sunt autem quaestiones, quas Aristoteles, quem hac parte maxime ob id sequimur, ut qui sit eius usus, quem scholae docent, intelligatur, in Analyticis posteri-

14 derivare A C deriurare B se comparatio. – Melanchthon folgt sprachlich am ehesten Cicero, Partitiones oratoriae 9,33: „Nam in confirmando nostra probare volumus, in reprehendendo redarguere contraria. Quoniam igitur omne, quod in controversiam venit, id aut an sit necne aut quid sit aut quale sit quaeritur, in primo coniectura valet, in altero definitio, in tertio ratio.“ Vgl. S. 68,15–21 – Sachlich jedoch scheint er Aristoteles mit Bezug auf Agricola, De inventione dialectica 1515 aufzugreifen: „Haec est ergo locorum summa, ut sint interni, qui in substantia, definitio, genus, species, proprium, totum, partes, coniugata. Qui circa substantiam sunt, adiacentia, actus, subiectum. Externi autem, quae cognata dicuntur, efficiens, finis, effecta, destinata.“ (S. 36,88–91.) 13–15 Aristoteles, Ars rhetorica 1,1 (1354a6–11): „τῶν μὲν οὖν πολλῶν οἱ μὲν εἰκῇ ταῦτα δρῶσιν, οἱ δὲ διὰ συνήθειαν ἀπὸ ἕξεως· ἐπεὶ δ᾽ ἀμφοτέρως ἐνδέχεται, δῆλον ὅτι εἴη ἂν αὐτὰ καὶ ὁδῷ ποιεῖν· δι᾽ ὃ γὰρ ἐπιτυγχάνουσιν οἵ τε διὰ συνήθειαν καὶ οἱ ἀπὸ τοῦ αὐτομάτου τὴν αἰτίαν θεωρεῖν ἐνδέχεται, τὸ δὲ τοιοῦτον ἤδη πάντες ἂν ὁμολογήσαιεν τέχνης ἔργον εἶναι.“ 14 S. 39,1–2, Anm. 16–53,1 Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Is [Franciscus Stadianus (Franz Kircher)] Analytica posteriora Suevicae iuventuti anno superiore praelecturus, a nobis Themistii libellos […] accepit […] Admonui insuper illic ab Aristotele rhetorica doceri. Legit, relegitque, et quo est iudicio, protinus ad scopum advertit animum, ibi re penitus cognita, et pro felicitate ingenii sui aucta illustrataque, tot notabilibus, acceptionibus, distinctionibus exauctoratis, causam integram, veluti recuperatorio iudicio restituit, scholae simpliciter ac candide summam rei τὸ ἄλφα καὶ ὦ traditurus. Ad haec male precatus nugis, obnixe a me contendit, Aristoteli purgando socias manus adicerem: conaturum omnia sese pro viribus, uti artium elementa vindicta barbarorum liberarentur.“ (MSA 3, 36,5–19.) 3 Quibus causis partibusve constet Nr. 5. 7 Quae officia Nr. 6. 16–53,9 Sunt – iudicii. Nr. 7.

Caput 3. De genere demonstrativo | 53

oribus tractat, ubi artificium inveniendi, disponendi, docendi, graphice delineavit. Sed illic quaestiones tantum quatuor tradit, ea ‖ videlicet sola venatus, quae proprie B 16 ad substantiam rei pertinent: ad externas affectiones rerum, ad accidentia, officia, affinia, contraria non egressus; at in Topicis idem pluribus agitur, ubi iis, quae sunt 5 in natura rei, generibus et differentiis, idem adiungit ac diversum accidenti magis et minus et reliqua. Satius visum est mihi quaestiones in unum omnes conferre et quo sit in promptu adolescenti erudiendo forma demonstrativae methodi et intelligat in omnibus dialecticorum voluminibus aliud nihil agi quam locos inventionis aut iudicii.⸥

10 3.1.1

3.1.1.1

〈De demonstratione simplicis thematis〉 An sit, quid sit

⸤Utraque quaestio proprie a dialeticis petenda est; ego meo functurus officio admonebo tantum, qui sit earum apud dialecticum usus. Suas enim hoc hominum genus opes ignorat.⸥ 15 Pluribus modis rem eandem discimus, finitione vero modo omnium certissimo, quam praeit confusanea quaedam notio rei an sit. ⸤Quae cum rarius in artem cadat et nisi per quaestionem quid sit absolvi non possit, a me quoque relinquetur,

1 Die Bedeutung von „graphicus“ kann „subtil“, „genau“ sein. Doch vgl. Hans Günter Zekl in der Einleitung zur Ersten Analytik: „Was liegt näher, als diese Einsicht auch in Zeichnungen sichtbar zu machen – und daß er solche zum Demonstrieren benutzt hat, deutet er am Schluß des Kapitels 41 [von Buch 1] unmißverständlich an.“ Aristoteles, Organon, Bd. 3/4, Ed. und Übers. H. G. Zekl. (Hamburg, 1998), XX.) 2–3 Aristoteles, Analytica posteriora 2,1 (89b23–25): „Τὰ ζητούμενά ἐστιν ἴσα τὸν ἀριθμὸν ὅσαπερ ἐπιστάμεθα. ζητοῦμεν δὲ τέτταρα, τὸ ὅτι, τὸ διότι, εἰ ἔστι, τί ἐστιν.“ (Der Unterschied von „τὸ ὅτι“ und „εἰ ἔστιν“ bezeichnet, „dass“ etwas der Fall sei, e. g. eine Sonnenfinsternis, oder „ob“ etwas existiere, e. g. Kentauren oder Gott.) 3 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Externi loci sequuntur, quorum prima sunt, quae cognata dicuntur […] Sunt ergo cognata (ut diximus) causae et eventa.“ (S. 86,2–88,11.) – De inventione dialectica 1515: „Tria haec quaestionum genera Cicero vocavit: primum quidem an sit, secundum quid sit, tertium quale sit. Et qui Rhetorica post Ciceronem scripserunt, Quintilianus utique et Hermogenes, hanc divisionem sunt secuti. Aristoteles tribus his quartum addidit genus, quod vocavit ‚propter quid‘.“ (S. 246,46–50.) 4–5 Aristoteles, Topica 1,4 (101b17–25): „πᾶσα δὲ πρότασις καὶ πᾶν πρόβλημα ἢ ἴδιον ἢ γένος ἢ συμβεβηκὸς δηλοῖ· καὶ γὰρ τὴν διαφορὰν ὡς οὖσαν γενικὴν ὁμοῦ τῷ γένει τακτέον. ἐπεὶ δὲ τοῦ ἰδίου τὸ μὲν τὸ τί ἦν εἶναι σημαίνει, τὸ δ’ οὐ σημαίνει, διῃρήσθω τὸ ἴδιον εἰς ἄμφω τὰ προειρημένα μέρη, καὶ καλείσθω τὸ μὲν τὸ τί ἦν εἴναι σημαῖνον ὅρος, τὸ δὲ λοιπὸν κατὰ τὴν κοινὴν περὶ αὐτῶν ἀποδοθεῖσαν ὀνομασίαν προσαγορευέσθω ἴδιον. δῆλον οὖν ἐκ τῶν εἰρημένων ὅτι κατὰ τὴν νῦν διαίρεσιν τέτταρα τὰ πάντα συμβαίνει γίνεσθαι, ἢ ὅρον ἢ ἴδιον ἢ γένος ἢ συμβεβηκός.“ 5–6 Aristoteles, Topica 1,8 (103b16–19): „εἰ δὲ μὴ τῶν ἐν τῷ ὁρισμῷ λεγομένων ἐστί, δῆλον ὅτι συμβεβηκὸς ἂν εἴη· τὸ γὰρ συμβεβηκὸς ἐλέγετο ὃ μήτε ὅρος μήτε ἴδιον μήτε γένος ἐστίν, ὑπάρχει δὲ τῷ πράγματι.“ 12 S. 2–3, Anm. 16 S. 62,14–15, Anm. 12–14 Utraque – ignorat. Nr. 8. 16–54,11 Quae – dicam: Nr. 9.

54 | De Rhetorica Libri Tres

quanquam video etiam a philosophis nonnunquam tractatam, ut in Moralibus Aristoteles statim initio beatitudinem esse constituit; sic enim fere disserit: Est aliquis humanae naturae proprius finis et summa quaedam et extrema forma seu actus, est igitur felicitas. Plato item sic in Theaeteto scientiam esse principio disputationis suae docet – ut reliqua interim taceam –, sed ea quidem argumentis non 5 B 17 admodum perspicuis. ‖ Nisi forte bella est argumentatio: Sunt hominum inter se mutui contractus, est societas aequa civium, est igitur iustitia. Quae argumenta ut ad quaestionem an sit pertineant, tamen aut non satis indicant propositum aut ex posterioribus ducunt. Nostrum institutum est ex fontibus atque, ut aiunt, ἀπὸ 10 γραμμῆς, quod docetur, derivare. Et ut primum de simplici themate dicam:⸥ Quaestio quid est finitionem suppeditat, quae id, quod proponitur, notiore aliqua eius parte declarat; quae cum communior re subiecta sit, adsciscit sibi notionem minus vagam, quae forma sit rei subiectae; ut, cum accepi hominem esse M. Tullium – hominis autem ratio latius patet, quam ut per eam Marcum certus agnoscam –, formam illius concipio: corporis 15 lineamenta, habitum faciei et similia, quibus ab aliis hominibus discrepat. Atque hoc quidem exempli vice dico. ⸤Iam communes rerum notiones certo quodam ordine comprehendere oportet, ut quicquid propositum fuerit definias, cum in quem ordinem referendum sit intellex13 quaeq̃ A quae B C malim quam (cf. l. 18–19) 1–4 Vgl. Aristoteles, Ethica Nicomachea 1,1 (1094a1–3). 4–6 Platon, Theaetetus (145e8–9): „Τοῦτ’ αὐτὸ τοίνυν ἐστὶν ὃ ἀπορῶ καὶ οὐ δύναμαι λαβεῖν ἱκανῶς παρ’ ἐμαυτῷ, ἐπιστήμη ὅτι ποτὲ τυγχάνει ὄν.“ 6–7 Vgl. e. g. Aristoteles, Politica 1,2 (1253a14–18). 9 S. 39,1–2, Anm. 9–10 Erasmus, Adagia 1,6,57: „A linea incipere. Ἀπὸ γραμμῆς ἄρχεσθαι.“ 11 Themistius, Libri paraphraseos in Aristotelis commentarios, Übers. Ermolao Barbaro (Basel: Hieronymus Curio, 1545) 2,1: „Ab his consequens est, ut differentias quaerendarum rerum tractemus. Nam et quae inveniendis conveniant obiter communi usu noscentur. Eadem enim quaerendi et inveniendi discrimina sunt, quia quaestio omnis inventionis gratia initur. Quaerimus ergo aut de simplici solitarioque aut de composito et quod in complexu orationis sit. Solitarium et simplex intelligo, quod seorsum ex uno aliquo decem generum sumitur: Deum, centaurum, charybdim. Compositum dico, utrum luna deficiat, iustum natura, an lege potius et institutione hominum stet. Quotiens de simplici quaerimus, prima et occursoria quaestio est, an sit, secunda quid sit. Nam primum quaerimus, an sit deus, deinde deus quid sit. Si de composito et quod in complexum seriemque loquendi sit quaerimus, prima quaestio est, an subiecto praedicatum insit, secunda quamobrem quemadmodum insit […] Sunt igitur quaestiones quatuor: An sit, Quid sit, An huic illud insit, Quamobrem insit. Ex iis unum par ad simplicia, umum ad composita pertinent.“ Die Ausführung des Programms erfolgt unten zwiefach: 1.: S. 61,19, 2.: S. 80,15. 11–13 Offenkundig steht „forma“ hier und wie ohnedies gleich darauf nicht für den seins- und wesenserschließenden ontologischen Terminus (vgl. S. 58,1 und S. 59,14–15), sondern ontisch für die Erscheinung und die logische Subsumtion. Agricola, De inventione dialectica 1515: „Speciei nanque nomen istud sola comparatione ad genus videtur inditum, dictamque speciem esse vel (ut Cicero maluit) formam, quod confusum et informe genus expoliret et speciendum (sic enim veteres loquebantur) nobis exhiberet.“ (S. 46,14–17.) 18–57,15 Iam – ducuntur. Nr. 10.

Caput 3. De genere demonstrativo | 55

eris. Hi rerum ordines κατηγορίαι Graecis vocantur, vulgus nostrum “praedicamenta” nuncupat: substantiam, quantitatem, qualitatem, ad aliquid, agere, pati, ubi, habitum; sive, ut ab aliis numerantur: essentiam, motum, statum, alterum, idem. Prior enumeratio vulgatior est, nempe Aristotelica, posterior non paulo eruditior. 5 Sed non refert, quibus utaris nominibus, modo scias capita rerum esse et modos internoscendi singula. ‖ Sunt ex Arabum scholis, qui praedicamenta recte cogno- B 18 scendi modos appellant. Hic igitur est usus praedicamentorum, ut propositi thematis – de simplici iam loquor – definitionem pervestigaturus ad haec rerum generalia capita confugias et hinc notionem thematis exquiras. 10 Substantiae notus est intellectus, quae per se existit. Quantitas in magno et multo est, longis, latis, profundis numeris. Qualitas est in formis ἐνεργητικοῖς. Ad aliquid ipsa inter se rerum comparatio; in his et ubi et quando et agere et pati sunt. Singula genera quam late pateant, dialectici docent. Modo intelligas eum esse τῶν κατηγοριῶν usum, ut quicquid inciderit tractan15 dum artificiose, primum requiras hos rerum ordines, unde finitio thematis colligen-

6 singula A C sigula B 14 τῶν κατηγοριῶν] τῶν κατηριῶν C 11 profundis] et profundis C | ἐνεργητικοῖς] energitikois A 1 Aristoteles, Topica 1,9 (103b20–25): „Μετὰ τοίνυν ταῦτα δεῖ διορίσασθαι τὰ γένη τῶν κατηγοριῶν, ἐν οἷς ὑπάρχουσιν αἱ ῥηθεῖσαι τέτταρες. Ἔστι δὲ ταῦτα τὸν ἀριθμὸν δέκα, τί ἐστι, ποσόν, ποιόν, πρός τι, ποῦ, ποτέ, κεῖσθαι, ἔχειν, ποιεῖν, πάσχειν. Ἀεὶ γὰρ τὸ συμβεβηκὸς καὶ τὸ γένος καὶ τὸ ἴδιον καὶ ὁ ὁρισμὸς ἐν μιᾷ τούτων τῶν κατηγοριῶν ἔσται.“ Analytica posteriora 1,22 (83b13–17). Κατηγορίαι (Praedicamenta) 4 (1b25–27). Metaphysica 5,7 (1017a22–27). – Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Librum κατηγοριῶν aiunt dialecticae tabulis non censeri, cum inde omne artificium inveniendi ceu e fonte fluat et κατηγορίαι non sint nisi μέθοδος quaedam simplicium.“ (MSA 3, 35,14–17.) 1–2 „Praedicamenta“ ist üblich in der mittelalterlichen lateinischen Terminologie nach der Übersetzung durch Victorinus sowie Boethius. 2–3 In der gebräuchlich gewordenen Übersetzung des Aristoteles durch Boethius. Zu Aristoteles vgl. S. 55,1, Anm. 3 Platon, Sophista, wo die Stammbegriffe des Seins und Denkens „τό ὄν, κίνησις, στάσις, τὸ ἕτερον, τὸ αὐτόν“ in ihrer „συμπλοκή“ entwickelt werden, besonders 245b–257c. 5–6 Quintilian, Institutio oratoria 3,6,2 vgl. S. 112,11–14. 6–7 E. g. Johannes Eck, Aristotelis Stagyritae Dialectica […] 1517 (vgl. S. 63,1–2, Anm.), 10 Aristoteles, Metaphysica 5,7 (1017a7–8): „τὸ ὂν λέγεται τὸ μὲν κατὰ 152a zu Avicenna. συμβεβηκὸς τὸ δὲ καθ᾽ αὑτό. Κατηγορίαι (Praedicamenta) 5 (2a11–16): Οὐσία δέ ἐστιν ἡ κυριώτατά τε καὶ πρώτως καὶ μάλιστα λεγομένη, ἣ μήτε καθ’ ὑποκειμένου τινὸς λέγεται μήτε ἐν ὑποκειμένῳ τινί ἐστιν, οἷον ὁ τὶς ἄνθρωπος ἢ ὁ τὶς ἵππος. δεύτεραι δὲ οὐσίαι λέγονται, ἐν οἷς εἴδεσιν αἱ πρώτως οὐσίαι λεγόμεναι ὑπάρχουσιν, ταῦτά τε καὶ τὰ τῶν εἰδῶν τούτων γένη.“ 11 Die Definition verwundert im Aristotelischen Kontext. Möglicherweise denkt Melanchthon für seine Bestimmung der Qualität an die sinnlich wahrnehmbare Beschaffenheit in der Differenzierung von Subjekt und Objekt (im traditionellen Sinn) bei Rudolph Agricola, De inventione dialectica 1515: „Sentiendi autem et intelligendi, ea, quae obiecta dicuntur, non sunt forte nisi nominis similitudine subiecta. Sentiendi enim subiecta, efficientia verius dicentur.“ (S. 82,23–25.) 13 S. 55,1, Anm.

56 | De Rhetorica Libri Tres

da est. Alexander Aphrodisiensis, e Peripato nobilis philosophus, “decem voces” “elementa καὶ πρῶτα philosophiae” nominat, nimirum ob id, quod in oratione docentis methodica primas sibi definitio vendicet, quae nisi ex praedicamentis nulla constitui potest. Quod ut planius ac rudius agam, exemplis tractabo. Ut si propositum fuerit, ut de iustitia dicas, primum ipsa iustitiae simplex ratio perquirenda est, statim ad ordines rerum accedes dubitabisque, substantia ne sit; ibi cum forte in rem quampiam iustitia cadat et salvo subiecto pereat, cum substantiae ratione convenire non potest. Neque vero magna est nec multa, ut sensui exposita capiatur; quantitas igitur B 19 non est. In qualitate virtutem invenies, unde ra‖tio iustitiae petitur. Sunt enim qualitates quaedam affectiones mentium nostrarum, ubi affectionem, qua redditur cuique, quod debetur, iustitiam finies. De reliqua deinceps. Nam simplicem cuiusque rei notionem comparationes quaedam sequuntur, unde axiomata, hypotheses, syllogismi sequuntur. Nam his omnis oratio absolvitur. Habes igitur, ex quibus definitio trahatur, nempe ex categoriis. Quae quomodo per divisionem, quomodo item ex accidentibus ducenda sit, ex Boëtio licet discere, qui paucis volet; summam rei ex Analyticis posterioribus petat. Mihi sic videtur in discendis praedicamentis exercendos iuvenes, ut in singulis generibus suos ordines generum, differentiarum, specierum in numerato habeant, et relinquendas interim nugas καὶ τῆν καρικὴν μοῦσαν de actu signato, exercito et similibus. Diligenter item sunt admonendi pueri, quorsum haec res pertineat, exemplis erudiendi, offerendae ex oratoribus, poëtis, theologis definitiones, de quibus

18–19 exercendos…habeant] exercendos iuvenes […] habent A exercendo iuvenes […] habent B exercenda iuventus […] habeat C 20 μοῦσαν] μουδυν A μούσην B C 11 redditur] reditur A 22 offerendae] afferendae C 1–4 Alexander von Aphrodisias, In Aristotelis Topicorum libros octo commentaria, zu Aristoteles, Topica 1,1 (100a2): „Περὶ δὲ τῆς οὕτως λεγομένης διαλεκτικῆς Ἀριστοτέλης μὲν καὶ ἐν ἄλλοις βιβλίοις πεπραγμάτευται, μάλιστα δέ ἐν τούτοις, ἃ ἐπιγράφεται Τοπικὰ ἀπὸ τοῦ τόπους τινὰς ἐν αὐτοῖς παραδίδοσθαι, ἀφ’ ὧν ὁρμώμενοι ‚δυνησόμεθα περὶ παντὸς τοῦ προτεθέντος δι’ ἐνδόξων συλλογίζεσθαι‘, ὥς φησιν αὐτός. ἐστὶ γὰρ ὁ τόπος, ὡς λέγει Θεόφραστος, ἀρχή τις ἢ στοιχεῖον, ἀφ’ οὗ λαμβάνομεν τὰς περὶ ἕκαστον ἀρχὰς ἐπιστήσαντες τὴν διάνοιαν […] ἀπὸ τούτου γὰρ ἔστι ὁρμώμενον εὐπορεῖν προτάσεως ἐνδόξου πρὸς τὸ προκεῖμενον· τούτο γὰρ ἡ ἀρχή.“ Ed. Maximilian Wallies (Berlin, 1891), 5,21–28. 1 Benennung der Kategorien e. g. bei Johannes Duns Scotus. 10–11 Aristoteles, Κατηγορίαι (Praedicamenta) 8 unterscheidet bei der Qualität vier verschiedene Arten. „Affectio“, sc. „πάθος“, steht nicht bei geistiger „ἕξις“ wie Gerechtigkeit (8,1), jedoch bei Sinnesempfindungen 8,3 (9b3–8). 11–12 „Suum cuique tribuere“ und „voluntas ius suum cuique tribuendi“ Corpus Iuris Civilis, Institutiones 1,1,1; 1,1,3; Digesta 1,1,10,pr. 16 Boethius, De divisione, De differentiis topicis, De diffinitione und In Porphyrii Isagogen commentarii. 17 Sc. Aristoteles, Analytica posteriora. Vgl. S. 55,1, Anm. 20 Erasmus, Adagia 1,8,79: „Carica musa. Καρικὴ Μοῦσα.“ 20–21 Wilhelm von Ockham, Summa logicae 1,66,13.

5

10

15

20

Caput 3. De genere demonstrativo | 57

iudicent, maxime locorum communium; ita civili iudicio et rerum communium sensu imbuentur. Iam et multis definitur modis: Quaedam finitiones naturam rei, quaedam affectiones quasdam peculiares declarant, ut apud Platonem: “Mors est animae a corpore discessio”; apud poëtam: “Mors ultima linea rerum”. Hic sane dia5 lecticorum usus probari doctis et erudire iuventam felicius posset. Iam in universo definiendi artificio hoc spectandum est, ut notiora quaedam sint in definitione, quam sit res subiecta, alioqui declarare, ‖ quod definitur, non solet. B 20 Ideo in quem incideris ordinem, definiturus a capite ipso summo in subiectas species ac differentias descende. Ut cum concipio iustitiam qualitatem esse, qualitatis 10 autem duplex ratio est, aut enim corporis qualitas est aut spiritus. Iustitia non est corporis qualitas, erit igitur spiritus; et earum, quae in spiritu sunt, aliae dicuntur intellectivae, aliae appetivae. Cur intellectivae qualitatis species iustitia non sit, nota est ratio. Iustum enim dicimus non, quod intelligat, sed quod velit agatque iusta. Est igitur appetiva. Sic in categoriis perpetuus est rerum ordo et continuo ex aliis aliae 15 ducuntur.⸥ 3.1.1.2

⸤Quibus causis partibusve constet⸥

⸤Finitione saepe causae rei partesque exponuntur, quam ob rem mihi proximus locus propter quid est; sic enim et in simplicis rei notione causarum quaestionem voco, quae, si quicquam aliud, pulcherrime naturam aperit eius, de quo dicitur. Nec enim 20 res ulla sciri potest, nisi ex causis discatur; et ista quaestio penetrat in intima cuiusque thematis planeque ipsius definitionis expositio quaedam est.

5 erudire iuventam] erudiri iuventa C 20 in intima] initia C 1–2 Melanchthon gebraucht sensus communis nicht wie αἴσθησις κοινή durch Aristoteles, De anima 3,1 (425a27) als Einheit der Sinneswahrnehmungen, sondern als Übereinstimmung in den Überzeugungen wie e. g. Cicero, De oratore 2,15,68: „Equidem omnia, quae pertinent ad usum civium, morem hominum, quae versantur in consuetudine vitae, in ratione rei publicae, in hac societate civili, in sensu hominis communi, in natura, in moribus, comprehendenda esse oratori puto.“ Vgl. S. 36,5–6, Anm. 3–4 Platon, Phaedo (67d4–5): „Οὐκοῦν τοῦτό γε θάνατος ὀνομάζεται, λύσις καὶ χωρισμὸς ψυχῆς ἀπὸ σώματος;“ 4 Horaz, Epistolae 1,16,79. 9–10 Vgl. S. 56,10–11, Anm. 11–12 Vgl. e. g. Aristoteles, Ethica Nicomachea 6,2 (1139a17–21). 13 Aristoteles, Ethica Nicomachea 6,2 (1139a35–b4). 20–21 Aristoteles, Metaphysica 1,3 (983a24–32): „ἐπεὶ δὲ φανερὸν ὅτι τῶν ἐξ ἀρχῆς αἰτίων δεῖ λαβεῖν ἐπιστήμην […], τὰ δ’ αἴτια λέγεται τετραχῶς, ὧν μίαν μὲν αἰτίαν φαμὲν εἶναι τῆν οὐσίαν, καὶ τὸ τὶ ἦν εἶναι […], ἑτέραν δέ τῆν ὕλην καὶ τὸ ὑμοκείμενον, τρίτην δὲ ὅθεν ἡ ἀρχὴ τῆς κινήσεως, τετάρτην δέ τὴν ἀντικειμένην αἰτίαν ταύτῃ, τὸ οὗ ἕνεκα καὶ τἀγαθόν (τέλος γὰρ γενέσεως καὶ κινήσεως πάσης τοῦτ’ ἐστίν).“ Vgl. auch S. 61,11–12, Anm. 16–58,11 Quibus causis partibusve constet. Finitione – est. Nr. 11.

58 | De Rhetorica Libri Tres

Materia et forma in definitiones fere cadunt, ut si dicas hominem esse constitutum ex corpore et anima capace rationis, corpus ex capite, ventre, pedibus; atque illae quidem partes sunt proximae finitionem explicandae. Cum de causa quaeritur, maxime de effectiva ambigitur, non quae pars sit rei, sed a qua egreditur, ut domus fit ab architectone, ut si de iustitia dubites, quis eam 5 B 21 in hominis ‖ animo efficiat. Sic Plato in Menone doctissime quidem virtutis autorem quaerit, eamque solam virtutis nomine dignatur, quam vis coelestis numinis infuderit. Sic de efficientibus causis non raro anxie disceptatur, cum unius effecti multae sunt, cui primae debeantur, ut cum sobolem procreant mas et femina. Finis quaestio ad effecta pertinet seu officia, nam cuiusque proprius finis propria 10 functio est.⸥ 3.1.1.3

Unum an multa

Ex finitione facile est cernere, sit ne multiplex et cum pluribus commune, quod proponitur. Tertius igitur locus est divisio; quae cum varia sit nec eadem ratione omnia 15 dividantur, aperiam, de qua potissimum nostra tradantur. Aut enim nomen late patet, res ipsae variant, ut, † qui amorem 〈discribere vult〉, dividet ut Plato in surdam naturae propensionem, in sensuum libidinem, in ἐνθ-

16–59,1 qui ... divisit.] susp. malim qui amorem discribere vult, dividet in …[, quomodo et Plato in Symposio divisit]. 3 proximae] proxime A 7 virtutis] om. C 1–2 Aristoteles, Politica 1,2 (1253a9–10): „λόγον δὲ μόνον ἄνθρωπος ἔχει τῶν ζῴων.“ (Vgl. auch 7,2 1332b4–5.) „Vernünftig“ als differentia specifica findet sich bei Porphyrius, Εἰσαγωγή, (Commentaria in Aristotelem Graeca. Bd. IV. Porphyrii Isagoge et in Aristotelis Categorias commentarium, Ed. Adolf Busse, Berlin 1891), 1a,13–17 (4,21–25). 4 Die Hervorhebung der causa efficiens ist nicht aristotelisch, sondern ciceronianisch gedacht. 5 Für das Beispiel vgl. Aristoteles, Physica 2,5 (195b3–6). 6–8 Platon, Meno, 42 (100b2–4): „̓Εκ μὲν τοίνυν τούτου τοῦ λογισμοῦ, ὦ Μένων, θείᾳ μοίρᾳ ἡμῖν φαίνεται παραγιγνομένη ἡ ἀρετὴ οἷς ἂν παραγίγνηται. Doch die unmittelbare Fortsetzung lautet (4–6): τὸ δὲ σαφὲς περὶ αὐτοῦ εἰσόμεθα τότε, ὅταν πρὶν ᾧτινι τρόπῳ τοῖς ἀνθρώποις παραγίγνεται ἀρετή, πρότερον ἐπιχειρήσωμεν αὐτὸ καθ’ αὑτὸ ζητεῖν τί ποτ’ ἔστιν ἀρετή.“ 9 Aristoteles, De generatione animalium 1,1–2. 10 Vgl. S. 60. 17–59,1 Platon, Symposium 210e–212b. („Ἐνθουσιασμός“ findet sich da nun wirklich nicht. Das Substantiv steht bei Plato nur einmal, nämlich Timaeus 71e, das Adjektiv „ἔνθεος“ 71e4 und „ἐνθουσιαστικός“ 71e8: „ὑπὸ τῆς μαντικῆς τε καὶ ἐνθουσιαστικῆς φύσεως.“) Die Bemerkung Melanchthons bezieht sich denn auch nur zusammenfassend auf eine der verschiedenen Erscheinungsweisen des Eros im Symposion. 17 Platon, Phaedo (68c, 81a–b). 17–59,1 Platon, Ion (533e2–5) (kritisch für die dichterische Begeisterung): „πᾶσι δὲ τούτοις ἐξ ἐκεινής τῆς λίθου [sc. der Magnetstein] ἡ δύναμις ἀνήρτηται. οὕτω δὲ καὶ ἡ Μοῦσα ἐνθέους μέν ποιεῖ αὐτή, διὰ δὲ τῶν ἐνθέων τούτων ἄλλων ἐνθουσιαζόντων ὁρμαθὸς ἐξαρτᾶται.“ – Erasmus, Novum instrumentum 1516 Paraclesis: „Quod si quod usquam esset huiusmodi genus incantamenti, si qua vis harmoniae, quae verum habeat ἐνθουσιασμόν […], eam mihi cupiam in praesentia suppetere […]“. (aaa 3b.)

Caput 3. De genere demonstrativo | 59

5

10

15

20

ουσιασμόν (deificum), quomodo et Plato in Symposio divisit. † In primo genere amor est terrae, ut feratur deorsum, aëris, ut ascendat, sic intercedit soli et heliotropio amor, magneti et ferro. Secundi generis nota sunt exempla ex fabulis. In tertio genere est consensus superni numinis cum anima furente. Ita in singulis generibus alius est amor, nomenque unum pluribus rebus patet. ⸤Haec dividendi ratio minus crebra est, tamen cum inciderit, prudenter tractandam censeo, sic ut suis semper partibus integra constet. Non conveniunt enim re ipsa partes, sed nomine. ‖ B 22 Artificium huius divisionis dialectica in homonymis tractat.⸥ Est item dividendi modus, cum in partes secamus, quod proponitur. Partitionem Latini rhetores nuncupant, ut si corpus in caput, pedes, manus, ventrem partiaris. ⸤Sed de divisione huiusmodi iam, cum de partibus ageremus, satis; sunt enim partes thematis vel finitione ipsa vel proxime finitionem explicandae.⸥ Tertia dividendi ratio est et ea potissimum nostri instituti, quae proprie divisio dicitur, quum in formas seu species res dividitur, quas Graeci cum εἴδη tum ἰδέας vocant. Hae rectissime colliguntur, cum definitionis membra conceperimus late vagari, ut iustitia est, qua cuique quod suum est redditur, hoc est, qua civis cum cive honeste communicat. Communicamus aut fortunis et iis rebus, quae commutantur, aut civili consuetudine. Prior species commutativam iustitiam, posterior distributivam constituit. Sic ex iustitia duae nascuntur species: commutativa et distributiva, et ex iis rursum aliae. Nam civili consuetudine communicamus vel privatim vel publice. Publica distributiva magistratuum adversus cives, civium erga magistratus vinculum, privata civis cum cive consensus, ut vim non inferre et similia.

14 ἰδέας] ειδαιας A ἐιδαιας B ἐιδέας C 3 sunt] funt A 1–3 Vgl. S. 58,17; vgl. auch die Rede des Eryximachos im Symposion 12–13 (185e–189c). 2–3 Plinius maior, Naturalis historia 2, 109: „Miretur hoc qui non observet cotidiano experimento, herbam unam, quae vocatur heliotropium, abeuntem solem intueri semper omnibusque horis cum eo verti, vel nubilo obumbrante.“ 3 E. g. Platon, Symposion 14–16 (189c–193e), die Erzählung des Aristophanes. 3–4 Dionysios Areopagita, De divinis nominibus 4,13: „Ἔστι δὲ καὶ ἐκστατικὸς ὁ θεοῦς ἔρως.“ – Marsilio Ficino, Commentarium in Platonis convivium de amore 7,13: „Divino autem furore super hominis naturam erigitur et in deum transit.“ Vgl. 58,17. 7–8 Aristoteles, Κατηγορίαι (Praedicamenta) 1 (1a1–6): „Ὁμώνυμα λέγεται ὧν ὄνομα μόνον κοινόν, ὁ δὲ κατὰ τοὔνομα λόγος τῆς οὐσίας ἕτερος.“ 9–10 E. g. Cicero, De inventione 1,31–33. 11 S. 58,1–2. 14–15 Ast, Lexicon Platonicum s. v. ἰδέα: „sensu philosopho est forma vel species rerum quae ratione et intelligentia continetur, h. e. aeterna et immutabilis, exemplum (vern. Urbild, Idee, Wesen an sich. Vgl. εἶδος Vol. I. p. 607); et sensu qui dicitur logico est notio communis vel generalis (quae Platoni non est notio a rebus abstracta, sed ipsa rei natura animo spectata vel cognita.)“ Bonitz, Index Aristotelicus s. v. εἶδος: „2. logice εἶδος speciem significat, i e eam partem τοῦ γένους, quae formae ac notionis unitate continetur. descenditur a γένει ad εἶδος.“ Bonitz s. v. ἰδέα: „2. logice i q species generis, εἶδος.“ 15–17 S. 56,11–12, Anm. 17–22 Aristoteles, Ethica Nicomachea 5,5. 5–8 Haec – tractat. Nr. 12. 11–12 Sed – explicandae. Nr. 13.

60 | De Rhetorica Libri Tres

⸤Vides hoc genere dividendi, quod se mare dicenti aperiat. Sic erant iuvenibus nostris exercenda ingenia, sic copia bonarum rerum tractanda et quaerenda supellex divitis eloquentiae. B 23 Iam quoque oportebit species defi‖nias. Nam semper in omnium rerum cognitione primas sibi iure suo vendicat definitio. Haec qui volet pluribus exerceat 5 exemplis, studiis suis uberem facturus fructum, ut ius forma est administrandae civitatis. Regitur civitas et legibus et moribus et legum benigna ac civili interpretatione. Nascuntur ergo iuris species: lex, mos et aequitas seu epieiceia. Iam quid lex, quid mos, quid aequitas, prudenter definies. Interim in his explicandis nolo te enervem adeo esse, ut non evagandum tibi 10 libere censeam virtutibus elocutionis exemplis. Nam hoc maxime connitendum est, ut perspicuam reddas orationem, sordidam illam et in articulis artificii anxie pendentem non satis probo. Quin audendum est iuveni et experiendum ingenium quanta maxima licet ubertate iuxta Fabii consilium.⸥ 3.1.1.4

⸤Officia⸥

15

⸤Vel maxime consyderandum est in quoque, quid valeat, quid proprium efficiat. Nam hi fines rerum sunt. Neque enim quicquam in universa natura conditum est, cui non sit insita vis propagandi sui latius. Atque id est profecto, cum primis in naturalium studio, mirandum suos cuique motus, sua cuique officia dispensata esse: Aqua, terra animantia nutriunt; fovent aër, ignis; temperant syderum defluvia; coeli motus 20 noctem die, diem nocte mutat, ut suavissme Homerus poëta de Horis ait: ‖ B 24

αὐτόμαται δὲ πύλαι μύκον οὐρανοῦ, ἃς ἔχον Ὧραι, τῇς ἐπιτέτραπται μέγας οὐρανὸς Οὔλυμπός τε.

Adeo nihil est, cui non sint suae in ordine rerum vices, quod non vehementer ab ocio abhorreat. 25

17 natura A C uatura B 22 ἃς] ων A 8 S. 59,17–22, Anm. 10–11 Zu „virtutes elocutionis“, auch „virtutes dicendi“ nach Aristoteles, Ars rhetorica 3,12 (1414a23) „ἀρεταὶ τῆς λέξεως“ vgl. Cicero, Orator 2,40,139, Quintilian, Institutio oratoria 11,1,1. 13–14 Quintilian, Institutio oratoria 2,4,10: „Ne illud quidem quod admoneamus indignum est, ingenia puerorum nimia interim emendationis severitate deficere; nam et desperant et dolent et novissime oderunt et, quod maxime nocet, dum omnia timent, nihil conantur.“ 16 Aristoteles, Topica 1,5 (102a18–19): „Ἴδιον δ’ ἐστὶν ὃ μὴ δηλοῖ μὲν τὸ τί ἦν εἶναι, μόνῳ δ’ ὑπάρχει καὶ ἀντικατηγορεῖται τοῦ πράγματος.“ 22–23 Homer, Ilias 5,749–750. 1–14 Vides – consilium. Nr. 14. 15–61,13 Officia. Vel – cogo. Nr. 15.

Caput 3. De genere demonstrativo | 61

Facile autem cuiusque declarabit natura, quae ex definitione patet, quid possit. Iustitiae est suum cuique tribuere: commutativae, ne quem defraudemus in contrahendo; distributivae, ut civis obnoxius sit patriae, magistratui; magistratus servandis civibus studeat vicissim; iuris est gubernare civitatem; legum iusta mandare; 5 morum, ne abhorreant a communi hominum sensu, ne turpes, ne alieni a natura sint; aequitatis, ut temperet pro modo ac tempore legum rigorem. Officia inprimis copiosam reddunt orationem. Attigit ea Aristoteles, quum doceret de subiecto demonstrandam passionem. Nam subiectum postquam exactum est ad quaestiones an sit, quid sit, quae partes seu species, commodum ex defini10 tione deducit propriam affectionem, cuius ipse quaestionem quia est fecit et definitionis comparatae cum passione propter quid quaestionem tradidit. Ego quidem hactenus quid sit, partes, causas, species simpliciter consyderari volo, nec dum in axiomata, in syllogismos cogo.⸥ Posteaquam absoluta fuerit notio simplex, alia cum aliis comparantur affirma15 tione aut negatione, quae est syllogismorum officina. 3.1.1.5

Comparatio specierum

⸤Nasci mihi videtur ex officiis rerum comparatio, in ‖ qua videndum est et quid con- B 25 veniant et quid discrepent; igitur in comparatione loci duo sunt: idem ac diversum.⸥ Maxime conveniunt, quorum definitiones conveniunt, deinde quae parte aliqua 20 definitionum conveniunt, ⸤ad extremum, quae utcunque officiis congruunt, ut genere inter species convenit, differentiis species dissident; atque hoc caput est complexorum, hinc loci argumentorum nascuntur.⸥

10 quia] quia pro cur (cf. Vergil, Aeneis 5,13) 8 doceret] docere A 12 sit] sint C 2 S. 56,11–12, Anm. und S. 59,15–17, Anm. 2–4 Aristoteles, Ethica Nicomachea 5,5–7. 6 Die von Melanchthon vorgetragene Auffassung der „aequitas“ („ἐπιείκεια“) weicht von Aristoteles ab, insofern sie bei ihm gemäß dem gesetzten Recht verfährt (Ethica Nicomachea 5,14); sie ist als Billigkeit andeutungsweise bei Cicero (De officiis 2,64), ausgeprägt im Römischen Recht zu finden. 8–11 Aristoteles, Analytica posteriora 2,1 (89b23–25), vgl. S. 53,2–3, Anm. 10 Nicht einschlägig ist Agricola, De inventione dialectica 1515: „Id est enim, quod Aristoteles ὅτι ἐστὶ vocat, quod interpres eius Latine nesciens ‚quia est‘ dixit.“ (S. 256,70–71.) Ob Agricola Aristoteles, Περì ἑρμηνείας 7 richtig gedeutet hat, sei unerörtert. 11–12 Aristoteles, Analytica posteriora 2,11 (94a20–24): „Επεὶ δὲ ἐπίστασθαι οἰόμεθα ὅταν εἰδῶμεν τὴν αἰτίαν, αἰτίαι δὲ τέτταρες, μία μὲν τὸ τί ἦν εἶναι, μία δὲ τὸ τίνων ὄντων ἀνάγκη τοῦτ’ εἶναι, ἑτέρα δὲ ἡ τί πρῶτον ἐκίνησε, τετάρτη δὲ τὸ τίνος ἕνεκα, πᾶσαι αὗται διὰ τοῦ μέσου δείκνυνται.“ 12–13 So die Fortsetzung bei Aristoteles, Analytica posteriora 2,3 14–15 Vgl. außer der Comparatio specierum S. 80 De thematibus compositis. (90b28–33). 19–22 S. 54,11, Anm. Die folgenden Beispiele führen selbstredend nur den zweiten und dritten Fall aus. 19–20 S. 54,11, Anm. 17–18 Nasci – diversum. Nr. 16. 20–22 ad – nascuntur. Nr. 17.

62 | De Rhetorica Libri Tres

Utili convenit cum honesto in affectione boni, scilicet in appetendo, igitur et bono conveniunt. Sic enim argumentari licet: Appetendum bonum est, utile vero appetendum, est igitur bonum; sic rursus: Appetendum bonum est, honestum vero appetendum, est igitur bonum. ⸤Prima, ut dixi, comparatio est ex eodem et diverso ceu duobus summis compa- 5 randi locis: Genere res conveniunt, differentiis dissident. Iam petuntur extrinsecus etiam comparationes rerum ex causis. Honestum natura bonum est, voluntate id, quod utile vocant. Aliae causae sunt natura, voluntas; alii igitur sunt effectus. Propter sese appetitur honestum, utile propter aliud. Fines igitur utilis ac honesti alii sunt; consequens est utile aliud ab honesto esse.⸥ Bruti anima rationis est expers, 10 humana capax; alia igitur bruti, alia hominis anima est. ⸤Ex his qui volet totam Aristotelis τῶν τοπικῶν doctrinam venetur. Nam ex comparatione specierum † universa † oritur. Comparatio duplex est: alia ab intrinseB 26 cis, alia ab extrinsecis petita. Ita loci argumentorum duplices sunt, alia intranei, ‖ alii extranei instituto themati. Sunt igitur “topica inveniendi argumenti sedes”. 15

13 universa] malim universa oratio (cf. p. 131,10) 11 humana] humanaque C 1 Vgl. für diese loci communes S. 95,9 und S. 119. 5–10 Vgl. anders S. 119,20–22. 5 S. 61,18. 6–7 S. 14–15, Anm. 8–9 Grundsätzlich und auf die „Eudaimonie“ als „Agathon“ bezogen Aristoteles, Ethica Nicomachea 1,5 (1097a30–34). Topica 3,1 (116a9–11). 9–10 Cicero, De officiis 3,8,1. 12 Aristoteles, Topica 2,4. 12–13 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Comparationem vocamus, cum duo aut plura in tertio aliquo conferuntur, quod commune sit eis.“ (S. 146,33–35.) 14–15 Aristoteles, De arte rhetorica 1,15 (1355b35–39): „τῶν δὲ πίστεων αἱ μὲν ἄτεχνοί εἰσιν αἱ δ’ ἔντεχνοι. ἄτεχνα δὲ λέγω όσα μὴ δι’ ἡμῶν πεπόρισται ἀλλὰ προϋπῆρχεν, οἷον μάρτυρες βάσανοι συγγραφαὶ καὶ ὅσα τοιαῦτα, ἔντεχνα δὲ ὅσα διὰ τῆς μεθόδου καὶ δι’ ἡμῶν κατασκευασθῆναι δυνατόν, ὥστε δεῖ τούτων τοῖς μὲν χρήσασθαι, τὰ δὲ εὑρεῖν.“ Die Tradition seit Quintilian, Institutio oratoria 5,9,1 gibt dies mit artificialis und inartificialis wieder, so auch Melanchthon, S. 129,3 etc. – Cicero, Topica 4,24: „Quae autem assumuntur extrinsecus, ea maxime ex auctoritate ducuntur. Itaque Graeci tales argumentationes ἀτέχνους vocant, id est artis expertis.“ – Zu Agricola, De inventione dialectica 1515 vgl. S. 51,18, Anm. – Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512: „Vndecima locupletandi ratio sumitur ex accumulatione copiosa probationum et argumentorum, quae Graeci πίστεις appellant. Nam ad eiusdem propositionis confirmationem variae rationes adhibentur, et rationes aliis confirmantur. Probationes autem partim sunt ἔντεχνοι, id est artificiales, partim ἄτεχνοι, id est ab arte semotae.“ (ASD I-6, 230,802–807.) 15 Cicero, Topica 2,7–8: „sic enim appellatae ab Aristotele sunt eae quasi sedes, e quibus argumenta promuntur. Itaque licet definire locum esse argumenti sedem, argumentum autem rationem, quae rei dubiae faciat fidem.“ Quintilian, Institutio oratoria 5,10,20: „locos appello non, ut vulgo nunc intelleguntur, in luxuriem et adulterium et similia, sed sedes argumentorum, in quibus latent, ex quibus sunt petenda.“ Boethius, Commentaria in Topica Ciceronis 6: „Ita enim Aristoteles, et ita Tullius appellat eas sedes in quibus argumenta sunt collocata, id est locos, qui ab Aristotele topica vocati sunt.“ Vgl. Aristoteles, De arte rhetorica 2,24 (1401a6–7): „ἡ γὰρ τοιαύτη λέξις χώρα ἐστὶν ἐνθυμήματος.“ 5–10 Prima – esse. Nr. 18. 12–63,8 Ex – sunt. Nr. 19.

Caput 3. De genere demonstrativo | 63

Postulat locus, ut invento argumento dispositionem eius seu ductum, quem dialectici consequentiam nuncupant, ostendam. Inventa enim res in syllogismos includenda est, sed de hoc libro secundo multa satis dicam, modo hic studiosus lector observet dialecticae filum: Definitio primas tenet; hanc divisio sequitur; specierum 5 comparatio in tertio ordine consistit. Definiendi ac dividendi artem Categoriae docent, comparationem specierum Topica. Ex his quomodo propositiones et syllogismi fiant, non ad inventionem, sed dispositionem pertinet, quaestiones autem, quas tractavi, inventionis loci sunt.⸥ 3.1.1.6

Affinia, contraria

10 Facile licet ex comparatione specierum affinia et contraria percipi; ⸤et ipsa quoque

ad topicorum disciplinam pertinent ac ad copiam orationis exercendam plurimum valent.⸥ Non enim solum ipsae inter se species comparantur, sed eis multa vel a summo aliquo genere ⸤vel a communi officio seu affectione καὶ διαθέσει⸥ sunt affinia, ut iusti15 tia distributiva publica est, qua obnoxii patriae cives sunt, eadem pietas est. Vitam pro republica pendere fortitudini dant atque idem iustitiae distributivae publicae. Est igitur affinis fortitudo iustitiae. Egenti civi opitulari liberale dicunt atque idem iustum est. Liberalitas igitur affinis iustitiae est, in quem modum et Cicero cum B 27 iustitia ‖ liberalitatem coniunxit in libro De officiis.

15 distributiva] distributa A 1–2 E. g. Johannes Eck, Aristotelis Stagyrite Dialectica […]: cum quinque vocibus Porphyrii Phenicis Argyropilo traductore a Joanne Eckio Theologo facili explanatione declarata: adnotationibus compendiariis illustrata ac scholastico exercitio explicata […] (Augsburg: Officina Millerana 1517), 2, Ia: „Certitudinem iudicii, quae per resolutionem habetur, esse duplicem: Prima est, qua argumentatio resolvitur in principia consequentiae, id est quae docet principia materialia et formalia syllogismi; ea appellatur resolutio consequentiae. Secunda est certitudo iudicii ex parte materiae, qua consequens resolvitur in sua principia, id est praemissas per se et necessarias; et ista appellatur resolutio consequentis.“ 3–4 Vgl. S. 149,3 De ordine argumentorum. 5–6 Aristoteles, Κατηγορίαι (Praedicamenta), vgl. zu Melanchthons Hinweis den Widmungsbrief von Porphyrius, Εἰσαγωγή (1,1–6): „Ὄντος ἀναγκαίου, Χρυσαόριε, καὶ εἰς τὴν τῶν παρὰ Ἀριστοτέλει κατηγοριῶν διδασκαλίαν τοῦ γνῶναι τί γένος καὶ τί διαφορὰ τί τε εἶδος καὶ τί ἴδιον καὶ τί συμβεβηκός, εἴς τε τὴν τῶν ὁρισμῶν ἀπόδοσιν καὶ ὅλως εἰς τὰ περὶ διαιρέσεως καὶ ἀποδείξεως χρησίμης οὔσης τῆς τούτων θεωρίας, σύντομόν σοι παράδοσιν ποιούμενος πειράσομαι.“ 6 Vgl. S. 52,16, S. 53,5–6 und S. 55,1. 7 Vgl. S. 150,1. 14–15 Zu „pietas“ und „iustitia“ vgl. S. 127,1–17, Anm., vgl. auch S. 64,14 und Anm. 18–19 Cicero, De officiis passim, e. g. 1,20: „De tribus autem reliquis latissime patet ea ratio, qua societas hominum inter ipsos et vitae quasi communitas continetur; cuius partes duae: iustitia, in qua virtutis splendor est maximus, ex qua viri boni nominantur, et huic coniuncta beneficientia, quam eandem vel benignitatem vel liberalitatem appellari licet. sed iustitiae primum munus est, ut ne cui quis noceat, nisi lacessitus iniuria, deinde ut communibus pro communibus utatur, privatis ut suis.“ 10–12 et – valent. Nr. 20. 14 vel – διαθέσει. Nr. 21.

64 | De Rhetorica Libri Tres

Ex his et contraria patent: quibus cum iustitia convenit, adversatur iniustitia; quibus cum fortitudo convenit, adversatur metus, temeritas; sic de aliis. ⸤Haec quia ad copiam pertinent et nisi viribus elocutionis recte nequeunt tractari, ex Erasmo De copia rerum, optimo sane autore, discas. Ego mihi videor meo functus officio, qui adnotavi in dialecticis, quae sit sequenda methodus et ad 5 inveniendum quomodo pertineat.⸥ 3.1.1.7

B 28

Exemplum

I Quid iustitia? Virtus, qua cuique suum penditur. II ⸤Quae eius causa? Voluntas consentiens cum legibus moribusque.⸥ III Quae species? Commutativa et distributiva; ⸤dupliciter enim cum civibus com- 10 municamus, aut fortunis commutandis aut humana civilique consuetudine.⸥ IV Commutativa quid? Iustitia contractuum. V Distributiva quid? Iustitia civilis vitae. VI ⸤Distributiva quottuplex? Publica alia, alia privata. Publica pietas est, imo est omnium virtutum corona quaedam civilem hominum inter se consuetudinem, 15 magistratuum cum civibus, vicissim civium cum magistratibus conservans. Privata civium inter se honesta et tranquilla consuetudo. VII Officia: reddere civi, magistratui, patriae, liberis, ‖ coniugibus, amicis, quod debetur.⸥ VIII Comparatio specierum: commutativam distributiva complectitur; ⸤indicio sunt, 20 quae ab eodem argumenta trahuntur. Finis distributivae potior est, ipsa igitur quam commutativa melior; locus a causis indicio est.⸥ IX Affinia: fortitudo, liberalitas, temperantia. X Contraria: metus, avaritia, luxus etc.

2 convenit A C conenit B 3 viribus] malim virtutibus (cf. p. 60,11) 17 se A om. B C 3–4 Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512. Vgl. S. 43,16, Anm. 8 Vgl. den gliedernden Vorblick und die Anmerkung dazu S. 51,18. | S. 56,11–12. 9 Aristoteles, Ethica Nicomachea 5,2. 11 S. 59,17–22, Anm. 14 Luther, Sermo de triplici iusticia 1518: „Triplex est peccatum, cui triplex opponitur iusticia, Teutonice fromkeyt.“ (WA 2, 43,4–5.) Vgl. auch S. 127,1–17, Anm. 14–15 Platon, Respublica 5,10–11 (443c–d) – Aristoteles, Ethica Nicomachea 5,1 (1129b27–29). 23 Vgl. S. 63,18–19, Anm. 3–6 Haec – pertineat. Nr. 22. 9 Quae – moribusque. Nr. 23. 10–11 dupliciter – consuetudine. Nr. 24. 14–19 Distributiva – debetur. Nr. 25. 20–22 indicio – est. Nr. 26.

Caput 3. De genere demonstrativo | 65

⸤Haec est, ni fallor, in methodo dialectica tota inveniendi ratio. Quam qui volet diligenter exercere, Ciceronis librum De officiis in manus accipiat, qui hoc ordine scriptus est, nempe διδακτικῷ, id quod ipse testatur, cum ait se orationis genus sequi aptum scholis. Quo genere scriptum est, quicquid in universa philosophia literis 5 mandatum legitur. Ad haec methodus, quam paucis adumbravi, fons quidam est, unde reliqua dicendi genera derivantur. Eam ob causam velim studiosae iuventuti diligentissime commendatam. Plurimum enim in docendo valet; et qui huius rationes ignorat, ipse recte discere nequit, nedum non recte docere. 10 Iam hoc quoque prudenter cavendum est, ne sic enerves orationem, ut putes tum demum artificii habitam rationem, cum desit elocutionis cultus; id quod video persuasum dialecticis quibusdam. Semper enim ad optima et pulcherrima enitendum est et in hoc exercenda ingenia, ut efferat se statim foecunditas, quae prima futuri profectus spes est, perinde ‖ atque plena infantium corpora maturi roboris. Ut B 29 15 interim taceam, qui ad huiusmodi ieiunam ac macilentam orationem assueverunt, omnia deinde aspere ac plane barbare, etiam si quid possint, solere. Omnino autem tractandae methodi habes exempla longe optima Marci Ciceronis Officia et Platonis fere omnia.⸥ 3.1.1.8

〈Loci communes〉

20 ⸤Fueritque admodum utile adolescentem a primis statim praeludiis magnorum stu-

diorum locos communes hoc artificio tractare, videlicet quo naturam vimque illorum integram ac penitam introspiciat, ut quomodo sit usui, deinde in causis communibus quisque recte intelligat. Loci communes: virtutes, vitia, fortuna, vita, mors, opes, ingenium, iuventus, senectus denique omnia, quae generaliter in communes causas 25 incidunt. Hos, ut supra commonui, oportebit adolescentem profecturum in promptu notatos habere.⸥

16 solere] malim e. g. tractare solere 1–4 Cicero, De officiis 1,2–3: „Nam philosophandi scientiam concedens multis, quod est oratoris proprium, apte, distincte, ornate dicere, quoniam in eo studio aetatem consumpsi, si id mihi assumo, videor id meo iure quodam modo vindicare. Quam ob rem magnopere te hortor, mi Cicero, ut non solum orationes meas, sed hos etiam de philosophia libros, qui iam illis fere se aequarunt, studiose legas; vis enim maior in illis dicendi, sed hoc quoque colendum est aequabile et temperatum orationis genus.“ 1,7: „Omnis enim, quae ratione suscipitur de aliqua re institutio, debet a definitione proficisci, ut intellegatur, quid sit id, de quo disputetur.“ 3 S. 50,1. 25–26 Vgl. die Widmungsvorrede, besonders S. 43,5 und S. 57,1–2. 1–18 Haec – omnia. Nr. 27. 20–26 Fueritque – habere. Nr. 28.

66 | De Rhetorica Libri Tres

3.1.2

⸤De enarratorio genere⸥

⸤Quam Latini dicunt enarrationem, Graeci ἐξήγησιν. Fortasse licebit subiicere generi demonstrativo, habet enim cum eo pleraque communia. Caeterum ipsa unius non est generis, imo in omnia promiscue cadit. Etenim cum sit orationis expositio, eius orationis argumentum ac genus sequitur, quam enarrat; tamen et suum quoddam 5 habet artificium. Duplex est. 3.1.2.1

〈De παραφράσεως ratione〉

Aut eandem refert sententiam verbis paulum pluribus et lucidius redditam; “paraphrasin” vocant. In qua hoc unum spectatur, ut quam propriissime ac purissime senB 30 tentiam autoris reddas, ‖ interim expolitione aliqua, item confirmatione subiecta. 10 Habes exempla Erasmicam in Pauli epistolam paraphrasin, habes item Graecorum aliquot Themistii in Aristotelem. Id genus exercitationis pulcherrime confert adolescentibus, ut autores, in quibus versantur, per paraphrasin expositos recte assequantur. Nam quae legentem audientemve fefellerant, exponentem fallere non possunt. Licebit in hoc genere similibus, exemplis, collationibus, imagine, sententiis, cir- 15 cunstantiis et plerisque amplificandi figuris uti, sed parce, ne sit ἀφαμαρτοεπής oratio neve nimium ab instituto evagetur. In hunc modum, cum sacram illam Ad Titum epistolam praelegissem, hortabar scholam, ut si qui studiosi essent hoc genere exponendi se exercerent: eam epistolam in id genus cum primis aptam esse, quod et locos communes multos contineret, et, quae brevissime complexus est Paulus, pos- 20 sent subiectis rationibus, argumentis, confirmationibus, exemplis et similibus enarrare, ut si inde incipias: Oportere episcopum non praefractum esse, non ociosum est, cur hoc primo loco admoneat; deinde, quam sit pestilens vitium administrantibus rempublicam pervicacia, vel exemplis declaretur iisque contrariis, ut si quis compo3–4 Gemeint scheinen die drei Redegattungen genus demonstrativum, genus deliberativum, genus iudiciale, doch vgl. für das tatsächliche Vorgehen S. 67,14–15, Anm. 9–11 Erasmus, In Epistolam Pauli ad Romanos Paraphrasis, quae commentarii vice possit esse. (Löwen: Dirk Martens, November 1517; Basel: Johannes Froben, Januar 1518). In den Folgejahren erscheinen weitere Paraphrasen, zunächst 1519 zum Galaterbrief und zu den Korintherbriefen. 11–12 Themistius, Libri Paraphraseos Themistii, Peripatetici acutissimi, In Posteriora Aristotelis. In Physica. In libros De anima. In commentarios De memoria et reminiscentia. De somno et vigilia. De divinatione per somnum. Interprete per Hermolao Barbaro […] (Venedig: Bartholomaeus de Zanis für Octavianus Scotus 1499. Ähnlich auch Treviso: Bartholomaeus de Confaloneriis und Morellus Gerardinus 1481). Vgl. Melanchthon MSA 3, 36,6. 16–17 Homer, Ilias 3,215 (einziger Beleg bei Pape: „in der Rede abirrend, den Zweck derselben verfehlend“). 17–18 Melanchthon hat für die genannte Vorlesung eine griechische Textausgabe veranstaltet: Epistola Pauli ad Titum, qua compendio vere christiani hominis vitam ac mores format (Wittenberg: [Johannes Rhau-Grunenberg] 1518). An Georg Spalatin schreibt er am 12. Oktober 1518: Iam excuditur ἡ ἐπιστολὴ πρὸς Τίτον. (MBW T 29,17.) Erwähnt ist der Druck in der Wittenberger Antrittsvorlesung vom 28. August 1518. (MSA 3, 41,36–37.) 22 Tit 1,7 (nach Erasmus). 1–76,16 De enarratorio genere. Quam – Erasmicas. Nr. 29.

Caput 3. De genere demonstrativo | 67

nat malos pontifices cum bonis, vel ratione, ut siquidem principem esse nihil est aliud quam publicis servire commodis, nihil alienius esse debet a principe quam suo sibi fastu imperium gerere, suam libidinem rectis ac sanis consiliis anteferre. Atque omnino sint ‖ expositiones eiusmodi, quae naturam verborum vimque B 31 5 orationis non adulteratam, sed vere ac proprie referant. Nec sane quicquam prius ducat paraphrastes proprietate. Dispeream, si quid in studiis videatur mihi ad erudienda iudicia usui paraphraseon anteferendum. Ut interim taceam, inde mirabilem verborum copiam nasci et quasi lumen quoddam orationis, nam nihil aeque postulat paraphrasis ut perspicuitatem. 10

3.1.2.2

De commentandi ratione

Alia est exegeseos ratio, eaque vulgatior, cum integris commentariis autores explicamus; Graece genus hoc ὑπομνηματικόν dixerunt. Quod cum varium sit, paulo plura de eo dicenda sunt. Omnis oratio est aut ad docendum composita aut historica aut suasoria aut 15 allegorica. 3.1.2.2.1

〈Ad docendum〉

Ea, quae ad docendum composita est, puta, cum est methodo philosophica exacte conscripta, omnino appendenda est ad eam simplicium thematum methodon, quam praescripsi. Sic et operis argumentum retextum lectori aperitur et, quod universum 20 semel comprehendi difficile erat, carptim licet citra periculum assequi. Quo genere cum pleraque philosophorum scripta sunt, paucissimi tamen sunt interpretum, qui exigant autores ad eum modum, hoc est, qui scopos autorum recte pervideant. Frigidiores sunt Aristotelis commentarii, quam ut deceat eorum meminisse. Etenim non solum non referunt ulla ex parte Aristotelem, sed omnino etiam frivola et

7 paraphraseon] sc. παραφράσεων 11 exegeseos] sc. ἐξηγήσεως 1–2 Erasmus, Institutio principis christiani: „Id ut compendio dicam, hac nota Principem a Tyranno distinguit in Politicis Aristoteles, quod hic suis studet commodis.“ (Ausgewählte Schriften 5, 158.) Vermutlich ist angespielt auf Aristoteles, Politica 3,6 (1278b32–34): „ἡ μὲν γὰρ δεσποτεία […] ἄρχει πρὸς τὸ τοῦ δεσπότου συμφέρον οὐδὲν ἧττον, πρὸς δὲ τὸ τοῦ δούλου κατὰ συμβεβηκός.“ Und weiter 1279a8–13: „διὸ καὶ τὰς πολιτικὰς ἀρχάς, ὅταν 〈ἡ πολιτεία〉 ᾖ κατ’ ἰσότητα τῶν πολιτῶν συνεστηκυῖα καὶ καθ’ ὁμοιότητα, κατὰ μέρος ἀξιοῦσιν ἄρχειν, πρότερον μέν, ᾗ πέφυκεν, ἀξιοῦντες ἐν μέρει λειτουργεῖν, καὶ σκοπεῖν τινὰ πάλιν τὸ αὑτοῦ ἀγαθόν, ὥσπερ πρότερον αὐτὸς ἄρχων ἐσκόπει τὸ ἐκείνου συμφέρον.“ 12 Pape s. v. ὑπό-μνημα, τό: „Erinnerung; […] Später Erklärungsschrift, Commentar, Sp. [sc. die Alexandriner].“ 14–15 Melanchthon zählt hier nicht die drei grundsätzlichen genera auf (vgl. S. 45,10, Anm.), sondern die für eine Kommentierung in Frage kommenden Arten des ersten genus, und fügt das zweite genus hinzu, zum Sprachgebrauch vgl. S. 48,16, Anm. 18–19 S. 49,15, S. 65,25–26. 23–68,1 Selbstredend spricht Melanchthon hier nicht von den antiken, sondern von zeitgenössischen Kommentaren, e. g. Johannes Eck, vgl. S. 63,1–2, Anm., und insbesondere von weiteren Autoren, vgl. S. 46,6–9, Anm.

68 | De Rhetorica Libri Tres

B 32 inutilia ‖ docent. Nisi quis tam mire φίλαυτος aut tam stupidus est, ut hoc mare

quaestionum feliciter derivari in alia studia putet et ex tam obscuris opinionum tenebris aliquid veri, aliquid lucis expectet. Supra commonui M. Ciceronis disputationem De officiis methodicam esse; quam qui velit illustratam commentario, ad quaestiones methodi animum adiiciat. Primum doceat, quid sit officium, hoc enim primo loco a Cicerone dicitur; deinde quottuplex: divisum est enim in officia, quae ab iustitia, fortitudine, temperantia et prudentia proficiscuntur. Commentarii vices erunt explicare, cur tot modis officium pateat. Modos officii perspicuis notionibus definiet ac iis orationis ornamentis augebit, quae confirmare et illustrare possunt autoris sententiam. Est et grammatici vim verborum diligenter explicare, si quae item historiae, si quae sententiae inciderint, ostendere, quid possint, quam apposite ab autoribus referantur. Haec ideo scribo, ut quo iudicio tractandae sint literae studiosos admoneam. Nam qui eo est vel usu vel ingenio, ut in autoribus videre possit, quur hoc loco, quur sic singula tractentur, illum ego vehementer probandum censeo. Sed ante omnia in oratione ad docendum composita sint tibi semper in manibus quaestiones demonstrativae, quas supra tradidi: an sit, quid sit, quas habeat species, officia, quomodo inter se species comparentur, ut M. Cicero de iustitia primum eius definit officia, B 33 deinde per contrarium, scilicet per iniustitiam, ‖ clarius exponit, tum species addit: liberalitatem, amicitiam; ubi fuerit operosum docere, cur cum iustitia liberalitatem coniunxerit. Sed de his satis. 3.1.2.2.2

5

10

15

20

〈Historica〉

Historiam qui enarraturus est, prudentissime videtur id facturus amplificationibus, ita ut circunstantiarum ac locorum communium ratio diligens habeatur. Est enim talis enarratio prorsus coniuncta cum genere demonstrativo laudum, de quo infra 25 dicemus. Duo igitur sunt ad historicam enarrationem necessaria: circunstantiae et loci communes. Accedunt ad haec augendi variandique figurae, quae ex elocutionis artificio petuntur. 3.1.2.2.2.1

〈Circunstantiae〉

Quam rationem exponendae historiae video in Sacris potissimum observandam, ut Paulus in Epistola ad Hebraeos plerasque historias ad fidem ceu locum communem 15 tractentur] tranctentur C 18 definit] diffinit A 4 S. 65,2. 4–5 Melanchthon wird diesen Kommentar schreiben: Melanchthon, Officia Ciceronis, cum scholiis Phil. Melan. Quae possint esse vice prolixi commentarii. Nam plerique loci, quos hactenus nemo attigit, hic enarrantur (Hagenau: Johann Setzer 1525). 17 S. 51,18–64,6. 18–21 Cicero, De officiis 1,20–60. 24–26 S. 83,9–94,1, S. 90,12–16. 28–29 Vgl. S. 155. 31–69,1 Luther hat „die beiden Halbjahre von Ostern 1517 bis Ostern 1518“ über den Hebräerbrief gelesen. (WA 57, Teil 3, XIX.)

30

Caput 3. De genere demonstrativo | 69

exigit pulcherrime interim aliquas circunstantiis illustrans. Fortasse praestiterit Sacra sic enarrare, ut sua dignitas historiae constet, quae in universum scripta est, ut vera doceat, recte erudiat bonam mentem. Pleraque immodicis vehuntur laudibus idque praeter decorum, adeo ut crimina etiam quorundam in laudibus numerentur. Quae5 so, quid refert quorundam flagitia utcunque confictis allegoriis excusare, cum in hoc scripta sint, ut nostrae sortis admoneamur mendacium ac vanitatem hominem esse, veritatem Deum? Non ignobilis est Abraham historia, quem evocavit Deus, ut mactaret filium, eumque “unicum”, deinde “τηλύγετον”, et de quo spem conceperat eum fore, ‖ ex quo generis humani instaurator in terras venturus esset. Quae historia ni- B 34 10 mirum indicat oportere hominem, qui Deum secuturus est, ab omni carnis affectu liberum esse, universum ius carnis abdicandum ei, qui sui copiam Deo velit factam;

1–3 Vgl. vielleicht Rm 15,4: „Quaecumque enim scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, ut per patientiam et consolationem scripturarum spem habeamus.“ (Vulgata.) 6–7 Rm 3,4: „Est autem Deus verax, omnis autem homo mendax, sicut scriptum est: Ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas, cum iudicaris.“ (Vulgata); Ps 39,6: „Ecce mensurabiles posuisti dies meos, et substantia mea tamquam nihilum ante te, verumtamen universa vanitas omnis homo vivens.“ (Vulgata.) – Beide Stellen zusammen werden von Luther in den Glossen der Hebräervorlesung 1517/18 zitiert (WA 57, 43,11–12), wiederum in den Scholien zu Hebr 11,6: „‚Credere Deum‘ adeo esse facile multis videtur, ut id et poetis et philosophis tribuerint […] Verum talis fides humana est sicut et alia quaedam hominis cogitatio, ars, prudentia, somnium etc. […] Ideo apostolus Iacobus ‚mortuam‘ eam vocat [Iac 2,17] et alii fidem ‚acquisitam‘ eam appellant. Nihil autem est in homine, quod non sit vanitas et mendacium.“ (WA 57, 232,27–233,7) – Die Ablehnung des vierfachen Schriftsinns findet sich ausdrücklich bei Luther in der Galatervorlesung 1516/17 in den Scholien zu Gal 4,24 (WA 57, 95,22–96,25) und erweitert im Druck des Galaterkommentars 1519 (WA 2, 550,6–552,19). – Die allegorisch-moralische Deutung anstößiger Stellen der Dichtung findet sich seit der Antike, die Auslegung des sensus historicus auf die conditio humana scheint Melanchthon im Gefolge der Anthropologie Luthers eigen zu sein. 8 Gn 22,2: „καὶ εἶπεν λαβὲ τὸν υἱόν σου τὸν ἀγαπητόν ὃν ἠγάπησας τὸν Ισαακ καὶ πορεύθητι εἰς τὴν γῆν τὴν ὑψηλὴν καὶ ἀνένεγκον αὐτὸν ἐκεῖ εἰς ὁλοκάρπωσιν ἐφ᾽ ἓν τῶν ὀρέων ὧν ἄν σοι εἴπω.“ „Τηλύγετος“ sc. „vielgeliebt“ ist weder in der Septuaginta noch im griechischen Neuen Testament belegt. Die Septuaginta übersetzt „‫“יְ ִח ְידָך‬ respective „‫ “יָ ִחיד‬mit „ἀγαπητός“, die Vulgata mit „unigenitum“. (Die erste gedruckte Septuaginta erscheint im Februar 1518 bei Aldo Manuzio d. Ä. und Andrea Torresano d'Asola d. Ä. in Venedig. Melanchthon bemüht sich um eine griechische Bibel im Brief vom 24. 9. 1518, MBW T 24,17.) Vielleicht assoziiert Melanchthon bei Homer, Ilias 3,173–175 die Klage der Helena: „ὡς ὄφελεν θάνατός μοι ἁδεῖν κακὸς ὁππότε δεῦρο / υἱέϊ σῷ ἑπόμην θάλαμον γνωτούς τε λιποῦσα / παῖδά τε τηλυγέτην καὶ ὁμηλικίην ἐρατεινήν.“ Erasmus schreibt einige Zeilen vor S. 69,9–70,2, Anm. „carissimus“. 8–9 Rm 4,13; Gal 3,16.18; inbesondere Hebr 11,17–18: „Πίστει προσενήνοχεν Ἀβραὰμ τὸν Ἰσαὰκ πειραζόμενος καὶ τὸν μονογενῆ προσέφερεν, ὁ τὰς ἐπαγγελίας ἀναδεξάμενος, πρὸς ὃν ἐλαλήθη ὅτι ἐν Ἰσαὰκ κληθήσεταί σοι σπέρμα.“ 9–70,2 Erasmus, Ratio seu methodus compendio perveniendi ad veram theologiam 1518: „Pater mi, atque is respondet: Quid vis, fili?, quanto ariete [sc. Sturmbock des Angriffs] caritatis arbitramur pulsatum senis animum? Cui vero non commoveat miserationis affectum pueri patri obsequentis simplicitas, cum ait: En ignis et ligna.“ (S. 188,32–189,2.) Diese Schrift ist eine Erweiterung der zweiten Vorrede, der Methodus, zum Novum instrumentum 1516. In der ersten Fassung findet sich diese Passage nicht.

70 | De Rhetorica Libri Tres

nam dubio procul, si quis affectus evincere animum senis potuit, hic ille certe gnati amor plurimum valebat. 3.1.2.2.2.2

〈Locus communis〉

Locus communis: carnis interitus, affectuum carnis purgatio. In hunc solebant veteres modum sanctas historias tractare spiritu magistro; hodie allegoriis longius a 5 fontibus ducuntur, quam ut nativam vim retineant. Vere est efficax vivitque et ardet verbum Domini, cum maiestate sua bonis purisque mentibus illabitur, sed nostris argutiis dilutum nescio quantum virium habeat. Certe pro libidine nostra universa transformare vereor, ne non sit satis pium. 3.1.2.2.2.3

〈Allegoriae〉

10

Est et sua allegoriarum ratio, de qua infra dicemus in allegoricis, quam sic aggrediamur, ne putemus licere temere omnia. Dolet mihi ex animo videre tam frivola superioris seculi somnia, ut mirer fuisse unquam, quibus hae tam audaces nugae placuerint. In enarrandis historiis mihi, quos equidem viderim, inter paucos Chrysostomus placet, in allegoriis et illis quidem probandis regnat Origenes, ex nostris Taulerius, 15 quanquam sunt, ut audio, improbi quidam sophistae, quibus illius vere Christiana eruditio contemnitur.

4 Zum Wortlaut: Gal 5,24: „Qui autem sunt Christi, carnem crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis.“ (Vulgata.) „Qui vero sunt Christi, carnem crucifixerunt cum“ („morbis“, 1516; von 1518 in der Oktavausgabe, 1519 in der Folioausgabe an:) „affectibus et concupiscentiis.“ (Erasmus.) – Zur Sache: Erasmus, Ratio seu methodus […] 1518: „[…] legat Origenis homiliam de Abraham iusso filium immolare, in quo typus et exemplar ob oculos ponitur fidei robur omnibus humanis affectibus esse potentius.“ (S. 188,9–11.) 6–7 Hbr 4,12: „Ζῶν γὰρ ὁ λόγος τοῦ θεοῦ καὶ ἐνεργής.“ „Vivus est enim Dei sermo et efficax“. (Vulgata.) Lc 24,32: „οὐχὶ ἡ καρδία ἡμῶν καιομένη ἦν ἐν ἡμῖν ὡς ἐλάλει ἡμῖν ἐν τῇ ὁδῷ, ὡς διήνοιγεν ἡμῖν τὰς γραφάς;“ 7 Vgl. vielleicht Lc 2,13–14 (Vulgata): „Et subito facta est cum angelo multitudo militiae caelestis laudantium Deum et dicentium: Gloria in altissimis Deo et in terra pax in hominibus bonae voluntatis.“ Anders Erasmus: „[…] ac in terra pax, in hominibus bona voluntas.“ 11 S. 72. 14–15 Chrysostomus und Origines werden von Erasmus in den Annotationes zum Novum instrumentum 1516 häufig zitiert. 15 1516 ließ Luther eine mystische Schrift als Eyn geysstlich edles Buchleynn […] teilweise, 1518 von einem vollständigen Manuskript als Ein deutsch Theologia […] ganz drucken. Der Name Taulers erscheint auf dem Titel der Schrift zu recht nicht, er war aber Luther als Autor von Predigten, die gedruckt vorlagen, bekannt und offenbar sehr geschätzt, so dass er die genannte Schrift mit ihm in Verbindung brachte (WA 1, 152–153). | Vgl. die Mitteilung Luthers in Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute 1518: „Quam multi sunt, qui usque hodie has poenas gustant! nam et Ioannes Taulerus in suis teutonicis sermonibus quid aliud docet quam earum poenarum passiones, quarum et exempla nonnulla adducit? atque hunc doctorem scio quidem ignotum esse Scholis Theologorum ideoque forte contemptibilem, Sed ego plus in eo (licet totus Germanorum vernacula sit conscriptus) reperi theologiae solidae et syncerae quam in universis omnium universitatum Scholasticis doctoribus repertum est aut reperiri possit in suis sententiis.“ (WA 1, 557,25–32.)

Caput 3. De genere demonstrativo | 71

3.1.2.2.3

5

10

15

20

〈Suasoria〉

Suasoriae orationis enarratione exhortationes, obiur‖gationes, querimonias et quic- B 35 quid his utcunque cognatum est comprehendo. Perinde vero, ut methodicam enarrationem in genere demonstrativo ad quaestiones methodicas argumenti exigimus, sic oportet in suasoriis generis deliberativi figuras sequi. Et in his potissimum spectabitur ac primo loco status causae, deinde quae ille poscat argumenta, demum quos admittat affectus. Haec tria qui compendio in suasoriis notaverit, facile assequetur autorem. Est autem singularis acrimoniae videre statum causae, alioqui tam necessarium, ut nisi illum attigeris impossibile sit argumento satisfacere. Ad haec accedit, quod enarranti pleraque sunt genere demonstrativo seu didactico tractanda; quorum nos autor, quem sequimur, obiter admonet, ut in Pauli Epistola ad Rhomanos, cum hic status sit: legem non iustificare – gratiam iustificare, literam occidere – spiritum vivificare, suo fungetur munere ὁ ἐξηγητής, si, quid litera, quid spiritus sit, pro docentis artificio tractet; accedit argumentum neminem esse, qui non peccato sit obnoxius. Haec passim affectibus et pulcherrimis rhetorum figuris ornantur. Ad suasorium genus plerique Psalmorum pertinent, in quibus non mediocri diligentia status seu summa argumenti quidve ad summum statuatur et quorsum pertineat, quod sic his verbis, hoc ordine dicitur, contuendum est. Summus ac optimus huius artificii magister Erasmus habetur. Hac parte incredibile est, quam se ‖ multi falsos habuerint in Sacris enarrandis. Pertinet hoc genus ad B 36 iurisconsultos etiam in fingenda factorum specie, ne quid sit ἄχορδον. Exercebit iuventus suasorias, quantum video in Livianis orationibus commodissime, e quibus maxime illustres fuerit operaeprecium in promptu meditatasque tenere.

2–3 Vgl. S. 48,16, Anm. 5 Vgl. S. 112,1, S. 60,15. 7–8 Vgl. zum artificium in genere deliberativo S. 117,2–120,18. 10–12 Rm 15,4: „Quaecumque enim scripta sunt, ad nostram doctrinam [εἰς τὴν ἡμετέραν διδασκαλίαν ἐγράφη] scripta sunt.“ Vgl. zu genus didacticum S. 50,1. 12–13 Rm 3,30 – Rm 3,24. 13–14 2Cor 3,12, vgl. Rm 7,11, Rm 8,2 und Rm 8,10–11. 15 Rm 3,23. 16 Die rhetorische Gliederung und die rhetorischen Figuren werden von Melanchthon in seinen handschriftlich oder gedruckt überlieferten Kommentaren zu den Paulinen von 1519 an dargestellt werden, besonders übersichtlich in den Glossen am Rand seiner griechischen und lateinischen Pauluseditionen zum Römerbrief 1520 und 1521. 17–19 Vielleicht denkt Melanchthon hier auch an die jedem Psalm voranstehende summarisch zusammenfassende Einleitung in Luther, Die sieben Bußpsalmen 1517. (WA 1, 158–220.) 20 Erasmus, Enarratio allegorica in primum psalmum. In Erasmus, Lucubrationes […] (Straßburg: Matthias Schürer 1515). Angespielt ist jedoch auf die Paraphrase zum Römerbrief, vgl. S. 66,9–11, Anm., besonders aber auf die drei methodischen Vorreden und die Annotationes zur Ausgabe des Novum instrumentum 1516. 22 Der einzige Beleg bei Pape („ohne Saiten, oder Saiteninstrumente“) verweist auf Aristoteles, Ars rhetorica 3,6 (1408a6–7): „ὅθεν καὶ τὰ ὀνόματα οἱ ποιηταὶ φέρουσιν, τὸ ἄχορδον καὶ τὸ ἄλυρον μέλος· ἐκ τῶν στερήσεων γὰρ ἐπιφέρουσιν.“ 22–23 Hier dürften mit Suasorien anders als 48,16 Übungsreden gemeint sein.

72 | De Rhetorica Libri Tres

3.1.2.2.4

〈Allegorica〉

Allegorica enarratio vagatur omnium latissime, nam in historias, fabulas, apologos, chrias, aenos, sententias, dicteria, aenigmata cadit. 3.1.2.2.4.1

Fabulae

Atque ut de fabulis primum dicam: fabulae omnes pertinent aut ad mores aut ad 5 scientiam naturae aut ad historiam. Ad mores, qualis est illa apud Platonem de cicadis in Phaedro, quam cum suavis admodum sit subiiciam: λέγεται δ’ ὥς ποτ’ ἦσαν οὗτοι ἄνθρωποι τῶν πρὶν μούσας γεγονέναι, γενομένων δὲ μουσῶν καὶ φανείσης ᾠδῆς, οὕτως ἄρα τινὲς τῶν τότε ἐξεπλάγησαν ὑφ’ ἡδονῆς, ὥς τε ᾄδοντες ἠμέλησαν 10 σίτων τε καὶ ποτῶν, καὶ ἔλαθον τελευτήσαντες αὑτούς· ἐξ ὧν τὸ τεττίγων γένος μετ’ ἐκεῖνο φύεται, γέρας τοῦτο παρὰ μουσῶν λαβόν, μηδὲν τροφῆς δεῖσθαι γενόμενον, ἀλλ’ ἄσιτόν τε καὶ ἄποτον εὐθὺς ᾄδειν, ἕως ἂν τελευτήσῃ.

Id est: Fertur quondam et hoc genus homines ante Musas natas fuisse. Natis autem Musis et monstrato 15 mortalibus cantu quosdam voluptate eius adeo captos esse, ut canendi studio communis vitae, cibi potusque obliviscerentur atque ita perirent. Ex quibus cicadarum genus postea exortum est hoc a Musis accepto munere, ut vitam citra victum canendo transigeret.

B 37 Quae fabula detorqueri potest ad studia, in ‖ quibus plurimum est voluptatis et gra-

tiae, utilitatis parum; veluti si quis perpetuo linguam excolat, mentis rationem non 20 habeat, is nihilo plus agat quam cicada, aurium oblectamentum. Erat enim satius animum excolere ac in communes vitae humanae usus aliquid bonarum rerum conferre. Pallada item aiunt et quondam fistulis usam, deinde abiecisse, quum Satyris praeda factae sunt; videlicet sapientia quondam cum re musica coniuncta erat. Po- 25

10 ᾠδῆς C ωδης A ᾠδοῦς B 12 φύεται] φυεται A φύετε B C

11 σίτων] σιτων A σιτῶν B C

|

αὑτούς] αυτους A ἀυτούς B C

10 ἠμέλησαν] ἠμλησαν A 12 δεῖσθαι] δεισται A | ἀλλ’] αλλα A | τε] om. A 13 ἕως] ευως A 2 Pape s. v. ἀπόλογος, ὁ: „1) Herzählung, ausführliche Erzählung, ὁ Ἀλκίνου Plat. Rep. X, 614a Arist. poet. 16, von der langen Erzählung der Irrfahrten des Odysseus hergenommen […] 2) die äsopische Thierfabel, Quintil. 5, 11; Gell. 2, 29.“ 3 Pape s. v. Αἶνος, ὁ: „Hom. viermal, = Rede Iliad. 23, 652; = Lob Iliad. 23, 795 Od. 21, 110; = sinnvolle, klug erfundene, anspielende Rede, αἰνιγματώδης λόγος Od. 14, 508; Bezeichnung der Thierfabel Hes. O. 202 […]“. 9–13 Platon, Phaedrus 259b6–259c5. 15–16 „voluptate captos“ für „ἐξεπλάγησαν ὑφ’ ἡδονῆς“ schwächt ab, „canendi studio“ ist steigernde Übersetzung, „communis vitae“ (sc. „gewöhnliches Leben“) ist verdeutlichend zugefügt. 24–25 Vgl. e. g. Ovid, Fasti 6,697–708.

Caput 3. De genere demonstrativo | 73

5

10

15

20

25

stea musicam improbi quidam homines arripuerunt, atque ita poetica et philosophia divulsae sunt. Satyri nostrae aetatis poëtae, Pallas sapientia, fistulae res musica. Ad naturam pertinent ut Promethei et Epimethei et Pandorae fabula et fere quicquid est Orphaicorum; ad historiam ut Lycaonos fabula. Artificium enarrandi fabulas nequaquam vulgare est nec statim ad allegoriae rationem facit, quod quisque nugatus fuerit, sed earum rerum, quae in fabula dicuntur, perspicienda est natura; quae si cum eo conveniat, quicum comparatur, apta est expositio; id quod per omnes fabulae personas observandum videtur. Saepe enim persona eadem variis exponitur modis, quia cum aliis subinde personis confertur, ut inter mercatores, si Mercurium invenies, mendacem facito, si deorum nuncium leges, orator erit. Iam hoc praeceptum non modo ad unum genus fabularum, sed plane tam ad apologos quam ad mythos trahatur. In apologis, ut leo regium quiddam et tyrannicum prae se fert, lupus praedo est, vulpes ‖ vafra, garrula hirundo, ciconia pia, B 38 luscinia canora, corvus assentator, delphini φιλάνθρωποι et in aliis alia insignia. Sic cognita natura personarum, quibus agitur fabula, recte licebit epimythion affingere. Non infrugiferum est consilium fabulam interdum quampiam locis communibus tractare. Quod cum per se ipsum est utile, tum in eo aliena etiam discuntur, puta naturam viresque rerum. Idem in iis fit, quae ad naturam rerum pertinent. Cur Homerus Neptunum “γαιήοχον” nuncupet, nempe, quod ambiatur mari terra; cur Martem “ἀλλοπρόσαλλον”, cur Iunonem “λευκώλενον”, quid in Fama alae, quid vastum et immane corpus, quae comites Famae apud Nasonem, quid comae in Alecto vipereae, quae omnia, cum enarrantur, poëtae diligenter explicanda sunt. Quorsum enim attinet adeo frigide legisse poëmata, ut non aliqua ex parte in reliqua studia vulgentur? Et haec de fabulis.

19 naturam] naturae A B C 3 Vgl. zu Prometheus und Epimetheus e. g. Platon, Protagoras 320d–323a. | Vgl. zu Prometheus, Epimetheus und Pandora e. g. Hesiod, Opera et dies 47–105. 4 Ovid, Metamorphoses 1,163–252. 13 Vgl. S. 71,22–23, Anm. 13–15 Die Fabeln von Aesop liegen, allermeist schon als Wiegendrucke, in zahlreichen Ausgaben vor: auf Griechisch und Latein in Gegenüberstellung, in lateinischer Übersetzung (e. g. durch Laurentius Valla und in einer Ausgabe von Joachim Camerarius), in deutscher Übersetzung (durch Heinrich Steinhöwel), in italienischer und in französischer Übersetzung. – Vgl. Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512: „Est quoque decorum in apologis [vgl. S. 161,6], quod nemo recte tuebitur, nisi naturas animantium cognitas atque animaduersas habeat, vt sciat ‚docilem ac religiosum‘ elephantum; delphinum ‚crocodilo inimicum, hominis amantem‘; aquilam ‚in sublimi nidum ponere‘, scarabaeum ‚stercora, in quibus gignit ac gignitur, ex more protrudere […]‘.“ (ASD I-6, 210,365–212,369.) 16 Pape s. v. ἐπι-μύθιος: „zur Fabel (μῦθος) hinzukommend, τὸ ἐπιμύθιον, die der Fabel angehängte Nutzanwendung.“ 20–21 Homer, e. g. Ilias 9,183; Odyssee 9,528. 21–22 Homer, Ilias 5,831 und 889. 22 Homer, e. g. Ilias 1,55. 22–23 Ovid, Metamorphoses 12. 23 Vergil, Aeneis 7,341–358.

74 | De Rhetorica Libri Tres

3.1.2.2.4.2

Historiae

In historiis allegoria periculosior est, sed mihi tamen sic videtur habendam esse rationem naturae eius, quod per allegoriam tractatur. Nam omnino si discrepent eorum inter se naturae, quae conferuntur, absurda est allegoria; deinde ut locorum communium formis utamur, ut, qui exposuerit septem columnas templi sapientiae 5 in Sacris libris de septem liberalibus, ut vocant, artibus, aut, quod alii solent, de septem sacramentis, nequaquam se probaturus est doctis, eo quod indignum sit rem B 39 sacram cum hoc artium puerilium genere componi; et istum tam anxium sacra‖mentorum numerum veteres non agnoverunt. Contra qui in Abraham historia dicat adumbratam homini recte vivendi rationem 10 atque illam ex tota eius vita ordine traduxerit, credo non improbabunt docti. Nam principia itineris ad Deum sunt, ut Abrahami exemplo patria emigremus cognatis relictis. Patria est terra infecta labe originis, cognati carnis affectus ex peccato propa-

6 solent] malim volunt 12 principia] ad principia A 2–4 Luther, Decem praecepta Wittenbergensi praedicta populo 1518: „Unde de eis conqueritur B. Hieronymus, quod arbitrio suo trahunt repugnantem scripturam, et iam proverbium factum est, scripturam habere caereum nasum. Hoc effecerunt insulsi illi et inepti somniatores, ludentes in sensu literali, allegorico, morali, anagogico, et vocantur doctores Scholastici, et hoc propriissimo veroque nomine: Scholastici enim sunt, id est ludicri et lusores, immo et illusores tam sui quam aliorum, qui neque quid sit litera neque quid spiritus cognoverunt.“ (WA 1, 507,33–39.) 5–6 Prov 9,1 Vulgata: „Sapientia aedificavit sibi domum, excidit columnas septem.“ 6 E. g. Hugo Cardinalis, Postilla, Moraliter z. St. 6–7 E. g. die Glosa ordinaria z. St. 10–75,4 Chrysostomus, Homiliae in Genesin zu Gn 22: „Haec autem omnia figura fuerunt crucis. Propterea et Christus Judaeis dicebat : ‚Abraham pater vester exultavit, ut videret diem meum; et vidit, et gavisus est‘ [Io 8,56]. Quomodo vidit, qui tot annis praecessit? Per figuram, per umbram. Sicut enim hic ovis oblata est pro Isaac, ita et rationalis agnus oblatus est pro mundo. Oportebat enim in umbra describi et praesignari antea veritatem. Vide namque, obsecro, charissime, quomodo omnia per umbram praefigurata sunt: unigenitus illic, et unigenitus hic; dilectus illic et germanus dilectus et hic ac germanus. ‚Hic‘ enim ‚est Filius meus dilectus, in quo mihi bene complacui‘ [Mt 3,17]. A patre ille in holocaustum offerebatur, et hunc Pater tradidit. Et hoc clamat Paulus dicens: ‚Qui proprio Filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum: quomodo non et cum illo omnia nobis daturus est?‘ [Rm 8,32]. Huc usque umbra; postea rerum veritas longe excellentior monstratur. Agnus enim hic rationalis pro toto mundo oblatus est, totum orbem terrarum purificavit; hic homines ab errore liberavit, et ad veritatem reduxit; hic terram caelum fecit, non elementorum immutata natura, sed conversatione caelesti hominibus super terram degentibus allata.“ (MPG 54, 432–434.) 11–75,1 Luther, Römerbriefvorlesung 1515/1516: „Igitur omnino Externa et aliena Iustitia oportet erudiri. Quare primum oportet propriam et domesticam euelli. Sic psalmo 44.: ‚obliuiscere populum tuum et domum‘ etc. Et Abraham sic Vocatus est egredi. Et in Canticis: ‚Veni de Libano, sponsa, Coronaberis.‘ Et omnis egressus populi Israel olim istam egressionem significauit, quam de viciis ad virtutes exponunt. Et magis etiam de virtutibus ad gratiam Christi oportet exponi, Cum eiusmodi virtutes eo maiora et peiora sunt vitia, quo minus se sinunt putari talia et vehementius affectum humanum sibi deuincunt quam omnia alia bona.“ (WA 56, 158,13–21.) 12–13 Gn 12,1.

Caput 3. De genere demonstrativo | 75

gati. Fiducia sit in Dominum tanta, quanta illa erat, cum filium iret immolaturus, sed filio successit aries in vepribus, hoc est Christus cum perversis ac malignis Iudaeorum pharisaeis, qui vepres sunt, acerbe conflictatus. Ille sese immaculatam ac opimam patri pro nobis victimam dedit. Et reliqua similiter. Quam vellem hanc in 5 nostris scholis exercendae iuventutis consuetudinem valere, qua et vitae suppeditarentur exempla et linguae cum rerum, cum verborum copia. Alioqui in tropis proclive est a scopo non aberrare; eam ob causam utile fuerit statim a pueritia allegorias imbibere. Duo sunt igitur spectanda in allegoriis historiarum: natura et ingenium perso10 nae, quae tractatur, et loci communes. Ut Cain historiam allegoriis enarrans peccatorem faciet, peccatum maledictio secuta est; maledictus a facie Domini profugit, ut in Hebraeis est “nod”, id est fluctuans. Hic saeviens peccati conscientia et perpetuae criminum flammae declarantur. Nec enim comparari cum iusto poterit Cain. Ex illa vero comparatione Cain cum peccatore nascetur locus communis: peccatum, cuius 15 vis et crudele imperium amplificationibus ‖ tractandum est. B 40 Sic qui “Nazaraeos” volet enarrare, qui fuerint, cum accurate perdiscet, inveniet eos cum Euangelii sacerdotibus conferendos atque ut Christum sic sacerdotes Nazaraeis adumbratos esse. Ex Nazaraei officiis et decora sacerdotum colligentur, sed haec fortasse longius. 20

3.1.2.2.4.3

Loci communes

Omnino connitendum est iuventuti, ut in notis locorum communium referat et allegorias. In loco communi ecclesia: “torcular”; in loco communi praeconum verbi Dei: “tubas Iosue”; in verbo Dei: “manna”; in patientia: “tympanistrias virgines”; in spiritus invocatione: “matutinum”, “adolescentiam”; in peccato: “vespertinum”; in

6 cum2] tum C 16 Nazaraeos] Nazareos A 17–18 Nazaraeis] Nazareis A 18 Nazaraei] Nazarei A colligentur] colliguntur C 22 “torcular”] torculr, a A 23 patientia] patientias A 1 Gn 22,1–2. 1–2 Gn 22,13. 2–3 E. g. Mt 22. 4–6 Erasmus, De duplici copia rerum ac verborum 1512. Vgl. S. 43,16, Anm. 10–12 Gn 4,16 läßt sich Kain im Land Nod (‫ )נוֹד‬nieder, nachdem er Gn 4,14 geklagt hat, dass er unstet und flüchtig (‫ )נׇ ע וׇ נׇ ד‬sein müsse. 12 Reuchlin, De Rudimentis hebraicis 1506 s. v. ‫נוֹד‬: „Eiectus, mobilis, profugus […] Genesis iiii.: ‚Et habitavit profugus in terra‘.“ – Hieronymus, Liber hebraicarum quaestionum in Genesim: „‚Et habitavit in terra Naid‘. Quod Septuaginta Naid transtulerunt, in Hebraeo NOD dicitur: et interpretatur ‚σαλευόμενος‘, id est, instabilis et fluctuans, ac sedis incertae. Non est igitur terra Naid, ut vulgus nostrorum putat: sed expletur sententia Dei, quod huc atque illuc vagus et profugus oberravit.“ (MPL 23, 945a–945b.) 13 Vgl. Gn 3,14. 16–18 Mt 2,23 über Jesus: „Ναζαραῖος κληθήσεται“, „Nazareus vocabitur“ (Vulgata); Idc 13,5 über Samuel: „erit enim nazareus“ (Vulgata) [‫נׇ זִ יר‬, ναζιρ] „Dei ab infantia sua“, vgl. zu Simson Idc 16,17. – Hieronymus, Commentariorum in Amos Prophetam libri tres, zu Am 2,11: „et post tanta beneficia etiam hoc addidi, ut de filiis vestris assumerem mihi prophetas, et de juvenibus vestris, sive electis, facerem Nazaraeos, quos Septuaginta interpretati sunt ‚sanctificatos‘.“ (MPL 25, 1008b.) 22 Mt 21,33. 23 Idc 7,18. | Dt 8,3 etc. | Ps 67,26. 24 Ps 30,6. | Ier 2,2. | Ez 9,4.

76 | De Rhetorica Libri Tres

lege: “vinum compunctionis”; in gratia: “myrrham primam”, “oleum laetitiae”, “montem pinguem”. In quem modum in omni genere literarum hoc efficiemus, ut in quodcunque inciderimus argumentum, facile sit iudicare, quae themati propria, quae item sint impropria. 3.1.2.2.4.4

Sententiae, chriae, proverbia

5

Sententiae, chriae, proverbia sic enarrentur: primum historica narratione explicata, unde sit natum proverbium, quid valeat sententia, deinde cum similibus vel dissimilibus comparetur. Pulcherrimum habes exemplum Silenos Alcibiadae apud Erasmum, qui principio ex Platone historica narratione exponuntur, deinde cum alio argumento per locum dissimilium conferuntur mundum esse praeposterum Silenum. 10 Sic enarraturus τὸ “πλέον ἥμυσι παντός”, “dimidium plus toto” narret, cuius sit autoris proverbium, in quam sententiam dictum, videlicet in commendationem medioB 41 critatis, hinc lo‖cus “mediocre” nascitur, ubi se campus dicturo aperiet. Hoc genus exercitationum a veteribus inter prima laudatum est. Amat enim, nescio quomodo, peculiariter adagiorum usum vetustas, Graecorum magis, id quod in Platone potissi- 15 mum videmus. Habes ad haec instructum velut theatrum Chiliadas Erasmicas.⸥

3.1.3

⸤De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus⸥

3.1.3.1

〈Recapitulatio: De thematibus simplicibus〉

⸤Obiter incidit, ut de enarratorio genere pauca notarem, alioqui hoc caput cum superioribus de demonstrativo simplicis thematis coniuncturus. Id enim ipsa rei conditio 20 postulabat. Quando vero argumentum velut interpollavimus, repetenda sunt quaedam et explicanda latius, quam supra videntur.

6 chriae A C chria B 13 ubi] ibi C 1 Ps 59,5: „vinum conpunctionis“, kombiniert mit Rm 11,8: „spiritum conpunctionis“. | Ct 5,1 etc. Ps 45,8; Is 63,1; Hbr 1,9. 1–2 Ps 67,16. 8–9 Vgl. S. 43,14 und die Anm. 9 Erasmus, Adagia 3,3,1: „Sileni Alcibiadis.“ 11–13 Erasmus, Adagia 1,9,95: „Dimidium plus toto. Πλέον ἥμυσι παντός, id est Dimidium plus toto, aenigma proverbiale, quo commendatur aurea mediocritas […] Siquidem qui dimidio contentus est, is in medio consistit, contra quisquis ad totum usque progreditur, is mediocritatem praetergressus ad extremum perveniat oportet.“ 15–16 Vgl. oben S. 43,11–12, Anm. 16 Vgl. S. 43,16–17, Anm. 17–83,8 De demonstratione complexi thematis. Obiter – relinquant. Nr. 30.

Caput 3. De genere demonstrativo | 77

Nihil interest inter dialecticam et rhetoricam, nisi quod haec liberius evagatur dicendo, illa intra fines artificii sui anxia consistit. Quam ob rem valebat plurimum ad recte perdiscendum dicendi artificium, cum pura adhuc esset et sic tractaretur, ut eam tradiderunt scholae veterum. Nam ut a foro popularique iudicio paulum remo5 tior est quam rhetorica magisque ad themata spectativa quam causas civiles pertinet, ita id, quod propositum est, penitius introspicit, aperit, eruit, subinde ex aliis ducens alia docet argute, innectit, evolvit, vertit revertitque omnia, breviter “Delphicae machaerae” fungitur officio, si infelix aliquod ingenium inciderit. ‖ Themata vero “spectativa” Quintilianum secutus voco, quaecunque proponun- B 42 10 tur absolvenda ordine quodam et ratione ad docendum accommodata, ut eorum natura visque tota sciatur. Talium thematum causae “demonstrativae” dicuntur. Nam ita genus causarum dialecticarum vocant, ego malim didacticon nominare. Sunt autem themata demonstrationum aut simplicia aut composita; atque in his tota dialecticae farrago est. Simplicia sunt ut iustitia, iniustitia, beatitudo, pruden15 tia, fortitudo, amicitia; complexa vero: iustitia est virtus, beatitudo est finis huma-

1–8 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Quoniam autem pleraque sibi rhetores de inventione, et plura etiam quam quisquam dialecticorum, dicenda sumpserunt, quale id sit, dicemus post paulum. Id nunc dicamus, quia volumus dialectices esse, posse de quolibet dicere probabiliter, probabile in disserendo non solum id esse, quod revera probabile est, hoc est, quemadmodum Aristoteles inquit, quod vel omnibus videtur, vel plurimis, vel sapientibus, hisque vel omnibus, vel plurimis vel spectatis probatisque […] Sed quoniam consulto nonnumquam talia ad dicendum sumuntur, ut difficile sit huiusmodi quicquam eis accommodari, in his igitur abunde nobis erit probabile, quod apte consentaneeque de re proposita dicetur.“ (S. 210,63–79.) 1–2 Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „[…] rhetoricam. Quid vera illa? Pars dialecticae, quosdam argumentorum locos populariter instruens. (MSA 3, 22,25–26.) De corrigendis adolescentiae studiis 1518: […] quam nos dialecticam, alii rhetoricam vocant; nominibus enim variant auctores, cum ars eadem sit.“ (S. 34,14–15.) 4–6 Aristoteles, Politica 7,13 (1333a21–25): „αἰεὶ γὰρ τὸ χεῖρον τοῦ βελτίονός ἐστιν ἕνεκεν, καὶ τοῦτο φανερὸν ὁμοίως ἔν τε τοῖς κατὰ τέχνην καὶ τοῖς κατὰ φύσιν· βέλτιον δὲ τὸ λόγον ἔχον. διῄρηταί τε διχῇ, καθ᾽ ὅνπερ εἰώθαμεν τρόπον διαιρεῖν· ὁ μὲν γὰρ πρακτικός ἐστι λόγος ὁ δὲ θεωρητικός.“ 6–7 S. 36,5–6, Anm. 7–8 Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Potestque illa [dialectica] quasi Delphico gladio, ut omnium sensa nunquam non penitissime confodiat.“ (MSA 3, 21,14–15.) Erasmus, Adagia 2,3,69: „Delphicus gladius. Δελφικὸν ξίφος, id est ‚Delphicus gladius‘, de re dicebatur ad diversos usus accommodabili, quemadmodum iisdem vasculis et poculorum vice in conviviis, et clypeorum vice in bellis utebantur.“ Aristoteles, Politica 1,2 (1252b1–3): „οὐθὲν γὰρ ἡ φύσις ποιεῖ τοιοῦτον οἷον οἱ χαλκοτύποι τὴν Δελφικὴν μάχαιραν, πενιχρῶς, ἀλλ’ ἓν πρὸς ἕν.“ 9 Quintilian, Institutio oratoria 3,5,11: „quidam putant etiam eas θέσεις posse aliquando nominari, quae personis causisque contineantur, aliter tantummodo positas, ut causa sit, cum Orestes accusatur, thesis, an Orestes recte sit absolutus: cuius generis est ‚an Cato recte Marciam Hortensio tradiderit‘. hi thesin a causa sic distinguunt, ut illa sit spectativae partis, haec activae: illic enim veritatis tantum gratia disputari, hic negotium agi.“ 11 Vgl. e. g. Greorg von Trapezunt S. 85,10, Anm. 11–12 Zur Terminologie vgl. oben S. 50,1, Anm. und S. 50,2, Anm. 13 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Quaestionum igitur genera duo videntur, simplex et composita. Simplex est, quae unum quaerit de uno, ut ‚sitne mundus aeternus‘; composita, quae plura de pluribus, ut ‚sitne mundus aeternus et idem ex individuis compositus corpusculis‘.“ (S. 254,33–36.)

78 | De Rhetorica Libri Tres

nae naturae, amicitia est liberalis coniunctio animorum, mundus est animatus, anima hominis est immortalis – et similia. Simplicium rationem supra absolvi per quaestiones definitionis, divisionis, officiorum et reliquas. Nam ea est simplicis thematis ratio, ut quodcunque inciderit, cuius naturam 5 vimque scrutari volumus, primum definiatur. Definitionem vero suppeditant categoriae; quas sic oportet habeamus in numerato, ut in quem debeat ordinem referri protinus, quod proponitur, sciamus, ut si de anima sit dicendum, quoniam res per se est, in numerum cadere accidentium non potest; erit igitur substantia. Deinde vero contuendum est, sint ne plurium partium aut formarum themata. 10 Formas seu partes divisio expediet, ut animae, cum unius non sint modi, aliae enim brutorum sunt, aliae crescentium, aliae hominis. Formae animae erunt, quae intelB 43 lectus est capax, quae sensuum, quae alendi, augendi et gignendi ‖ vim habet. Ad haec sequuntur officia seu affectiones, quas vulgo “passiones” vocant, ut

3–4 S. 51,14–18. 6–7 Vgl. S. 55,1, Anm. 8–9 Aristoteles, De anima 2,1 zum Begriff der Seele. Melanchthon vereinfacht die Beweisführung ins lediglich Thetische. 12–13 Aristoteles, De anima 2,2 zur Differenzierung des Lebens. Auch hier vereinfacht Melanchthon. 14–79,2 Mit „affectio“ und „passio“ werden „πάθος“ und auch „πάθημα“ übersetzt. Boethius e. g. übersetzt in den Kategorien zur Qualität 8b25: „Est autem qualitas eorum quae multipliciter dicuntur.“ 26–27: „Et una quidem species qualitatis habitus affectioque [ἕξις καὶ διαθέσεις] dicantur […] 9a10–13: Sunt autem habitus etiam affectiones [εἰσὶ δὲ αἱ ἕξεις καὶ διαθεσέις], affectiones vero non necessario habitus; qui enim retinent habitum et quodammodo affecti sunt ad ea vel peius vel melius; qui autem affecti sunt, non omnino retinent habitum.“ 14: „Aliud vero genus qualitatis […]“. 16: „secundum potentiam naturalem vel impotentiam dicuntur.“ 28–29: „Tertium vero genus qualitatis est passibiles qualitates et passiones [ποιητικαὶ ποιότητες καὶ πάθη].“ 10a11–12: „Quartum vero genus qualitatis est forma et circa aliquid constans figura.“ – Aristoteles, De anima 1,1 (403a10–11, 16–20): „[…] τι τῶν τῆς ψυχῆς ἔργων ἢ παθημάτων ἴδιον […] ἔοικε δὲ καὶ τὰ τῆς ψυχῆς πάθη πάντα εἶναι μετὰ σώματος, θυμός, πραότης, φόβος, ἔλεος, θάρσος, ἔτι χαρὰ καὶ τὸ φιλεῖν τε καὶ μισεῖν· ἅμα γὰρ τούτοις πάσχει τι τὸ σῶμα. μηνύει δὲ τὸ ποτὲ μὲν ἰσχυρῶν καὶ ἐνεργῶν παθημάτων συμβαινόντων […]“ Wilhelm von Moerbeke übersetzt (wiedergegeben nach Thomas von Aquin, De anima): „Si quidem igitur est aliquid anime operum aut passionum proprium […] Videntur autem et anime passiones omnes esse cum corpore, ira, mansuetudo, timor, misericordia, confidencia. Adhuc gaudium et amare et odire. Simul enim hiis patitur aliquid corpus. Indicat autem hoc aliquando quidem, duris et manifestis passionibus concidentibus […]“. – Aristoteles, Ethica Nicomachea 9,8 (1168b19–21): „οἱ δὴ περὶ ταῦτα πλεονέκται χαρίζονται ταῖς ἐπιθυμίαις καὶ ὅλως τοῖς πάθεσι καὶ τῷ ἀλόγῳ τῆς ψυχῆς· τοιοῦτοι δ᾽ εἰσὶν οἱ πολλοί.“ Übersetzt durch Wilhelm von Moerbeke: „Circa hec utique plus habentes largiuntur concupiscenciis et totaliter passionibus et irracionabili anime; tales autem sunt multi, propter quod et appellacio facta est a multum pravo existente.“ – Aristoteles, Ars Rhetorica 1,2 (1356a1–4, 14–15): „τῶν δὲ διὰ τοῦ λόγου ποριζομένων πίστεων τρία εἴδη ἔστιν· αἱ μὲν γάρ εἰσιν ἐν τῷ ἤθει τοῦ λέγοντος, αἱ δὲ ἐν τῷ τὸν ἀκροατὴν διαθεῖναί πως, αἱ δὲ ἐν αὐτῷ τῷ λόγῳ διὰ τοῦ δεικνύναι ἢ φαίνεσθαι δεικνύναι […] διὰ δὲ τῶν ἀκροατῶν, ὅταν εἰς πάθος ὑπὸ τοῦ λόγου προαχθῶσιν.“ In der Übersetzung durch Wilhelm von Moerbeke: „[…] Per auditores autem, cum in passionem per orationem perducti fuerint.“ – Quintilian, Institutio oratoria 4,8 e. g. verwendet in gleichem Zusammenhang, nämlich der Aufgabe des Redners, Gemütsregungen hervorzurufen, „adfectus“.

Caput 3. De genere demonstrativo | 79

animae officia: gignere, alere, augere, sentire, intelligere, concupiscere, odisse, metuere, dolere et id generis alia. Sic in omnium rerum pervestigatione simplicia themata ante omnia debent excuti, ex quibus componuntur deinde, quae vel pronunciata vel proloquia vel 5 axiomata vel propositiones dicunt. Et ego sane tanti fecerim simplicium methodum, ut ad studia tractanda nihil tam necessarium videatur. Nec erudiuntur utiliter, qui hodie in philosophia argutias tantum pauculas aliquot opinionum sic discunt, ut a praeceptoribus utcunque exceperint, quas in scholis iactent; caeterum si quaeras, quid sit id, de quo loquun10 tur, lapidi verba facias. Quo fit, ut nullo deinde iudicio sublimia studia invadant et in eius contenti autoritate factionis nihil ultra conentur, nec tam habeatur ratio veri, quam vulgaris consensus. Atque “ita me Deus amet”, aliquot millia errorum docemur, e quibus, si ad ipsa rerum capita redeamus, facile expediri liceat. Omino igitur necessarium est in omni genere studiorum primum de simplicibus 15 disserere et, cum eorum naturam perspexerimus, tum demum statuere de vero ac falso eius, quod praescriptum est. Nam “Sint ne ideae rerum causae?” constitui non potest, nisi quid sit idea cognoveris; nec quid sit idea scies, nisi ad methodum seu quaestionis quid est titulos exigas, id est ad categorias: “Substantia ne sit an accidens?”, deinde quibus constet causis, partibus etc. Quod quia philosophi nostrae

12 millia] milia C 18 est1] malim sit 9 quaeras] queras A 11 eius] eis A 4–5 Vgl. S. 56 und 61. – Cicero, Tusculanae disputationes 1,14: „Quasi non necesse sit, quicquid isto modo pronunties, id aut esse aut non esse! an tu dialecticis ne imbutus quidem es? in primis enim hoc traditur: omne pronuntiatum (sic enim mihi in praesentia occurrit ut appellarem ἀξίωμα, – utar post alio, si invenero melius) id ergo est pronuntiatum, quod est verum aut falsum.“ – Agricola, De inventione dialectica 1515: „Locum, qui sumitur ex eis, quae quisquam de re proposita vel dixit, vel (quod perinde est) sensit, eum quidam a iudicio, nonnulli ab autoritate, Cicero testimonia vocavit, Aristoteles et itidem quandoque Cicero et Quintilianus probationes inartificiales dixerunt. Nos (si quicquam nobis post tantos viros licet) pronunciata appellare maluimus, quoniam reliqua nomina adductiora erant, et ab arte (quatenus ad nostrum utique institutum pertinet) non credidimus semovenda. Pronunciata autem dicimus, quae quisquam ulla de re, ut affirmaret aut negaret, est elocutus.“ (S. 138,2–10.) 6–12 Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „Interim partium studiis disceditur, aluntur odia, friget humanitas, et cum a litteris nihil abesse debeat longius rancore, nam communia erant Musis et Gratiis quondam sacra, horum studia, quaecunque sunt, vel sola nutrit invidia. Sic imbuti, cum ad sublimia, theologiam, iuris scientiam aut rem medicam, effetis iam annis pedem movent, quid aliud defectis ingenii viribus, quam quod in ludo consueverunt, agant?“ (MSA 3, 38,5–9.) 10 Erasmus, Adagia 1,4,89: „Lapidi loqueris. Λίθῳ διαλέγῃ, id est Lapidi loqueris, eundem sensum habet.“ Sc. das voranstehende Adagium „Frustra canis.“ 12 Christianisierte Beteuerungsformel, vgl. Georges s. v. amo: „Ita me di ament. Ita me Iuppiter amet.“ Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum in der Fassung von 1534: „Sic me deus bene amet.“ (ASD I-6, 186,920.) 14–19 S. 55,2–3, Anm. 19–80,1 Melanchthon meint wohl scholastische Begriffe wie formalitas, haecceitas, quidditas.

80 | De Rhetorica Libri Tres

B 44 aetatis non fecerunt, ‖ novas etiam res ideas ipsi configere ausi sunt, mire enim

Prometheos quosdam agunt ἢ κοροπλάσθους ἐν λόγοις. Vellem hoc genus exercitationis in scholis iuvenum valere, ut proposita themata cum amussi artificii seu methodi componerent et totam thematis naturam, officia partesque congererent; futurum ex eo, ut si de re quapiam dicendum sit statim, 5 quicquid ad illam utcunque pertinet, agnoscant iuvenes. Nec, ut videtur, contemnendum est, quod supra commonui, expedire, ut in locis communibus in hunc exerceantur modum. Etenim cum res humanae omnes colligi possint ceu in capita quaedam, praestat habere ea capita notata, ut quicquid inciderit, quale nam sit, iudices deque eo dicturus commodum instructam habeas dicendi supellectilem. 10 Idem in omni genere studiorum fit: in iure civili aequitas, summum ius, servitus, poenae, maleficia etc., in theologia fides, charitas, peccatum et similia notari possunt, quae sint veluti communes formulae omnium thematum. Atque haec quidem de simplicibus supra, de complexis modo agemus. 3.1.3.2

〈De thematibus compositis〉

15

Proloquium seu propositio ex duabus simplicibus vocibus constat; quae ut vera sit partium, quae coniunguntur, comparatio docebit, ut “mors est vita” vera non est oratio, quod cum vita morti nihil conveniat; contra “pietas est iustitia” vera est, convenit enim pietati cum iustitia, quod pietate parentibus, amicis, patriae ius suum 20 reddatur. Iustitia vero est, qua ius cuique suum penditur. B 45 Neque vero est instituti ‖ nostri, propositionis artificium tractare, quod tam operose Aristoteles persecutus est in libro, quem Περὶ ἑρμηνείας inscripsit. Sed hoc ago, ut supra locos inveniendi vel organa simplicium thematum praescripsi, ita modo locos confirmandi confutandive compositi thematis designarem. Caeterum, quibus absolvatur propositio, dialectici viderint. Hoc autem confirmandi et confutandi arti- 25 ficium totum petitur a disciplina topica, id est locorum. Illi enim sunt “argumentorum sedes”, et horum ratio proxime sequitur primam axiomatis compositionem,

7 hunc C hanc A B 5 congererent] congerreent A 10 iudices] iud ces A 25 dialectici] dialecti A 27 compositionem] compsitionem C 2 Pape s. v. κορο-πλάσθος: „Puppen aus Wachs od. Thon bildend, Isocr. 15, 2 u. Sp., wie Luc. Lexiph. 2.“ – Vgl. auch bei Melanchthon, De artibus liberalibus 1517. (MSA 3, 25,14–15.) 7 S. 43,5. 15 S. 54,11, Anm. 16 S. 79,4–5, Anm. 18 S. 64,14, Anm. 20 S. 56,11–12, Anm. 22 Aristoteles, De interpretatione. Melanchthon hat wohl Kapitel 5, 10 und 11 im Auge. 23 S. 51. 25–27 S. 62,15, Anm. 27 S. 79,4–5, Anm. Die Wendung „prima axiomatis compositio“ ist klassisch nicht belegt. Melanchthon dürfte die erste Figur der Schlüsse aus den Analytica priora meinen.

Caput 3. De genere demonstrativo | 81

nempe per hypotheticam propositionem. Itaque, quicquid probamus, aut argumentis ab ipsius rei, de qua dicitur, natura ipsaque, ut vocant, essentia aut ex accidente ductis agimus.

5

10

15

Loci argumentorum ab essentia ducendorum sunt: Locus a definitione. Locus a descriptione. Locus ab ἐτυμολογία. Addo his: divisionem, item concomitantes, ut vocant, substantiam et causarum locos. Loci argumentorum, quae ab accidente ducuntur, sunt: Locus oppositorum. Locus similium. Locus proportionum. Possunt his accenseri: et coniugatorum et casuum loci.

20

De locis elegantissime Cicero, copiosissime Rodolphus Agricola scripserunt. Eorum hic est usus: cum proponitur adolescenti propositio aliqua vel confirman‖da vel B 46 confutanda, commodum cogitet in ea propositione esse extrema duo; vocat enim Aristoteles ἄκρα, quorum comparatione vera est aut falsa propositio; ibi tum redeat ad methodum simplicium et discat, quid sit utrumvis extremorum, postea illis inter se comparatis ex eorum definitionibus, formis, officiis, causis argumentabitur.

3 ductis] om. C 7 ἐτυμολογία] ετυμολογια A etymologia C 1 Bonitz, Index Aristotelicus: s. v. ὑπóθεσις: „logice ὑποθéσεις eae sunt propositiones, sive demonstratae sive non demonstratae, quibus positis aliquid demonstratur.“ – Boetius, De syllogismo hypothetico: „Propositio vero omnis aut categorica est quae praedicativa dicitur, aut hypothetica quae conditionalis vocatur; praedicativa est in qua aliud praedicatur de alio, hoc modo: homo animal est, hic enim animal de homine praedicatum est; hypothetica est quae cum quadam conditione denuntiat esse aliquid si fuerit aliud, veluti cum ita dicimus: si dies est, lux est. Hypotheticae autem propositiones ex categoricis constant.“ (MPL 64, 832B.) – Vgl. S. 149,16. 1–3 S. 53,2–3, Anm., S. 53,4–5, Anm. und S. 53,5–6, Anm. 10 Thomas von Aquin, Summa theologiae I, q. 54, a.1 („Utrum intelligere angeli sit eius substantia“) ad 1: „cum dicitur quod intellectus agens est sua actio, est praedicatio non per essentiam sed per concomitantiam; quia cum sit in actu eius substantia, statim quantum est in se, concomitatur ipsam actio.“ 19 Cicero, Topica. | Rudolph Agricola, De inventione dialectica. Libri tres (Löwen 1515) (postum, im Manuskript abgeschlossen 1480). Agricola, Epistola de ratione studii 1511 (postum), vgl. S. 106,9–10. 19–22 Vgl. Aristoteles, Analytica priora 1,4 (25b32–37), wo die Definition eingeführt wird. Vgl. für die Anwendung auf das „genus“ Topica 4,3 (124a7).

82 | De Rhetorica Libri Tres

Scio haec dialeticis visum iri ridicula. Sed, age, oportebat, ut instructiores redderentur iuvenes ad certamina scholastica et relictis illis tam frigidis Copulatorum et Eckii nugis e re ipsa ducerent argumenta, non e commentariis consarcirent atque ut frugem sibi quandam e congressibus suis facerent, ut aliquando assueti iam olim a pueritia graves causas argumentorum copia illustrent, demum vel hoc maxi- 5 me, ut de scriptis recte iudicent. 3.1.3.3

〈Exemplum〉

Iam ut clarius intelligi possit, quod dixi, sic habet: Thema est animam esse immortalem, quod probaturus dupliciter praescriptis locis uteris. Aut enim petuntur argumenta ab animae notionibus aut ab immortalitatis ratione. Ab utroque Plato in 10 Phaedone suas trahit probationes. Ab anima, cum sic argumentatur: Anima est vita, non est igitur mortalis, ut si dicas, dualitas par est, impar igitur esse non potest. Pugnant enim ut paris ac imparis ita mortis atque vitae rationes inter se. A morte vero: Mors est solutio contrariorum, anima igitur morti non est obnoxia, cum simplex sit ac citra contrariorum temperamentum consistens. In hunc pleraque modum 15 sunt apud Platonem. Sunt item in theologis: Legem non iustificare Paulus comprobat B 47 ex ratione ‖ legis: Lex peccati est virtus, non iustificat igitur. Necessaria est haec pars dialexeos ad comparandum acre iudicium de veterum scriptis et digna profecto, quam in scholis diligenter exerceat iuventus. 3.1.3.4

〈Corollarium〉

Fuerat loci docere, ut saepe ordines illi organorum invertantur sic, quod e posterioribus priora cognoscuntur, ut, qui “homo” invenit, disserit, iudicat: “rationis capacem” definio. Sed ego de exacto genere dixi; et invertere ordinem facile discet, qui

18 dialexeos sc. διαλέξεως 22 qui] quia A C 1 Vgl. Melanchthon an Georg Spalatin am 16. Oktober 1518: „Fortasse sunt homines quidam qui simplicitate mea abusi sic me traduxere populo, ut riderer.“ (MBW T 31,22–24.) 1–3 „Copulatio“ ist „terminus technicus“ der Rhetorik und Dialektik, vgl. Heinrich Lausberg, Elemente der literarischen Rhetorik. München 41971 s. v. distinctio §. 289. Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518: „de dialecticis videamus, quae adhuc ex […] Copulatis Bursae Montis […] et aliis huius farinae petimus.“ (MSA 3, 34,19–22.) Copulata omnium tractatuum Petri Hispani etiam syncategorematum et parvorum logicalium cum textu secundum doctrinam divi Thomae Aquinatis iuxta processum magistrorum Coloniae in Bursa Montis regentium (Köln: Prope Lijskyrchen [Ulrich Zell] 1490). 3 Johannes Eck, vgl. S. 63,1–2, Anm. und S. 46,6–9, Anm. 13 Platon, Phaedo 105d6–11, 105a1–5. 14–15 Platon, Phaedo 78c1–4. 16 Rm 3,20; Gal 3,11. 17 Rm 3,20; 4,15; 5,20; 7,8,23. | Vgl. Rm 7,24–25a. 23 S. 78,8–9. 23–83,1 Vgl. weiter S. 62,12–13.

20

Caput 3. De genere demonstrativo | 83

haec, ut praescripsi, adiutus dialecticis exercuerit. Quin et nos, si dabitur, in Aristotelicis olim commentariis haec agemus latius. Nec enim reflorescent vera studia, nisi dialecticorum impuras et indoctas nugas prorsum deputemus. Et haec quidem de genere demonstrativo, quod ad docendum accommodatum 5 proprie dialecticorum est, satis sit admonuisse. Bonis iuvenibus consulo, in eo exercendo plurimum operae ponant, qui optimum sibi iter ad summa studia volent munire. Praestent interim seduli, ne in exercendo artificio cultum ac splendorem oratorium relinquant.⸥

3.2

De genere demonstrativo laudis aut vituperii

10 ⸤Partem generis demonstrativi, ut supra dixi, quae ad docendum pertinet, ad acro-

amata dialectica relegarunt, qui de rhetoricis scripserunt, videlicet divisis professionum vicibus secuti hoc genus. Quod in civilibus causis versanti necessarium videbatur, quod licebit fortasse, laudatorium nuncupemus. Est autem, ut hoc primum ‖ dicam, vel personarum vel factorum vel rerum προσωποποιηθεισῶν, id est pro perso- B 48 15 nis acceptarum.⸥

10–11 acroamata] malim acroamatica sc. ἀκροαματικά aut acroatica (cf. p. 40,5 et p. 85,16–17: Docilitas […] est enim propria obscurarum causarum) 1–2 Kommentare zu den logischen Schriften des Aristoteles, dem Organon und zur Rhetorik hat Melanchthon nicht in Druck gehen lassen, wohl aber zu den Ethica Nicomachea. Ist unter „commentarii“ nicht die literarische Gattung des Kommentars zu verstehen, sondern im Wortsinn Notizen, welche Hauptgesichtspunkte eines Sachverhalts erläutern, wäre etwas wie ein Pendant zur Rhetorik gemeint: Philipp Melanchthon, Compendiaria dialectices ratio (Wittenberg: Melchor Lotter d. J. 1520). 5–7 Vgl. S. 79,12, Anm. und die Widmungsvorrede S. 44,3. 7–8 Vgl. S. 44,2. 9 Diese ist die „secunda pars“ zu S. 49,14. 10 Vgl. S. 50,9, weiter S. 48,9–51,13 in Verbindung mit S. 45,8–46,4 und insbesondere die Widmungsvorrede S. 40,4–41,14. 12–13 S. 47,6–10. 14 Ein Passiv von προσωποποιέω scheint klassisch nicht belegt, zum Gebrauch des Verbs vgl. S. 97,1–2, Anm. Zu προσωποποιΐα vgl. S. 103,11, Anm. 14–15 Quintilian, Institutio oratoria 9,2,29: „[…] fictiones personarum, quae προσωποποιΐαι dicuntur: mire namque cum variant orationem tum excitant.“ – Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Verum etsi certarum personarum laudem et vituperationem esse affirmo, non tamen ignoro has demonstrativi generis partes non solum personis, sed rebus, temporibus, locis, plantis, animantibus etiam nonnunquam attribui.“ (S. 368.) – Für Melanchthon vgl. S. 96,13. 10–15 Partem – acceptarum. Nr. 31.

84 | De Rhetorica Libri Tres

3.2.1

De laude personae

Oratio, qua persona laudatur, has habet partes: exordium, narrationem et perorationem; non requirit contentionem. 3.2.1.1

〈Exordium〉

⸤Exordia saepe longius ducuntur, ut apud Isocratem in Panathenaico, et eorum est 5 multiplex ratio. Mihi sic videtur, ut paucis annotem, non est enim animus mihi persequi in his omnia, sed ea tantum, quae faciunt ad exercendos iuvenes et quae fere sunt vulgatissima, ut ratione quadam vel in epistolis observent artificii decorum, quod veteres tam speciosum ad posteritatem transmiserunt.⸥ Primum omnium in tota ratione exordiorum hoc cavendum est, ne nimis longum 10 sit, atque ut ex causa veluti natum videatur. Deinde si honestum vulgo ducitur, quod laudaturus es, sic facies. Habet exordium quiddam praeludiis musicis simile, sic ut conciliet excitetque auditorem. Benevolentiam vocant, cum conciliatur, attentio et docilitas excitant, erudiunt. 3.2.1.1.1

〈Benevolentia〉

15

⸤Principio igitur, nam ita fere fit, benevolentiam captamus aut a nostra persona aut ab audientium persona aut ab ipsa causa. A nostra efficacissimum mihi videtur, si ostendas dicendum tibi esse ex officio vel privato vel publico. Publico Demosthenes in funebri usus: non temeritate aliqua, sed autoritate senatus se dicere. Idem in consiliis videtur mihi potissime sequendum 20 esse.

10 ratione] rationes A 3 Georg von Trapezunt: „Dicunt enim demonstrativam causam non minus quam deliberativam vel etiam iudicialem constitutiones suscipere; quem errorem tam magnum, tam ad dicendum incommodum tunc iure reprehendisse arbitrabimur, quum eas rationes, quibus niti videtur, confutaverimus.“ (S. 375). Es folgt eine ausführliche Widerlegung aufgrund der Unterschiede der rhetorischen genera, insofern im genus demonstrativum weder ein strittiger Rat noch eine strittige Rechtssache verhandelt werde. Vgl. weiter S. 92,16–17 und in der Anm. 5 Isokrates, Panathenaikos 1–39. 12–13 Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi 1503: „Tercia pars ‚prohoemion‘ graece appellatur, id est praeludium, a musicorum consuetudine tractum, qui ante cantilenam inchoandam solent artificiosum apparatum ostendere. Nam ‚pro‘ idem est, quod ‚prae‘ et ‚oeme‘ ‚cantilena‘, id quod nos ‚prae fationem‘ dicere possumus. Officium eius est attentione et benevolentia nobis animos auditorum 19 Demosthenes, Epitaphios 1: „Ἐπειδὴ τοὺς ἐν τῷδε τῷ τάφῳ κειμένους, conciliare.“ (a 4a.) ἄνδρας ἀγαθοὺς ἐν τῷ πολέμῳ γεγονότας, ἔδοξεν τῇ πόλει δημοσίᾳ θάπτειν καὶ προσέταξεν ἐμοὶ τὸν νομιζόμενον λόγον εἰπεῖν ἐπ’ αὐτοῖς, ἐσκόπουν μὲν εὐθὺς ὅπως τοῦ προσήκοντος ἐπαίνου τεύξονται, ἐξετάζων δὲ καὶ σκοπῶν ἀξίως εἰπεῖν τῶν τετελευτηκότων ἕν τι τῶν ἀδυνάτων ηὕρισκον ὄν.“ 5–9 Exordia – transmiserunt. Nr. 32. 16–85,20 Principio – pertinere. Nr. 33.

Caput 3. De genere demonstrativo | 85

Ab audientium persona: ex ‖ re ipsorum esse, qui audiunt, ut de illo quam B 49 plurima dicantur, ita commodo suo auditor conciliabitur. Item satis perspectum esse tibi neminem civitati universae chariorem fuisse, neminem civibus gratiorem publice ac privatim. Ideo non dubitare te, quin avidi sint audituri. Vehemens est talis in 5 capite orationis affectus. A re ipsa seu persona, ut maiorem esse, quam laudando quisquam queat assequi, ut in Basilio Nazianzenus. Hi fere loci plurimum valent et aptissimi sunt ad exercitationem cum oratoriam tum epistolarem. Si quis plures volet, rhetores consulat, e quibus nemo erit utilior 10 Trapezontio. Nos contenti sumus etiam rudissime viam quandam artis adolescentibus monstrasse. Sic est enim rhetorica aliena a scholis, ut non liceat nisi rudia praescribere. 3.2.1.1.2

〈Attentio〉

Attenti erunt, si de magnis, novis, utilibus rebus dicturum te affirmes. 15

3.2.1.1.3

〈Docilitas〉

Docilitas in genere laudatorio non admodum requiritur, est enim propria obscurarum causarum. Omnino autem in exordio, praesertim ea parte, ubi attentos facimus auditores, de causa ipsa deque argumento praelibandum est; sic enim videbitur exordium 20 proprie ad causam pertinere.⸥ Quod si dubia est aut turpis causa, quam acturus es, insinuatione ad haec principio utamur, id est, hoc removendum est, quod maxime facere contra nos videbatur. Est enim insinuatio, ubi clanculum irrepit in animum auditoris orator; fit autem, cum transfertur id, quod turpe est, et occupatur species quaedam honesti, ut 25 si quis Ther‖siten sit laudaturus principio admoneat agnoscere se publicum Thersi- B 50 tae odium, tamen boni viri esse non committere, ut fama nunquam non mendax aut

25–26 Thersitae A C Thersiti C 4 avidi] avide C 7 Nazianzenus] Nazanzenus A 19 videbitur] videtur C 7 Gregor von Nazianz, Funebris oratio in laudem Basilii Magni Caesareae in Cappadocia episcopi. Oratio 43,1: „Ἔμελλεν ἄρα πολλὰς ἡμῖν ὑποθέσεις τῶν λόγων ἀεὶ προθεὶς ὁ μέγας Βασίλειος, καὶ γὰρ ἐφιλοτιμεῖτο τοῖς ἐμοῖς λόγοις ὡς οὔπω τοῖς ἑαυτοῦ τῶν πάντων οὐδείς, ἑαυτὸν νῦν ἡμῖν προθήσειν, ὑπόθεσιν ἀγώνων μεγίστην τοῖς περὶ λόγους ἐσπουδακόσιν.“ (MPG 36, 403.) 10 Georg von Trapezunt, Rhetoricorum libri quinque (e. g. [Venedig]: [Wendelin von Speyer] [ca. 1471] und Mailand: Leonhard Pachel 30. 7. 1493). 26–86,1 Homer, Ilias 2,212–277.

86 | De Rhetorica Libri Tres

poëtarum fabulae iudicium antevortant. ⸤Elegantissima est insinuatio in Miloniana oratione M. Ciceronis, ubi insueta iudiciis praesidia armorum spem sibi facere ait, quae tamen metum potius facere videbantur.⸥ ⸤Proinde cum in insinuationibus plurimum sit artis, relego iudicium earum ad magnos rhetoras contentus aliquam utcunque viam tradidisse conficiendi exordii 5 eamque volgarem.⸥ 3.2.1.2

Narratio

Narratio laudum personae simillima est historiae. Nec enim placet, quod solent nonnulli, principio narrationis dividere genera bonorum et ex iis veluti membris orationem ducere, ut cum primum commemorant bona animi, quam fuerit, quem praedi- 10 cant, tenax iusti, quam pius, quam fortis etc.; deinde quae fortunae sunt, quibus natalibus, quorum studio ad id fortunae culmen evectus sit. Confusior est talis narratio, quam auditoris ferat memoria, et olet nescio quid triviale ac scholasticum.

1–3 Cicero, Pro T. Annio Milone Oratio 1,3: „Quam ob rem illa arma, centuriones, cohortes non periculum nobis, sed praesidium denuntiant; neque solum ut quieto, sed etiam ut magno animo simus hortantur; nec auxilium modo defensioni meae, verum etiam silentium pollicentur.“ 8–12 Jakob Wimpfeling, Elegantiae maiores. Rhetorica eiusdem pueris utilissima (Straßburg: Johann Knobloch [d. Ä.], 1516), E 1b: „De laudando homine privato. Laudare privatum hominem possumus a triplici bono, scilicet corporis, animae et fortunae. Bona corporis sunt robur, pulchritudo, sanitas aut bona valetudo, velocitas aut agilitas. Bona animi sunt prudentia, iustitia, fortitudo, molestia et alia, quae in nostro consilio aut cogitatione pendent. Bona fortunae aut externa sunt, quae casu aut fortuna possunt accidere: ut genus vel nobilitas, educatio, multitudo amicorum, divitiae, potestas, gloria, possessiones, favor magnatum, bona proles, valida senectus. Ex his potest quispiam laudari.“ – Vgl. jedoch auch Quintilian, Institutio oratoria 3,7,12–15: „ipsius vero laus hominis ex animo et corpore et extra positis peti debet. et corporis quidem fortuitorumque cum levior, tum non uno modo tractanda est […] fortuna vero tum dignitatem adfert, ut in regibus principibusque (namque est haec materia ostendendae virtutis uberior), tum quo minores opes fuerunt, maiorem benefactis gloriam parit. sed omnia, quae extra nos bona sunt quaeque hominibus forte obtigerunt, non ideo laudantur, quod habuerit quis ea, sed quod iis honeste sit usus […] animi semper vera laus, sed non una per hoc opus via ducitur.“ (Fortsetzung S. 87,3–4, Anm.) – Vgl. dazu Georg von Trapezunt: „Non enim oportet (ut plurimi putant) quoniam omnis demonstratio aut ex rebus, quas externas appellant, aut ex his, quas corpori aut animo attribuunt, in has partes semper orationem distribuere. Nam et fastidium auditoribus pareret, si saepius fieret; et ignorantiae vitium non evitaret, si quis rei naturam non relinqueret et his communibus semper esset occupatus.“ (S. 373, die Fortsetzung allerdings ist anders als bei Melanchthon, indem wesentliche Gesichtspunkte hevorgehoben werden.) Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Confirmationis demonstrativae tres sunt loci, nam aut ab animo aut a corpore aut a rebus externis omnis demonstratio capitur.“ (S. 385, die loci dienen wie im folgenden bei Melanchthon der Beurteilung im Umgang mit den Natur- und Glücksgaben.) 12–13 Vgl. S. 82,21. 1–3 Elegantissima – videbantur. Nr. 34. 4–6 Proinde – volgarem. Nr. 35.

Caput 3. De genere demonstrativo | 87

Illa vero, quae personae natales, educationem, vitae facinora ordine exponit, quem praescribit natura, videtur virile quiddam et dignam oratore faciem prae se ferre, quin et video hanc narrandi rationem frequentem veteribus. Itaque in orationibus, quibus personae laudantur, historiae modus concipiendus est, imo ab ipso 5 narrationis capite usque ‖ ad perorationem non aliud est quam historia. ⸤Sed hoc B 51 interest, quod brevius ac simplicius dicit historia; orator interim ad locos communes evagatur, comparat, alia auget, extenuat alia, addit spiritum orationi, affectus (πάθη) et reliqua id genus.⸥ Sunt igitur loci inventionis in hoc genere: 10

15

Natales, Educatio, Adolescentia, Iuventus, Senectus, Mors.

3.2.1.2.1

〈Natales〉

In natalibus commemorari possunt maiorum imagines, familiae decora, quae quanquam nostra non sunt tamen habent plurimum momenti ad vitam recte instituendam. Admonemur enim vel exemplis maiorum vel occasione quacunque alia. Solent

1–3 Melanchthon denkt wohl an die folgenden Beispiele. Sie dürften, auch wenn sie anders gewählt sind, durch Georg von Trapezunt, Rhetorica S. 388–389 angeregt sein. Vgl. S. 103,5–9, Anm. 3–4 Quintilian, Institutio oratoria 3,7,15 (Fortsetzung von S. 86,8–12, Anm.): „namque alias aetatis gradus gestarumque rerum ordinem sequi speciosius fuit, ut in primis annis laudaretur indoles, tum disciplinae, post hoc operum id est factorum dictorumque contextus, alias in species virtutum dividere laudem, fortitudinis, iustitiae, continentiae ceterarumque, ac singulis adsignare, quae secundum quamque earum gesta erunt.“ 4–5 Georg von Trapezunt: „Quare, ut haec [sc. laudem et vituperationem] commodius transigere possimus, huius quoque generis, quo per omnes partes suas absoluta inventio sit, praecepta breviter exponenda videntur.“ (S. 368.) Melanchthon verwendet „historia“ offenkundig anders als Georg von Trapezunt, vgl. S. 87,6–8, Anm. 5–6 Cicero, De Oratore 2,19,83: „Iam vero narrationem quod iubent veri similem esse et apertam et brevem, recte nos admonent.“ 6–8 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Nihil enim magis proprium est demonstrationi quam ampla oratio. Quod si nonnulla suspicamur aliusmodi atque nos volumus forte videri rationibus earumque confirmationibus, de quibus iam unde inveniantur, docuimus, comprobanda nobis sunt; obiicere etiam nobis ipsis id, quod obstare videtur, et solvere a locis eius constitutionis, quam obiectio nobis obtulit, aliisque modis, quibus diximus solutionem fieri, non inutile est. Abstrahuntur enim hoc pacto ab eo, quod opinabantur, auditores facilius, quod ita faciendum est, ut nunquam ab ampla oratione discedamus. Quam amplissimam quum propriis tum communibus locis efferemus. Nam genus, educationem operationesque alicuius ieiuna oratione atque exangui exponere id quidem non est demonstrativo genere uti, sed historiam conscribere.“ (S. 386–387.) 5–8 Sed – genus. Nr. 36.

88 | De Rhetorica Libri Tres

praeiudicia quaedam et omina vitae capi ex prodigiis et portentis, quae vel praecedunt nativitatem vel sequuntur, ut aiunt de Platone mella fecisse in ore infantis apes. ⸤Accedunt ad singulos locos circunstantiae, quae augent peculiari gratia orationem, quo tempore quis sit natus, quo loco.⸥ 3.2.1.2.2

〈Educatio〉

5

In educatione duo sunt spectanda: ingenium puerile indolesve ac institutio curaque parentum, item praeceptorum. Nam in aliis vincit ingenium, in aliis institutio. BoB 52 nam institutionem Senecae Neronis ingenium superavit, ‖ contra plus dedit institutioni Lycurgus, ut Plutarchus scribit. Ac plane ita sunt res humanae: rari ad frugem pervenerunt, qui malis ingeniis fuere, rariores, qui male instituti sunt. Ingenia 10 noscuntur ludis, consuetudine aequalium ac amore studioque eorum, quorum cognata est indoles. Nam ut quaedam inter se brutis surdisque rebus vel amicitiae vel inimicitiae nota est, ut magneti cum ferro, sic pueris familiaritas cum cognatis ingeniis facile contrahitur, cum alienis difficulter. ⸤Ad indicia ingeniorum pudor, aemulatio, admiratio accedunt, alii graviter 15 ferunt obiurgari, alii ad verbera quoque induruerunt. Adeo multa sunt, ex quibus vitae sequentis ratio praesumenda est, quae omnia diligenter sunt observanda legentibus historias et comoedias veterum.⸥ 3.2.1.2.3

〈Adolescentia〉

In adolescentia, ubi primus vitae fructus est, primum mores spectandi sunt, quorum 20 sensum non capiebat pueritia. Hic plurimi fit amare et complecti virtutem et virtutis studia affectare. Multum ad haec usus et convictus bonorum vel, si illi non contin-

1 omina] omnia C 2 Plinius maior, Naturalis historia 7,18. 8–9 Plutarch, Lykurgus 13,1. 15–18 Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512: „Item si quis Iulium Caesarem, Fabium, aut Camillum, aut Timonem, Socratem, Platonem, Epicurum cupiat effingere, ex historiis decorum petendum est.“ (ASD 1–6, 210,353–356.) „Ac comici praecipue varietatem in eiusdem quoque generis personis affectasse videntur.“ (ASD 1–6, 208,329–330.) „Sed oratori magis conueniunt illae notationes (sic enim appellant), quoties amantis, luxuriosi, avari, voracis, temulenti, somniculosi, garruli, gloriosi, ostentatoris, invidi, sycophantae, parasiti, lenonisve personam depingimus […] Caeterum e comoediis quantumlibet exemplorum sumere licebit. Nil enim aliud agit comoedia […] Depingitur autem ab omnibus circunstantiis.“ (ASD I-6, 208,302–308.) Vgl. S. 36,1, Anm. – Comediae P. Terentii. Metro numerisque restitutae. Ed. Philipp Melanchthon (Tübingen: Thomas Anshelm 1516). 3–4 Accedunt – loco. Nr. 37. 15–18 Ad – veterum. Nr. 38.

Caput 3. De genere demonstrativo | 89

gant, mediocrium; rari malorum contagio non sunt infecti, quanquam et hoc nomine Pamphilus Terentio praedicatur. Potissima vero significatio virtutis hac aetate emicat. In adolescente Cicerone ardens studium literarum, in Catone rara severitas, in Scipione, Hannibale bellicae gloriae amor. Et fere talis fit quisque, qualem vixit 5 adolescentiam. Sunt enim, ut ante dixi, ea demum vitae principia. ⸤Adolescentiae duplex exemplum Plautus fecit in ‖ Trinumo, duplici inter se B 53 vivendi ratione pulcherrime comparata. Videoque hanc comoediae frugem esse amplissimam, ut ex ea adolescentiae exempla capiamus; virilis enim institutio ex historiis potius capienda est. Quamquam omnium maxime velim erudiri teneras mentes 10 statim a pueris historiis Euangelicis, quarum cognitio non potest non saluberrima esse; et eum morem docendi tenuit vetustas tot pietatis exemplis clara. Ita simul cum

6 Trinumo malim Trinummo (cf. p  169,15) 4 Hannibale] Annibale C 1–2 Publius Terentius Afer, Andria 54–61: „Quod plerique omnes faciunt adulescentuli, ut animum ad aliquod studium adiungant, aut equos alere aut canes ad venandum aut ad philosophos, horum nihil ille egregie praeter cetera studebat et tamen omnia haec mediocriter […] Nam id arbitror adprime in vita esse utile, ut nequid nimis.“ 5 S. 65,25–26. Vgl. auch unten S. 106,3–8. 6 Plautus, Trinummus. (Vermutlich spielt Melanchthon auf das unterschiedliche Verhalten zweier junger Freunde an. Der eine verschwendet das väterliche Vermögen, der andere will gleichwohl des anderen Schwester nunmehr ohne Mitgift heiraten.) 7–90,3 Erasmus, Novum instrumentum 1516 Paraclesis: „Quotquot in baptismo iuravimus in verba Christi, si tamen ex animo iuraverimus, mox inter ipsos parentum complexus et nutricum blandicias Christi dogmatis imbuamur. Nam et altissime insidet et tenacissime haeret, quod prima rudis illa animi testula combiberit. Christum primum sonet balbuties, ex huius Euangeliis prima formetur infantia, quem ita cum primis tradi cupiam, ut et a pueris ametur. In his deinde versentur studiis, donec tacitis auctibus adolescant in virum robustum in Christo.“ (aaa 6b.) 8–9 S. 88,15–18, Anm. 9–11 Erasmus, Novum instrumentum 1516 Methodus: „Illud magis ad rem pertinuerit, ut tyrunculo nostro Christi dogmata tradantur in summam redacta, idque potissimum ex euangeliis, mox apostolorum literis.“ (bbb 3b.) Vgl. vor allem die Paraclesis mit der Aufforderung an alle Stände und Personen, die Evangelien und Apostel mit ihrer „philosophia Christiana“ zu lesen. (aaa 3b–bbb 1a.) 11–90,1 Seneca, De beneficiis 4,17,3: „Quod non facerent, nisi illos honesti et per se expetendi amor cogeret moribus suis opinionem contrariam quaerere et nequitiam abdere, cuius fructus concupiscitur, ipsa vero odio pudorique est.“ – Erasmus, Adagia 1,3,1: „Aut regem aut fatuum nasci oportere […] Proinde primum omnium principis animus omnibus erroribus liberandus est, ut perspiciat quid vere honestum, quid vere gloriosum, quid vere magnificum. Deinde, instillandum turpitudinis odium et amor honesti, quo videlicet perspiciat quid principem deceat, et nihil appetat, nisi quod sit bono ac salutari principe dignum, ut honestum ubi sit, videat et hoc uno metiatur omnia nec unquam ab hoc aberret scopo.“ – 2Tim 3,16: „πᾶσα γραφὴ θεόπνευστος καὶ ὠφέλιμος πρὸς διδασκαλίαν, πρὸς ἐλεγμόν, πρὸς ἐπανόρθωσιν, πρὸς παιδείαν τὴν ἐν δικαιοσύνῃ.“ – Liegt zudem eine wörtliche Anspielung vor? Juvenal, Saturae 14,139: „Crescit amor nummi, quantum ipsa pecunia crevit.“ Vgl. auch Ovid, Ars amatoria 2,560: „Crescit amor prensis.“ 6–90,5 Adolescentiae – careret. Nr. 39.

90 | De Rhetorica Libri Tres

cognitione Sacrorum crescit amor honesti fidesque, odium scelerum seculique; et coelestes illae Dei plantae, hoc est Sacris imbutae mentes, fructibus spiritus, quid enim dubites?, rigantur. Id aliquoties Christus, saepe Paulus commonuit et Nicena posthac Synodus decretis cavit, ne quis e numero Christianorum Sacris Libris, quae 5 Biblia vocant, careret.⸥ 3.2.1.2.4

〈Iuventus〉

Iuventus sola sibi veram ac solidam asserit laudem, si quid est per virtutem gestum. Huius duplex laus est. Alii enim in republica degunt, alii privatim. In republica, quae pluribus prosunt modis, meliora sunt, ut pax, quae est alumna publicorum commodorum, melior est bellis, ita virtutes pacatae bellicis praestant. In his 10 exempla sunt: melior Caesare Cato, utilior Themistocle Solon. In hoc genere vivendi spectandum est, quid per virtutem gestum sit, quid per fortunam feliciter aut infeliciter successerit, quid prudenter, quid iuste, quid fortiter, quid moderate actum sit; suam singula laudem merentur ⸤ac, ut ante dixi, his discreB 54 pat ab historia demonstra‖tiva oratio, quod ad locos communes, virtutum laudem, 15 fortunae rationes digredimur.⸥ ⸤Quod genus exercendi longe utilissimum est et ad ipsum usus historiarum mire confert, quae per locos communes notandae sunt, ut comparatione rerum nostra oratio crescat. Nam comparatione similium dissimiliumve clarescit argumentum,

3 Nicena] malim Nicaena 18 communes C A comunes B 1 Anselm von Canterbury, Epistola VIII. Ad Herluinum. Exhortatio ad saeculi odium vehementer accendens. (MPL 158, 1072–1073.) 1–2 Vgl. 1Cor 3,6–9. 16. 2 Gal 5,22 (Vulgata): „Fructus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax, longanimitas, bonitas, benignitas.“ 3 Io 5,39; 12,15. | Rm 15,4; 2 Tim 3,15–16. 3–5 Angespielt ist auf Canon 2 des Zweiten Konzils von Nicaea 787, worin von allen Christen, insbesondere den zu ordinierenden Bischöfen, Kenntnis und Umgang mit der Schrift erwartet wird. Vgl. auch Canon 17 des Konzils von Nicaea 325, worin es heißt, wer wuchere, habe die Schrift vergessen, welche Wucher verbietet. – Erasmus, Novum instrumentum 1516 Paraclesis: „Vehementer enim ab istis dissentio, qui nolent ab idiotis legi divinas literas in vulgi linguam transfusas, sive quasi Christus tam involuta docuerit, ut vix a pauculis theologis possint intellegi, sive quasi religionis Christianae praesidium in hoc situm sit, si nesciatur. Regum mysteria coelare fortasse satius est, at Christi mysterium quam maxime cupit evulgari. Optarim, ut omnes muliercu14 S. 87,3–8. Anders S. 68,23–26. lae legant Euangelium, legant Paulinas epistolas.“ (aaa 4b.) 14–16 Vgl. S. 65. 19–91,1 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Conclusionibus brevibus utemur ac plerasque enumeratione proferemus; nonnullas etiam licebit comparatione ad exitum causae absolvere, in qua semper curandum est, ut aut aequalem hunc, de quo dicimus, aut maiorem, nunquam minorem ei, cui comparatur, ostendamus.“ (S. 388.) 14–16 ac – digredimur. Nr. 40. 17–91,12 Quod – sunt. Nr. 41.

Caput 3. De genere demonstrativo | 91

quod dicitur, ut si quis nostrae aetatis theologos cum Pharisaea gente comparet, facile ex illis mores horum docebit, modo caveat, ut similium ac dissimilium accurate rationes et discrimina intelligat. Ad haec affectus accedunt, exhortationes et obiurgationes, exclamationes, ut est 5 in exemplis cernere; et passim per totam narrationem, ubi exiget historia, incidet, quod purgandum defendendumque est. Vix enim aliquorum laudes tam sunt integrae, ut non aliqua ex parte commune quiddam cum hominum ingeniis patiantur, ut Catonem laudans purgabis, quod pars belli civilis fuerit, declarans, quam pertinaciter a principio rei Rhomanae voluerit consultum, quam iniquum semper habuerit 10 Caesarem, qui eius potentiae semper obsisteret, fato et iniquitate temporum in haec tractum; caeterum honestioribus partibus studuisse; sic, quae laudari vulgo non possunt, excusanda sunt.⸥ 3.2.1.2.5

〈Senectus〉

Senectus multa habet cum iuvenibus communia, praesertim privatorum hominum. 15 In publicis consilia senum propriae laudes sunt, ut et apud poëtam senum Troiano-

rum orationem λειριόεσσαν laudant, vinolentiam obiecit Catoni Caesar. Ita sunt ‖ singulae senum laudes, sunt et singula vitia; sene luxurioso nihil est immanius, fere B 55 avari in comoediis finguntur. 3.2.1.2.6

〈Mors〉

20 Sunt et mortis praeconia ut eorum, qui vitam “pro patria” perdiderunt. Sic apud

Poëtam est: “pulchram per vulnera mortem”. De morte est amplissima dicendi mate-

15 propriae C proprie A B 1 Vgl. Erasmus, Moriae encomium 1511 das Lob der Einfältigen und die Schelte der Schriftgelehrten und Pharisäer. (ASD IV-3, 186.) – Luther, Reverendo in Christo Patri Sylvestro Prierati, ordinis Praedicatorum, Sacrae Theologiae Professori celeberrimo Sacrique Palatii Apostolici Magistro, F. Martinus Luther Augustinianus aeternam in Christo salutem. 1518: „Tu vero cum persuadeas, vere poenitentes sese diligere, necessario concedes, ut et commendent sese tanquam vere diligibiles, bonos, iustos, sapientes, et sic sibi placeant: id autem nihil aliud est quam cum Pharisaeo horrenda superbia non poenitere, sed irridere deum. Sic enim docetis infoelices discipulos, Scholastici Theologi, superbire scilicet et perire.“ (WA 1, 653,40–654,3.) 15–16 Homer, Ilias 3,152, auch Hesiod, Theogonia 41 (Bezeichnung lieblicher Stimmen wie die der Musen). 16 Plinius Caecilius Secundus, Epistulae, 3,12,2–3: „Erunt officia antelucana, in quae incidere impune ne Catoni quidem licuit, quem tamen C. Caesar ita reprehendit ut laudet. Describit enim eos, quibus obvius fuerit, cum caput ebrii retexissent, erubuisse; deinde adicit: ‚Putares non ab illis Catonem, sed illos a Catone deprehensos.‘ Potuitne plus auctoritatis tribui Catoni, quam si ebrius quoque tam venerabilis erat?“ 17–18 S. 88,15–18, Anm. 20 Horaz, Odae 3,2,13: „Dulce et decorum est pro patria mori.“ 20–21 Vergil, Aeneis 9,400–401: „An sese medios moriturus in enses inferat et pulchram properet per vulnera mortem?“ Georgica 4,218: „[…] pulchramque petunt per vulnera mortem“.

92 | De Rhetorica Libri Tres

ries iis, qui funebres maximeque publicas habent, qualis est illa Demosthenis pro civibus suis, qua nihil potuit elegantius fingi. 3.2.1.2.7

〈Funebres〉

⸤Atque ut de funebribus obiter nonnihil attingam, funebres laudes vel privatorum 5 hominum sunt vel publicae, ut quae caeso exercitu dicuntur. In funebribus privatorum persona laudatur iis, quos praescripsi, locis: natalibus, educatione, cursu gestisque vitae. In funebribus multorum laus aliunde petitur, ut a decoris patriae, gentis, urbis, pro qua illi mortem oppetierunt. Deinde a commodis, quae peperit illorum mors, quin et a generali mortis ratione, qua fere in consolando, si desit honestior occasio, utimur. Ad hanc rem multum valebunt tragoediae, valebit 10 item heroicum Virgilii aut Homeri poëma, utrunque enim censeo pari studio sequendum esse. Inter privatas funebres ac publicas hoc interest, quod in privatis fere commiserationem movere volumus, consolari autem in luctu publico. Habes exempla privatarum multa, publicum apud Demosthenem.⸥ 15 ⸤Et haec quidem de narrationibus in laudibus personarum. Contentionem dixi passim in laude personae narrationi historicae misceri. 3.2.1.3

B 56

〈Peroratio〉

Peroratio habet enumerationem et affectum. Enume‖ratio est, quum colliguntur summatim egregia maxime decora et quibus 20 ille cum reipublicae tum nomini suo optime consuluit. Affectus, ut in laetis movemus ad congratulandum, in tristibus vel consolamur vel movemus commiserationem.⸥ Hoc igitur est filum orationis demonstrativae, qua persona laudatur. Idem est vituperii artificium, si ea, quae dixi de laude, in diversum trahantur: 25 natales obscuri, educatio mala, adolescentia turpiter acta, iuventus imbuta omni genere flagitiorum, senectus impura, mors digna tali vita. Aeschines apud Demosthenem fere talibus locis tractatur. Catilinam sic liceat quoque tractare, sed eius 20 egregia A C egregria B 27 impura] imputa A 28 Catilinam…tractare] om. C 1–2 Demosthenes, Epitaphios. 10–11 Vergil, Aeneis; Homer, Ilias. 15 S. 1–2, Anm. 16–17 Vgl. allenfalls oben S. 84,3 und 91,16. Vgl. weiter zur notwendigen Konzession Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Confutatio, quae per se insit, nulla est, sed si qua ex obiectionibus incidit, cuius status locis absolvi possit, considerabimus, ut superius quoque tactum est; eamque perbrevem facere oportebit, ne defensores aut accusatores pro demonstratoribus esse videamur.“ (S. 388.) 27–28 Demosthenes, 19 Παραπρεσβεία. 4–15 Atque – Demosthenem. Nr. 42. 16–23 Et – commiserationem. Nr. 43.

Caput 3. De genere demonstrativo | 93

natales illustres sunt, quo sunt et conspectiora crimina. Nam in universum est observandum de fortunae et corporis bonis, ne ipsa per se bona putentur, sed talia, qualia usu vitae nostrae facimus. Solam meretur animus laudem; fortuna et corpus ut bonis mentibus subiecta sunt, ita econtra captiva est mens mala fortunae et 5 corporis. 3.2.1.4

〈Corollarium〉

⸤Laudantur personae saepe in civilibus negotiis, in concionibus sacris, ut vocant. Quare diligenter hoc genus orationis exercendum est, quin ad iudicandas historias apprime conducit. Est ad hoc habenda ratio prosopopeiarum in poëtis ac oratoribus, 10 ut Ulysses ubique “vafer” est, Hannibal “dubiae fidei”, “cunctator” Fabius.⸥ 3.2.1.5

Exemplum

Carolum Caesarem laudaturus hoc agat ordine:

15

20

25

Natales ex Pipino patre, qui primus intulit nomen ‖ “Christianissimi” nomini Francorum, avo B 57 Martello principe, bellica gloria cum nemine neque maiorum neque posterorum conferendo. – Educatio: puer sub Petro Pisano meruit literis Latinis et Graecis. – Adolescentiam in armis egit tyro sub patre fortissimo viro in Aquitanis, ubi et Saracenicam linguam didicit. – Iuvenis regnum adeptus Aquitaniam, Italiam, Sueviam; Saxonas pacavit atque haec quidem bella ea felicitate gesta sunt, ut magis vicerit authoritate et prudentia quam sanguine civium. Ad haec accedunt pleraque pietatis exempla, potissimum, quod scholam Parisiorum dicavit. Hic digredi licet, quam honestae sint principibus viris literae atque eae maxime, quae ad pietatem pertinent. Et hic fiat comparatio civilium et bellicarum virtutum. Sane tale est historiae filum, ut longe civilibus praestitisse videatur; nihil enim prius pace habuit. Clementia tali, ut noxiis etiam, si qua liceret, parceret; pietatis adeo amans, ut assiduo usus sit Alcuino Anglo de divinis disserente, in plerisque Constantini Caesaris simillimus, cuius comparatione nonnihil crescet Carolus. – Senectus pacata, hoc uno infortunata, quod non conveniebat prorsum inter filios. – Mors, consectanea mortis ampla; reliquit enim ex se filium, optimum principem Ludovicum Pium.

9 hoc] malim haec | prosopopeiarum] prosopopoeiarum C sc. προσωποποιΐα 16 tyro C sc. tiro Tyro AB 3 facimus] facimns A 9 Est] Et C 14 posterorum] posteriorum C 16 Saracenicam] Sarracenicam A 17 Sueviam] Sucuiam A 18 authoritate] autoritate C 24 simillimus] similimus A 10 „Πολύμητις“ und „πολύτροπος“ als Beiworte des Odysseus. | Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum, zitiert S. 103,11, Anm. Weiter: „Fingendus autem Poenus [sc. Hannibal] ‚foedifragus‘, ‚vafer‘, ‚insolens‘, ‚cultu ambitiosiore‘.“ (ASD I-6, 208,313–314.) „Quod si personam tractamus ab alio occupatam, ab iis qui priores finxerint aut descripserint decorum petendum est […] Nam huiusmodi primus finxit Homerus [sc. Achillem]. Rursum Vlyssem ‚vafrum‘, ‚mendacem‘, ‚dissimulantem‘, ‚omnia tolerantem‘.“ (ASD I-6, 210,344–348.) 7–10 Laudantur – Fabius. Nr. 44.

94 | De Rhetorica Libri Tres

Inter haec saepe excursionibus de horum temporum moribus declamare licet. ‖

B 58 3.2.2

Demonstratio factorum

Secunda pars demonstrationum est, qua facta laudamus aut vituperamus, non personas. Solet enim fieri, ut unum aliquod facinus impense magnam afferat commoditatem aut damnum persona interim ignobili. Nec est mediocris artificii unius facino- 5 ris famam oratione augere. Plurimus est huius generis usus, cum congratulamur aut gratias agimus; utrunque frequenter in epistolas incidit. 3.2.2.1

〈Exordium〉

Exordii ratio eadem est, quam supra tradidi. 3.2.2.2

10

〈Narratio〉

Narratio his constat: aut constat factum, ut cum gratias agimus privatim, aut non constat factum, ut cum vulgo dicendum est. 3.2.2.3 3.2.2.3.1

〈Confirmatio〉 〈Narratio et loci confirmationis, si factum constet〉

15

Si constet factum, breviter incipe narrationem vel a reliquae vitae decoris, si qua sunt, vel abunde ex gestis aliorum, quibus cum ille conferri potest; et ea vitae reliquae decora vel aliorum insignia cum hoc facinore compara, ut M. Cicero in Oratione pro Marcello gratias agens Caesari ob restitutum civem. ⸤Sic narrat multa esse alia Caesaris praeclara facinora bellica, hoc autem civile 20 multo clarissimum. Haec veluti propositio fungitur narrationis vicem, sed eam expolitione prius declarat, quae pars item ad narrationem pertinet. Deinde argumentis comprobat, quae confirmatione censebuntur. Sic enim argumentatur: Hoc factum, scilicet restitutio M. Marcelli, solius animi est, ergo honestius est; vere tuum est, clarius igitur; spem animumque facit civibus, est igitur utile factum. 25

17 quibus cum ille conferri] quibus cum ille cum conferri A 7 Plurimus] Plurimum C 12 factum] factm̅ A 7–8 Erasmus, De conscribendis epistolis erschien erst Basel: Johannes Froben 1522. In seinen De duplici copia verborum ac rerum von 1512 finden sich freilich genügend Beispiele für Formeln der Teilhabe und Teilnahme. Vgl. S. 42,5–6, Anm. 10 S. 84,4–13. 20–21 Cicero, Pro Marcello Oratio 1. 20–95,17 Sic – petemus. Nr. 45.

Caput 3. De genere demonstrativo | 95

Sic ab alienis ducuntur narrationes, si quis Mutium Scaevolam laudaret, quod ausus fuisset in castra ‖ Hetrusca penetrare. Cum caetera eius vita sit ignota, sic B 59 dicat: “Multa sunt in republica Rhomana clarissimorum civium egregia, sed quae conferri cum hoc Mutii facinore possint, tam pauca sunt, quam hoc Rhomanae 5 civitati sub hanc tempestatem necessarium fuit.” Ad hoc probatio accedit, quam fere declarant circunstantiae. Nec enim bonum est, nisi quod bene fit. Loci vero huius laudis, quibus in confirmando argumentamur, iidem sunt, qui in genus deliberativum cadunt: honestum, utile, facile, difficile, opportunum etc. Ego omnino tres facio: Honestum, utile, facile. Reliqui his comprehendi solent. Nam fas, 10 iustum, pium, mansuetum et similia honesto complector, iucundum utili, facili difficile, opportunum etc. Perinde enim, ut facienda suademus, sic facta laudamus; probabitur honestum esse Scaevolam penetrasse in castra hostium vel privatim vel publice. Privatim, quia ingentis animi facinus fuerit, quia consulto aggressus sit. Publice, quia non potest 15 non honestum esse, quod bonus vir conatur pro salute patriae. Sic de reliquis. Nam in suasoriis infra ad hunc modum dividemus locos, e quibus factorum commendationem petemus.⸥ 3.2.2.3.2

〈Narratio et loci confirmationis, si factum non constet〉

Sin autem factum non constet aut vulgo dicendum est, factum ipsum historica nar20 ratione dicetur. Accedent eius laudes veluti confirmationis vice petitae ab honesto, utili, facili seu difficili, ut postulabit ratio. 3.2.2.3.3

〈Loci communes〉

⸤Sunt autem in factis potissimum spectandi loci communes, an per fortunam ‖ vel B 60 nostro consilio providentiave aut per iustitiam, aequitatem, fortitudinem gesta sunt, 25 ubi et suam singula merentur laudem et unum aliquod facinus saepe iustitia et fortitudo commendabit. Sic de aliis locis. Fortitudinis sua laus, sua item iustitiae erit in laudando Bruto, quod de Aquiliis et Vitelliis poenam ipse sumpserit. Erunt interim et defendenda quaedam ut laudanti Camillum, quod cum Gallis congressus

20 dicetur] dicet A 26 iustitiae] iustitia C 1–2 Livius, Ab urbe condita 2,12,1–13,5. 6 Cicero, Paradoxa Stoicorum ad M. Brutum 1,9: „Si, quod recte fit et honeste et cum virtute, id bene fieri vere dicitur, quod rectum et honestum et cum virtute est, id solum opinor bonum.“ 7–8 S. 112,1, S. 119,10. (Vgl. jedoch auch S. 135,9.) 9 S. 119,10–11. 15–17 S. 119,10. 26–27 Livius, Ab urbe condita 2,3–5 (Lucius Iunius Brutus). 27–96,1 Livius, Ab urbe condita 5,27 (Marcus Furius Camillus). 23–96,7 Sunt – inutilia. Nr. 46.

96 | De Rhetorica Libri Tres

fidem non violarit; Heliam impetrasse precando pluviam colliges argumentum valere mutua hominum apud Deum vota; sic pro exercitu pugnante orat Moyses; Dathan et Abiron exempla sunt seditiosorum. Et similia his “sexcenta”. 3.2.2.4

〈Confutatio〉

Admittit hoc genus confutationem, maxime cum dubia facta laudantur, ut de Camil- 5 lo dixi. Iidem loci confutationis sunt qui confirmationis, ut probabimus diversa esse turpia, inutilia.⸥ 3.2.2.5

〈Peroratio〉

Peroratio in hoc argumento constabit enumeratione, ut supra collectis aliquot insignibus commodis eius facinoris, et affectu, ut congratulamur, si laetum sit, 10 commiseramur tristia, odisse incipimus turpia. Quae omnia sic dispensa, ut exiget argumenti conditio.

3.2.3

Demonstratio rerum acceptarum pro personis

Tertium genus: rerum pro personis acceptarum, ubi non tantum prosopopeias comprehendi volo, sed quidquid est rerum, quae solent in ostentationis argumentum 15 B 61 laudari ut iustitia, ⸤fides, pax,⸥ literae, pietas, religio, ‖ plantae, animantia. ⸤Quod causarum genus bifariam tractari potest: aut commendatione, quae in natura rei posita est, aut laude alicunde extrinsecus allegata. Commendatio prior, quae in natura rei posita est, ad methodum dialecticam propriissime pertinet, in qua sola fere res simpliciter et secundum se comprehendi 20

14 prosopopeias] A prosopopoeias C (cf. p. 93,9) 1–2 3Rg 18,42. Melanchthon spielt auf die Zitation in Iac 5,17–18 an, seine Anwendung auf Iac 5,16. Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi 1503 zitiert die beiden Verse Iac 5,17–18 und fügt hinzu: „Orate igitur pro invicem, ut salvemini“ [Iac 5,16 (nach der Vulgata)]. (b 1a-b.) Reuchlin bringt dies Beispiel unter Confirmatio, Locus, Forma. (b 1a.) 2 Ex 17,11. 2–3 Nm 16,12–14. 3 Erasmus, Adagia 4,4,84: „Tribus verbis. Tribus verbis pro ‚paucissimis dicere‘ proverbiale est […] Consimili figura ‚sexcenta‘ dicimus pro ‚multis‘.“ 5–6 S. 95,27–96,1. 9 S. 92,19. 16 Vgl. S. 103,11, Anm. und S. 83,14–15, Anm. Zu „plantae, animantia“ vgl. S. 100,14–15, Anm. und S. 100,15, Anm. 17–18 S. 62,14–15, Anm. 16 fides, pax Nr. 47. 16–97,11 Quod – est. Nr. 48.

Caput 3. De genere demonstrativo | 97

potest. Voco enim hic rem “προσωποποιηθεῖσαν”, “rem conceptam per se”, non ut formam alterius. Posterior commendatio vulgatior est, ut cum de inventione, usu et commodis rei cuiuspiam crasse disseritur. Et huiusmodi scribuntur hodie pleraeque orationes in 5 scholis, ubi de literarum inventione et progressu disseritur. Politianus elegantissime de historia dixit. Habet autem hoc genus aliquid simile methodici seu dialectici eiusque plane simulachrum ceu umbra quaedam est. Accipit enim causas ex methodo et officia, item affinia et contraria, breviter omnia extranea themati; ea, quae subtilior et ex10 acta ratio in thematis natura collocat, non agnoscit. Artificium eius hoc est:⸥ 3.2.3.1

〈Exordium〉

Exordia tractantur, ut supra docui, quamvis fere nulla sint in huiusmodi orationibus. 3.2.3.2

〈Narratio〉

15 Narratio nihil aliud dicit, quam quod breviter hoc proponit, de quo dicturi sumus.

Qualis est elegantissima illa Politiani propositio in oratione, qua historiam laudavit:

20

Inter omne scriptorum genus, quibus vel Graecae vel Rhomanae literae floruerunt, ii mihi haud dubie de rebus humanis egregie meriti esse videntur, per quos aut excellentium populorum aut summorum prin‖cipum aut omnino illustrium virorum res gestae fidelibus historiarum monu- B 62 mentis commendatae sunt.

5 Politianus] Policianus A 16 Politiani] Policiani A 1 S. 83,14–15, Anm. 1–2 Dionysius Halicarnasensis, De Thucydide 37 (zu Beginn der Interpretation des Melierdialogs): „καὶ κατ᾽ ἀρχὰς μὲν ἐκ τοῦ ἰδίου προσώπου δηλοῖ τὰ λεχθέντα ὑφ᾽ ἑκατέρων, ἐπὶ μιᾶς δ᾽ ἀποκρίσεως τοῦτο τὸ σχῆμα διατηρήσας, τὸ διηγηματικόν, προσωποποιεῖ τὸν μετὰ ταῦτα διάλογον καὶ δραματίζει.“ (Dionysii Halicarnasei Opuscula. Ed. Hermann Usener (Leipzig 1899), 5, 391.) 3–4 Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Hinc admirandae hominum generi machinae ac ut Eudoxi, Archytae, Menaechmi, Archimedis, Boetii automata; praeteream, quantum bombarda nostrate inventum bellicis contulit. Addo plasticen et, quae nascitur e perspectivis, picturam, utrumque civitatum vel pulcherrimum ornamentum. Huius generis sunt caelandi, scalpendi artes et inter eas chalcographica aereaeque Germanorum scribendi formulae.“ (MSA 3, 23,31–38.) 5–6 Angelo Poliziano, Praefatio in Suetonii expositionem. Melanchthon wird sogleich daraus zitieren (S. 16–20). Poliziano, Lamia, eine Praelectio in Priora Aristotelis Analytica, worin in idealistischplatonisierender Weise die Philosophie als das Göttliche im Menschen aufgerufen wird. 8–9 S. 62,14–15, Anm. 13 S. 84,4–13, vgl. S. 94,10. 16–20 Angelo Poliziano, Praefatio in Suetonii expositionem. In Opera omnia (Venedig: Aldus Romanus, Juli 1498), aa 5b. (Die Schrift beginnt mit dem zitierten Satz.)

98 | De Rhetorica Libri Tres

Haec propositio narratio est, qua per comparationem extollit historiae dignitatem. Plurimum enim semper valet ad laudes vel vituperia comparatio. ⸤Sic medicina laudatur ab Erasmo.⸥ 3.2.3.3

〈Confirmatio〉

Argumenta vero laudum sunt honestas et usus. Honestas antiquitate, miraculo rei, 5 inventoribus tractatur. Utilitas volgatur in multa, cum circunstantiis docemus, quibus, quando, ubi, cur res sit utilis: Pueritiam format historia, erudit adolescentiam, senectutem admonet; publicas res adumbrat, vitae varios instabilesque casus ob oculos ponit, privatis solatio est. ⸤Haec crescunt, si contraria cum themate comparemus, rerum praeteritarum oblivionem cum historia, illam, quid et quantum 10 incommodi pariat, declaremus; ut si quis probet multa ex patriis moribus, ex ecclesiae ritibus antiquata, quod aliquandiu patriae historiae item ecclesiasticae delituerint in situ. Sed hoc in literis tractandis maxime proclive est, ut quum ambigitur in iure de legibus, utra prior aut posterior sit. Et id genus multa. Vides plerisque hoc genus cum suasoriis convenire.⸥ 15

2 medicina A C medicana B 12 antiquata] antiquitata A antiquiata C 2–3 Erasmus, Declamationes duae. Altera exhortatoria ad matrimonium. Altera artis medicae laudes complectens. Subiecta his alia quoque eiusdem declamatiuncula (Köln: Nikolaus Caesar, 20. Mai 1518). Encomium matrimonii […] Encomium artis medicae […] declamatiuncula […] (Basel: Johannes Froben, September 1518). 5 Vgl. bezeichnend anders zum genus demonstrativum Georg von Trapezunt, Rhetorica. (Zitiert S. 47,4–6, Anm.) 9–14 Bezieht sich Melanchthon hiermit auf den juridischen Aspekt des Ablaßstreites? Vgl. e. g. Luther, Acta Augustana 1518: „Primo, dicit decretalis de constitut., translato sacerdotio, necesse est, ut translatio legis fiat. Haec Apostoli verba sunt ad Hebreos dicentis [Hbr 7,12], temporale sacerdotium legis finitum et abrogatum succedente sacerdotio aeterno Christi. Haec est germana et genuina sententia istorum verborum. At decretalis huius sententia est haec: sacerdotium Christi est translatum a Mose in Christum et a Christo in Petrum. Sic enim interpretantur iuristae, et Pontifex permittit seu approbat.“ (WA 2, 19,3–9.) – Melanchthon erinnert sich in der Oratio de vita Rodolphi Agricolae, Frisii, mense Iulio habita a Ioanne Saxone Holsatiensi 1539 an ein Gespräch Älterer während seines Studiums in Heidelberg, die berichten: „Rodolphus inquit: In universum in Iuris interpretatione multum prodesse cognitionem historiarum et antiquitatis: ac praesertim Ecclesiae historias et veteres contentiones debere notas esse omnibus, ex quibus saepe peti possit interpretatio veterum dictorum.“ (CR 11, 222.) 11–12 Luther, Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute 1518: „Immo finge (ut latius suadeamus), Romanam ecclesiam esse, qualis erat etiam adhuc tempore B. Gregorii, quando non erat super alias ecclesias, saltem Graeciae, clarum esset, quod Canonicae poenae non obligabant Graecos, sicut nec nunc obligant siqui sunt Christiani non subiecti Papae, ut in Turcia, Tartaria, Livonia.“ (WA 1, 571,16–20.) 2–3 Sic – Erasmo. Nr. 49. 9–15 Haec – convenire. Nr. 50.

Caput 3. De genere demonstrativo | 99

3.2.3.4

〈Confutatio〉

⸤Maxime confutationem quoque hoc genus admittit, ubi, quae contra historiam, contra medicinam et similia dicuntur, diluenda sunt. Iisdem locis confutamus, quibus confirmabatur. Nam declarandum est non esse honesta, quae contra dicun5 tur, nec item ad utilitatis rationem pertinere, quae obiiciuntur. Exemplum habes ‖ Erasmi declamationem De medicina.⸥ B 63 3.2.3.5

〈Divisio〉

⸤Quod si multiplex res est, de qua dicitur, aut laus ipsa multiplex, praestiterit statim posita propositione dividere. Nam ut in methodo, a quo hoc demonstrandi genus 10 non longe dissidet, primum quid sit, deinde quam multiplex quaeritur, sic hoc loco, cum proposueris: Nihil in terris esse, quod virtute praestabilius duci queat, statim addas te de duplici genere virtutum acturum: de civilibus et privatis. Est et ipsa distributio in exordio, cum praemonemus dicturos primum, quid sit et quam late pateat, deinde quam necessaria communibus hominum rebus. Quod genus divi15 dendi plurimum confert memoriae dicentium et intellectui auditorum. Hoc vero genus quandoquidem est perfrequens sacris concionibus, videtur mihi non indiligenter iuvenibus exercendum esse, ut si contra avaritiam sis dicturus, sic exordire: a personis audientium magno tibi solatio esse, quod apud bonos viros et amantes reipublicae contra pestilentissimum vitium idemque alienissimum a rei20 publicae salute avaritiam dicturus sis. (Ecce, haec benevolentia est.) Caeterum id vitium ita late patere, ut vix ulla unquam fuerit civitas, quam non aliqua ex parte labefactarit, neque ullum tantum ingenium, quod semel eius incommoda commemorare omnia queat. (Ecce, attentio.) Te autem conaturum, ut, quoad liceat, plurima feras in medium, dicturumque primum, quid sit avaritia, deinde quam noxia rebus

9 quo A B C malim qua 20 salute C saluti A B 2 confutationem] confutatiōe sc. confutatione A 10 quaeritur] queritur A 3–4 Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi 1503: „Eadem sunt, quibus causam nostram et confirmamus et confutamus, quia contrariorum (ut inquit Aristoteles in sexto Topicorum libro) est eadem disciplina. Nam in confirmando nostra probare volumus, in confutando redarguere contraria, 5–6 Vgl. S. 98,2–3, Anm. 9–10 Vgl. S. 58. ut M. T. Cicero ait in Libro partitionum.“ (A 5b.) 11 Cicero, Laelius de amicitia 27,104: „Haec habui de amicitia quae dicerem; vos autem hortor ut ita virtutem locetis (sine qua amicitia esse non potest) ut ea excepta nihil amicitia praestabilius putetis.“ 2–6 Maxime – medicina. Nr. 51. 8–100,10 Quod – vagatur. Nr. 52.

100 | De Rhetorica Libri Tres

communibus. (Ecce, hoc docilitatis est.) Deinde narra: Nihil est, quod communi hoB 64 minum consensu ‖ tam turpe ducatur quam philautia, avaritiam vero cum illa con-

iunctissimam esse. Sic deinceps. Itaque est duplex distribuendi ratio, alia orationis, ut cum “capita orationis” dicuntur, alia cum thema dividitur; prior distributio narrationem praecedat, ut: De 5 avaritia dicam et quid sit et quam gravis publicis rebus; posterior sequatur narrationis caput, ut: Duplex est avaritia, privata et publica etc. Fuerit operaeprecium in hoc tertio genere habuisse rationem divisionis, in superioribus duobus non requiro. Nam prima ratio laudandi historica sit, secunda 10 simplicis facti est; haec tertia latius vagatur.⸥ 3.2.3.6

〈Peroratio〉

Peroratio enumeratione constat et affectu, ⸤ut si dehorteris ad finem ab avaritia, a sordibus. Laudantur hoc modo herbae animantiaque nonnunquam, ut apud Plinium “luscinia”, “testudo”, apud Homerum “moly”, sic apud alios alia, quae ad hoc 15 potissimum genus pertinent.⸥

12 dehorteris] horteris C 1–2 Aristoteles, Ethica Nicomachea 9,8 (1168a28–30) (1168b19–28): „ἀπορεῖται δὲ καὶ πότερον δεῖ φιλεῖν ἑαυτὸν μάλιστα ἢ ἄλλον τινά. ἐπιτιμῶσι γὰρ τοῖς ἑαυτοὺς μάλιστ᾽ ἀγαπῶσι, καὶ ὡς ἐν αἰσχρῷ φιλαύτους ἀποκαλοῦσι […] οἱ δὴ περὶ ταῦτα πλεονέκται χαρίζονται ταῖς ἐπιθυμίαις καὶ ὅλως τοῖς πάθεσι καὶ τῷ ἀλόγῳ τῆς ψυχῆς· τοιοῦτοι δ᾽ εἰσὶν οἱ πολλοί· διὸ καὶ ἡ προσηγορία γεγένηται ἀπὸ τοῦ πολλοῦ φαύλου ὄντος· δικαίως δὴ τοῖς οὕτω φιλαύτοις ὀνειδίζεται. ὅτι δὲ τοὺς τὰ τοιαῦθ᾽ αὑτοῖς ἀπονέμοντας εἰώθασι λέγειν οἱ πολλοὶ φιλαύτους, οὐκ ἄδηλον· εἰ γάρ τις ἀεὶ σπουδάζοι τὰ δίκαια πράττειν αὐτὸς μάλιστα πάντων ἢ τὰ σώφρονα ἢ ὁποιαοῦν ἄλλα τῶν κατὰ τὰς ἀρετάς, καὶ ὅλως ἀεὶ τὸ καλὸν ἑαυτῷ περιποιοῖτο, οὐδεὶς ἐρεῖ τοῦτον φίλαυτον οὐδὲ ψέξει. δόξειε δ᾽ ἂν ὁ τοιοῦτος μᾶλλον εἶναι φίλαυτος.“ – „Φιλαυτία“ ist selten und bei Aristoteles nicht belegt. Übrigens findet sich „φιλαυτία“ oder „φιλαυτος“ nicht in der griechischen Bibel. – Erasmus, De puero Iesu concio scholastica 1512 (vgl. S. 43,16, Anm.): „Itidem et nos, quomagis in Christo fuerimus, hoc minus nobis placebimus, si modo vere in illo fuerimus progressi; adeo Φιλαυτία pestis est et studiorum et pietatis […] (18a.)“ – Luther, In die dedicationis templi sermo zu Lc 19,1–10, 1. November 1516: „[…] ideo inde offensi sunt, quod non eos glorificavit suo ingressu, dicentes: ‚Mirum, quid ad peccatorem divertit? Sunt hic multi iusti tanta gloria dignissimi et peccatorem prefert‘. Ecce quid abhominanda philautia occulte molitur?“ (WA 4, 673,4–7.) Operationes in Psalmos 1519–1521 zu Ps 14,1 (Dixit insipiens in corde suo: non est deus.): „Periculum, inquam, est, ne cerimoniista confidat, sese placere deo per cerimonias, falsus earum sacra specie, et quod in iis aguntur, quae ad deum pertinent. Quod periculum in prophanis aut nullum aut parvum est et ita crassum, ut qui in eo inflatus superbierit, etiam hominibus stulta confidentia seu, ut dicitur, philautia notetur, cum agantur in his, quae sunt mundi.“ (WA 5, 402,14–19.) 4–5 S. 55,5–6, Anm. 5 S. 58,1–2, Anm. 8–9 Die beiden anderen Gattungen sind Demonstratio factorum (S. 94,2) und De laude personae (S. 84,1). 12 Vgl. S. 92,19 und 96,9. 14–15 Plinius maior, Naturalis historia 10,4,81–83 und 10,3,7. 15 Vgl. S. 43,12–13 und dazu die Anm. 12–16 ut – pertinent. Nr. 53.

Caput 3. De genere demonstrativo | 101

Et haec de genere demonstrativo. ⸤In quo qui se diligenter exercuerit, plurimam sane frugem faciet in literis; nam ad iudicium vel primo loco confert; ad haec divites historiarum, locorum communium, sententiarum ac verborum reddit. Ipsumque nos quam potuimus absolvimus rudissime, quo viam saltem ad rhetorica iuventuti 5 muniremus. Nam, quae scripsi, ad imitationem conducibilia videntur.⸥ ‖

3.3 3.3.1

〈Recapitulatio〉 〈Recapitulatio specierum generis demonstrativi〉

Didacticon seu dialecticum:

10

⸤Genus demonstrativum duplex est: Laudatorium vituperatoriumque:

15

20

3.3.2 3.3.2.1

B 65

Thematis simplicis, ut: iustitia, beatitudo. Thematis complexi, ut: iustitia est necessaria rebus publicis administrandis; anima hominis est immortalis. Personae, cuius gesta filo ductuque historico narrantur. Factorum: quod comparatione et locis deliberationum – honesto, utili, facili – tractatur. Rerum, quae pro personis capiuntur, id est secundum se ac principaliter tractantur, ut: iustitia; talis commendatio est extranea rei, ut: ubi rei officia, usus, commoditas, inventio dicitur.⸥

〈Recapitulatio partium generis demonstrativi〉 〈Exordium〉

⸤Exordium, ut obiter repetam orationis partes, benevolum facit auditorem vel a causa 25 vel persona sua aut auditoris – attentum, si de magnis et arduis se dicturum ‖ affir- B 66 met – docilem, si summam causae exponat et, quo ordine sit dicturus, indicet ac veluti orationem hic dividat.

2 faciet] facit A 4 quo viam] quoniam C 1–5 In – videntur. Nr. 54. 6–104,20 Genus – dicitur. Exordium – sint. Nr. 55.

102 | De Rhetorica Libri Tres

Ducuntur ab aliis exordia, ut a sententiis, proverbiis, fabulis, historiis, sed apud sophistas maxime, ut apud Aristiden in Rhomae laudibus, item in Panathenaico: Lex est, inquit, omnibus mortalibus cum Graecis tum Barbaris communis reddendam alumnis gratiam.

Mihi sane videntur id genus exordia efficacia esse, sed eorum magister usus est. 3.3.2.2

5

〈Narratio〉

Narratio expositio rei gestae vel simplex eius propositio, quod agitur. In tertio genere laudum videntur narrationes commodissime posse trahi a genere, si de specie dicatur, id est, omnino a communiore aliquo. Declarant enim communia et latenter in id inducunt, quod probandum est tibi, ut Lucianus De calumnia dicturus ab ignorantia 10 incipit, quae communius quiddam calumnia est. 3.3.2.3

〈Confirmatio et confutatio〉

Narrationem, si non est historica neque facti simplicis, sequitur thematis divisio. Ex distributione statuitur, quod nobis confirmandum est. Confutatio proxime confirma-

1 ut] at A B aut C 5 efficacia C efficaciae A B 7 propositio C proposito A B 1–2 „Sophist“ wird hier weder wie bei Platon, Sophista (e. g. 236b) und bei Aristoteles, De sophisticis elenchis, sc. Topica 9,1 (165a22) als käuflicher Gaukler verstanden, noch wie bei Luther, e. g. Asterisci Lutheri adversus obeliscos Eckii 1518 (WA 1, 284,39) als davon abgeleitetes Scheltwort für die „scholastischen“ Gegner wie e. g. Johannes Eck, sondern wie vor Platon und andern als Lehrer der Redekunst und als Redner. 2 Aristides, Ῥώμης ἐγκώμιον (14 197): „ἔθος τοῖς πλέουσι καὶ ὁδοιποροῦσιν εὐχὰς ποιεῖσθαι καθ᾽ ὧν ἂν ἕκαστος ἐπινοῇ. ποιητὴς μὲν οὖν ἤδη τις εἶπε σκώψας εὔξασθαι κατὰ χρυσόκερω λιβανωτοῦ. ἡμεῖς δὲ, ὦ ἄνδρες, παρὰ τὴν ὁδὸν τὴν ἐνταῦθα καὶ τὸν πλοῦν εὐχὴν ταύτην ἐποιησάμεθα, οὐκ ἄμουσον οὐδ᾽ ἐκμελῆ οὐδ᾽ ἄπο τῆς τέχνης, εἰ σωθείημεν, προσερεῖν ἐν τῷ μέσῳ τὴν πόλιν.“ Vgl. Λόγοι Ἀριστείδου. Orationes Aristidis, Ed. Euphrosynus Boninus (Florenz: Filippo Giunta 1517). 2–4 Aristides, Παναθηναϊκός (13 91): „νόμος ἐστὶ τοῖς Ἕλλησι παλαιός, οἶμαι δὲ καὶ τῶν βαρβάρων τοῖς πλείστοις, τροφεῦσι χάριν ἐκτίνειν ἅπασαν, ὅση δυνατή.“ 5 Cicero, Pro C. Rabirio Postumo Oratio 9,56: „Usus magister est optimus.“ Caesar, De bello civili 2,8,3: „Est rerum omnium magister usus.“ 7–8 Demonstratio rerum acceptarum pro personis, S. 96,13. 10–11 Lukian, De calumnia: „δεινόν γε ἡ ἄγνοια καὶ πολλῶν κακῶν ἀνθρώποις αἰτία, ὥσπερ ἀχλύν τινα καταχέουσα τῶν πραγμάτων καὶ τὴν ἀλήθειαν ἀμαυροῦσα καὶ τὸν ἑκάστου βίον ἐπηλυγάζουσα.“ Lucian, Works, With an English Translation by A. M. Harmon (Cambridge: C.U.P., 1913), 1, 361. Eine griechische Ausgabe erschien e. g. Venedig: Aldus Manutius 1503. – Melanchthon, Luciani Sophistae Oratio in calumniam, Latine reddita (Leipzig: Melchior Lotter d. Ä. 1518). Melanchthon Sermo habitus apud Iuventutem Academiae VVittembergensis de corrigendis adulescentiae studiis. Luciani Samosatensis Sophistae in Calumniam Oratio, Latine reddita (Hagenau: Thomas Anshelm 1519).

Caput 3. De genere demonstrativo | 103

tionem sequitur. Quae duae partes sunt ceu corpus orationis. In historicam laudem rarius confutatio cadit, raro item in secundum genus, in tertium frequenter. 3.3.2.4

〈Peroratio〉

Peroratio constat enumeratione compendiaria eorum, quae dicta sunt, et affectu, utrunque amplificationibus. Amplificamus vero per comparationes, per circunstantias, locos communes et similia, sed collationibus aptissime, nam aliae amplificationes cadunt in mediam ora‖tionem rectius, ut si Scipionem gloria rei militaris cum B 67 Alexandro compares, iustitia cum Aristide, providentia cum Themistocle, magnitudine animi cum Leonida. 10 Sed in genus demonstrativum seu laudatorium primi ac ultimi generis cadunt prosopopeiae, item prosopographiae. Cuiusmodi sunt: Erasmi Moria, quae natalibus suis recensitis docet, quam multis modis commodet humano generi, item virtutis ac voluptatis apud Silium poëtam, occasionis apud Ausonium, iustitiae apud Chrysip5

5 utrunque gen. plur., cf. Cicero, Orationes in Verrem 5,129 11 prosopopeiae] A prosopopoeiae C (cf. p. 93,9) 13 Silium A Sillium B C 2 Demonstratio factorum, S. 94,2. | Demonstratio rerum acceptarum pro personis, S. 96,13. 5–9 Georg von Trapezunt, Rhetorica (in Fortsetzung von S. 90,19–91,1, Anm.): „In hac vero ipsa comparatione maxime, si non totam rem toti rei, sed singula singulis comparamus, enumeratione uti licebit, ut si ita diceres: Magnus Alexander rei militaris peritia, maior Scipio. Ille enim imbelles homines, hic Hispanos ac Carthaginenses omnium bellicosissimos subvertit. Modestia ille laudabatur, quod Darii uxorem ac filias ne videre quidem voluit, quamquam hic modestior, qui et vidit et abstinuit? Ac ita per collationem breviter in memoriam redigemus, quae diximus, qua quidem in collatione amplissimum ac pulcherrimum iudico, quam plurimos occupare, quod erit, si secundum unamquamque rem uni vel pluribus conferamus ut Ciceronem in eloquentia Demostheni, in philosophia Platoni, in providentia Themistocli, in iustitia Aristidi, in liberanda patria Thrasybulo.“ (S. 388–389.) Vgl. S. 87,1–3, Anm. 8 Sc. Aristides der Gerechte, nicht der oben S. 102,2 genannte Sophist. 10 De laude personae, S. 84,1. Demonstratio rerum acceptarum pro personis, S. 96,13. 11 „Prosopographia“ ist bei Pape, Georges und Lausberg nicht belegt. Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512: „His igitur est proxima personarum descriptio, quam προσωποποιΐαν appellant. Tametsi nonnihil ab hac dissidet προσωπογραφία, vel hoc nomine, quod latius patet, nam Famis quoque, Inuidiae, Somni, de quibus modo diximus, προσωπογραφίας non absurde dixeris: proponitur enim ceu persona quaedam.“ (ASD I-6, 206,287–290.) „Sed oratorum magis peculiares sunt illae προσωποπογραφίαι, quoties suis seu coloribus certa hominis persona depingitur, idque eatenus, quantus ad rem propositam attinet, quemadmodum apud Sallustium Catilina, apud Liuium Annibal, apud Plinium Traianus.“ (ASD I-6, 212,375–378.) 11–12 Erasmus, Moriae encomium. Erasmi Roterodami declamatio (Paris: Gilles de Gourmont [1511]). 12–13 Silius Italicus, Punica 15,32 ff. 13 Ausonius, In simulacrum occasionis et paenitentiae. In Ausonii Peonii Poetae disertissimi Epigrammata (e. g. Venedig: Johannes Tacuinus, 11. 08. 1494), B 2b. 13–104,1 Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512: „Προσωπογραφίας […] proponitur enim ceu persona quaedam. Cuiusmodi sunt […] iustitiae apud Chrysippum referente Gellio.“ (ASD I-6, 206–208,290–297. Vgl. S. 11.) Gellius, Noctes Atticae 7,2,1.

104 | De Rhetorica Libri Tres

pum referente Gellio. Propiores sunt comicae personae, ut apud Terentium Mitio ac Demea. Tales sunt heroicae, ut “pius” apud Virgilium Aeneas, “orator” Drances, “impotens animi iuvenis” Turnus, item historicae: “cunctator” Fabius, “audens” Scipio, “crudelis” Hannibal. In eum modum operaeprecium fuerit in fabulis ac historiis personarum ingenia diligenter observare. Sunt enim peculiares fere notae singulorum hominum, singularum civitatum, singularum familiarum. Quae omnia, si curae fuerint, pulcherrime civilium rerum sensum, nedum studia literaria erudiunt; vulgantur enim haec passim in omnem vitae humanae usum, in omnia negocia cum publica tum privata, in omne item genus literarum. Quo minus sunt audiendi, qui iuventutem adeo impure ‖ B 68 instituunt, ut nullius rei minor ratio quam historiae habeatur. Mihi certe de illa sic videtur neminem quicquam effecturum unquam egregium, qui non multum historiis operae locarit. Oratio prorsus inefficax est, si desint historiae. Theologorum literae maxime historicae sunt. Manca est disciplina iurisconsultorum, si careat historiis, id sexcentis liceat exemplis comprobare. Sed et ante de his, et soleo in hanc partem saepe multa dicere, quod videantur mihi non posse reflorescere studia, nisi ad historias quoque redeamus. De prosopopeiis vero et prosopographiis est elegans et eruditum caput apud Erasmum in Copia rerum, ex quo intelliges, quo iudicio poëtae et historiae legendi sint.⸥

3.4

〈De amplificatione〉

⸤Iam vero obiter de circunstantiis, locis communibus et affectibus dicemus.

6–7 singularum A C sigularum B 18 prosopopeiis] prosopopoeiis C (cf. p. 93,9) 4 Hannibal] Annibal C 1–2 Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512: „At comici praecipue varietatem in eiusdem quoque generis personis affectasse videntur. Quid enim dissimilius quam Demea ac Mitio apud Terentium?“ (ASD I-6, 208,329–331.) Terenz, Adelphi. Vgl. S. 88,15–18, Anm. 2 Vergil, Aeneis 1,378. 2–3 Zu Drances und Turnus: Vergil, Aeneis 9,225–444. 3 Vgl. Livius, Ab urbe condita 30,26,9. 3–4 E. g. Cicero, In C. Verrem 2,4,73. 4 Cicero, De officiis 1,38. 14–15 Vgl. S. 159,1–2, Anm. – Zu Melanchthons Verständnis von „historia“ vgl. unten die Zitate S. 142,5–6, Anm. 15 Vgl. die Anm. zu S. 96,3. 15–16 Vgl. S. 68,23, S. 74 und S. 97,16–20, Anm. 18–19 Gemeint ist Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512, das Kapitel Personae descriptio. Vgl. auch S. 50,1, Anm. und die Zitate S. 103,11, Anm. 22–111,19 Iam – volgatur. Nr. 56.

5

10

15

20

Caput 3. De genere demonstrativo | 105

3.4.1

De circunstantiis

Circunstantias Graeci περιστάσεις dicunt. Eae partim sunt rerum ut causa, locus, occasio, instrumentum, tempus, modus atque id genus aliae, partim personarum ut natio, patria, sexus, aetas, educatio, disciplina, habitus corporis, fortuna, conditio, 5 animi natura, studium, anteacta commotio, consilium, nomen. Conducit ad multa cirunstantiarum aptus ac tempestivus usus, primum ad amplificandum atque extenuandum, ut pecuniam e sacro furatum esse plus est, quam si dicas furatum, deinde ad evidentiam, quae non tam dicere videtur quam ostendere, praeterea ad confirmationem et probabilitatem, fa‖cit enim, ut tota oratio B 69 10 densis ac crebris argumentis undique differta sit et communita. Quae tametsi non explices quasique in aciem educas, tamen pugnant per sese causamque non mediocriter adiuvant, ut quemadmodum licet aliud agentem tamen agnoscere liceat palaestricae aut musicae peritum, ita ubivis ex huiusmodi circunstantiis commode suo loco admixtis rhetorem intelligere possis. 15 Circunstantiarum in Miloniana pulchra est ratio. Quidam communes versiculo complexus est: Quis, quid, ubi, quibus auxiliis, cur, quomodo, quando, Qualis et quantus cuiusve peristasis esto.

3.4.2

De locis communibus

20 Philosophi digesserunt res humanas omnes ceu in formas quasdam vivendi, ut alia

sint naturae, ut vita, mors, forma, alia fortunae, ut opes, natalium splendor, honores; alia sunt in nostra potestate, ut vitia ac virtutes. Sic et in singulis studiorum generibus sunt quaedam capita, in quae referri solent, quae tractantur illic, ut in theologia fides, caeremonia, peccatum; in iure aequi25 tas, servitus, poena, maleficium, iudex, advocatus et his similia.

21 sint C sunt A B 18 Qualis] Qualisque C 7 Vgl. S. 115,2–4, Anm. 15 Cicero, Pro Milone Oratio. 15–18 Das Verslein ist in verschiedenen Fassungen überliefert. Zur Sache vgl. Boethius, De differentiis topicis: „Circumstantiae vero sunt: quis, quid, ubi, quando, cur, quomodo, quibus adminiculis.“ (MPL 64, 1205.) 20 Sogleich, bei S. 106,9–10, werden Agricola und Erasmus mit zwei Schriften genannt. Zusammen mit diesem Kapitel De locis communibus ist der Essay Epistola de ratione studii von Agricola und ein Auszug aus De duplici copia verborum ac rerum unter dem Titel De locis communibus ratio abgedruckt in De formando studio […] (Basel: Heinrich Petri 1531). Der Herausgeber ist sicherlich Melanchthon. Er folgt in seiner Darstellung hier der Sache nach den genannten Autoren, Erasmus zitiert er wörtlich. (Der Druck hat im Variantenverzeichnis zum Zitat aus De duplici copia verborum ac rerum die Sigle Z, der Nachdruck im Corpus Reformatorum CR.)

106 | De Rhetorica Libri Tres

Qui volet igitur de rebus humanis recte iudicare, illum oportet, quicquid inciderit forte fortuna, ad has ceu formas rerum exigere; pariter cui cordi est recte de studiis iudicare, illum oportet tales locos in numerato habere. Nam praeter id, quod sunt formae rerum et regulae, mire etiam memoriam adiuvant. Voco igitur locos B 70 commu‖nes “formas rerum”, quae fere in usum rerum humanarum et literarum ca- 5 dunt, ut fortunam, opes, honores, vitam, mortem, virtutem, prudentiam, iustitiam, liberalitatem, temperentiam et his contraria: paupertatem, ignominiam, exilium, temeritatem, iniustitiam, sordes, intemperantiam seu luxum. De usu locorum communium optime scripserunt Rodolphus Agricola in De 10 ratione studii epistola et Erasmus in Copia in hanc fere sententiam:

4–5 locos … rerum] locos communes omnes omnium rerum agendarum, virtutum, vitiorum aliorumque communium thematum communes formas Z CR 5–6 rerum…cadunt] variasquae humanarum ac literaum causas incidere possunt; possuntque comprehendis locis argumentorum generis deliberativi Z CR 3–5 Cicero, Orator 3,9–10: „Vt igitur in formis et figuris est aliquid perfectum et excellens, cuius ad cogitatam speciem imitando referuntur eaque sub oculos ipsa [non] cadunt, sic perfectae eloquentiae speciem animo videmus, effigiem auribus quaerimus. Has rerum formas appellat ἰδέας ille non intellegendi solum sed etiam dicendi gravissimus auctor et magister Plato, easque gigni negat et ait semper esse ac ratione et intellegentia contineri; cetera nasci occidere fluere labi nec diutius esse uno et eodem statu. Quicquid est igitur de quo ratione et via disputetur, id est ad ultimam sui generis formam speciemque redigendum.“ 9–10 Rudolph Agricola, De ratione studii epistola, Ed. Philipp Melanchthon (Wittenberg: Melchior Lotter 1520). Dieses Schreiben an Jacobus Barbirianus ist enthalten in Rudolph Agricola, Nonnulla opuscula als zweiter der Epistolae variae ad Iacobum Barbirianum de re scholastica (Antwerpen: Thierry Martens 1511; ein Nachdruck Basel: Cratender 1518): „Complectitur sane locus hic [der Übergang vom Lernen zur Darstellung] duo, quorum utrunque per se quando sit magnum, coniuncta certe plurimum in studiis laudis merentur. Horum alterum est, ut, quae didicimus, in usum prompta habeamus et, ubicunque res postulat, parata […] Alterum est, ut ex eis, quae accepimus, ipsi praeter haec invenire aliqua possimus et conficere, quae nobis asseramus nostraque esse queamus affirmare. Duo sunt autem, quae praecipue huic parti profutura crediderim. Horum unum est, ut certa quaedam rerum capita habeamus, cuiusmodi sunt virtus, vitium, vita, mors, doctrina, ineruditio, benevolentia, odium et reliqua id genus, quorum usus fere communis ad omnia et tanquam publicus sit, haec crebro iteremus et omnia, quae didicimus, quantum fieri potest, certe quaecunque discimus, ad ea redigamus, 〈ut repetendis capitibus illis ea quoque, quae ad ea redegimus, repetantur〉. Sic fiet tandem, ut omnia, quae discimus, certa nobis praesentiaque et prope sub conspectu maneant.“ (19–20. In spitzen Klammern findet sich, was in der Edition Melanchthons gegen die Basler Ausgabe überschießt. A 8a-b.) – Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512: „Magnopere iuuabit et illud, si eum locum, qui maxime videbitur scatere copia ex auctore quopiam aemulemur, et eum nostro Marte vel aequare vel etiam superare contendamus. Praecipuam autem vtilitatem adferet, si bonos autores nocturna diurnaque manu versabimus, potissimum hos, qui copia dicendi praecelluerunt, cuiusmodi sunt Cicero, A. Gellius, Apuleius, atque in his vigilantibus oculis figuras omneis obseruemus, obseruatas memoria recondamus, reconditas imitemur, crebraque vsurpatione consuescamus habere in promptu.“ (ASD I-6, 34,174–181.) (Vgl. S. 43,16, Anm.)

Caput 3. De genere demonstrativo | 107

5

10

Qui destinavit per omne genus autorum lectione grassari, prius sibi quam plurimos paret locos. Eos sumat partim a generibus ac partibus vitiorum virtutumque, partim ab aliis, quae, ut ante dixi, sunt in rebus mortalium praecipua ut natura, fortuna, fatum; digeratque iuxta rationem affinitatis et pugnantiae. Nam et quae inter se cognata sunt, ultro admonent, quid consequatur, et contrariorum est eadem memoria. Puta, sit exempli causa primus locus: pietas et impietas. Huic subiicientur species inter se cognatae. Prima est: pietas in Deum, secunda in patriam, tertia in parentes aut in liberos aut etiam in eos, quos oportet parentum loco colere veluti praeceptores et quorum beneficio servati sumus. Accedit ad haec superstitio, adiicienda est igitur; atque hic aperit se latissimus campus de prodigiosis deorum cultibus ac de diversarum gentium diversis caeremoniis. Est ad haec accersenda etiam fides in amicos, in hostes; totidemque de perfidia. Item, sit titulus beneficentia. Huic cum suas species subieceris, restat gratitudo, non illa quidem huic ‖ subiecta neque rursum contraria, sed adhaerens aeque ea veluti consequens. B 71

“Virtutum ac vitiorum ordinem sibi quisque suo fingat arbitrio aut” ex philosophis “petat”; utile consilium est, quod supra dedi, exercendos in locis communibus gene15 re didactico iuvenes, ut singulorum naturam vimque proprie perspicerent; plurimum ex eo studio iudicii comparari, si quando in sublimibus agendum sit, ut in theologis, quid affectus, quid virtus, quid vitium; in iure civili, quid iustitia, quid ἀκριβοδίκαιον, quid ἐπιεικές. In singulos autem locos pertinent finitiones, descriptiones, sententiae et 20 exempla fabulosa seu historica. Ut si “iustitia” titulus sit, erit eius finitio: Iustitia est, qua cuique, quod suum est, redditur. Descriptio, qualis est apud Gellium ex Chrysippo aut apud Hesiodum, virginem esse, apparere ad Iovis tribunal.

17–18 ἀκριβοδίκαιον] ἀκριβοδικαῖον B C ακριβοδικαιον A 1 Qui] Ergo qui Erasmus | grassari, prius] grassari (nam id omnino semel in vita faciendum ei qui velit inter eruditos haberi), prius Erasmus 2 sumat] sumet Erasmus | aliis] his Erasmus 2–3 ut ante dixi] om. Erasmus 3–4 ut…pugnantiae] quaeque frequentissime solent in suadendo incidere. Eaque conveniet Erasmus 4 pugnantiae] repugnantiae Z CR pugnantiae digerere Erasmus 8 Accedit] Iam his cognata est Erasmus | est] om. Erasmus 9 se] sese Erasmus | latissimus campus] campus latissimus Erasmus 9–10 de diversarum gentium diversis] variis diuersarum gentium Erasmus 10 Est ad haec accersenda etiam fides in amicos, in hostes;] De fide in amicos, de fide seruorum in dominos, de fide in hostes Erasmus 11 beneficentia] Beneficitia Z CR 12 neque] nec CR | aeque] eque Erasmus CR 15 didactico] diductico Z CR | perspicerent] perspiciant CR 16 theologis] theologia CR 19 finitiones] fruitiones Z CR 1–12 Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum. (ASD I-6, 258,517–259,536.) 2–3 Vgl. S. 90,12. 13–14 Erasmus schreibt statt „ex philosophis“: „e Cicerone, siue malit e Valerio Maximo, aut ex Aristotele aut ex diuo Thoma petat.“ Basel 1512 und Straßburg 1514 (I-6, 259, 541–542.) 14 Verwiesen ist wohl auf einen eigenen Absatz im Genus demonstrativum, S. 65. 17–18 Aristoteles, Ethica Nicomachea 5,10 (1138a1). 18 Aristoteles, Ethica Nicomachea 5,10 (1137a31). 21–22 S. 56,11–12, Anm. 23 S. 103,13–104,1, Anm. 23–24 Hesiod, Opera et dies 256–262.

108 | De Rhetorica Libri Tres

Subiicienda interim et ratio fabulosorum seu mythologia, non illa quidem imperite aut temere conficta, sed ex illustri aliquo autore petita, ut si iustitiae Hesiodiam descriptionem ex Platone De legibus enarres. Iustitiae comes est Nemesis, temeritatis et arrogantiae mortalium vindex, eius item descriptio addenda, gerit enim frena et amussim. Notandum ad haec, si quid uspiam de iustitia insigne 5 dixerint poëtae, sicubi epitheto illustri notaverint, ut quomodo eam dixit Orpheus: Ἄθραυστον τὸ συνειδός.

Iam sententiae diligenter coacervandae sunt, nonnunquam et adscribendum, quo B 72 modo ‖ sit usus autor sententia, e qua petitur. Neque enim proclive est cuivis senten-

tias proverbiaque sic usurpare, ut suam referant faciem. Qualis est illa Theognidis 10 poëtae: Iustitia in sese virtutem complectitur omnem.

Qua sic uti liceat, ut est usus in Moralibus Aristoteles. Exempla, ut est Camilli de Faliscorum proditore, Bruti de Aquiliis, Manlii de filio, quod contra imperium pugnasset. His qui instruxerit sese, habebit, quod suppeditet 15 ad copiam, semper in promptu, si qualecunque inciderit argumentum in aliquem lo-

8 et adscribendum A ad describendum B C 2–3 Hesiodiam] Hesodiani Z Hesiodianam CR 3 comes est] est comes Z CR 6 notaverint] notaverunt Z CR 7 Ἄθραυστον] ἄτραυστον Z CR 8–9 quo modo sit usus] quomodo usus sit Z CR 13 Aristoteles] Aristotelis Z CR 2–3 Platon, Leges 718e zitiert Verse Hesiods (Opera et dies 267–292) zur Tugend. 3–5 Nemesis („Zuteilung“) ist bei Hesiod, Theogonia 223 zum einen leidbringende Tochter der Nacht, zum andern Opera et dies 197–201 ordnungsstiftende Macht. In dieser zweiten Gestalt wurde Nemesis als Göttin verehrt. In Rhamnous befand sich eine Statue der Nemesis, die in der rechten Hand eine Schale hielt. Mit der Schale als Attribut bei Poliziano, Sylvae, Manto: „Haec spes immodicas premit, haec infesta superbis / imminet, huic celsas hominum contundere mentes / successusque datum et nimios turbare paratus, / quam veteres Nemesin genitam de Nocte silenti / Oceano dixere patri. Stant sidera fronti, / frena manu pateramque gerit; semperque verendum / ridet et insanis obstat contraria coeptis.“ (Bologna: Platone de’ Benedetti 1492), 2b In ein Bild umgesetzt durch Albrecht Dürer, Nemesis, Kupferstich um 1501. 7 Orpheus, Δικαιοσύνης θυμίαμα […]. In Musaei opusculum de Herone et Leandro, Orphei Argonautica, Eiusdem Hymni, Orpheus et Lepidus (Venedig: Aldus 12 Theognis 147: „Ἐν δὲ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ’ ἀρετή ̓στιν.“ Manutius 1517), 56b–57a. 13 Aristoteles, Ethica Nicomachea zitiert zweimal Theognis, 1170a12 und 1179b6, jedoch mit anderem Bezug, einmal ohne Namensnennung als sprichwörtlich, 5,1 (1129b25–31): „αὕτη μὲν οὖν ἡ δικαιοσύνη ἀρετὴ μέν ἐστι τελεία, ἀλλ’ οὐχ ἁπλῶς ἀλλὰ πρὸς ἕτερον. καὶ διὰ τοῦτο πολλάκις κρατίστη τῶν ἀρετῶν εἶναι δοκεῖ ἡ δικαιοσύνη, καὶ οὔθ’ ἕσπερος οὔθ’ ἑῷος οὕτω θαυμαστός· καὶ παροιμιαζόμενοί φαμεν ‚ἐν δὲ δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ’ ἀρετὴ ἔνι‘.“ 14 S. 95,27–96,1, Anm. S. 95,26–27, Anm. 14–15 Zu Camillus vgl. Livius, Ab urbe condita 5,27, zu Brutus 2,3–4, zu Titus Manlius Imperiosus Torquatus 8,7.

Caput 3. De genere demonstrativo | 109

corum communium pluresve referat, ut Cicero restitutionem Marcelli in clementiam, in qua praedicanda dici non potest, quam eleganter versetur, causam Archiae fecit laudem humanitatis seu παιδείας. Haec de locis communibus satis. Neque vero putes eos temere confingi, ex 5 intimis naturae sedibus eruti formae sunt seu regulae omnium rerum.

3.4.3

De affectibus

Aristoteles in Rhetoricis suis rationem affectuum prudenter tractavit; eaque pars vel praecipue digna est assiduo usu, quippe in qua sit omnis eloquentiae fructus. Nam is profecto persuadet, qui optime affecerit animum audientis. 10 Duplices autem omnino sunt affectus: laeti et tristes. Laeti, qui gaudium conciliant audientis animo, ut quomodo ad gratulandum hortamur. Tristes, quomodo iram seu indignationem seu misericordiam movemus. Praeter alias elegantissima est et B 73 plenissima affec‖tuum oratio M. Ciceronis de reditu suo. Est autem affectus nihil aliud quam circunstantiae emphasis et energia, ut cum 15 dico patriam mihi deserendam esse, circunstantiis hoc velut expolio et sic dico relinquendum esse mihi patrem senem, cui unicus sim filius, adolescentulam coniugem, liberos obsequentissimos, fratrem, quo in terris nihil mihi contigerit amabilius; denique lares penatesque patrios ac familiares; deinde: proficiscendum aliquo ad barbaros etc. 20 Sic igitur dico affectum esse energiam circunstantiarum. Itaque moventur affectus a circunstantiis, cum gratum aliquid, ridiculum, blandum, execrabile, miserandum indignandumve in mediam causam incidit. Plurimum valet in affectibus vis proprietasque et splendor verborum et illa, quam vocat δείνωσιν Quintilianus. Qua

8 praecipue C praecipuo A B 3 seu παιδείας] om. Z CR 14 energia] enargia C enargiam C 23 vocat] vocas A

15 deserendam] deserendum A

20 energiam]

1–2 Cicero, Pro Marcello Oratio. 2–3 Cicero, Pro Archia Oratio. 7 Aristoteles, Ars rhetorica 2,1–17. 12–13 Cicero, Post reditum in Quirites Oratio. 15–17 Seltsam wäre, dass der „einzige Sohn“ einen „vielgeliebten Bruder“ hat, wenn die Beispiele kumulativ und nicht exemplarisch zu verstehen wären. 23 Quintilian, Institutio oratoria 6,2,24: „namque in hoc eloquentiae vis est, ut iudicem non in id tantum compellat, in quod ipsa rei natura ducetur, sed aut qui non est, aut maiorem quam est faciat adfectum. haec est illa, quae δείνωσις vocatur, rebus indignis, asperis, invidiosis addens vim oratio, qua virtute praeter alias plurimum Demosthenes valuit.“ | Aristoteles, Ars rhetorica 2,24 (1401b3). 23–110,1 Quintilian, Institutio oratoria 9,2,54 vgl. S. 170,12.

110 | De Rhetorica Libri Tres

virtute praecipue Demosthenem valuisse indicat pars orationis Pro Ctesiphonte, qua in mores Aeschinis invehitur, ubi “tragicam simiam” illum nominat, deinde in describenda eius adolescentia operose versatus affectuum gratia. Est et apud Ciceronem In Pisonem, In Verrem plena affectuum oratio. Mirus est in his Virgilius poëta, 5 cuius aliquot exempla adducemus, quo videatis affectum esse vim circunstantiae: Ut, ab aetate: Infelix puer atque impar congressus Achilli.

Item: Dauni miserere senectae.

A fortuna seu conditione:

10

Tot quondam populis terrisque superbum Regnatorem Asiae.

Item: Exulibusne datur ducenda Lavinia Teucris?

B 74 A lo‖co: Dulces moriens reminiscitur Argos.

Item: Nos patriam fugimus.

1 praecipue] praecipuo A 1–2 Erasmus, Adagia 2,8,95: „Tragica simia. Tραγικὸς πίθηκος, id est Tragica simia, proverbiali convicio dicebatur qui fungeretur honoribus opibusque polleret, alioquin indignus. Simiam appellant homuncionem, vix hominem, sed simulachrum hominis magis, tragicam addunt propter fortunae strepitum et personam additam. Demosthenes in oratione pro Ctesiphonte Aeschinem tragicam simiam appellat, quod cum esset nequissimus, splendidis verbis probum civem ageret.“ 2–3 Demosthenes, Περὶ τοῦ Στεφάνου (Pro Ctesiphonte) 242: „πονηρόν, ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πονηρὸν ὁ συκοφάντης ἀεὶ καὶ πανταχόθεν βάσκανον καὶ φιλαίτιον· τοῦτο δὲ καὶ φύσει κίναδος τἀνθρώπιόν ἐστιν, οὐδὲν ἐξ ἀρχῆς ὑγιὲς πεποιηκὸς οὐδ᾽ ἐλεύθερον, αὐτοτραγικὸς πίθηκος, ἀρουραῖος Οἰνόμαος, παράσημος ῥήτωρ. τί γὰρ ἡ σὴ δεινότης εἰς ὄνησιν ἥκει τῇ πατρίδι;“ 3–4 Cicero, In Pisonem Oratio. In Verrem Oratio. 7 Vergil, Aeneis 1,475. 9 Vergil, Aeneis 12,935. 11–12 Vergil, Aeneis 2,556. 14 Vergil, Aeneis 7,359. 16 Vergil, Aeneis 10,782. 18 Vergil, Bucolica, Ecloge 1,4.

15

Caput 3. De genere demonstrativo | 111

A causa, ut Aeneas adhortans sepeliri occisos causam addit: Qui sanguine nobis Hanc patriam peperere suo.

Item a modo: 5

Altaria ad ipsa trementem Traxit et in multo lapsantem sanguine nati.

Solent et πάθη extrinsecus moveri a simili, ab exemplo historico seu fabuloso, ut:

10

Si potuit manes arcessere coniugis Orpheus, Threicia fretus cithara fidibusque canoris, Si fratrem Pollux alterna morte redemit.

Vehementer conferunt repetitiones et conversiones ad movendos affectus. Exclamatio est ipse affectus; qui inspirare orationem exclamationibus volet, accipiat a circunstantiis. Reliqua qui volet de affectibus a Quintiliano petat. Quicquid enim est affectuum, 15 a circunstantiis vel similibus, exemplis, minore, maiore petitur. Hinc et ridicula et ironica et alia trahuntur huius generis. Mihi satis est notasse brevibus locos affectuum, quos nescio an ex rhetoribus multi attigerint. Valet cognitio circunstantiarum, locorum communium, affectuum ad suasorias maxime, alias in reliqua quoque genera volgatur.⸥

2 Qui] quae (sc. animae) Aeneis 19 genera A C genere B 2–3 Vergil, Aeneis 11,24–25. 5–6 Vergil, Aeneis 2,550–551. 7 S. 62,14–15, Anm. 8–10 Vergil, Aeneis 6,119–121. 14 Quintilian, Institutio oratoria 6, besonders 6,1,1; 6,1,9–55; 6,2,1–36; weiter 8,3,3–4 und 9,1,19–21.

112 | De Rhetorica Libri Tres

4 De genere deliberativo Genus deliberativum est, quo de futuris deliberamus, hortamur aut dehortamur, precamur aut deprecamur. Huius generis quaestiones sunt: Estne suscipiendum bellum B 75 in Turcas? Estne delenda Carthago? ‖ Suntne pueri tradendi literis? Atque hoc genus diligenter exercendum est, eo quod ad civilium rerum admini- 5 strationem maxime pertineat. Eius autem ratio, quantum ad artificium attinet, simplicior est quam demonstrativi generis filum; minus hic evagamur et modestius agimus quam in demonstrativis, quae ad ostentationem maxime scribuntur. ⸤Artificium vero tractaturi de statu prius dicemus:

4.0.1

De statu

10

In nomine status mire variant scriptores rei rhetoricae: Quod si appelles statum id simpliciter, de quo potissimum agitur, omnium causarum status erunt cuiuscunque generis, sive demonstrativi sive deliberativi sive iudicialis, sive thema sit simplex, ut iustitia, sive complexum, ut iustitia est virtus. Sed statum appellant id, quod principaliter in controversiam venit, ut Milo occidit Clodium iure; non agitur: occideritne 15

2–3 Vgl. S. 47,5. 3–4 E. g. Richard Bartolinus, Oratio ad Imp. Caes. Maximilianum Aug. ac potentis. Germaniarum Principes de expeditione contra Turcas suscipienda (Augsburg: Sigmund Grimm und Marx Wirsung 1518). Janus Damianus, Ad Leonem X. Pont. Max. de expeditione in Turcas Elegeia (Basel: Johannes Froben 1515). Jacobus Sadoletus, Oratio de bello suscipiendo contra Turcas ad Ludovicum regem Galliarum ([Rom: Jacobus Masochius 1509]). Ulrich von Hutten, Ad Principes Germaniae, ut bellum Turcis invehant, exhortatoria (Augsburg: Sigmund Grimm und Marx Wirsung 1518). 4 Plutarch, Vitae parallelae. Cato Maior 26–27. | Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518. 11–14 Cicero, Topica 25,93–94: „Refutatio autem accusationis, in qua est depulsio criminis, quoniam Graece στάσις dicitur, appelletur Latine status; in quo primum insistit quasi ad repugnandum congressa defensio. Atque in deliberationibus etiam et laudationibus idem exsistunt status. Nam et negantur saepe ea futura quae ab aliquo in sententia dicta sunt fore, si aut omnino fieri non possint aut sine summa difficultate non possint; in qua argumentatione status coniecturalis exsistit; aut cum aliquid de utilitate honestate aequitate disseritur deque eis rebus quae his sunt contrariae incurrunt status aut iuris aut nominis; quod idem contingit in laudationibus.“ – Quintilian, Institutio oratoria 3,6,1–3: „Ergo cum omnis causa contineatur aliquo statu, prius quam dicere adgredior, quo modo genus quodque causae sit tractandum, id quod est commune omnibus, quid sit status et unde ducatur et quot et qui sint, intuendum puto. quamquam id nonnulli ad iudiciales tantum pertinere materias putaverunt, quorum inscitiam, cum omnia tria genera fuero exsecutus, res ipsa deprendet. quod nos statum, id quidam constitutionem [Cicero, De inventione 1,10] vocant, alii quaestionem, alii quod ex quaestione appareat, Theodorus caput (id est κεφάλαιον γενικώτατον), ad quod referantur omnia, quorum diversa appellatio, vis eadem est, nec interest discentium, quibus quidque nominibus appelletur, dum res ipsa manifesta sit. statum Graeci στάσιν vocant“. 9–116,19 Artificium – dicemus. De statu. In – statibus. Nr. 57.

Caput 4. De genere deliberativo | 113

Milo Clodium an non?, sed hoc: iure occidit? Non erit igitur status nisi dubii thematis. Quapropter in demonstrativo genere nihil dixi de statu, ubi laudantur, quae consensu populari certa sunt. Quanquam et illo fieri potest, ut incidant quaedam, de quibus ambigitur perinde ut in deliberationibus, ubi ratio statuum ex his generibus 5 cognoscetur. Est igitur status, ut paucis dicam, nihil aliud quam principale ac summum thema, in quo consistit controversia et ad quod referri debent argumenta orationis omnia. Ideoque de statu ‖ quaeritur in capite orationum, ut sciri possit, quorsum B 76 sint argumenta referenda. Multos fefellit in literis neglectus status, ita ut nonnun10 quam dilaniata sint argumentorum membra, quae natura cohaerebant, aut commissa inter se violenter, quae dissidebant, ob id solum, quod vera status ratio exciderat. Periculum faciat qui volet vel in exegesi quarundam Ciceronis orationum vel in Sacris.

3 illo] in illo C | potest] ut potest A 8 quaeritur] queritur A 11 violenter] violentes A 1–2 Ausführlich wird, was der status sei, und nur auf das genus iudiciale bezogen am Beispiel der Rede von Cicero für Milo etc. erörtert von Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Ad hanc rationem quam plurima ab adversariis firmamenta afferentur, e quibus etiam accessoriae constitutiones mutuabuntur. Nam quemadmodum ex depulsione intentionis principalis causae constitutio nascitur, sic ex firmamentis accessorius status proficiscitur.“ (S. 85–86) „Similiter ex aliorum firmamentorum causae, quae superius exposita sunt, infirmatione status accedunt. Infirmatio a firmamento differt, quod illa statum mutat, hoc confirmat.“ (S. 89–90.) – Enger gefaßt als Quintilian und weiter als Georg von Trapezunt bestimmt den status Agricola, De inventione dialectica 1515: „Quando igitur omni disserenti proposita est quaestio, non eis modo, qui disputationibus res ambiguas iactant, aut qui tradendis artibus vel certiorem, vel (quod discentibus perinde est) meliorem fidem facere conantur, sed et historia et poëma quoque quaestionem explicant.“ (S. 274,3–7.) „Cum haec ergo ita sint, diligenter est nobis etiam atque etiam intuendum, quae sit quaestio, hoc est, quod sit caput summaque rerum omnium, ad quam dicenti sint cuncta referenda.“ (S. 274,12–15.) „In his ergo dictionibus, quae positae sunt in contentione, expeditissimam rationem inveniendae quaestionis adversarius dabit, quoniam semper petitur aliquid ab altero, cui alter contradicit. Quamdiu enim consentanea dicunt, certum est quaestionem esse non posse.“ (S. 276,37–41.) „Sed haec quae sit, in scholasticis quidem dubium esse non potest, quia expositum semper certumque est, de quo dubitatur. In civilibus vero quaestio quidem, hoc est, caput certaminis semper est apertum.“ (S. 276,42–45.) „Sed de statu quaestionis persaepe ambigitur, in iudiciis praesertim. Status autem quaestionis id est, quo vel probato vel confutato in hanc vel illam partem de quaestione pronunciari oportet.“ (S. 276,48–51.) Es folgen Beispiele, als zweites das in den Rhetoriken öfters verhandelte von Milo, vgl. aus der Fortsetzung S. 278,68–77 das Zitat unten S. 151,13–20. 3–5 Daß der status im genus demonstrativum nicht einschlägig sei, gilt nur, wie Melanchthon einschränkend bemerkt, für sein genus demonstrativum laudis et vituperii, nicht für sein genus didacticum, sc. ἐπιστημονικόν, vgl. unten S. 132,4–5: „Hae quaestiones [sc. statuum] omnium rerum sunt, de quibus ambigitur in quocunque dicendi genere.“ Anders faßt er den status oben zur demonstratio simplicis thematis: „Oratio universa quaestionibus aliquot absolvetur, quae interim vice status erunt.“ (S. 51,17.)

114 | De Rhetorica Libri Tres

Est autem status omnino triplex: coniecturalis, finitivus et qualitatis. Id est, triplex est ratio omnium, de quibus dubitari aut disceptari solet. Quaestiones vero talium sunt: an sit, quid sit, quale sit. Tota ratio statuum nascitur ex quaestionibus methodicis seu dialecticis, de quibus paulo ante in genere demonstrativo seu didactico dixi. Omnis autem disceptatio vel hoc agit: sitne factum aut faciendum, vel: quid 5 sit factum aut faciendum, vel: quomodo sit factum aut faciendum? 4.0.1.1

〈Status coniecturalis〉

Coniecturam an sit facit, ut: paravitne insidias Caesari Deiotarus an non? Item reperto apud peremptum Aiacem Ulysse cum cruento gladio quaeritur: occiditne 10 Aiacem Ulysses an non?

5 disceptatio] oratio C 1–3 Quintilian, Institutio oratoria 3,6,5 und 10: „non enim est status prima conflictio: ‚fecisti, non feci‘, sed quod ex prima conflictione nascitur, id est genus quaestionis: ‚fecisti, non feci, an fecerit?‘ ‚hoc fecisti, non hoc feci, quid fecerit?‘. quia ex his apparet illud coniectura, hoc finitione quaerendum atque in eo pars utraque insistit, erit quaestio coniecturalis vel finitivi status […] ceterum [sc. status] quaestionum possunt esse diversi. quod ut brevissimo pateat exemplo, cum dicit reus: ‚etiam si feci, recte feci‘, qualitatis utitur statu: cum adicit ‚sed non feci‘, coniecturam movet.“ 3,6,44 (nach der Darlegung der Ansicht anderer): „A plurimis tres sunt facti generales status, quibus et Cicero in Oratore [14,45] utitur et omnia, quae aut in controversiam aut in contentionem veniant, contineri putat: sitne? quid sit? quale sit? quorum nomina apertiora sunt, quam ut dicenda sint.“ – Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Res proposita (ut dicebamus) aut negatur aut conceditur. Primum coniecturalem facit; in altero aut perfecta res est aut imperfecta, ex hoc altero diffinitiva habetur; verum si perfecta res est, tunc aut de actione aut de genere ac qualitate ipsius negocii agitur. Primam translationem, generalem alteram appellamus.“ (S. 76. Die translatio fragt nach einer gesetzlichen Grundlage, die constitutio generalis fragt nach der gesetzlichen Qualifizierung der Tat. Vgl. S. 115,10–11, Anm.) 4–5 S. 53. 5–6 Vgl. S. 47,5 zur Unterscheidung der Gattungen: „Res autem aut futurae sunt aut factae: de futuris deliberamus, facta vel in iudicium vocantur vel extra iudicium docentur, laudantur, vituperantur.“ 8 Cicero, Pro Rege Deiotaro Oratio. 9–10 Quintilian, Institutio oratoria 4,2,13 (bei der Erörterung des Inhalts der „narratio“): „neque enim accusator tantum hoc dicit ‚occidisti‘; sed quibus id probet narrat, ut in tragoediis, cum Teucer Ulixen reum facit Aiacis occisi, dicens inventum eum in solitudine iuxta exanime corpus inimici cum gladio cruento“. – Georg von Trapezunt: „Causa est rei alicuius implicita circunstantiis quaestio, hoc pacto: Sitne ducenda uxor Platoni, an Aiacem Ulysses occiderit […]?“ (S. 6, Fortsetzung von S. 47,8, Anm., weiter S. 85.)

Caput 4. De genere deliberativo | 115

4.0.1.2

〈Status finitivus〉

Finitionem vero constituit quid sit, ut: sustulit quispiam ex sacro pecuniam privatam. Quaestio est: quid sit aut quo nomine sit appellandum delictum, furtum an sacrilegium? 5

4.0.1.3

〈Status qualitatis〉

Qualitatem constituit quale sit, quod factum est: iurene occiderit Clodium Milo an iniuria? Iure an iniuria Camillus Gallos post ictum foedus aggressus sit? Ex his quidam alii nascuntur status; qui in controversias civiles fere ca‖dunt, B 77 “legales” dicuntur, nec est instituti nostri longius prosequi. Ut ex superioribus hi 10 status nascantur, prudens per se lector agnoscet. Sunt autem contrariarum legum, scripti et sententiae, ambigui et ratiocinationis controversiae. Contrariarum legum: ut, cum contrariae sententiae Scripturarum proferuntur, ut:

9 hi A his B C 10–11 Sunt … controversiae.] Sunt autem contrariarum legum scripti et sententiae ambigui, et ratiocinationis controversiae. A Sunt autem contrariarum legum, scripti, et sententiae ambigui, et ratiocinationis controversiae. B C 2–4 Dasselbe Beispiel ordnet (unter dem Gesichtspunkt des Ortes) anders ein Quintilian, Institutio oratoria 5,10,38–39: „et haec quidem ac similia ad coniecturam frequentius pertinent, sed interim ad ius quoque [sc. ‚ad qualitatem quoque‘, vgl. 5,10,40]: privatus an publicus, sacer an profanus, noster an alienus, ut in persona magistratus, pater, peregrinus. hinc enim quaestiones oriuntur: ‚privatam pecuniam sustulisti, verum quia de templo, non furtum, sed sacrilegium est‘.“ 6 Zu Quintilian vgl. S. 115,2–4, Anm. 6–7 Ausführlich gegliedert bei Georg von Trapezunt, Rhetorica, S. 85 und 87. 7 Livius, Ab urbe condita 5,27. 8–9 Quintilian, Institutio oratoria 3,6,66–68: „secundum plurimos auctores servabam tris rationales status: coniecturam, qualitatem, finitionem, unum legalem. hi mihi status generales erant. legalem in quinque species partiebar: scripti et voluntatis, legum contrariarum, collectivum, ambiguitatis, translationis. nunc quartum ex generalibus intelligo posse removeri; sufficit enim prima divisio, qua diximus alios rationales, alios legales esse: ita non erit status, sed quaestionum genus, alioqui et rationalis status esset. ex iis etiam, quos speciales vocabam, removi translationem“. – Georg von Trapezunt, Rhetorica ordnet die status legales dem status qualitatis unter, vgl. S. 114,1–3, Anm. 10–11 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Legitima est constitutio generalis, quum ex scripto controversia nascitur. In legitima constitutione considerandum est, uno ne an pluribus scriptis controversia nascatur. Si ex uno, aut voluntas scriptoris cum scripto ipso dissentire videtur, aut scriptum ipsum duas vel plures sententias significat, aut res, de qua nulla propria lex invenitur, per similitudinem legi accommodatur. Primum genus scriptum et sententiam, alterum ambiguum, ultimum ratiocinationem vocamus.“ (S. 82.) – Vgl. dazu Quintilian, Institutio oratoria 3,6,46. – Melanchthon, Elementa rhetorices (1531) 1538 führt unter status legales drei weitere Themenstellungen auf, Melanchthon, Elementa rhetorices, 98. Da wird von dem Herausgeber V. Wels als Quelle auf „Rhet ad Her 1,19 ff. und 2,13 ff.“ verwiesen.) 12 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Contrariae leges sunt constitutio legitima, quum in pluribus scriptis aut etiam in uno diviso non per se, sed ex circunstantia contradictio invenitur. Et omnino contrariae leges duplicem quaestionem habent: scripti et sententiae.“ (S. 84.)

116 | De Rhetorica Libri Tres

Si quaesieris Dominum, invenietur tibi,

ait Scriptura et alias contra: Nemo potest venire ad me, nisi quem traxerit pater.

Contrariae sententiae sunt: prior nostris operibus emereri gratiam confirmat, posterior negat. 5 Sunt igitur coniecturis tractandae aut statu qualitatis – sic enim censet Quintilianus contrarias leges coniecturis et qualitate contineri –, ut primum, quod verum est, statuatur, postea coniecturis doceatur, quomodo ad propositionem tuam pertineat et quatenus sententia, quae obiicitur, ut si statuas: “Nostris operibus non meremur gratiam”. Quam sententiam confirmabis aliis Scripturae locis; postea diluens, quae 10 opponuntur, doce, quatenus, quod dictum est: Si quaesieris Dominum, invenietur tibi,

pertineat ad sententiam tuam. Coniecturae a praecedentibus et sequentibus, item a causae circunstantiis trahuntur; faciunt hae non raro, ut qualitate tales status 15 tractentur. Idem fit in scripti et sententiae controversia, idem fere in ambiguo. Sunt igitur summatim hae controversiarum quaestiones: An sit, quid sit, quale sit. Cognitio statuum necessaria est disputationibus, sic, ut paucis et summatim B 78 statu comprehendatur, quid ‖ in universum autor, quem legimus, disserat. Et haec quidem de statibus.⸥

1 1Par 28,9 (zitiert wie bei Augustin, De gratia et de libero arbitrio 5,11). 3 Io 6,44 (die Stelle wird De gratia et de libero arbitrio 5,10 von Augustin zitiert, doch in anderem Wortlaut; vgl. ähnlich Augustin, Enarratio in Ioannis Evangelium, z. St.: „Quid est autem ‚pater quem traxerit‘, cum ipse Christus trahat? Quare voluit dicere, ‚pater quem traxerit‘?“). 6–7 Quintilian, Institutio oratoria 3,6,86–88: „Haec quattuor velut proposita formaeque actionis, quae tum generales status vocabam, in duo, ut ostendi, genera discedunt rationale et legale. rationale simplicius est, quia ipsius tantum naturae contemplatione constat: itaque in eo satis est ostendisse coniecturam, finitionem, qualitatem. legalium plures sint species necesse est, propterea quod multae sunt leges et varias habent formas. alia est cuius verbis nitimur, alia cuius voluntate: alias nobis, cum ipsi nullam habeamus, adiungimus, alias inter se comparamus, alias in diversum interpretamur. sic nascuntur haec velut simulacra ex illis tribus, interim simplicia, interim et mixta, propriam tamen faciem ostendentia, ut scripti et voluntatis, quae sine dubio aut qualitate aut coniectura continentur, et συλλογισμός, qui est maxime qualitatis, et leges contrariae, quae isdem, quibus scriptum et voluntas, constant, et ἀμφιβολία, quae semper coniectura explicatur.“ 9–10 Vgl. Rm 3,20; Gal 2,16. 12 S. 1.

Caput 4. De genere deliberativo | 117

4.0.2 4.0.2.1

〈De artificio generis deliberativi〉 ⸤De statu in genere deliberativo⸥

⸤Omnium primum in omni disceptatione habenda est ratio statuum; quapropter et hic primo loco de constitutionibus generis deliberativi dicam. Duo frequentissime 5 cadunt in deliberationes: status quaestionis an sit et quaestionis quale sit; quid sit raro incidit. Deliberamus enim de incerta re: faciendumne sit an non? aut, ubi certo constat esse faciendum, de circunstantia ambigitur, ut: estne ducenda uxor? coniecturalis quaestio est; deinde si constet esse ducendam uxorem, deliberatur, quaenam aut quo tempore ducenda sit: opulenta an mediocris, venusta an, quae sit stata, ut 10 dicunt, forma. Haec subtilius omnia Trapezontius, quem fuerat consilium ubique sequi, sed non patiebatur brevitas operis nostri, qui rudibus prorsum ista scribimus.⸥ 4.0.2.2

De exordiis generis deliberativi

⸤Status veluti argumentum est καὶ ἔλεγχος et summa compendiaria orationis seu potius causae. Ideo concepto argumento oratio componitur.⸥ Exordii vis est eadem, quam supra in demonstrativo notavi: benevolos enim, attentos et dociles facimus. In consiliis publicis docilitas est necessaria. ⸤Benevolentiam maxime a persona nostra capimus, quum declaramus nos nulla cupiditate, ‖ non metu, non odio consulturos. Tales sunt apud Sallustium Caesaris et B 79 20 Livium Fabii. Nam oportet in consiliis animum maxime liberum esse. Aptissimum est, si dicas te ex officio agere. Reliqua de exordiis ut supra.⸥ 15

3 disceptatione] disceptione A 11 Trapezontius] cf. p. 85,10 Trapezuntius A 3–4 Mit „quapropter et hic“ wird auf S. 51,17–52,15 zurückverwiesen. Zur Terminologie von „status“ und „constitutio“ vgl. auch S. 55,5–6, Anm. 7 Vgl. S. 47,8, Anm. 11 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Quoniam in primo libro de exordio, narratione, divisione breviter diximus ac ut facilius caetera absolveremus, constitutiones quoque declaravimus, et quomodo iudicationem invenire conveniat, docuimus, in hoc libro dabimus operam, ut uniuscuiusque status loci, quibus confirmationem et confutationem fieri necesse est, quam dilucide pateant“. (S. 95.) | Vgl. S. 85,10. 16 S. 84,4–13. 19 Sallust, Bellum Catilinae 51,5: „Sed Caesar, ubi ad eum ventum est, rogatus sententiam a consule huiusce modi verba locutus est: ‚Omnis homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet‘.“ 19–20 Livius, Ab urbe condita 28,43: „Et ipse Q. Fabius principio orationis, patres conscripti, commemorauit in sententia sua posse obtractationem suspectam esse; cuius ego rei non tam ipse ausim tantum uirum insimulare quam ea suspicio, uitio orationis an rei, haud sane purgata est.“ 21 Vgl. S. 84,4, 94,9, 97,12, 101,23. 2–12 De statu in genere deliberativo. Omnium – scribimus. Nr. 58. 14–15 Status – componitur. Nr. 59. 18–21 Benevolentiam – supra. Nr. 60.

118 | De Rhetorica Libri Tres

4.0.2.3

Narratio

Saepe incidit, ut nulla sit omnino narratio, ut in privatis maxime deliberationibus, sed pro narratione est propositio saltem hanc nostram, quam probaturi sumus, sententiam statuens, ut: “Uxorem esse ducendam tibi cum pleraque admonent, tum autem hoc maxime” etc. Fit et, quum divisione a principio utemur in causa multiplici, ut duo sunt, de quibus consulitur senatus, in altero publicus honor, in altero nostra commoda trahuntur: “De utroque igitur ordine dicam”. Solemus autem narrare, cum gestum aliquid est, e quo deliberatio nostra nascitur, ut M. Cicero in Oratione pro Pompeio narrat, bellum geri cum potentissimis regibus Mithridate et Tigrane; nascebatur enim deliberatio de deligendo Pompeio ex illa belli occasione. ⸤Ut si quis de bello in Turcas suscipiendo agat, narrare poterit Turcam arma in Europam movisse, Dalmatas victos esse, Hungaros cum hoste bis congressos maioribus animis quam viribus, breviter esse immanissimum hostem in foribus. Ex hac narratione divisio sequetur, primum ut dicas de necessitate belli gerendi, deinde quae res plurimum in hoc tanto periculo habeat momenti, qua vel una queat consuli reipublicae. ‖ At quando rarae incidunt narrationes, praecipue in privatis deliberationibus, B 80 simpliciter proponendum est, et propositio argumentis confirmanda. Quod genus dicendi in epistolas frequenter cadit, cum aut petimus aliquid aut hortamur aut dehortamur.⸥ 4.0.2.4

5

10

15

20

Confirmatio

Sententia nostra, quoad fieri potest, locis expetendorum confirmanda est. ⸤Nec est eadem ratio argumentorum in hoc genere causarum, quae est in didactico. Nam in didactico ex propositione capiuntur argumenta in hunc modum: Veritas proloquii ex partium comparatione nascitur. Partium igitur definitiones, partes, affectiones et 25 officia comparanda sunt. Quae comparationes vel confirmant vel destruunt; ut si dubites verane sit an falsa: “mors est vita”, defini mortem, item vitam et inter se definitiones compara, quae si conveniant – et definita convenire necesse est –, ut

28 quae si] quaesi A malim quaese, si sc. quaere, si | ut] malim at 19 aut1] aūt sc. autem A 26 comparationes] comparatione C 4–5 Vgl. S. 47,8, Anm. 5–6 Vgl. S. 58. 9 Cicero, De imperio Cn. Pompei ad Quirites Oratio 4,4: „Atque – ut inde oratio mea proficiscatur, unde haec omnis causa ducitur – bellum grave et periculosum vestris vectigalibus ac sociis a duobus potentissimis regibus infertur, Mithridate et Tigrane, quorum alter relictus, alter lacessitus, occasionem sibi ad occupandam Asiam oblatam esse arbitratur.“ Dies Beispiel wird ausführlich dargestellt bei Georg von Trapezunt, Rhetorica, S. 340–341, auch S. 42. 11–14 Vgl. S. 112,3–4, Anm. 22–23 Vgl. S. 56 und S. 80. 25–26 S. 51,17–64,6. 26–119,2 Vgl. S. 80,17. 11–20 Ut – dehortamur. Nr. 61. 22–119,10 Nec – discatur. Nr. 62.

Caput 4. De genere deliberativo | 119

5

10

15

20

dissolutio partium animantis non est id, quo consistunt animantia; igitur mors non est vita. “Iuris civilis cognitio prudentia est” esse sic probabis: Cognitio administrandae civilis vitae est consilium agendorum; igitur iuris civilis cognitio prudentia est. Fluunt igitur argumenta, eaque innumera, ex ipsa propositi axiomatis natura! In hoc quoque genere deliberationum, ut sit aliquid simile cum didacticis, tamen argumenta, credo, omnia extrinsecus petuntur, locique expetibilium hanc ducunt probandi seriem. Qui quanquam referri ‖ possint et in didacticos locos, defini- B 81 tionum scilicet, causarum, similium, contrariorum etc., tamen hoc a rhetorum scholis paulo est remotius. Spero autem nos in hac re connitemur, quoad licet, rem planissime absolvere vel hoc etiam, quo usus Topicorum Aristotelis discatur.⸥ Loci igitur argumentorum generis deliberativi sunt tres: Honestum, utile, facile. Honestas vere boni rationem habet; eaque est in iis, quae ipsi nos consilio et virtute facimus in moribus, in patriis institutis, in religione, in legibus. Inhonesta sunt contra, quae per turpitudinem fiunt. Utilitatis ratio latius patet neque enim solum est in his, quae ipsi nos facimus, sed in omnibus, quorum usum monstravit aliquem natura. Facilitas in occasione et circunstantiis causae maxime consistit. Singuli duplices sunt, ut honestas ex parte nostra, ex parte eius, de quo deliberatur. Item utilitas ex parte nostra et eius, de quo deliberatur. Iam in his quoque est habenda ratio locorum inter se. Nonnunquam utilitatis ratio potior est honesto, nonnunquam honestum praestat utili. ⸤Imo inter se alia honesti ratio praestat aliam.⸥

5 sit] si C 6–7 S. 62,14–15, Anm. 10 Ein gedruckter Kommentar oder eine Einleitung Melanchthons zu den Topica von Aristoteles ist nicht überliefert. Vgl. jedoch M. T. Ciceronis Topica. Cum Commentariis Boe[thii], Ed. Philipp Melanchthon (Wittenberg: Melchior Lotter 1524). 10–11 Einst Aristoteles zugeschrieben, Ῥητορικὴ πρὸς Ἀλέξανδρον (Bekker 1421b): „οὕτω δὲ τούτων διωρισμένων, τὸν μὲν προτρέποντα χρὴ δεικνύειν ταῦτα ἐφ’ ἃ παρακαλεῖ δίκαια ὄντα καὶ νόμιμα καὶ συμφέροντα καὶ καλὰ καὶ ἡδέα καὶ ῥᾴδια πραχθῆναι.“ – Quintilian, Institutio oratoria 3,8,1: „Deliberativas quoque miror a quibusdam sola utilitate finitas. ac si quid in his unum sequi oporteret, potior fuisset apud me Ciceronis sententia, qui hoc materiae genus dignitate maxime contineri putat. nec dubito quin ii, qui sunt in illa priore sententia, secundum opinionem pulcherrimam ne utile quidem, nisi quod honestum esset, existimarint.“ – Für Georg von Trapezunt, Rhetorica vgl. S. 47,4–6, Anm., weiter: „Deliberativi generis alii honestatem solam, alii utilitatem finem esse arbitrati sunt. Nos quoniam illud unicum Latinae linguae ornamentum ac praeclarissimum oratorum decus, Marcum Ciceronem, […] ubique sequimur, deliberativi generis finem tam honestatem quam utilitatem constituimus. Utile vero hoc et honestum non sic seorsum ac separatim, ut nomine dicuntur, intelligimus; verum id, quod ex honesto ac utili intellectu in unum conflatur, finem esse deliberationis affirmamus.“ (S. 340–341.) – Für die Begrenzung auf „Ehrenhaftes, Nützliches, leicht Umsetzbares“ vgl. S. 95,9. Das „leicht Umsetzbare“ scheint nur in der Rhetorik für Alexander genannt. 20–22 Vgl. anders S. 62,5–10. 21–22 Imo – aliam. Nr. 63.

120 | De Rhetorica Libri Tres

Ex his tribus locis et tali eorum comparatione necesse est totam orationem dicere. Sunt autem passim argumenta exemplis comprobanda, quae non alio loco plus valent quam in deliberationibus. Nam alienae fortunae successu vel crescunt animi vel deterrentur. Semperque ea plurimum habent momenti ad persuadendum, B 82 quae maximam rei, de qua consulitur, assequendae spem faciunt. ‖ ⸤Et in exemplis 5 illa plurimum possunt, quae ad nostram causam proxime accedunt, ut si de Turca oppugnando deliberes, efficacius erit Sigemundi exemplum, quo imperatore nostris temporibus aliquot caesae sunt legiones, quam quae a veterum temporibus – ab Alexandro, Iulio aut similibus – petuntur. Haec rursum affectibus variis velut ani10 manda sunt, quos cirumstantiae suppeditabunt.⸥ 4.0.2.5

〈Confutatio〉

Confutatio contrariis locis constat. 4.0.2.6

〈Peroratio〉

Peroratio enumeratione constat et affectu. Enumeramus enim primum paucis et veluti per epilogum colligimus, quod est in 15 causa vehementissimum. Deinde hortamur aut dehortamur amplificationibus exemplisve maxime ad causam pertinentibus. 4.0.2.7

〈Exempla〉

⸤Haec ego primum exemplis aliquot oratorum declarabo, postea latius persecuturus, 20 si qua videbuntur.⸥ 4.0.2.7.1

〈Exemplum primum〉

Magnifica est oratio Livii contra Bacchanalia et obiurgatoria seu dehortatoria, ut et alias ille ditissimus est exemplorum generis deliberativi. Sed huius est hoc arti25 ficium: Exordium a causa ipsa dicitur, ad attentionem totum pertinet, insinuatio est, cum casu a praefatione criminis incipit sic:

27 criminis C carminis A B 2 dicere] ducere C 17 aut dehortamur] om. C 6–8 Sigismund von Luxemburg, Kaiser 1433–1437; als König von Ungarn durch die Türken bedroht, 1396 wurde sein Heer von den Türken geschlagen. 26 Vgl. S. 49,20 und S. 85,21. 5–10 Et – suppeditabunt. Nr. 64. 20–21 Haec – videbuntur. Nr. 65.

Caput 4. De genere deliberativo | 121

Nulli unquam concioni quidem tam non solum apta, sed etiam necessaria haec solennis deorum comprecatio fuit, quae nos admoneret hos esse deos, quos colere, venerari, precarique maiores nostri instituissent, non illos, qui pravis et externis religionibus captas mentes velut furialibus stimulis ad omne scelus et ad omnem libidinem agerent. 5 Ecce, haec est insinuatio, qua causam ‖ dubiam gravemque orditur! Deinde dubita- B 83

tione attollit perinde ac Poëta: Eloquar an sileam?

Et hac dubitatione attentionem movet, nam illa in hac causa maxime necessaria erat. Sic enim ait: 10

Equidem nec quid taceam nec quatenus proloquar invenio. Si aliquid ignorabitis, ne locum negligentiae dem, si omnia nudavero, ne nimium terroris effundam vobis, vereor.

Et quod sequitur, vehementissimum est: Quicquid dixero, minus quam pro atrocitate et magnitudine rei dictum scitote esse! Ut ad cavendum satis sit, dabitur opera a nobis. 15

Atque hoc quidem est exordium. Narratio brevis est, quae exponit paucis, qui sint Bacchanalibus initiati: Primum igitur mulierum magna pars est, et is fons mali huiusce fuit etc.

Argumenta dehortationis et obiurgationis ab honesto petuntur. Honestum vero multiplex est, igitur et multis honesti argumentis agitur. Primum a vetusto more arguit non licere conventicula sic: 20 Maiores nostri ne nos quidem, nisi cum aut vexillo in arce posito comitiorum causa exercitus edictus esset, aut plebi concilium tribuni edixissent, aut aliqui ex magistratibus ad concionem vocassent, forte temere coire noluerunt etc.

2 fuit A (Livius) om. B C 2 nos] uos sc. vos C (Livius) 3 nostri] vestri (Livius) 11 effundam] effundem C offundam (Livius) 21 nostri] vestri (Livius) | nos] vos (Livius) 22 edictus] eductus (editiones Livii) 22–23 aliqui… vocassent] aliquis … vocasset (Livius) 1–4 Livius, Ab urbe condita 39,15. 7 Vergil, Aeneis 3,39. Vgl. Livius, Ab urbe condita 39,15, gleich unten S. 10. 10–11 Livius, Ab urbe condita 39,15. 13–14 Livius, Ab urbe condita 39,15. 17 Livius, Ab urbe condita 39,15. 21–23 Livius, Ab urbe condita 39,15.

122 | De Rhetorica Libri Tres

Deinde a privata honestate: in his conventiculis privatim quenque deturpari, et hic afficit a sexu ad aetatem. B 84 Haec sequitur argumentum utilitatis: insidiari ea ‖ conventicula reipublicae, sic: Nunquam tantum malum in republica fuit, nec ad plures nec ad plura pertinens. Quicquid scelere peccatum est, ex illo uno sacrario scitote ortum esse; nec omnia, in quae coniuraverunt, 5 aedita facinora habent etc.

Haec rursum sequitur amplificatio, cum ostendit, quam multi sint, qui obnoxii sunt tali sacro. Haec ad finem velut exemplis maiorum et legibus confirmantur. 10 Peroratio habet affectum; brevis enim oratio non indiget enumeratione. 4.0.2.7.2

⸤Aliud exemplum⸥

⸤Dissuasurus bellum, quod in Turcas alii suadent suscipiendum, ordire ab attentione: Nunquam de maiore negotio principes disceptasse, ubi semel universorum salus, fortunae, honos agerentur. Quo magis multos consulendos, ne per temeritatem, quam fere mortales consilio antevortunt, aliter cadat res, quam patiatur condi- 15 tio nostra etc. Forsan et insinuationibus utetur, qui rem non satis gratam auribus eorum, qui deliberant, ingerit. Narratione proponas tantum videri tibi magis temerarium susceptum iri bellum quam pium, quam gloriosum.

2 ad aetatem] ab aetate A 4 Quicquid] Quicquid his annis libidine, quidquid fraude, quidquid (Livius) 5 nec] necdum (Livius) | coniuraverunt] coniurarunt (Livius) 6 aedita] edita A C 1–2 Livius, Ab urbe condita 39,15: „Quales primum nocturnos coetus, deinde promiscuos mulierum ac virorum esse creditis? Si quibus aetatibus initientur mares sciatis, non misereat vos eorum solum, sed etiam pudeat. Hoc sacramento initiatos iuvenes milites faciendos censetis, Quirites?“ 4–6 Livius, Ab urbe condita 39,16. 12 Dieses Beispiel einer Disposition zur Ausarbeitung einer Übungsrede durch Studenten (vgl. S. 128,6) liest sich als Entwurf für eine Gegenschrift zu Ulrich von Hutten, Ad Principes Germaniae, ut bellum Turcis invehant, exhortatoria 1518, vgl. S. 112,3–4, Anm.; das Beispiel ist entstanden aufgrund des Eindrucks der Querela pacis von Erasmus 1517 und der Theologie von Luther in Schriften und Vorlesungen dieser Zeit. | Am Ende von Erasmus, Institutio principis christiani (Löwen: Th. M. Alost 1515) findet sich die Erörterung De bello suscipiendo. Bald danach erscheint Bellum (Basel: Johannes Froben 1517) und Querela pacis (Basel: Johannes Froben, Dezember 1517). | Vgl. S. 112,3–4, Anm. 12–14 Erasmus, Institutio principis christiani 1515: „Deinde contempletur [Princeps vere Christianus], quam expetenda, quam honesta, quamque salutifera res sit pax. E diverso, quam calamitosa simul et scelerata res bellum, quantumque malorum omnium agmen secum trahat.“ (Ausgewählte Schriften 5, 338–340.) 14–16 Erasmus, Institutio principis christiani 1515: „Et inter tantas rerum humanarum mutationes ac vicissitudines, inter tot pacta foederaque nunc inita, nunc rescissa, cui possit deesse titulus, si qualiscumque titulus satis est ad movendum bellum?“ (Ausgewählte Schriften 5, 342.) 11–125,6 Aliud exemplum. Dissuasurus – iudicio. Nr. 66.

Caput 4. De genere deliberativo | 123

Confirmatio: Primum argumentum ab honesto erit. Christiani hominis esse, ut quam maxime velit Christo simillimus, hoc est, pacis amantissimus esse. Item non licere Christiano homini pro augenda ditione, augendo imperio arma sumere, cuius coelestis sit ditio, non terrena. Nunquam Christi ecclesiam Christum pro‖pius B 85 5 retulisse, quam cum expers adhuc esset fascium, nunquam peiore loco fuisse, quam cum opulentissima esset. Hic tempora totius religionis conferenda sunt. Obiter et illi perstringendi, qui Christianos admonent falsae gloriae, conservandam esse maiestatem imperii, decus religionis, sacra, fana etc., cum tamen hoc, quod dicunt “Imperium”, iam plus annis quadringentis nihil fuerit praeter inanem titulum. Et religionis 10 decus esse, non ut opulentissima fana, sed ut afflictissimi sint et abiectissimi spiritus, hoc est, ab omni cupiditate mundi alieni. Non esse Christianam plebem suis armis, sed Christi praesidio tutam, quin verendum, ne ob id immissus sit in ovilia Christiana barbarus ac ferox Turca, quod cupidi nimium tyrannidos fuerint maiores nostri. Hic declara, quando, quibus temporibus, qua occasione vires Turcarum auc15 tae sint. Vides, quantum in uno honesti loco argumentorum colligi potuit. Accedent huc exempla cum nostra, tum Iudaica, ut in Libris Regum et apud Hieremiam prophetam, qui salvam fore Iudaeam praedixit, si Assyriis seipsa dederet.

1–2 Erasmus, Querela pacis 1517: „Quisquis Christum annunciat, pacem annunciat. Quisquis bellum praedicat, illum praedicat, qui Christi dissimillimus est.“ (ASD IV–2, 70,237–238.) 3–4 Vgl. 1Cor 15,48 und Hebr 13,14. 4–6 Erasmus, Institutio principis christiani 1515: „Ego nec in Turcas bellum temere suscipiendum esse censeo, primum illud mecum reputans, Christi ditionem longe diversa via natam, propagatam, et constabilitam. Neque fortasse convenit aliis rationibus vindicari, quam quibus orta propagataque est. Et videmus huiusmodi bellorum praetextibus jam toties expilatam plebem Christianam, nec aliud quidquam actum. Jam si fidei negotium agitur, ea martyrum tolerantia, non militum copiis aucta illustrataque est: sin de imperio, de opibus, de possessionibus pugna est, etiam atque etiam videndum est nobis, ne res ea parum sapiat Christianismum.“ (Ausgewählte Schriften 5, 352–354.) 9–11 Mt 5,3. Vgl. die Auslegung in der Druckfassung von 1523 der Vorlesung Melanchthons über das Matthäusevangelium 1519/20 zu Mt 5,3: „pauperes spiritu, hoc est: qui sunt fracto, concusso, aegro, et contrito animo, et prope desperabundo, atque adeo quorum fiducia in nulla creatura, neque in seipsa est, id quod alii humilem abiectumque spiritum vocant.“ (MSA 4, 151,3–8.) Vgl. dazu Luther, Operationes in Psalmos 1519: „Haec enim sunt mirabilia misericordiarum dei, quod peccatores, quos damnare oportuit, salvat, et indignos, quos contemni oportuit, glorificat et in summa, humiles, abiectos, viles exaltat. Quae dei cognitio dulcis est, corda sancto spiritu inflat, exhilarat et confortat.“ (WA 5, 476,18–22.) 11–12 Luther, Operationes in Psalmos 1519: „Iterum phantasmata carnis amolienda sunt, ne quisquam regnum Christi [Ps. 147,10] ferro et armis parari aut servari sibi fingat, cum scriptum sit ‚Non in curribus et in equis, neque in tibiis viri beneplacitum erit ei‘. Et Apostolus ij. Corinth. X. [2Cor 10,4] ‚Arma nostra non sunt carnalia‘. Nam et Turcas, quos hodie non nisi ferro querimus, vincere oportuit augendo Christianorum numerum, qui inter eos sunt. Aut cur non et eos, qui inter nos mali sunt, ferro persequimur, presertim magnates populorum? Sed absit. Regnum Christi in iusticia, veritate, pace consistit.“ (WA 5, 63,14–21.) 16 3Rg 19. 16–17 Ier 27,12. 17 Melanchthon folgt in der Bezeichnung „Assyrer“ biblischem Sprachgebrauch, e. g. im Jesajabuch und den Königsbüchern, allerdings nicht bei Jeremia, wo „Chaldäer“ steht.

124 | De Rhetorica Libri Tres

Primus est utilitatis locus: in illo partire tempora, quid in apparatu belli, in expeditione, post bellum, etiam si vincatur, incommodorum passuri simus. Ad extremum, quibus incommodis dimicarint in Asia Friderici, Chunradi etc. Facultas: Quo loco sit hostis invadendus. Stultum esse in regionem ignotam B 86 insuetamque nostris ho‖minibus tanto periculo proficisci, ubi hostis se facile terra, mari, arcium praesidio munierit; nihil minus accessum esse quam Thraciam; intra viscera nostra minus convenire, quam ut hoc bellum queat suscipi. Confutatio ab honesto facilis est, quia falsam et inanem iactant gloriam et cupiditatem tyrannidis, quorum utrunque longe alienissimum ab eo oportebit esse, qui ex manibus Dei victoriam speret. Necessitas arguebatur hostem in armis esse et in foribus nostra occupare, pugnandum esse iam non pro gloria, sed pro salute, pro liberis, pro coniugibus. Ibi vero hostium artibus utendum est: ut ipsi invalida manu et quasi praedam agentes quaedam fortasse vastarunt, sic nos illa muniamus – non totis viribus eo bellum transferentes, ne ipsi nobis malum pariamus. Experiatur in eo suas quaeque regio vires, Germaniae non esse tutum stipendia in Italia facere, quae magis quam hostis ipse sit metuenda etc. Reliqua quomodo confutanda sint, facile spectabis ex cuiusque causae circunstantiis. Iam ut maxime diversa sententia sit honesta, utilis etc., conferatur cum nostra, utra praestet. Peroratione enumerabis argumenta; hortaberis ad pacem, ad poenitentiam exemplis Euangelicis, Iudaicis etc., ut meminerint principes se Christianos esse et Christianis imperare, quod est οἰκονομεῖν. Non abutendum misera plebe ad quamvis

1 Primus] malim Secundus (cf. p. 123,1) 6 arcium A C artium B 18 sint] sunt C 2–3 Kaiser Friedrich I. Barbarossa; Kreuzzug 1189–1190 und Tod Barbarossas. Konrad III.; Kreuzzug 1147–1148 und Niederlage. 8–10 Ulrich von Hutten, Ad Principes Germaniae, ut bellum Turcis invehant, exhortatoria 1518: „Vos [die deutschen Fürsten] strenuos, vos fortes, vos pios, vos orbis Christiani liberatores praedicabunt. Qua gloria quid potest esse magnificentius? Quid splendidius? Atque adeo quae honestior laus? Quae nobilior fama? Quod decus solidius?“ (A 3a.) 11–12 Ulrich von Hutten, Ad Principes Germaniae, ut bellum Turcis invehant, exhortatoria 1518: „Venit, proh Christe, ut totum penitus Germanicum genus extinguat ac deleat. Ille, principes, ille, qui non pueris, non senibus, non mulieribus qui parcit.“ (B 3a.) 18–20 Ulrich von Hutten, Ad Principes Germaniae, ut bellum Turcis invehant, exhortatoria. 1518: „Tria certe, quae tuenda omnino sunt, nisi et geritis bellum et mox geritis, amittentur. De fortunis vobis vestris, de dignitate, de ipsa denique salute certandum est. Quorum illud primum, si negligetis, calamitatem, secundum turpitudinem, tertium exitium adferet. Ergo erit hoc bellum utile, quia sic rebus vestris consuletis. Item erit honestum, quia pro dignitate tuenda vitam exponetis. Eritque necessarium, quod nisi geratis, vos esse non poteritis. Sed quia haec omnia in unum hoc tendunt, ut necesse sit hoc tempore arma contra Turcas sumere, sic fere orationem instruo, ut primo ostendam, quam necessarium sit hoc bellum. Deinde quo consilio id facile geri existimem.“ (A 3b.)

5

10

15

20

Caput 4. De genere deliberativo | 125

cupiditatem. Hoc tyrannis iam ante per prophetam dictum esse: “Vae, fortes Israël.” ‖ In hunc modum liceat exercere iuventutem, dici non potest, quam utiliter. Simul B 87 enim et usus rerum et communis sensus et iudicium rei literariae hac consuetudine 5 promovet. Ex omnibus vel hoc maxime praestiterit, quod historiae discuntur atque id quidem cum iudicio.⸥

4.0.3

〈De artificio probandi in genere deliberativo〉

⸤Nunc autem, ut veluti postliminio, redeam ad id, quod est in hoc genere summum, hoc est ad rationem locorum, unde argumenta in suasoriis trahuntur. 10

4.0.3.1

〈Comparatio〉

Rerum omnium inter se duplex comparatio est, alia a substantiis ducitur, alia a διαθέσεσι seu accidentibus. Prior est, quam “praedicationem essentiae” dialectici vocant, posterior “praedicatio accidentium” vulgo dicitur. Priore modo res illae tantum inter se conferuntur, quae eiusdem sunt naturae. 15 Conferuntur autem vel simplicissime finitionibus, ut quum declaratur sic alterum cum altero convenire, ut vel prorsus eadem sint, vel altero posito non possit alterum non sequi. Inde loci sunt definitionis ac passionum et consectanei: “Homo est, est igitur animal”, “homo est, est igitur anima rationis capax”; “pietas est, est igitur virtus”, “concupiscentia est, est igitur peccatum”; “bonum est expetendum”, “ma20 lum est vitandum”. Quam comparationem ‚simplicem‘ voco. Non enim duo inter se subiecta comparantur, sed unum subiectum cum uno praedicato. Accidentaria rerum comparatio est aut simplex, ut “Cicero defendit rempublicam Rhomanam”, aut coniuncta, ut “Ciceronis oratio plus profuit reipublicae Rhomanae quam militaris Marii virtus.” 5 promovet] malim promovet eam 12 διαθέσεσι] Δϊαθεσες A 22 defendit] defendi C 1–2 Is 1,24 (nur gemäß der Septuaginta: „λέγει ὁ δεσπότης κύριος σαβαωθ: οὐαὶ οἱ ἰσχύοντες Ισραηλ“, während die Vulgata besser übersetzt: „ait Dominus exercituum, Fortis Israhel: heu […]“.) Vgl. Is 5,22: „Vae, qui potentes estis ad bibendum vinum et viri fortes ad miscendam ebrietatem.“ (Vulgata.) 8 Sc. „ad locos confirmationis“, S. 118,22–120,10. 11 Vgl. S. 51–53 mit dem Hinweis auf die unterschiedliche Behandlung der beiden Methoden bei Aristoteles einerseits in den Analytica posteriora und andererseits in den Topica. 12–13 E. g. Aristoteles, Topica 4,1 (120b9-15): „Μετὰ δὲ ταῦτα περὶ τῶν πρὸς τὸ γένος καὶ τὸ ἴδιον ἐπισκεπτέον. ἔστι δὲ ταῦτα στοιχεῖα τῶν πρὸς τοὺς ὅρους. περὶ αὐτῶν δὲ τούτων ὀλιγάκις αἱ σκέψεις γίνονται τοῖς διαλεγόμενοις […]“. (120b21–22): „εἶτα εἰ μὴ ἐν τῷ τί ἐστι κατηγορεῖται ἀλλ’ ὡς συμβεβηκός […]“. 8–130,4 Nunc – didicisse. Nr. 67.

126 | De Rhetorica Libri Tres

Omnium usus est in argumentando simplicis, coniunctae, necessariae et extraB 88 neae ‖ comparationis, sed aliarum alius modus est. Nam in omni probatione

contuendus est finis consilii, quale sit, quod probaturi sumus. Fines autem consiliorum duo sunt: expetere et vitare. Probatio docet, quare id, quod statuimus, expeten5 dum sit aut fugiendum. 4.0.3.2

〈Argumenta〉

Semper igitur prima in probando propositio constituetur ex verbo expetendi aut vitandi et ex causa docente, quare, quod subiicitur, expetendum sit aut fugiendum. Ut si statuas bellum esse suscipiendum cum Turcis, sic oportet probes: Iustum bellum suscipiendum est; ut cum Turcis gerantur bella, causae iustae sunt; est igitur 10 suscipiendum. Sic de utilitate, sic de facultate argumentaberis. In prima ergo propositione est consilii nostri finis suscipere bellum et causa suscipiendi belli iustum. Haec probandi ratio artificiosa ad omnem usum probandi accommodatur. Sic in Miloniana Cicero: Licet insidiatorem iure occidere; Miloni Clodius insidiatus est; iure igitur Clodius occisus est. Prima propositio habet finem orationis, scilicet iure occi- 15 dere, et causam, scilicet insidiatorem.

1 necessariae] malim intraneae 12 iustum] sc. bellum esse iustum 7 propositio] proposito C 1–2 S. 62,14–15, Anm. 10–11 Anders Melanchthon oben S. 120,22 und explicit Erasmus, Institutio principis Christiani: „Sic Principes quidam imponunt sibi: est omnino bellum aliquod justum, et mihi causa justa est suscipiendi.“ (Ausgewählte Schriften 5, 342.) 13–15 Cicero, Pro Milone Oratio 11,18: „Quapropter hoc maneat in causa, iudices, non enim dubito quin probaturus sim vobis defensionem meam, si id memineritis quod oblivisci non potestis, insidiatorem iure interfici posse.“ 13,19: „Itaque ego ipse decrevi, cum caedem in Appia factam esse constaret, non eum qui se defendisset contra rem publicam fecisse, sed, cum inesset in re vis et insidiae, crimen iudicio reservavi, rem notavi.“ 11: „Haec, si ut exposui, ita gesta sunt, iudices. Insidiator superatus est, vi victa vis, vel potius oppressa virtute audacia est. Nihil dico quid res publica consecuta sit, nihil quid vos, nihil quid omnes boni: nihil sane id prosit Miloni, qui hoc fato natus est, ut ne se quidem servare potuerit, quin una rem publicam vosque servaret. Si id fieri iure non potuit, nihil habeo quod defendam.“

Caput 4. De genere deliberativo | 127

5

10

15

20

25

Haec igitur perpetua erit regula: Incepturus probationem artificialem a communi aliqua sententia ordire, quae complectatur causam eius, quod tu defensurus es. Nam ut in aliis, cum causam rei agnoscimus, facile rem ipsam est cernere, sic in artificio dicendi vincit, efficax est ad persuadendum negocii causa; declarat enim vim ipsam negocii ac naturam; docetque, quid in illo ex omni parte positum sit. Et quum fere in lo‖cos aliquos communes referatur, non potest non urgere auditorem, quo fidem B 89 dicenti habeat. Nam ea est ratio locorum communium, ut, cum persuasi vulgo sint, qui illis nititur, facile quoque persuasurus videatur, ut: nemini faciendum esse iniuriam, nemini vim inferendum esse qui ratum habet, permovebitur, ut vindicando modum faciat non omnia etiam hosti in hostem permissa esse. Ita sunt in suasoriis et in iudicialibus loci communes regulae quaedam vivendi generales, natura hominibus persuasae, quas non temere leges naturae vocaverim, id est, sententias quasdam adeo necessarias, ut vulgo conceptae nihil sonent, quod possit auditor negare, ut: beneficium beneficio rependendum est; parentes colendi sunt; nemini est vis inferenda; soboles, coniux, cives tuendi sunt; in republica administranda mala exempla tollenda sunt, bona conservanda; virtus alenda, flagitia corrigenda et similia horum alia. Quorum hodie magnus usus est cum iurisconsultis tum theologis. Nec felicem ullam fecerit frugem iurisconsultus, nisi tales communes rerum humanarum formulas semper in promptu habeat. Atque haec quidem de prima propositione, eaque veluti fundamento totius probationis. Secunda pars probationis coniungit consilii tui summam seu finem cum causa, quam in priore parte confirmationis posuisti, sic quod propositio secunda sit ex consilio tuo et causa consilii constituta, ut perinde ac prima ‖ propositio in probando B 90 fuit: “Iustum bellum est suscipiendum”, ita secunda sit: “Sed belli gerendi cum Turcis causae iustae sunt.” Sic in Miloniana M. Cicero posita prima propositione: “Insidiatorem licet occidere”, subsequitur altera: “Insidiatus est Miloni Clodius”, ubi

4 ad C cf. p  120,4 om. A B 9 inferendum] malim inferendam cum C 22 quod] del. 16 bona…corrigenda] om. C 26 Miloni] Milone A 1–17 Vgl. e. g. Cicero, De inventione 2,65–66: „Nunc huius generis [sc. iudicialis] praecepta videamus. utrisque aut etiam omnibus, si plures ambigent, ius ex quibus rebus constet, considerandum est. initium ergo eius ab natura ductum videtur; quaedam autem ex utilitatis ratione aut perspicua nobis aut obscura in consuetudinem venisse; post autem adprobata quaedam a consuetudine aut vero utilia visa legibus esse firmata; ac naturae quidem ius esse, quod nobis non opinio, sed quaedam innata vis adferat, ut religionem, pietatem, gratiam, vindicationem, observantiam, veritatem. religionem eam, quae in metu et caerimonia deorum sit, appellant; pietatem, quae erga patriam aut parentes aut alios sanguine coniunctos officium conservare moneat; gratiam, quae in memoria et remuneratione officiorum et honoris et amicitiarum observantiam teneat; vindicationem, per quam vim et contumeliam defendendo aut ulciscendo propulsamus a nobis et nostris, qui nobis cari esse debent, et per quam peccata punimur; observantiam, per quam aetate aut sapientia aut honore aut aliqua dignitate antecedentes veremur et colimus; veritatem, per quam damus operam, ne quid aliter, quam confirmaverimus, fiat aut factum aut futurum sit.“

128 | De Rhetorica Libri Tres

cum ratione, qua ad defendendum utitur Cicero, coniunctum est negocium. Tertium ex his sequitur, quod statuisti, comprobatum propositionibus duabus superioribus. Illud est scilicet artificium probandi et in hunc modum omnia negotii argumenta tractabis, ac semper oblato themate cogita causas thematis; et ex causis duc argu5 menta aut aliis, quae utcunque causarum vice fungi queant. Est autem haec ratio probandi ex causis ad effecta syllogistica. Fueritque utile consilium propositis orationibus in scholis iubere, ut argumenta in syllogismi vincula cogerentur, quo brevibus tantum et compendiariis axiomatis totius orationis summam sub oculos exponerent. Futurum hinc, ut acri iudicio iuventus contemplaretur, quid in quoque negocio summum ac potissimum esset, quo omnino universa 10 oratio niteretur. Item hoc consilio non minus utile fuerit et illud: adumbrare argumentum dicendi magistrum discentibus et argumenta in capita quaedam et breves syllogismos partiri, quos discipuli deinde viribus, orationibus augerent, ut Cicero hanc auxit “insidiatorem licere occidi” exemplis videlicet et ratione veluti comproB 91 ba‖tam. Sed de hoc fortasse rursum dicemus infra. 15 4.0.3.3

〈Unde petenda argumenta〉

Nunc restat, ut cum scias in probando, quid primo debeas loco spectare, quid secundo, doceam, unde sint petenda argumenta. Primo quidem loco causa negotii seu instituti finis, secundo loco thema cum causa seu ratione sua comparatum spectatur. Argumenta in demonstrativis historicis, ut dixi, citra artificium sunt, ut a natali- 20 bus, indole, aetatibus etc., saepe in iudicialibus testes, sententiae etc.; sed in deliberativis et didacticis eorumque similibus sunt artificiosae probationes. In didacticis omnis probatio sumi solet a locis, quos supra recensui, definitionis, causarum, totius, similium etc. Ut cum proposita est quaestio: an iustitia sit scientia, a definitionibus argue, nam cum utriusque extremi sint diversae definitiones, non 25

4 oblato themate C oblata themati A B 8 axiomatis] recte axiomatibus (sed cf. p. 37,11) 13 viribus, orationibus] viribus orationis C malim virtutibus elocutionis (cf. p. 60,11 et p. 64,3) 22 didacticis] dialecticis C 15 Das scheint nicht ausgeführt worden zu sein, es sei denn, die kurze Bemerkung zur Logik der Argumentation im Liber secundus, De dispositione S. 151 sollte dafür gelten. Vgl. oben (!) S. 112,10. 20 S. 87,5. 21–22 S. 62,14–15, Anm. 23 S. 51. 24–25 S. 81,19–22, Anm.

Caput 4. De genere deliberativo | 129

5

10

15

20

25

possunt non ipsa quoque extrema diversa esse. Sic a causis: iustitiae voluntas causa est, scientiae intellectus; diversae igitur sunt iustitia et scientia. In deliberationibus autem sunt quoque duplices probationes, aliae artificiales, quibus fere honestatem ac utilitatem probamus, aliae inartificiales, quae a negocii circunstantiis capiuntur, atque ob id in artem non cadunt, sed cuiusque consulentis iudicio relinquuntur. Honestas autem probatur dupliciter: vel intrinsecus vel extrinsecus. Intrinsecus, ut cum definitionibus agitur, ut si probem bellum honestum esse, quia sit iustitiae functio, qua coniugibus, liberis, civitati de‖bemus, ut hostem propellamus. Extrinse- B 92 cus ab effectis rei, ut a gloria, comite pace tranquillitate, negociandi, mercandi, contrahendi facultate, qui fere sunt victoriae fines. Itaque honestas in deliberativis modum probandi accipit ex methodicis, id est ex locis dialecticis supra scriptis. In causa est, quod non tam honestatem probantes suademus, quam causam ipsam docemus. Et postea, cum docuimus causam, cohortamur, ut amplectatur, quod consulimus. Nam honesti ea vis est, ut per se illiciat animos hominum ad amorem sui. Utilitas tota trahitur ab extraneis, ut ab officiis maxime, ut iustitiae officium est reddere suum cuique, pax tranquillitas reipublicae comes est iustitiae, belli finis omnia commoda pacis. Nam bella geruntur, ut pace liceat integre et libere frui. Ergo in argumentis utilitatis congerenda et coacervanda sunt eius rei, de qua dicimus, officia, ut sic effecta, usum necessitatemque declarent eorum, quae praeposita sunt. Vides igitur, ut in didacticis tantum sunt argumenta locorum praescriptorum definitionis, causarum, similium, oppositorum etc., in deliberativis quaedam sunt inartificialia, quae ex causae circunstantiis nascuntur, quaedam artificialia, et illa sumuntur quoque a supra scriptis locis definitionum, causarum, similium, oppositorum etc., sed sic, ut omnia argumenta in haec trahantur: Honestum, utile, facile. Nam ista in deliberationem cadunt.

3 deliberationibus A C deliberationihus B 16 maxime, ut] malim maxime. cum C

10 gloria, comite pace] gloria, comite, pace, A B C

12 accipit] accepit C 20 praeposita] proposita C 1–2 Diese scholastisch formulierte Unterscheidung geht zurück auf Aristoteles, Ethica Nicomachea 1,13 (1103a2–10): „διορίζεται δὲ καὶ ἡ ἀρετὴ κατὰ τὴν διαφορὰν ταύτην· λέγομεν γὰρ αὐτῶν τὰς μὲν διανοητικὰς τὰς δὲ ἠθικάς, σοφίαν μὲν καὶ σύνεσιν καὶ φρόνησιν διανοητικάς, ἐλευθεριότητα δὲ καὶ σωφροσύνην ἠθικάς. λέγοντες γὰρ περὶ τοῦ ἤθους οὐ λέγομεν ὅτι σοφὸς ἢ συνετὸς ἀλλ᾽ ὅτι πρᾶος ἢ σώφρων· ἐπαινοῦμεν δὲ καὶ τὸν σοφὸν κατὰ τὴν ἕξιν· τῶν ἕξεων δὲ τὰς ἐπαινετὰς ἀρετὰς λέγομεν.“ 5,1 (1129a6–9): „ὁρῶμεν δὴ πάντας τὴν τοιαύτην ἕξιν βουλομένους λέγειν δικαιοσύνην, ἀφ᾽ ἧς πρακτικοὶ τῶν δικαίων εἰσὶ καὶ ἀφ᾽ ἧς δικαιοπραγοῦσι καὶ βούλονται τὰ δίκαια.“ – Corpus Iuris Civilis, Digestae 1,1,10: „Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi.“ 3–4 S. 119,10. 4–5 S. 62,14–15. 7 S. 62,14–15, Anm. 12 S. 62,6 und speziell S. 127,1. 16 S. 62,14–15, Anm. 16–17 S. 56,11–12, Anm. 19 S. 60. 21–22 S. 83,9 und 51,18–64,6. 22–23 S. 62,14–15, Anm. 23–25 S. 51,17–64,6.

130 | De Rhetorica Libri Tres

B 93

Iam te rursus admoneo id, quod supra aliquoties, didactici gene‖ris rationem habeas, sine quo tantum abest, ut in ullo genere studiorum aliquid promoveas, ut magna ex parte satius fuerit nihil didicisse quam neglecto didactico genere didicisse.⸥ 5 Et haec de genere deliberativo. 4.0.3.4

〈Recapitulatio〉 ⸤Exordio suspicionem invidentiae, metus etc. purgamus. Narratio proponit statuitque id, de quo deliberatur. Confirmatio probat, quod statuimus, ab honesto, utili, facili. Honestum fere naturam eius explicat, de quo dicimus; ideo honesti argumen- 10 ta a definitionibus trahuntur. Utile ab officiis; ideo eius argumenta a causis et effectis sumuntur. Facile tractatur argumentis inartificialibus. Fac, memineris hic comparandorum locorum, ut honestatis cum utilitate, honestorum inter se etc. 15 Confutatio est diversae sententiae improbatio, quum ostendimus diversum consilium inhonestum, inutile, difficile. Conclusio enumerat et afficit; sic est autem temperanda oratio, ut ubique per omnia multis nitamur exemplis, mire enim sunt in suasoriis efficacia exem20 pla.⸥

5 De genere iudiciali Tertium genus causarum est, quod ad forum litesque pertinet, ac ob id iudiciale solet vocari. ⸤De quo mihi pauciora, sed tamen aliqua dicenda sunt, vel hoc maxime, quod tam operose tota rhetorum schola hoc genus tractavit, propemodum relictis in situ B 94 reliquis duobus, cum tamen didacticon ad omnia plurimum habeat mo‖menti, 25 laudatorium frequentissimum in deliberationes ut in oratione Pro Pompeio, item in iudicia ut in Coelio vel Archia cadat. Sed alius fuit olim iudiciorum mos, quam hodie sit. Tamen quae a rhetoribus scripta sunt, magno sunt adminiculo pragmaticis illis,

1 didactici A C dadactici B 1 S. 128,23 und S. 51. 23–24 Sc. besonders die antike lateinische Rhetorik, vor allem die Rhetorica ad Herennium und Cicero, aber auch deutlich Georg von Trapezunt, Rhetorica. – Agricola, De inventione dialectica 1515: „Sed [Cicero] vir ut multarum magnarumque artium, ita Iuris etiam peritus […] omnia [in De oratore etc.] ex Iure civili exempla deduxit. Quo fit, ut nonnulla paulo obscuriora sint non assuetis auribus.“ (S. 28,138–142.) 26 Cicero, De imperio Cn. Pompei Oratio. 26–27 Cicero, Pro Caelio Oratio. Pro Archia Oratio. 7–20 Exordio – exempla. Nr. 68. 23–131,6 De – trahatur. Nr. 69.

Caput 5. De genere iudiciali | 131

qui in foro iudiciisque versantur. Nam cum oratoris officium poscat, ut exacte de singulis causis dicat – neque id solum, sed ad hoc accedit, ut splendidissime et popularissime dicat –, plurimum nostris advocatis commodabunt rhetores; admonent enim eorum, quae popularem perspicuamque vulgo causam faciunt. Redditur 5 causa perspicua, si in locum aliquem communem ut testium, legis naturae pactive trahatur.⸥

5.0.1 5.0.1.1

〈De artificio generis iudicialis〉 ⸤De statu⸥

⸤In omni negotio contuendum est id, in quo potissime vertitur negotii cardo, unde 10 universa oratio nasci, quo omnia argumenta pertrahi debent. Id autem status est, hoc est id plane, quod ad summum intendit actor. Et – si mihi dialectice loqui permittitur – cum omne negocium in syllogismum colligi possit, coniuncta scilicet probatione cum negotio eius quidem syllogismi, qui negocium complectitur, conclusio status est. Ut in oratione Pro Archia potissimum agitur civem esse Archiam; quare 15 oportet, ut ille sit status et scopus totius orationis et hoc diligentissime probetur Archiam civem esse; sequiturque, ut in probando ea sit conclusio. Nam probatio haec est:

20

Cives sunt ascripti civitatibus confoederatis, Archias est ascriptus confoe‖deratis civitatibus, igitur Archias civis est.

Proinde ut in omni genere scriptorum in vestibulo ipso statim cogitandum est, qui sit scopus autoris, quid conetur, quid doceat, quid probet, quid refutet, in quem usum vitae aut studiorum conducat; nam ille demum lectionis fructus est. Ita in hoc genere principale quiddam contemplamur, in quo tota consistit causa. Alioqui non 25 video, quid in ullo genere studiorum sit effecturus lector. In quo, quia universus

10 nasci] nascitur C 11–16 Für eine syllogistische Exegese von Cicero, Pro Milone vgl. S. 151,13–20 und Anm. Pro Archia Oratio erscheint bei Agricola, De inventione dialectica nicht als Beispiel. 14 Cicero, Pro Archia Oratio. 18–20 Cicero, Pro Archia Oratio 4,3: „Data est civitas Silvani lege et Carbonis: ‚Si qui foederatis civitatibus ascripti fuissent, si tum cum lex ferebatur in Italia domicilium habuissent et si sexaginta diebus apud praetorem essent professi‘.“ 4,9: „Adsunt Heraclienses legati, nobilissimi homines, huius iudici causa cum mandatis et cum publico testimonio venerunt; qui hunc ascriptum Heracliae dicunt.“ 5,3: „Quae cum ita sint, quid est quod de eius civitate dubitetis, praesertim cum aliis quoque in civitatibus fuerit ascriptus?“ 8–132,25 De statu. In – oratio. Nr. 70.

B 95

132 | De Rhetorica Libri Tres

discentium fructus est, commonitos volo eos, qui docent, ut diligenter admoneant in commentando, praelegendo seu docendo de statu. Status autem tres sunt, ut paulo ante tradidi: coniecturalis, finitivus, qualitatis; quaestiones statuum: an sit, quid sit, quale sit. Hae quaestiones omnium rerum sunt, de quibus ambigitur in quocunque dicendi genere; in διδακτικῷ ut: an sit mortalis anima, cur sit mortalis anima, quid sit anima? In deliberativo ut: estne suscipiendum cum Turcis bellum, quo genere belli sunt invadendi Turcae? In iudiciali ut: occiditne Aiacem Ulysses, prodiditne Troiam Aeneas, struxitne insidias Deiotarus Caesari? Quid sacrilegium, quid furtum, quid homicidium, quid latrocinium? Iurene caesus est Clodius, iurene occidit matrem Orestes? Sic in omnia genera dubiorum thematum vulgantur status vel si libet sic dixeris: omnium generum dicendi ἔλεγχοι absolvuntur quaestionibus quibusdam. DidactiB 96 con: quid sit virtus, ‖ quae virtutis causae, quottuplex, quae item officia, quae affinia, quae contraria; item: quid sit fides, quae fidei causa, quottuplex sit, quae item officia, quae affinia, quae contraria. Laudatorium: qui natales, quae vitae universae conditio, quam honestum, quam utile facinus. Deliberativum: estne Pompeius bello Mythridatico dandus imperator, estne Caesari prorogandum imperium? Quatenus est prorogandum imperium Caesari? Ex talibus quaestionibus, quae proprie statuuntur probanda, status sunt. Paulo ante commonui ex his tribus et alios nasci, quos vulgo legales vocant contrariarum legum, scripti et sententiae, ἀμφιβολίας ratiocinationis. Qui status in coniecturis aut qualitate versantur, sicut in singulorum statuum argumentis apparebit. Nunc quod attinet, dicendum est, quomodo sit componenda iudicialis generis oratio.⸥

12–13 Didacticon A C didacticôn B 11 in] om. C 17 prorogandum] proogandum A 3 S. 114,1. 4 S. 51 und 114,1. 5–6 Vgl. S. 78,2, S. 82,8, S. 101,11; insofern das Beispiel inhaltlich den vorigen widerspricht, mag es für den Übungszweck gebildet worden sein. 6–7 Vgl. S. 112,3–4, 120,6, 122,12 und 126,9. 7–8 S. 114,9–10, Anm. 8–9 S. 114,8, Anm. 10 Vgl. S. 47,8, Anm. | Vgl. e. g. Aischylos, Orestie, insbesondere aber kritisch mit Bezug auf Theodektes (Rhetor und Verfasser von Tragödien) Aristoteles, De arte rhetorica 2,24,3 sowie Quintilian, Institutio oratoria (vgl. S. 77,9, Anm.). 12–14 Vgl. S. 51 für die Mittel zum Auffinden des Stoffes im genus didacticon. 14–15 S. 143,11 erscheint das Beispiel des Glaubens im eigenen Genus De sacris concionibus. 15–16 Vgl. S. 86,8. 16–17 Vgl. S. 118,9. 17–18 Für die Gesichtspunkte der Stoffauffindung im genus deliberativum vgl. S. 114,1. 20 „His tribus“: an sit, quid sit, quale sit, welchen die drei status – coniecturalis, finitivus und qualitatis – entsprechen. 21 S. 115,10. Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Quum scriptum ambiguum esse videbitur […], his locis utemur: expositione, intentione legislatoris […]“. (S. 200–201.)

5

10

15

20

25

Caput 5. De genere iudiciali | 133

5.0.1.2

Exordium

Idem est exordii artificium, quod in genere laudatorio supra tractavi. Nam aut causa honesta est aut dubia; honesta contenta est benevolentia, attentione et docilitate. ⸤Benevolentia efficax est, si ab officio tuo ducatur, item ab invidia adversarii, 5 item a causa. Attentio magnitudinem causae commemorat. Docilitas argumentum exponit, de qua re sis dicturus, quid effecturus, quo ordine dicturus. Et in docilitate vel hoc primum spectatur, ut distribuas seu partiaris orationem, ut: 10

De accusatorum spe primum dicam, deinde de causa ipsa. (In Deiotaro.) ‖

Item: Anteaquam pro L. Murena dicere instituo, pro me ipso pauca dicam.

Item:

15

Anteaquam ad eam orationem veniam, quae est propria nostrae quaestionis, videntur ea esse refutanda, quae in senatu saepe ab inimicis, ab improbis saepe iactata sunt, et in concione et paulo ante ab accusatoribus, ut rem plane, quae venit in iudicium, videre possitis.

In hunc videlicet modum praeparandus est auditor, ut sciat, quid expectare debeat, et quorsum sit adiiciendus animus. Plurima per sese lector observabit exempla; mihique videtur non alia in exordiis pars magis necessaria docilitate, cum causae 20 obscurae dicuntur; in historicis non admodum desydero. Et eam Graeci diligentissime, quantum video, ubique custodierunt. Et de exordio tantum, reliqua suppeditabit usus.⸥

16 venit A C nenit B 12 instituo] (Cicero) incipio C 14 nostrae] (Erasmus) vestrae (Cicero) 15 quae] (Erasmus) quae et (Cicero) | saepe…concione] (Erasmus) ab inimicis saepe iactata sunt, et in contione ab improbis (Cicero) 20–21 diligentissime] diligenttssime C 2 S. 101,24. 2–3 Aufgrund dieser Themenangabe wäre zu erwarten, dass Melanchthon nach der Darlegung des Exordium für die „res honesta“ eine Darlegung für die „res dubia“ folgen ließe. Das unterbleibt nur scheinbar, denn das letzte der Beispiele steht dafür, und die docilitas wird danach für die „res obscurae“ hervorgehoben. 10 Cicero, Pro Rege Deiotaro Oratio 2,7: „Sed ante quam de accusatione ipsa dico, de accusatorum spe pauca dicam.“ 12 Cicero, Pro Murena Oratio 1,2. 14–16 Cicero, Pro Milone Oratio 7,7. Zitiert (abgekürzt mit „etc.“ statt „ut rem […] possitis.“) von Erasmus, De duplici copia verborum ac rerum 1512. (ASD I-6, 276,977–980.) 4–22 Benevolentia – usus. Nr. 71.

B 97

134 | De Rhetorica Libri Tres

5.0.1.3

Narratio

Est gestae rei expositio atque, ut cum iurisconsultis dicam, est ipsa “facti species”, “casum” vocant. Consilium est eam inde ducere, unde causam nostram maxime fecit verisimilem. (Cuius rei artifex est M. Cicero.) Et eo ducatur usque, ubi id incidit, quod in controversia ponitur, nisi alia necesse cohaereant. Ergo e narratione seu 5 casu elicitur quaestio, ex quaestione ⸤status, ex statu⸥ propositio, ad propositonem ducuntur argumenta, ut in Miloniana post narrationem: Illud iam in iudicium venit, non, occisusne sit, quod fatemur, sed iure an iniuria.

Unde status: Clodius iure caesus est, eademque propositio est probanda. ⸤Nam alio‖B 98 qui omnis probationis initium est propositio generalis.

10

Ingenii est in narrando servare τὴν οἰκονομίαν personarum et decorum; potissimum commendat narrationem perspicuitas, nec probo aut nimia brevitate ieiunas aut nimio luxu diffluentes; omnino spiret virile quiddam narratio, nam historia est; quam si Apuleianis figuris circunducas, iam historiae faciem exuit et in Milesias abit nugas.⸥ 15

9 eademque] malim idemque A 11 decorum] deorum C 2–3 „Casus“ und „facti species“ sind, wie Melanchthon betont, keine rhetorischen, sondern juridische Termini und bezeichnen den vorgestellten Einzelfall zu Gesetzen oder Dekreten (Johann Jacob Lang, Geschichte und Institutionen des katholischen und protestantischen Kirchenrechts. Teil 1. Tübingen 1827, S. 266 mit Bezug e. g. auf Johannes de Deo Hispanus 1247); sodann Darstellung des Sachverhalts und Vortrag des Tatbestandes, die Relation (Philippo Ranieri, „Entscheidungsfindung und Begründungstechnik im Kameralverfahren“, in Zwischen Formstrenge und Billigkeit. Forschungen zum vormodernen Zivilprozeß, Ed. Peter Oestmann (Köln etc.: Böhlau, 2009), 172 mit Bezug e. g. auf Christoph Besold 1632). 8 Cicero, Pro Milone Oratio 11,30. 12–13 Cicero, Brutus 30,114: „Sunt eius orationes ieiunae“. 91,316: „ut nimis redundantis nos et supra fluentis iuvenili quadam dicendi impunitate et licentia reprimeret et quasi extra ripas diffluentis coerceret.“ 14 Apuleius, Metamorphoses. Erasmus, Adagia 1,4,8: „Domi Milesia Οἴκοι τὰ μιλήσια, id est Domi Milesia. In eos dici solitum, qui ibi domesticum luxum celebrant, ubi minime probatur […] Martianus Capella: Nam certe, inquit, μύθους poeticae etiam diversitatis delicias Milesiacas. Quin et Apuleius in carmine iambico, quo asinum suum auspicari voluit, demulcentes et prurientes narrationes suas sermonem Milesium vocat.“ 14–15 Aristides von Milet, Fabulae Milesiae. Erasmus, Adagia 1,4,8: „[…] Ut autem Lacedaemoniorum severitas multorum litteris est celebrata, ita Milesiorum luxus in hominum sermonem abiit, adeo ut quicquid molle parumque virile velint intelligi, Milesium appellent. Unde Aristides quidam libro suo fabulis obscoenis scatenti titulum indidit Μιλησιακῶν et Lucianus in Amoribus sermones amatorios lascivos Milesios vocat.“ (Es folgt die Stelle nach der Auslassung im vorigen Zitat.) 6 status, ex statu Nr. 72. 9–15 Nam – nugas. Nr. 73.

Caput 5. De genere iudiciali | 135

5.0.1.4

Confirmatio

⸤Status aut propositio caput est confirmandi. Hic vero confirmatio in statuum formas dispartienda est. Nam ut ante admonui, ideo de statu quaeritur in iudicando quocunque genere scripti, ut sciatur, quidnam veniat in controversiam et qualibus 5 argumentis tractandum sit. Singuli enim status suos habent argumentorum locos adeoque in singulis prope generibus: In didactico omnis quaestio probatur locis, quos tradidi: aut diffinitionibus aut causis aut genere aut specie aut contrariis aut similibus etc. In laudatorio factorum saepe est aliquid simile iudicialibus, ideo eius confirmationes hinc petes. In deliberativo, quia omnis quaestio est expetendorum 10 aut fugiendorum, loci probandi generales sunt honestum, utile, facile, difficile etc. In honesto argumenta a diffinitionibus et causis, breviter ut in didacticis trahuntur; utilitatem declarant argumenta ab effectis ducta, ut: iustitiae effectus pax est. Voco effecta fines, officia et ‖ quicquid ad ea ullo modo pertinet. Facultas est in argumen- B 99 tis ἀτέχνοις, similibus, exemplis etc.⸥ ⸤In iudiciali non est eadem arguendi ratio per 15 omnes status. Primum igitur videndum est, quibus locis coniecturae probentur; et illae tractantur ἀτέχνοις aliunde accersitis. 5.0.1.4.1

Confirmatio coniecturalium accusatoris

Locus primus est voluntas; is dividitur in qualitatem personarum et causam. Qualitas personarum efficax est ad faciendam suspicionem, ut si declaretur sic a puero vixisse Catilina, ut facile sit cernere eum reipublicae malo natum esse. Causa est duplex: impulsio et ratiocinatio. Impulsio est temerarius impetus animi ad faciendum aliquid temere, ut cupiditas nimia, vinolentia, iracundia, metus et omnino omnis perturbatio animi, quae 25 consilium non admittit.

20

3 S. 112,10, besonders S. 131,21–132,2. 3–5 S. 113,1–2, Anm. 5–6 Vgl. S. 118,21. 6–7 Vgl. S. 53 ff. 8–9 S. 94,16. 9–10 Vgl. S. 119,10, S. 95,9, S. 62,1. 20–21 Cicero, Orationes in L. Catilinam 2,4,8: „Iam vero quae tanta umquam in ullo iuventutis inlecebra fuit quanta in illo? qui alios ipse amabat turpissime, aliorum amori flagitiosissime serviebat, aliis fructum lubidinum, aliis mortem parentum non modo impellendo verum etiam adiuvando pollicebatur.“ – Vgl. auch Sallust, De coniuratione Catilinae 5: „L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque. huic ab adulescentia bella intestina, caedes, rapinae, discordia civilis grata fuere ibique iuventutem suam exercuit.“ 22 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Causa est, quae ad suscipiendum facinus inducit. Ea dividitur in impulsionem et rationem.“ (S. 104.) 23–25 Georg von Trapezunt, Rhetorica (in unmittelbarer Fortsetzung von S. 135,22, Anm.): „Impulsio est temerarius impetus animi ad aliquid faciendum sine cogitatione ut cupiditas nimia, iracundia, vinolentia, timor et omnino omnis perturbatio animi, quae rem consilio et cogitatione videri non sinit.“ (S. 105.) 2–14 Status – etc. Nr. 74. 14–139,4 In – defenditur. Nr. 75.

136 | De Rhetorica Libri Tres

Ratiocinatio, quae impellit hominem spe commodorum vel incommodorum evitatione, ut Cicero Pro Milone: Satis est quidem in illa tam audaci, tam nefaria belua docere magnam ei causam, magnam spem in Milonis morte propositam, magnas utilitates fuisse.

Probat enim coniecturam Clodii insidiarum verisimilem. 5 Tam impulsionem quam ratiocinationem faciemus qualitate personarum diligenter inspecta. Hinc enim comparatio nascitur eius rei, quae contigit, et suspectae personae collatio, ut: Caesus est M. Cicero, Catilina Ciceroni infensus fuit, igitur suspicio est: a Catilina caesum.

10

B 100 Fingat ‖ in his sibi quisque exempla aut e causis ducat, non refert. Sic Cicero: Atqui Milone interfecto Clodius hoc assequebatur, non modo ut praetor esset, non eo consule, quo sceleris nihil facere posset, sed etiam his consulibus praetor esset, quibus si non adiuvantibus, at conniventibus certe sperasset se posse rempublicam eludere. 15

Proximus locus est comprehensio, signum circunstantiis implicitum, per quod res arguitur certioribus argumentis et quasi firma suspicione. Hic locus coniecturalem causam maxime consistere facit adeoque circunstantias omnes complectitur, ut apud Cicero: Triduo anteaquam in Appia via insidiae factae sunt, Milonem peritu-

3 quidem in illa tam audaci] in illa quidem tam audaci (Cicero) 12 aut] an C 13 hoc] haec (Cicero) 14 his] ut eis (Cicero) 15 sperasset…eludere] speraret posse se eludere (Cicero) 1–2 Georg von Trapezunt, Rhetorica (wieder in unmittelbarer Fortsetzung von S. 135,23–25, Anm.): „Ratio est, quae aut commodorum spe aut incommodorum evitatione ad maleficium hominem impellit.“ (S. 105.) 2 Cicero, Pro Milone Oratio 12,32. 8 Das Beispiel ist selbstredend fingiert. 12 Cicero, Pro Milone Oratio 12,32. 16–17 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Comprehensio est signum circunstantiis implicitum, per quod res arguitur certioribus argumentis et quasi firma suspicione. Is locus, quum circunstantias fere omnes comprehendat ac coniecturalem causam confirmet et consistere faciat, ἀπ᾽ ἀρχῆς ἄχρι τέλους, hoc est ‚ab initio ad finem‘, a nobis appellari solet.“ (S. 110–111.) 18–19 Cicero, Pro Milone Oratio 16,44: „Vos ex M. Favonio audistis Clodium sibi dixisse, et audistis vivo Clodio, periturum Milonem triduo.“ – Für Melanchthons Vorlage vgl. S. 136,19–137,1, Anm. 19–137,1 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „[…] comprehensionem hunc locum vocare placuit, cuius quasi fundamentum res est, quam in coniecturali signum appellamus; semper enim locus ab initio ad finem aut ab affectione quadam aut a dictis aut a factis aut a rebus relictis invenitur […] A dictis: Triduo antequam in Appia via insidiae factae essent, Milonem periturum dixit Clodius […]“. (S. 111.) Melanchthon greift nur das Beispiel mit Milo direkt auf. Vgl. S. 47,8.

Caput 5. De genere iudiciali | 137

rum dixit Clodius. Huc tempus et occasio pertinent vel antecedens vel sequens factum, huc signa pertinent: Caeso Aiace profugisse Ulyssem. Atque hi quidem loci sunt accusatoris. 5.0.1.4.2

Loci defensoris in coniecturalibus

5 In coniecturalibus iidem quoque defensoris loci sunt, qui accusatoris sunt, sed ad

eos alii adduntur: Absolutio est, per quam signum, unde oritur suspicio, diluitur, ut: Cadaver occisi in sylva sepelii, accusor caedis, doceo id humaniter et misericordia commotum fecisse. Inversio locus est, quo comprehensionem invertimus, ut: Si occidissem, in sepe10 liendo non fuissem occupatus. Ex his et alii ducuntur maximeque transpositio, sed haec rudibus satis erunt. Communes loci sunt: contra testes, a ‖ testibus, contra rumores argumenta, a ru- B 101 moribus, ab argumentis. In haec qui volet colligat, quae iurisconsulti de suspicionibus disserunt, quate15 nus fidem causis faciant. Nam hodie res ista legibus definita est. Et iurisconsulto in hoc proderunt rhetorica, ut discat apposite uti legibus ac ordinem consulendo et dicendo conservare.

15 iurisconsulti] iurisconsul. A B C 1–2 S. 114,9–10, Anm. 7 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Absolutio est locus, per quem defensor licuisse sibi eam rem facere ostendit, qua pro signo maleficii adversarius utitur.“ (S. 114.) | Für das Beispiel vgl. e. g. Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Est enim coniecturalis constitutio in qua factum ne sit quaeritur ab aliquo manifesto signo aut a suspicione, quam rei facit persona, vel ab utrisque; a signo hoc pacto: Ulysses in sylvis Aiacem sepelire inventus est. Est enim hic signum manifestum, quod eum in sylvis sepeliret […]“. (S. 73.) 10 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Inversio est locus, per quem comprehensionem invertimus, quod fit, quum haec signa, quibus adversarius aliquid a nobis patratum confirmat, potius indicare dicimus, nihil huiusmodi a nobis commissum“. (S. 119.) 12 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Transpositio est locus, per quem comprehensionis causa a defensore profertur.“ (S. 115.) 13 Ausführlich Georg von Trapezunt, Rhetorica, S. 97–99. 13–14 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „A rumoribus dicemus, si non temere nasci rumorem ostendemus, quin subsit aliquid; nulla enim causa posse rem quampiam omnibus esse in ore, si ita res non habeat. Rumores etiam nonnullos veros commemorabimus ac eis fidem dari oportere nonnullorum autorum verbis comprobabimus. Econtrario, argumentis esse agendum non ficta fabula, quam unusquisque inimicorum loco, tempore, causa conflare ita potest, ut et dissipetur et credibilis videatur multa rumoribus credita fuisse pro veris, quae postea falsa inventa sunt; infirmos adversarios argumentis ad rumores rem incertam confugere. Rumoris instabilitatem autoritate confirmabimus, multos in eo adversarios fuisse et esse, quibus nos fidem non habemus.“ (S. 101–102.) Teils fast wörtlich nach Rhetorica ad Herennium 2,8,12.

138 | De Rhetorica Libri Tres

5.0.1.5

〈Confutatio〉

Confutatio eosdem habet locos. 5.0.1.6

〈Peroratio〉

Peroratio enumerat et afficit; omnino acer sit in movendis affectibus, qui coniectura5 lem tractat. Et de coniecturalibus tantum. 5.0.1.6.1

Loci coniecturarum

Qualitas personarum. Impulsio. Ratiocinatio. Ad hos addet defensor absolutionem, inversionem. Comparatio. Comprehensio. 5.0.1.6.2

10

Argumenta status finitivi

Ut paucis finitivum statum exequar, videtur eius universum artificium pendere ex 15 didactico genere sic, ut cum definitionibus definitionem comparemus. Sunt qui eius locos faciant expositionem, ratiocinationem, intentionem legislatoris seu autoris, ampliationem, comparationem; ego in eo sum, ut in finitiva putem statuendum generali propositione, quid velimus, eamque sententiam confirmare vel coniecturis vel ratiocinatione, deinde cum nostra sententia comparare definitionem, B 102 de qua ambigitur, id quod et in contrariis legibus et in ‖ amphibolo docuimus antea. 20 Quid enim aliud est definitionum controversia quam legum controversia aut scripti et sententiae etc.?

4 acer sit] accersit C 21 definitionum] de finitionum C 4–5 Vgl. S. 140,1, Anm. 14 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Est enim diffinitiva constitutio, qua id, quod obiicitur, non hoc esse contendimus.“ (S. 74.) 16–17 Georg von Trapezunt, Rhetorica, S. 132–142 werden die genannten Gesichtspunkte in eben der oben angegebenen Reihenfolge erläutert. 18–19 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Constitutio vero generalis est, cum et res a reo conceditur et quo nomine appelletur constat, sed tamen de qualitate rei ac de genere quaeritur. Huic generali duas partes attribuimus, nam in ea aut ex re aut ex scripto controversia nascitur; primam rationalem, alteram legitimam appellamus.“ (S. 78.) 19–20 S. 115,10 und S. 116,15 sowie S. 132,20. Vgl. weiter das Zitat dazu aus Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Ambiguum est legitima constitutio, cum scriptum plures sententias significat, quod multis modis fieri potest.“ (S. 83.) Vgl. weiter S. 115,12, Anm.

Caput 5. De genere iudiciali | 139

5.0.1.6.3

Argumenta qualitatis seu negocialis status

Negocialis status est, quo factum convenit; sed iure an iniuria factum sit, quaeritur. Estque duplex: absolutus et assumptivus. Absolutus status, cum simpliciter, quod factum est, defenditur.⸥ Loci sunt 5 probandi: Natura, lex, consuetudo, aequum et bonum, iudicatum, pactum. Naturam voco, quaecunque iuris naturae sunt, ut parentem, liberos, civem tueri et si quid est his simile; ex natura nascuntur et reliqui loci. Praestat formulas communes agendi, quae ad ius naturae pertinent, iurisconsultum in numerato habere. Nam cum illae consensu hominum pari probentur, facile est per ipsas, quod conten-

7 natura] naura C 1 Melanchthon folgt in diesem Abschnitt sehr knapp den umfänglichen Ausführungen von Georg von Trapezunt, Rhetorica, S. 152–164, 164–176, 176–202. Ohne Vorgang bei Georg von Trapezunt ist der Bezug auf die lex naturae. 6–7 Vgl. e. g. Cicero, De officiis 1,17,57: „Sed cum omnia ratione animoque lustraris, omnium societatum nulla est gravior, nulla carior quam ea, quae cum re publica est uni cuique nostrum. cari sunt parentes, cari liberi, propinqui, familiares, sed omnes omnium caritates patria una complexa est, pro qua quis bonus dubitet mortem oppetere, si ei sit profuturus? quo est detestabilior istorum immanitas, qui lacerarunt omni scelere patriam et in ea funditus delenda occupati et sunt et fuerunt.“ 7–8 Vgl. S. 36,5–6, Anm. 9 Der „consensus omnium“ bezieht sich klassisch auf Gott und Unsterblichkeit, e. g. Cicero, Tusculanae disputationes 1,15,35: „Quodsi omnium consensus naturae vox est, omnesque qui ubique sunt consentiunt esse aliquid, quod ad eos pertineat qui vita cesserint, nobis quoque idem existimandum est, et si, quorum aut ingenio aut virtute animus excellit, eos arbitrabimur, quia natura optima sint, cernere naturae vim maxume, veri simile est, cum optumus quisque maxume posteritati serviat, esse aliquid, cuius is post mortem sensum sit habiturus.“ – Anders wird der „consensus hominum“ verstanden bei Augustinus, De fide et operibus 18,33–19,34: „et consequenter omnes etiam illarum publicarum turpitudinum et scelerum professores, hoc est, meretrices, lenones, gladiatores, ac si quid huiusmodi est, etiam in illis malis permanentes, admitti oportere arbitrentur. omnia quippe illa quae apostolus enumerat, concludens, ‚quoniam qui talia agunt‘ [Rm 1,32], ‚regnum dei non possidebunt‘ [1Cor 6,9]; qui vehementius agunt, manifestata sibi congruenter increpant, et resistentes atque in eis se permansuros profitentes ad accipiendum baptismum non admittunt.“ (MPL 40, 220.) – Für Rm 1,32 (und 2,15) wird Melanchthon die lex naturae im Artificium Epistolae Pauli ad Romanos [1520] finden oder in den Rerum theologicarum capita seu loci [1520] die „naturalis lex, [quae] est sententia communis, cui omnes homines pariter assentimur, atque adeo quam deus cuiusque animo insculpsit, accomodata ad mores. Sunt enim communes cuiusque quaedam sententiae seu theses (i. e communes formulae) ad formandam vitam accomodatae, quas omnes homines comprehendunt.“ (Texte, 21 und 111.)

140 | De Rhetorica Libri Tres

dis, efficere. Discuntur illae cum ex philosophis omnibus tum maxime Platonis Legibus ac Ciceronis Officiis valentque non parum ad pernoscendas eas poëtae. Leges cognitio iuris, consuetudinem, aequum et bonum, iudicatum, pactum usus fori docebit. ⸤Assumptiva constitutio est, cum per se defensio infirma est, sed assumpta re 5 extranea comprobatur. Partes assumptivae quatuor sunt: Concessio, remotio criminis, translatio criminis. Concessio est, cum reus postulat sibi ignosci; ea dividitur in purgationem et deprecationem. B 103 Purgatio, cum non consulto, sed per ‖ fortunam aut imprudentiam fatemur nos 10 peccasse. Deprecatio, cum peccasse et consulto fatemur, tamen imploramus misericordiam, id quod fit per laudes iudicis, aliorum illius benefactorum commemorationem etc. Translatio criminis, cum et culpam et crimen fatemur, sed coactos aliorum peccatis, ut Orestes, cum matrem occidit, veniam meretur coactus scelere matris. 15 Remotio criminis, cum culpam in alios conferimus, quorum iussu fatemur factum.⸥

1 omnibus] omnibis C 3 aequum] om. C 1 Differenziert Aristoteles, Ethica Nicomachea 10,10 (1134b18–21. 1135a3–5.): „Τοῦ δὲ πολιτικοῦ δικαίου τὸ μὲν φυσικόν ἐστι τὸ δὲ νομικόν, φυσικὸν μὲν τὸ πανταχοῦ τὴν αὐτὴν ἔχον δύναμιν, καὶ οὐ τῷ δοκεῖν ἢ μή, νομικὸν δὲ ὃ ἐξ ἀρχῆς μὲν οὐδὲν διαφέρει οὕτως ἢ ἄλλως […] ὁμοίως δὲ καὶ τὰ μὴ φυσικὰ ἀλλ᾽ ἀνθρώπινα δίκαια οὐ ταὐτὰ πανταχοῦ, ἐπεὶ οὐδ᾽ αἱ πολιτεῖαι, ἀλλὰ μία μόνον πανταχοῦ κατὰ φύσιν ἡ ἀρίστη.“ 1–2 Höchst zurückhaltend Platon, Leges e. g. 9 (874e–875a): „προρρητέον δή τι περὶ πάντων τῶν τοιούτων τοιόνδε, ὡς ἄρα νόμους ἀνθρώποις ἀναγκαῖον τίθεσθαι καὶ ζῆν κατὰ νόμους ἢ μηδὲν διαφέρειν τῶν πάντῃ ἀγριωτάτων θηρίων. ἡ δὲ αἰτία τούτων ἥδε, ὅτι φύσις ἀνθρώπων οὐδενὸς ἱκανὴ φύεται ὥστε γνῶναί τε τὰ συμφέροντα ἀνθρώποις εἰς πολιτείαν καὶ γνοῦσα τὸ βέλτιστον ἀεὶ δύνασθαί τε καὶ ἐθέλειν πράττειν.“ Vgl. auch Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Quae rerum est cognitio, pendet omnis e numeraria, quam vocant arithmeticam. Si enim, ut visum Platoni, aliqua rerum prima notio inserta est natura mentibus hominum, qua liceat uti, vel ad universalium contemplationum principia agnoscenda κατὰ πρόληψιν, ut doctus vir Epicurus vocat, vel ad vestigandas singularium partes, quaeso, quae est alia, quam ordinis, quam numeri regula, qua videtur in unoquoque, quid primum, quid extremum, quid unum, quae multa?“ (MSA 3, 22,33–23,3.) 2 Cicero, De officiis 1,16,50: „Sed, quae naturae principia sint communitatis et societatis humanae, repetendum videtur altius; est enim primum, quod cernitur in universi generis humani societate. Eius autem vinculum est ratio et oratio, quae docendo, discendo, communicando, disceptando, iudicando conciliat inter se homines coniungitque naturali quadam societate; neque ulla re longius absumus a natura ferarum, in quibus inesse fortitudinem saepe dicimus, ut in equis, in leonibus, iustitiam, aequitatem, bonitatem non dicimus; sunt enim rationis et orationis expertes.“ 5–6 S. 62,14–15, Anm. 6 Melanchthon zählt zunächst scheinbar nur drei Teile auf, er teilt jedoch den ersten, die „concessio“, in zwei, in die „purgatio“ und die „deprecatio“. 15 Vgl. Aristoteles, De arte rhetorica 2,24,3 und S. 132,10. Das Beispiel findet sich ebenso in weiteren Rhetoriken. 5–17 Assumptiva – factum. Nr. 76.

Caput 5. De genere iudiciali | 141

5.0.1.7

〈Peroratio〉

Peroratione enumera et affice. 5.0.1.8

5

10

〈Corollarium de libro primo, sc. de inventione〉

Et haec de inventione. ⸤Quae ut prima est in negotio rhetorico, ita tota ex dialectica methodo, quam praescripsi supra, nascitur. Quam studiosis potissimum volo commendatam, quoniam ad causas literatas apprime necessaria est, ut scias, quid sit, quam multiplex, unde fiat, quid efficiat. Reliqua genera rhetores magna diligentia persecuti sunt; hoc quod facile primum erat, indoctis scholis sophistarum relictum miror.⸥

6 ⸤De sacris concionibus⸥ ⸤Vel maxime artificium dicendi sacris concionatoribus curae sit. Quos enim tam refert bene dicere quam eos, quibus vitae nostrae formandae negocium datum est? At hodie nulli magis abhorrent ab eloquentiae studio quam isti – nam fere ad

2 Offenkundig ist bei S. 138,4 die Doppelung der peroratio übersehen. 4–5 Vgl. S. 48,13 De genere demonstrativo, insbesondere den ersten Abschnitt S. 49,14 De prima parte generis demonstrativi, De demonstratione simplicis thematis. 5–7 Vgl. die sachlich gleiche, in der Benennung abweichende Tabelle S. 52, vgl. dazu auch das Exemplum S. 64. 11–12 Bezeichnend anders als Melanchthon bei Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi 1503: „Ars praedicandi est facultas hominem alliciendi ad virtutes et contemplationem divinam ex Sanctorum Scripturarum promulgatione.“ (a 3a.) 13–142,2 Erasmus, Novum Instrumentum 1516 Paraclesis: „Praesertim cum hoc sapientiae genus [sc. philosophia Christi] tam eximium, ut semel stultam reddiderit universam huius mundi sapientiam [1Cor 1,19] ex paucis hisce libris [sc. Novi Testamenti] velut e limpidissimis fontibus haurire liceat longe minore negocio quam ex tot voluminibus spinosis, ex tam immensis iisque inter se pugnantibus interpretorum commentariis Aristotelicam doctrinam.“ (aaa 4a–aaa 4b.) – Luther, Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo 1518: „Stultiloquium autem est universae ociosae fabulae, in quibus nihil eruditionis et scientiae, ut ipsemet exponit, quae ad rem, inquit, non pertinent. idem vocat Christus verbum ociosum, ideo non nisi utilia aut necessaria sunt dicenda. Tales sunt fabulae aniles et neniae puellares, hystoriae plebani de Calenberg, Ditterich von Bern et disputationes de rebus longinquis et extra nos positis. Quod genus sunt etiam opiniones philosophorum et glosae super Aristotelem, garrulitates dialecticae, somnia astrologorum.“ (WA 1, 494,15–21.) – Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute 1518: „Ecce hoc est incendium, quo totum mundum queruntur conflagrari, forte quod indignantur me unum, auctoritate tua Apostolica Magistrum Theologiae, ius habere in publica schola disputandi pro more omnium Universitatum et totius Ecclesiae non modo de indulgentiis, verum etiam de potestate, remissione, indulgentiis divinis, incomparabiliter maioribus rebus. Nec tamen multum moveor, quod hanc mihi facultatem invideant a tue Beatitudinis potestate concessam, qui eis favere cogor invitus multo maiora, scilicet quod Aristotelis somnia in medias res theologiae miscent atque de divina Maiestate meras nugas disputant contra et citra facultatem eis datam.“ (WA 1, 528,27–35.) 4–9 quae – miror. Nr. 77. 10–146,13 De sacris concionibus. Vel – erudiant. Nr. 78.

142 | De Rhetorica Libri Tres

B 104 ecclesiasticum munus vocantur ex Aristotelico grege. To‖tus Aristoteles, quantum-

cunque fecerunt Angli, Galli et Germani frigidis commentationibus, nugatur; quaedam in ipso tamen probarim, nisi depravata essent inscitia nostrorum hominum.

6.1

〈Artificium secundum genus demonstrativum, sc. didacticum〉

Nunc quod attinet, conciones sacrae omnes sunt demonstrativae aut suasoriae. Nam 5 aut docent mysteria Scripturarum aut historiam tractant aut suadent vel dissuadent. Proinde concionaturus praevideat, cuius generis futura sit oratio, deinde orationem ad eius generis artificium exigat. Nam si docturus est, didactici seu methodici generis filum sequatur. Docemus dupliciter; aut simplex thema, ut cum de iustitia, lege, fide, peccato dicimus; aut 10

2–3 Melanchthon bezieht sich mit „quaedam“ nicht auf Einzelpartien im Werk von Aristoteles, sondern auf Werke wie besonders das Organon, soweit sie nicht ontologisch, sondern vielmehr rhetorisch interpretiert werden. Vgl. e. g. S. 44,4, S. 67,23–68,1 und S. 83,1–2. 5 Wiederum ähnlich und doch anders, sowie in Hinsicht auf den vierfachen Schriftsinn, wobei der sensus historicus unthematisiert bleibt, Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi 1503: „Sermo praedicantis circa tres species versatur, aut enim ad hominem spectat, quantum ad se solum, aut ad homines inter se ipsos, aut ad homines relatione quadam ad divina. primum philosophia moralis tropologice, secundum res publica christianorum civilis, tercium absolvet theologia anagogice. in earum specierum singulis tres fines sermonum constituuntur, aut enim aequitatem nobis proponimus aut utilitatem aut honestatem. Aequitas accusat vel defendit hominem, utilitas hortatur vel dehoratur communionem fidelium, honestas laudat vel vituperat hominum in rebus divinis exercitium.“ (a 3b.) „In omni materia vel ethica vel politica vel theologica causarum tria possunt genera occurrere: Demonstrativum, deliberativum et iudiciale. Demonstrativum est, quod tribuitur in alicuius laudem vel vituperationem. Deliberativum est, quod habet in se suasionem et disuasionem. Iudiciale est, quod positum in controversia habet accusationem aut petitionem cum defensione.“ (a 5b.) 5–6 Melanchthon, Loci communes rerum theologicarum seu Hypotheses theologicae 1521: „Mysteria divinitatis rectius adoraverimus quam vestigaverimus.“ (MSA 2,1, 6,16–17.) Zum Hintergrund von Melanchthon vgl. Erasmus, Moriae encomium 1511: „Nec mirum sane, cum sint et inter ipsos theologos melioribus instituti literis, qui ad has frivolas, vt putant, Theologorum argutias nauseent. Sunt qui velut sacrilegii genus execrentur summamque ducant impietatem de rebus tam arcanis et adorandis magis quam explicandis tam illoto ore loqui, tam prophanis Ethnicorum argutiis disputare, tam arroganter definire ac diuinae Theologiae maiestatem tam frigidis, imo sordidis verbis simul et sententiis conspurcare.“ (ASD IV–3, 154,478–484.) – Melanchthon, De artibus liberalibus 1517: „Artes primum dependemus administras philosophiae. Deinde illam ipsam quoque si visum fuerit, quae maius aliquid communi hominum sensu spirans, caput inter nubila condit: Ea est vox daemonii.“ (MSA 3, 18,31–34.) „Mihi vero iam de naturae scientia, non daemonii voce res est.“ (MSA 3, 20,27–28.) 9 Vgl. S. 5, Anm. 10–143,2 Luther, Disputatio Heidelbergae habita 1518: „Opera hominum ut semper sint speciosa bonaque videantur, probabile tamen est ea esse peccata mortalia. (WA 1, 353,19–20.) 13. Liberum arbitrium post peccatum res est de solo titulo, et dum facit quod in se est, peccat mortaliter.“ (WA 1, 354,5–6.) „Lex dicit fac hoc, et nunquam fit; gratia dicit Crede in hunc, et iam facta sunt omnia.“ (WA 1, 354,31–32.) „[…] patet per Apostolum et interpretem eius Augusti-

Caput 6. De sacris concionibus | 143

complexum thema, ut: “omnia hominum opera peccata sunt”, “liberum arbitrium sua natura in bonum ferri est impossibile”, “lex non iustificat, gratia iustificat”.

6.1.1

〈Thema simplex〉

Simplex thema tractari debet per quaestiones quid sit, quottuplex sit, unde fiat, quid 5 efficiat; idque, quatenus auditorum fert captus, agatur; nam ut quam clarissime dicatur et copiosissime, suppeditant vires elocutionis, quas postea trademus. Nam fere singuli loci: diffinitio, causa, effectum suas habent virtutes, quibus augeri debent. Pessime apud vulgus dicit, qui rudes animos mole rerum adobruit ac non potius paucis imbuit iisque speciosissime et amplissime expositis. Id quod Libro 10 tertio per exemplum latius agemus. 6.1.1.1

〈Exemplum〉

Modo, breviter tene locos inventionis. Ut, de fide dicturus primum cogita: simplex B 105 est thema, et docturus es. Sunt ‖ igitur visendi loci generis didactici: I Quid sit fides? Iustitia hominis, per quam Deo vivit. II Quottuplex? Una, nam in species partiri non est necesse. 15 III Unde fiat? Infundit eam animis hominum Deus nullo nostro merito. IV Quid efficiat? Iustum hominem evocat e mundo ad Deum, concupiscentiam vincit. Nam nisi per ipsam homo placere Deo non potest; peccator est, nisi per ipsam invicta est concupiscentia; breviter sola efficit, quicquid in homine 20 boni est, credit, sperat, diligit, confidit, casta, fortis, pia est etc.

6 vires] malim virtutes (cf. p. 60,11 et p. 64,3) 17 IV] IIII C om. A B | efficiat C efficit A B num […], Et supra satis dictum est, quod Lex potius iram operatur et sub maledicto tenet omnes. Secundum patet per eosdem, quia fides iustificat.“ (WA 1, 364,17–23.) 4–5 S. 51. 6 S. 155,0. 6–7 Vgl. S. 57. 9–10 S. 157,14. 14 Vgl. Rm 4,9. 16 Vgl. Gal 3,2. 17 Vgl. Hebr 11,5: „fide Enoch translatus est, ne videret mortem, et non inveniebatur, quia transtulit illum Deus; ante translationem enim testimonium habebat placuisse Deo“. Rm 7,24–25: „Infelix ego homo! Quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia Dei per Iesum Christum Dominum nostrum. Igitur ego ipse mente servio legi Dei, carne autem legi peccati.“ Vgl. Io 17,16: „De mundo non sunt sicut et ego non sum de mundo.“ 17–18 Vgl. Rm 6,12 und Gal 5,24. 18 Rm 8,8: „Qui autem in carne sunt, Deo placere non possunt“. 18–19 Luther, Disputatio Heidelbergae habita 1518: „Cur ergo concedimus concupiscentiam invincibilem? Fac quod est in te, et non concupisce. At non potes. Quare nec legem naturaliter imples. Quod si hanc non imples, multominus illam dilectionis.“ (WA 1, 374,10–12.) 19 Luther, Römerbriefvorlesung 1515/1516, Scholion zu Rm 1,17: „‚Iustitia Dei reuelatur.‘ In humanis doctrinis reuelatur et docetur Iustitia hominum, i. e. quis et quomodo sit et fiat Iustus coram se et hominibus. Sed in solo euangelio reuelatur Iustitia Dei (i. e. quis et quomodo sit et fiat Iustus coram Deo) per solam fidem, qua Dei verbo creditur.“ (WA 56, 171,26–172,1.) 19–20 Vgl. 1Cor 13,7 und Gal 5,22–23.

144 | De Rhetorica Libri Tres

V Quid contrarium? Pugnans cum fide peccatum, quo subinde gentilitius hominis morbus augescit. Falsum est enim, quod dicitur: “Ratio deprecatur ad optima.” Haec interim suis confirmanda sunt rationibus et exemplis illustranda et augenda virtutibus elocutionis.

6.1.2

〈Thema complexum〉

5

Complexum thema docentis simile quiddam iudicialibus causis habet, quapropter et huc contrarias Scripturae sententias, scriptum et sententiam et ambiguum refero, ut si sit haec proposita sententia: “Omnia hominum opera peccata sunt”, eam confirmaturus pete locos praescriptos diffinitionum, causarum, effectuum etc. Sunt enim in themate duae partes seu, ut philosophi vocant, ἄκρα. Ex utriusque ratione 10 argumenta trahuntur, ut: “Opus hominis est, quod suis viribus facit”; “peccatum, B 106 quod fit ‖ contra legem Dei”. Quae descriptiones, quia causas explicant (sic enim fere fit), argumenta a causis trahentur, sic: Opera referunt vim naturamque causarum, vires hominis labefactatae et corruptae sunt, non igitur boni quicquam pariunt.

1 V C IIII A B | Quid contrarium? om. A B C 4 virtutibus elocutionis C virtutibus elocutionibus A B 12 descriptiones] id est definitiones 9 diffinitionum] definitionum C 2 Luther, Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo 1518: „Pelagiani deo saltem id tribuerunt, quod per doctrinam legis erudiret liberum arbitrium: Hii [qui pro vero deo idolum sapientiae et iusticiae suae colunt, sc. Zeile 18] vero habent dictamen recte rationis, quae deprecatur ad optima, ut legis eruditione non pro necessitate, sed pro commoditate tantum utantur.“ (WA 1, 426,24–27.) Der Satz geht auf Aristoteles zurück (vgl. Luther: „Sed opponunt Aristotelis sententiam: Ratio deprecatur ad optima.“ (WA 42, 107b,27.) Aristoteles, Ethica Nicomachea 1,13 (1102b15–16): „ὀρθῶς γὰρ καὶ ἐπὶ τὰ βέλτιστα [ὁ λόγος] παρακαλεῖ.“ 3–4 S. 60,10–11, Anm. 6–7 Im genus iudiciale lautet der Terminus: „controversia contrararium legum, scripti et sententiae“, vgl. S. 115,10. 7 Vgl. S. 115,9, S. 132,20, S. 138,20. 7–8 S. 2 und Anm. 8–9 S. 52. 10 S. 81,19–22, Anm. 11 Diese Definition ist erschließbar e. g. aus Gal 2,16 und Gal 3,2. 11–12 Ebenso aus der Heiligen Schrift nur zu erschließen, e. g. Rm 4,15, Rm 7,7. 14 Melanchthon scheint an dieser Stelle von den vier metaphysischen oder den vier logischen Ursachen die Wesensursache („vim naturamque“; „αἰτίαν φαμὲν εἶναι τὴν οὐσίαν καὶ τὸ τί ἦν εἶναι· αἰτίαι δὲ τέτταρες, μία μὲν τὸ τί ἦν εἶναι […]“) hervorzuheben. Aristoteles, Metaphysica 1,3 (983a24–32); Analytica posteriora 2,11 (94a20–24). 15 Luther, Disputatio Heidelbergae habita 1518: „Quia cum Lex Dei sancta et immaculata, vera, iusta &c. homini sit in auxilium a Deo data ultra vires suas naturales, ut illuminet ac moveat ad bonum, et tamen contrarium fit, ut magis fiat malus, Quomodo suis relictus viribus, sine tali auxilio, ad bonum potest promoveri? Minus facit ex suo proprio, qui non facit bonum, alterius auxilio. Unde Apostolus ad Rom. 3[,10]. Omnes homines corruptos et inutiles, nec Deum intelligentes nec requirentes, sed omnes dicit declinantes.“ (WA 1, 356,8–13.)

15

Caput 6. De sacris concionibus | 145

A simili, ut: Arbor mala malos tantum fructus fert, ita homo infectus contagio originis suae ad bonum non assurgit.

Et reliqua ut supra in didactico. In probationibus semper, quod dixi, sequendum est, ut primum statuamus nostrae sententiae ceu causam seu rationem seu fontem, unde nostra sequitur; deinde cum sententia nostra rationem illam, quam posueris, compara. Ita redduntur firmae solidaeque probationes. Est id genus probandi petitum ex Analyticis e prima figura syllogismorum. Hoc tamen interim serves, ut spatioso et amplo, non ieiuno ac 10 exossi syllogismo agas. Habet pleraque themata complexa Chrysostomus, quae, si quis volet, sui exercendi gratia imitetur; pulchre adolescentem in talibus Plato exercet. 5

6.2

〈Artificium secundum genus iudiciale〉

Contrariae sententiae quomodo tractentur, ante admonui. Quam posueris, expone, confirma; diversam vero coniecturis aut ratiocinatione in tuas partes trahito; coniec15 turae, ut: quis dixit, quare, quibus etc.? Sic Augustinus tractat contrarias sententias, quarum altera probat merita nostra, altera refellit, ut sunt: Proiicite a vobis omnes impietates vestras, contraria huic: Convertam conversionem Israel; quas sic ille confert: Meminerimus Deum dicere: ‚Proiicite a vobis im‖pietates vestras‘, ‚cum ipse iustificet impium‘. 20 Circunstantia, videlicet “Deum dicere”, declarat Deum in cordibus nostris hoc effice-

re, ut convertamur. Sic de aliis.

17 conversionem A C coversionem B 20 cordibus C cordib. A cordibns B 19 Deum] eum (Augustinus) 20 declarat] declara C 2 Vgl. Mt 7,17. 3 DuCange, Glossarium mediae et infimae latinitatis s. v. contagium: „contagium Originale, Peccatum originale, ipsa ad malum proclivitas, quam a parentibus nostris accepimus.“ Vgl. auch S. 89,1 unter „Adolescentia“. 4 S. 53. 5 S. 82,11. 8–9 Aristoteles, Analytica priora 1,4. 13 S. 115,8–116,18 und S. 132,20–23. 16–17 Ez 18,31. Zitiert bei Augustinus, De gratia et libero arbitrio 15,31. (MPL 44, 899.) 17 Ier 30,3. Das Zitat findet sich nicht bei Augustinus De gratia et libero arbitrio, worin durchaus über die „conversio“ gehandelt wird. Es findet sich auch sonst nicht bei ihm und übrigens auch nicht bei Luther. 19 Augustinus, De gratia et libero arbitrio 15,31. (MPL 44, 899.) | Ez 18,31. | Rm 4,5. 20–21 Augustinus, De gratia et libero arbitrio 15,31 fährt unmittelbar fort: „Meminerimus ipsum dicere, ‚Facite vobis cor novum et spiritum novum‘ [Ez 18,31]; qui dicit, ‚Dabo vobis cor novum, et spiritum novum dabo in vobis‘ [Ez 11,19].“ (MPL 44, 899.)

B 107

146 | De Rhetorica Libri Tres

6.3

〈Artificium secundum genus demonstrativum, sc. laudatorium〉

Demonstrativae laudum historicae fere sunt, de quibus supra abunde multa, maxime in enarrativo genere.

6.4

〈Artificium secundum genus deliberativum〉

In historia habeatur ratio locorum communium. Delibera tantum, ubi hortamur ad 5 pietatem, a vitiis dehortamur, declaranda honestas turpitudoque; et in his fere sacrae cohortationes consistunt: utilitas, ubi spes regni coelestis augetur et qua quadrant alia; facultas difficultasque: facile Deo vivet is, qui illi se permittit, difficulter, qui suis consiliis fidit etc. Haec paucis annotavi, ut et sciant adolescentes, quid e sacris concionibus expec- 10 tent, quo ordine excipiant. Magnum enim memoriae adminiculum est cognitio artificii et, si qui legent ex ordine concionatorum non satis politi, habeant tamen, quo utcunque iuventur usuque meliorum sese erudiant.⸥ PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHE TORICA, LIBRI PRIMI FINIS. ‖

14–16 PHILIPPI … FINIS.] om. A 2–3 Vgl. S. 68,23. Zu Reuchlin vgl. S. 142,5, Anm. 5–7 Vgl. zu den loci „honestas“, „utilitas“, „facilitas“ vor allem S. 95,9 und S. 119,10. Zu Reuchlin vgl. S. 142,5, Anm. 7–8 Reuchlin, Liber congestorum de arte praedicandi 1503: „Utilitate, qua omnia referuntur ad rei publicae commoda et 8–9 Reuchlin, Liber gloriam atque exemplum auditoris posteritatisque memoriam.“ (b 6b.) congestorum de arte praedicandi 1503: „A facilitate imitandi vel vitandi mala.“ (b 6a.)

15

PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHETORICA LIBER SECUNDUS, QUI EST DE DISPOSITIONE.

B 108

Quae pars in dicendo plurimum habet momenti et ad docendum mire ac ferme proprie accommodata est. ⸤Eam, qui maxime debebant, omnino non agnoscunt hodie, philosophi scilicet, quos vocant. Exulat enim a scholis prorsus totum dispositionis artificium, quo fit, ut pauci, qui hoc seculo profitentur philosophiam, recte doceant, 5 pauciores, qui cum ad tam frivolam et incompositam discendi rationem assueverint pueri, senes in sublimiore literarum gradu aliquid feliciter queant. Ac nisi Tartareticum aut Eckianum in disserendo tuearis ordinem, iam illi sensu labascunt et fluctuant animis nescii, quorsum miseri avehantur, hoc est, nisi quatuor “notabilia” et tria “dubia” comminiscaris, nihil intelligunt. Quod in causa est, ut a veteribus 10 scriptoribus adhuc nostri homines tam abhorreant. In concionibus illis sacris nisi tres “propositiones” et “exemplum”, ut vocant, ‖ frigidas quasdam ex Vincentio B 109 nugas, protuleris, inepte functus es officio nec satis magistraliter te dedisti, cum longe praestet nervosa et integra oratio ad veterum exemplum composita, ut taceam, quanto haec sit illa vaga et rhapsodica efficacior.⸥ 15 In acie non tam refert, quantis copiis dimices, quam quo consilio instructis ac dispositis; ita in oratione summum est non quam optimis niti argumentis, sed quam aptissime dispositis. Proinde non contemnendum est artificium dispositionis.

0 Philippi…dispositione] Liber Secundus de Dspositione A 3–6 Agricola, De inventione dialectica: „Nam de inventione (quam nos his libris aperire conamur, quamque dialectico tribuimus) rhetores plura quam dialecticorum quisquam praeceperunt, et locos magna ex parte eosdem, quos priore libro descripsi, Cicero et Quintilianus itemque alii, qui rhetorica complexi sunt, inseruerunt libris suis“. (S. 374,8–13.) 6–7 Petrus Tartaretus und Johannes Eck werden neben weiteren Logikern genannt in Melanchthon, De corrigendis adolescentiae studiis 1518 (MSA 3, 34,20). Zu Johannes Eck vgl. S. 63,1–2, Anm.; Tartaretus Expositio super tota Logica Aristotelis (Freiburg: Kilian Fischer, 1494). 8–9 Eck, in seiner Ausgabe der logischen Schriften des Aristoteles (vgl. S. 63,1–2, Anm.) kommentiert in den „scholastischen“ Erklärungen mit Argumentationsabschnitten, welche mit „Nota primo“ etc. und gegebenenfalls mit „Dubium“ eingeleitet werden. Ähnlich bei Tartaretus. 11–12 Vincentius [Bellovacensis], Speculum doctrinale (e. g. Venedig: Hermann Liechtenstein 1494). Es handelt sich um ein umfangreiches Elementarwerk zur Sprache, Grammatik und Rhetorik. 15–17 Vgl. Cicero, De oratore 2,42,179: „‚Paulum‘ inquit Catulus ‚etiam nunc deesse videtur eis rebus, Antoni, quas exposuisti, quod sit tibi ante explicandum, quam illuc proficiscare, quo te dicis intendere.‘ ‚Quidnam?‘ inquit. ‚Qui ordo tibi placeat‘ inquit Catulus ‚et quae dispositio argumentorum, in qua tu mihi semper deus videri soles.‘“ 2–14 Eam – efficacior. Nr. 79.

148 | De Rhetorica Libri Tres

7 〈De ordine orationis〉 Est autem dispositio apta eorum, quae dicuntur, collocatio. Exordium primo loco ponitur, secundo narratio, tertio confirmatio, quarto confutatio, quinto peroratio. Haec ita volgata sunt, ut neminem putem nescire, quare alia nobis tractanda sunt. Exordium primo loco benevolentiam habet; quam ut augeas, adde causam benevolentiae. ⸤Scio enim difficile iuvenibus esse invenire, quod res ipsa non suppeditat. Narrationes et argumenta facilius tractamus ex ipso rerum modo, quas continent. Exordia difficiliora sunt paratu. Primum cape benevolentiam, si videatur, aut attentos fac, ut res postulabit, et deinde adde causam benevolentiae vel attentionis, ut: “Si quid est in me ingenii”, dandum est Archiae, inquit Cicero. Captata benevolentia ab officio suo addit causam: Nam Archiae studiis ingenium meum est excultum. Sic omnis oratio sit cohaerens, ut posito aliquo comprobatio eius sequaB 110 tur. Ex illis vero sequitur et aliud quasi ab ipsis partum: ‖ Defendendus est igitur mihi Archias. Deinde quae contra haec possent dici, confertim demolimur, ut: Ne cui sit mirum me oratorem cum poëta Archia coniunctum esse; sequitur ratio: quia et disciplinae sunt coniunctae. Haec tu vide, quam copiose, quam ornate dixerit pro Archia Cicero. Nunc enim paucis tantum admoneo, ut ordinis curam habeas et scias, quo consilio crescat et cohaereat oratio. Huius rei exercitium praestant epistolae, quae confictis argumentis scribuntur, hoc est, quae non sunt factorum expositiones seu narrationes.⸥ Narratio tum mihi maxime probatur, si ordinem rei, ut gesta est, ipsumque naturae ductum sequitur.

12 aliquo] aliq̊ A malim argumento 14 confertim C consertim A B 10 Cicero, Pro A. Licinio Archia poeta Oratio 1: „Si quid est in me ingeni, iudices, quod sentio quam sit exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in qua me non infitior mediocriter esse versatum, aut si huiusce rei ratio aliqua ab optimarum artium studiis ac disciplina profecta, a qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse, earum rerum omnium vel in primis hic A. Licinius fructum a me repetere prope suo iure debet.“ 10–12 Vgl. Cicero, Pro A. Licinio Archia poeta Oratio 1: „Nam quoad longissime potest mens mea respicere spatium praeteriti temporis, et pueritiae memoriam recordari ultimam, inde usque repetens hunc video mihi principem et ad suscipiendam et ad ingrediendam rationem horum studiorum exstitisse.“ 13–14 Vgl. Cicero, Pro A. Licinio Archia poeta Oratio 1: „Quod si haec vox, huius hortatu praeceptisque conformata, nonnullis aliquando saluti fuit, a quo id accepimus quo ceteris opitulari et alios servare possemus, huic profecto ipsi, quantum est situm in nobis, et opem et salutem ferre debemus.“ 14–15 Vgl. Cicero, Pro A. Licinio Archia poeta Oratio 1,2 „Ac ne quis a nobis hoc ita dici forte miretur, quod alia quaedam in hoc facultas sit ingeni, neque haec dicendi ratio aut disciplina, ne nos quidem huic uni studio penitus umquam dediti fuimus.“ 15–16 Vgl. Cicero, Pro A. Licinio Archia poeta Oratio 1,2: „Etenim omnes artes, quae ad humanitatem pertinent, habent quoddam commune vinculum, et quasi cognatione quadam inter se continentur.“ 6–20 Scio – narrationes. Nr. 80.

5

10

15

20

Caput 7. 〈De ordine orationis〉 | 149

Proxime narrationem succedit propositio, in qua vertitur causa, quam sequuntur argumenta. Et de his quidem pluribus dicendum est.

8 〈De ordine argumentorum〉 8.1 5 8.1.1

〈De ordine argumentorum in genere demonstrativo〉 〈De ordine argumentorum in genere didactico〉

⸤Iam ante commonui dialectica nihil esse nisi acre et subtile rhetoricorum iudicium et veluti censuram. Nam cum omnino duplex rerum sit consideratio, altera, qua singulae concipiuntur, altera, qua cum aliis aliae conferuntur, duplex est apud dialecticos simplex et complexa rerum notio. 10 Simplex in definitione ac divisione consistit, itaque simplicia themata declarantur categoriis, e quibus definitiones trahuntur, ad haec officiis, partibus etc., quae ex topicis petuntur. Neque enim topica tantum ad complexa valent. Complexa themata propositiones seu proloquia sunt, ubi simpliciter cum uno unum confertur, ut “voluptas est bona”. 15 8.1.1.1

〈Enthymema〉

E simplicibus propositionibus nascitur, quam hypotheti‖cam vocant, huic subiicitur B 111 causalis seu conditionalis, quae vere habet rationem hypotheseos; eaque argumentum est, nempe ἐνθύμημα. Nam in ea prior pars enunciat causam, quare posterior vera sit, ut, “quia sol oritur, dies est”. Ex hac deinde syllogismi fiunt.⸥

12 topicis A Topicis B C | topica A Topica B C 14 voluptas] voluntas C 6–7 Vgl. S. 48,5–8, 77,1–2, vgl. auch im Widmungsbrief S. 42,14, vgl. aber auch S. 53,10. 7–9 S. 54,11, Anm. 10–12 Vgl. zu den „topoi“ insgesamt zunächst Aristoteles, De arte rhetorica 2,22–25. 10–11 Für „categoriis“ vgl. auch S. 16–17, Anm., nicht allein die Bestimmung der Kategorien bei Aristoteles, Topica 1,9. 11–12 Aristoteles, Topica 1,6 und 7. 13 Zur Bedeutung von „proloquia“ vgl. S. 79,4. 16–17 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Modi quaerendi sunt duo generales. Aut enim asseveranter quaerimus, aut cum conditione. Asseveranter quaerimus, cum dicimus, ‚an administranda sit Respublica‘. Cum conditione, ut ‚an sit administranda Respublica, si providentia mundus non regatur‘. Primam vocant Graeci κατηγορικὴν, quam nos possumus praedicativam dicere. Secundam ὑποθετικὴν, quam nos conditionalem.“ (S. 260,2–8.) – Vgl. S. 81,1. 18–19 Vgl. zum Unterschied und Gemeinsamem von Enthymem und Syllogismus Aristoteles, Ars rhetorica 1,11 (1355b6–13), 2,21 (1394a 25–28), weiter den Rückgriff zu Beginn der Darstellung der Topica 2,22 (1395b21–25). 6–19 Iam – fiunt. Nr. 81.

150 | De Rhetorica Libri Tres

8.1.1.2

〈Syllogismus〉

Syllogismorum cognitio vere disponendi ratio est et illa apud Aristotelem varietas figurarum non tractat aliud quam disponendi et collocandi rationem. Itaque proposito themate et eo constituto, de quo dicendum est, sequuntur argumenta, partim in artem cadentia, ut “bellum gerere licet, quia licet nobis nostra tueri”, “honesta est iustitia, honestum igitur bellum, quod iuste geritur”; partim in re posita, quae arte comprehendi non possunt, ut “bellum in desertis regionibus geritur, igitur commeatu opus est aliunde”. ⸤Iam docebo, quomodo digeras artificialia argumenta, quorum modum plane et ἄτεχνα imitantur: Statim post propositionem, quae est orationis summa (nam una principalis propositio, qua consistit causa, probatur), ut post hanc propositionem: “iure occisus est Clodius”, argumentum duc ab eo, quod probat sententiam tuam, e quo veluti fonte nascitur, id quod confirmas; quod sit ceu communis formula, quae multis conveniat, non ad hanc proprie causam parata. Eaque quo fuerit communior, eo certior erit. Talisque propositio dialecticis “maiorem” in collocatione syllogisB 112 morum primae figurae constituit, rhetoribus, ut vocant, “κρινόμενον”. Id quo ‖ in speciem perspicuum appareat, augendum est orationis ornamentis et comprobandum. Quare et mox posito κρινομένῳ vel posito maiore proloquio, in quo nostri negocii causa comprehenditur, statim succedat eius expositio. Expositionem comprobatio sequatur. Tam expositio quam comprobatio interim integris argumentis, interim exemplis constant. Post haec κρινόμενον repetendum est et coniungendum cum negocio nostro. Coniuncta inter se κρινόμενον et negocium “minorem”, ut dialectici vocant, constituunt, ut rhetores, “αἴτιον”. Et hoc expositione et comprobatione aperiendum est. Subsequitur post κρινόμενον et αἴτιον conclusio sive nostrae causae status.

10 ἄτεχνα C atechna A B 25 κρινόμενον C krinomenon A B 22 nostro] nostra A 2–3 Aristoteles, Analytica priora 1,4–6. Vgl. S. 52,16–53,1, Anm. 7–8 S. 62,14–15, Anm. 10–15 S. 151,13–20, Anm. 11–12 Cicero, Pro Milone Oratio. 15–16 Aristoteles, Analytica priora 1,4. 25 Vgl. für die Termini „κρινόμενον“ und „αἴτιον“ Quintilian, Institutio oratoria 3,11,4–6: „hanc igitur quaestionem veluti principalem vocant ζήτημα. ratio autem est, qua id, quod factum esse constat, defenditur. et cur non utamur eodem, quo sunt usi omnes fere, exemplo? Orestes matrem occidit: hoc constat. dicit se iuste fecisse: status erit qualitatis, quaestio, an iuste fecerit, ratio, quod Clytaemestra maritum suum, patrem Orestis, occidit: hoc αἴτιον dicitur, κρινόμενον autem iudicatio, an oportuerit vel nocentem matrem a filio occidi.“ Vgl. auch Cicero, Orator 36,126. Melanchthon verbindet damit den Syllogismus aus der Logik. Obersatz: „maior“, gleich „κρινόμενον“, Untersatz: „minor“, gleich „αἴτιον“, Folgerung: „conclusio“ gleich „status causae.“ Aristoteles, De arte rhetorica 2,21 (1394a30–31: „προστεθείσης δὲ τῆς αἰτίας καὶ τοῦ διὰ τί, ἐνθύμημά ἐστιν τὸ ἅπαν.“ Analytica priora 1,4 (26a17–23): „Εἰ δ’ ὁ μὲν καθόλου τῶν ὅρων ὁ δ’ ἐν μέρει πρὸς τὸν ἕτερον, ὅταν 9–151,4 Iam – ornent. Nr. 82.

5

10

15

20

25

Caput 8. 〈De ordine argumentorum〉 | 151

Hic igitur sit ordo in omnibus argumentis nec eo est alius evidentior. Fieri nonnunquam solet, ut interpollentur haec argumentorum capita sic, ut non continuo cohaereant, sed vel excursu vel hyperbatis vel alia ratione distrahantur, quod referre non multum puto, modo et illa, quae interseruntur, causam ornent.⸥ 5 8.1.1.3

〈Similia et contraria〉

In similibus 〈et〉 contrariis non est necesse nisi simile ponere et cum posito comparare nostrum thema. Neque enim similia aut contraria tam ad probandum faciunt quam ad declarandum. 8.1.1.4

〈Exempla〉

10 ⸤Sed ut haec clarius intelligantur, simul ut sciant iuvenes, in quem usum Aristoteles

docuerit artificium syllogismorum et illud esse disponendi rationem, aliquot exemplis, quae dicta sunt, explicabo.⸥ Status Milonianae causae: iure caesum esse Clodium. Argumentum, quo potissimum causa nititur, ‖ est hoc: Insidiatorem licet iure occidere. Clodius fuit insidiator. B 113 15 Ergo licuit Clodium occidere. Quae sic tractantur a Cicerone, ut mire valeat ad evidentiam causae ordo. Nam ante narrationem copiose docetur licere insidiatorem occidere, narratio in secunda parte consistit: Clodium fuisse insidiatorem. Hinc status consequitur. Unde intelligis, quam ob causam narratio Milonianae sit in mediam dilata orationem: Eo quod et ante constabat factum, et secunda pars proba20 tionis facto nitebatur. ⸤I Insidiatorem ius permittit occidere, κρινόμενον. II Clodius insidiatus est Miloni, αἴτιον. III Igitur Clodium fas fuit occidere, status causae.

6 similibus 〈et〉 contrariis] similibus contrariis A B similibus, contrariis C krinomenon A B

21 κρινόμενον C

μὲν τὸ καθόλου τεθῇ πρὸς τὸ μεῖζον ἄκρον ἢ κατηγορικὸν ἢ στερητικόν, τὸ δὲ ἐν μέρει πρὸς τὸ ἔλαττον κατηγορικόν, ἀνάγκη συλλογισμὸν εἶναι τέλειον, ὅταν δὲ πρὸς τὸ ἔλαττον ἢ καὶ ἄλλως πως ἔχουσιν οἱ ὅροι, ἀδύνατον. λέγω δὲ μεῖζον μὲν ἄκρον ἐν ᾧ τὸ μέσον ἐστίν, ἔλαττον δὲ τὸ ὑπὸ τὸ μέσον ὄν.“ 13–20 Agricola, De inventione dialectica 1515: „Sic etiam adversarius dicit: ‚Milo tenetur lege Cornelia de sicariis.‘ Milo negat. Quaestio, ‚an teneatur‘. Probat adversarius: ‚Occidit enim Clodium.‘ Quod si Milo negat, hic erit status quaestionis, ‚an occiderit‘. Sin fatetur, ostendat oportet, non teneri ea lege, quisquis aliquem occiderit ut insidiatorem aut latronem. Id ergo quoniam gravius ab adversariis pressum erat, Cicero disputandum etiam sibi credidit, deinde Clodium insidiatum fuisse, qui praecipuus eius quaestionis fit status, fitque adeo perfectus syllogismus: ‚Quisquis insidiatus est, iure occiditur. Clodius insidiatus est, iure ergo Clodius occiditur.‘“ (S. 278,68–77.) 13–14 Cicero, Pro Milone Oratio. Vgl. S. 127,25 und S. 126,13–15. 10–12 Sed – explicabo. Nr. 83. 21–152,10 Insidiatorum – Turca. Nr. 84.

152 | De Rhetorica Libri Tres

In hunc modum collocari debent omnia argumenta, ut in deliberativis ab honesto ducturus argumentum in eum colloca modum: I Quicquid contra Euangelica decreta fit, inhoneste fit, κρινόμενον. II Bellum inferre ulli mortalium cum Euangelicis decretis pugnat, αἴτιον. III Igitur bellum inferre Turcis inhonestum est.

5

Utilitatem exemplis declaro. Ibi unum est proloquium, quicum nostrae causae summa comparatur. I Nostra aetate magno malo reipublicae nostrae Sigismundus dimicavit cum Turca, idque erit vice τοῦ αἰτίου. II Ergo et nos dimicabimus infeliciter cum Turca.⸥

10

B 114 ⸤In summa censeo in omnibus maxime sequendum na‖turae ordinem, ut in didactico

primo loco sit finitio, secundo divisio, deinde membrorum, quae in divisionem venerunt, definitio, quarto definitorum officia, quinto eorum inter se comparatio; quae quia antea videor satis attigisse, nunc superfluum est longius ducere. Et haec satis erunt iis, qui ad ipsa cum usum tum veterum scriptorum commentarios adhibe- 15 bunt. Multum ad haec dialectica valent, si in hos usus comparentur. Et nos, si quando ad ea fuerit ocium, sic tractabimus, ut comparata cum rhetoricis sint usui futura studiosis. Nihil enim ex his probo, quae nostra aetate in scholis leguntur.⸥

8.1.2 8.1.2.1

〈De ordine argumentorum in genere laudatorio〉 〈De ordine argumentorum in genere laudatorio personarum〉

In laudatorio personarum suggerent aetatis discrimina ordinem, et quum sit historicum filum, facilis erit dispositio.

3 κρινόμενον C krinomenon A B 6 quicum] qui cum A B C 17 usui] usu A dativus obsoletus 1 Vgl. S. 119,10. 8 Vgl. S. 80,17 und S. 120,6–8. 11–14 S. 81,19–22. Compendiaria dialectices ratio (Wittenberg: Melchior Lotter d. J. 1520). 11–18 In – leguntur. Nr. 85.

16–18 Melanchthon,

20

Caput 8. 〈De ordine argumentorum〉 | 153

8.1.2.2

〈De ordine argumentorum in genere prosopopoeiarum〉

Prosopopoeiae personarum modum habent, ut Moria apud Erasmum: Primum natales suos recenset, deinde quid singulis mortalibus commodi afferat, et ordine peragrat hominum aetates et conditiones. 5 8.1.2.3

〈De ordine argumentorum in genere laudatorio factorum〉

In factis, quoniam laudantur honesto, utili et difficili, primo loco erit honestas, secundo utilitas, tertio difficultas, si videbitur. Fieri enim potest, ut difficultas primo loco sit inque narrationem historicam misceatur.

8.2

〈De ordine argumentorum in genere deliberativo〉

10 In deliberativo primo fere loco honestas, secundo utilitas dicitur, tertio facultas,

quanquam fere deliberationes distribuimus statim in principio in docilitate, ut primo loco dicamus nos probaturos bellum esse suscipiendum, secundo quod genus belli sit futurum, quomodo sit suscipiendum. Et ‖ in eum distribui modum deliberationes B 115 praestiterit.

15

8.3

〈De ordine argumentorum in genere iudiciali〉

Iudicialem sic disponas, ut communissima primo loco dicas (id generale praeceptum ad omnia videtur pertinere, nam in omnibus debent praeferri generalia). Quae minimum valent argumenta, in medio collocant quidam, efficacissima partim primo, partim ultimo loco.

20

8.4

〈Summa〉

Et haec de dispositione. ⸤In qua sentio potissimum hoc spectandum esse, quod dixi de dispositione argumentorum: generalia proloquia, κρινόμενα, praeferenda esse,

2 Prosopopoeiae cf. p. 93,9 3 recenset] recenfet A 11 principio] pricipio C 21 sentio] censeo A 2 S. 103,11–12, Anm. Zum unterschiedlichen Gebrauch von „prosopopoeia“ vgl. einerseits S. 93,9, und andererseits S. 103,11 sowie S. 96,13. 10–11 Vgl. S. 118,22. 11–13 S. 112,3–4. 21–154,7 In – ampliorem. Nr. 86.

154 | De Rhetorica Libri Tres

subiiciendum αἴτιον, ex his concludendum statum; eaque qui volet quam subtilissime tractata, Aristotelis libros, quos inscripsit Priorum resolutionum, cum his conferat, alioqui neque in ipso Aristotele multam frugem facturus. Paulo ante admonui utile iuvenibus esse, ut in hunc modum magnas et integras orationes expediant solvantque in syllogismos et contra argumenta quaedam syllo- 5 gismis tantum brevibus et arctis vincta explicent ducantque in orationem liberiorem et ampliorem.⸥ PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHETORICA LIBRI SECVNDI FINIS. ‖

1 subiiciendum αἴτιον A subiiciendum αἴτια B subiicienda αἴτια C 8–10 PHILIPPI … FINIS.] om. A

5 syllogismos] sillogismos C

1 Vgl. S. 150,1. 2 Meist zitiert als Analytica priora. 4–7 Siehe den Absatz De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus, S. 76–83, besonders von S. 80,16 an.

10

PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHETORICA LIBER TERTIUS, QUI EST DE ELOCUTIONE.

B 116

Tertia pars rhetoricae eaque tam necessaria oratori, ut, si desit, parum dispositio, parum item inventio sit valitura. Elocutio est, quae sententiis, verbis et compositione adornatur.

9 〈De characteribus elocutionis〉 5 Elocutio tribus figuris variat: sublimi, in qua oratio habet sublimes sententias, gran-

dia verba et compositionem plenissimam; eaque est heroici carminis, aliquot orationum Ciceronis ac Demosthenis, ⸤Epistola ad Rhomanos Pauli⸥; mediocri, in qua mediocres sententiae, verba propria et decentia et compositio plana, sic ut tam verba quam compositio paulum ultra quotidiani sermonis usum assurgant; humili, quae 10 quotidiano sermoni simillima est, qua scribuntur epistolae familiares. ⸤Mediocrem characterem sequuntur, quae fere de philosophia a Cicerone scripta sunt. Tres characteres orationis facile internosces, si oeconomiam in quovis genere scripti observes, ut quaedam mi‖nora sunt, quam ut in heroico conveniant, at eadem B 117 recte quadrant bucolicis, ut: 15

Dic quibus in terris – et eris mihi magnus Apollo – Tres pateat coeli spacium non amplius ulnas.

0 Philippi … elocutione.] B C Liber Tercius de Elocutione. A 9 quotidiani] quotidianm C 16 Tres] tris (Vergil) 5 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Elocutionis duas facimus partes, unam, qua figuras orationis quasi sylvam quandam atque materiam universam et confusam considerabimus; alteram, qua singulas dicendi formas distinctius exponemus. Figurae orationis sunt tres: sublimis, quam et gravem et grandem appellamus, attenuata, quam et infimam dicunt, et mediocris. Sublimis est, quae constat ex verborum gravium magna et ornata compositione; attenuata est, quae tam verbis quam compositione usque ad usitatissimam puri consuetudinem sermonis demissa est; mediocris est sublimi humilior, attenuata gravior oratio.“ (S. 457.) 12–13 Quintilian, Institutio Oratoria 3,3,9: „Hermagoras iudicium, partitionem, ordinem, quaeque sunt elocutionis, subicit oeconomiae, quae Graece appellata ex cura rerum domesticarum et hic per abusionem posita nomine Latino caret.“ Vgl. auch 1,8,9. (Aristoteles verwendet „οἰκονομία“ nur in ethischen und politischen sowie naturkundlichen Schriften.) 15–16 Vergil, Bucolica, 3,104–105. 7 Epistola ad Rhomanos Pauli Nr. 87. 11–156,15 Mediocrem – character. Nr. 88.

156 | De Rhetorica Libri Tres

Haec conveniebant bucolico, heroicis non quadrant. Item si locos communes Marci Ciceronis conferas, ut in Officiis dicit alicubi parce ac paucis verbis: vim vi propulsare natura permittit; at idem in Miloniana, vide, quam splendide, quam copiose dicat, ut exemplis, verborum figuris adornet. Ac nescio, an aptius uspiam exemplum duplicis characteris habeas, quam Epistolam ad Rhomanos gravi charactere scriptam 5 et Epistolam ad Galatas mediocri, cum sit idem prorsus utriusque scopus pleraque argumenta eadem. Tamen in ea, quam Ad Rhomanos scripsit, assurgit crebris figuris verborum et sententiarum, variis item allegoriis novi ac vetusti Adam, literae et spiritus, passim ab historiis petita miscet exempla. Atque hic est orator ille, si fas est eum verbis humanis praedicare, κράτιστος ἀνθρώπων λέγειν. Et reliqua, quae sunt 10 in vetere comoedia de Pericle. Ad iudicium pertinet filum orationis et characterem non ignorare, ac ut nisi cognita oeconomia argumenti non potest absolute cognosci argumentum, sic nisi habita ratione characteris difficile erit assequi capita ductumque argumentorum. Omnino autem ex oeconomia nascitur character.⸥ 15 Nunc reliquum est, ut de verbis, compositione ac sententiis dicam. His enim absolvitur elocutio. Verba sint propria, ‖ pura, non remota ab usu loquendi, non dura, non sordida B 118 et reliqua, quae de his praecepit M. Cicero in Oratore.

1 quadrant] quadrabant A 4 verborum] ut sententiarum ac verborum C 18 sint] sunt C 2–3 Digesta 43,16,1,27: „Vim vi repellere licet.“ Vgl. Cicero, De officiis 2,5,18: „[…] si quid importetur nobis incommodi, propulsemus ulciscamurque eos, qui nocere nobis conati sint, tantaque poena afficiamus, quantam aequitas humanitasque patiatur.“ 3,18,74: „Etenim si is, qui non defendit iniuriam neque propulsat a suis, cum potest, iniuste facit, ut in primo libro disserui, qualis habendus est is, qui non modo non repellit, sed etiam adiuvat iniuriam?“ 3–4 E. g. Cicero, Pro Milone Oratio 4,7. 8 Rm 5. 8–9 Rm 7 und 8. 9 Rm 4; 11. 10 „Ἀνδρῶν κράτιστος“ bei Gorgias, Ἑλένης ἐγκώμιον. In Oratores Attici (Venedig: Aldus; Socerus 1513). (Diels/Kranz 2, 289,7.) In seiner Einschätzung unterscheidet sich Melanchthon deutlich von Erasmus, In Epistolam Pauli ad Romanos Argumentum, der Vorrede zum Römerbrief in der zweiten Edition des Novum Testamentum 1519: „Sed utilitatem huius Epistolae aequat ac pene superat difficultas; idque mihi tribus potissimum de causis accidere videtur: Sive quod non alibi sermonis ordo confusior, nusquam oratio hyperbatis magis hiulca, nusquam anantapodotis crebrius inabsoluta.“ 10–11 Aristophanes, Acharnes; Pax. In Comoediae novem (Venedig: Aldus Manutius 1498). Vgl. jedoch Erasmus, Novum instrumentum 1516 Paraclesis: „[…] ne nimium diu fabulis immoremur, qualem Socrati tribuit Alcibiades, Pericli vetus comedia […]“. (aaa 3b). 16 Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Nunc, ut diximus [S. 155,5, Anm.], prius de figuris agamus. Omnis figura orationis sententiis, verbis, compositione constat.“ (S. 458.) 19 Cicero, De oratore 2,83,339: „Et cum sint populares multi variique lapsus, vitanda est acclamatio adversa populi, quae aut orationis peccato aliquo excitatur, si aspere, si arroganter, si turpiter, si sordide, si quo animi vitio dictum esse aliquid videtur, aut hominum offensione vel invidia, quae aut iusta est aut ex criminatione atque fama, aut res si displicet, aut si est in aliquo motu suae cupiditatis aut metus multitudo.“

Caput 9. 〈De characteribus elocutionis〉 | 157

Compositionis prima ac summa virtus est, ut aequabilis, gratiosa, facilis minimeque aspera sit. Pluribus haec rhetores praeceptis tradunt, ne sit hiulca oratio concursu vocalium, ne obtusa literae “m” frequentia, ne sibilans, ubi “s” ingeminatur, ne dura, cum “r” immodice utimur etc. 5 Ad haec pedes accedunt, ut principia orationum graciles pedes, ut anapestos, iambos aut etiam interpollatos brevibus longos habent. Finiat oratio fortiori pede, media clausula paeanas et omnes, ubi alternae concurrunt syllabae, patitur. Et de his consule Oratorem Ciceronis. Haec autem ad orationis mundiciem pertinent. Quae sequuntur autem figurae cum verborum tum sententiarum, non modo ad 10 gratiam, sed ad robur quoque vimque orationis pertinent et omnino ad copiam. Quare consilium fuerit Erasmi libellos De copia semper in manibus habere, e quo simul discrimen verborum et dignitas eorum, quae dicendo plurimum possunt, hauriuntur.

10 De amplificatione Ante omnia de amplificatione dicemus. Quanquam eiusmodi in reliqua schemata incidant, tamen, cum nullius tam creber usus sit, quam est figurarum amplificandi vel minuendi, pauca de ipsis attingam. Amplificatio est, cum verbis aut sententiis plus dici‖mus, quam res ipsa videatur B 119 poscere. 20 Verbis amplificamus, cum gravior significantia et maior emphasis deligitur, ut plus est “raptor” quam “fur”. Verba incremento, interpretatione, correctione, denominatione, circuitione, definitione, translatione augemus. Minuimus iisdem formu15

1 facilis] facilia A 6 interpollatos] interpellatos C 1–4 Cicero, Orator 44,150: „Nolo haec tam minuta constructio appareat; sed tamen stilus exercitatus efficiet facile formulam componendi. nam ut in legendo oculus sic animus in dicendo prospiciet quid sequatur, ne extremorum verborum cum insequentibus primis concursus aut hiulcas voces efficiat aut asperas.“ – Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Sunt igitur, ut brevius ac dilucidius totum hunc locum explicemus, vocales omnes breves gravitati parum idoneae, longiores multo praestantiores, quibus etiam ‚o‘ et ‚a‘ longe excellentiores. Semivocalium, quae duplices nominantur, robustiores; ‚l‘ suavissimum, cui ‚n‘ in proximum ponimus; ‚r‘ asperum sonat, ‚m‘ in suavitate et asperitate semivocalium medium est, ‚s‘ litera asperrima omnium“. (S. 472–473.) 7–8 Cicero, Orator 51,170–226. 11 Erasmus, De duplici copia rerum. Vgl. S. 43,16, Anm. Melanchthon dürfte sich bei der amplificatio von Worten und Sätzen auf den ersten Teil des Werks beziehen, bei den Redefiguren (tropi et schemata) auf den zweiten. 18–19 Quintilian, Institutio oratoria 8,4 scheint zugrundezuliegen, zum Teil sind dort die selben Beispiele aus Cicero verwendet. 20–21 S. 115,2–4, Anm.

158 | De Rhetorica Libri Tres

lis, ⸤ut Paulus “transferri” dicit Galatas ab eo, qui vocarit etc., deinde alio ait loco: Quis vos fascinavit non obedire veritati. In priore verbo minor est emphasis quam in posteriore, caeterum res est eadem.⸥ Sententias amplificamus, ut docet Fabius, modis quatuor: incremento, compara5 tione, ratiocinatione, congerie. Incremento, quum veluti gradibus pervenitur non modo ad summum, sed interim quodammodo supra summum, ut apud Ciceronem: Facinus est vincire civem Rhomanum, scelus verberare, parricidium necare.

⸤Incrementum est in verbis, quae subinde augent significantiam suam: “facinus”, “scelus”, “parricidium”. In hoc etiam circunstantiis augemus, ut Cicero de vomitu in 10 Antonium: Si inter coenam in tuis immanibus illis poculis hoc tibi accidisset, quis non turpe duceret? In coetu vero populi Rhomani negocium publicum gerens magister equitum, cui ructare turpe esset, is 〈vomens〉 frustis esculentis vinum redolentibus gremium suum et totum tribunal implevit. 15

Augent hanc orationem circunstantiae: “inter coenam domi tuae” minus est, “in coetu populi” maius, “gremium suum” minus est, maius “totum tribunal”.⸥ B 120 Secundus locus est comparatio, ‖ ubi minore maius crescit, ut: An vero vir amplissimus, Scipio, Tib. Gracchum mediocriter labefactantem rempublicam privatus interfecit: Catilinam orbem terrae caede atque incendiis vastare cupientem nos consules perferemus?

⸤Item:

14 vomens (Cicero) om. A B C 1 Gal 1,6: „Miror, quod sic tam cito transferimini ab eo, qui vos vocavit in gratiam Christi in aliud evangelium.“ Luther, In epistolam Pauli ad Galatas Commentarius 1519, z. St.: „Vehemens est sententia Pauli et tamen modestissima. ‚Mirari‘ se dicit, cum indignari et ardere penitus sese infra ostendat, scilicet suaviter, non pro impetu concepto, invadens.“ (WA 2, 460,17–19; vgl. WA 57, 460,17–19.) 1–2 Aus Gal 3,1: „Quis vos fascinavit, ante quorum oculos Iesus Christus proscriptus est crucifixus?“ und Gal 5,7: „Quis vos inpedivit veritati non oboedire?“ kombiniert. 4–5 Quintilian, Institutio oratoria 8,4,3: „quattuor tamen maxime generibus video constare amplificationem, incremento, comparatione, ratiocinatione, congerie“. 7 Cicero, Actiones in C. Verrem 2,5,170. Zitiert bei Quintilian, Institutio oratoria 8,4,3. 12–15 Cicero, Oratio Philippica 2,63. 19–21 Cicero, Orationes in L. Catilinam 1,1,3. 1–3 ut – eadem. Nr. 89. 9–17 Incrementum – tribunal. Nr. 90. 22–159,2 Item: – uti! Nr. 91.

20

Caput 10. De amplificatione | 159

Turpe est iurisconsulem sine textu loqui, qui humana causatur. Quanto igitur magis turpe est theologum, qui divina tractat, textu non uti!⸥

Hic locus argumenta habet: minus, similia, exempla etc. Tertius locus est ratiocinatio, quum veluti syllogismo colligitur maius quiddam 5 re ipsa. Cicero: Tu igitur istis faucibus, istis lateribus, ista gladiatoria totius corporis firmitate tantum vini in Hippiae nuptiis exhauseras, ut tibi necesse esset in conspectu populi Rhomani vomere postridie.

Colligitur enim, quantum vini biberit Antonius, quod illa totius corporis gladiatoria 10 firmitas non quiverit ferre et concoquere. Quartus modus est congeries, Graeci vocant συναθροισμόν, cum ceu distributione quadam partes congerimus, ut inde emphasis orationis crescat, ut: “os, oculos, vultum, manus, ventrem, totum denique corpus inspice.” Hi quatuor augendi modi latius patent per schemata, ut intelligent, qui rei 15 periculum ipsi usu dicendi facturi sunt.

11 De tropis ac schematibus 11.1

〈Tropi〉

Tropus est mutatio verbi aut sermonis a propria significantia in aliam. Tropi sunt metaphora, id est ‖ translatio, ut “fons mali”, id est “origo mali”, cum aliqua signifi- B 121 20 cationis similitudine ducti transferimus nomen, ut apud Poëtam “remigium alarum”. Plerique tropi e similis ratione nascuntur.

7 in conspectu populi Rhomani] in populi Romani conspectu (Cicero) 6 igitur] om. (Cicero) 11 Graeci] Grecæ C 14 quatuor] quattuor A 1–2 Luther an Hieronymus Scultetus (Schulze), Bischof in Brandenburg, 13. Februar 1518: „Et, ut vulgo dicitur: Turpe est Iuristam loqui sine textu. At multo turpius est Theologum loqui sine textu.“ (WA BR 1, 139,29–30, Nr. 58.) Vgl. auch WA 2, 10,1–2. 6–8 Cicero, Philippica 2,63. 11 Quintilian, Institutio oratoria 8,4,27: „simile est hoc figurae, quam συναθροισμόν vocant, sed illic plurium rerum est congeries, hic unius multiplicatio.“ 18 Georg von Trapezunt, Institutio oratoria: „Tropus est verbi vel sermonis a propria significatione mutatio.“ (S. 461.) 20 Vergil, Aeneis 6,19. 21 Quintilian, Institutio oratoria 9,1,4: „est igitur τρόπος sermo a naturali et principali significatione translatus ad aliam ornandae orationis gratia, vel, ut plerique grammatici finiunt, dictio ab eo loco, in quo propria est, translata in eum, in quo propria non est: ‚figura‘, sicut nomine ipso patet, conformatio quaedam orationis remota a communi et primum se offerente ratione.“

160 | De Rhetorica Libri Tres

11.1.1

〈Tropi dictionum〉

Synecdoche, pars pro toto, ut “mucro” pro gladio. Metonymia, transnominatio, ut “Sine Cerere et Baccho friget Venus”. Antonomasia, “princeps eloquentiae”, id est Cicero. Abusio, ut “parricidium”: caedes matris aut fratris. Transsumptio, ut pro “poëta” Vergilius. Periphrasis seu circuitio, ut “Scipionis providentia”.

11.1.2

5

〈Tropi orationum〉

Allegoria aliud verbis, aliud sensu ostendit. Haec maximam habet in oratione vim estque iuxta proprietatem rerum exponenda, quas complectitur, ut si “Musas” studia 10 literarum dicas “Gratias habere comites”, iungendam esse bonis literis philanthropian et comitatem quandam communis vitae. Aenigma, ut “Dic, quibus in terris” etc. Ad oratorem non pertinet. Ironia, illusio, cum aliud dicitur et aliud re ipsa apparet, ut “In Clodium: ‚Integritas tua te purgavit‘”. Augendae orationi plurimum valet, adeo ut saepe ironia fiat argu- 15 mento cuipiam aut loco caput, ut: “Novum crimen detulit ad te” etc., Pro Ligario Cicero. Nascitur ironia ex loco dialectico a contrariis. ‖ B 122 Hyperbaton, verbi transgressio, ut “septem subiecta trioni”, “pube tenus” et similia.

Alias hyperbata sunt sententiarum excursus. Hyperbole, “It coelo clamor”. Haec orationem comparatione auget, ut In Verrem:

15–16 argumento A C argumentato B 3 Terenz, Eunuchus 732. 4 Cicero, De oratore 4,1,13: „Atque ut omittam Graeciam, quae semper eloquentiae princeps esse voluit, atque illas omnium doctrinarum inventrices Athenas, in quibus summa dicendi vis et inventa est et perfecta.“ – Erasmus, De duplici copia rerum ac verborum 1512: „Septima locupletandi ratio sumitur ab epithetis. Diomedes epitheton facit speciem antonomasiae […] Id potissimum fiet in citationibus exemplorum aut sententiarum: ‚Aristarchus eruditissimus, et idem diligentissimus‘; ‚Cicero eloquentiae princeps‘; ‚Plato certissimus autor‘.“ (ASD I-6, 216,487–218,512.) 5 Vgl. S. 158,7, Anm. 7 Rhetorica ad Herennium 4,43: „Circumitio est oratio rem simplicem adsumpta circumscribens elocutione, hoc pacto: ‚Scipionis providentia Kartaginis opes fregit.‘“ 13 Vergil, Bucolica 3,104. 14–15 Quintilian, Institutio oratoria 8,6,56. (Die Rede Ciceros ist nicht überliefert.) 16–17 Cicero. Pro Ligario Oratio 1,1: „Novum crimen, C. Caesar, et ante hunc diem non auditum propinquus meus ad te Q. Tubero detulit.“ 18 Vergil, Georgica 3,381. | Vergil, Aeneis 3,427. 20 Vergil, Aeneis 5,451: „It clamor caelo.“

20

Caput 11. De tropis ac schematibus | 161

Versabatur in Sicilia longo intervallo non Dionysius ille nec Phalaris (tulit enim illa quondam insula multos et crudeles tyrannos), sed novum quoddam monstrum etc.

Similitudo, cum simili simile declaramus et perspicuum facimus, sive “econem” sive “paradigma” quis vocet, ubi comparamus personam personae, factum facto, ut: 5

Quem fructum ex eloquentia fecit Demosthenes, eum coniectura est et Ciceronem facturum.

Ad haec et parabolae et apologi pertinent, pulchra orationis ornamenta ad confirmandum, illustrandum, augendum quam mire utiles, si subinde misceantur argumentis et locis orationum parabolae et apologi; hi maxime probantur, qui notissimi et maximorum sunt autorum.

10

11.2

Schemata

Schema est in “sensu vel sermone” a vulgari et simplici specie cum ratione mutatio; atque ut tropus est significationis mutatio, ita schemate dispositio, inflexio ductusque mutatur, significatio manet. Schemata du‖plicia sunt, verborum et sententiarum. B 123

11.2.1 15

〈Figurae verborum〉

Verba figuris variant: aut singula, ut “induperator” pro “imperator”, aut constructione, ut “hic illius arma, hic currus fuit”. Quas figuras quando diligenter ac erudite

3 econem] A B εἰκόνα C 7 augendum quam] agendumque C 11 Schema] Schemata C 12 tropus] corpus C 1–2 Cicero, In Verrem Oratio 2,5,145. 3–4 Quintilian, Institutio oratoria 5,11,1: „Graeci vocant παράδειγμα, quo nomine et generaliter usi sunt in omni similium adpositione et specialiter in iis, quae rerum gestarum auctoritate nituntur. nostri fere similitudinem vocari maluerunt, quod ab illis 〈proprie〉 παραβολή dicitur.“ 5,11,24: „et quoniam similium alia facies in alia ratione, admonendum est, rarius esse in oratione illud genus, quod εἰκόνα Graeci vocant, quo exprimitur rerum aut personarum imago, […] quam id, quo probabilius fit quod intendimus“. 11–13 Quintilian, Institutio oratoria 9,1,11. 9.1.1: „Cum sit proximo libro de tropis dictum, sequitur pertinens ad figuras, quae σχήματα Graece vocantur, locus ipsa rei natura coniunctus superiori.“ 13 Quintilian, Institutio oratoria 9,1,17: „Inter plurimos enim, quod sciam, consensum est, duas eius esse partes, διανοίας, id est mentis vel sensus vel sententiarum (nam his omnibus modis dictum est) et λέξεως, id est verborum vel dictionis vel elocutionis vel sermonis vel orationis: nam et variatur et nihil refert.“ 16 Vergil, Aeneis 1,16–17. 16–162,2 Nach VD 16 sind als früheste Drucke bekannt: Petrus Mosellanus, Tabulae de schematibus et tropis Petri Mosellani. Georg Maior, [Tabulae] In rhetorica Philippi Melanchthonis, in Erasmi Roterodami libellum de duplici Copia (Köln: Johann Soter 1526). Die Tabellen von Maior zur Rhetorik gehen auf Melanchthon, Institutiones Rhetorices 1521 zurück. Jedoch findet sich in Lawrence D. Green, James Jerome Murphy, Renaissance Rhetoric Short-title Catalogue

162 | De Rhetorica Libri Tres

veluti sub oculos posuit in tabula quadam notatas Petrus Mosellanus, ⸤minime vulgaris ingenii iuvenis et usu cum Graecae tum Latinae linguae prope incredibili. Satius est ex illo ipso autore discere. Et ego non aliud institui scribere, quam quibus cum dialectica rhetoribus conveniret, omninoque magis admonere quam docere, viam scilicet iis muniens, qui 5 dialectica emendaturi sunt. Idque nobis obiter tantum facere visum est, ut studiosi ad veteres quam primum – nostris utcunque admoniti – contenderent. Minore cultu scribo nempe rudibus iisque maxime, quos ipse doceo, periculum facturus, si quo modo reviviscere queat rhetorica et usus ille declamandi ac iudicandi veterum revocari possit in scholas nostras. Sic olim dialectica docebatur, ut esset eius aliquis 10 in omni genere literarum usus; hodie sic discuntur idque perpetuis vigiliis, ut ne possint quidem ulla ratione reliqua studia iuvare, imo, si traducas in alia studia, fieri nequit, ut sua illis puritas, sua vis constet. Id quod videmus in theologia lymphatis quibusdam quaestionariis accidisse. Sed redeo ad schemata.⸥ ‖

B 124 11.2.2

Figurae sententiarum

15

Verborum figurae “lumina orationis” vocari solent et ad delectandum certe nonnihil valent, ad permovendum autem efficaces sunt figurae sententiarum suntque ceu spiritus et animus quidam orationis. Quibus Demosthenem mire valuisse Cicero autor est, et ipsi agnoscimus; adeoque in his universum decus oratoris situm est, ut ne 20 dicere quidem sine ipsis quisquam posse videatur. ⸤Ex figuris autem aliae vim argumentorum augent, aliae adiuvant ordinem. Itaque in inventione ac dispositione sunt elocutionis semina, ut reperto argumento simul ratio expoliendi reperta est, ut infra commonebimus. Quare figuras necesse est, ut putes esse notas quasdam, quibus discitur, quid singulas partes deceat, quid dedeceat, quomodo tollantur in speciem, quomodo augeantur, quae recte sunt 25 inventa. Quare et nos illas breviter et quam potest fieri apertissime tractabimus. Interim observabis prope omnia sententiarum schemata ex locis dialecticis emanare.⸥ 20 quisquam] quispiam C 1460–1700 (2. Aufl. Burlington, 2008), 390 der Eintrag: „Mosellanus, Tabulae de schematibus et tropis 1516. Augsburg: Philipp Ulhart I 1516.“ 16–17 Quintilian, Institutio Oratoria 9,1,25: „Cicero quidem omnia orationis lumina in hunc locum congerit, mediam quandam, ut arbitror, secutus viam: ut neque omnis sermo schema iudicaretur neque ea sola, quae haberent aliquam remotam ab usu communi fictionem, sed quae essent clarissima et ad movendum auditorem valerent plurimum“. Sodann zitiert Quintilian die beigezogenen Stellen: Cicero, De oratore 3,52,201–206. und Orator 39,134–41,139. 18–19 Cicero, Orator 39,136: „Sed sententiarum ornamenta maiora sunt; quibus quia frequentissime Demosthenes utitur, sunt qui putent idcirco eius eloquentiam maxime esse laudabilem.“ 23 Vgl. S. 167,5 zu „Transitio“. 1–14 minime – schemata. Nr. 92. 21–27 Ex – emanare. Nr. 93.

Caput 11. De tropis ac schematibus | 163

Interrogatio, hac fere argumenta ordimur vel concludimus, maxime quum enumeramus, ut: Quid igitur faciam?

5

10

⸤Instat, urget et saepe iacentem auditoris excitat animum; ideoque ad capita argumentorum, ubi attentos volumus auditores, et ad fines, ubi admonendus et permovendus est auditor, apta est; maximeque, ubi ‖ suspensus animus auditoris habet, B 125 quod obiici queat, quod velut antevortens orator interpellat orationem auditori satisfacturus. Ad eam interpellandi rationem valet interrogatio. Sic Paulus Ad Rhomanos apte interpellat ipse sese, cum dixisset: Ubi abundavit delictum, superabundavit et gratia,

statim subiicit: Quid igitur dicemus? Manebimus in peccato?

Vides igitur, interrogatio quomodo dispositionem adiuvet et caput sit aliis figuris, ut hoc apud Paulum loco praesumptioni. 15 Subiectio, qua respondemus ipsi nobis, ut eodem loco Paulus respondet obiectioni: Manebimus in peccato?

dicens: “Absit.” etc.

Hanc, opinor, “ratiocinationem” Cicero dixit.⸥

7 interpellat C interpollat A B 8 interpellandi C interpollandi A B 3 faciam] faciamus C 3 Terentius, Eunuchus 5,4. Mt 27,22. 10 Rm 5,20. 12 Rm 6,1. 15 „Subiectio“ wird S. 166,9 nochmals und zwar anders, nämlich nach Quintilian behandelt. Hier nach Georg von Trapezunt, Rhetorica: „Subiectio est argumentatio, in qua quaerimus, quid pro adversario aut contra nos dici possit; deinde per singulas interrogationes propere subiicimus rationem, qua id, quod dictum est, non ita esse ostendimus, hoc modo: Quaero igitur, unde iste ex tenui tam pecuniosus factus est; patrimonium sibi amplum relictum est?“ (S. 212–213.) 16 Rm 6,1. 18 Rm 6,2. 19 Cicero, De inventione 1,57: „Nunc deinceps ratiocinationis vim et naturam consideremus. ratiocinatio est oratio ex ipsa re probabile aliquid eliciens, quod expositum et per se cognitum sua se vi et ratione confirmet.“ 4–19 Instat – dixit. Nr. 94.

164 | De Rhetorica Libri Tres

Dubitatio, cum quaerimus, quid ex multis dicamus, ut: Sive stultitiam meam, sive fortunam causari licet.

⸤Paulus: In circuncisione, an in praeputio?

Et haec affinis est interrogationi valetque ad augendam orationem.⸥

5

Exclamatio, significatio est cuiuscunque affectus: O tempora, o mores!

⸤Compellationem huic schemati dant, ut: Te nunc, Scipio, alloquor etc.

Huc item pertinent invocationes etc.⸥

10

Praesumptio, cum id, quod obiici potest, occupamus sive cum tacitae quaestioni respondemus. Eaque pluribus fit modis, cum adversa diluere volumus vel aperte ‖ B 126 vel clanculum. In Miloniana videbantur arma periculosam facere causam Milonis; id invertit Cicero docetque: Non modo non esse ex his periculum, sed magnum per ea quoque animum sibi addi.

⸤Sic est praesumptio: Non enim omnes, qui sunt ex circuncisione Israel, hi sunt Israelitae.⸥

Communicatio, cum adversarios consulimus, ut:

4 Rm 4,9. 7 Cicero, Orationes in L. Catilinam 1,1,2. 9 Cicero, In Verrem Oratio 2,4,79: „Te nunc, P. Scipio, te, inquam, lectissimum ornatissimumque adulescentem, appello.“ 15 Cicero, Pro Milone Oratio, 1,3: „Quam ob rem illa arma, centuriones, cohortes non periculum nobis, sed praesidium denuntiant; neque solum ut quieto, sed etiam ut magno animo simus hortantur.“ 17 Rm 4,12: „Et sit [Abraham] pater circumcisionis non his tantum, qui sunt ex circumcisione, sed et his, qui sectantur vestigia, quae est in praeputio fidei patris nostri Abrahae.“ Rm 9,6: „Non enim omnes, qui ex Israhel, hii sunt Israhel.“ 3–5 Paulus – orationem. Nr. 95. Nr. 97.

8–10 Compellationem – etc. Nr. 96.

16–17 Sic – Israelitae.

15

Caput 11. De tropis ac schematibus | 165

Cedo, si tu eo loco fuisses, nonne seni fuisses auxilio?

⸤Atque hic locus multum valet in coniecturis.⸥ Παράδοξον ad suspendendum animum audientis valet, ut: Nunquam credidi fore, ut talium scelerum vel nomen Germaniae innotesceret. 5 ⸤Sic est: Miror, quod tam cito transferimini. (Ad Galatas.)

Et valet ad exordia multum.⸥ Permissio, communicationi affinis est, cum auditoribus vel adversariis aliquid in causa permittimus, ut: 10

Vos me, quo pacto libet, utimini.

⸤Hoc schema valet ad clausulas conclusionum.⸥ Licentia, cum aliquid liberius dicemus contra eos, quos maxime placatos oportebat, aut etiam contra nos. Quae confessio criminis saepe adulationem prae se fert, ut Cicero Pro Ligario: 15

Suscepto bello, Caesar, gesto etiam magna ex parte, nulla vi coactus, consilio ac voluntate mea ad ea arma profectus sum, quae erant contra te sumpta. ‖

Prosopopeia personae confictio, familiarior poëtis, ut “Famae” apud Vergilium.

17 Prosopopeia] prosopopoeia C (cf. p. 93,9) 1 Vgl. Quintilian, Institutio oratoria 9,2,21: „ut Cato: ‚cedo, si vos in eo loco essetis, quid aliud fecissetis?“ 6 Gal 1,6. 10 Rhetorica ad Herennium 4,39: „Vos me vestro, quo pacto vobis videbitur, utamini.“ 15–16 Cicero, Pro Ligario Oratio 6,87,9: „Suscepto bello, Caesar, gesto etiam ex parte magna, nulla vi coactus, iudicio ac voluntate ad ea arma profectus sum quae erant sumpta contra te.“ 17 Vgl. S. 103,11. | Vergil, Aeneis 4,174. 2 Atque – coniecturis. Nr. 98. 5–7 Sic – multum. Nr. 99. 11 Hoc – conclusionum. Nr. 100.

B 127

166 | De Rhetorica Libri Tres

⸤Huc pertinet sermocinatio, ubi sermonem nostrum alteri tribuimus, ut: Si interveniat pater, nonne dicet: “Fili, non fungeris officio!”

Huc et confirmatio pertinet, ubi in res inanimatas transfertur oratio, ut: Literatae Athenae. Perfida Carthago.⸥

Aversio fit, cum interrupta oratione sermonem ad aliam personam convertimus, ut 5 cum iudici dico et relicto iudice invado adversarium, ut: Quid enim tuus ille, Tubero, gladius etc. (Pro Ligario.)

Subiectio sub oculos seu hypotyposis seu demonstratio, cum res non modo geri, sed ut gesta sit ante oculos poni videtur. Valet ad historicas narrationes maxime, ac ob id Livio et poëtis familiare schema est. Emphasin habet in affectibus movendis, ut apud 10 Ciceronem: Ipse inflammatus scelere ac furore in forum venit; ardebant oculi, toto ex ore crudelitas emicabat.

⸤Huic confines sunt effictio et notatio.⸥

3 confirmatio] malim conformatio 6 iudice] iudici A 14 effictio] effectio C 1 Erasmus, De duplici copia rerum ac verborum 1512: „Ad hanc formam [sc. prosopopeiam vel prosopographiam] praecipue pertinet schema διαλογισμός, id est sermocinatio, quoties vnicuique sermonem accommodamus, aetati, generi, patriae, vitae instituto, animo moribusque congruentem.“ (ASD I-6, 212,384–386.) 3 Rhetorica ad Herennium 4,66: „Conformatio est, cum aliqua, quae non adest, persona confingitur quasi adsit, aut cum res muta aut informis fit eloquens, et forma ei et oratio adtribuitur ad dignitatem adcommodata, aut actio quaedam […] haec conformatio licet in plures 〈res〉, in mutas atque inanimas transferatur.“ – Quintilian, Institutio oratoria 9,1,4–5, vgl. S. 159,21, Anm. 7 Cicero, Pro Ligario Oratio zitiert bei Quintilian, Institutio oratoria 8,4,27 und öfter: „Quid enim tuus ille, Tubero, destrictus in acie Pharsalica gladius agebat?“ 8–9 „Subiectio“ war S. 163,15 schon mal und zwar anders, nämlich nach Georg von Trapezunt behandelt. Hier nach Quintilian, Institutio oratoria 9,2,40: „Illa vero, ut ait Cicero, sub oculos subiectio tum fieri solet, cum res non gesta indicatur, sed ut sit gesta ostenditur, nec universa, sed per partes: quem locum proximo libro subiecimus evidentiae. Celsus hoc nomen isti figurae dedit. ab aliis ὑποτύπωσις dicitur, proposita quaedam forma rerum ita expressa verbis, ut cerni potius videatur quam audiri: ‚ipse inflammatus scelere et furore in forum venit, ardebant oculi, toto ex ore crudelitas eminebat.‘“ 12–13 Cicero, In Verrem Oratio 5,161. 1–4 Huc – Carthago. Nr. 101. 14 Huic – notatio. Nr. 102.

Caput 11. De tropis ac schematibus | 167

Occupatio, cum dicimus, nos praeterire, quod tum maxime dicimus, hoc modo: Non dico, Catilina, quam turpiter adolescentiam egeris, quam omnibus probris contaminasti.

Transitio breviter ostendit, quid dictum sit, et proponit, quid sequatur, ut: Modo in patriam qualis extiterit, habetis; nunc cognoscite, cuiusmodi fuerit in parentes. ‖ 5 ⸤Hoc schema in disponendo utile est et conducit ad orationis perspicuitatem.⸥

Correctio, quae tollit, quod dictum est, et magis idoneum supponit: Fur, imo praedo.

⸤Emphasin auget.⸥ Interpretatio, cum eadem res aliis verbis dicitur, ut: 10

Rempublicam funditus evertisti, civitatem radicitus deiecisti.

⸤Huc definitio pertinet.⸥ Commutatio est correctio rationis, ut: Non ut volumus, vivimus, sed ut possumus.

5 conducit] conducet C 2 Rhetorica ad Herennium 4,37: „Occultatio est, cum dicimus nos praeterire aut non scire aut nolle dicere id, quod nunc maxime dicimus.“ Der Beispielsatz findet sich nicht in der Antike. Vielleicht geht er zurück auf Cicero (einst zugeschrieben), In Sallustium: „Nunc ut ad te revertar, Sallusti, patrem tuum praeteream, qui si numquam in vita sua peccavit, tamen maiorem iniuriam rei publicae facere non potuit quam quod te talem filium genuit; neque tu si qua in pueritia peccasti, exsequar, ne parentem tuum videar accusare, qui eo tempore summam tui potestatem habuit, sed qualem adolescentiam egeris; hac enim demonstrata facile intellegetur, quam petulanti pueritia tam impudicus et procax adoleveris.“ 4 Rhetorica ad Herennium 4,35. (Vgl. Demosthenes, De corona 268: „ἐν μὲν τοίνυν τοῖς πρὸς τὴν πόλιν τοιοῦτος: ἐν δὲ τοῖς ἰδίοις εἰ μὴ πάντες ἴσθ᾽.“) 10 Als Beispiel zitiert Rhetorica ad Herennium 4,138. 13 Menander, Fragment 50. Zitiert bei Erasmus, Adagia 3,1,1: „Herculei labores. […] Οὐχ ὡς θελόμεθα, ἀλλ' ὡς δυνάμεθα […]“ 5 Hoc – perspicuitatem. Nr. 103. 8 Emphasin auget. Nr. 104. 11 Huc – pertinet. Nr. 105.

B 128

168 | De Rhetorica Libri Tres

⸤Expeditio ratiocinationis speciem habet, nam unum aliquid e multis syllogismo ostendit, ut: Fundus iste meus erat, tu usu tuum fecisti; emptio nulla profertur, haereditas ad te me vivo pervenire mea non potuit; non donavi, relinquitur ergo, quod vi me de meo exturbaveris.

In hunc modum et conclusio fere se habet, quae circunductione quadam colligit, ut:

5

Quod si Danais datum erat oraculo Troiam capi non posse, nisi Philoctetae sagittis, hae autem nihil fecerunt aliud, nisi Alexandrum perculerunt, hunc extinguere, id nimirum Troiam capi fuit.⸥

Circunductio est, cum particulis causalibus oratio contexitur: Siquidem ita fato constitutum erat etc.

10

⸤Distributio copiae artifex est, cum genus per species, corpus per membra declaramus, et maxime ad αἴτια dilucidanda pertinet, ut:

B 129

Honestum est bellum, quod contra Turcam suscipitur; nam honestum est, quo patria servatur, quo ‖ religio vindicatur, quo lares, liberi, coniunx defenduntur.

Nascitur hoc schema ex loco generum et specierum aut totius et partium.⸥

15

Extenuatio, vitandae arrogantiae gratia, ut: Si quid est in me ingenii etc.

Frequentatio, cum res in tota causa coguntur in unum locum, quo acrior sit oratio et conducit epilogis, ut: A quo tandem abest iste vitio? […] Suae proditor pudicitiae, insidiator alienae vitae etc.

1 aliquid A C aliqud B 4 exturbaveris] malim exturbavisti 20 iste C ista A B 20 pudicitiae] prudentiae C 1 Vgl. S. 136,1. 3–4 Rhetorica ad Herennium 4,40 als Fallbeispiel angeführt. 6–8 Rhetorica ad Herennium 4,41 als Fallbeispiel angeführt. 10 Cicero, De Fato 26: „Confectum negotium, siquidem concedendum tibi est aut fato omnia fieri, aut quicquam fieri posse sine causa.“ 17 Cicero, Pro Archia Oratio 1. 20 Rhetorica ad Herennium 4,52, als Zitat. 1–8 Expeditio – fuit. Nr. 106. 11–15 Distributio – partium. Nr. 107.

20

Caput 11. De tropis ac schematibus | 169

Expolitio, cum idem, sed aliis subinde verbis auctum dicimus et consimilis est, ut videtur, interpretationi, ut: Nullum periculum sapiens pro republica detrectabit, si qua patriae necessitas inciderit, quae viri sapientis virtutem desyderet. Inhumanus ille fuerit, nisi patriam summis viribus iuvet. 5 ⸤Vagatur expolitio per omnia fere schemata, quae augere orationem possunt, vide

Erasmi Copiam.⸥ Commoratio, quum in eo commoramur, quod est fortissimum in causa, ut Cicero in Miloniana in exponendis insidiis commoratur, et in aliis alii. ⸤Contentio, qua contraria referuntur: 10

“Prudentia carnis mors est, prudentia autem spiritus vita et pax.”

Nascitur autem ex loco contrariorum.⸥ ‖ ⸤Sententia, oratio ad mores pertinens, praecipuum orationis ornamentum, quo licet B 130 inchoëmus, finiamus, comprobemus, quod dictum est. Multa horum sunt in omni genere scripti exempla, ut Plautus a sententia orditur: 15

Nae amicum castigare ob malam noxiam immane est facinus. (Locus in Trinumo.)

Aliorum qui volet exempla facile quisque reperiet. Sententiarum appellatione complector γνώμας, quae ad mores pertinent, paroemias, gnomis vicinas, item apophthegmata et quicquid est huius generis.

15 Trinumo] sc. Trinummo (cf. p. 89,6 annot.) 13 inchoëmus] inchoamus C 3–4 Rhetorica ad Herennium 4,57 als Zitat: „Sapiens nullum pro re publica periculum vitabit, ideo quod saepe, cum pro re publica perire noluerit, necesse erit cum re publica pereat; et, quoniam omnia sunt commoda 〈a〉 patria accepta, nullum incommodum pro patria grave putandum est. Ergo qui fugiunt id periculum quod pro re 〈publica〉 subeundum est, stulte faciunt […]“. 5–6 Erasmus, De duplice copia rerum ac verborum 1512. (ASD I-6, 252–254,364–408.) 7–8 Cicero, Pro Milone Oratio 1,6; 4,10.11; 6,14 etc. 10 Rm 6,6. 14 Plautus, Trinummus 23: „Amicum castigare ob meritam noxiam immoenest facinus.“ 5–6 Vagatur – Copiam. Nr. 108. 9–11 Contentio – contrariorum. Nr. 109. 12–170,12 Sententia – non? Nr. 110.

170 | De Rhetorica Libri Tres

Sententiae subiicitur epiphonema, quod ad copiam multum virium affert et est summa rei acclamatio, ut: Tantae molis erat Rhomanam condere gentem.

Item: Facere enim probus adolescens periculose, quam perpeti turpiter maluit.

5

Item noëma, cum quae non dicimus, intelligi tamen volumus, ut: Dignus erat Socrates, ut Periclis eloquentiam haberet (scilicet intelligitur, ut sese defenderet innocens).

Item clausula, quae finis est orationis, habens sententiae speciem, ut: Prius amicitiae iura pessum ibunt, quam in hac tam gravi causa desyderes opem meam.

10

Sunt item aposiopeses in affectibus, ut: Ego ne illam? Quae me? Quae non?⸥

Haec hactenus. B 131 ⸤Consilium enim fuit perstringere ea, quae maxime necessaria erant adole‖scentibus

scripturis, iisque potissimum, qui in scholis dialecticorum versantur. Studiosorum 15 erit aequi bonique facere operam meam, per quam, si qui promoverint nonnihil, abunde mihi magna relata est gratia. Equidem per haec spero lucem dialecticis accessuram.⸥

6 quae] quam A 3 Vergil, Aeneis 1,33. Das Beispiel findet sich auch im Kommentar zu zeitgenössischen Ausgaben der Rhetorica ad Herennium. 5 Cicero, Pro Milone Oratio 4,9. Zitiert von Quintilian, Institutio oratoria 8,5,11. 7–8 Das Beispiel findet sich zusammen mit der Erläuterung im Kommentar zu zeitgenössischen Ausgaben der Rhetorica ad Herennium. 12 Quintilian, Institutio oratoria 9,2,54: „Ἀποσιώπησις, quam idem Cicero reticentiam, Celsus obticentiam, nonnulli interruptionem appellant, et ipsa ostendit aliquid adfectus, vel irae, ut ‚quos ego – sed motos praestat componere fluctus‘, vel sollicitudinis et quasi religionis: ‚an huius ille legis, quam Clodius a se inventam gloriatur, mentionem facere ausus esset vivo Milone, non dicam consule? de nostrorum omnium – non audeo totum dicere‘: cui simile est in prohoemio pro Ctesiphonte Demosthenis“. 14–18 Consilium – accessuram. Nr. 111.

Caput 11. De tropis ac schematibus | 171

PHILIPPI MELANCHTHONIS DE RHETORICA LIBRI TER TII, QVI EST DE ELOCVTIONE, FINIS. ‖

5

1–5 PHILIPPI … FINIS.] Τελος. A

Index 1

〈Epistola nuncupatoria〉 | 35

Liber primus, 〈qui est de inventione〉 | 45 2

〈Praefatio〉 | 45 2.1 〈De oratore〉 | 45 2.2 〈De oratione〉 | 47 2.2.1 Genera causarum | 47 2.2.2 Oratoris officia | 47 2.2.3 Orationis partes | 48

3

De genere demonstrativo | 48 3.1 De prima parte generis demonstrativi | 49 3.1.1 〈De demonstratione simplicis thematis〉 | 53 3.1.1.1 An sit, quid sit | 53 3.1.1.2 ⸤Quibus causis partibusve constet⸥ | 57 3.1.1.3 Unum an multa | 58 3.1.1.4 ⸤Officia⸥ | 60 3.1.1.5 Comparatio specierum | 61 3.1.1.6 Affinia, contraria | 63 3.1.1.7 Exemplum | 64 3.1.1.8 〈Loci communes〉 | 65 3.1.2 ⸤De enarratorio genere⸥ | 66 3.1.2.1 〈De παραφράσεως ratione〉 | 66 3.1.2.2 De commentandi ratione | 67 3.1.2.2.1 〈Ad docendum〉 | 67 3.1.2.2.2 〈Historica〉 | 68 3.1.2.2.2.1 〈Circunstantiae〉 | 68 3.1.2.2.2.2 〈Locus communis〉 | 70 3.1.2.2.2.3 〈Allegoriae〉 | 70 3.1.2.2.3 〈Suasoria〉 | 71 3.1.2.2.4 〈Allegorica〉 | 72 3.1.2.2.4.1 Fabulae | 72 3.1.2.2.4.2 Historiae | 74 3.1.2.2.4.3 Loci communes | 75 3.1.2.2.4.4 Sententiae, chriae, proverbia | 76

Index | 173

3.1.3 ⸤De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus⸥ | 76 3.1.3.1 〈Recapitulatio: De thematibus simplicibus〉 | 76 3.1.3.2 〈De thematibus compositis〉 | 80 3.1.3.3 〈Exemplum〉 | 82 3.1.3.4 〈Corollarium〉 | 82 3.2 De genere demonstrativo laudis aut vituperii | 83 3.2.1 De laude personae | 84 3.2.1.1 〈Exordium〉 | 84 3.2.1.1.1 〈Benevolentia〉 | 84 3.2.1.1.2 〈Attentio〉 | 85 3.2.1.1.3 〈Docilitas〉 | 85 3.2.1.2 Narratio | 86 3.2.1.2.1 〈Natales〉 | 87 3.2.1.2.2 〈Educatio〉 | 88 3.2.1.2.3 〈Adolescentia〉 | 88 3.2.1.2.4 〈Iuventus〉 | 90 3.2.1.2.5 〈Senectus〉 | 91 3.2.1.2.6 〈Mors〉 | 91 3.2.1.2.7 〈Funebres〉 | 92 3.2.1.3 〈Peroratio〉 | 92 3.2.1.4 〈Corollarium〉 | 93 3.2.1.5 Exemplum | 93 3.2.2 Demonstratio factorum | 94 3.2.2.1 〈Exordium〉 | 94 3.2.2.2 〈Narratio〉 | 94 3.2.2.3 〈Confirmatio〉 | 94 3.2.2.3.1 〈Narratio et loci confirmationis, si factum constet〉 | 94 3.2.2.3.2 〈Narratio et loci confirmationis, si factum non constet〉 | 95 3.2.2.3.3 〈Loci communes〉 | 95 3.2.2.4 〈Confutatio〉 | 96 3.2.2.5 〈Peroratio〉 | 96 3.2.3 Demonstratio rerum acceptarum pro personis | 96 3.2.3.1 〈Exordium〉 | 97 3.2.3.2 〈Narratio〉 | 97 3.2.3.3 〈Confirmatio〉 | 98 3.2.3.4 〈Confutatio〉 | 99 3.2.3.5 〈Divisio〉 | 99 3.2.3.6 〈Peroratio〉 | 100

174 | De Rhetorica Libri Tres

3.3

〈Recapitulatio〉 | 101 3.3.1 〈Recapitulatio specierum generis demonstrativi〉 | 101 3.3.2 〈Recapitulatio partium generis demonstrativi〉 | 101 3.3.2.1 〈Exordium〉 | 101 3.3.2.2 〈Narratio〉 | 102 3.3.2.3 〈Confirmatio et confutatio〉 | 102 3.3.2.4 〈Peroratio〉 | 103 3.4 〈De amplificatione〉 | 104 3.4.1 De circunstantiis | 105 3.4.2 De locis communibus | 105 3.4.3 De affectibus | 109 4

De genere deliberativo | 112 4.0.1 De statu | 112 4.0.1.1 〈Status coniecturalis〉 | 114 4.0.1.2 〈Status finitivus〉 | 115 4.0.1.3 〈Status qualitatis〉 | 115 4.0.2 〈De artificio generis deliberativi〉 | 117 4.0.2.1 ⸤De statu in genere deliberativo⸥ | 117 4.0.2.2 De exordiis generis deliberativi | 117 4.0.2.3 Narratio | 118 4.0.2.4 Confirmatio | 118 4.0.2.5 〈Confutatio〉 | 120 4.0.2.6 〈Peroratio〉 | 120 4.0.2.7 〈Exempla〉 | 120 4.0.2.7.1 〈Exemplum primum〉 | 120 4.0.2.7.2 ⸤Aliud exemplum⸥ | 122 4.0.3 〈De artificio probandi in genere deliberativo〉 | 125 4.0.3.1 〈Comparatio〉 | 125 4.0.3.2 〈Argumenta〉 | 126 4.0.3.3 〈Unde petenda argumenta〉 | 128 4.0.3.4 〈Recapitulatio〉 | 130

5

De genere iudiciali | 130 5.0.1 〈De artificio generis iudicialis〉 | 131 5.0.1.1 ⸤De statu⸥ | 131 5.0.1.2 Exordium | 133 5.0.1.3 Narratio | 134 5.0.1.4 Confirmatio | 135 5.0.1.4.1 Confirmatio coniecturalium accusatoris | 135 5.0.1.4.2 Loci defensoris in coniecturalibus | 137

Index | 175

5.0.1.5 〈Confutatio〉 | 138 5.0.1.6 〈Peroratio〉 | 138 5.0.1.6.1 Loci coniecturarum | 138 5.0.1.6.2 Argumenta status finitivi | 138 5.0.1.6.3 Argumenta qualitatis seu negocialis status | 139 5.0.1.7 〈Peroratio〉 | 141 5.0.1.8 〈Corollarium de libro primo, sc. de inventione〉 | 141 6

⸤De sacris concionibus⸥ | 141 6.1 〈Artificium secundum genus demonstrativum, sc. didacticum〉 | 142 6.1.1 〈Thema simplex〉 | 143 6.1.1.1 〈Exemplum〉 | 143 6.1.2 〈Thema complexum〉 | 144 6.2 〈Artificium secundum genus iudiciale〉 | 145 6.3 〈Artificium secundum genus demonstrativum, sc. laudatorium〉 | 146 6.4 〈Artificium secundum genus deliberativum〉 | 146

Liber secundus, qui est de dispositione | 150 7

〈De ordine orationis〉 | 148

8

〈De ordine argumentorum〉 | 149 8.1 〈De ordine argumentorum in genere demonstrativo〉 | 149 8.1.1 〈De ordine argumentorum in genere didactico〉 | 149 8.1.1.1 〈Enthymema〉 | 149 8.1.1.2 〈Syllogismus〉 | 150 8.1.1.3 〈Similia et contraria〉 | 151 8.1.1.4 〈Exempla〉 | 151 8.1.2 〈De ordine argumentorum in genere laudatorio〉 | 152 8.1.2.1 〈De ordine argumentorum in genere laudatorio personarum〉 | 152 8.1.2.2 〈De ordine argumentorum in genere prosopopoeiarum〉 | 153 8.1.2.3 〈De ordine argumentorum in genere laudatorio factorum〉 | 153 8.2 〈De ordine argumentorum in genere deliberativo〉 | 153 8.3 〈De ordine argumentorum in genere iudiciali〉 | 153 8.4 〈Summa〉 | 153

176 | De Rhetorica Libri Tres

Liber tertius, qui est de elocutione | 158 9

〈De characteribus elocutionis〉 | 155

10 De amplificatione | 157 11 De tropis ac schematibus | 159 11.1 〈Tropi〉 | 159 11.1.1 〈Tropi dictionum〉 | 160 11.1.2 〈Tropi orationum〉 | 160 11.2 Schemata | 161 11.2.1 〈Figurae verborum〉 | 161 11.2.2 Figurae sententiarum | 162

Anhang Kriterien zum Umriss des Tübinger Manuskripts 1 Rhetorica – tenent. Die Nennung eines Lesers im letzten Satz lässt sich formal unmöglich als Beginn einer Vorlesung verstehen, inhaltlich setzt die gesamte Einleitung die Widmungsvorrede konsequent fort oder nimmt sie vorweg; sie führt zu einem angezielten Abschluss, indem sie sich von der Sachdarstellung in der ersten Person Plural ausgehend persönlich an den Leser wendet und das durch den Wechsel in die erste Person im Singular wirkungsvoll unterstreicht. So kann nicht nur der letzte und für eine Vorlesung unmögliche Satz, sondern muss die ganze Vorrede der Wittenberger Redaktion zugewiesen werden. 2 Inventio – agnoscunt. Formal fällt das „Schreiben“ statt eines Lehrens auf, inhaltlich ist der erste Absatz eine terminologisch schärfer gefasste Wiederholung des Voranstehenden. 3 Solebat – vulgo. Der Beginn des zweiten Absatzes wiederholt, was kurz zuvor unter „Genera causarum“ gesagt war. Der Schluss greift diese kurze Gliederungsnotiz zuvor nochmals und vollständig auf. Das kündigt formal einen Einschub an, inhaltlich dürften „studiosi“ tatsächlich speziell Studenten bedeuten, nicht allgemein die, die sich wissenschaftlich mühen. Die Auseinandersetzung mit der Scholastik aus der Widmungsvorrede wiederholt sich hier oder bereitet sich hier im ersten Absatz vor. 4 Genus – didicisse. „Artificium“ taucht gern in Einfügungen auf. Das zu reflektieren ist ein anderes Thema als den Bau einer Rede zu erklären. Entschließt man sich diese und die vorausgehend bezeichnete Stelle als Einfügung zu vermuten, ist der Anschluss der eigentlichen „Oratio universa …“ an die vorangehende Erörterung gewahrt: Thema ist der Aufbau einer Rede nach den Regeln der Rhetorik, nicht die dialektische Funktion ihrer Teile. Der zweite Absatz wiederholt terminologisch schärfer gefasst, was im vorigen steht, indem er das officium und die ordo betont, beides Themen von Einfügungen Nr. 15 und Nr. 9. Im zweiten Absatz fällt auf, dass die Bezeichnung genus didacticum, welche sonst ausschließlich in Rückverweisen bei Nachträgen zu finden ist, hier eingeführt wird, zusammen übrigens mit weiteren Bezeichnungen, die überhaupt nicht mehr vorkommen werden. Inhaltlich ist der letzte Absatz Polemik wie in der Widmungsvorrede, allerdings gegen die Professoren, was dem Tübinger Konventor der Realistenburse schlecht anstünde. Der Beginn mit „Huius generis“ stört, weil die Wendung sogleich wieder begegnen wird und zwar dergestalt, dass sie eigentlich nur dann am Platz ist, wenn sie an den ersten Satz des Kapitels anschließt. 5 Quibus causis partibusve constet. Und: 6 Quae officia. Beide Titel verweisen auf Zugefügtes. Fallen sie weg, stimmt der Vorblick mit der ursprünglichen Darstellung überein, vor allem der Titel Quae comparatio specierum. Er müsste hinter Quae officia stehen. Ohne die unter Nr. 11 und Nr. 15 besprochenen Abschnitte folgt der Aufbau den im Sachapparat genannten Rückverweisen. 7 Sunt – iudicii. Die Erwähnung der studentischen Jugend in der dritten Person am Ende der Passage gehört nicht in ein Diktat für ihre Feder. Da die affectiones nur in der Zufügung Nr. 10 abgehandelt werden, wird der ganze Absatz ebenso Zufügung sein.

https://doi.org/10.1515/9783110561197-005

178 | De Rhetorica Libri Tres

8 Utraque – ignorat. Wiederum wird im Gegensatz zum Sachvortrag über das Organon gegen die zeitgenössischen Dialektiker polemisiert. Das bringt nichts für die folgende Darlegung, wohl aber der nachstehende Satz, welcher als Einleitung viel besser geeignet ist. 9 Quae – dicam: Von „Quae“ an erscheint ein Nachtrag, der die klare Gliederung „an sit“, „quid sit“ unterbricht. Formal fällt am letzten Satz auf, dass die den Absatz einleitende Bemerkung den breiten Nachtrag De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus Nr. 30 vorbereitet, indem sie entgegen dem gleich folgenden Abschnitt De comparatione specierum betont das thema simplex – nicht die notio simplex etc. – hervorhebt. 10 Iam – ducuntur. Auf den ordo nach den Kategorien wird nirgendwo weiter eingegangen außer im Nachtrag Nr. 19. Das abschließende Beispiel zur Gerechtigkeit nennt ihn ebenso nicht. Die ganze ursprüngliche Darlegung des genus didacticum folgt vielmehr der arbor porphyriana. Der Nachtrag ist gespickt mit Gelehrsamkeit und wie die Widmungsvorrede voller antischolastischer Polemik. 11 Quibus causis partibusve constet. Finitione – est. Der erste Absatz bereitet mit dem betonten „et“ vor „in simplicis rei notione“ auf den großen Einschub De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus Nr. 30 vor. Der folgende Punkt Unum an multa schließt an die Definition an, zu der die Darlegung der Ursachen nicht unmittelbar gehört. Unum an multa nennt die divisio den „Tertius igitur locus“ in der Definition. Dann sind An sit und Quid sit zurecht als zwei Gesichtspunkte gezählt, während es in der Zufügung „proximus locus“ heißt, nicht etwa „secundus locus“. 12 Haec – tractat. Der Literaturverweis auf die Unterscheidung gleichlautender Wörter in den Kategorien von Aristoteles ist sicherlich eine Zufügung, die durch eine methodische Bemerkung eingeleitet wird. 13 Sed – explicandae. Der Satz ist ein Rückverweis auf Nr. 11. 14 Vides – consilium. Im ersten Absatz passt die Erwähnung der Jugend in dritter Person eher in ein Buch, weniger in eine Vorlesung. Die in die Konsequenzen absteigende gelehrte Anmerkung des zweiten Absatzes ist wohl eine Einfügung, zumal das ius unter einem anderen Gesichtspunkt, der dann auch im abschließenden Beispiel aufgegriffen werden wird, vor der ganzen Einfügung differenziert worden ist. Im dritten Absatz ist die Erwähnung der Jugend in der dritten Person eher als Zufügung für den Druck denn als Vorlesungstext zu verstehen. Vermutlich ist auch der Literaturhinweis am Ende eine Ergänzung. 15 Officia. Vel – cogo. Erkennt man den Abschnitt Officia als Zufügung, ist der Übergang von der divisio in „Unum an multa“ zur „Divisio specierum“ (eben nicht divisio officiorum) glatt. Im Abschnitt Officia wird das proprium behandelt, das bei der „Comparatio specierum“ nicht erwähnt wird, obwohl sie mit den Worten beginnt „Nasci mihi videtur ex officiis rerum comparatio“. Der letzte Satz dieser Zufügung steht im Widerspruch zur folgenden Ankündigung. 16 Nasci – diversum. Der Satz verbindet mit der Zufügung Officia und führt mit „idem ac diversum“ eine Differenzierung ein, die den Gedankengang deutlich unterbricht. 17 ad – nascuntur. Erneut wird dem thema complexum vorgegriffen.

Anhang | 179

18 Prima – esse. Das Beispiel steht im Widerspruch zur Darlegung unter De genere deliberativo (S. B 81); der Anschluss zum Thema der Definition passt besser zum folgenden Beispiel. 19 Ex – sunt. Es wird auf die Kategorien aus Nr. 10 eingegangen. Ein Hinweis auf die „Dispositio“ im „Zweiten Buch“ und den „Leser“ verweist auf einen Druck, nicht auf eine Vorlesung. Auffällig ist das unerklärte „Aristotelis τῶν τοπικῶν“, während es bislang „loci“ gelautet hat. 20 et – valent. Dieser Zusatz verbindet mit dem Voranstehenden. 21 vel – διαθέσει. Die Erwähnung der „officia“ gehört zum Zusatz Nr. 15, in der folgenden Erörterung kommen sie denn auch nicht vor. Der Satzteil „eadem pietas est“ im Folgesatz wirkt angehängt und kommt ebenso nicht zum Zug. 22 Haec – pertineat. Die eigentliche Schlussbemerkung zum genus didacticum seu dialecticum folgt nach dem Beispiel von der Gerechtigkeit. Der zweite Satz dieser Ergänzung wiederholt den Schlusssatz vorwegnehmend. 23 Quae – moribusque. Die Einfügung setzt die Einfügungen Nr. 11 voraus. 24 dupliciter – consuetudine. Was hier breit erklärt wird, steht knapp im folgenden Punkt zu lesen. 25 Distributiva – debetur. Mutmaßlich ist die Differenzierung der „iustitia civilis“ ein Einschub, denn sie untergliedert weiter, als das Schema ursprünglich vorsieht. Die Einfügung des folgenden Punkts setzt die Einfügungen Nr. 15 voraus. 26 indicio – est. Der Rückgriff auf die Gründe in Nr. 11 zeigt eine Einfügung an. Nachdem die Tabelle des Beispiels mit der ursprünglichen Liste der abzuarbeitenden Gesichtspunkte, nämlich: „An sit, quid sit, Unum an multa, Quae comparatio partium (specierum), Quae affinia, Quae contraria“, übereinstimmt, ist sie übersichtlich und sind die Punkte von gleicher Länge und Präzision. 27 Haec – omnia. Der erste Abschnitt wirkt wie eine nachträgliche Verknüpfung mit der Einführung des genus didacticum, vgl. Nr. 4 und Nr. 3, und der dialektischen Ausgestaltung der Rhetorik, er ist zugleich Schlusswort zum ganzen Abschnitt. Die folgende Empfehlung an die studierende Jugend und an die Lehrenden wird mit „Ad haec“ eingeleitet, also gereiht; der Verweis auf Cicero, De officiis am Ende wiederholt, was vor dem Exemplum schon steht. 28 Fueritque – habere. Wieder wird mit „Fueritque“ gereiht. Plötzlich wird in dem Rat an den jungen Mann von „loci communes“ inhaltlich gesprochen statt wie zuvor formal von der Funktion der logischen „loci“. Der Rückverweis geht, abgesehen von der Widmungsvorrede, auf den Einschub Nr. 10. Melanchthon behandelt die inhaltliche Bedeutung der loci communes zu jeder Redegattung gesondert. Nach den drei Teilen des genus demonstrativum finden sie sich dann nochmals: Sie kommen unten in einem eigenen Abschnitt bei der Darstellung der Amplificatio gesondert zu Wort. 29 De enarratorio genere. Quam – Erasmicas. Dieser lange Einschub ist nicht durch die Themenangabe im zweiten Absatz von De genere demonstrativo, wo im Vorgriff nur die Lehrrede und die

180 | De Rhetorica Libri Tres

Lobrede genannt werden, vorbereitet.1 Zudem sagt Melanchthon deutlich genug, wenn er zum Thema De demonstratione complexi thematis kommen wird, rückblickend „interpolavimus“. Inhaltlich fällt auf, dass Schriften und Ereignisse genannt werden, die zwischen August 1518 und Januar 1519 liegen: Melanchthon hat seine Vorlesung über den Titusbrief erst im Herbst 1518 gehalten.2 Er geht neben der ethischen Auffassung des Briefs an Titus und des Hebräerbriefs auf den Römerbrief und dessen theologische Ausrichtung im Sinne Luthers ein. Mutmaßlich, ja fast offenkundig zitiert er jedoch eine völlig andere Auffassung von Affekten, als Luther sie vorträgt.3 Melanchthon folgt der zweiten der Vorreden des von Erasmus herausgegebenen und übersetzten Novum instrumentum von 1516, der Ratio, allerdings in der Fassung eines Separatdrucks von 1518.4 30 De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus. Obiter – relinquant. Viermal beginnen Abschnitte mit „obiter“ im ersten Satz, hier, Nr. 42, 55, und 56. „Obiter“ lautet in diesen Fällen korrekt übersetzt „in einem Exkurs“ und bedeutet Zufügung. Der ganze Abschnitt ist zuerst eine Wiederholung der obenstehenden Definitionen („Quid sit“ etc.), sodann des Vergleichs der Definitionen („Comparatio specierum“). Beim Vergleich wird dasselbe Beispiel verwendet: „pietas est iustitia“. Ebenso wird mit ähnlichen Worten darauf verweisen, dass das zusammengesetzte Thema und die Vergleichung in den Teil mit der „Distributio“ gehöre. Die nun zum ersten Teil herabgerückte Darstellung des „Genus didacticum“ war an ihrem Ende klar als das Ganze ausgegeben: „Haec est, ni fallor, in methodo dialectica tota inveniendi ratio.“ Vgl. zu Nr. 27.5 31 Partem – acceptarum. Der Rückverweis geht auf eindeutige Zufügungen und berührt sich insbesondere mit der Widmungsvorrede. Die griechische Wendung im letzten Satz ist nachgetragen, wie zu Nr. 48 bemerkt werden wird.6 32 Exordia – transmiserunt. Die Formulierung „ut paucis annotem“ weist das Umfeld als Vorform einer Druckvorlage aus. Inhaltlich passt die Erwähnung der Länge des exordium bei Isokrates

|| 1 Möchte man einer Stelle (S. B 11), worin auf die einzelnen genera im „Genus demonstrativum“, auf das docere, laudare und vituperare, vorausgeblickt wird und ein narrare res gestas vor dem laudare steht, eine andere Bedeutung geben, als dass damit laudare und vituperare einleitet wird, so wäre eben jene Stelle als Zufügung auszumachen. 2 12. Oktober 1518 an Georg Spalatin: „Iam excuditur ἡ ἐπιστολὴ πρὸς Τίτον. Scis, quam elegans et moribus apta purgandis.“ (MBW T 29,17–18.) 3 Vgl. in der Hebräerbriefvorlesung zu Abraham nach Hebr 6,13 WA 57, 185,9–186,33. 4 Die Berührung in Sprache und Sache von Melanchthon mit Erasmus ist enger als beider mit Origenes. (MPG 12, 203–207.) Von dem Separatdruck von 1518 in Löwen existiert nach Hajo Holborn nur noch ein Exemplar. Nachdrucke erfolgten in Basel von 1519 an. Alle Stellen in der Rhetorica übrigens, die Verwandtschaft mit den Vorreden des Erasmus zum Novum instrumentum, respective dem erweiterten Separatdruck der Ratio zeigen, dürften Zufügungen sein. 5 Das gilt, obgleich dieser Satz Beginn einer Zufügung ist. Dem Aufbau zufolge hat Melanchthon also den zweiten Abschnitt in der Inventio des „genus didacticum“, das „thema complexum“, erst vermutlich noch vor der der Einfügung von De enarratorio genere erarbeitet und angehängt. 6 Es mag einstweilen ein wenig fraglich bleiben, ob ursprünglich dieser Teil des genus demonstrativum nur aus dem Lob der Person bestanden hat und die beiden weiteren Teile, das Lob von Taten und das Lob von Sachen, vielleicht gänzlich später hinzugekommen sind. Inhaltlich passt allerdings das „Lob von Sachen“ sehr gut zur Tübinger Rede De artibus liberalibus von 1517, worin bei der Darstellung von Arithmetik und Geometrie die Plastik, die Erfindung des Buchdrucks und die Mechanik gepriesen werden. (MSA 3, 23,31–24,3.)

Anhang | 181

im Panathenaicus schlecht zur gleich erhobenen Forderung der Kürze. Die Studenten werden in der dritten Person genannt, nicht angesprochen. Der folgende Absatz beginnt mit „Primum“. Das erlaubt keine vorausgehende Erörterung. 33 Principio – pertinere. Der letzte Satz der Zufügung sucht mit „praelibandum est“ den Anschluss an den Satz vor ihr mit „praeludiis musicis simile“. Die Gleichgewichtigkeit des exordium der ehrenhaften und der schimpflichen Sache ist durch den Einschub gestört. Die Erwähnung der jungen Leute in der dritten Person ist im Diktat an sie nicht denkbar. 34 Elegantissima – videbantur. Das Beispiel wirkt angehängt. 35 Proinde – volgarem. Der Verweis auf die großen Redner ist im Stil eines Buchs, nicht einer Vorlesung gehalten. 36 Sed – genus. und 37 Accedunt – loco. Die Zufügungen verweisen ebenfalls zurück an den großen Einschub Nr. 30. 38 Ad – veterum. Die recht dürftige Passage, die in dritter Person einen Ratschlag erteilt, könnte eine flüchtige Zufügung sein. 39 Adolescentiae – careret. Die Passage klingt im zweiten Teil inhaltlich gut Erasmisch, die Betonung von Paulus jedoch weist nach Wittenberg. 40 ac – digredimur. Zurückverwiesen ist auf den Zusatz Nr. 36, der eine inhaltliche und eine formale Angabe reiht. 41 Quod – sunt. Der erste Absatz könnte eingefügt worden sein, bezieht er sich doch auf den großen Einschub Nr.30. „Ad haec“ im zweiten Absatz wirkt reihend und könnte einen Einschub andeuten, zumal inhaltlich im Absatz vor den beiden vermutlich nachgetragenen Passagen ein Resümee gezogen ist. 42 Atque – Demosthenem. In der detaillierten Übersicht zu Beginn der einzelnen Lebensabschnitte fehlt „Funebres“, zudem ist die Einleitung dieses Abschnittes wie ein Nachtrag formuliert. 43 Et – commiserationem. Es folgt ein deutlicher Abschluß von De laude personae im nächsten Absatz. Der Abschluß zur „narratio“ im ersten Satz ist eingefügt, um die „contentio“ unterbringen zu können. Die aber ist in der Einleitung explizit ausgeschlossen: „non requirit contentionem“, also an die anderen genera angleichende Zufügung. Was über die Affekte gesagt wird, passt nicht zur Würdigung einer Person, sondern in das Genus deliberativum, wo sie sich denn fast wörtlich wiederholt. Das folgende Beispiel von Karl dem Großen hat übrigens keine peroratio. 44 Laudantur – Fabius. Der Abschnitt nennt auch „Predigten“, deren Behandlung unten sich deutlich als Nachtrag erweist. Weiter kann der Hinweis auf das „Lob“ eigentlich weniger gut nach der Behandlung des „Tadels“ stehen. Schließlich fügt sich der folgende Satz kaum an den vorangegangenen Absatz an, auch wenn man „haec“ für „hoc“ konjizierte. 45 Sic – petemus. Die vier Absätze verweisen auf Themen, die erst unten behandelt werden, so auf die „Suasorien“ im Kapitel De genere deliberativo, auf die expositio, die erst unter den Schemata

182 | De Rhetorica Libri Tres

behandelt werden wird, auf die circumstantiae, die in dem Nachtrag Nr. 56 stehen werden, auf die loci „honestum, utile“, die unten in De genere deliberativo erklärt werden. In einer Vorlesung kann nicht auf Themen eingegangen werden, die noch nicht besprochen sind. Ohne diese Passagen sind die beiden Themen der confirmatio etwa gleich lang. Auffällig ist, wie der Tübinger Absatz von der comparatio spricht, die Wittenberger Einfügung vom „Syllogismus“. 46 Sunt – inutilia. Stehen in Nr. 45 die loci [communes] am Ende von Zufügungen, so wird vermutlich auch dieser Absatz Zufügung sein. Die „Confutatio“ verweis auf Camillus aus dem Zusatz einige Zeilen weiter oben zurück. 47 fides, pax Neben „pietas“ und „religio“ hat die „fides“ eigentlich keinen eigenen Rang, es sei denn sie würde betont reformatorisch verstanden. Der Friede taucht wieder auf in dem großen und zugefügten Beispiel Nr. 66. Vielleicht ist auch „litterae“ zugefügt, denn ohne dies Wort ergäbe sich eine in sich geschlossene Reihe. Das zöge nach sich, dass das folgende Beispiel mit der Geschichte nach Poliziano ebenfalls Zufügung wäre.7 48 Quod – est. Die Zufügung wäre ohne den oben unter Nr. 19 eingefügten Unterschied von „extrinsecus“ und „intrinsecus“ nicht verständlich, abgesehen davon, dass die nicht belegte und wohl von Melanchthon gebildete Passivform προσωποποιηθεῖσαν in einer Vorlesung nur verwirren müsste. Der Rückverweis auf die oben zugefügten Officia, Nr. 15, macht die Passage ohnehin als Zufügung kenntlich, besonders aber der Bezug auf die Zufügungen mit dem Thema der Dialektik. 49 Sic – Erasmo. Im Zusammenhang der laudatio rerum acceptarum pro personis wird die Geschichte nach Poliziano als Beispiel detailliert vorgestellt. Das ist für die Lobrede auf die ärztliche Kunst nicht der Fall. Diese Lobrede von Erasmus ist im Mai 1518 in Köln und im September 1518 in Basel erschienen, der Tübinger Vortrag der Rhetorik ist aber wohl auf Anfang 1518 zu datieren. 50 Haec – convenire. Eigentlich wäre mit dem voranstehenden Satz ein Schlusspunkt gesetzt. Die Bemerkung zur Erörterung widersprüchlicher Gesetze ist erst verständlich, wenn das Ende der Statuslehre in Nr. 57 gelesen worden ist. Diese Passage aber ist auf jeden Fall ein Zusatz. 51 Maxime – medicina. Vgl. Nr. 49 und Nr. 50. Wieder wird auf Erasmus lediglich verwiesen. Vor allem aber hieß es zuvor zum Nutzen und Nachteil der Historie: „argumenta crescunt, si contraria cum themate comparemus.“ Danach kann streng genommen eine confutatio kein eigenes Thema mehr sein. 52 Quod – vagatur. Der Einschub setzt noch einmal beim exordium ein, jedoch ganz anders: hieß es oben, dieses genus bedürfe kaum eines exordium, wird hier ausgeführt, wie der Hörer vorzubereiten sei. Der Verweis auf die kirchliche Predigt, der dann nach dem Genus deliberativum und Genus iudiciale ein eigener Abschnitt gewidmet werden wird, ist ebenso auffällig wie die Erwähnung der „iuvenes“ in der dritten Person. Das Beispiel vom Geiz ist verhältnismäßig breit.

|| 7 Wäre das ausgeführte Beispiel nach Poliziano Zufügung, dann auch die ganzen Kapitel Demonstratio factorum und Demonstratio rerum acceptarum pro personis. Vgl. S. 31, Anm. 6. Das allerdings würde sich damit stoßen, dass der Verweis auf Erasmus, De medicina, nun deutlich an die Ausführungen nach Poliziano angefügt ist.

Anhang | 183

53 ut – pertinent. Die Konkretion ist ganz auf das Beispiel aus der eingefügten divisio von Nr. 52 abgestellt, also ebenfalls als Zusatz zu erkennen. Es folgt ein Nachtrag. 54 In – videntur. Eine Zufügung, welche sich außer durch die Nennung der Jugend in dritter Person durch den schon in manchen verdächtigen Stellen erscheinenden Bescheidenheitstopos, durch die loci communes wie in Nr. 30 und durch „scripsi“ im letzten Satz zu erkennen gibt. 55 Genus – dicitur. Exordium – sint. Die Tabelle setzt die Unterteilung in „Thema simplex“ und „Thema complexum“, wie sie Nr. 30 einführt, voraus. Vor der Zufügung Nr. 53 ist das Thema des genus demonstrativum abgeschlossen. Die Tabelle greift auf das „Thema complexum“ zurück, das Einschub ist. Nach der Tabelle leitet erneut der erste Satz einen Exkurs ein, vgl. Nr. 30. Die Rückschau ist notwendig, nachdem das genus demonstrativum in mannigfacher Hinsicht erweitert worden ist. Außerdem finden sich einige Literaturangaben und mehrere der Literatur entnommene Beispiele und Ergänzungen: zum exordium über die Erweiterung mit „Sentenzen“, „Sprichwörtern“ und „Erzählungen“, zur peroratio mit „Prosopopoiien“ und „Prosopographien“. Schließlich wird die Unterscheidung von „Thema simplex“ und „compositum“ unter der narratio wieder aufgenommen. 56 Iam – volgatur. Erneut leitet der erste Satz einen Exkurs ein, vgl. Nr. 30 und Nr. 55. Der lange Exkurs schließt eigentlich an die vorgenannte peroratio an, von welcher es S. B 66 heißt: „Amplificamus vero per comparationes, per circunstantias, locos communes et similia, sed collationibus aptissime, nam aliae amplificationes cadunt in mediam orationem rectius.“ Entsprechend dieser Anweisung greift der Exkurs weiter über die peroratio hinaus und erörtert die Erweiterung grundsätzlich. 57 Artificium – dicemus. De statu. In – statibus. Der erste und letzte Satz rahmen einen langen Einschub. Vor De genere deliberativo hat er schon darum keinen Ort, weil er hauptsächlich Juridisches enthält, übrigens nach Georg von Trapezunt, freilich in einer Cicero folgenden Verknüpfung von dessen Ausführungen zum status coniecturalis, finitivus und qualitiatis mit den oben behandelten loci: an sit, quid sit, sowie der Frage: quale sit (S. B 76). Die Tübinger Erörterung sowohl in De genere deliberativo als in De genere iudiciali ist, wie sich zeigen wird, völlig frei von der hier vorgestellten Statuslehre. Eine Ausführung in der Statuslehre wirkt wie angeschlossen: Aus den genannten drei status fließe ein weiterer, der sich mit widersprüchlichen Texten in Gesetzen etc. befasse (S. B 77). Das Beispiel dazu ist der Heiligen Schrift entnommen, dazuhin passend zum Streit um die von Luther vertretene Gnadenlehre. Dass die Statuslehre hier sowie in den Nummern 58 und 70 als Zufügung erkannt ist, heißt nicht schon, dass status nicht im Genus iudiciale ohne die entfaltete Bedeutung verwendet werden kann, denn der Begriff muß nicht wie in den ausgeschiedenen Stellen definiert sein, sondern kann allgemeiner verwendet werden wie S. B 15: „Oratio universa quaestionibus aliquot absolvetur, quae interim vice status erunt“, oder S. B 98: „Status aut propostio caput est confirmandi“, und S. B 98: „Singuli enim status suos habent argumentorum locos“, worauf zuerst der status im genus didacticum genannt wird. 58 De statu in genere deliberativo. Omnium – scribimus. Der erste Absatz verweist auf die Statuslehre zurück, die unter Nr. 57 als Zufügung beschrieben ist. Der Hinweis im zweiten Absatz auf die Schriftlichkeit der vorgelegten Ausführung ist Zeichen eines Textes für den Druck, nicht für eine Vorlesung.

184 | De Rhetorica Libri Tres

59 Status – componitur. Eigentlich gehört diese Bemerkung an das Ende des ersten Absatzes von Nr. 58. Es ist eine versehentlich hierher versetzte Zufügung. 60 Benevolentiam – supra. Dass die benevolentia hinter der docilitas nochmals behandelt wird, zeigt einen Zusatz an. Zurückverwiesen ist auf den Zusatz Nr. 33. 61 Ut – dehortamur. Das aus Cicero zitierte Beispiel entspricht genau dem voranstehenden Satz, teils im Wortlaut: „gestum aliquid est“ – „geri“, „Solemus autem narrare“ – „narrat“; im zweiten und wohl zugefügten Beispiel steht dagegen: „narrare poterit“. Zu vergleichen ist auch Nr. 64, die ebenfalls ein zeitgemäßes Beispiel nachträgt. Der zweite Absatz wiederholt nur den Eingang der narratio. 62 Nec – discatur. Offenkundig schließt formal mit „igitur“ die Nennung des „Ehrenhaften“, „Nützlichen“ und „Machbaren“ an loci expetendorum an. Es wird inhaltlich mit causis auf den Einschub Nr. 11 zurückverwiesen. Die Ankündigung einer Behandlung der Topik von Aristoteles wird ein Buchprojekt meinen und hat in einer Vorlesung keinen Ort. 63 Imo – aliam.

Der Satz ist stilistisch und inhaltlich kaum kompatibel zum voranstehenden.

64 Et – suppeditabunt. Der Plural des folgenden Satzes schließt an den des vorausgehenden an. Inhaltlich wird sich sogleich zeigen, dass die Zögerlichkeit gegen das Kriegsgeschrei erst in Wittenberg erwachsen ist. Der letzte Satz weist auf den zugefügten großen Nachtrag Nr. 56 zurück. 65 Haec – videbuntur. Ist Nr. 64 eine Zufügung, so auch diese Einleitung zu den Beispielen, besonders aber der Hinweis auf eine weitere Ausführung, nämlich Nr. 67. 66 Aliud exemplum. Dissuasurus – iudicio. Andere Äußerungen von Melanchthon in der Rhetorica erörtern, unter welchen Bedingungen Krieg, insbesondere angesichts der Bedrohung durch die Türken nach dem Fall von Konstantinopel und ihren Siegen in Dalmatien, geboten sei; hier wird der Krieg kategorisch abgelehnt. 1517 erscheint die Querela pacis von Erasmus, seine schärfste Verurteilung des Kriegs; Luther äußert sich 1518 zurückhaltend zur Berechtigung eines Krieges gegen den Feind von außen, solange nicht das eigene Leben in Ordnung gebracht sei.8 Melanchthon folgt diesen Einwänden, wohl auch, um mithilfe des rhetorisch ausgeführten Beispiels im Entwurf zur Disposition einer Rede dem wilden Kriegsruf der Exhortatio von 1518 durch Ulrich von Hutten entgegenzutreten. Der dem Einschub folgende Satz: „Nunc autem, ut veluti postliminio, redeam […]“ kennzeichnet die voranstehende Passage als Einschub.

|| 8 Martin Luther, Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute 1518: „Alioqui si sacerdos ecclesiae sive summus sive infimus potest hanc poenam potestate clavium solvere: pellat ergo pestes, bella, seditiones, terremotus, incendia, caedes, latrocinia, item Turcas et Tartaros aliosque infideles, quos esse flagella et virgam dei nemo nisi parum christianus ignorat. Dicit enim Isa: x. Ve Assur! virga furoris mei et baculus ipse est. In manu eius indignatio mea. Licet plurimi nunc et iidem magni in ecclesia nihil aliud somnient quam bella adversus Turcam, scilicet non contra iniquitates, sed contra virgam iniquitatis bellaturi deoque repugnaturi, qui per eam virgam sese visitare dicit iniquitates nostras, eo quod nos non visitamus eas.“ (WA 1, 535,30–39.) Die Schrift war am 21. August 1518 fertig gedruckt. (WA 1, 522.)

Anhang | 185

67 Nunc – didicisse. Der lange Abschnitt steht zwischen dem Beispiel und der Zusammenfassung. Die Ausarbeitung der Argumentationslogik gehört eher zur confirmatio. Inhaltlich ist die Zufügung schulgemäß an der Logik, „Comparatio“, und Topologie, „Finis consilii“, orientiert, während noch das Beispiel aus Livius an den formalen Gesichtspunkten vom honestum etc. gebunden war. Die „regulae vivendi“ erinnern zwar an die „formae vivendi“ aus De locis communibus in De amplificatione, doch widerspricht die Behauptung einer doppelten Argumentationsweise nach der Natur der Sache einerseits, andererseits gemäß äußeren Gesichtspunkten dem, was in der confirmatio (S. B 80) ausgeführt ist: „In hoc genere deliberationum, ut sit aliquid simile cum didacticis, tamen argumenta, credo, omnia extrinsecus petuntur.“ Weiter passt eine methodische Bemerkung9 zu dem großen Einschub Nr. 30 De demonstratione complexi thematis et dialecticis probationibus.10 68 Exordio – exempla. Oben war in einer Zufügung zu lesen, für das genus deliberativum gelte anders als für das genus didacticum: „argumenta, credo, omnia extrinsecus petuntur“, was unter einem weiteren Gesichtspunkt in dem zugefügten Abschnitt Nr. 67 differenziert wird. Dem entspricht der hier monierte Abschnitt. Zumindest die Ausführung zu den drei Gesichtspunkten in der argumentatio sind Wittenberger Zusatz, wahrscheinlich die ganze Zusammenfassung, denn sie steht nach einem Schlußsatz: „Et haec de genere deliberativo.“ 69 De – trahitur. Dass der Schluss dieser Passage Zufügung ist, darf als sicher gelten, da die Ausführung, wem dieses genus nütze, nämlich den Advokaten, in der dritten Person gehalten ist und kaum für Hörer einer Rhetorik taugt. Vermutlich beginnt der Einschub schon mit „De quo pauciora […“], einer damit ironisch zu verstehenden Formulierung, denn die Ausführungen sind reichlich. Selbstredend gäbe der Satz, wäre er in der Tübinger Vorlesung gesagt worden, eindeutigen Sinn, denn was damals zum genus iudiciale gesagt war, ist wirklich kurz, wie sich zeigen wird. 70 De statu. In – oratio. Der Hinweis auf die Folgerichtigkeit juridischer Argumentation als Leitgenus für die Erklärung aller Arten schriftlicher Lebensäußerung stimmt nicht zu der Darlegung, wonach das genus demonstrativum Wurzel der Argumentationsweise aller Arten sei. Auffällig ist, dass zweimal dasselbe gesagt wird, zuerst: „Hae quaestiones omnium rerum sunt, de quibus ambigitur in quocunque dicendi genere“, danach: „Sic in omnia genera dubiorum thematum vulgantur status vel, si libet, sic dixeris: omnium generum dicendi ἔλεγχοι absolvuntur quaestionibus quibusdam.“ Jeweils folgen Belege aus jedem genus. Das erste mal ist dabei διδακτικός griechisch geschrieben, das zweite mal wie öfters lateinisch. Die Ausführung der Beispiele ist im ersten Fall teilweise an Einschüben orientiert: Unsterblichkeit der Seele und Türkenkrieg. Im zweiten Fall ist die Aufzählung der Fragen am thema simplex orientiert: „quid, quae causae, quottuplex“ etc., während zuvor eine strenge Systematisierung der von Georg von Trapezunt übernommenen Statuslehre mit „an sit, quid sit, quale sit“ logisch gefasst ist. Thematisch gehört die Frage nach dem Glauben in der Weise, wie sie hier gestellt ist, zwar nicht unbedingt nach Wittenberg, passt aber zu der sonstigen Ausrichtung vieler eingefügter Beispiele aus Paulus. Der Rückverweis im vorletzten Absatz bezieht sich auf die Anfügung zur Behandlung sich widersprechender Gesetze in der Statuslehre,

|| 9 „Rerum omnium inter se duplex comparatio est, alia a substantiis ducitur, alia a διαθέσεσι seu accidentibus. Prior est, quam ‚praedicationem essentiae‘ dialectici vocant, posterior ‚praedicatio accidentium‘ vulgo dicitur.“ 10 Vermutlich ist die Ausarbeitung zur Argumentation vor dem zweiten Beispiel entstanden, da das Kriegsunternehmen, wenn auch nur zur Übung gedacht, selbstverständlich in herkömmlicher Weise gerechtfertigt wird.

186 | De Rhetorica Libri Tres

Nr. 57, wie überhaupt der Eindruck entsteht, dass das genus iudiciale in der Wittenberger Erweiterung an einer Auseinandersetzung um die Paulusdeutung orientiert ist.11 71 Benevolentia – usus. Die Erwähnung des Lesers legt einen Einschub nahe. Wo beginnt er? Da der Leser ermahnt wird, die Beispiele zu beachten, dürften diese zum Nachtrag gehören, so dass er zumindest bei „Et in docilitate“ anfängt, vermutlich aber schon bei „Benevolentia“, wozu Nr. 60 zu vergleichen ist. 72 status, ex statu Die Gradation ist formal in der unterschiedlichen Wortfolge gestört, inhaltlich verweist der Unterschied von status und propositio auf die große Einfügung Nr. 57. 73 Nam – nugas. Eine „propositio generalis“ ist bislang nicht eingeführt. Der folgende Absatz ist deutlich ein Rückverweis auf die unter Nr. 57 eingefügte Statuslehre und zwar auf den Schluss mit der Anleitung zum Auflösen des Widerspruchs in Gesetzen. 74 Status – etc. Die Ausführungen greifen in der Wortwahl und sachlich auf Einschübe zurück: auf die unter Nr. 57 eingefügte Statuslehre, auf die Lehre von den vier Ursachen Nr. 11 und auf die Officia Nr. 15 sowie schließlich auf die Bezeichnung genus didacticum. 75 In – defenditur. Ist es wahrscheinlich, dass die lange Ausführung De statu Nr. 57 Zufügung ist, muss es die ihr korrespondierende Darlegung in der confirmatio ebenfalls sein. Ein Teil der ursprünglichen confirmatio wäre dann im folgenden Abschnitt zu finden, S. B 102: „Loci sunt […]“ Auffällig ist, wie in der ganzen nach Georg von Trapezunt gehaltenen Darlegung plötzlich inmitten der rein juridischen Argumentation nun auf S. B 102 ein grundsätzliches Interesse Melanchthons hervortritt: Er beruft sich auf Cicero, De officiis und Platon, Leges, um Gesetze und Gebräuche, vor allem das Naturrecht und das bonum als loci für das Recht zur Geltung zu bringen. Hier sind die ursprünglichen loci der confirmatio zu finden. In diesem Kontext kann Melanchthon von „poetae“ als Quellen der loci sprechen, nicht in der juridisch gehaltenen Argumentation. 76 Assumptiva – factum. Hiermit wird die Zufügung Nr. 75 aufgegriffen. Es ist also ebenfalls eine Zufügung. Sind die beiden Passagen Nr. 75 und Nr. 76 als Zufügungen erkannt, fällt der störende Faktor hinweg, dass zweimal die „Peroratio“ im gleichen genus erwähnt wird. 77 Quae – miror. Inhaltlich fällt wiederum die Polemik gegen die Scholastik auf und die Erwähnung der studierenden Jugend. 78 De sacris concionibus. Vel – erudiant. Der ganze Abschnitt ist formal gesehen eine Zufügung, da er in der Ankündigung der zu behandelnden Redegattungen nicht genannt ist, und inhaltlich bedacht gleichfalls, da er von der bislang noch nicht veröffentlichten Wittenberger Paulusexegese Luthers abhängig ist.

|| 11 In zahlreichen Exegetica von 1519 bis 1522 zum Römerbrief des Paulus bestimmt Melanchthon das genus des Römerbriefs anders als sonst ein einziges Mal als genus iudiciale. Ernst Bizer, Texte aus der Anfangszeit Melanchthons (Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag, 1966), 97 (in Theologica institutio […] in Epistolam Pauli ad Romanos [1519]): „Oratio est generis iudicialis, habet exordium, narrationem, confirmationem, apte composita“.

Anhang | 187

79 Eam – efficacior. Die Wendung „Optimis niti argumentis“ gleich danach stößt sich mit „nugis“ und macht die Passage formal verdächtig, ebenso die Erwähnung von Predigten. Inhaltlich ist der Absatz mit dem Bezug auf Johannes Eck, aber auch auf den allein hier erwähnten Vincentius Bellovacensis einer auch aus der Widmungsvorrede sowie der Wittenberger Antrittsrede bekannten Polemik verwandt. 80 Scio – narrationes. Vor dem Nachtrag steht „adde causam benevolentiae“, mitten darin nochmals „adde causam benevolentiae vel attentionis“; das ist ein untrügliches Zeichen für einen Einschub. Inhaltlich macht die Nennung der iuvenes in dritter Person ohnedies stutzig. 81 Iam – fiunt. Die Einleitung setzt Zufügungen voraus: Die Einheit von Rhetorik und Dialektik, e. g. unter Nr. 2, die gesonderte Behandlung des thema complexum unter Nr. 30. Da die Unterscheidung von Enthymem und Syllogismus damit verbunden, das Enthymem nirgends sonst thematisiert wird, ist dieser Absatz Zufügung. Ist das erkannt, ergibt sich ein deutlicher Zusammenhang zwischen dem letzten Satz vor der Einfügung und dem zweiten Satz nach ihr: „[…] quam sequuntur argumenta“ – „sequuntur argumenta“. 82 Iam – ornent. Die Erklärung von Fachausdrücken zum Syllogismus bereitet die Einfügung Nr. 84 vor. 83 Sed – explicabo. Die Bemerkung wirkt wie eingeschoben und ist Hinweis eines Autors, nicht eines Dozenten. 84 Insidiatorem – Turca. Das erste Beispiel wiederholt das voranstehende und wandelt es in die Schreibweise des Syllogismus,12 das zweite und dritte Beispiel ist ebenfalls als Syllogismus geschrieben und erklärt; inhaltlich ist es verknüpft mit der kritischen Haltung zum Türkenkrieg in Nr. 66. 85 Et – leguntur. Die Zusammenfassung weist wiederum auf eingefügte Partien wie e. g. Nr. 15 zurück. Dass ein künftiges Projekt in Aussicht gestellt wird, dürfte eher in ein Buch als in eine Vorlesung gehören. 86 In – ampliorem. Die in den vorigen Zusätzen explizierte Fachsprache macht den Abschnitt als Zufügung für den Druck erkennbar. 87 Epistola ad Rhomanos Pauli. Der Hinweis auf den Römerbrief dürfte erst in Wittenberg hinzugekommen sein, wie Nr. 88 noch deutlicher zeigt. 88 Mediocrem – character. Im Exkurs wird auf den mittleren Stil abgehoben, obwohl er schon behandelt war, danach wird unvermittelt nochmals auf den ebenso schon behandelten niederen Stil zurückgegriffen. Die Verwendung Paulinischer Briefe als Beispiel passt nicht in das rein humanistische Konzept der Vorlesung. 89 ut – eadem. Inhaltlich gehört der Bezug zu Paulus nicht in den Duktus einer humanistischen Rhetorik.

|| 12 Das Beispiel ist Agricola, De Inventione dialectica entnommen, wo es als Syllogismus vorgetragen, aber nicht in der entsprechenden Form dargestellt ist.

188 | De Rhetorica Libri Tres

90 Incrementum – tribunal. Melanchthon nennt kurz zuvor vier Punkte der „Erweiterung“ und arbeitet sie nacheinander ab, nur „incrementum“ wird zweimal ausgeführt. Die zweite Ausführung ist faktisch nur eine erweiterte Wiederholung und Verdeutlichung der ersten. 91 Item: – uti! Das zweite Beispiel klingt zu sehr nach Wittenberger Anschauung, als dass es schon im Manuskript gestanden haben könnte. 92 minime – schemata. Vielleicht ist dies Lob der wissenschaftlichen Begabung des, gegenüber Melanchthon um vier Jahre älteren, „jungen Mannes“ Mosellanus ein Nachtrag, der mit dem folgenden Absatz zusammen eingeschoben ist. Thematisch führt auf jeden Fall der erste Satz des folgenden Exkurses den Verweis auf die Tabelle fort „ex illo ipso autore“. Eine persönliche Verbindung Melanchthons zu ihm ist erst von August 1518 an fassbar, wahrscheinlich erst von da an möglich.13 „Sed redeo ad schemata“ am Ende des Einschubs verweist auf die Fortsetzung des Themas „Schemata“, markiert also seinen Exkurs. Dass er nicht im Diktat einer Vorlesung gestanden haben kann, zeigt „scribere“ und „scribo“.14 93 Ex – emanare. Die hier gegebenen Hinweise zur Dialektik als Dienerin der dispositio gehören eher in die Wittenberger Bearbeitung, abgesehen davon, dass ein Verweis auf eine „unten“ folgende Erklärung in einer Vorlesung wenig hilfreich wäre. 94 Instat – dixit. Dass eine Zufügung vorliegt, ist formal schon darum unzweifelhaft, weil die subiectio weiter unten nochmals behandelt ist, hier nach Georg von Trapezunt, dort nach Quintilian, und inhaltlich, weil die Beispiele Paulus entnommen sind. Der Einschub wird wahrscheinlich mit „Instat“, vielleicht erst mit dem dem reihenden „maximeque“ beginnen, vielleicht auch nach „apta est“.15 95 Paulus – orationem. Ein zweites Beispiel ist formal auffällig, inhaltlich, dass es ein Zitat aus Paulus ist. Vgl. Nr. 97. Zur Verzahnung des letzten Satzes mit der amplificatio vgl. Nr. 103. 96 Compellationem – etc. Die aus dem Modus der Aufzählung herausfallende Form beider Schemata ist auffällig. Vgl. auch Nr. 103.

|| 13 Wilhelm Maurer, Der junge Melanchthon zwischen Humanismus und Reformation, Bd 2, Der Theologe (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1959), 11. (Die Anmerkung dazu S. 512 zitiert aus dem hier besprochenen Nachtrag in der Rhetorik von 1519.): „Denselben Mosellan besuchte Melanchthon nun vor seinem Dienstantritt. Am 20. August 1518 traf er in Leipzig ein, am 25. erst war er in Wittenberg. Er muß sich also mehrere Tage in der Pleißestadt aufgehalten haben. Und daß die Bekanntschaft ihm Eindruck gemacht hat, geht daraus hervor, daß er noch nach 28 Jahren das Besuchsdatum in Gedächtnis hatte.“ Freilich, die Officin Thomas Anshelm in Hagenau, für welche Melanchthon in Tübingen als Korrektor tätig gewesen ist, druckt 1517 die Textausgabe einer Komödie von Aristophanes und 1518 eine Übersetzung aus Lukian durch Mosellanus. 14 Inhaltlich interessant ist an diesem eindeutig zu erkennenden Einschub, dass wie in der Widmungsvorrede und der Wittenberger Rede die Einheit von Dialektik und Rhetorik betont wird und deren Auseinanderreißen im gegenwärtigen Studienbetrieb Tadel erfährt, weiter, dass die vorliegende Schrift als besonders für die rudibus verfasst charakterisiert wird. 15 Auffälligerweise findet sich das Beispiel Rm 6,1–2 mit den selben geringen Abweichungen vom verbreiteten Wortlaut der Vulgata in Erasmus, De copia verborum et rerum libri duo. Cum epitome eundorum […] Complutum : Michael Eguia 1529 am Schluss der Zusammenfassung auf S. 165b unter subiectio, allerdings mit einer Korrektur: „hanc opinor ratiocinationem Cicero dixit.“

Anhang | 189

97 Sic – Israelitae. Ein zweites Beispiel ist formal auffällig, inhaltlich, dass es ein Zitat aus Paulus ist. Vgl. Nr. 95. 98 Atque – coniecturis. Vgl. Nr. 103. 99 Sic – multum. Ein zweites Beispiel ist formal auffällig, inhaltlich, dass es ein Zitat aus Paulus ist. Vgl. Nr. 95 und Nr. 97 sowie Nr. 103 etc. 100 Hoc – conclusionem. Vgl. Nr. 103. 101 Huc – Carthago. Es ist kaum sicher auszumachen, ob die von der Reihung abweichende Form und ein auch weitere Zusätze in den schemata begleitende „pertinet“ einen Einschub kennzeichnen. 102 Huic – notatio. Vgl. Nr. 103. 103 Hoc – perspicuitatem. Ist Nr. 92 wohl eine Zufügung, so wird es auch diese zusätzliche Bemerkung sein, denn sie bezieht sich auf jene Zufügung. Das induziert die Frage, ob nicht sämtliche derartige Sätzchen nach dem zitierten oder fingierten Beispiel ein Wittenberger Nachtrag zur Verbindung der schemata in der elocutio mit der rhetorischen Ausschmückung oder der Dialektik in der inventio und dispositio sind. 104 Emphasin auget. Vgl. Nr. 103. 105 Huc – pertinet. Vgl. Nr. 103. 106 Expeditio – fuit. Es zeigt sich eine Verknüpfung mit der dispositio, in welcher zum Syllogismus Erweiterungen zugefügt sind. Vgl. Nr. 84 und Nr. 82. Vgl. auch Nr. 103. 107 Distributio – partium. Die dichte Verzahnung mit der inventio hebt dieses Schema aus der Aufzählung heraus, und so könnte seine Nennung eine Zufügung sein. Vgl. auch Nr. 103. 108 Vagatur – Copiam. Vgl. Nr. 103. 109 Contentio – contrariorum. Unter der Überschrift Orationis partes wird contentio anders eingeführt: „[…] contentione, qua nostra confirmamus et adversa refellimus“. Muss das nicht unbedingt gegen einen anderen rhetorischen Gebrauch sprechen, so zeigt doch der Inhalt aus einem Paulusbrief eine Wittenberger Zufügung an. Vgl. weiter zum letzten Satz Nr. 103. 110 Sententia – non? Der erste Absatz und sein Beispiel fallen mit der angefügten Belegstelle aus der Reihe der übrigen Beispiele heraus, zumal nun die sententia im nächsten Beispiel erweitert wird und wieder eine Verknüpfung mit der dispositio vorliegt. Der Stil des dem ersten Beispiel angefügten Ratschlags ist inhaltlich nicht für eine Vorlesung geeignet, insofern er für die eigene Arbeit am Schreibpult erteilt wird. Die folgende nur reihende, nicht erklärende Darlegung der Sentenzen lassen ohnedies einen Nachtrag vermuten. 111 Consilium – accessuram. Nach dem Abschluss der Schemata mit „Haec hactenus“ scheint der letzte Absatz eine weitere Zufügung zu sein, die inhaltlich gut zur Anfügung Nr. 54 passt.

190 | De Rhetorica Libri Tres

Die hier vorgelegte Analyse beabsichtigt, zu verifizieren, was Maurer vor einem halben Jahrhundert skizziert hat:16 Dass die Rhetorik von 1519 eilig abgeschlossen worden ist, ergibt sich aus den Umständen: Frühestens in der zweiten Hälfte des Oktobers 1518 hat Melanchthon mit der Bearbeitung des Tübinger Manuskripts begonnen. Die Aufgabe war unter den erregenden Umständen des Amtsantritts in Wittenberg schwierig und erforderte, wie die zahlreichen, auf die neue geistige Lage Bezug nehmenden Beispiele zeigen, eine Gesamtrevision des Textes […] kein Wunder, wenn nicht jeder Gedanke den letzten Schliff bekam.



|| 16 Maurer, Der junge Melanchthon, 1, 187.

Anhang | 191

Inhaltsübersicht der mutmaßlichen Tübinger Rhetorik Eine Ausgabe des mutmaßlichen Umrisses der Tübinger Rhetorik, die Melanchthon in privatem Kreis vor Freunden im Anfang des Jahres 1518 vorgetragen hat, wird in den Blättern für Württembergische Kirchengeschichte, 117. Jahrgang 2017 im Jahr 2018 bei Chr. Scheufele in Stuttgart parallel gedruckt mit einer Übersetzung durch Hartmut Schmid erscheinen. Die Rhetorik aus Tübingen hätte, wäre die Analyse zutreffend, folgenden sachgemäßen, einfachen und übersichtlichen Aufbau:

1 Genera causarum 2 Oratoris officia 3 Orationis partes I De inventione 1 De genere demonstrativo 1.1 De prima parte generis demonstrativi 1.2 De genere demonstrativo laudis aut vituperii 1.2.1 De laude personae 1.2.2 Demonstratio factorum 1.2.3 Demonstratio rerum acceptarum pro personis 2 De genere deliberativo 3 De genere iudiciali II De dispositione III De elocutione 1 De amplificatione 2 De tropis ac schematibus 2.1 Tropi 2.2 Schemata



| Institutiones Rhetoricae Edited by William P. Weaver

Editorial Report 1 Introduction and overview of printing history In the first year of its publication, 1521, Institutiones Rhetoricae (“Instructions for Rhetoric”) was printed in four editions in four cities.1 A fifth edition in yet another city followed in January 1522. If we assume that the first, undated Wittenberg edition appeared after January 1521, Institutiones Rhetoricae went through five editions in five cities in the first year of its publication.2 Demand for the work continued, with a further twenty editions through 1531, when Melanchthon published a new textbook on rhetoric, Elementa Rhetorices (1531). One subsequent Paris edition of 1533 appears to be the final edition of Institutiones Rhetoricae. But the textbook was not entirely superseded, at least not by Elementa Rhetorices. It thrived in the form of an epitome by Georg Major, which went through 62 editions between 1526 and 1560 and rivaled editions of the Elementa through the same period.3 This immediate and lasting success reflects contemporary demand for a clear, brief, introductory textbook on the art of rhetoric. Melanchthon addresses this demand in remarks in a prefatory letter to his student Johannes Agricola, explaining that he had been needled by his students to publish a rhetoric textbook.4 He consents half-heartedly to the present publication, which, he emphasizes, he did not write but dictated. That is, the publication stems from a student’s transcription of Melanchthon’s lectures on rhetoric, delivered possibly as late as the summer term 1521. We must therefore consider Institutiones Rhetoricae as an authorized, though not authorial work.5 This circumstance bears importantly upon the establishment of a critical text, to be discussed below.

|| 1 Claus 1521.17, 1521.21, 1521.28, 1521.50. In this editorial report, “edition” refers to a unique setting of type, irrespective of revisions or other editorial interventions. 2 The Wittenberg edition appeared sometime before the Haguenau edition, dated October 1521. Subsequent Cologne editions appeared in May and August 1522. These were new editions, entailing a change in format (Claus 1522.24 was printed in quarto instead of in octavo, as 1521.21) and a change in content (Claus 1522.26 omits Erasmus, De Ratione Studii, included in both earlier Cologne editions). 3 The most complete list of editions is in Claus, pp. 2667–2668. Claus inventories publications of Melanchthon’s prefatory letter (MBW 436) to Major’s epitome of Erasmus’ De Copia. With the exception of 1528.34, 1530.31, and 1534.36, all of these publications include Major’s epitome of the Institutiones. Between 1531 and 1560 there appeared 49 editions of Elementa and 46 editions of Major’s epitome of Institutiones. For editions of Elementa see the list in Claus, pp. 2404–2405. 4 MBW 161 , and below, 213. 5 Melanchthon’s disclaimer clearly qualifies the authorial status of the work. Even so, he describes the work as “clearer” than his earlier work on rhetoric, De Rhetorica. Lowell C. Green has discussed the authorial status of authorized transcriptions such as Institutiones Rhetoricae. See “Formge-

https://doi.org/10.1515/9783110561197-006

196 | Institutiones Rhetoricae

Melanchthon also addresses contemporary demand for rhetorical instruction within Institutiones Rhetoricae itself, especially when he takes up the topic of elocutio. When he arrives at the figures of speech, he states that his purpose in these lectures was to give priority to inventio over elocutio, “yet because some are demanding of me also this part, in my spare time I have made some notes on whatever seemed needful about the figures.”6 Melanchthon’s cursory remarks on what he calls the “grammatical figures” also seem a concession to student requests. The entire section on elocutio, greatly expanded from the 1519 De Rhetorica, may be seen as a response to demands for instruction in this popular field of rhetorical study. The only known surviving manuscript of Melanchthon’s lectures on rhetoric from this period, Zwickau RSB 24.10.3, concludes with Melanchthon’s brief remarks on elocutio and does not include the lengthy section on the figures, suggesting that this was not originally part of the lectures on rhetoric.

2 The title The printed text of Institutiones Rhetoricae bears two titles, neither of which can be considered authorial. “Institutiones Rhetoricae” (“Instructions for Rhetoric”) is the name that appears on the title page of all but four editions.7 But a different title appears at the head of the text in Zwickau RSB 24.10.3 and in the Wittenberg first edition: “Elementa Rhetorices” (“The Basics of Rhetoric”).8 This alternative title probably stems from the manuscript copy text underlying the Wittenberg edition, and it reappears with some variations in almost all subsequent editions. Cologne editions expand the title to “Elementa Rhetorices per Philippum Melanthonem.”9 Basel editions reconcile (partially) this title to the title page, changing “Elementa Rhetorices” to “Institutiones Rhetorices.”10 In letter and text, Melanchthon refers to the work only as “praeceptiunculae rhetoricae” (“brief lessons on rhetoric”) and “rhetoricas

|| schichtliche und inhaltliche Probleme in den Werken des jungen Melanchthon. Ein neuer Zugang zu seinen Bibelarbeiten und Disputationsthesen.” Zeitschrift für Kirchengeschichte 84 (1973): 30–48. 6 “[T]amen cum hanc quoque partem a me quidam requirerent, quantum per otium licebat adnotavi quae de schematibus 〈utilia〉 videbantur.” Inst. Rhet. 233,21–23. 7 Cf. Claus 1526.15, “Rhetorica”; 1528.8 and 1529.60, “Praeceptiuncula doctissima”; and 1528.18, “Praeceptiunculae doctissimae.” The label “institutiones” may stem from Melanchthon’s description of the De Rhetorica (1519) in his prefatory letter to Compendiaria Dialectices Ratio (1520): “Anno superiore Rhetoricas quasdam institutiones effudimus verius quam scripsimus.” MBW 78 (MBW T-1, p. 181). 8 Wittenberg, 1521 (Claus 1521.50), sig. A2r. 9 Cologne, 1521 (Claus 1521.21), sig. A2r. 10 Basel 1522 (Claus 1522.8), sig. A2r.

Editorial Report | 197

praeceptiones” (“lessons on rhetoric”).11 Only a 1528 Cologne edition (Claus 1528.18) adopts Melanchthon’s usage exactly. On the title page the work is named “Rhetorices Philippi Melanchthonis praeceptiunculae doctissimae.” A Haguenau edition of the same year and a Strasbourg edition in the following year adopt a similar title: “Rhetorices praeceptiuncula doctissima” (Claus 1528.8, 1529.60), but at the head of the text, these rehearse the alternative title “Elementa Rhetorices per Philippum Melanchthonem.”12 In sum, there are three different titles stemming from three sources: an editorial title, used in most printed editions (Institutiones Rhetoricae), a manuscript title, which is recorded at the head of the text in most printed editions (Elementa Rhetorices), and an authorial title or rather label, which is recorded in the prefatory letter and the lecture notes themselves (Praeceptiunculae Rhetoricae). In a telling pattern, the originally modest title gains in stature as it progresses from author to student to editor, from “brief lessons” to “the basics” to “the instructions” of rhetoric.

3 Textual tradition Collation of representative editions of Institutiones Rhetoricae reveals a clear, though varied, textual tradition. The Wittenberg edition of 1521 (W) stands in closest relationship to the original, lost manuscript (α). The editio princeps is riddled with errors both accidental and substantive, some of which were corrected in the course of printing. The first two gatherings (A and b) exist in two states, reflecting stoppress correction of these sheets. Many errors in this edition can be accounted for by a misinterpretation of manuscript abbreviations, making it apparent that (barring a lost, intermediate edition) W was based on a manuscript copy (α). Of all surviving editions, it contains the most direct testimony to this lost manuscript. Two early editions, Leipzig 1521 (L) and Haguenau 1521 (H) appear to be based on W, as suggested by their typographic reproduction of W. Paragraph breaks, indentation, the use of capital letters, columns, spacing and other typographical features of presentation are preserved with remarkable fidelity. The reappearance of two different titles on title page and at the head of the text, discussed above, also suggests that W was the basis for L and H. It is unlikely that the manuscript would bear two titles, and if we assume that “Elementa Rhetorices” is the manuscript title, it is unlikely that L or H would assign, independently of W, the same title “Institutiones Rhetoricae” to the printed book. The physical presentation and titles of these editions leave little doubt that W was the copy text for L and H.

|| 11 Inst. Rhet. 213,2; 235,12; 254,1. 12 Strasbourg, 1529 (Claus 1529.60), sig. H5v.

198 | Institutiones Rhetoricae

In other respects, H represents an improved text.13 Although we cannot rule out the use of a manuscript to correct the text of W, there is no clear evidence of such emendation. Almost all the substantive corrections can be attributed to conjecture by the work of a learned corrector in the printing shop of Thomas Anshelm (1465/70–1523).14 The errors corrected would not escape the attention of a careful corrector. Given Anshelm’s reputation and association with humanist learning, it is reasonable to attribute the corrections in H to a corrector in his employ.15 The nonauthorial status of Institutiones Rhetoricae lessens the likelihood of any intervention by Melanchthon. At least fifteen editions of Institutiones stem from H. These include all editions in Basel and Paris, where the textbook enjoyed popularity (see remarks on B, below). A Cologne edition in October 1521 (C), which was the basis for several editions in Cologne (and one in Strasbourg), makes more numerous and aggressive emendations of W, improving the text in some places and introducing errors in others. As with H, its corrections of the text may be attributed to a learned corrector working by conjecture. It shares 21 readings with H, but these (including some changes of a merely orthographical nature) can be accounted for by independent correction of W. In 15 instances of variants (not clear errors) C stands with W. Whether the corrector consulted a copy of Anshelm’s edition is uncertain but improbable. The corrector was bolder than his counterpart in Haguenau, and on occasion he misses the mark widely. A great improvement in this edition is its normalization of punctuation, which clarifies the sense of the text in several places. C also introduced a division of the text into chapters, a presentational feature that will be considered below. A Basel edition of January 1522 (B) was the basis for subsequent editions in Basel and Paris. Stemming from H, B modifies the presentation of the text, introducing marginal headings to supplement the use of capitals for section headings. With the exception of the title at the head of the text (see above), however, it represents no major editorial intervention in the text itself. The advertisement on the title page, that the subject is “treated much differently than before” (longe aliter tractatae || 13 The Leipzig edition of 1521 reproduces the error-ridden W very faithfully, correcting only the most superficial errors. 14 For the typical work of correctors in the sixteenth century, see Anthony Grafton, “Correctores corruptores? Notes on the Social History of Editing,” in Editing Texts/Texte edieren, ed. Glenn W. Most (Göttingen, 1998), 54–76. For Melanchthon’s work as a corrector in Anshelm’s shop in Tübingen from 1514 to 1516, when Anshelm moved to Haguenau, see Stefan Rhein, “Buchdruck und Humanismus – Melanchthon als Korrektor in der Druckerei des Thomas Anshelm,” in Philipp Melanchthon in Südwestdeutschland: Bildungsstationen eines Reformators, ed. Stefan Rhein, Armin Schlechter, and Udo Wennemuth (Karlsruhe, 1997), 63–74. 15 On Anshelm’s house as a center of humanists in Tübingen, see Sönke Lorenz, “Melanchthon in Tübingen: Zwischen Studia humaniora, Buchdruck und Burse,” in Philipp Melanchthon: Seine Bedeutung für Kirche und Theologie, Bildung und Wissenschaft, ed. Friedrich Schweitzer (Neukirchen-Vluyn, 2010), 27–57.

Editorial Report | 199

quam antea), implies no correction or revision of the text. It probably refers to Melanchthon’s earlier rhetoric, De Rhetorica, not to earlier editions of the Institutiones. All editions, in sum, appear to stem ultimately from W, most of them through the significant textual recensions of H and C (see Figure 1). The tradition of texts in Basel and Paris stems from B, which modifies the layout of H but otherwise makes few significant changes to the text.

α

W

H

C

B Figure 1. Transmission of De Rhetorica with sigla.

α W H C B

[manuscript copy of lecture notes] Wittenberg: [Melchior Lotter II, 1521] (Claus 1521.50) Haguenau: Thomas Anshelm, 1521 (Claus 1521.17) Cologne: Hero Fuchs, 1521 (Claus 1521.21) Basel: Adam Petri, 1522 (Claus 1522.8)

Table 1. Editions in Claus, Melanchthon-Bibliographie, arranged into families of transmission. Items marked with an asterisk (*) were not inspected but grouped based on bibliographic information, including publisher, city of publication, title, and format. W 1521.50, 1521.28 H 1521.17, 1522.21*, 1523.2, 1523.52, 1524.47, 1527.7* B 1522.8, 1523.16, 1523.49*, 1526.35, 1527.35*, 1528.21*, 1528.33*, 1529.54, 1531.34*, 1533.38 C 1521.21, 1522.24*, 1522.26, 1523.38, 1526.15*, 1528.8, 1528.18*, 1529.60

4 Zwickau RSB 24.10.3 An uncatalogued and previously unknown manuscript in the Ratsschulbibliothek (“City Council School Library,” hereafter RSB) in Zwickau records, independently of the print tradition described above, Melanchthon’s lectures on rhetoric from rough-

200 | Institutiones Rhetoricae

ly the same period as the publication of Institutiones Rhetoricae. Whether this manuscript (Z) and α stem from the same delivery (reading) of the lectures, or from an earlier or later delivery, cannot be determined with certainty, but because of a global similarity with a significant portion of Institutiones Rhetoricae (roughly the first half of the printed text), the manuscript must be considered in this critical edition. (For a description of the manuscript, see Appendix.) The manuscript text begins with the title “Elementa Rhetorices” and contains substantially the same text as Institutiones Rhetoricae, with numerous variants and supplements, through the first section on elocutio [1–676], concluding before the sections on the figures. Apart from numerous minor omissions, the manuscript contains all of the text of this portion of Institutiones Rhetoricae. In addition, it has several passages not in the printed tradition, including a short section devoted to the “poets’ prologue,” including two quotations from Virgil’s Aeneid. The manuscript has a remarkable consistency with several features of printed editions, including not only its title but many of its section headers and mutatis mutandis other graphic means of organizing the text and highlighting key terms. The manuscript however relies somewhat more on verbal signposting of the text, such as with the phrase haec de. The manuscript is not a direct transcription from lectures but a copy of a transcript (or another copy). Its rubrication, layout, and accuracy reflect a textual source. The copyist (Stephan Roth, see below) has folded the quire to produce a vertical rule, creating a generous outer margin, where some marginal notes (many rubricated) index the contents of the text. There are scarce copying errors, and an elaborate finial for an initial letter in “Iudiciale genus” (the judicial genre of oratory), not coincidentally the most important of the ancient genres (prioritized in classical textbooks), reflects a careful scribe. The remaining initial capitals are modest, but those with built-up initials, rubrication, and other graphic means of organizing the text reflect tried and true scribal practices, not dictation in a lecture hall. All in all this appears to be a copy intended to preserve, in a user-friendly layout, the magister’s ipsissima verba. The manuscript records lectures contemporary with (and probably just prior to) the lectures recorded in Institutiones Rhetoricae. After publishing De Rhetorica in early 1519 (a Basel edition is dated May 1519), Melanchthon could have composed and delivered his new instructions on rhetoric as early as the winter term 1519–1520. The first dated edition of Institutiones Rhetoricae appeared in October 1521, leaving a span of four semesters in which we might date the lectures recorded in Institutiones Rhetoricae and in Zwickau RSB 24.10.3. In these four semesters, Melanchthon must have delivered his lectures more than once. He appears to have added a substantial section on the figures (exornationes) in that time, recorded in W and the printed tradition. The manuscript reflects an earlier, independent tradition of lectures on rhetoric without instruction on figurative speech.

Editorial Report | 201

The verso of the 10th and last leaf (p. 20) is blank, and the explicit at the bottom of p. 19 suggests that this work is not fragmentary, but that it represents a complete testimony to Melanchthon’s lectures from this period. Its integrity is also suggested by the printed text of Institutiones Rhetoricae as it proceeds beyond the explicit of the manuscript. After a cursory paragraph on the three levels of style, which may be drawn from a section in De Rhetorica, Melanchthon prefaces his remarks on the figures. In this preface he unusually characterizes his remarks as a written work: It had been my purpose in these [lectures on] rhetoric to set forth the places of invention rather than of elocution. For one thing, I’ve written this for the development of young scholars’ judgments more than for their style. For another, the places of invention have been handled with such carelessness by teachers of rhetoric that, wouldn’t you know, the doctrine of invention lags behind the doctrine of style. Yet because some are demanding of me also this part, in my spare time I have made some notes on whatever seemed needful about the figures.16

From this statement alone, it is clear that the section on the figures was composed as a supplement to existing lectures on rhetoric, lectures probably entitled “Elementa Rhetorices.” We might also compare this statement with the remarks with which Melanchthon opens the lectures: The parts of reasoned discourse are invention, judgment, arrangement, and elocution. The most difficult thing is to discover what you will say, and accordingly many things about invention have been passed down by teachers of rhetoric.17

This account is not entirely in accord with the later account. There is no word here on a deficiency or imbalance in the tradition of rhetoric that Melanchthon seeks to correct. But taken together, the two prologues clearly define the original boundaries of Melanchthon’s lectures on rhetoric, with greater weight given to invention than to elocution. In its earlier form, “Elementa Rhetorices” gave disproportionately large scope to inventio, with relatively meager treatments of dispositio and elocutio. To this extent it resembles Melanchthon’s first published rhetoric, De Rhetorica, and thus likely represents a transitional state of the Wittenberg lectures on rhetoric, following the publication of De Rhetorica and before the publication of Institutiones Rhetoricae, which includes the supplemental section on the figures. The manuscript is in the hand of Stephan Roth (1492–1546), the learned civic administrator (Ratsschreiber) of Zwickau who studied theology at Wittenberg from || 16 “Quamquam institutum meum in his rhetoricis fuerit potius inventionis quam elocutionis locos ostendere, quod in hoc magis scripsi ut iudicia iuventutis quam stilum formarem, deinde, quod inventionis loci indiligentius traditi sunt a rhetoribus et nescio quomodo elocutionis prior quam inventionis habita ratio est, tamen cum hanc quoque partem a me quidam requirerent, quantum per otium licebat adnotavi quae de schematibus 〈utilia〉 videbantur.” Inst. Rhet. 233,18–23. 17 “Partes disserentium sunt invenire, iudicare, disponere, et eloqui. Difficillimum est invenire quod dicas, quare de inventione plurima sunt a rhetoribus tradita.” Inst. rhet. 214,2–3.

202 | Institutiones Rhetoricae

1523 to 1527.18 A student of Luther, Bugenhagen, and Nicholas von Amsdorf, he was an avid copier of lecture notes and a collector of books. By the time of his death in 1546, he had amassed a library of 6000 volumes, which he donated to the city of Zwickau for its Ratsschulbibliothek (City Council School Library). His copy of Melanchthon’s “Elementa Rhetorices,” as noted above, was made from a written exemplar and does not represent his own dictation.19 He had this manuscript copy bound in a miscellany of the liberal arts, including a copy of Melanchthon’s Institutiones Rhetoricae, printed in Leipzig in 1521 (Claus 1521.28).20 His collection of the manuscript and printed text reflects an awareness of the different contents of the two. Indeed somebody, perhaps Roth himself, collated the manuscript with the printed text and noted the variants in interlinear and marginal notes. Roth’s copying and collection of the “Elementa rhetorices” implies his estimation of the manuscript text vis-a-vis the printed text. His collection of the printed text may be accounted for by its supplemental material on the figures. The importance of this independent tradition is confirmed by an English adaptation of Institutiones Rhetoricae, which was written in 1526 or 1532. Although he worked with the printed text, Leonard Cox perceived the integrity of “Elementa Rhetorices,” translating only the parts corresponding to the manuscript and omitting from his English adaptation the section on the figures.21

|| 18 In personal communication, Lutz Mahnke, Director of RSB Zwickau, identified the hand (and the miscellany in which the ms. is bound) as Stephan Roth’s. I am grateful to Dr. Mahnke for this identification and for his welcome during a research visit to RSB Zwickau in June 2016. For Roth’s life, see the article by Paul Mitzschke, “Stephan Roth,” in Allgemeine Deutsche Biographie 53 (1907), 564– 567. 19 Roth had developed a system and a reputation for stenography. P. Mitzschke, Stephan Roth, ein Geschwindschreiber des Reformationszeitalters (Berlin, 1895). 20 The following titles are contained in this miscellany: 1. Franciscus Sylvius, Progymnasmata in artem oratoriam centuriae tres. ([Paris]: Josse Badius (Ascensius), 1520). 2. Philip Melanchthon, Institutiones Rhetoricae (Leipzig: Valentin Schumann, 1521). 2a. ms. “Elementa Rhetorices.” 2b. ms. “Institutio rhetorica ex fabio Q. Cicerone, ac aliis Rhetoribus excerpta.” 2c. ms. “Incipit liber Beberi qui flos naturarum cocatur.” 3. Willibald Pirckheimer, Apologia seu podagrae laus ([Nuremberg], [1522]). [VD16 P 2900] 4. Modus Practicandi (Strassburg, [1510?]). 5. Gianfrancesco Boccardo, Pylade Brixiani Carmen scholasticum (Leipzig, 1509). [VD16 B 5852] 21 Leonard Cox, The Arte or Crafte of Rhethoryke, repr. ed. Frederic Ives Carpenter (Chicago, 1899). Cox may have omitted the section on the figures because he saw the doctrine of the Latin figures as less needful for English eloquence. But this did not stop others from drawing on Latin and Greek sources.

Editorial Report | 203

5 Selection of copy text and collation of editions and manuscript copy Because of the authorized but non-authorial nature of Institutiones Rhetoricae, and because of the historical significance of the printed tradition, which reflects the main line of transmission, the printed tradition is the basis for the critical text. The manuscript has been collated because it reflects a significant, independent testimony to Melanchthon’s lectures from the same period, 1519–1521. Because the manuscript appears to record a different, earlier delivery of these lectures, which may have been revised slightly by Melanchthon semester to semester, manuscript variants have been recorded as an independent tradition, in the second textual apparatus. Text that occurs only in the manuscript is included in angled brackets 〈 〉 in the text and noted in the second apparatus. Text from the printed tradition not found in the manuscript is recorded in the second apparatus with the abbreviation om. Because of its proximity to the lost manuscript, W serves as the copy text for this edition. As far as can be determined, it presents the only known testimony to the manuscript. No printed edition appears to be independent of W, and improvements in later editions were based on conjecture. In an edition of Melanchthon’s works, a critical edition of Institutiones Rhetoricae must be seen primarily as a testimony to Melanchthon’s lectures on rhetoric. Apart from a prefatory letter (MBW 161), which appears in all editions of Institutiones, he appears to have had no involvement in the publication of the text. As argued above, all modifications to the editio princeps, including corrections and modifications to the layout of the text, appear to be editorial. Under these circumstances, the editio princeps has a strong claim to be the copy text. W was also the model for a layout of the text that was characteristic of most editions, with important modifications in the Cologne and Basel/Paris editions. This does not imply any fidelity or testimony to the layout of the manuscript copy text, but it does have historical significance, since it was a layout copied or modified in much of the text’s subsequent transmission. As mentioned above, the first two gatherings of Institutiones Rhetoricae exist in two states. An uncorrected state of gathering A is found in UB Tübingen sig. Dh 15.4OR. An uncorrected state of gathering b is found in BSB Munich sig. Res/4 L.eleg.g. 36. For these two gatherings variants from the uncorrected sheets are recorded in Apparatus 1 as W1. Readings from the corrected copies of gatherings A and b and the remaining gatherings are recorded simply as W. Textual-critical work on Institutiones Rhetoricae began simultaneously with H and C, both printed in October 1521, and continued through a relatively late Haguenau edition of 1528, which is based on C but incorporates readings from W and H. In line with the Editorial Guidelines of Opera Philosophica, all emendations to the copy text (W), including accidental and substantial emendations, have been indicated in

204 | Institutiones Rhetoricae

Apparatus 1. Variants in the textual tradition of Institutiones Rhetoricae have been indicated in Apparatus 2. A full collation has been made of the following editions: W Wittenberg: [Melchior Lotter II, 1521] (Claus 1521.50) – copy text H Haguenau: Thomas Anshelm, 1521 (Claus 1521.17) C Cologne: Hero Fuchs, 1521 (Claus 1521.21) B Basel: Adam Petri, 1522 (Claus 1522.8) Consultation of other editions revealed no reason to further burden the critical apparatus.

6 The presentation of the text A visual comparison of copies of Institutiones Rhetoricae reveals a peculiar feature: a nearly uniform use of section headings, capitals, and indentation to give typographic structure to a text that of course lacked the organization characteristic of a book. Numerous editions copy the formal layout of the text, indicating that the formal layout was crucial to its use and comprehension. Early editions of Compendiaria Dialectices Ratio may have supplied a model for the section headings of Institutiones Rhetoricae.22 This circumstance calls for an exception to the general practice of the Opera Philosophica to modernize or standardize the layout of early editions. Because the formatting of Institutiones Rhetoricae appears so uniform throughout early editions, and because this presentation of the text appears to be crucial to the meaning and use of the text, some typographic elements of the copy text have been preserved in this edition. Namely, paragraph breaks, capitalized section headings, capitalized keywords, indentations, and columns have been preserved. I have normalized references in the following manner. Quoted text for which Melanchthon cites a source is italicized. Text included as an illustration or example, but which is not attributed, is enclosed in quotation marks. The Cologne and Basel/Paris traditions of Institutiones Rhetoricae make further adaptations of the lecture notes to the printed format of a book. The 1521 Cologne edition (C) retains much of the physical layout of the Wittenberg edition on which it is based but partitions the text into sixteen chapters. This new segmentation of the lectures entailed some modifications of the section headings. It represents an attempt to normalize the Institutiones Rhetoricae by giving the lecture notes a more bookish form. While this reorganization clarifies the structure of the material in some places, overall it obscures the oral origins of the text. Because they obscure || 22 But comparison of contemporary editions of these works from Thomas Anshelm’s press (Claus 1521.16 and 1521.17) shows differences: for instance the use of the paragraph symbol to mark paragraphs in CDR and the use of capitals to mark paragraphs and subtopics in Inst. Rhet.

Editorial Report | 205

this fundamental historical condition of the Institutiones Rhetoricae, the chapter numbers and titles are not included in the text but are instead indicated in the second apparatus. Marginal notes in the Basel edition of 1522 (B) also represent an attempt to give further organization to the lecture notes. (RSB Zwickau 24.10.3 makes a similar use of marginal notes.) Most of these are topical headings. Some are redundant, repeating the information given by the capitalized section headings. In some places (and increasingly in subsequent editions based on B) the capital letters have been reduced to lower-case lettering, and so the marginal notes represent an alternative form of graphically organizing the text. Because they were limited to one tradition of the Institutiones Rhetoricae, located in the printing shops of Basel and Paris, they will not be included in the text but (like marginal notes from Z) indicated in the second apparatus. These presentational features of Institutiones Rhetoricae may be seen as extensions of the book’s nature as a brief, accessible, and well-arranged introduction to the basic categories and terms of rhetoric. As perceived by an enterprising student or group of students, Melanchthon’s lectures on rhetoric provided a handy reference as well as an introduction to the art. At the end of his lectures, he describes these praeceptiunculae as a kind of primer for a more complete work of rhetoric, either Erasmus’ De Copia or Quintilian’s Institutio Oratoria.23 It is these he imagines will serve his students as a vade mecum as they read and consider classical authors. But as the success of his little book proved, he clearly underestimated the utility of his novel organization and presentation of the basics of rhetoric. Adorned with some typographical enhancements, this organization proved to be unusually convenient for the medium of print. In its layout as well as in its popularity, the Institutiones Oratoriae reflects the compatibility of Melanchthon’s method of instruction and the technology of printing.

|| 23 Inst. Rhet. 253,29–254,3.

206 | Institutiones Rhetoricae

Appendix Zwickau RSB 24.10.3.(2a) Title: Elementa Rhetorices Philippo Melanchthone Auctore Text: Partes disserentium sunt, Invenire, Iudicare, Disponere, Eloqui... ...breve suamque rhetoricae figurae amplificare. Hactenus Phi: Melan: Description: The manuscript consists of one gathering of 10 unnumbered leaves (211mm x 165mm (160 x 100). The copy is in the hand of Stephan Roth (1492–1546), a student of theology in Wittenberg from 1523 to 1527 and later a prominent civic administrator in Zwickau.24 Roth creased the gathering twice vertically to supply inner and outer rules. Section headings are rubricated, and occasionally built-up initials mark the beginning of a sentence. Initials are relatively simple, though one capital was written with an elaborate finial. Binding and Provenance: The manuscript is bound in a miscellany (Sammelband) of works on grammar, logic, and rhetoric. The volume is from the library of Roth, who bequeathed his library of 6000 volumes to Zwickau RSB. The binding is in boards that were partly covered with alum-tawed, stamped skin and closed with clasps. Vellum reinforcing hinges are found inside the boards. On the fore-edges is written the title of the first work in the volume and what appears to be a shelf mark: “Orat. Fran. Sylv. | G | 159.” On front end papers: (black) “XXIV, X, 3”, (red) “Legantur cum iudicio.”

|| 24 Lutz Mahnke, Director of the RSB Zwickau, identified the hand and provenance in a personal communication.

Editorial Report | 207

Works Cited Agricola, Rudolf. De Inventione Dialectica Libri Tres, ed. and German tr. Lothar Mundt. Tübingen: Niemeyer, 1992. —. De ratione studii epistola Rodolphi Agricolae. Wittenberg: Melchior Lotter II, 1520. Alexander. De figuris. In Rhetores Graeci. Vol. 3., ed. Pallas Spengel, 9–40. Leipzig: Teubner, 1856. Allen = Allen, P. S. Opus Epistolarum Des. Erasmi Roterodami. 12 vols. Oxford: Clarendon, 1906– 1958. Aq. Rom. = Aquila Romanus. De figuris sententiarum et elocutionis. In Halm, 22–37. CDR = Philip Melanchthon. Compendiaria Dialectices Ratio, in CR 20, 709–764. Cic. Arch. = Cicero. Oratio pro P. Sulla. Oratio pro Archia poeta. Ed. Helmut Kasten, 36–45. Vol. 19, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1966. Cic. Caec. = Cicero. Orationes. Ed. Fritz Schoell, 50–102. Vol. 4, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1923. Cic. Cael. = Cicero. Orationes in P. Vatinium testem, pro M. Caelio. Ed. Tadeusz Maslowski, 51–149. Vol. 23, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Stuttgart: Teubner, 1995. Cic. Clu. = Cicero. Oratio pro A. Cluentio. Ed. Ludwig Früchtel. Vol. 15, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1931. Cic. Fam. = Cicero. M. Tulli Ciceronis Epistulae ad familiares libri I–XVI. Ed. D. R. Shackleton Bailey. Stuttgart: Teubner, 1988. Cic. Font. = Cicero. Orationes. Ed. Fritz Schoell, 25–47. Vol. 4, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1923. Cic. Leg. agr. = Cicero. Orationes de lege agraria. Oratio pro C. Rabirio perduellionis reo. Ed. Václav Marek, 1–53. Vol. 16, M. Tulli Ciceronis Scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1983. Cic. Leg. man. = Cicero. Oratio de imperio Cn. Pompei. Ed. Peter Reis. Vol. 14, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1927. Cic. Lig. = Cicero. Orationes: pro T. Annio Milone, pro M. Marcello, pro Q. Ligario, pro rege Deiotaro. Ed. A. Klotz, 84–100. Vol. 8, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1918. Cic. Marcell. = Cicero. Orationes: pro T. Annio Milone, pro M. Marcello, pro Q. Ligario, pro rege Deiotaro. Ed. Fritz Schoell, 69–81. Vol. 8, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1918. Cic. Mil. = Cicero. Orationes: pro T. Annio Milone, pro M. Marcello, pro Q. Ligario, pro rege Deiotaro. Ed. A. Klotz, 13–66. Vol. 8, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1918. Cic. Mur. = Cicero. Oratio pro L. Murena. Ed. Helmut Kasten. Vol. 18, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1972. Cic. Nat. = Cicero. De natura deorum. Ed. Wilhelm Ax. Vol. 45, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1933. Cic. Phil. = Cicero. In M. Antonium Orationes Philippicae XIV. Ed. Paolo Fedeli. Vol. 28, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1986. Cic. Red. pop. = Cicero. Orationes cum senatui gratias egit, cum populo gratias egit, de domo sua de haruspicum responsis. Ed. Tadeusz Maslowski, 22–32. Vol. 21, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1981. Cic. Rosc. Am. = Cicero. Oratio pro Sex. Roscio Amerino. Ed. Helmut Kasten. Vol. 8, M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia. Leipzig: Teubner, 1968. Cicero. Brutus. Orator. Trans. G. L. Hendrickson and H. M. Hubbell. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1939.

208 | Institutiones Rhetoricae

Cicero. De inventione. De Optimo Genere Oratorum. Topica. Trans. H. M. Hubbell. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1949. Cicero. De oratore. 2 vols. Trans. E. W. Sutton. Ed. H. Rackham. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1942. Cox, Leonard. The Arte or Crafte of Rhethoryke. Ed. Frederic Ives Carpenter. Chicago: Univ. of Chicago Press, 1899. De Demosth. = Dionysius of Halicarnassus. The Critical Essays. Vol. 2. Trans. Stephen Usher, 238– 455. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1974. Demosthenes. Orationes. Vol. 1. Part 2. Ed. C. Fuhr. Leipzig: Teubner, 1914. Donatus, Aelius. Ars Grammatica. Ed. H. Keil. Vol. 4, Grammatici Latini. Leipzig: Teubner, 1864. —. Commentum Terentii. 3 vols. Ed. Paul Wessler. Leipzig: Teubner, 1902–1908. Eras. NT. = Erasmus. Novum Testamentum. Ed. Jean Le Clerc. Vol. 6, Desiderii Erasmi Roterodami Opera omnia. Leiden, 1706. Erasmus, Desiderius. Adagia. In ASD II-1–8. —. De Copia. In ASD I-6. —. Encomium Medicinae. In ASD I-2, 145–186. —. Epitome Libri de Copia Verborum. Strasbourg: [Johann Herwagen I], 1527. —. Moriae Encomium. In ASD IV-3. —. Querela Pacis. In ASD IV-2. Grafton, Anthony. “Correctores corruptores? Notes on the Social History of Editing.” In Editing Texts/Texte edieren, ed. Glenn W. Most, 54–76. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1998. Green, Lowell C. “Formgeschichtliche und inhaltliche Probleme in den Werken des jungen Melanchthon. Ein neuer Zugang zu seinen Bibelarbeiten und Disputationsthesen.” Zeitschrift für Kirchengeschichte 84 (1973): 30–48. Grégoire de Nazianze. Discours 42–43. Ed. Jean Bernardi. Paris: Éditions du Cerf, 1992. Halm, Karl. Rhetores Latini Minores. Leipzig: Teubner, 1863. Hoc in volumine infra scripta opuscula continentur. Augsburg, 1517. Livy. Ab urbe condita. 7 vols. Ed. W. Weissenborn, et al. Stuttgart: Teubner, 1932–1991. Lorenz, Sönke. “Melanchthon in Tübingen: Zwischen Studia humaniora, Buchdruck und Burse.” In Philipp Melanchthon: Seine Bedeutung für Kirche und Theologie, Bildung und Wissenschaft, ed. Friedrich Schweitzer, 27–57. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Theologie, 2010. Luther, Martin. “An den christlichen Adel deutscher Nation von des christlichen Standes Besserung.” In WA 6, 404–469. Macrobius. Saturnalia. 3 vols. Ed. and trans. Robert A. Kaster. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 2011. Melanchthon, Philip. Annotationes in Evangelium Matthaei. Ed. Peter F. Barton. In MSA 4.133–208. —. Compendiaria Dialectices Ratio. Leipzig: Melchior Lotter I, 1520. —. De Rhetorica Libri Tres. Basel: Johann Froben, 1519. —. Institutiones Grammaticae Graecae. Haguenau: Thomas Anshelm, 1518. —. Loci Communes (1521). Die Loci Communes Philipp Melanchthon in ihrer Urgestalt. 4th ed. Ed. G. L. Plitt and T. Kolde. Leipzig and Erlangen: A. Deichert, 1925. Melanchthon, Philip, trans. Orationes ex Historia Thucydidis. Wittenberg, 1562. Mitzschke, Paul. Stephan Roth, ein Geschwindschreiber des Reformationszeitalters. Berlin: Verband Stolzescher Stenographenver, 1895. —. “Stephan Roth.” In Allgemeine Deutsche Biographie 53 (1907), 564–567. Mosellanus, Petrus. Tabulae de schematibus et tropis. Cologne: Johannes Soter, 1526. Ovid. Metamorphoses. Ed. William Scovil Anderson. Leipzig: Teubner, 1981. P. Rutilius Lupus. Schemata Lexeos, in Halm, 3–21. Poliziano, Angelo. Opera. Venice: Aldus, 1498.

Editorial Report | 209

Priscian. Praeexercitamenta, in Halm, 551–560. ps.-Ruf. = [Iulius Rufinianus.] I. De schematis lexeos. II. De schemata dianoeas, in Halm, 49–62. Quintilian. The Orator’s Education. 5 vols. Ed. and trans. Donald A. Russell. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 2001. Rhein, Stefan. “Buchdruck und Humanismus – Melanchthon als Korrektor in der Druckerei des Thomas Anshelm.” In Philipp Melanchthon in Südwestdeutschland: Bildungsstationen eines Reformators, ed. Stefan Rhein, Armin Schlechter, and Udo Wennemuth, 63–74. Karlsruhe: Badischen Landesbibliothek, 1997. Rhetorica ad Herennium. Ed. and trans. Harry Caplan. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1954. Sallust. Catilina, Iugurtha, Fragmenta ampliora. Ed. A. Kurfess. Leipzig: Teubner, 1957. Sulpitius Victor. Institutiones rhetoricae, in Halm, 311–352 Terence. Comoediae. Ed. A. Fleckeisen. Leipzig: Teubner, 1898. Thucydides. The Peloponnesian War. 4 vols. Trans. C. F. Smith. Cambridge, MA: Harvard Univ. Press, 1919–1923. Virgil. Aeneidos libri I–VI. Aeneidos libri VII–XII. Ed. O. Ribbeck. Vols. 2 and 3, P. Vergili Maronis Opera. Leipzig: Teubner, 1895. —. Bucolica et Georgica. Ed. O. Ribbeck. Vol. 1, P. Vergili Maronis Opera. Leipzig: Teubner, 1894. Vulg. = Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem. 2nd ed. 2 vols. Ed. B. Fischer, et al. Stuttgart: Württembergische Bibelanstalt, 1975.

Institutiones Rhetoricae Philippi Melanchthonis

https://doi.org/10.1515/9783110561197-007

Institutiones Rhetoricae | 213

Philippus Melanchthon Iohanni Isleben Salutem A1v Qualescunque sunt hae praeceptiunculae rhetoricae, quas dictavimus, non scripsimus, opto ut lectori prosint. Nam quod ad me attinet, malebam perisse hoc mihi laboris quam vulgari multis quod exciderat tantum tumultuaria opera docenti, si per 5 amicos, ut scis, licuisset. Porro magna ex parte res rhetorica purius emendatiusque tractata est quam in prioribus meis libellis. Quidquid autem est operis in hoc, tibi inscribitur, ut arbitrio stetque cadatque tuo. Vale.

2–3 scripsimns W 3 quid W 1 Iohanni Isleben] Johannes Agricola (1494–1566) was awarded the degree baccalaureus biblicus with M in Wittenberg in 1519 and then served as rector of the arts faculty at the university and studied medicine. He published a compilation of German proverbs in 1529. Later his views on law and gospel embroiled him in the antinomian controversy. He is named here for his birthplace Eisleben. 2 praeceptiunculae rhetoricae] Cf. section “The Title” in the Editorial Report, above. quas dictavimus] That is, the text stems from a student transcript of M’s lectures at the university. See MBW 161. 6 libellis] The three books of M’s earlier publication on rhetoric, De Rhetorica Libri Tres, first published in 1519. Cf. the preface to Compendiaria Dialectices Ratio (1520), MBW.T 78, 2–4. 7 stetque cadatque tuo] Ovid, Fast. 1, 18.

214 | Institutiones Rhetoricae

ELEMENTA RHETORICES PARTES disserentium sunt invenire, iudicare, disponere, et eloqui. Difficillimum est invenire quid dicas, quare de inventione plurima sunt a rhetoribus tradita. INVENTIONEM loci quidam continent, qui indicant de quovis themate quid dicas. Non invenitur thema, sed proposito themate inveniuntur loci, quibus ipsum 5 vel muniatur vel ornetur, ut proposito themate ‘Clodius iure caesus est’, rhetor e locis suis argumenta petit confirmandi thematis. Quare de thematum differentia dicendum est. Sicut causarum ita thematum genera quattuor sunt dialecticum, demonstrati10 vum, deliberativum, iudiciale. DIALECTICVM THEMA est aut simplex, ut ‘pietas’, aut compositum, ut ‘pietas est iustitia.’ Est autem dialecticum genus certa quaedam et simplex docendi ratio, qua rerum naturae, causae, partes, et officia certis quibusdam legibus inquiruntur, ut exacte et proprie nihil cognosci queat, nisi dialecticis organis astrictum. 15 Est enim observatio quaedam naturae qua, in quavis re, ipsa hominum ratio considerat quid prius, quid posterius, quid proprium, quid improprium sit.

3 rhetoribus H, C, B, Z rhetoris W 1 INSTITVTIONES RHETORICES B | ins. per Philippum Melanchthonem. DE THEMATE DIALECTICO. Caput primum. C ins. Philippo Melanchthone Auctore Z 2 mg. Elementa rhetorices. B | et om. Z 7 suis locis Z 9 mg. Thematum discrimen. B | sunt quattuor Z 13 diocendi Z 17 considerat] cernit Z 2 PARTES disserentium] Conventionally these were labeled the partes rhetoricae, e.g. De inv. 1.7.9, Boeth. De top. dif. 4.4.2. The ars disserendi was synonymous with logic in several texts, e.g. Cic. Top. 6.20, Boeth. De top. dif. 1.1.1. Cf. Cic. Brut. 31, 120, De Orat. 2.38.157. From the outset, M. declares the subject of the lectures: a philosophical or dialectical rhetoric. | iudicare] Critical judgment is not one of the conventional five duties of the orator. M lists the conventional five duties in De Rhetorica Libri Tres (De Rhet.), where he also gives some indication of his interest in iudicium as a part or duty of oratory: “Ego in hoc potissimum scribo, ut locos inventionis, iudicii et dispositionis aliquanto facilius assequare, quam vulgo traduntur” (11). References to De Rhet. are to page numbers (indicated in Strohm’s edition in this text) from the Basel edition : De Rhetorica Libri Tres (Basel: J. Froben, 1519). Claus 1519.4. 6 Clodius iure caesus est] The argument of Cicero’s Pro Milone. M uses the example also in Compendiaria Dialectices Ratio, first printed by Melchior Lotter the Elder in Leipzig in 1520 (Claus 1520.7). CR vol. 20, cols. 709–764, here 727 (CDR 727). 9 thematum genera] This classification of themes is unusual. It was more conventional to classify cases (causae) of oratory, as in De Rhet. 10–11. M largely changes his usage from thema to oratio when he takes up the traditional genres of oratory, beginning with demonstrative oratory in “De Personarum Laude,” 217,3. 11 aut simplex...aut compositum] Cf. De Rhet. 42. This distinction occurs relatively late in De Rhet., after M has digressed from his theme to discuss paraphrase and commentary. Cf. Agricola De Inv. Dial. book 2, ch. 7. 13 certa quaedam et simplex docendi ratio] Cf. CDR 724–726. For the necessity of the genus dialecticum, cf. De Rhet. 14, 43–44.

Institutiones Rhetoricae | 215

5

10

15

20

LOCI seu organa simplicis thematis: | Finitio, A2v Causae, Partes, Officia. Vt si quid sit iustitia, quae sint eius causae, quae partes, quae officia inquisieris, iam totam iusticiae naturam perscrutatus es, et de iis quidem dialectici viderint. Nam huic simplicium thematum generi quatenus cum rhetore conveniat infra docebimus. Est enim ubi definitionibus ubi divisionibus utitur. Quae, ut sunt apud dialecticum certae et compendiariae, ita apud rhetorem amplae et splendidae. DE COMPOSITO THEMATE Omne compositum thema aut probatur aut improbatur. Probatio aut improbatio argumentis constat. Iam omne compositum θέμα, sive rhetoricum sive διαλεκτικὸν, in dialecticas figuras referri potest. Itaque inter rhetorica et dialectica sic convenit, quod de proposito themate dialecticus, certa lege verborum, et anxie observata sermonis proprietate, ne plus minusve dicatur quam res concepta apud animum praescripsit, disserit. Rhetor vero etiam aliunde addit simplicibus argumentis ornamenta quaedam. Ergo certum argumentorum iudicium a dialecticis, ornamentorum figuras a rhetoribus peto. Vt in Miloniana sic argumentari dialecticus poterit. ‘Vim vi repellere fas est, Clodium occidit vim vi repellens Milo, ergo Clodius iure caesus est.’ Quem συλλογισμόν Marcus Cicero vix multis paginis absoluit. Neque vero | de eo apte iudicare poteris nisi revocaris in simplicem A3r et διαλεκτικὴν formulam, indicante interim rhetore, quae ornamenta sint addita

6 sint eius causae Z causae eius sunt W, H, C causae eius sint B 21 συλλογισμόν C συλλόγισμον W, H, B syllogismum Z 1 thematis ins. sunt Z 8 mg. Praesidiis dialectices Rhetor indiget. B 9 finitionibus Z 11 om. Z 12 Composite thema omne Z 13 thema Z 14 διαλεκτικὸν sive rhetoricum Z | mg. Quomodo Rhetoribus et dialecticis conveniat. B 15 logica et rhetorica Z 17 concepta] praecepta C 18 Ergo] Ego H, C, B 19 pete Z 20 potuit Z | fas est] licet Z 23 dialecticam Z | sunt C 1 LOCI...simplicis thematis] Cf. M’s treatment of the simple theme in CDR 724–726. M had expounded on a longer list of questions in De Rhet. 15–29. 9–10 CDR 711, 726. 12 Cf. CDR 755–756: “Oratio vero proprie aut probatur, aut improbatur” (755). Cf. also De Rhet. 24–27. 13–14 Cf. De Rhet. 42: “atque in his [thematibus] tota dialecticae farrago est.” 14–15 inter rhetorica et dialectica] Cf. CDR 724, where M. describes a more synergetic relationship between dialectical argument and rhetorical ornament. 15–17 dialecticus…disserit] Cf. CDR 712: “Fructus dialecticae, est proprie et exacte, de quocunque themate, idque ordine ad docendum accommodato posse dicere.” 19–21 Cf. Mil. 6, 9. 21–22 Quem…absoluit] Cf. Mil. 9–11, 24–31. 22–23 Cf. CDR 726–728: “Nam et axiomatum, et argumentorum iudicium pendet e simplicium thematum ratione” (726). 23–216,1 Jacob Locher of Ingolstadt indicated in marginal notes the figures of speech in his contemporary edition of Pro Milone, published in a compilation of rhetorical texts entitled Hoc in volumine infra scripta opuscula continentur (Augsburg, 1517), sigs. a3v–e3v. VD 16 C 3316.

216 | Institutiones Rhetoricae

praeter necessitatem, in hoc tantum, ut illustrent, ut augustiorem reddant orationem. LOCI seu organa argumentorum inveniendorum, quibus composita θέματα muniuntur: 5 Finitio, Causae, Partes, 〈Officia,〉 Similia, 10 Contraria. De argumentorum locis infra agemus, omnino enim rhetori et dialectico de locis convenit. Nam qui modi sint et quae formulae argumentorum nectendorum dialecticus docet ubi συλλογισμῶν, enthymematum, et ἐπαγωγῶν formas tradit. 〈Haec de dialectico genere.〉 DE GENERE DEMONSTRATIVO 15 Demonstrativum genus 〈est〉, quo utimur laudando aut vituperando, celebre quondam in actionibus publicis, ut indicant Demosthenis item pleraeque Thucydidis contiones. Nunc ad scholas et ad exercitium iuventutis relegatum est. Est autem triplex. Nam aut personae laudantur, ut Caesar; aut facta, ut Scaevolae factum; aut

13 συλλογισμῶν C συλλογίσμων W, H, B syllogismorum Z 3 inveniendorum argumentorum Z 3–4 themata muniuntur sunt Z 8 Z 11 et] cum Z 12 connectendorum Z 13 hepagogorum Z 13–14 Haec…genere Z 15 om. Z | DEMONSTRATIVO ins. quod ad personarum laudem attinet. Ca(put) secundum. C 16 est Z 17 quondam om. Z 18 exercitiasum Z | relegatum est] allegatum Z 19 mg. Triplex genus demonstrativum. B | facta] factum Z 3–4 LOCI...composita θέματα] As with the simple theme, this is a shorter list than M had supplied in De Rhet. 45. Cf. the topics of proof treated in CDR 756–763: “Sunt autem loci argumentorum, quae a rebus petuntur, Finitio, Genus, Species, Commune, Particulare, Differentia, Totum, Partes, Caussae, Eventa, Pugnantia, Similia, Maius, Minus” (756). 11 infra] M treats the topics of argument as they come up in the various genres and sections of a speech. See for example the sections “confirmatio” and “confutatio,” below, 221,23–222,6. 12–13 dialecticus docet] M covered the modes of propositions and forms of argument in books 2 and 3 of CDR (726–748). 17 Demosthenis] Cf. Dionys. Halic., De Demosth. 44–45. 17–18 Thucydidis contiones] E.g., Pericles’ funeral oration. Thuc. 2.35–46. In Wittenberg in 1520, Melchior Lotter printed the Greek text of the speech of Diodotus (Thuc. 3.42–48), probably for M’s Greek lectures. M’s translations of most of the speeches from the History were published posthumously by his son-in-law Caspar Peucer. Orationes ex Historia Thucydidis . . . conversae in Latinum sermonem a Philippo Melanthone (Wittenberg, 1562). 18 Nunc...relegatum est] On the historical transformation of rhetoric, cf. De Rhet. 3, 7, 12. 19–217,1 aut personae...aut facta...aut res] Cf. De Rhet. 47–48: “Est autem, ut hoc primum dicam, vel personarum vel factorum vel rerum προσωποποιηθεισῶν, id est pro personis acceptarum.” In De Rhet. 60–61, M elaborates the third object of praise. 19 Scaevolae factum] M developed the theme of the deed of Scaevola in De Rhet. 59–60. See Livy 2.12.1–2.13.5.

Institutiones Rhetoricae | 217

5

10

15

20

25

res, ut iustitia, pietas, 〈bellum, pax〉. Semper itaque simplicis θέματος genus demonstrativum est. DE PERSONARVM LAVDE Orationis partes a rhetoribus praescriptae sunt Exordium, Narratio, Contentio, Peroratio. | Quas partes deinceps in singulis generibus requiremus. Neque vero ubique omnium A3v usus est. DE EXORDIO Exordium non modo in hoc genere sed in aliis etiam tribus locis constat, Benevolentiae, Attentionis, Docilitatis. Benevolentia petitur tum a rebus, tum a personis. Facillimus et usitatissimus benevolentiae captandae locus est officium personarum. Quale est exordium Nazianzeni in Basilii laudem: Debere se Basilium laudare, tum propter amicitiae rationes 〈quia frater〉, tum propter memoriam pulcherrimarum virtutum, tum ut exemplum habeat ecclesia optimi et sanctissimi Episcopi. AB OFFICIO orditur Cicero pro Archia: Si quid est in me ingenii, iudices, quod sentio quam sit exiguum, aut si qua exercitatio dicendi, in qua me non infitior mediocriter esse versatum, aut si huiusce rei ratio aliqua ab optimarum artium studiis et disciplina perfecta, a qua ego nullum confiteor aetatis meae tempus abhorruisse, earum rerum omnium vel in primis hic A. Licinius fructum a me repetere prope suo iure debet. AB OFFICIO exorditur primam Epistulam Cicero. Ego 〈omni〉 officio ac pietate 〈erga te〉 ceteris satisfacio omnibus, mihi ipsi non satisfacio, tanta enim est magnitudo meritorum tuorum. |

16 tum2 H, C, B, Z et W 17 captandae Z tractandae W, H, C, B 19 ut H, C, B, Z et W 22 dicendi] docendi W1 25 in primis H, C, B inprimis W 1 bellum pax Z | thematis Z 3 Orationis partes Z 4 mg. Orationis partes. B 7 Contentio ins. et Z 9 deinceps om. Z 11 DE EXORDIO om. Z 12 modo] solum Z 14 Attentionis ins. et Z 16 mg. Unde benevolentia petatur. B | tum a personis tum a rebus Z 19 quia frater Z 21–25 quod…repetere] et cetera usque Z 27 exorditur…Cicero] orditur Cicero in prima epistola Z | omni Z 28 erga te Z ipse C | non] numquam Z | enim om. Z 29 meritorum tuorum] tuorum erga me meritorum Z 7 Contentio] M uses this term to encompass confirmatio and confutatio. See below, 220,18, 221,23, 222,1, etc. Cf. De Rhet. 60, 62. 12 Exordium] M covers the same topics and cites some of the same examples in De Rhet. 48–49. 17–20 M’s summary does not exactly correspond to Gregory’s reasons given in Oratio 43,1–2. 21–26 Arch. 1. 27–29 From Cic. Fam. I.1.1.

218 | Institutiones Rhetoricae

A4r

A4v

AB iis quos laudamus, ut superiorem esse eum, de quo dicturus es, omni orationis facultate. Sic de Basilio Gregorius Nazianzenus. AB iis coram quibus dicitur, ut ex re eorum esse coram quibus dicis ut hunc laudes. “Satis scire quam carus civitati fuerit, ideo publici officii gratia laudandum esse.” 〈Sicubi cum adversaria res est, utile est〉 principio notare, perstringere, criminari adversarium, ut pro Aulo Cecinna 〈Cicero〉: Si quantum in agro locisque desertis audacia potest, tantum in foro atque in iudiciis impudentia valeret, non minus 〈nunc〉 in causa cederet A. Cecinna Sexti Aebutii impudentiae quam tum in vi faciendam cessit audaciae. Et hae quidem sunt communes formulae benevolentiae. Commode trahuntur exordia a locis, temporibus, et ab aliis circumstantiis, quae forte fortuna inciderunt. Vt Cicero pro Caelio A TEMPORE orsus est. Si quis forte nunc, iudices, adsit ignarus legum, iudiciorum, consuetudinis vestrae, miretur profecto quae sit tanta atrocitas huius〈ce〉 causae, quod diebus festis ludisque publicis, omnibus negotiis forensibus intermissis, unum hoc iudicium exerceatur. A TEMPORVM periculis orsus est pro Sexto Roscio. PEREGRINA exordia saepe ducuntur A sententiis, A votis, A moribus, A legibus, | 〈Ab〉 institutis gentium. Vt Aristides in Encomio Romae, sic Demosthenes in Aeschinem a voto orsus est: Optare se a diis immortalibus, ut quam gratiam hactenus expertus fuisset in re publica gesta, eam nunc in hac causa experiretur. Et pro Murena Cicero et de reditu suo. Orditur et a more pro lege agraria. Idem fere in epistularum exordiis observatur, quamquam in his minus est artificii. 〈Ab exemplis aliorum sumitur etiam exordium. Sic in paraclesi Erasmus Lactantii Ciceronianam sibi eloquentiam optantis exemplum imitatus est per locum a

2 Gregorius] Gre. H, C, B Ce. W1 Ge. W 8 impudentia valeret W impudentiam valere W1 9 quam tum H quantum W, Z quam C 24–25 republica cf. 220,2. 27 quamquam H, C, B quam W 2 Sic…Nazianzenus om. Z 4 ideo] vero Z 6 Sicubi…est2 Z | mg. In principio notandus adversarius aliquando B 7 Cicero Z 9 quantum Z | facienda Z, B 11 trahuntur] transummuntur Z | mg. Exordia a circumstantiis. B | a om. Z | ab om. Z 12 inciderint C 14 atrocitas tanta Z 16 om. Z 17 s.l. Exordia peregrina Z, mg. Exordia peregrina. B 19 votis ins. ut utinam Z 20 om. Z 22 Ab Z 25 et] item Z 26 a more contra legem agrariam C pro lege agraria a more Z 27–28 Idem…artificii om. Z 29–219,2 Ab…demiratur Z 2 Oratio 43.1. 7–10 Cic. Caec. 1. 12–15 Cic. Cael. 1. 16 Cic. Rosc. Am. 1, 9–11. 23–25 Dem. De cor. 1–2. 25–26 Cic. Mur. 1, Red. pop. i.1, Leg. agr. II, I.1.

5

10

15

20

25

30

Institutiones Rhetoricae | 219

5

10

15

20

25

minori comparando. Sic in apologia quadam Homeri exemplo nostrates contentiosos theologastros demiratur.〉 DE INSINVATIONE Insinuatio est cum principio orationis excusamus turpitudinem quae in causa videtur esse, ut si quis Thersiten laudaturus sit, cum hunc damnarint poetae, damnarit et fama, sic ordiatur: “Boni viri esse suspectum habere, quidquid vel poetae vel fama probet aut damnet. Ideo confidere auditores magis quae dicturus sis quam quae incerta fama acceperint consideraturos.” Exemplum habes exordium Moriae Erasmi. 〈Insinuationem censeo utendum in causa in speciem turpi aut odiosa, haec de exordiis oratorum. Poetarum exordia, Poetae brevioribus exordiis utuntur a tempore, viris. 〈〈In〉〉 Aeneidos II inquit Latinus. “Sero nos pacem petimus, sero nos de pace consulimus.” Ante equidem summa de re statuisse, Latini, et vellem et fuerat melius, non tempore tali cogere consilium, cum muros obsidet hostis. Sic Drances criminando adversarium, rem nulli obscuram nec vocis egentem consulis o bone rex cunctis est scire, etc.〉 In exordiis cavendum ne longius petantur, item ne nimis prolixa sint. Accommodata sunt exordiis haec affectuum verba: ‘gaudeo’, ‘doleo’, ‘miror’, ‘gratulor’, ‘opto’, ‘vereor’, ‘precor’, et similia, ut apud Paulum εὐχαριστῶ. DE ATTENTIONE Attenti erunt si de novis, necessariis, utilibus rebus, item difficilibus aut obscuris dicturum te affirmes. Est et ubi benevolentiam captes a novitate et utilitate argumenti. | DE DOCILITATE b1r Dociles, si dicturum te affirmes breviter et dilucide. 〈Haec de exordio. De narratione.〉 NARRATIO qua 〈tantum〉 personae laudantur est historica commemoratio totius vitae 〈eius quem laudamus〉.

6–7 vel fama vel poetae Z 7 probent aut damnent Z 9 exordium] principium Z 10–17 Insinuationem…etc Z 19 mg. Verba exordio apta. B | haec om. Z 19–20 gaudeo… εὐχαριστῶ] gaudeo, doleo, opto, precor, miror, gratulor, vereor, Livius libenter circumductionibus utitur, ut si apud militem meum verba facerem facile persuaderem {Liv. 21.40.3} Z 21 Attentio. Docilitas Z 23 captes] accipimus Z 25 om. Z, C 26–27 Haec…narratione Z DE NARRATIONE C 28 mg. Laus personarum. B | tantum Z 29 eius…laudamus Z 5 hunc damnarint poetae] E.g., Hom. Il. 2.212–221. In his 1518 Greek grammar, Institutiones Grammaticae Graecae (Claus 1518.5, VD 16 M 3491), M included and annotated this passage in an appendix of elementary texts. See CR 18.124–126 and 20.144–147. 9–10 Moriae encomium, in ASD IV-3, 71.3–5. 14–16 Aen. 11.302–304. 16–17 rem…scire] Aen. 11.343–344. 20 εὐχαριστῶ] E.g., Rom. 1:8; 1 Cor. 1:4; Phil. 1:3.

220 | Institutiones Rhetoricae

b1v

Loci sunt natales; pueritia, ubi de ingenio dicitur et educatione; adulescentia, ubi studia considerantur; iuventus et senectus, ubi res publice aut privatim gestae considerantur; mors et quae illam secuta sunt. Quidam personarum laudes partiuntur in tria genera bonorum, et ab illis incipiunt narrationem. Quod non admodum probo 〈hinc incipi〉, quamquam in commemorandis gestis rebus, si non potest historicus ordo temporum observari, et multa facta sunt congerenda, patiar commemorari primum prudentiae, deinde iustitiae, postea fortitudinis, postremum temperantiae exempla. Vt si sis Augustinum laudaturus, recensitis natalibus, ubi iam ad egregia facta perventum est, patiar ea distribui in locos virtutum. Sic Cicero laudavit Pompeium: Ego 〈enim〉 sic existimo, in summo imperatore quattuor has res inesse oportere: scientiam rei militaris, virtutem, auctoritatem, 〈et〉 felicitatem. In recensendis factis nonnumquam ad alicuius virtutis peculiarem laudem per amplificationes excurrendum est. Itaque oratio qua persona laudatur est continua quaedam historica expositio laudum personae, et ab historia non differt hoc genus orationis nisi quod historia narrat simplicius, splendidius orator et magnificentius. Caret confirmatione et confutatione, quia non agitur | de dubiis rebus, quamquam alicubi solet 〈aliquod〉 dubium incidere, quod aut defendendum aut excusandum est. Vt si quis Camillum laudet, defendat 〈eum〉 non violasse pactum quod cum Gallis Romani pepigerant. Ita si quis Petrum laudet, ostendat lapsum esse ut declaret exemplum sui in eo divina misericordia. 〈Peroratio brevi enumeratione constat et affectu. In laetis ad gratulandum, ad imitandum hortamur, in tristibus ad commiserandum, ad insectandum.〉

2 publice H, C, B publicae W, Z cf. 218,24–25. 7 congerenda patiar] congerenda. Paciar W1 5 hinc incipi Z 6 rebus gestis Z 10 sic om. C 12 et Z 16 laudis Z 17 et magnificentius orator Z 18 mg. Contentionis usus in laudibus person(arum) rarus. B 19 aliquod Z 20 laudat Z | eum Z 21 Remani pepegerant C | laudat Z 21–22 declaret…misericordia] exemplum indicet divinae misericordiae Z 23–24 Peroratio…insectandum Z 10–12 Cic. Leg. Man. 10.28. 20 si quis Camillum laudet] Cf. De Rhet. 60, and Livy 5.27. 21 si quis Petrum laudet] Cf. Luc. 22:31, here quoted in the Vulgate (partly quoted below, as an example of metaphor, 236,18): “ait autem Dominus Simon Simon ecce Satanas expetivit vos ut cribraret sicut triticum. ego autem rogavi pro te ut non deficiat fides tua et tu aliquando conversus confirma fratres tuos.” Peter’s denial of Jesus is recorded in all four gospels. M had recently lectured on Matthew, and his lectures were published from student notes in an unauthorized edition in Basel in 1523. Peter F. Barton edited the text of the Annotationes in Evangelium Matthaei for the Studienausgabe. MSA 4.133–208. M glosses Matt. 26:31–35 as a “promissio” (206). Cf. Jo. 21:15–19.

5

10

15

20

Institutiones Rhetoricae | 221

5

10

15

20

25

DEMONSTRATIO FACTORVM 〈Demonstrationem factorum〉 licebit ordiri a commodis eorum, apud quos dicimus. Vt si quis Scaevolae factum laudaret, qui Romam obsidione Porsenae liberavit: ‘Non dubium est quirites magnae voluptati vobis memoriam Scaevolae esse, qui tot rempublicam commodis unico facto auxit’. Atque haec videtur proxima ordiendi ratio. AB ALIIS MODIS, ut a nostra persona, a locis, a temporibus, si qua occasio suppeditabit argumentum, ordiri potest. Vt pro M. Marcello a tempore et persona Caesaris orditur Cicero: Diuturni silentii, patres conscripti, quo eram his temporibus usus, non timore aliquo, sed partim dolore, partim verecundia, finem hodiernus dies attulit, idemque initium quae vellem quaeque sentirem meo pristino more dicendi: tantam enim mansuetudinem, tam inusitatam inauditamque clementiam, tantum in summa potestate rerum omnium modum, tantamque incredibiliem sapientiam ac paene divinam tacitus nullo modo praeterire possum. 〈Haec de exordia.〉 DE NARRATIONE In hoc genere raro utimur integris narrationibus, nisi | sicubi publice dicendum b2r esset apud eos qui non tenerent prorsus historiam facti. Utimur autem propositionibus ut in hunc modum: Inter ea, quae praeclare gessisti C. Caesar, non aliud factum plus meretur laudis restitutione M. Marcelli. Sic proponit Cicero in oratione pro M. Marcello. In hunc modum in epistula: ‘Inter ea quae mihi contigerunt feliciter, longe primum puto quod tua mihi consuetudo’ etc. DE CONFIRMATIONE LOCI 〈confirmationis〉 sunt honestum, utile, facile vel difficile. Honestum a natura rei petes, qui locus est in ingenio positus dicentis et a philosophis petendus. Vtilitas et facilitas vel difficultas a circumstantiis petantur. Circumstantiae sunt quis, ubi, quando, apud quos fiat, et quorum auxilio etc.

21–22 In…etc] susp. om. Cox 1 DE GENERE DEMONSTRATIVO quo facta laudantur. Cap(ut) III. C 2 Demonstrationem factorum Z 6 ratio] causa Z 8 potes C 12–14 tantam…tacitus] dedit usque Z 13 tamque C 15 Z 16 DE NARRATIONE om. Z 20 M om. Z 21 Marco Z 22 tua…consuetudo] tibi sum insinuatus Z 23 Confirmatio Z 24 confirmationis Z 27 felicitas C 27–28 petantur…etc] quis, ubi, quando Z 3 si quis Scaevolae factum laudaret] Cf. De Rhet. 59–60, and Livy 2.12.1–2.13.5. 9–14 Marcell. 1. 19–20 Cf. Marcell. 4: “Nullius tantum flumen est ingenii, nullius dicendi aut scribendi vis, tanta copia, quae non dicam exornare, sed enarrare, C. Caesar, res tuas gestas possit. Tamen adfirmo et hoc pace dicam tua, nullam in his esse laudem ampliorem quam eam, quam hodierno die consecutus es.” 21–22 Inter…consuetudo] I was unable to locate this citation in the letters of Cicero. The sense of the fragment is incomplete, and the example was omitted by Cox. Cf. the variant reading of Z in Apparatus 2. Cf. Fam. 5.21.1, 11.16.2.

222 | Institutiones Rhetoricae

b2v

DE CONFVTATIONE Fere non incidit in laudes confutatio, quia non laudantur ambigua, sed certa, quamquam alicubi sit aliquid excusandum aut defendendum. Vt si quis de Camilli facto dicat, quod patriam restituit et liberavit a Gallis. Hic defendendum est, et demonstrandum pactum non esse violatum, quod inierat Sulpitius 〈cum Gallis〉. Sunt autem loci confutationis contrarii confirmationi. DE PERORATIONE Peroratio brevi enumeratione constat et affectu. In laetis movemus ad congratulandum et 〈ad〉 imitandum. In tristibus ad commiserandum. | 〈In demonstratione factorum libenter utimur, si fieri potest, †personalibus argumentis pro laude personae, pro loco, ab honesto†.〉 DEMONSTRATIO RERVM 〈ut virtutum, artium, et similium〉 EXORDIVM 〈in demonstrativo genere〉 Optimum exordium fuerit, si ab aliqua insigni laude eius rei de qua dicturus es οrdiare. Ceterum licebit et a personis, et ab officio, a locis, temporibus, aliisque modis ordiri, de quibus supra dixi. Iam et hic spectandum, si rem turpem laudaturus sis, ut insinuatione antevortas animos audientium et excuses turpitudinem vel exemplis vel argumentis. Exemplum habes Erasmicae Moriae praefixam epistulam. NARRATIO In hoc genere narratio nulla est, sed simpliciter proponitur estque vice narrationis propositio. Elegans exemplum est apud Politianum in laudem historiae 〈ubi proponit statim circa exordium〉: Inter omne scriptorum genus, quibus vel Graecae, vel Romanae litterae floruerunt, hi mihi haud dubie de humanis rebus egregie meriti esse videntur, per quos aut

11–12 personalibus argumentis Z malim argumentis a persona vel sim. laude pro persone Z cf. 226,14–15. 25 laudem W1, H, C, B laude W, Z

12 pro1 …personae] pro

1 Confutatio Z 2 sed certa om. Z 3 excusandum] accusandum C 5 cum Gallis Z 6–7 Sunt… PERORATIONE] Peroratio Z 9 ad2 Z 11–12 Z 13 DE DEMONSTRATIONE RERVM Caput IIII. C 14 Z 15 in…genere Z 22 om. Z 25 laude Z 25–26 Z 27 mg. Propositio laudaturi historiam. B 27–223,2 genus…gestae] etc. usque Z 3–4 si quis de Camilli facto dicat] Cf. above, 220,20, on demonstratio personarum. 21 Erasmicae Moriae praefixam epistulam] To Thomas More. Allen 222; ASD IV-3, 67–70. 25–26 Politianum in laudem historiae ubi proponit statim circa exordium] M refers to Poliziano’s introduction to his 1490–1491 lectures on Suetonius’ Vitae Caesarum. The “Praefatio in Suetonii expositionem” was first printed in Opera (Venice: Aldus, 1498), sigs. aa5v–aa10v. 27–223,2 Opera, sig. aa5v.

5

10

15

20

25

Institutiones Rhetoricae | 223

5

10

15

20

25

excellentium populorum, aut summorum principum, aut omnium illustrium virorum res gestae fidelibus historiarum monumentis commendatae sunt. Ita, si quis de pace dicturus sit, proponat: ‘Inter ea quae vel publice vel privatim salutaria rebus humanis contingere possint, nihil pace prius est’. CONFIRMATIO 〈Confirmationis〉 loci sunt honestum, utile, facile seu difficile. Multa enim | commu- b3r nia habet hoc genus cum genere deliberativo. Honestum a natura 〈rei〉 petitur, item a personis, ab inventoribus, a vetustate. Vtilitas et facultas in circumstantiis posita est. Exemplum habes historiae laudationem apud Politianum item apud Erasmum de re medica 〈laudem〉. CONFVTATIO locis contrariis constat. PERORATIO constat enumeratione et affectu, ut supra. DE GENERE DELIBERATIVO Genus deliberativum est quo suademus aut dissuademus, petimus, hortamur aut dehortamur. Ususque eius multus est, cum alias in civilibus negotiis, tum in epistulis. EXORDIVM 〈in genere deliberativo〉 Non aliter atque supra docuimus ordiri et hic licebit, maxime vero aut ab officio personae, ne quis putet consuli privato affectu in rem nostram, sicut apud Sallustium Caesar: Omnes, qui de rebus dubiis consultant, vacare debent metu, timore, avaritia 〈etc.〉 Aut a periculi vel rei magnitudine, qualia pleraque sunt apud Livium. Vt libro quinto Camillus orditur in hunc modum: Ardeates veteres amici, novi etiam cives mei (quando et vestrum beneficium ita tulit, et fortuna hoc egit mea) nemo vestrum conditionis meae oblitum me huc processisse putet, sed res, et commune periculum coegit, quod quisque possit in re trepida praesidii in medium conferre.

1 omnium W1, H, B omnino W, C 2 commendatae] commendata W1 23 qualia pleraque Z quales pleraeque W, H, C, B 3 proponit Z 4 possunt B | esse Z 5 CONFIRMATIO mg. Z 6 Confirmationis Z 8 rei Z 9 facultas] facilitas tota Z 10 laudem Z | apud Erasmum] Erasmicam Z 11 laudem Z 12–13 CONFVTATIO…supra om. Z 14 Deliberativum genus Z | DELIBERATIVO ins. Caput V. C 18 Z 21 debent] decet C 22 timore] ira Z | etc Z 23 vel] aut Z 24–27 novi…conferre] usque in medium ferre Z 3 si quis de pace dicturus sit] Erasmus had recently published literary works on the theme of peace. See Adag. IV.i.1 (“Bellum”), in ASD II-7, and Querela pacis (Basel: Froben, 1517), in ASD IV-2. 8 ab inventoribus] “Res autem laudes ab inventoribus.” Priscian Praeexercitamina 7. 11 de re medica laudem] Encomium Medicinae (Louvain: Martens, 1518), in ASD I-2, 145–186. 16–17 Cf. 216,16–18, 225,19–20. 21–22 Cf. Sall. Cat. 51.1: “Omnis homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse debet.” 24–27 Livy 5.44.1.

224 | Institutiones Rhetoricae

b3v

b4r

Ceterum et aliunde petuntur exordia. M. Cicero | pro lege Manilia benevolentiam tantum a persona sua captat, ostendens 〈cur licuerit et〉 qua occasione licuerit in publico dicere. Quia scilicet praetor designatus sit. Est ubi adversarii perstringuntur, ut saepe apud Livium. Est ubi mores publici aut privati notantur, ut in oratione Porcii Catonis contra luxuriam mulierum decadis quartae libro quarto. Est ubi ordimur a locis, temporibus, item aliis incidentibus rebus, ut a comprecatione Livius contra bacchanalia libro nono decadis quartae: Nulli umquam contioni tam non solum apta, sed etiam necessaria haec sollemnis deorum comprecatio fuit, quae vos admonere debeat, hos esse deos, quos colere, venerari, precarique maiores nostri instituissent. Breviter in exordiis generis deliberativi officium personae et necessitas aut commoditas rei considerantur. NARRATIO 〈in genere deliberativo〉 In deliberationibus rarae sunt narrationes, sed fere propositionibus vice narrationum utimur, ut “vindicare Germaniam a pontificia tyrannide et pium et necessarium est hoc tempore.” Nonnumquam brevibus narrationibus utimur, ut cum aliquid ante ea de re gestum est, de qua deliberamus, ut apud Ciceronem pro lege Manilia. In hunc modum et narratiuncula est in oratione Annibalis 〈apud Livium〉 ad Scipionem decadis tertiae libro decimo mire elegans et venusta. Narrationem vero debet sequi propositio eius sententiae de qua deliberatur, ut apud Livium: Quod igitur | nos maxime abominaremur, vos autem ante omnia optaretis, in meliore vestra fortuna 〈de pace〉 agitur, agimusque ii, quorum et maxime interest pacem esse, et quodcumque egerimus, ratum civitates nostrae habiturae sunt. Haec enim propositio est quam e narratione colligit. CONFIRMATIO 〈in genere deliberativo Confirmationis〉 LOCI sunt honestum, utile, facile vel difficile. Honestas complectitur virtutes prudentiam, iustitiam, pietatem, liberalitatem, clementiam, fortitudinem, temperantiam, etc.

24 meliore H, C, B, Z meliora W 2 cur…et Z | licuerit2 om. Z 4 apud Livium] fit Z 6 luxum muliebrem Z | decados C | li: 4 deca: 4 8 contra bacchanalia om. Z | umquam] numquam B 9 fuit om. Z 10 admonere debeat] admoneret Z 13 commoditas] possibilitas Z 14 in…deliberativo Z 20 apud Livium Z 20–21 deca: 3 li: 10 ad Scipionem Z 24 vestra de pace fortuna C | de pace Z | agimus Z 26 e narratione] enarratione C 27–28 in…Confirmationis Z 28 sunt] ut C 30 etc] et reliqua Z 1–3 Leg. Man. 1–2. 5–6 Livy 34.1–4. 8–11 Livy 39.15.2. 16–17 Melchior Lotter II published Luther’s open letter to Emperor Charles V and the German nobility on this theme in Wittenberg in August 1520. “An den christlichen Adel deutscher Nation von des christlichen Standes Besserung.” WA 6, 404–469. 19 Leg. Man. 7–10. 20–21 Livy 30.30.3–30.30.30, esp. 30.30.8. 23–25 Livy 30.30.9.

5

10

15

20

25

30

Institutiones Rhetoricae | 225

5

10

15

20

25

Proinde qui volet ab honesto argumentari, eum oportet virtutum naturas probe tenere. Hic sacrorum scriptorum, poetarum, philosophorum sententias, scite dicta, item historicorum exempla oportet in promptu habeamus. Vtilitas. In omni causa spectandum est num quod possit a necessario duci argumentum. Vincitur enim necessitate utilitas. Ceterum utilitas posita est in circumstantiis et nascitur ex ipsa causa. 〈Utilitas habet etiam iucundum et dulce.〉 Facile vel difficile. Huc pertinent possibile et impossibile. Vincitur enim impossibili difficultas, ideo efficacius argumentum est, quod hinc ducitur. Difficultas commemorat pericula quae vel ex ipsa causa, vel a locis communibus, vel a conditione fortunae colliguntur. In hoc toto genere plurimum valent exempla. CONFVTATIO 〈generis deliberativi〉 Petenda est 〈confutatio〉 a contrariis locis. Observabis autem, ubi honestas a personis petitur, agi rem locis demonstrativis. | PERORATIO 〈in genere deliberativo〉 enumeratione constat et affectu. Qualis illa b4v est apud Ovidium in tertio decimo Methamorphoseon in Vlyssis oratione contra Aiacem. 〈Et haec de genere †demonstrativo†. Sequitur de genere iudiciali.〉 DE GENERE IVDICIALI Iudiciale genus est quo controversiae ac lites continentur. Forense quondam erat, et nunc a nobis eatenus tractabitur, quatenus in litteratis causis eius usus est. Nam ut de civilibus negotiis, ita iisdem fere locis de litteratis causis disceptari potest. Vt cum Paulus probat non esse ex operibus iustitiam, certe civili argumento usus est, cum ait Abraham ante circumcisionem iustificatus est, ergo non ex circumcisione. 〈Status causae〉 STATVS est summaria sententia de qua proprie litigatur atque adeo breve pronunciatum seu propositio quae est controversiae summa et ad quam omnes probationes

10 vel a H, B a W, C et Z 16 tertio decimo Z tertio W, H, C, B 1 volet…argumentari] ab honesto argumentatur Z 2 tenere] scire Z 3 habere Z 5 utilitas necessitate Z 6 Utilitas…dulce Z 12 generis deliberativi Z 13 Z | locis contrariis Z 15 in… deliberativo Z | constat enumeratione Z 17 Et…iudiciali Z | demonstrativo sc. deliberativo 18 DE…IVDICIALI om. Z | IVDICIALI ins. Caput VI. C 20 mg. Literatae causae et civiles eisdem locis tractantur. B 22 Palus C 24 Z 26 sive Z 2–3 Cf. below, “De locis communibus,” 229,21. 14 locis demonstrativis] Cf. 220,1–10. M. normally does not refer to places (of argument) of a genre, but instead to places of a part of the oration. 15–17 Met. 13.128–381, esp. 280–381. 21–23 Cf. Rom. 3:30–31, 4:1–5, 11. In CDR 760, M cites Paul’s argument to illustrate the “reason of circumstances (circumstantiarum ratio)” in the topic of efficient cause.

226 | Institutiones Rhetoricae

c1r

etiam argumenta referuntur, ut ‘Fides iustificat’. Haec summaria sententia disputationis Paulinae dicitur status. ‘Milo Clodium iure occidit’. Haec summaria sententia orationis Milonianae dicitur status. Singulis statibus sui sunt argumentorum inveniendorum loci. Proinde status recensendi sunt et digerendi ut, quocumque themate proposito, scias quibus argumentandi locis utendum sit. Sunt autem tres status: Coniecturalis, Legitimus, et Iudicialis. CONIECTVRALIS ex quaestione an sit nascitur, ut cum quaeritur occideritne Aiacem Vlysses. | De legitimo et iuridiciali postea. Coniecturalium, et in aliis generibus ut postea indicabimus, multus usus est, ideo eius loci diligenter observandi sunt. DE EXORDIIS Exordiorum ratio in iudiciali genere eadem est quae supra. Ordimur enim pro conditione causae, vel ab adversarii criminatione, vel ab eius pro quo dicimus commiseratione, qui locus et accusatori et defensori mire utilis est. Alias item a nostrae personae officio. Alias a iudicis persona. In promptu sunt exempla quibus pro regulis utaris. 〈Regulae quod docent obscurum est nisi accesserint exempla.〉 NARRATIO in hoc genere est historica facti commemoratio. Narrabit ergo accusator, sparsis in narrationem multis suspicionibus, quae causam adiuvare videantur. Ex narratione certam collige sententiam quam probaturus es, nam rhetores narrationi enumerationem subiiciunt, quae eorum de quibus dicturi sumus propositio est. Vt pro Milone Cicero post narrationem ait, Numquid igitur aliud in iudicium venit nisi uter utri insidias fecerit? Profecto nihil: si hic illi, ut ne sit impune; si ille huic, tum nos scelere solvamur. Quo nam igitur pacto probari potest insidias Miloni fecisse Clodium? Et hactenus proponit Cicero. 〈Haec de narratione et propositione.〉

1 etiam H, B et W, C omnia Z 7 Legittimus W1 1 etiam] omnia Z 2 occidit Clodium iure Z | sententia summaria Z 4 Statibus singulis sunt sui Z 7 mg. Tres status. B mg. Status causarum tres sunt Z 8 mg. Coniecturalis status Z 11 et om. Z 13 DE EXORDIIS om. Z 18 Regulae…exempla Z 19 s.l. DE NARRATIONE. C | hoc genere] genere iudiciali Z 20 narrationem] orationem Z 21 mg. Ex narratione propositio ducenda. B 25 tum] dum Z | scelere] redere Z 26 Z 1–2 Fides iustificat] Cf. Rom. 3:28. In the 1521 Loci Communes, M described the letter to the Romans as a “disputatio de peccato, gratia, et lege” (84). “Iam Paulus in omnis fere epistolis, maxime vero in iis, quae ad Romanos et Galatas scriptae sunt, quid in univorsum aliud agit, quam ut doceat peccata seu vitia esse omnia opera et omnes conatus virium humanarum?” (91). Cf. 93–94 for a further description of the “summa causae” of Romans. 20 suspicionibus] Cf. Inst. 4.2.53–59, where Quintilian treats credibility, one of the virtues of narrative, and quotes from Cicero’s Pro Milone as an example of credible narration. 23–26 Mil. 31–32. Cf. De Rhet. 97–98.

5

10

15

20

25

Institutiones Rhetoricae | 227

5

10

15

20

25

DE CONFIRMATIONE Accusatoris confirmatio ab his locis petitur, voluntate et potestate. Suspicionem enim arguunt haec duo: | voluisse laedere et potuisse. c1v VOLVNTATIS loci duo sunt, qualitas personae et causa inducens ad suscipiendum facinus. Huius duo sunt loci: impulsio et ratiocinatio. IMPVLSIO est affectus animi: ira, odium, avaritia, aut quaecumque cupiditas. RATIOCINATIO est quae a spe commodorum ducitur. Quale primum est in Miloniana causa ubi probatur Miloni Clodium insidiatum esse. Satis est quidem in illa tam audaci tam nefaria belua docere magnam ei causam, magnam spem in Milonis morte propositam fuisse. Quam sententiam deinde rhetoricis figuris amplificat, inquiens, Itaque illud Cassianum, cui bono fuerit, in his personis valeat, et si boni nullo emolumento impelluntur in fraudem, improbi saepe parvo. [QVARTVS LOCVS] Comprobatio, cum docemus ad hunc solum pertinuisse commoda. POTESTAS tota constat circumstantiis loco, tempore, viribus, item signis, quae vel maxime suspiciones arguunt et confirmant. SIGNA sunt dicta aut facta, antecedentia vel consequentia. ANTECEDENS, ut Clodium ait Cicero dixisse Milonem triduo periturum. Item Clodium habuisse secum comites, barbaros servos. SEQVENS 〈signum〉, ut fugit, expalluit, erubuit. | IIDEM sunt defensoris loci, sed ille addet absolutionem et inversionem, quibus c2r signa diluuntur. ABSOLVTIO est cum docemus id signum quod factum est misericordia et humanitate factum esse, ut ‘sepelivi, sed motus misericordia’. INVERSIO qua docemus signum quod contra nos producit pro nobis facere, ut ‘non sepelissem, si occidissem’. Ita Thucydides non animadvertendum in Mityleneos, ne desciscant. Ita Paulus in Galatis. Numquid lex adversus promissiones, si non iustificat, Imo si lex iustificaret, esset adversus promissiones dei.

1 Confirmatio in genere iudiciali Z 2 mg. Accusatoris loci Z mg. In quibus locis confirmatio quaerenda. B | his] iis Z 3 mg. Voluntatis loci. Voluntas consistit in affectionibus animi. Z 7 est1 om. Z 8 quidem] quod Z 11 bonum Z | in his] iis Z 13 Comprobatio] est comparatio Z 17 mg. Signa. B | aut] et Z | vel] aut Z 19 Clodium…barbaros] Clodius secum habuit comites, secum Gallicos Z 20 signum Z | ut om. Z | erubuit om. Z 21 mg. Defensoris loci. B 23 et] aut Z 25 quod ins. et ras. ..... Z | producitur Z 8–10 Mil. 32. 11–12 Mil. 32. 13 To make this the fourth topic of voluntas, we have to count only the following: qualitas personae, impulsio, ratiocinatio. 18–19 Mil. 26, 46. 26–27 Diodatus speaks in rebuttal of Cleon’s argument for vengeance against Mytilene in Thuc. 3.42–48. 27–28 Gal. 3:21–22.

228 | Institutiones Rhetoricae

c2v

〈Peroratio in genere iudiciali〉 PERORATIO constat enumeratione et affectu. Accusator enim invehitur in reum. Rursus reus iudicis animum sollicitat misericordia et similibus affectibus. SICVT CONIECTVRALIS status ex quaestione an sit nascitur, ita cum de facto constat quaeri solet de iure vel iniuria facti. Atque hic status est qui ius aut iniuriam continet. NEGOTIALIS dicitur vel Iuridicialis. Exordia atque narrationes a superioribus pete. CONFIRMATIONIS proprii sunt loci. Est autem duplex status negotialis: absolutus et assumptivus. ABSOLVTI status sunt cum simpliciter aliquid defenditur, ut in Miloniana 〈causa〉 simpliciter Milonis factum defenditur. | Loci eorum sunt natura, lex, consuetudo, aequum, et bonum, iudicatum, 〈et〉 pactum. ASSVMPTIVVS status est cum per se defensio infirma est sed assumpta re extranea tractatur. Loci eius sunt concessio, remotio criminis, translatio criminis. CONCESSIO est cum reus postulat sibi ignosci, et habet partes purgationem et deprecationem. PVRGATIO est cum non consulto sed per imprudentiam, per casum nos peccasse fatemur. DEPRECATIO cum imploramus misericordiam etc. Id autem fit commemoratione laudum iudicis. TRANSLATIO criminis cum culpam et crimen fatemur, sed coactos indignitate peccasse. Vt Orestes, cum matrem occidit, veniam meretur coactus scelere matris. REMOTIO criminis cum culpam in alios conferimus, quorum iussu fatemur peccatum esse. Peroratio enumeratione et affectu constat. 〈Constitutio legitima〉 LEGITIMA constitutio dicitur ubi de finitione, contrariis legibus, ambiguis scriptis, ratiocinatione, aut translatione agitur.

3 Rursus H, B Rursum W, C, Z 25 culpam Z crimen W, H, C, B 27 Peroratio C, B Peroratione W, H 1 Z 3 rursum Z | sollicitet Z 4 s.l. DE STATV IVRIDICIALI. Caput Septimum. C 5 est om. Z 6 continet] probat Z 7 atque] et Z 9 mg. Duplex hic status. B Absolutivus status iuridicialis. Z 11 causa Z 12 mg. Loci absoluti status. B | et2 Z 14 mg. Assumptivus status iuridicialis. Z | status est om. Z 17 mg. Concessio. Z 19 mg. Purgatio Z | est om. Z | nos peccasse] peccatum esse Z 21 mg. Deprecatio Z | etc om. Z 21–22 commendatione laudis Z 27 Peroratione enumera et affice. Z 28 Z 29 mg. Legitima constitutio. B | de finitione] definitione C 10–11 E.g. Mil. 57. 24 Vt Orestes] Rhet. Her. 1.15.25; cf. 2.15.22.

5

10

15

20

25

30

Institutiones Rhetoricae | 229

5

10

15

20

DE FINITIONE certatur, ut si quis sustulerit e sacro pecuniam profanam, quaeritur sacrilegium an furtum sit admissum. Quaestio finitionis tractatur dialecticorum locis, 〈et〉 argumentis a genere, a differentia ductis. Contrariarum legum constitutio est, ut contrariarum sen | tentiarum in scriptu- c3r ris. Vt Filius non portabit iniquitatem patris, et vindicabo iniquitatem patrum in filios. Tractatur 〈illa〉 autem per circumstantias, 〈haec〉 altera vel prorsus refutata vel exposita. DE AMBIGVIS scriptis dicitur ex scripto et sententia controversia nasci, ubi videtur scriptoris voluntas in scriptis dissentire. Vt si quis disputet cur Paulus praecipiat bona opera cum tamen opera non iustificent. EX AMBIGVO cum una sententia multifariam exponitur. In qua controversia statuenda est una aliqua certa sententia confirmanda circumstantiis et mente auctoris. Vt si disputetur utrum, cum Paulus doceat opera legis non iustificare, velit hoc intelligi tantum de ceremoniis an de omnibus legis operibus, ceremonialibus et moralibus. Ratiocinatione constat controversia quoties de casu aliquo disputatur legibus non comprehenso, qui casus simili collato definiri potest. TRANSLATIO plane id est quod iurisconsulti exceptionem vocant, ut cum agitur, ‘non licere huic accusare’. Item, ‘non posse hanc causam agi coram hoc iudice’. DE LOCIS COMMVNIBVS M. Cicero locos communes vocat qui tum ab accusatore tum a defensore in eadem causa usurpari possunt, ut fama, testes.

1 DE FINITIONE H, B DEFINITIONE W, C, Z 7 illa] inserui | haec] inserui 1 mg. Definitio | DE FINITIONE] Definitione Z 2 admissum] commissum Z 3 Z 4 ductis om. Z 5 mg. Contrariae leges 6 patrum] patris Z 9 mg. Ex scripto et sententia Z 10 in] a C | in scriptis] cum scripto Z 12 mg. Ex ambiguo Z 15 operibus legis Z 15–16 moralibus et ceremonialibus Z 17 mg. Ratiocinatio Z 19 mg. Translatio Z | id] hic Z | mg. Exceptio Z 20 hunc Z 21 Loci Communes Z | COMMVNIBVS ins. Caput VIII. C 6 Filius non portabit iniquitatem patris] Ezek. 18:19–20 | vindicabo iniquitatem patrum in filios] Exod. 20:5. Cf. Loci Communes, 118: “Nam quod ait: ego sum dominus deus tuus fortis zelotes, visitans iniquitatem patrum in filios etc., interminando terret declaratque, metuendam esse vim irae suae. Rursus cum addit, se facere misericordiam in millia his, qui se diligunt, annon hic, commendans bonitatem suam, exigit, ut se amemus, sua bonitate fidamus etc.” 10–11 Rom. 3:20; 8:3. Paul gives instructions on good works in Rom. 12–16, among other places. Cf. Loci Communes, 149: “Et ut cum evangelio Christus legem coniunxit, ita cum lege evangelium prophetae. Habes huius rei exempla etiam in apostolorum concionibus in Actis, inprimis autem epistolas Pauli omnes, in quibus fere primum de ratione evangelii disserit, postea paraeneses praescribit.” 14–16 M enumerates three kinds of divine laws (morales, iudiciales, ceremoniales) in Loci Communes, 117. His disputation of this question and the 1522 revised disputation are included in the Plitt-Kolde edition of the 1521 Loci Communes, 207–221. 22–23 Rhet. Her. 3.6.9. Cf. Quint. Inst. 5.3.1, 5.7.1–37.

230 | Institutiones Rhetoricae

c3v

Ceterum loci communes dicuntur omnes formulae communium rerum agendarum quae in varias causas incidere possunt. Nam qui contra Scaevolae factum dicit, cum | neque prudenter neque fortiter factum dicat, a prudentia et fortitudinis natura petat argumenta. Perinde atque is qui Scaevolae factum laudat argumenta a pruden5 tia et fortitudinis ratione petat. Dicuntur itaque loci communes, communes formulae virtutum, 〈et〉 vitiorum, et aliorum communium thematum quae in res communes incidunt possuntque comprehendi locis argumentorum generis deliberativi. 〈Locorum communium usus〉 10 DE VSV EORVM caput est in secundo de Copia libro longe utilissimum. Extat et Epistula quaedam ea de re Rodolphi Agricolae. Sunt autem haec themata: Deus Vitium Natura Ignominia Fatum seu providentia AFFECTVS 15 Fortuna Ira 20Amor Homo Vita Odium

10 li,bro 3 prudentiae Z | natura om. Z 4 laudans Z 4–5 prudentiae Z 6 et1 Z | et2] ac Z 9 Z 10 caput est om. Z | libro de Copia Z 13–231,28 Deus…Avaritia] Deus. natura. fatum seu providentia: fortuna: homo: vita: mors: aetas: valetudo: divitie: labor: mercatus: agricultura: virtus: gloria: vitium: ignominia. Affectus ira: amor: odium: voluptas spes: metus: misericordia: dolor: prudentia. Lex. Scientia rerum seu philosophia: versutia: dolus: iustitia: magistratus: plebs: tyrannus: seditio: clementia: saevitia: pax: bellum. pietas, religio christiana vel gentilium veritas, mendacium, fides, perfidia, amicitia assentatio, liberalitas, avaritia, prodigalitas, aurum argentum pecunia fortitudo. Constantia: temeritas. temperantia, sobrietas, ebrietas, crapula, libido, castitas pudor verecundia, garrulitas, taciturnitas, victus status vitae. Z 1–2 Cic. De inventione 2.15.48; Eras. De Copia book II, ASD I-6, 215.454–216.485. 2–5 Cf. De Rhet. 59–60, and Livy 2.12.1–2.13.5. Cf. above, 221,3–5, on demonstratio factorum. 6–7 communes formulae...thematum] A significant downgrade from “formae rerum,” as M defined the loci communes in De Rhet. 69–70. M uses the term differently in his theological outline, Loci Communes. See p. 59: “Requiri solent in singulis artibus loci quidam, quibus artis cuiusque summa comprehenditur, qui scopi vice, ad quem omnia studia dirigamus, habentur.” 10 See the chapter “Ratio colligendi exempla” in De Copia II, ASD I-6, 258.506–269.846. On the use or development of commonplace arguments, cf. 230.820–232.879. 11 Printed by Melchior Lotter II in Wittenberg in 1520, with M’s commendation on the title page. De ratione studii epistola Rodolphi Agricolae (VD 16 A 1130; Claus 1520.9). 12 themata] The list proceeds from top to bottom of the first column on the first page (sig. c3v), from “deus” to “gloria,” then from top to bottom of the second column on the same page, from “vitium” to “scientia rerum seu philosophia” then to “calliditas, dolus, stoliditas,” which were placed in a third, overflow column. The list then resumes on the top of sig. c4r, from “iustitia” to “avaritia,” and finally from “prodigalitas” to “taciturnitas.” Cf. the order in Z. Other printed editions reproduce the two columns as they appear here, regardless of the page break.

Institutiones Rhetoricae | 231

5

Mors Aetas Valetudo 10Divitiae Labor Mercatus Agricultura Virtus Gloria

Voluptas Spes Metus Misericordia 30Calliditas Dolor Prudentia Dolus Lex Stoliditas Scientia rerum seu philosophia. |

Iustitia Magistratus Plebs Tyrannus Seditio Clementia Saevitia 40Pax Bellum Pietas Religio Veritas Fides Perfidia Amicitia Assentatio Liberalitas 50Avaritia

Prodigalitas Aurum Argentum Pecunia Fortitudo Constantia Temeritas Temperantia Sobrietas 60Ebrietas Crapula Libido Castitas Pudor Verecundia Garrulitas Taciturnitas

10

15

20

25

c4r

In hos locos digere sententias et exempla quae occurrent. Vt in locum de deo Simonidae exemplum, qui, interrogatus quidnam de Deo sentiret, petivit aliquot dierum spatium ad deliberandum 〈etc〉. Quo exacto rursus plurium dierum spatium petivit, tandem inquiens, quo diutius de Deo cogito, eo minus inveniri 〈potest〉. Quo exemplo commode licebit uti contra eos qui utile putant rationibus humanis divini35 tatem inquirere 〈quales omnes scholastici sunt et Naziazenus et Damascenus

30

30 mg. In locum de deo exemplum. B 31 mg. Simonides Z 34 humanaris Z 35–232,1 quales…prorsus Z 30 sententias et exempla] Cf. De Copia II, ASD I-6, 216.472. Nat. D. 1.12.60.

32 etc Z

33 cogitet Z | invenio B

30–33 Simonidae exemplum] Cf. Cic.

232 | Institutiones Rhetoricae

c4v

d1r

prorsus〉, in qua cum ratio nihil certi assequi possit, videmus philosophos ἀθέους factos. 〈Haec de locis communibus.〉 | DE AFFECTIBVS Affectus est circumstantiae emphasis, misericordiam aut iram movens, aut aliud huius generis. Exemplum habes plenum affectuum orationem M. Ciceronis de reditu suo. DE DISPOSITIONE Dispositio est partium orationis et argumentorum apta collocatio. Eaque tantum lucis adfert orationi, ut etiam si optime inveneris, nihil inventa valitura sint, nisi commode ac scite digesseris. Dispositionem, ait Cicero in secundo de Oratore, tantum posse in dicendo, ut ad vincendum nulla plus possit. Esto autem haec unica disponendi regula, ut naturae ordinem sequaris quem ipsa dicendi ratio praescribit. Vt primo loco exordium, proximo narratio, deinde confirmatio et confutatio, postremo peroratio ponatur. Et in argumentis communia praecedant, peculiaria sequantur. Disponendi rationem nemo regulis queat complecti. Proinde ex Ciceronianis orationibus eius formulae et exempla petenda sunt. Nam fieri aliquando solet propter occupandos hominum animos ut transponantur partes, ut in Miloniana pars confirmationis 〈crinomenon〉 narrationem praecedit. DE ELOCVTIONE Elocutio est orationis ornatus et splendor. In oratione primum est invenire quid dicas. Alterum cogitare quam splendida oratione, quam co | piosa, quam propria sis explicaturus inventum. Summam inventi argumenti brevibus verbis complecti queas. Elocutio amplificat et auget, et ornat. Quare in iudicandis orationibus semper est observandum ut primum summam et substantiam rei complectaris brevi sententia. Deinde videas quae ad substantiam accedant ornamentorum vice. Substantia ad inventionem pertinet, ornatus ad

1 atheous Z 2 Haec…communibus Z 3 Affectus Z om. C, B 4 mg. Affectus in circunstantiis siti. B | alia Z 6 plenam Z | M om. Z 7 DISPOSITIONE ins. Caput IX. C 8 collatio C 11 indicendo B 13 mg. Regula disponendi. B 20 crinomenon Z 21 ELOCVTIONE ins. Caput X. C 28 mg. Quid in orationibus observandum. B 2 The difference between human philosophy and divine wisdom is a leitmotif of the Loci Communes. See esp. the prologue, pp. 60–64. M does not cite the example of Simonides in this context. 6 Red. pop. 11–12 De or. 2.180. 22 ornatus et splendor] Cf. the virtues of elocutio listed in Rhet. Her. 4.12.17 (elegantia, compositio, dignitas) and De or. 3.10.37 (latine, plane, ornate, apte). 27 Cf. definition of elocutio above, 22. | amplificat et auget] M. treated figures or forms of amplification separately in De Rhet. 118–120.

5

10

15

20

25

30

Institutiones Rhetoricae | 233

5

10

15

20

25

30

elocutionem. Vt si dicam, ‘Totus Piso impurus est’, haec summa rei est. Huius ornandi gratia licet addere ‘os, oculos, manus scilicet impurus est. Denique nulla non parte corporis, nullo non genere turpitudinis conspurcatus est.’ Meminerint adulescentes aliud in oratione esse rei substantiam, aliud ornamentum. Tum et certius de scriptis iudicabunt, et alia aliis pulchre et apte cohaerere intelligent, et ipsi quoque uti rhetoricis schematibus poterunt, cum cognoverint posse brevem sententiam rhetoricis figuris amplificari. 〈Hactenus Phi(lippus) Melan(chthonos).〉 Qui de elocutione scribunt triplicem orationis characterem esse dicunt. SVBLIMEM, ubi oratio sublimis est et crebris figuris constat; breviter, est grandiloquentia quaedam. Quales sunt Ciceronianae orationes. HVMILEM, ubi non assurgit oratio supra vulgarem loquendi usum. Quales sunt quaedam familiares Epistulae. MEDIVM, ubi oratio assurgit paulum supra vulgarem loquendi consuetudinem. Quales sunt historiae. | DE EXORNATIONIBVS, d1v seu figuris tum verborum, tum sententiarum Quamquam institutum meum in his rhetoricis fuerit potius inventionis quam elocutionis locos ostendere, quod in hoc magis scripsi ut iudicia iuventutis quam stilum formarem, deinde, quod inventionis loci indiligentius traditi sunt a rhetoribus et nescio quomodo elocutionis prior quam inventionis habita ratio est, tamen cum hanc quoque partem a me quidam requirerent, quantum per otium licebat adnotavi quae de schematibus 〈utilia〉 videbantur. Porro cum in hoc argumento paene solo immodice versati sint rhetores, quis non vel a Fabio vel a Cicerone potius quam a me requirat? Sed cum hic ita varient scriptores, tum veteres tum novi, tum graeci tum latini, ut non possint facile comprehendi aut recenseri figurae ne a doctis quidem, quid sentirem subieci. Ac principio quidem non hoc ago ut omnes figuras complectar quod non arbitror posse a quoquam fieri, sed ut notissimas propria ac certa ratione tum exemplis quoque discernam. Fuerunt apud graecos quoque qui dixerunt τὰ σχήματα ἀπερίληπτα εἶναι, nec illorum mihi sententia plane improbatur. Quare nolim a me quisquam expectet absolutam omnium figurarum enumerationem. Et fortasse utile est intra fines aliquos consistere figuras, ne dum figuras omnes persequimur, nihil

7 amplificari Z amplificare W, H, C, B 23 utilia] vel necessaria 28 arbitor 7 amplificari C, B 7–8 Hactenus…Melanchthonos Z 9 mg. Character orationis triplex. B 17 sententiarum ins. Caput IX sc. XI C 18 mg. De schemati(bu)s. B 1–3 Totus Piso impurus est] Cf. the first method of elaboration in De Copia II, ASD I-6, 197.1–200.110, esp 200.95–97. 9 Rhet. Her. 4.8.11–4.11.16; Cic. Orat. 69–101. 20–21 quod…est] This is inconsistent with M’s comments at 214,2–3. 30 apud graecos...qui dixerunt] Alexander, De figuris α.

234 | Institutiones Rhetoricae

d2r

d2v

adsequamur, id quod fere fit. Nam ubi rhetor aliquot indicaverit formas exornandi, offerent se subinde plures in lectione eruditorum scriptorum, de quibus etiam sine rhetorum praeceptionibus iudicare poteris. In grammaticis quam multa ad observationem relegant qui praeceptiones scribunt, adeo ut optime scripsisse | putent eum qui parcissime ac paucissimis tradiderit praeceptiones. Nec enim docet rectum sermonem grammatica sed auctorum usus, ita nec disertos facient rhetoricae praeceptiones sed scriptorum optimorum adsiduus usus, pertinax exercitatio dicendi scribendique. Videbat hoc haud dubie Fabius, cum non vellet nisi quasdam formas schematum communes adnotare. Porro non est idem figurarum usus. Quaedam ad ornandum tantum sunt accommodatae, quaedam praeterquam quod ornant etiam augent corpus orationis, quod ut possit intelligi partiendae sunt figurae. Nam hinc aestimabitur, quid in causa fuerit, cur sic variaverint scriptores. Tres sunt meo iudicio figurarum ordines. Primus ad dictionem pertinet, quale est hoc: ‘Pierides vos haec facietis maxima Gallo, Gallo cuius amor tantum mihi crescit in horas’. Item, ‘Omnibus uni, uni odiisque viro telisque frequentibus instant’. Est enim dictionis repetitio quae paulo illustriorem reddit orationem. Secundus ordo pertinet ad orationem ita ut oratio figuretur tantum, non etiam addatur aliquid quo corpus orationis crescat. Huiusmodi sunt interrogationes, nihil enim ad orationis corpus interrogatio facit, tantum figurat modum orationis, ut vehementius videatur dici quam si simpliciter sine interrogatione efferretur. Vehementius enim est ‘quo me vertam? quam non habeo, qua evadam’ etc. Tertius ordo sic ad orationem pertinet, ut non ornet tantum sed augeat quoque orationis corpus. Potestque eximi orationi, qualis est distributio, ut ‘Rempublicam laesit, Senatus auctoritatem violavit, Equitum ordinem adflixit, Plebis opes diripuit’. Huiusmodi figuris oratio augescit. | Atque hinc facile apparet quomodo numeret exornationes Cicero aut quomodo Fabius. Cicero enim duos priores ordines complectitur exornationibus verborum et tertium ordinem vocat exornationes sententiarum. Fabius Quintilianus duos priores ordines tantum pro schematis seu figuris (non autem separo nunc tropos) habet. Tertium ordinem non numerat inter schemata, sed partim inter amplificandi formas, partim vult argumenta vocari,

14 faietis 19 interrogatones 20–21 interrogatone 26 exornatones... 3 mg. Ad grammaticam rem similitudo. B 10 adornandum B 13 mg. Figurarum ordines. B 16 frequentius B 26 mg. Fabii et Ciceronis enumeratio figurarum. B 1–3 Cf. Macrob. Sat. 6.6.20: “dies me deficiet si omnia persequi a Vergilio figurata velim, sed ex his quae dicta sunt omnia similia lector diligens adnotabit.” 5–7 scriptorum optimorum adsiduus usus] Cf. Agricola, De Inv. Dial. bk. 3. 8–9 Cf. Quintilian’s comments on tropes, Inst. 8.6.1–2, and figures, 9.1.22–25. 14–15 Verg. Ecl. 10.72–73. 15–16 Verg. Aen. 10.691b–692. 21 quo me vertam] Cic. Clu. 4. Cf. Aq. Rom. 10. 26–28 Cicero2 …sententiarum] Cicero] Orat. 20.80; Rhet. Her. 4.13.18; De or. 3.52.200–3.54.208. 28–235,2 Fabius] Quint. Inst. 9.1.17–18, 9.2.1–9.3.102. 30 amplificandi formas] Quint. Inst. 8.4.1–29, which M. followed in De Rhet. 118–120.

5

10

15

20

25

30

Institutiones Rhetoricae | 235

5

10

15

20

25

quamquam miror cur argumenta vocari velit, cum saepe non ad probandum sed ad illustrandum adhibeantur. Habes quid intersit inter Ciceronis ac Fabii enumerationem. Nos persequemur figuras in tres illos ordines digestas, ita et quae videbuntur confusius a Cicerone, et a Fabio obscurius tractata, fortasse perspicua erunt. Nolim verti vitio mihi quod praescriptum illorum non sequor per omnia, nam docendi gratia aliquid audendum est, quantumvis periculose. Porro si quis argutulus volet duos posteriores ordines simul uno comprehendere, nihil refragabimur. Locus hic cum primis utilis est, quare diligentius si quid modo possumus tractandus videbatur. DE GRAMMATICIS FIGVRIS Non videtur operae pretium ullum de grammaticis figuris hoc loco disserere, quas qui volet requirat vel ex Donato vel ex tabulis Petri Mosellani, a quo sunt aptissime digestae. Quorsum enim attinet hic in rhetoricas praeceptiones grammatica repetere? Sunt autem grammaticae vel orthographicae, ut pro natus, gnatus, pro | Imperator, Induperator, pro aulae, aulai, pictai, pro pictae, Mavors, pro Mars, olli, d3r pro illi, vel syntacticae. Prolepsin vocant, ut ‘Discipuli discunt, alius grammatica, alius rhetorica’. Ζεῦγμα, ut ‘vicit pudorem libido, timorem audacia, rationem amentia’. Nos de iis dicemus quae ad rhetorem proprie pertinent. DE TROPIS Et priusquam de schematibus dicam tropos tractabimus. Est autem tropus verbi seu sermonis in aliam significationem a propria mutatio. Quid intersit inter tropum et figuram seu σχῆμα subnotabimus infra. In tropo mutatur significatio, ut ‘progenies viperarum’, nam hic ‘viperae’ non significant proprie quod solent serpentes sed per tropum alio transsumuntur. Tale est hoc apud Esaiam, Beati qui seminatis super omnes aquas, immittentes pedem bovis et asini. Quod si de propria significatione ‘seminandi’, ‘aquarum’, ‘bovis’, ‘asini’ loquaris, quid erit absurdius? nam per 15 Prolepsin vocant ut H, B ut Prolepsin vocant W, C 2 inter sit C 9 DE TROPIS DICTIONVM Caput XII. C 10 opere C 12 in] inter C 13 repere C | mg. Figurae grammaticae. B 19 mg. Quid tropus. B 20 inter sit C 5–6 docendi gratia] Cf. Cic. Orat. 63. 6–7 duos posteriores...uno comprehendere] I.e., the arrangement found in De Rhet. 124–131. This comment also anticipates the revision of the threefold classification in Elementa Rhetorices. 11 ex Donato] Aelius Donatus, Ars Grammatica, in Grammatici Latini vol. 4, ed. Keil (Leipzig, 1864). | ex tabulis Petri Mosellani] One edition of the Tabulae prior to 1521 has been attested in catalogs: Tabulae de schematibus (Augsburg: Philip Ulhart I, 1516). RRSTC 390, not in VD 16. Subsequent references to the Tabulae are to the 1526 Cologne edition: Petrus Mosellanus, Tabulae de schematibus et tropis (Cologne: Johannes Soter, 1526). VD 16 M2176. 13 grammaticae vel orthographicae] The following examples are taken from Tabulae sigs. a3r, a3v. 16–17 Ζεῦγμα] Tabulae sig. a4v. 18–242,2 DE TROPIS] Significantly expanded from De Rhet., from 13 to 22 tropes with a new division (word and speech), with extensive examples drawn from Scripture, and a new digression on allegorical interpretation of Scripture. M’s primary sources include Quint. Inst. 8.6.1–43; Mosellanus, Tabulae, sigs. a8v–b3v; Rhet. Her. 4.31.42–4.34.46; De Copia book I, chapters 14–32 (I.14–32), ASD I-6, 60–76. 19–20 De Rhet. 120; Tabulae sig. a8v. 21–22 progenies viperarum] Matt. 3:7 (Vulg.). 23–24 Isa. 32:20 (Vulg.).

236 | Institutiones Rhetoricae

d3v

tropum loquitur de Apostolis Euangelium docentibus. In figura non est significationis mutatio. Nec enim mutatur significatio verborum per interrogationem, ut ‘Tantae ne animis coelestibus irae?’ aut per exclamationem, ‘O ilium, et ingens gloria Dardanidum’. Sunt autem tropi duplices, dictionum et orationum. Dictionum tropos voco non quod per se posita dictio, non in oratione, significationem mutet, sed quod in oratione unius solius dictionis significatio mutatur. Suntque dictionum hi tropi: | μεταφορά Translatio συνεκδοχή Intellectio μετωνυμία Transnominatio ἀντωνομασία Permutatio nominis ὀνοματοποιία Nominis confictio κατάχρησις Abusio μετάληψις Transsumptio METAPHORA in primis illustris tropus est et, vel Cicerone teste, velut stella in oratione lucens, cuius quam multiplex usus esse possit, si non aliunde certe ex primo de Copia Erasmi poteris requirere. In sacris occurrent multa. Quale illud est ‘crux’ pro mortificatione. Item ‘cribrare’: Satanas expetivit vos, ut cribraret etc. ‘Piscatores’: Faciam vos piscatores hominum, et sexcenta hoc genus alia. Est autem metaphora cum vox a significatione propria ad cognatam transfertur, ut in exemplis apparuit. Nam cum ignem voracem dicimus cognatam significatio-

7 oratone 1 mg. Figura a tropo quid discrepet. B duplices. B 15 mg. Metaphora. B

3–4 s.l. DE TROPIS DICTIONVM. C

5 mg. Tropi sunt

2–3 Verg. Aen. 1.11. 3–4 Cf. Verg. Aen. 2.241, 6.64–65. 5 Cf. Quint. Inst. 8.6.2. Quintilian recognizes that tropes change the meaning of words and speeches, but he does not classify the tropes in this way. 8–14 This list of “word tropes” is identical with the Greek terms covered in Quint. Inst. 8.6.1–43. The Latin terms are mostly consistent with Mosellanus, Tabulae, sigs. b1r–b2r. 15 Cf. “cum frequentissimus est tum longe pulcherrimus,” Quint. Inst. 8.6.4. 15–16 velut stella] De or. 3.43.170, which closes a lengthy critical treatment of metaphor beginning at 3.38.155. 16–17 De Copia I.16, ASD I-6 62.753–64.794. 17–237,2 Quale…operarii] This passage was excerpted in a 1527 epitome of Erasmus’ De Copia (Claus 1527.37, VD 16 E 2704). Epitome Libri de Copia Verborum (Strasbourg, 1527), sig. D1a. The text was rearranged to begin with the definition of metaphor and to collect all the scriptural examples at the end. Minor edits were made to accommodate this rearrangement. 18 Luc. 22:31 (Vulg.). 19 Matt. 4:19. 20 Est autem metaphora] Cf. Tabulae sig. b1r; Rhet. Her. 4.34.45, De Copia I.16, ASD I-6, 62: “ad non propriam.” 21–237,1 Cf. Joel 2:3.

5

10

15

20

Institutiones Rhetoricae | 237

nem notamus, raptim perdendi absumendique. Observa in sacris crebras metaphoras ‘onus’, ‘iugum’, ‘messis’, ‘operarii.’ SYNECDOCHE partis est pro toto usurpatio, ut cum pro ‘gladii’ voce utor ‘mucronis’ appellatione, pro ‘belli’ nomine ‘gladii’. Tale est ‘si quis percusserit te in 5 dexteram maxillam tuam, porrige ei et sinistram’. METONYMIA, cum nomine inventoris utimur pro re, ut ‘Sine cerere et baccho friget Venus’. Sic si quis in sacris literis pro ‘lege’ ponat ‘Mosen’, vel cum effectum pro | efficiente ponimus, aut contra, ut ‘cruenta lex’ aut ‘tristis lex, laetum Evange- d4r lium.’ Item cum contentum continente significamus, ut ‘cados’ ‘epotos’, ‘littera’ pro 10 ‘lege’. ANTONOMASIA, cum nomen proprium mutamus, ut pro ’Iunone’ ’Saturnia’, pro ’Homero’ ’poeta’ pro ’Christo’ ’salvator’ aut ‘dominus’, pro ’Satana’ ’princeps mundi.’ Huc et periphrasis id est circuitio pertinet, ut cum pro ’Aristotele’ dicimus ’Peripateticae scholae magistrum’, quae vel Etymologia fit, ut si quis pro ’Euangelio’ ’salutare 15 nuntium’ dicat, aut notatione, cum accidentium indicio aliquid designatur, ut iram Poetae crebro fervescentem bilem describunt. Vt Homerus Iliados primo. Μένεος δὲ μέγα φρένες ἀμφὶ μέλαιναι Πίμπλαντ᾽, ὄσσε δὲ οἳ πυρὶ λαμπετόωντι ἐίκτην.

13 dieimus 3 mg. Synecdoche. B 6 mg. Metonymia. B 11 mg. Antonomasia. B 18 ὄ σσε δe ὁι B | ἐϊκτην B 2 onus iugum] Matt. 11:30: “iugum enim meum suave est et onus meum leve est.” In the Annotationes in Evang. Matt., M interprets “iugum” as something other than the law: “Ad mortificationem carnis pertinet haec sententia, quae fit per spiritum, nec intelligatur iugum, hoc est: legem esse suavem. Lex enim vere impossibilis carni...” MSA 4.175. | messis operarii] Matt. 9:37: “messis quidem multa operarii autem pauci.” 3 SYNECDOCHE] A severely abbreviated definition drawn from Quint. Inst. 8.6.20; Rhet. Her. 4.33.44; De Copia I.23, ASD I-6, 70–72; Tabulae sig. b2r. 3–4 pro2 …appellatione] pro gladii voce] De Copia I.23, ASD I-6, 70. 4–5 Matt. 5:39. 6–10 METONYMIA] M omits a definition and illustrates only some of the types of metonymy listed in his sources. Cf. Rhet. Her. 4.32.43; De Copia I.22, ASD I-6, 68–70. 6–7 Ter. Eun. 732; quoted in De Rhet. 121 and in Tabulae sig. b1v, De Copia I.22, ASD I-6, 68. 7 pro lege ponat Mosen] E.g., Luc. 16:31, 24:47. 8–9 cruenta lex aut tristis lex laetum Evangelium] Along with sin, law and gospel were the major themes of M’s 1521 Loci Communes. See, e.g., pp. 140, 149, 154, and 160–161: “Lex irae vox est et mortis, evangelium pacis et vitae et in summa vox sponsi et sponsae, sicut propheta dicit” (160). Cf. Annotationes in Evang. Matt., MSA 4.135–136, 145–146. M describes the gospel as “faustum certe felixque nuntium” (136). 9 cados epotos] De Copia I.22, ASD I-6, 70. Cf. Isa. 51:17. 9–10 littera pro lege] Rom. 7:6. 11–238,3 ANTONOMASIA] De Copia I.15, ASD I-6, 61–62, from which the subheadings circuitio, etymologia, notatio, and finitio are taken. 11 pro Iunone Saturnia] Tabulae sig. b2r. 12 pro Christo] 2 Pet. 3:2 (Vulg.). | pro Satana] Jo. 16:11 (Vulg.). 13 circuitio] Periphrasis. De Copia I.15, ASD I-6, 61. Cf. “circumitio” in Rhet. Her. 4.32.43; “circumlocutio” in Tabulae, sig. b2v. 14 Etymologia] De Copia I.15, ASD I-6, 62. 15 notatione] De Copia I.15, ASD I-6, 62. 15–16 fervescentem bilem] The example is taken and slightly modified from De Copia I.15, ASD I-6, 62.

238 | Institutiones Rhetoricae

d4v

Finitione item constat circuitio, ut cum pro ‘Rhetorica’ dicimus ‘bene dicendi artem’. Porro nihil attinet finitionem ac notationem ab Etymologia seiungere. Nihil enim est etymologia aliud nisi qualiscumque vocis descriptio. ONOMATOPOEIA, nominis confictio est, ut ‘Taratantara’, qua figura quid est vulgarius? CATACHRESIS, verbi abusio, ut cum pro eo qui amicum occiderit dico ‘parricidam’. ‘Piscinam’ non in qua pisces sunt, sed in qua lavamus. Ferme tale est quod apud Paulum in Corinthiis legitur ψυχικὸς ἄνθρωπος, humano more sapiens ac iustus. METALEPSIS, cum ex uno significato aliud colligitur, ut cum dicitur ‘nox atra’, colligitur et ‘tenebricosa’. | Addiderunt et epitheton, ut cum proprio nomini apponitur adiectivum, ut ‘pius Aeneas’. Quod cur tropum vocarint non video, cum significatione propria huiusmodi adiectiva usurpentur. Addunt autem huiusmodi adiectiva aliquid ἐμφάσεως nominibus, ut cum ‘turpis egestas’, ‘effrenata libido’, et similia dicuntur. DE TROPIS ORATIONIS Allegoria est orationis tropus adeoque quasi quaedam perpetua metaphora, nam ut in verbo fit metaphora, ita in tota oratione ac multorum verborum contextu allegoria. Qualia in sacris libris sunt innumera. Ventilabrum eius in manu erit, et purgabit aream suam, et congregabit triticum in horreum suum, paleas autem comburet igni inextinguibili. Hic totus locus est allegoria quaedam, nam aliud intelligi debet, quam quod propria verborum significatio poscit, nempe Christum iudicaturum esse et sanctos servaturum perditurumque sontes. Hic temperare mihi non possum quin submoneam eos qui in sacris versantur quid intersit inter allegorian, tropologian, et anagogian. Ac principio non est inter ulla schemata numeranda tropologia. Nam alias non aliud est tropologia nisi exempli scripturae ad mores accommodatio. Hic nihil de sententia historica immuta-

4 mg. Onomatopeia. B 6 mg. Catachresis. B 10 mg. Metalepsis. B 12 mg. Epitheton. B 16 ORATIONIS ins. Caput XIII. C 17 mg. Allegoria. B 18 tota om. H, B 24 mg. Discrimen allegoriae, tropologiae, et anagogiae. B 1 Finitione] De Copia I.15, ASD I-6, 62. 4–5 ONOMATOPOEIA] De Copia I.20, ASD I-6, 67–68 (“fictio nominis”). 4 Taratantara] For “cantu tubae.” See De Copia I.20, ASD I-6, 68. 6–9 CATACHRESIS] Cf. De Copia I.19, ASD I-6, 66, from which the first two examples, “parricida” and “piscina,” are taken. Cf. Tabulae b1v; Quint. Inst. 8.6.35. 8 ψυχικὸς ἄνθρωπος] M cites and paraphrases 1 Cor. 2:14. 10–11 METALEPSIS] Cf. De Copia I.21, ASD I-6, 68; Tabulae sig. b1v. 10–11 Cf. Tabulae sig. b1v. 12 Addiderunt et epitheton] Quint. Inst. 8.6.40–43; Tabulae sig. b2r. 12–13 pius Aeneas] Tabulae sig. b2r. 14–15 Cf. Quint. Inst. 8.3.83. 16–242,2 DE TROPIS ORATIONIS] M’s classification of “speech tropes” is dominated by allegory. His major source is Mosellanus, Tabulae, sigs. b2r–b3v. Cf. Quint. Inst. 8.6.44–76. 17 quaedam perpetua metaphora] De Copia I.18, ASD I-6, 66. 19–21 Luc. 3:17 (Vulg. “in manu eius”). 24–25 Cf. M’s criticism of excessive allegorical interpretation in Loci Communes, 128. As recently as the winter semester of 1519/20, in his Matthew lectures, M had applied allegorical interpretation more liberally. See MSA 4.144, 145, and 149.

5

10

15

20

25

Institutiones Rhetoricae | 239

5

10

15

20

25

tur. Vt cum Abrahami exemplum deserentis patriam accommodo ad animam mundi desertricem, plane integra manet litterae historicae sententia. Vt cum Cicero comparat exemplum Servilii Halae cum Milone, quod sicut | Sp. Melium Servilius Hala e1r occiderit iure, ita fieri posse ut Milo occiderit Clodium. In quo exemplo tantum abest ut praeter litteram seu praeter historicam sententiam aliam requiras, ut nisi sententia historica utare nihil plane intelligas. Alias per figuratum sermonem aliquid de moribus monemus, ut cum dicitur ‘sanctum non esse canibus dandum’, ‘arborem bonam esse faciendam’, et ‘fructus bonos’, quae oratio est per allegorian figurata significatque ne prostituamus divinam doctrinam praefracte impiis et contemnentibus dei. Talia sunt illa Pythagorica: Ignem non esse gladio fodiendum. Abstinendum ab iis quibus atra cauda est. Nam his sententiis obscuris quaedam de moribus vir ille monebat, et ratio grammatica postulat ut voces ἀλληγορίας huiusmodi orationes, τροπολογίας vocare non solebat vetustas. Iam quod etiam ἀναγωγάς repererunt theologastri rectius ἀλληγορίας vocaris, quoties in cognatum significatum et per similitudinem quandam transfertur oratio. Nam id proprie est allegoria. Neque vero varie sed certa ratione singulae figuratae orationes exponendae sunt. Est enim sua cuiusque orationis, sive figurata sit sive simplex, certa sententia. Neque aliud ineptius genus interpretandi confingi queat quam quo hactenus utuntur hi, qui sacras litteras per allegorias, anagogas, tropologias, et quomodo non exponunt. Est autem allegoria quoties totus orationis contextus est veluti quaedam perpetua metaphora. ALLEGORIAE ADNVMERANTVR | αἴνιγμα inter orationis vitia potius quam ornamenta numeretur. Est enim eiusmodi e1v oratio e qua propter obscuritatem nihil certi est colligere. Quamquam magnis etiam auctoribus sunt αἰνίγματα, sed parce. Hesiodus: πλέον ἥμισυ παντός. Dimidium plus toto. Quo volebat significare intra modum in omnibus rebus consistendum esse. In libris Iudicum aenigma Sansonis est de subacto leone. De comedente exivit cibus, et

8 faciendam] quae faciat C | allegoriam C 10 deum B 12 ἀλληγορίας nam huiusmodi C 13 reperunt H, B 14 vocaveris C 23 Aenigma B | mg. Aenigma. B 24 Quamquam a a magnis C 25 sunt usurpata αἰνίγματα C | Aenigmata B 1 Gen. 12:1. 2–4 Mil. 8. 7 sanctum non esse canibus dandum] Matt. 7:6. 7–8 Cf. Matt. 7:17–18: “sic omnis arbor bona fructus bonos facit mala autem arbor fructus malos facit. non potest arbor bona fructus malos facere neque arbor mala fructus bonos facere.” Cf. Matt. 12:33 and Loci Communes, 133. 8–10 This comment apparently belongs to the prior example, Matt. 7:6, at 7. 17–19 “Proinde in hoc genere requirendae sunt allegoriae, sed prudenter. Nam hic plus quam pueriliter ineptiunt etiam magni saepe auctores.” Loci Communes, 128. 19–21 Cf. above, 238,17. 22 ALLEGORIAE…] This list of eight types of allegory follows closely Mosellanus, Tabulae, sigs. b2r–b2v. Cf. Quint. Inst. 8.6.54–59. M supplies his own definition and examples in many cases, including scriptural examples. M effectively takes the grammatical division of tropes as an occasion to engage in polemics about scriptural interpretation. 23 αἴνιγμα] Cf. De Copia I,18, ASD I-6, 66. 27–240,1 Iudic. 14:14 (Vulg. “de forte”).

240 | Institutiones Rhetoricae

e2r

de forti egressa est dulcedo. Et in Evangeliis. Vbicumque fuerit corpus illic congregabuntur et aquilae, significans advolaturos ad se electos Christus tempore adventus sui. Hoc genus similia in scripturis observa. Παροιμία, Adagium, de cuius ratione quid attinet dicere, cum in omnium manibus sint Erasmicae Chiliades. Observa in sacris libris si qua occurrerint, qualia sunt, ‘Numquid et Saul inter prophetas?’ ‘Modicum fermentum totam massam inficit.’ ‘Canis ad vomitum rediens.’ ‘Colantes culicem, glutientes Camelum.’ ‘Cecinimus vobis et non saltastis’, et similia multa. Εἰρωνεία illusio est, quae non ex verbis sed vel pronuntiatione vel persona vel rei natura intelligitur, nec difficulter ex circumstantiis orationis potest eius ratio colligi. Vt apud Vergilium, Egregiam vero laudem. Et Matthaei undecimo, Et iustificata est sapientia a filiis suis. Et Pilati, Ecce rex vester. Et Christus, Dormite iam et requiescite. Et Paulus, Nesciebam quod esset pontifex. Et haud scio an hoc quoque sit Ironia, si illos dixit ‘deos’ ad quos sermo dei factus est. Vos dicitis quod blasphemas, quia dixi filius dei sum, Iohannis decimo. In prophetis paene nusquam non occurrent, ut Amos quarto, Venite ad Betel, et impie agite, ad Galgalam et multiplicate praevaricationem. | σαρκασμός, Ironiae formae, cum victor victum irridet. Vergilius, En agros et quam bello Troiane petisti, Hesperiam metire iacens. Et in Psalmo xxi, Speravit in domino, eripiat eum, salvum faciat eum, quom vult eum. Et Matthaei xxvii, Si filius Dei es descende de Cruce. Et similia. ἀστυσμός longe petitus iocus est adeoque inexpectatus de re aliqua absurda, ut ‘Atque idem iungat vulpes, et mulgeat hircos’. Nec abest ab Astysmo id quod apud Iohannem est, Si caeci essetis non haberetis peccatum. Positus est in scommate hic tropus. 14 Vos H, B Si W, C 4 Paroemia B | mg. Paroemia. B 5 Chiliae B 9 Ironia B | mg. Ironia. B 11 undecimo] nono C 13 haec H, B 15 Iob. C 18 Sarcasmos B | mg. Sarcasmos. B | forma C 20 quoniam C 22 Astismos B | mg. Astismus. B 1–2 Matt. 24:28 (Vulg. “illuc”). Cf. M’s commentary in the Annotationes in Evang. Matt.: “Quia subito inquit Christus se appariturum et tamen tantam fore tribulationem, quanta non fuerit a condito mundo, subiecit consolationem his verbis: ‘Ubicumque enim fuerit cadaver, illic congregabuntur et aquilae’, quasi dicat: nihil erit meis periculi. Nam ita consolabor eos ut aquilas cadaver. Et videtur hac voluisse uti figura potissimum eo, quod plurimum fiduciae mors Christi piis facit, sicut alias requirentibus signum non dabitur nisi mors mea.” MSA 4.203–204. 4 Παροιμία] Cf. De Copia I.18, ASD I-6, 66. | Adagium] Tabulae, sig. b2v. 6 1 Reg. 10:12. 6–7 1 Cor. 5:6 (Vulg. “corrumpit”). 7 Prov. 26:11. | Matt. 23:24. Cf. M’s comment in Annotationes in Evang. Matt.: “Id est: contemnitis ea, quae pluris facienda sunt. Vos totum camelum devoratis et culicem dimittitis.” MSA 4.202. 7–8 Matt. 11:17 (Vulg.). 9–10 Tabulae sig. b2v. 11–12 Matt. 11:19. 12 Jo. 19:14 (Vulg.). 12–13 Matt. 26:45 (Vulg.). 13 Act. 23:5 (Eras. NT). 14–15 Jo. 10:36 (Vulg. “quia” for “quod”). 16–17 Amos 4:4. 18–19 Verg. Aen. 12.359–60a, quoted in Tabulae sig. b2v. 19–20 Ps. (LXX) 21:9 (Vulg.). 20–21 Matt. 27:40 (Vulg.). 23 Verg. Ecl. 3.91, quoted in Tabulae sig. b2v. 24 Jo. 9:41 (Vulg.).

5

10

15

20

25

Institutiones Rhetoricae | 241

5

10

15

20

25

μυκτηρισμός in gestu magis est quam verbis, nam μυκτήρ significat nasum, fitque cum nasum suspendit qui fastidit aliquid. ἀντίφρασις unius verbi ironia est, ut cum stolidum ac pinguem ‘acutum’ dico. χαριεντισμός non admodum absimilis est Antiphrasi, nempe cum dura mollioribus verbis per iocum notantur, ut ‘Bona verba quaeso’. Recensent inter tropos et hyperbolen, cum fidem superat vocabulum amplificandi minuendive gratia positum, ut ‘Fulminis ocior alis’, ‘Vix ossibus haerent’. Est et εἰκών comparatio hyperbolica, ut ‘os humerosque deo similis’. Item ‘saxa loquentur’. Est et cum imaginem et illustrem descriptionem Icon significat, ut ‘decrepitum silicernium incurvum’ etc. Vt cum gestum aliquem notamus, qualia Vergilii multa sunt. Adnumerari solent tropis et parabola et paradigma. Parabola est comparatio rerum genere differentium, quales in Evangelio multae sunt. Sicut paterfamilias sinit | Zizania crescere, ad messem usque, ita in Ecclesia Christus. Nam id proprie dicitur e2v parabola, cum in hunc modum alicuius vulgaris rei comparatione nostrum institutum illustramus, ut Cicero pro L. Murena: Quod si portum solventibus hi qui iam in portum ex alto invehuntur praecipere summo studio solent et tempestatum rationem et praedonum et locorum, quod natura adfert ut eis faveamus qui eadem pericula quibus nos perfuncti sumus ingrediantur, quo tandem me animo esse oportet prope iam ex magna iactatione terram videntem in hunc cui video maximas reipublicae tempestates esse subeundas? Ecce hoc genus collationes vocant parabolas. Paradigma, quom ex historia petitur exemplum, ut cum Halae, Opimii et aliorum exemplis pro Milone Cicero utitur. Porro haec vel ad argumentorum genera, nempe ubi loci exemplorum et similium tractantur, vel ad schemata quoque referri possunt. Non enim mutatur significatio in parabolis aut paradigmatis, sed his recensuimus aliorum more. Usus est non horum modo sed et superiorum troporum, allegoriae, paroemiae, ironiae in oratione ornando; paroemiae, parabolae, paradigmatis etiam confirmando. Id quod

20 iactatioue 1 Mycterismos B | mg. Mycterismus. B | quam in verbis C 3 Antiphrasis B | mg. Antiphrasis. B 4 Charientismos B | mg. Charientismus. B 6 mg. Hyperbole. 8 Icon B 10 gestium C 12 mg. Parabola. B 22 mg. Paradigma. B 26 hic B 5 Ter. An. 204, quoted in Tabulae sig. b2v. 7 Fulminis ocior alis] Verg. Aen. 5.319. | Vix ossibus haerent] Verg. Ecl. 3.102, quoted in Quint. Inst. 8.6.72. 8 εἰκών] Tabulae sig. b3v. Cf. De Copia II, ASD I-6, 246.212–220. | Aen. 1.589. 8–9 Luc. 19:40. 10 Cf. Ter. Ad. 587 and Donatus Commentum ad loc. 12 et parabola et paradigma] Cf. De Copia II, ASD I-6, 240.52–246.211. 13–14 Cf. Matt. 13:24–30. 16–21 Mur. 4, quoted in Quint. Inst. 5.11.23 and De Copia II, ASD I-6, 244.155–159 (“De parabola”). 21 Tabulae sig. b3v. 22 Paradigma] Tabulae sig. b3v. 22–23 Mil. 8.

242 | Institutiones Rhetoricae

e3r

e3v

infra in tertio schematum genere adnotabimus. Iam et harum rerum usum etiam Erasmi Copia docebit. DE SCHEMATIBVS Praemisimus tropos schematibus, quo inter ea certius | discernere possent pueri. Est enim tropus, ut ante dixi, cum vox in aliud significatum transfertur, ut cum apostoli ‘piscatores’ vocantur, iam cognatum quiddam piscator significat, non id quod antea proprie solebat. Schemate non mutatur vocis significatum sed variatur eius inflexio, aut in oratione compositio, ut ‘quo de’ pro ‘de quo’, aut cum eloquendi forma mutatur. ‘Quid non mortalia pectora cogis, auri sacra fames?’ Nam hoc aliter effertur, quam si dicam, ‘nihil non cogit habendi cupiditas’. Et in hoc loco de schematibus miram rhetorum diligentiam est cernere, qui tam multiplices humani sermonis formas, adeoque et pronuntiationis et ipsius oris nostri, oculorum, et vultus discrimina observata, velut arte comprehenderunt, non aliter atque qui observatione sonorum Musica primum adstrinxerunt certis legibus. Nam saepe schema sola pronuntiatio facit, ut in exclamationibus et interrogationibus. Principio quaedam sunt schemata grammatica, ut supra monui, quaedam rhetorica. Grammatica, ut ‘dicier’ pro ‘dici’, ‘Turba ruunt’ pro ‘ruit’ etc. Observabis autem hoc schematum discrimen diligenter ut scias in eleganti oratione quae potissimum requirenda sint, nempe rhetorica. Nam ea semper ad ornandum adhibentur. Grammatica sunt πρόληψις ‘Reges dimicant, hic pro gloria, ille pro salute.’ ζεῦγμα ‘Hic illius arma, hic currus fuit.’ σύλληψις ‘Vlysses et Penelope sunt laudati’. σύνθεσις ‘Turba ruunt’. | συνεκδοχή ‘Nuda genu’, sed potius graeca constructio est. ἀντίπτωσις ‘Vrbem quam statuo vestra est’, pro ‘urbs’.

3 SCHEMATIBVS ins. Caput XIIII. C schemata. B 22 ζεύγμα C

4 mg. Discrimen schematos a tropo. B

16 mg. Grammatica

2 Cf. the lengthy, digressive section in De Copia II, ASD I-6, 232.838–258.505. Erasmus’s instructions on how to develop examples follows from the eleventh method, “accumulatio copiosa probationum et argumentorum”. 3–254,3 DE SCHEMATIBVS] Like the section on tropes, this treatment of the figures significantly expands on that in the De Rhet. The expansion is not so much a matter of number – indeed in De Rhet. M discussed thirty figures of thought and named an additional ten. Rather, the significance of this new treatment is its rationale, which gives the figures a more prominent place in M’s new doctrine of elocutio, as well as a major function within the art of rhetoric as distinguished from dialectic. M introduced his threefold classification of the figures above, 234,10–235,8. 5–6 cum2 …vocantur] Cf. Matt. 4:18–19; Marc. 1:17. 9 Verg. Aen. 3.56–57a, quoted by Quintilian as a figure of thought in Inst. 9.2.10 (interrogatio), and as a figure of speech in 9.3.25 (apostrophe). 14–15 Cf. the sections on “formae pronuntiatorum” in CDR 728–729. 16–243,5 schemata grammatica] For these grammatical figures and examples M draws on Tabulae sigs. a4r–a4v, a6r, a8v, b2r, b3r. 22 Verg. Aen. 1.16–17. 24 Turba ruunt] Stat. Theb. 6.651. 25 Nuda genu] Verg. Aen. 1.320. 26 Verg. Aen. 1.573.

5

10

15

20

25

Institutiones Rhetoricae | 243

5

10

15

20

25

ὑπέρβατον Constructionis perturbatio, ut ‘Tres notus abreptas in saxa latentia torquet, Saxa vocant itali mediis quae in fluctibus aras’. Est autem hic ordo, ‘Tres naves abreptas notus torquet in saxa, quae saxa in mediis fluctibus latentia Itali vocant aras.’ Frequentia sunt hyperbata in Paulo. Atque istae vere sunt constructionum grammaticarum figurae, quas indicare non tractare volui. DE RHETORICIS SCHEMATIBVS Rhetoricorum schematum tres sunt ordines. Primus ad dictiones pertinet, quo schemate tantum auribus non sententiae servitur. Repetitio, cum eadem vox repetitur, ut ‘Scipio Numantiam sustulit, Scipio Carthaginem delevit, Scipio pacem peperit, Scipio civitatem servavit’. Atque ea repetitio cum fit in principio diversarum orationum, ut in allegato exemplo. ‘Scipio Numantiam sustulit, Scipio Carthaginem delevit’. Sic ‘Verres calumniatorem apponebat, Verres de causa cognoscebat, Verres pronuntiabat’. A graecis dicitur ἀναφορά. Aquila vocat ἐπαναφοράν, ἐπιβολήν vocat Rutilius. At cum idem verbum in fine repetitur, ἐπανάληψιν alii, ἐπαναδίπλωσιν vocat Sulpitius Victor, ut ‘Multa super Priamo, rogitans super Hectore multa’. Sic ‘cognitum est Rempublicam venalem habuisse, cognitum est’. Cum commata eisdem vocibus clauduntur Cicero | ‘conversionem’, graeci e4r ἀντιστροφήν dixerunt, Rutilius etiam ἐπιφοράν vocavit. Vt ‘Poenos populus Romanus iustitia vicit, armis vicit, liberalitate vicit’. Sic ‘Frumenti plurimum e Gallia, peditatus amplissimae copiae e Gallia, equites numero plurimi e Gallia’. Porro cum repetitur eadem continenter in eadem oratione, non in diversis membris, ut ‘Pulcherrimus Astur, Astur equo fidens’. ‘Gallo, Gallo cuius amor’ etc. ‘Vni uni odiisque viro’ etc. ‘Tu tu Antonio Caesar’. ‘Me me, qui adsum’. ‘Non potest, non potest inquam’. Vocarunt tum παλιλογίαν, tum ἀναδίπλωσιν tum ἐπίζευξιν. Vides lector varietatem nominum. Tu observa repetitionem fieri alias in diversis orationibus, alias in una eademque oratione, vocabisque generali nomine repetitionem ne appellationum varietate confundas ingenium.

12 chartaginem 25 ἐπίζευξιν H, B ἐπίζωξιν W, C 9 mg. Repetitio. B 17 est ins. etc. C 18 mg. Conversio. B 1–2 Verg. Aen. 1.108–109. 6–254,3 DE RHETORICIS SCHEMATIBVS] M’s label is unconventional and stems from his attempt to clearly demarcate the disciplines of grammar and rhetoric. 7 tres sunt ordines] See above, 234,10–235,8. 9–10 Scipio1 …servavit] Scipio...Scipio...]Rhet. Her. 4.13.19. 12–13 Verres...Verres...Verres] Aq. Rom. 34. 14 ἐπαναφοράν, ἐπιβολήν] Aq. Rom. 34; Rut. Lup. I, 7. 15–16 Verg. Aen. 1.750. 16–17 Rut. Lup. I, 11. 19 ἀντιστροφήν] Aq. Rom. 35. | ἐπιφοράν] Rut. Lup. I, 8. 19–20 Poenos…vicit3] Rhet. Her. 4.13.19. 20–21 Frumenti…Gallia2] Cic. Font. frag. 12, quoted in Aq. Rom. 35. 22–23 Verg. Aen. 10.180–181. 23 Gallo] Verg. Ecl. 10.72; cf. ps.-Ruf. I, 7. 23–24 Verg. Aen. 10.691b–692. 24 Cic. Phil. 2, 53, as quoted in Aq. Rom. 29. | Cf. Verg. Aen. 9.427. | Aq. Rom. 31. 25 παλιλογίαν] ps.-Ruf. I, 7. | ἀναδίπλωσιν] Aq. Rom. 32, ps.-Ruf. I, 8. 26–28 ne...confundas ingenium] Cf. Quint. Inst. 9.3.54.

244 | Institutiones Rhetoricae

e4v

Complexio cognata superioribus fitque in utraque parte repetitio, ut ‘Quis legem tulit? Rullus, quis decemviros creavit? Rullus, quis tribus sortitus est? Rullus’. Graeci συμπλοκήν magno consensu vocarunt. Copulatio repetendi forma ubi cum quadam significantia repetitur verbum, hoc modo: ‘Sed tandem ad illum diem Memmius erat Memmius’. Posterius enim notat eius iam ante cognitos mores, ut si dicam, ‘In summa, Paulus erat apud Ananiam pontificem Paulus’. Quasi diceret erat sui similis. Graeci vocant πλοκήν. Similis huic est ἀντίστασις. ‘Vna salus victis nullam sperare salutem’. Sed de Ploce multa Fabius. | TRADVCTIO, cum idem verbum aliquoties repetitur diverso casu. ‘Qui nihil habet in vita iucundius vita, is cum virtute vitam non potest colere’. Sunt qui ταυτολογίαν, sunt et qui πλοκήν vocent. Ego pro figura non habeo. ARTICVLVS, cum multa sine coniunctione cohaerent, ut ‘veni, vidi, vici’. ‘Ferte citi flammas, date tela, impellite remos’. Graeci vocant ἀσύνδετον aut διάλυτον, nos aliquando ‘dissolutum’, utroque modo vocat Cicero diversis locis, et hac figura vix alia crebrius occurrit. Habes exemplum eius in primo capite Epistulae ad Romanos. Schema contrarium dicitur πολυσύνδετον, ubi oratio multis coniunctionibus cohaeret, ut ‘Athamasque Thoasque Pelidesque Neoptolemus’, estque poetis familiarius. Similiter cadens, cum similiter dictiones aut sententiae finiunt, ut ‘egentem virtutis, abundantem felicitatis’. Graeci vocant ὁμοιόπτωτον. Eiusmodi est et illud quod Cicero vocat ‘similiter desinens’: ‘turpiter audes facere, nequiter studes dicere’, ‘audacter territas, humiliter placas’. Graeci vocant ὁμοιοτέλευτον. Illud in nominum casibus est, hoc in quibuscumque vocibus. HYPALLAGE est quoties oratio converso rerum ordine effertur. Poetis familiarior, ut apud Vergilium, dare classibus austros.

22 casihus 1 mg. Complexio. B 4 mg. Copulatio. B 9 mg. Traductio. B 12 mg. Articulus. B 18 mg. Similiter cadens. B 23 mg. Hypallage. B 24 date B 1–2 Quis…Rullus3] Cic. Leg. agr. 2, 9, as quoted in Aq. Rom. 36. 3 συμπλοκήν] Aq. Rom. 36 translates the Gk. term as “conexum.” 5 Memmius erat Memmius] Cf. Aq. Rom. 28. 7 πλοκήν] Aq. Rom. 28. 8 ἀντίστασις] ps.-Ruf. I, 24. | Verg. Aen. 2.354, quoted in ps.-Ruf. I, 24. | Fabius ] Inst. 9.3.40–44; cf. 9.3.49. 9 TRADVCTIO] Cf. Rhet. Her. 4.22.31 (“casuum commutatio”). 11 ταυτολογίαν] Cf. Quint. Inst. 8.3.50, “eiusdem verbi aut sermonis iteratio.” 13 ἀσύνδετον] Quint. Inst. 9.3.50, Aq. Rom. 41 (“solutum”), Rut. Lup. I, 15. | διάλυτον] ps.-Ruf. I, 20. 14 dissolutum] Quint. Inst. 9.3.50–53. 15 Romanos] Rom. 1:29–31. 16 πολυσύνδετον] Quint. Inst. 9.3.50, Rut. Lup. I, 14. 17 Verg. Aen. 2.262–263; cf. Hugh of St. Victor, De Grammatica 19. 18–19 Rhet. Her. 4.20.28. 19 ὁμοιόπτωτον] Aq. Rom. 25., Rut. Lup. II. 13. 20 similiter desinens] Rhet. Her. 4.20.28, from which also the following two examples were taken. 21 ὁμοιοτέλευτον] Aq. Rom. 26, Rut. Lup. II, 14. 24 Verg. Aen. 3.61, quoted in Hugh of St. Victor, De Grammatica 19.

5

10

15

20

Institutiones Rhetoricae | 245

5

10

15

20

25

AGNOMINATIO quamquam inter schemata διανοίας numerari poterat sicut et contentio. Est enim contentio seu contrarium, sed quando in hac contentione magis litterarum seu vocis quam sententiae respectus habetur, ideo | hic recensui. Estque f1r cum similitudine litterarum deflectimus vocem in contrarium, ut ‘Inceptio est amentium, non amantium’. ‘Oneri potiusquam honori illi magistratus est’. Graeci vocant παρονομασίαν. ἀντανάκλασις, eiusdem verbi contraria significatio, superiori vicina sed rarior eius usus est, ut ‘Amari iucundum est, si curetur ne quid insit amari’. Fit et in talibus, ‘Oppugnari pecunia potest bonus vir, expugnari non potest’. Paulus in posteriore ad Corinthios capite quarto: ἀπορούμενοι, ἀλλ᾽ οὒκ ἐξαπορούμενοι. Talia sunt ex ‘oratore’ ‘arator’, ex θεολόγῳ ματαιολόγος. ἔλλειψις defectio, cum deest casus aliquis, ut ‘ego ne illam, quae me, quae non, sine modo, mori me malim’. Graeci vocant ἀνανταπόδοτα, hoc est ‘non reddita’, vel cum non redditur verbo verbum, ut in Galatis, Libertatem ne in occasionem carni, scilicet ‘detis’, vel cum non redditur sententia sententiae, quale hoc est, in nono capite ad Romanos: Quod si deus volens ostendere iram, et notam facere potentiam suam, protulit multa animi lenitate vasa irae apparata in interitum, et ut notas faceret divitias gloriae suae erga vasa misericordiae, quae praeparaverat in gloriam. Deest enim ‘quid tu divini consilii causam quaeris’, quasi diceret, ‘Si quidem ita voluit glorificari’ etc., ‘quid ad te? quid ex adverso respondes Deo’. Nisi quis particulam εἰδὲ in eo loco apud Paulum malit ἐναντιωματικῶς quam συναπτικῶς exponere. Cognata est defectioni reticentia, quam vocant ἀποσιώπησιν cum interrumpitur sermo velut propter adfectum, ut | Vergilius: Quos ego, sed praestat motos componere f1v fluctus. Cicero vocat ‘praecisionem’. FIGVRAE SENTENTIARVM Duos ordines schematum quae διανοίας dicuntur descripsi. Prior continet figuras quas inter schemata διανοίας recensuit Fabius. M. Cicero vocavit ‘exornationes

22 inerrumpitur 1 mg. Agnominatio. B 7 mg. Antanaclasis. B 11 theologo mathaeologus C 12 ἔκλειψις B | mg. Defectio. B 21 malitii C | ἐναντιοματικῶς C 22 mg. Reticentia. B 25 DE FIGVRIS SENTENTIARVM. Caput XV. C 1–3 sicut et contentio] This comparison between agnominatio and contentio (antithesis) seems M’s own. Ps.-Ruf. and Quint. include agnominatio among the figures of speech. 2 contentio1] Cf. below, 248,26–249,3 4–5 Ter. An. 218, quoted in ps.-Ruf. I, 15 (“adnominatio”). 5–6 Graeci vocant παρονομασίαν] Ps.-Ruf. I, 15, Quint. Inst. 9.3.66. 7 ἀντανάκλασις] Quint. Inst. 9.3.68–72. 8 Quint. Inst. 9.3.69–70; the example appears in slightly different form in Rhet. Her. 4.14.21. 10 ἐξαπορούμενοι] 2 Cor. 4:8. 11 ματαιολόγος] Cf. Tit. 1:10. 12 ἔλλειψις] Aq. Rom. 46 (“detractio”); cf. Quint. Inst. 8.3.50. 12–13 A mutilated quotation of Ter. Eun. 64–65. Cf. Donatus, Commentum ad loc. 14 Cf. Gal. 5:13. 16–18 Rom. 9:22–23. 23–24 Verg. Aen. 1.135 (“sed motos praestat”), quoted in Quint. Inst. 9.2.54, Aq. Rom. 5. 24 Cicero vocat praecisionem] Rhet. Her. 4.30.41. Cf. Quint. 9.2.54. 26 quae διανοίας dicuntur] Aq. Rom. 0, 17; Ps.-Ruf. II, 0.

246 | Institutiones Rhetoricae

f2r

verborum’ eo quod utcumque orationem figurant, nihil addunt autem corpori orationis. Nos σχήματα διανοίας vocamus secuti Fabii auctoritatem, maxime cum non accidant uni tantum voci in oratione sed toti contextui orationis. Distinximus autem docendi gratia, non quod hoc discrimen necessario exigeremus. Interrogatio (graeci vocant ἐρώτημα) notior figura est, quam quae prolixe describi debeat. Vergilius. Quis novus hic nostris successit sedibus hospes? Hic per se quisque observabit quando vim admirationis, instandi, indignationis, et similium adfectuum notet interrogatio. Vocant graeci πῦσμα quoties multa rogantur. Subiectio, cum ipsi respondemus nostrae interrogationi, ut Paulus. Quid igitur? peccabimus, quia non sumus sub lege? Non. Subiectio continet ἀνθυποφοράν et ἀντεισαγωγήν, de quibus in postremo ordine infra dicemus. Exclamatio, quale illud est, ‘O tempora, o mores’. Item. ‘Hei mihi qualis erat, quantum mutatus ab illo Hectore, qui redit exuvias indutus Achillei’. Et apud Paulum, Infelix ego homo, quis me liberabit de cor | pore mortis huius? Huc pertinent imprecationes, vt ‘Vae vobis scribae et pharisaei’ etc. Graeci vocant ἀρείαν. Huc item refer δέησιν obtestationem, ‘Per ego has lachrimas, dextramque tuam, te’ etc. Item, Ominationes, ut ‘Turno tempus erit, magno cum optaverit emptum, Intactum pallanta’. His etiam cognata est adhortatio. Sed de his infra in παθοποιία. Dubitatio, graeci vocant ἀπορίαν, cum dubitare et nescire nos significamus. ‘Equidem quo me vertam nescio’. Paradoxum seu inopinatum adfine dubitationi est, cum negamus nos potuisse vel suspicari vel opinari, ut ‘Numquam credidi fore, Iudices, ut reo Scauro ne quid in eius iudicio gratia valeret, precarer’. Eiusmodi sunt in quibus mirandi verbis utimur. Libenter autem ut a reliquis adfectuum verbis ita a paradoxo seu dubitatione ordimur. Paulus in Galatis, Miror, quod tam cito transferimini. Communicatio, graeci vocant ἀνακοίνωσιν, cum adversarium ipsum consulimus, aut cum iudicibus deliberamus, ut ‘Cedo si vos in eo loco essetis, quid aliud fecisse-

1 ‘utcunque 5 ερώτημα 2 schemata dianoeas B 5 mg. Interrogatio. B 8 Vocant om. C 9 mg. Subiectio. B 10 ἀνθυποφυράν C Anthypophoran B 11 antisagogen B 12 mg. Exclamatio. B 15 ἀρειάν C 19 mg. Dubitatio. B 21 mg. Inopinatum. B 26 mg. Communicatio. B 5 graeci vocant ἐρώτημα] Aq. Rom. 11 (“interrogatum”). 6 Verg. Aen. 4.10. 6–8 similium adfectuum] Cf. Aq. Rom. 11 (“invidia”). 9–10 Cf. Rom. 6:15. 12 Cic. Cat. 1.2; Quint. Inst. 9.2.26. 12–13 Verg. Aen. 2.274–275. 14 Rom. 7:24 (Vulg.). 15 Matt. 23:14 (Vulg.). In the Annotationes in Evang. Matt. M makes an implicit comparison between the Pharisees, the objects of Jesus’ “dirae exsecrationes,” and the papacy and contemporary doctors of theology. Jesus “reprehendit vanam gloriam.” MSA 4.201. 16 obtestationem] Ruf. 16. | Verg. Aen. 4.314–319, quoted in Ruf. 16. 17–18 Verg. Aen. 10.503–504a. 19 graeci vocant ἀπορίαν] Ruf. 9 (“addubitatio”). 20 Cf. Cic. Clu. 4, quoted in Quint. Inst. 9.2.19. 22–23 Quint. Inst. 9.2.24. 25 Gal. 1:6 (Vulg. “quod sic tam”). 26 graeci vocant ἀνακοίνωσιν] Ruf. 10 (“communicatio”). 27–247,1 Quint. Inst. 9.2.21.

5

10

15

20

25

Institutiones Rhetoricae | 247

5

10

15

20

25

tis’. ‘Tu si hic sies, aliter sentias’. ‘Quid si tua res ageretur’? Vergilius. Fuit et tibi talis Anchises genitor, Dauni miserere senectae. Permissio, cum aliqua iudicibus aestimanda relinquimus, aliqua nonnumquam adversariis. ‘Esto aegram nulli quondam flexere mariti’ etc. ‘placito ne etiam pugnabis amori’? Item, ‘Perfrica frontem et dic te digniorem qui fieres praetor | quam f2v Catonem’. Tale est, ‘vobis iudices cogitandum relinquo, quod hinc res publica detrimenti acceperit’. Est autem adfinis communicationi. Licentia, παρ᾽ῥησία, huius multae formae sunt, significat autem orationem in qua, veluti abutentes libertate, nobis auctoritatem et fidem conciliamus, quale illud est pro Ligario. Suscepto bello Caesar, gesto etiam ex parte magna, nulla vi coactus, consilio ac voluntate mea, ad ea arma profectus sum, quae erant contra te sumpta etc. 〈Ad〉 Romanos decimoquinto. Audacius scripsi vobis fratres. Ad Galatas quarto. Ergo inimicus vobis factus sum, verum dicens. Aversio, graece ἀποστροφὴ, cum ad aliquem convertimus sermonem praeter reliquam narrationis compositionem, ut ‘Scipiadas duros bello, et te maxime Caesar’, nam sine figura dixisset ‘et Caesarem’. Avertimur et ad Prosopopoeias, ut ‘o leges Porciae’. Prosopopoeia, fictio personae, imitatur tropos, cum res exanimes veluti in animatas transformamus, ut virtutem ac voluptatem finxit Prodicus, fortunam vulgus. ‘O fortuna potens’ etc. ‘Vae tibi Corozaim’. Sic enim urbium nomina transmutamus, sed ut ante dixi haec ad tropos pertinent, quamquam hic recensuerit Fabius. Recenset hic Ironiam idem, sed et ea ad tropos pertinet. DE POSTREMO GENERE SCHEMATVM Schematum genus tertium est ubi non modo figuratur oratio sed simul etiam amplificatur, tum verbis tum sententiis. Estque haec elocutionis longe praestantissima pars, | quam qui volet exactissime tractatam adhibeat huc Erasmi libros de Copia. Nam f3r quae dicemus de hoc schematum genere pertinent ad copiam orationis. Primum

5 quam H, C, B praeter W 8 παρρησιά 3 mg. Permissio. B 4 placita B 8 mg. Licentia. B | πα ῤῥησια B 14 mg. Aversio. B | Apostrophe B 18 mg. Prosopopoeia. B 20 vulgus] Vergilius C 23 SCHEMATVM ins. Cap. XVI. C 1 Ter. And. 309. 1–2 Verg. Aen. 12.933b–934. 4–5 From Verg. Aen. 4.35–38. 5–6 Quint. Inst. 9.2.25. 6–7 Cf. Quint. Declamationes Minores 2, 20. Quint. Inst. 9.2.25. 8 παρ᾽ῥησία] Ruf. 33 (“licentia”). 10–11 Cic. Lig. 6, as quoted in Quint. Inst. 9.2.28; Ruf. 33. 12 Rom. 15:15 (Vulg. “audacius autem”). 12–13 Gal. 4:16 (Vulg.). 14 graece ἀποστροφὴ] Aq. Rom. 9 (“aversio”). 15–16 Verg. Georg. 2.172, quoted in Quint. Inst. 9.3.23. 16–17 Quint. Inst. 9.2.38. 18 Prosopopoeia] Cf. the lengthy treatment in De Copia II, ASD I-6, 206.286–214.424. | fictio personae] Aq. Rom. 3 (“personae confictio”). 19–20 ut virtutem ac voluptatem...fortunam] Examples cited in De Copia, ASD I-6, 208.291–292, 208.295. 19 Prodicus] Xen. Mem. 2.1.21–34. 20 O fortuna potens] Cf. Verg. Aen. 2.385, 4.653, etc.; ps. Seneca Octavia 377; Seneca Hercules 524; Ter. Hec. 407. | Vae tibi Corozaim] Matt. 11:21. 25 tum verbis tum sententiis] Cf. Aq. Rom. 30. Erasmus begins the second book of De Copia with methods of embellishing a sentence (locupletandae sententiae).

248 | Institutiones Rhetoricae

f3v

omnium observandum est amplificari aut extenuari quidpiam posse singulis verbis. Amplificamus per αὔξησιν cum verbo sublimiore et ampliore utimur quam pro re, ut cum improbum hominem ‘latronem’ vocamus. Extenuamus per ταπείνωσιν seu μείωσιν, hoc est diminutionem, ut cum dicimus, ‘Laesisse qui vulneravit’. Vtrumque potest fieri illustribus tropis, de quibus supra, ut si pro effeminato rege dicas ‘Sardanapalum’, pro voluptario ‘animal ventris’, qua ταπεινώσει Paulus usus est. Haec de singulis verbis satis sit monuisse. Ceterum verborum ratio a grammaticis petetur, quae quibus praestent. Pergemus ad figuras. Interpretatio, graece συνωνυμία, Fabius vocat ‘verborum congeriem’, est cum multa verba eiusdem paene significationis eidem tribuuntur, hoc modo: ‘Rempublicam radicitus evertisti, civitatem funditus deiecisti’. Nam idem dicitur. Ad Corinthios, In timore et tremore multo versatus sum apud vos. Vides orationis augmentum esse illam verborum congeriem, satis enim erat dixisse ‘versatus sum apud vos cum magna formidine’. Incrementum est cum non eiusdem significationis verba congerimus, sed velut ab infimo ad summum ascenditur, ut ‘sauciavit, occidit’ etc. Gradatio, graece κλίμαξ, etiam forma quaedam augendi | est, qua praecedens verbum repetitur, in hunc modum, ‘Tribulatio effecit patientiam, patientia probationem, probatio spem’. Sic Cicero, Quae reliqua spes est libertatis si illis et quod libet licet, et quod licet possunt, et quod possunt audent etc. Congeries, propemodum superiori adfinis, est autem quando coacervantur diversae res, quale illud est in primo capite ad Romanos, plenos omni iniquitate, malitia, scortatione, avaritia, malignitate, dolo, contentione etc. Nam illic diversae vitiorum formae congeruntur. Licebit et συναθροισμόν vocare ἐπιτροχασμόν. Contentio seu contrarium, graece ἀντίθεσις, cum per contraria amplificamus. Fit aut singulis verbis, ut ‘servavi non extinxi’, aut integris orationibus, ut ‘si secundum carnem vixeritis, moriemini, si spiritu facta carnis mortificaveritis, vivetis’. Item, ‘Adfectus carnis mors est, adfectus spiritus vita et pax’. Item, ‘Littera occidit, spiritus vivificat’. Elegans est cum sic variatur, ut illud apud Ciceronem, Inimicis te placabi-

7 ταπεινώσι 10 συνονυμία 4 hoc] id C 5 laesisti H, B 6 Sardanapolum C | voluptuario C 7 tapinosi C Interpretatio. B 16 mg. Incrementum. B 18 mg. Gradatio. B | climax B 19 efficit C Congeries. B 25 vocare ins. et C 26 mg. Contentio. B | Antithesis B

10 mg. 22 mg.

10 συνωνυμία] Cf. De Copia I.xi, ASD I-6, 38.256. | congeriem] Quint. Inst. 8.4.26. 11–12 Rhet. Her. 4.28.38. 13 1 Cor. 2:3 (Eras. NT). 14–15 Cf. Aq. Rom 11. 16 Incrementum] The ninth method in De Copia II, ASD I-6, 218.533–548. 19–20 Rom. 5:3–4. 20–21 Rhet. Her. 4.25.34. 23–24 Rom. 1:29. 25 συναθροισμόν] Rut. Lup. I, 2. Cf. De Copia II, ASD I-6, 199.51–200.80, 220.579–586. 26 ἀντίθεσις] Ps.-Ruf. I, 13 (“contrarium”). 27–28 Rom. 8:13. 29 Rom. 8:6 (Eras. NT). 29–30 2 Cor. 3:6. 30–249,1 Rhet. Her. 4.15.21, 4.45.58.

5

10

15

20

25

30

Institutiones Rhetoricae | 249

5

10

15

20

25

lem, amicis inexorabilem praebes. Huc pertinet illa in Corinthiis collatio sapientiae carnis et spiritus. Item spiritualis hominis et animalis etc. Observabis hoc schema accurate quia vix alio crebrius in varieganda locupletandaque oratione utimur. Commutatio, Fabio ἀντιμεταβολή, Sulpitio Victori μετάθεσις, est cum invertitur aliqua sententia per contrariam, ut ‘Esse oportet ut vivas, non vivere ut edas’. ‘Cuiusmodi poemata volebam, facere non possum, cuiusmo | di possum, nolo’. ‘Si f4r poema loquens pictura est, pictura tacitum poema debet esse’. ‘Non ii qui legem faciunt iusti sunt, sed qui iusti sunt, legem faciunt’. Item in Romanis: Si circumcisio praevaricatoris praeputium fit, consequitur, ut praeputium observans legis fiat circumcisio. Aristoteles: Beati quorum fortunae sapientia, et quorum sapientiae fortuna suppeditat. Ex commutatione fiunt ἐνθυμήματα, nam rhetori enthymema conficitur ex contrariis. συνοικείωσις, elegantissima figura cum contrarium contrario tribuitur, ut ‘Idem peccant prodigus et avarus, quia neuter rebus recte utitur’, sic ‘labor est etiam ipsa voluptas’. Regressio, graece ἐπάνοδος, a graecis auctoribus dicitur per prolepsin diversum quiddam in partibus significare, ut ‘Vicerunt Romani, mari Carthaginenses, terra Gallos’. Est aptissima haec in Paulo ἐπάνοδος, Christi bonus odor sumus Deo, aliis quidem odor mortis in mortem, aliis autem odor vitae in vitam. Fabius multas ἐπανόδου formas recenset, quae ad repetitionem schema λέξεως pertinent, ut ‘Magnus est labor dicendi, magna res est’. Nos vocamus ἐπάνοδον, Graecos secuti cum per prolepsin diversitatem aliquam in partibus indicamus. Formae respondendi etiam augent orationem. Suntque ἀνθυποφορά, obiectio, qua veluti concedimus quiddam ab adversario propositum sed subiicimus aliud quo ad nos detorquemus adversarii obiectionem, ut ‘Incredibile est quod dico, sed verum’. Vergilius: Sed periisse semel satis est, peccare fuisset Ante satis. ‘Diffilicis est labor discendi linguas, sed necessarius’. | Nam alterum est velut ab adversario f4v oppositum, in altero opponimus rursus quiddam adversario. Fit item cum quaestio

4 mg. Commutatio. B | metathesis B 11 enthymemata B 18 epanodos B 23 mg. Respondendi formae. B

16 mg. Regressio. B | epanodos B

1–2 collatio sapientiae carnis et spiritus] 1 Cor. 2:6–13. 2 spiritualis hominis et animalis] 1 Cor. 2:14–16 (cf. Eras. NT “spiritualis”). 2–3 Cf. De Copia II, ASD I-6, 248.243–277. 4 Commutatio] Rhet. Her. 4.28.39, from which M takes three examples. | ἀντιμεταβολή] Quint. Inst. 9.3.85; Rut. Lup. I, 6. μετάθεσις] The treatise by Sulpitius Victor, Institutiones rhetoricae, Halm Rhet. Lat. Min. 311–352, does not treat the figures of speech. Perhaps Julius Rufinianus was intended. Cf. Ps.-Ruf. II, 10. 5 Rhet. Her. 4.28.39. 6 Rhet. Her. 4.28.39. 6–7 Rhet. Her. 4.28.39. 8–10 Cf. Rom. 2:25. 10–11 Rut. Lup. I.6. 13 συνοικείωσις] Rut. Lup. II, 9. 14–15 Manilius, Astronomica 4, 155. 16 graece ἐπάνοδος] Ps.-Ruf. I, 21; Quint. Inst. 9.3.35. 18–19 Abridgement of 2 Cor. 2:15–16 (Vulg.). 19–21 Quint. Inst. 9.3.33–36, part of the longer section on forms of repetition, 9.3.28–57. The example cited is from 9.3.36. 22 prolepsin] M’s defintion bears little resemblance to that in Rut.Lup. II, 4; Ps.-Ruf. I, 1. Cf. Quint. Inst. 9.3.54. 23 ἀνθυποφορά obiectio] Ps.-Ruf. II, 4 (“oppositio vel obiectio”). 25–26 Quint. Inst. 9.3.87. 26 Sed…satis2] Verg. Aen. 9.140–141, quoted in ps.-Ruf. II, 4. 26–27 Cf. Aq. Rom. 14.

250 | Institutiones Rhetoricae

g1r

quaestioni opponitur, quale illud est in Romanis, Si iniquitas nostra iustitiam Dei commendat, quid dicemus? Numquid iniquus est Deus? Absit, alioqui quomodo iudicabit Deus hunc mundum? Porro hanc figuram tum ἀνθυποφοράν tum ἀντεισαγωγήν vocarunt. Praeteritio, παράλειψις, cum simulamus nos praeterire quod maxime dicimus. M. Cicero vocavit ‘occupationem’. ‘Non dicam interim quam scelestus sis’. ‘Quid attinet hic commemorare quam turpiter antea gesseris magistratum’. Praesumptio, προκατάληψις, cum id quod obiici potest cogitationi vel iudicis vel adversarii priusquam obiiciatur occupamus. Necessaria figura omnibus scriptoribus nempe qua admonentur ut consilia cogitationesque hominum apud sese dispiciant. Sunt autem creberrimae. In Miloniana causa cum videret Cicero arma disposita esse in foro adversum vim, cum posset novum illud exemplum esse terrori populo, callide ac tacite pro Milone detorquet quod adversari videbatur. Sic pro Archia: Quaeret quispiam, quid illi ipsi summi viri, quorum virtutes litteris proditae sunt, ista ne doctrina, quam tu laudibus effers, eruditi fuerunt? Sic ad Romanos: Quid igitur interest inter Iudaeos, et gentes? Nam supra tum gentes, tum Iudaeos accusaverat pariter peccati. Vergilius: Nec vos arguerim Teucri, nec foedera, nec quas Iunximus hospitio dextras. Sors ista senectae debita erat nostrae. | Fit cum emendamus, mitigamus, etc., ut ‘Non imputo haec tibi sed iis a quibus tibi impositum est’. Sic Paulus in Galatis, nisi sunt aliqui qui vos conturbant etc. Transitio est cum paucis monemus quid dictum sit et quid postea simus dicturi, ut ‘Hactenus de turpitudine belli, nunc de incommodis dicemus’. ‘Hactenus cognostis, quae ego in illum contulerim beneficia, nunc quam gratiam ille mihi reddiderit cognoscite’. μετάβασιν graeci vocant, cum ab una persona ad aliam transimus. Vergilius: Non haec Evandro de te promissa parenti Discedens dederam etc. Quamquam non video cur figuram vocarint hoc transeundi genus, cum simpliciter a persona ad personam transferimus orationem cum sic exigat circumstantiae ratio. Correctio, graece ἐπανόρθωσις, tollit quod dictum est, supponens aliud magis idoneum, ut ‘Theologus, imo nugator’. ‘Crudelis homo, imo ne homo quidem’. Quam 29 ἐπανορθωσις 3 ανθυποφοράν B 5 mg. Praeteritio. B | Paralipsis B 7 hic om. H, B 8 mg. Praesumptio. B προκατάλειψις Η Procatalipsis B 21 mg. Transitio. B 25 mg. Metabasis. B 28 ratio] oratio C 29 mg. Correctio. B 1–3 Abridgement of Rom. 3:5–6 (Vulg.). 3–4 Aq. Rom. 14; cf. Elementa Rhetorices, ed. Wels, 273n492. 5 παράλειψις] Aq. Rom. 8 (“praeteritio”). 6 occupationem] The term is not found in Rhet. Her. Cf. “occultatio” in Rhet. Her. 4.27.37. 8 προκατάληψις] Cf. Ps.-Ruf. II, 2 (προκατάληψις, praeceptio, anticipatio). 13–15 Cic. Arch. 15. 15–17 Cf. Rom. 3:9. 17–19 Verg. Aen. 11.164–165. 20 Gal. 1:7 (Vulg.). 22–24 Hactenus1 …cognoscite] Cf. Cassiodorus on Ps. 70. 25 μετάβασιν] Ps.-Ruf. II, 25. 26 Verg. Aen. 11.45–46, quoted in Ps.-Ruf. II, 25. 29 graece ἐπανόρθωσις] Ps.-Ruf. II, 17 (“correctio”); De Copia II, ASD I-6, 220.587–590.

5

10

15

20

25

30

Institutiones Rhetoricae | 251

5

10

15

20

25

30

vocat Rutilius μετάνοιαν ea plane correctio est. Rufinianus elegantissimam figuram quandam vocat ἀφόρισμον, quae corrigit vim sententiae, ut si dicam, ‘Punitus est, quamquam illa non poena, sed prohibitio sceleris fuit’. ‘Quamquam si recte aestimes philosophari, non est sapere, sed desipere’. Cicero pro Milone, Quas ille leges, si modo leges nominandae sunt, ac non faces urbis et pestes Reipublicae. Interpositio, graece παρένθεσις notissima figura, dum in orationem aliquid declarandi gratia interponitur. Vergilius: | ‘Aeneas (quamquam et sociis dare tempus g1v humandis Praecipitant curae, turbataque funere mens est) vota deum primo solvebat victor eoo’. Reiectio, ἀποδίωξις, cum eludimus aliquid ab adversario propositum et significamus vel indignum esse quo de dicatur vel monemus servaturos nos in alium opportuniorem locum. In contentionibus utrumque crebro accidit, quia quaedam argumenta rectius eluduntur quam diluuntur, ut si dicam, ‘Hac de re quid attinet dicere, quando ad institutum non ita multum facit’. Huiusmodi illud est etiam pro Milone: Quid enim odisset Clodium Milo, segetem ac materiam gloriae suae? Nam vel principale argumentum Clodianorum eludit tantum Cicero non diluit, quod artificium in causis neutiquam est vulgare. Estque praehensandus is qui cum disputas ne elabatur hac techna. Est eodem schemate etiam Paulus usus in capite tertio ad Romanos. Causa, graece αἰτιολογία, cum propositi alicuius statim causam subicimus, ut 〈ad〉 Romanos octo: Caro non implet legem. Nam quae secundum carnem sunt, quae carnis sunt adfectant. Nota figura est vel hoc nomine quod vulgaris. Cicero pro Archia, Si quid est in me ingenii etc. ‘vendicabit iure Archia’. αἰτιολογία: ‘fuit enim mihi princeps ad suscipiendam rationem horum studiorum’ etc. Confessio, παρομολογία, cum multa adversario permisimus, unum tandem accusantes factum. Vsurpatur in coniecturalibus et potius argumentum quam schema | est, nam congestis coniecturis docemus non effici ab adversario quod g2r volebat. Vt ‘Esto sane fueris aliquando amicus, una militaveris, sint aliqua tua in eum beneficia, quid tum? An non potuit dissilire gratia?’ δικαιολογία est cum causamur aequitatem, ut ‘Lapsus sum sed adulescens et inter tales versatus inter quos non potui non corrumpi’. ‘Tale est furor arma

2 vocant 1 elegantissimam] elaguntissimam sermonis C 4 illas C 6 mg. Interpositio. B 9 victor solvebat C 10 mg. Reiectio. B 11 de quo C 20 mg. Causa. B 21 quae1] qui B 25 mg. Confessio. B 30 mg. Dicaeologia. B 1 μετάνοιαν] Rut. Lup. I, 16. 2 ἀφόρισμον] Ruf. 14. 4–5 Mil. 33. 6 παρένθεσις] Ps.-Ruf. I, 12. 7–9 Verg. Aen. 11.2–4. 10 ἀποδίωξις] Ruf. 12 (reiectio vel reprobatio). 15 Mil. 35. 18–19 Rom. 3:1–12. 20 graece αἰτιολογία] Cf. Ruf. 8; Rut. Lup. II, 19. 21–22 Cf. Rom. 8:3–9. 23 Si…Archia2] Arch. 1. 25 παρομολογία] Rut. Lup. I, 19. 30 aequitatem] Rut. Lup. II, 3. 30–31 A paraphrase of Rut. Lup. II, 3. 31–252,1 furor arma ministrat] Verg. Aen. 1.150.

252 | Institutiones Rhetoricae

g2v

ministrat’. Vocant alii διάνοιαν hoc schema. Et tale est ἀναγκαῖον apud Rutilium, ut ‘Amicum deserui sed coactus a legibus, conservavi amicitiae fidem dum per leges licuit, nunc ab illo abalienavit me non voluntas sed legum vis’. Finitio, ὁρισμός, cum non simpliciter sed cum definitione aliquid efferimus. Vt ‘Non est ista fortitudo sed temeritas quod fortitudo cum ratione honesta contemptus est periculi’ etc. Huic cognata notatio est cum insigni epitheto aliquid illustramus, ut Mars ἀλλοπρόσαλλος. Ex hoc nascitur suffiguratio seu effictio, ὑποτύπωσις, cum velut rem oculis subiicimus. Fit autem per circumstantias aliquando per gestus. Qualia multa sunt apud Vergilium in descriptionibus pugnantium. Cicero pro Milone: Res loquitur Iudices ipsa quae semper valet plurimum si haec non gesta sed picta videretis tamen appareret, uter esset insidiator, uter nihil cogitaret mali, cum alter veheretur in rheda penulatus, una sederet uxor etc. Expolitio, est cum eadem sententia κατὰ συνωνυμίαν fere variatur. | Distributio, μερισμός, cum in partes aliquid partimur, ut ‘Totus monstrum est, oculi foedi, os barbarum, humeri inaequales et cetera’. Vulgaris figura qua fere communia in partes secamus ut illustrior fiat oratio. M. Cicero separavit a distributione διάλυσιν seu divisionem, nec temere. Nam in distributione exponimus commune quiddam aut confusum, ut ‘Iudices corrupti sunt alii gratia, alii pecunia’ etc. In divisione simpliciter diversa proponimus sine aliquo communi, ut ‘vel avaritia impulit, vel inopia’. Deinde ratio subiicitur, ‘Non avaritia a quo vitio semper fuisse alienum declarat vitae ratio, non inopia quia large suppetant facultates’. Personarum fictio, προσωποποιία, latissime patet, ut famis, pacis, stultitiae, gratiosae sunt, cum adhibentur in loco. Huc διαλογισμός pertinet, Cicero vocat ‘sermocinationem’, cum apte personam aliquam loquentem fingimus. Huc referat qui volet et τοπογραφίας et χρονογραφίας.

1 ali | διανοίαν 4 mg. Finitio. B | afferimus C 8 mg. Effictio. B 14 mg. Expolitio. B 16 barbatum B 18 mg. Divisio. B 24 mg. Personarum fictio. B

15 mg. Distributio. B

1 διάνοιαν] Ruf. 18. | Rutilium] Rut. Lup. I, 20, from which the subsequent example is paraphrased. 5–6 Cf. Rut. Lup. II, 5. 7 Mars ἀλλοπρόσαλλος] Il. 5.832; Erasmus discusses this epithet in De Copia II, ASD I-6, 268.802–804. Erasmus discusses epithet in the seventh method of copia in De Copia II, ASD I-6, 216.486. 8 ὑποτύπωσις] De Copia II, ASD I-6, 202.171–285. 10–13 Mil. 53, partly quoted in Aq. Rom. 13 (διατύπωσις). 15 μερισμός] Rut. Lup. I, 18. 15–16 De Copia II, ASD I-6, 199.82. This example is discussed also in the topic “Totum, partes,” in CDR 758. 18 Rhet. Her. 4.35.47, 4.40.52. 19–20 Cf. Cic. Clu. 127. 24 προσωποποιία] Aq. Rom. 3 (personae confictio); De Copia II, ASD I-6, 206.286–290. 25 διαλογισμός] De Copia II, ASD I-6, 212.384–397. 26 sermocinationem] De Copia II, ASD I-6, 212.384; Rhet. Her. 4.52.65. 27 τοπογραφίας et χρονογραφίας] De Copia II, ASD I-6, 214.410–448.

5

10

15

20

25

Institutiones Rhetoricae | 253

5

10

15

20

25

30

Comparatio nec alia est qua crebrius aut commodius utimur in amplificando, nam quid non crescit aut minuitur cum alio collatum? Fit comparatio vel similium vel dissimilium, ubi maiora minoribus et minora maioribus conferuntur. Vt, ‘An vero vir amplissimus P. Scipio. Pont. Max. Tiberium Gracchum mediocriter labefactantem statum Reipublicae privatus interfecit, Catilinam orbem terrae, caede atque incendio vastare cupientem nos consules perferemus?’ Ad similia pertinent apologi, parabolae, quales sunt Evangelicae, εἰκόνες, ut ‘Tauris similes’, et exempla. | Sententia, γνωμή, dictum ad mores communes pertinens, estque veluti orationis g3r αἰτιολογία, quale illud est apud Terentium, Obsequium amicos, veritas odium parit, et similia multa. Huc pertinent apophthegmata et qualiacumque veterum dicta quae κρίσεις vocant. Acclamatio, ἐπιφώνημα, cur a Fabio inter genera sententiarum numeretur non video, cum tantum sit amplificatio propositi cuiusvis apposita ad finem. Fitque per particulas ‘Tantum’, ‘Adeo’, ut ‘Tantae molis erat Romanam condere gentem’. Plinius. Adeo interesse debuit inter eum Imperatorem, quem dii dedissent, et qui per fortunam contigisset. Clausula ad finem quoque pertinet cum velut conclusionem subiicio, ut ‘Quare prius de facto vestro fateamini necesse est, quam Ligarii culpam ullam reprehendatis’. Noema, obscurum dictum alicui appositum, ut cum dico, ‘dignum operculum Emserus Eccio’. παθοποιία, Adfectuum varietas. Petuntur autem a circumstantiis, sexu, temporibus, locis, personis, aetatibus. Adnotavit eorum formas Macrobius. Observabit huiusmodi discrimina per sese studiosus in bonis auctoribus, ut ab aetate: ‘Dauni miserere senectae’. A conditione, ‘Hoc solum quoniam nomen de coniunge restat’ etc. Vides quibus fere modis amplificari possit oratio. Est autem forma amplificandi per circumstantias communissima ita ut fere in omnes modos supra positos spargatur. Nunc superest ut exerceas has formas dicen | do ac scribendo. Vbi haec quoque g3v sollicite moneo ut habeas semper in manibus certam regulam dicendi Fabium, ad

5 incendto 9 iliud 11 κρίσύς 1 mg. Comparatio. B 8 mg. Sententia. B | gnome B 12 mg. Acclamatio. B 20 Νόοιμα C | mg. Noema. B 21 Emserum B 22 mg. Adfectus. B

17 mg. Clausula. B

3–6 Cic. Cat. 1.3, quoted in Quint. Inst. 8.4.13. 8 γνωμή] Quint. Inst. 8.5.3. 9 An. 28, quoted in Quint. Inst. 8.5.4. 11 κρίσεις] De Copia II, ASD I-6, 248.278–250.294. 12–13 Quint. Inst. 8.5.11. 14 Verg. Aen. 1.33, quoted in Quint. Inst. 8.5.11. 15–16 Cf. Plin. Pan. 20, 3. 17–19 Julius Victor, 92, 3. 22–23 a circumstantiis] Cf. De Copia II, ASD I-6, 208.310–326, 218.513–528. 23 Macrobius] Sat. 4.1–22. 24–25 Verg. Aen. 12.932; Macr. Sat. 4.3.5. 29 Cf. Aq. Rom. 48.

254 | Institutiones Rhetoricae

quem additum tibi his praeceptiunculis paravimus. Multum proderunt Erasmi libri de Copia, sed ita si illius exemplum in adnotandis orationis ornamentis tu quoque sequaris in lectione tua quotidiana. ΤΩ ΘΕΩ ΔΟΞΑ.

1 aditum C 4 FINIS C om. B 1–3 In a section in book 2 of De Copia called “De expolitione,” Erasmus annotates an example from Rhet. Her. ASD I-6, 252.364–254.403. Cf. 272.913–274.926.



| Elementa Rhetorices Herausgegeben von Volkhard Wels

Editorischer Bericht Die Elementa rhetorices sind 1531 zum ersten Mal erschienen. Durch den Briefwechsel Melanchthons wissen wir, dass der Druck am 26. September 1531 vollendet gewesen sein muss, zu diesem Zeitpunkt sendet Melanchthon nämlich mit Martin Faber zwei Exemplare an Wilhelm Reiffenstein in Stolberg, dessen Söhnen, Albrecht und Johann, die Elementa rhetorices gewidmet sind.1 Die Arbeit am Text hatte Melanchthon eventuell schon um einiges früher beendet, denn in der Widmung selbst nimmt er auf das Erscheinen seiner Dialectices libri IV im August 1528 mit „ante biennum“, das heißt mit „vor zwei Jahren“ Bezug.2 Soweit bisher bekannt, erscheinen die Elementa rhetorices bis zu Melanchthons Tod im Jahr 1560 noch fast fünfzig Mal, bis zum Ende des Jahrhunderts noch an die dreißig Mal.3 Bereits 1532, ein Jahr nach Erscheinen der Erstausgabe, hat Melanchthon den Text ein erstes Mal überarbeitet, ohne dies auf dem Titelblatt eigens zu vermerken. Neben der Verbesserung von Druckfehlern und der Formulierung einzelner Sätze, in einigen Fällen auch ganzer Absätze, sind es vor allem die theologischen Beispiele, an denen Melanchthon gearbeitet hat. Spätestens 1536 hat Melanchthon die Elementa noch einmal zur Hand genommen, diesmal zwar ohne etwas am Text zu ändern, jedoch erscheinen ab diesem Zeitpunkt die Elementa mit einem Anhang von drei Briefen – zwei von Seneca, einem von Plinius d. J. – und auf dem Titelblatt mit dem Vermerk „Diligenter recogniti ab autore“ (Claus 1536.77). Drei Jahre später, 1539, hat Melanchthon die Elementa dann ein weiteres Mal überarbeitet, auf dem Titelblatt diesmal mit „Recens recogniti ab autore“ vermerkt (Claus 1539.91). Auch diesmal sind es vor allem die Beispiele, denen seine Aufmerksamkeit gilt. So vervielfältigt er die Beispiele für das genus didaskalikon, tauscht die Beispiele für den status iuridicialis und den status der Definition aus und findet für

|| Der lateinische Text der Ausgabe ist zusammen mit einer deutschen Übersetzung bereits 2001 erschienen, vgl. Philipp Melanchthon, Elementa Rhetorices. Grundbegriffe der Rhetorik. Hg., übers. u. komm. v. Volkhard Wels (Berlin, 2001). Im open access verfügbar über den Publikationsserver der Universität Potsdam. Ich danke dem Weidler-Verlag für die freundliche Erlaubnis, den lateinischen Text dieser Ausgabe hier noch einmal abdrucken zu dürfen. Im Unterschied zu dieser Ausgabe wurden – entsprechend den Editionsrichtlinien der Werkausgabe – Abkürzungen aufgelöst, der Lautwert in normalisiertem Latein wiedergegeben sowie die Interpunktion und Groß- und Kleinschreibung modernisiert. 1 Vgl. MBW 1188. 2 Vgl. die Anmerkung von Scheible zu MBW 1183. 3 Der Druck der Elementa scheint ziemlich genau mit der Wende zum 17. Jahrhundert abzubrechen, obwohl die Kommentare und Kompendien (vgl. unten Literaturverzeichnis: Kommentare, Kompendien und Einführungen) zeigen, dass sie noch bis weit ins 17. Jahrhundert hinein in den Schulen verwendet worden sind. Zu den Drucken der Elementa bis 1560 vgl. Helmut Claus, MelanchthonBibliographie 1510–1560 (Gütersloh, 2014).

https://doi.org/10.1515/9783110561197-008

258 | Elementa Rhetorices

die Figur der licentia ein neues Beispiel. Der Anhang der Elementa hat sich in dieser Ausgabe mit den Epistolae contrariae Picos della Mirandola und Franz Burchards noch einmal vergrößert. Erst später wird dieser Anhang auch auf dem Titelblatt vermerkt, ebenfalls ab diesem Zeitpunkt werden die Elementa durch einen Index erschlossen.4 Damit scheint die Entwicklung der Elementa ihren Endpunkt erreicht zu haben. Wenigstens bietet die letzte zu Lebzeiten Melanchthons in Wittenberg gedruckte Ausgabe von 1559 keine inhaltlichen Veränderungen mehr. Was die Briefe Picos della Mirandola5 und Franz Burchards betrifft, so wurden diese zumindest einmal zuvor, im Jahr 1534, separat veröffentlicht.6 Obwohl bis jetzt kein erhaltenes Exemplar dieses Druckes bekannt geworden ist, kann dessen Existenz einerseits durch einen bibliographischen Vermerk Panzers7 und andererseits durch eine Bemerkung Melanchthons in einem Brief vom Oktober 1534 als gesichert gelten.8 Nach der Angabe bei Panzer zu urteilen, fanden sich in dieser Erstausgabe

|| 4 Der Druck Leipzig: Papst, 1544 (Claus 1544.41) scheint der erste mit dem Titel: Elementorum rhetorices libri duo. Recens recogniti ab autore Philippo Melanthone. His adiectae sunt Epistolae contrariae Pici et Hermolai Barbari. Una cum dispositione Phil. Mel. Accessit demum Index […]. 5 Der Brief Picos war in den zahlreichen Gesamtausgaben Picos, die seit 1496 erschienen, zugänglich, z.B. in der Ausgabe Straßburg 1504, f. 93r–95r; oder in den Omnia opera von 1519, f. o4r–o6r. In dem Nachdruck der Opera omnia Basel 1572 findet sich der Brief auf den S. 351–358. Der ganze Briefwechsel war dagegen in den Opera Politians zugänglich. Vgl. Politian: Omnia opera Venedig 1498, f. l7r–m8r; oder ders.: Opera omnia Turin 1971, Bd. 1, S. 119–131. Vgl. auch die Angaben von Bausi in Barbaro/ Pico della Mirandola: Filosofia o eloquenza S. 171 ff. 6 Erika Rummel, „Epistola Hermolai nova ac subdicitia. A Declamation Falsely Ascribed to Philip Melanchthon,“ Archiv für Reformationsgeschichte 83 (1992): 302–305, hat auf diese Ausgabe hingewiesen. Im CR wurde der Brief Melanchthon zugeschrieben, weshalb die älteren Studien zu diesem Brief ihn als ein Werk Melanchthons zitieren. Für diese Annahme gibt es auch weiterhin gute Gründe, denn Melanchthon schrieb viel, was dann unter dem Namen von Schülern und Freunden publiziert wurde, vgl. Heinz Scheible, „Melanchthon als akademischer Lehrer,“ in Melanchthon in seinen Schülern, hg. ders. (Wiesbaden, 1997), 13–28. Ein Argument dafür sind auch die zahlreichen Parallelen zu anderen Werken Melanchthons, vor allem dem Encomium Eloquentiae, sowie die Tatsache, dass Melanchthon in einem späteren Brief die Erinnerung an die Äußerung Dürers als seine eigene bezeichnet, vgl. Anm. zu 399,24. 7 Vgl. Panzer, Annales typographici (Ndr. Hildesheim, 1963), Bd. 7, Nr. 370: Joannis Francisc. Pici Epistolae contrariae pro barbaris Philosophis et Hermolai nova ac subditicia, quae respondet Pico. Haganoae ex officina Petri Brubachii Anno MDXXXIV. mense Augusto. 8 Vgl. MBW 1506. Dort schreibt Melanchthon in einem Brief an Justin Göbler, dem die Schrift Burchards gewidmet ist, „Francisci libellus editus est, quem spero tibi gratum esse, habet enim non obscuram significationem nostri amoris. Et Hermolai notha epistola non est inepte scripta, de qua tamen velim te mihi et tuum et aliorum iudicia significare. Ludus est nec iniucundus nec inutilis adolescentibus. Causa maior est, quam ut tam breviter fuerit tractanda.“ MBW T 1506,14–19. Der Hinweis auf diese Stelle bei Scheible, „Melanchthon als akademischer Lehrer,“ Anm. 27. Eine Variante, die sich nur in der von mir beiläufig herangezogenen Ausgabe Straßburg: Crato Mylius, 1542 findet, könnte außerdem darauf hinweisen, dass dem Straßburger Drucker diese Originalausgabe vorlag. Vgl. Anm. zu 394,6.

Editorischer Bericht | 259

der Epistolae contrariae die Marginalien Melanchthons, in denen er die dispositio und das dialektische Gerüst der beiden Briefe herausarbeitet, noch nicht.

Zur Wahl der Editionsgrundlage Aus der Textgeschichte ergab sich die Wahl der Ausgabe Wittenberg: Rhau 1539, der ersten Ausgabe der Elementa in ihrer endgültigen Gestalt, als Editionsgrundlage: 1539 ELEMEN= | TORVM | RHETORICES | LIBRI | DVO. | RECENS RECOGNITI | AB AVTORE | PHILIPPO MELANTHONI. | VITEBERGAE. | M.D.XXXIX. Kolophon: Vitebergae in officina Georgij Rhau. | Anno D. M. XXXIX. 128 Blatt, foliiert Bibliographischer Nachweis: Claus 1539.91, VD 16: M 3109. Benutztes Exemplar: Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, Sign. HB 1334 Vollständig kollationiert wurde dieser Text mit 1531 ELEMEN | TORVM | RHETORICES | LIBRI | DVO. | Autore Philippo | Melanchthone. | Vitebergae. | M. D. XXXI. Kolophon: Vitebergae apud Georgium | Rhau. Anno | M. D. XXXI. 98 Blatt, foliiert Bibliographischer Nachweis: Claus 1531.53, VD 16: M 3101. Benutztes Exemplar: Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, Sign. Li Sammelbd 31 (1) 1532 ELEMEN | TORVM | RHETORICES | LIBRI | DVO. | AVTORE PHILIPPO | MELANCHTHONE. | VITEBERGAE. | M.D.XXXII. Kolophon: VITEBERGAE APVD | GEORGIVM | RHAV. | M.D.XXXII. 98 Blatt, foliiert Bibliographischer Nachweis: Claus 1532.64, VD 16: M 3104. Benutztes Exemplar: Stadtbibliothek Nürnberg, Sign. Strob. 220 8° 1536 ELEMEN= | TORVM | RHETORICES | LIBRI | DVO. | Diligenter recogniti. | AVTORE PHILIPPO | MELANTHONE. | VITEBERGAE. | M.D.XXXVI.

260 | Elementa Rhetorices

Kolophon: VITEBERGAE APVD | GEORGIVM | RHAV. | M.D. XXXVI. 96 Blatt, foliiert Bibliographischer Nachweis: Claus 1536.77, VD 16: M 3107. Benutztes Exemplar: Staats- und Universitätsbibliothek Göttingen, Sign. 8 Ling I, 2626 1559 ELEMENT= | TORVM RHETORI= | CES LIBRI DVO. | RECENS RECOGNITI | AB AVTORE PHILIPPO | MELANCHTONE. | His adiectae sunt Epistolae contrariae | PICI ET HERMOLAI | BARBARI. | Vnà cum dispositione PHIL. Mel. | Accessit demum Index & rerum & | uerborum locupletissimus. | VVITEBERGAE. | EXCVDEBAT IOHANNES | CRATO. | ANNO. M. D. LIX. 217 Seiten, 21 Seiten unpaginierter Index Bibliographischer Nachweis: Claus 1559.66, VD 16: M 3121. Benutztes Exemplar: Bayerische Staatsbibliothek München, Sign. L. eleg. g. 260 m Zwar gibt es keine Notwendigkeit, anzunehmen, dass Melanchthon seine Änderungen immer zuerst an den in Wittenberg gedruckten Ausgaben vornahm, jedoch spricht einiges dafür, dass er dafür gesorgt hat, dass in Wittenberg die jeweils letzte Fassung gedruckt werden würde. Indem ich mich deshalb bei der Kollation für die in Wittenberg gedruckten Ausgaben entschieden habe, hoffe ich, alle relevanten Varianten erfasst zu haben. Neben diesen Ausgaben habe ich vergleichend herangezogen: den diplomatischen Nachdruck der Ausgabe Wittenberg: Rhau 1542 in CR (Bd. 13, Sp. 417–506; Bd. 2, Sp. 542–544 für den Widmungsbrief; sowie für die Briefe Picos und Burchards Bd. 9, Sp. 678–703); die Ausgabe Straßburg: Crato Mylius 1542 (Claus 1542.70, benutztes Exemplar: Staatsbibliothek Berlin Sign. Nl 2617/20); sowie den von Martin Crusius in seinem Kommentar abgedruckten Text der Rhetorik (benutztes Exemplar: Basel: Oporin 1574, Stadtbibliothek Nürnberg, Sign. Strob. 239 8°). Während dem Text die Ausgabe 1539 zugrunde liegt, wurden die Varianten der Ausgaben 1531, 1532 und 1559 im zweiten Apparat erfasst. Eingriffe in den Text der Ausgabe 1539 wurden im ersten Apparat vermerkt. In den meisten Fällen handelte es sich bei diesen Eingriffen um die Verbesserung von Druckfehlern. In den Fällen, in denen ich vor allem Auslassungen aufgrund der kollationierten Ausgaben ergänzt habe, wurde vermerkt, von welcher Ausgabe ich die Ergänzung übernommen habe. Die Blattzählung der Ausgabe 1539 und die Spaltenzählung des CR, nach der in der Forschung bisher zitiert wurde, sind als Marginalien wiedergegeben.

Editorischer Bericht | 261

Bei dem Nachweis antiker Zitate waren die zeitgenössischen Kommentare von Martin Crusius und Heinrich Decimator äußerst hilfreich.9 Zwar sind diese weit davon entfernt, alle Stellen nachzuweisen, aber in vielen Fällen erleichtern sie doch den Nachweis wenigstens durch einen Hinweis auf den jeweiligen Autor. Ebenfalls hilfreich waren in diesem Sinne die vielen handschriftlichen Marginalien aus dem 16. Jahrhundert, die sich in den von mir benutzten Exemplaren fanden. Mit dem Nachweis von Parallelen und Übernahmen aus der antiken Rhetorik bin ich äußerst selektiv verfahren, d.h. ich habe solche Nachweise nur dort gegeben, wo sie mir inhaltlich etwas zum Verständnis des Textes beizutragen schienen.

|| 9 Vgl. unten Literaturverzeichnis: Kommentare, Kompendien und Einführungen. Beide Kommentare zitiere ich in meinem Kommentar nur unter den Autorennamen. Um den Kommentar nicht unnötig zu belasten, zitiere ich diese Kommentare – genauso wie andere lateinische Texte – nicht im Original, sondern paraphrasiere die entsprechende Stelle.

262 | Elementa Rhetorices

Literaturverzeichnis Kommentare, Kompendien und Einführungen zu den Elementa rhetorices Georg Maior: Quaestiones rhetoricae, ex libris M.T. Ciceronis, Quintiliani, et Philippi Melanthonis collectae, et denuo recognitae et auctae. Magdeburg: Lotther 1535. Zu den im VD 16 aufgelisteten achtzehn Ausgaben (M 2138 – M 2155) kommen noch die Ausgaben Leipzig: Blum 1541 und Wittenberg: Selfisch/ Seuberlich 1609. Nikolaus Medler: Prima rudimenta rhetorices pro incipientibus, ex Philippo Melanthone excerpta. Magdeburg: Lotther 1548. Universitätsbibliothek Bamberg: Phil.o. 803a. Lucas Lossius: Erotemata dialecticae et rhetoricae Philippi Melanthonis, et praeceptionum Erasmi Roterodami, de utraque Copia Verborum et rerum, iam primum ad usum scholarum (quas vocant triviales) breviter selecta et contracta per Lucam Lossium Luneburgensem ediscendi gratia. Libellus ad puerilem institutionem, si quisquam alius, in hoc genere valde accomodatus et utilis. Diligenter nunc primum ab ipso autore recognitus, et utiliter auctus, etc. Frankfurt a.O.: Brubach 1550. Zu den zweiundzwanzig im VD 16 aufgelisteten Ausgaben (L 2740 – L 2761) kommen noch die Ausgaben Wittenberg: Lufft 1560; Wittenberg: Schleich 1583; Leipzig 1592; Leipzig: Lamberg 1595; Leipzig: Lantzenberger 1605; Leipzig: Apelius 1609; Leipzig: Apelius 1618; Wittenberg: Selfisch/ Boreck 1620. Martin Crusius: Philippi Melanchthonis Elementorum Rhetorices Libri duo: Martini Crusii quaestionibus explicati, in academia tybingensi. Basel: Oporin 1563. Das VD 16 zählt sechs Ausgaben (M 3124 – M 3127; M 3130; M 3133). Michael Neander: Compendium dialecticae ac rhetoricae Philippi Melanchthonis, facili et perspicua brevitate, ita temperata collectione, ut adolescens […] discere, iudicare ac legere possit […] Collectum e praelectionibus Michaelis Neandri Soraviensis. Eisleben: Gaubisch 1580. VD 16: N 361 und N 362, dazu die Ausgabe Wittenberg: Gronenberg 1594. Victorinus Strigelius: In rhetoricen Phil. Melanchthonis brevius et ad usum accomodatae commentationes: Access. ad finem ejusd. auct. Rhetoricae artis compendium. Silvula item dispositionum rhetoricarum. Jena: Steinmann 1588. Jakob Heland: Analysis Elementorum rhetorices Philippi Melanchthonis in Schola Cotbusiana tradita […] Nunc primum in lucem edita, opera et studio M. Iacobi Helandi […] Frankfurt a.O.: Eichhorn [1590]. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu: Sign. 454779. Matthaeus Bader: Rhetoricarum institutionum lib. II ex D. Philippi Rhetorices, et D. Crusii, commentarijs collecti, in vsum Scholae Francofurtensis, ad Moenum. Aditus est libellus de

Editorischer Bericht | 263

Copia Verborum et Rerum Erasmi, in brevissimas quaestiones et capita redactus: ac methodicè tractatus. In fine quoque Aphthonij Rhetoris προγυμνάσματα, in tabellas redacta, et exemplis singulis illustrata, studiosis Eloquentiae per quàm vtilia. Frankfurt a.M.: Spies 1593. Staatsbibliothek zu Berlin: Xb 1400 8° Willichius Westhov: Eisagoge seu Introductio Ad Rhetoricam Philippi Melanchtonis: In tres partes tributa quarum Prima Vim Oratoris, Secunda Quaestionem Tertia Orationem continet […] scripta & edita a Willichio Westhovio de Westhosen Cimbro P.L. Leipzig: Lantzenberger 1606. Henricus Decimator: Annotationes in libros duos elementorum rhetorices D. Philippi Melanchthonis, in publicarum scholarum usum et gratiam conscripta a M. Henrico Decimatore Giffhornensi, P.L. Wittenberg: Gormannus 1610. Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, Sign.: H: P 1230.8° Helmst. Elias Cüchler: Compendium Praeceptionum Dialecticarum et Rhetoricarum Philippi Melanchthonis in usum Scholae Gorlicensis. Recognitum & editum opera M. Eliae Cüchleri Gorl. P.L. & Docentium Collegae. Görlitz: Johannes Rhambe 1614. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu: Sign. 377895. Dazu kommen im 17. Jahrhundert noch die Lehrbücher der sogenannten „philippo-ramistischen“ Schule, die die Lehrbücher von Melanchthon und Petrus Ramus, dessen Rhetorik unter dem Namen Audomarus Talaeus veröffentlicht worden war, miteinander verschmolz. Rhetorik gilt hier im ramistischen Sinne nur als Figurenlehre. Johannes Bilsten: Syntagma Philippo-Rameum Artium Liberalium. Basel: Waldkirch 1596. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu: Sign. 411802. Johannes Martini: Institutiones rhetoricae ex Philippo Melanchthone et Audomaro Talaeo potissimum […] Danzig: Huenefeldt 1643. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu: Sign. 302896.

Antike und zeitgenössische Quellen Agricola, Rudolf. De inventione dialectica libri tres. Drei Bücher über die Inventio dialectica: Auf der Grundlage der Edition von Alardus von Amsterdam (1539), hg., übers. u. komm. v. Lothar Mundt. Tübingen, 1992. Anacharsis. Die Briefe des Anarcharsis, hg. u. übers. v. Franz Heinrich Reuters. Berlin, 1963. Rhet. ad. Alex. = Anaximenes. Ars rhetorica quae vulgo fertur Aristotelis ad Alexandrum, hg. v. Manfred Fuhrmann. Leipzig, 1966. Aphthonius. Progymnasmata. In Rudolf Agricola: Opuscula, ovationes, epistolae. Rodolphi Agricolae Phrisii lucubrationes [...] per Alardum Aemstelredamum emendata, et additis scholiis illustrata (Köln, 1539), 1–76. Ndr. Frankfurt a.M., 1975. Aq. Rom. = Aquila Romanus. De figuris sententiarum et elocutionis liber. In Rhetores latini minores, hg. v. Halm, 22–37. Arnim, Hans von, Hg. Stoicorum veterum fragmenta. 4 Bde. Leipzig, 1903–1924. Ndr. Stuttgart, 1964.

264 | Elementa Rhetorices

Barbaro, Ermolao. Epistolae, orationes, et carmina, hg. v. V. Branca. Florenz, 1943. Barbaro, Ermolao, und Giovanni Pico della Mirandola. Filosofia o eloquenza?, hg. v. Francesco Bausi. Neapel, 1998. Burchard, Franz. Epistola Hermolai nova ac subditicia. In CR 9, 687–703. Caesarius, Johannes. Dialectica. Köln, 1537. —, Rhetorica Ioannis Caesarii in septem libros sive tractatus, digesta, universam fere eius artis vim compendio complectens nunc primum et excusa, et edita. Köln, 1534. Crusius = Melanchthon, Philip. Elementorum rhetorices libri duo: Martini Crusii quaestionibus et scholiis explicati in academia tybingensi. Basel, 1574. Decimator, Henricus. Annotationes in libros duos elementorum rhetorices D. Philippi Melanchthonis. Wittenberg, 1610. Donatus. Ars grammatica. In Grammatici latini, hg. Keil, 367–402. Dürer, Albrecht. Schriftlicher Nachlaß, hg. v. Hans Rupprich. 3 Bde. Berlin, 1956–1969. Erasmus, Desiderius. Adagiorum chilias prima. Pars altera, hg. v. M. L. van Poll-van de Lisdonk u. M. Cytowska. In ASD II-2. —, Adagiorum chilias prima. Pars prior, hg. v. M. L. van Poll-van de Lisdonk, M. Mann Phillips u. Chr. Robinson. In ASD II-1. —, Adagiorum chilias secunda. Pars alter, hg. v. Felix Heinimann u. Emanuel Kienzle. In ASD II-4. —, Adagiorum chilias tertia, hg. v. Felix Heinimann u. Emanuel Kienzle. In ASD II-5 u. II.6. —, Ausgewählte Schriften. Lat./Dt., hg. v. Werner Welzig. 8 Bde. Darmstadt, 1967–1972. —, Ciceronianus, hg. v. Pierre Mesnard. In ASD I-2, 599–710. Dt. übers. v. Theresia Payr in Ausgewählte Schriften, hg. v. Welzig, Bd. 7, 1–355. —, Colloquia, hg. v. L.–E. Halkin, F. Bierlaire, R. Hoven. In ASD I-3. —, De conscribendis epistolis, hg. v. Jean-Claude Margolin. In ASD I-2, 205–579. —, De copia verborum ac rerum, hg. v. Betty I. Knott. In ASD I-6. —, Opus epistolarum, hg. v. Percy Stafford Allen. Oxford, 1906 ff. —, Panegyricus ad Philippum Austriae ducem, hg. v. Otto Herding. In ASD IV-1, 1–93. —, Sileni Alcibiadis, hg. v. Silvana Seidel-Menchi. In ASD II-5, 159–190. —, Utilissima consultatio de bello turcis inferendo, et obiter enarratus Psalmus XXVIII (1530), hg. v. A.G. Weiler. In ASD V-3, 1–82. Corpus iuris canonici, hg. v. Emil Friedberg. 2 Bde. Leipzig, 1879/81. Ndr. Graz, 1955. Georg von Trapezunt. Rhetoricorum libri [quinque]. Basel, 1522. Carmen de figuris vel schematibus, hg. v. Karl Halm. In ders., Rhetores latini minores, 63–70. Halm, Karl. Hg. Rhetores latini minores. Leipzig, 1863. Ndr. Frankfurt a.M., 1964. Schemata dianoeas quae ad rhetores pertinent, hg. v. Karl Halm. In ders., Rhetores latini minores, 71–77. Hermogenes. De inventione. In Rhetores graeci, hg. Walz, Bd. 3, 65–188 —, De statibus. In Rhetores graeci, hg. Walz, Bd. 3, 1–64. Hilarius. Tractatus super psalmos. In MPL 9.1, 231–908. Hutten, Ulrich von. Equitis germani ad principes germaniae, ut bellum turcis invehant, exhortatoria. In ders., Opera. Schriften, hg. v. Eduard Böcking, Bd. 5, 97–136. Leipzig, 1861. Confutatio confessionis augustanae, hg. v. Herbert Immenkötter. Münster, 1979. Irenaeus. Adversus haereses. In MPL 7, 433–1224. Iul. Ruf. = Iulius Rufianus. De figuris sententiarum et elocutionis liber. In Rhetores latini minores, hg. v. Halm, 38–47. Keil, Heinrich, Hg. Grammatici latini. Leipzig, 1855–1880. Luther, Martin. Deuteronomion Mosi cum annotationibus. In WA 14, 489–744. —, De votis monasticis. In WA 8, 313–335. —, Ob Kriegsleute auch in seligem Stande sein können. In WA 19, 616–662.

Editorischer Bericht | 265

—, Praelectiones in prophetas minores. In WA 13. —, Tischreden. In WA Tischreden. 6 Bde. Weimar, 1912–1921. —, Vom ehelichen Leben. In WA 10.2, 267–304. —, Vom Kriege wider die Türken. In WA 30.2, 81–148. Sacrorum consiliorum nova, et amplissima collectio […], hg. v. Johannes Dominicus Mansi. Florenz, 1759. Mart. Cap. = Martianus Capella. Liber de arte rhetorica. In Rhetores latini minores, hg. v. Halm, 449–492. Melanchthon, Philipp. Adversus anabaptistas iudicium (1528). In MSA 1, 272–295. —, An iure C. Caesar est interfectus. In CR 10, 698–700. Übers. v. Kößling in Melanchthon deutsch Bd. 1, 178–182. —, Apologia confessionis augustanae. In BSLK 138–404. —, Artificium, dispositio et integra paraphrasis orationis Ciceronis pro A. Licinio Archia poeta. In CR 16, 889–920. —, Commentarii in epistolam Pauli ad Romanos (1532). In CR 15, 493–796. —, Commentarii in psalmos. In CR 13, 1017–1472. —, Commentarius in Ciceronis orationem pro M. Caelio Rufo. In CR 16, 1093–1122. —, Compendiaria dialectices ratio. In CR 20, 709–764. —, Confessio augustana. In BSLK 31–137. —, De anima. In CR 1, 5–178. —, De corrigendis adolescentiae studiis. In MSA 3, 29–42. Übers. v. Steinger in Melanchthon deutsch Bd. 1, 41–63. —, De cura recte loquendi. In CR 12, 213–221. —, De locis communibus ratio. In CR 20, 693–698. —, De modo et arte concionandi. In ders., Homiletische Schriften, 31–55. —, De officiis concionatoris. In ders., Homiletische Schriften, 1–14. —, De ratione concionandi. In ders., Homiletische Schriften, 57–79. —, De rhetorica libri tres. Köln, 1521. —, Declamatio de ebrietate. In CR 11, 168–181. —, Declamatio de Friderico Barbarossa. In CR 11, 306–316. —, Definitiones multarum appellationum, quarum in ecclesia usus est. In MSA 2.2, 781–816. —, Dispositio et paraphrasis orationis Ciceronis pro M. Marcello. In CR 16, 921–970. —, Dispositio orationis Ciceronis pro T. Annio Milone (1535). In CR 16, 971–1032. —, Dispositio orationis in epistola Pauli ad Romanos. In CR 15, 444–492. —, Dispositiones rhetoricae. In ders., Philologische Schriften, hg. v. Hanns Zwicker. Leipzig, 1911. Ndr. Frankfurt, 1968. —, Doctrina de poenitentia. In CR 23, 645–666. —, Elementa rhetorices. In CR 13, 417–506. Engl. übers. in La Fontaine, A Critical Translation; dt. teilübers. in Knape, Philipp Melanchthons Rhetorik. —, Elementa rhetorices. Grundbegriffe der Rhetorik, hg., übers. u. komm. v. Volkhard Wels. Berlin, 2001. Im open access verfügbar unter: http://nbn-resolving.de/urn:nbn:de:kobv:517-opus51446 —, Elementorum rhetorices libri duo recens recogniti ab autore. Straßburg, 1546. —, Elementorum rhetorices libri duo: Martini Crusii quaestionibus et scholiis explicati in academia tybingensi. Basel, 1574. —, Enarratio Hesiodei poematis inscripti opera et dies. In CR 18, 158–270. —, Enarratio libri decimi institutionum oratoriarum Quintiliani. In CR 17, 651–682. —, Enarratio psalmi Dixit Dominus, et aliquot sequentium. In CR 13, 1245–1293.

266 | Elementa Rhetorices

—,

Encomion eloquentiae. In MSA 3, 44–62. Übers. v. Mundt in Melanchthon deutsch, hg. v. Michael Beyer u.a., Bd. 1, 64–91, Leipzig, 1997. —, Epistola de seipso et de editione prima suorum scriptorum. In CR 4, 715–722. —, Erotemata dialectices. In CR 13, 508–752. —, Ethicae doctrinae elementa. In CR 16, 165–276. —, Exhortatio Maximiliani Caesaris ad bellum turcis inferendum. In CR 20, 453–472. —, Grammatica latina. In CR 20, 193–336. —, Homiletische Schriften, hg. v. Paul Drews u. Ferdinand Cohrs. In SupplMel 5/2. —, Institutiones rhetoricae. Köln, 1521. —, Interpretatio Euripidis Iphigeniae in Aulide. In CR 18, 657–710. —, Interpretatio orationis Aeschinis contra Ctesiphontem. In CR 17, 881–938. —, Interpretatio orationis Demosthenis de corona. In CR 17, 801–864. —, Loci communes 1521, Lat/Dt. übers. u. komm. v. Horst Georg Pöhlmann. Hg. vom Lutherischen Kirchenamt der Vereinigten Evangelisch-Lutherischen Kirche Deutschlands. Gütersloh, 1993. —, Loci communes germanice. In CR 22.1–636. —, Loci communes von 1521. Loci praecipui theologici von 1559, Hg. Hans Engelland. In MSA 2.1 u. 2.2. —, Lycurgi oratio contra Leocratem. In CR 17, 939–978. —, Melanchthon deutsch, hg. v. Michael Beyer u.a. Leipzig, 1997. —, Paraphrasis plinianae praefationis. In CR 17, 640–650. —, Philosophiae moralis epitomes libri duo. In CR 16, 21–164. —, Römerbrief-Kommentar 1532, hg. v. Rolf Schäfer. In MSA 5. —, Scholia in Ciceronis de oratores dialogos tres. In CR 16, 685–766. —, Syntaxis. In CR 20, 337–374. —, Verlegung etlicher unchristlicher Artikel, welche die Widerteuffer fürgeben. In MSA 1, 301–322. Petrus Hispanus. Summulae logicales cum Versorii parisiensis clarissima expositione. Venedig, 1572. Ndr. Hildesheim, New York, 1981. Pico della Mirandola, Giovanni. Epistola [Brief an Hermolaus Barbaro]. In CR 9, 678–687. —, Omnia opera. 1519. —, Opera omnia. Basel, 1572. Ndr. hg. v. E. Garin. Turin, 1971. —, Opera omnia. Straßburg, 1504. Poliziano, Angelo. Omnia opera et alia quaedam lectu digna, quorum nomina in sequenti indice videre licet. Venedig, 1498. Ndr. Rom, 1965. —, Opera omnia, hg. v. Ida Maïer. Turin, 1971. Ps. Ruf. lex. = Pseudo-Rufinianus. De schemata lexeos. In Rhetores latini minores, hg. v. Halm, 48– 58. Rut. Lup. = Rutilius Lupus. Schemata lexeos. In Rhetores latini minores, hg. v. Halm, 3–21. Seneca. Ad Lucilium epistulae morales I–LXIX. An Lucilius Briefe über Ethik. In ders., Philosophische Schriften. Lat./Dt, Bde. 3 u. 4,. hg. u. übers. v. Manfred Rosenbach. Darmstadt, 1989. Themistius. Libri paraphraseos. Interprete Hermolao Barbaro. Venedig, 1499. Ndr. Frankfurt a.M., 1978. Victorinus. Explanationum in rhetoricam M. Tullii Ciceronis libri duo. In Rhetores latini minores, hg. v. Halm, 153–304. Walz, Christian, Hg. Rhetores graeci. Stuttgart, Tübingen, u.a., 1832 ff. Ndr. Osnabrück, 1968.

Editorischer Bericht | 267

Forschungsliteratur Bullemer, Karl. Quellenkritische Untersuchungen zum 1. Buche der Rhetorik Melanchthons. Erlangen, 1902. Classen, Carl Joachim. “Cicero orator inter germanos redivivus.” Humanistica Lovaniensia 37 (1988): 79–114 und 39 (1990): 157–176. —, “Melanchthons Use of Rhetorical Categories in Criticism of the Bible.” In The Passionate Intellect. Essays on the Transformation of Classical Traditions. Presented to Prof. I.G. Kidd, hg. v. Lewis Ayres, 297–322. New Brunswick, N.J., London, 1995. —, “Paulus und die antike Rhetorik.” Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der Älteren Kirche 82 (1991): 1–33. —, “Zur rhetorischen Analyse der Paulusbriefe.” Zeitschrift für die Neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der Älteren Kirche 86 (1995): 120–121. Contemporaries of Erasmus. A Biographical Register of the Renaissance and Reformation. 3 Bde. Toronto, 1985–1987. Die deutsche Literatur. Biographisches und bibliographisches Lexikon. Reihe II: Die deutsche Literatur zwischen 1450 und 1620, hg. v. Hans-Gert Roloff. Bern, 1991–. Du Cange, Charles Du Fresne. Glossarium mediae et infimae latinitatis. 1883–1887. Ndr. Graz, 1954. Engels, J. “Origine, sens et survie du terme boécien secundum placitum.” Vivarium 1 (1962): 87– 114. Ernesti, Johann Christian Gottlieb. Lexicon technologiae graecorum rhetoricae. Leipzig, 1795. Ndr. Hildesheim, 1962. —, Lexicon technologiae latinorum rhetoricae. Leipzig, 1797. Ndr. Hildesheim, 1962. Göllner, Carl. Turcica. Bd. 1: Die europäischen Türkendrucke des XIV. Jahrhunderts. Bukarest, Berlin, 1961. —, Turcica. Bd. 3: Die Türkenfrage in der öffentliche Meinung Europas im 16. Jahrhundert. Bukarest, Baden-Baden, 1978. Hausammann, Susi. Römerbriefauslegung zwischen Humanismus und Reformation. Eine Studie zu Heinrich Bullingers Römerbriefvorlesung von 1525. Zürich, Stuttgart, 1970. Hartfelder, Karl. Philipp Melanchthon als Praeceptor Germaniae. Berlin, 1889. Kennedy, R. W. “Apelles Redivivus.” In Essays in Memory of Karl Lehmann, 160–177. New York, 1964. Kinney, Daniel. “Erasmus’ Adagia: Midwife to the Rebirth of Learning.” Journal of Medieval and Renaissance Studies 11 (1981): 169–192. Knape, Joachim. Philipp Melanchthons ›Rhetorik‹. Tübingen, 1993. Kuspit, Donald B. “Melanchthon and Dürer: The Search for the Simple Style.” Journal of Medieval and Renaissance Studies 3 (1973): 177–202. La Fontaine, Mary Joan. A Critical Translation of Philipp Melanchthon’s ›Elementorum Rhetorices libri duo‹. Diss. Univ. of Michigan, Ann Arbor, 1968. Latham, R.E. und D. R. Howlett, Hg. Dictionary of Medieval Latin from British Sources. London, 1975 ff. Lausberg, Heinrich. Handbuch der literarischen Rhetorik. München, 1960. Mittellateinisches Wörterbuch. München, 1967 ff. Panzer, Georg Wolfgang. Annales typographici. Bd. 7. Ndr. Hildesheim, 1963. Pohlenz, Max. Die Stoa. Geschichte einer geistigen Bewegung. Göttingen, 1959. Rummel, Erika. “Epistola Hermolai nova ac subditicia. A Declamation Falsely Ascribed to Philip Melanchthon.” Archiv für Reformationsgeschichte 83 (1992): 302–305.

268 | Elementa Rhetorices

Scheible, Heinz. “Melanchthon als akademischer Lehrer.” In Melanchthon in seinen Schülern, hg. v. Heinz Scheible, 13–28. Wiesbaden, 1997. Scheible, Heinz, Hg. Das Widerstandsrecht als Problem der deutschen Protestanten. Gütersloh, 1968. Schäfer, Rolf. “Melanchthons Hermeneutik im Römerbriefkommentar von 1532.” Zeitschrift für Theologie und Kirche 60 (1963): 216–235. Scott, Izora. Controversies over the Imitation of Cicero as a Model for Style and Some Phases of their Influence on the Schools of the Renaissance. New York, 1910. Ndr. New York, 1972. Walther, Hans, Hg. Proverbia sententiaeque latinitatis medii aevi. Lateinische Sprüche und Sentenzen des Mittelalters in alphabetischer Anordnung. Göttingen, 1963 ff. Weniger, Heinz. Dei drei Stilcharaktere der Antike in ihrer geistesgeschichtlichen Bedeutung. Göttingen, 1932. Wolgast, Eike. Die Religionsfrage als Problem des Widerstandsrechts im 16. Jahrhundert. Heidelberg, 1980.

Elementorum Rhetorices Libri Duo

https://doi.org/10.1515/9783110561197-009

Philippus Melanchthon studiosis adolescentibus, Alberto et Ioanni Reifenstein, Guielmi filiis, S. D.

5

10

15

20

Cum ante biennium Dialecticen ediderim, eamque viro optimo patri vestro dedicaverim, ut vobis et commilitonibus vestris, si ita videretur, discendam proponeret, cumque intellexerim vos iam in eius artis studio feliciter versari, duxi vobis et Rhetoricen mittendam esse, ut cognatas artes coniungeretis, quae ita copulatae sunt, et inter se devinctae, ut rectius simul ambae percipiantur, quam seorsum alterutra. Quo consilio autem initio Dialecticen scripserim, istic praefatus sum. Non enim edidi, ut locu|pletiores auctores excuterem studiosis e manibus. Spero enim illa A2v nostra elementa his, qui ad Aristotelem accessuri sunt, adiumento et, ut Graeci dicunt, πρὸ ὁδοῦ futura esse. Sed tunc in scholis necessaria praecepta, et ad iudicandum utilia, iacebant obruta stultissimis rixis, nihil ad rem pertinentibus. Ad haec, de usu artis in bonis auctoribus legendis, aut gravibus controversiis iudicandis, nemo quidquam monebat. Denique prorsus adulterina dialectica pro nativa tradebatur. Itaque rogatus a quibusdam, ex illis immensis voluminibus elegi necessaria praecepta, quorum vis atque usus antea conspici non poterat, cum laterent in turba aliarum inutilium praeceptionum. Addidi et exempla sumpta ex optimis auctoribus, in quibus artis usus cerni posset. Haec elementa eo tempore multi probabant hoc nomine, quod diligenter de usu artis admonebant. Quare cum sperarem ea adolescentibus profutura esse, non valde repugnavi his, qui me ad editionem hortabantur. Nihil autem minus volui, quam | ab aliis bonis scriptoribus artis abducere iuven- 543 tutem. Aristoteles profecto intelligi non potest, nisi ad eum summam artis, et aliquid 2 Zur Familie der Reiffensteins vgl. den Artikel von Jacobs in ADB 27, S. 691–693. Wilhelm Reiffenstein (ca. 1482–1538) war eng mit Melanchthon befreundet, der sich seit 1533 um die Ausbildung von dessen Söhnen, Albert und Johann, kümmerte. Im Briefwechsel Melanchthons sind zahlreiche Briefe erhalten. 3 Dialecticen] Vgl. Melanchthon, De dialectica libri IV. Zuerst Wittenberg 1528. Zu bibliographischen Angaben vgl. Risse, Bibliographia logica, Bd. 1. Zur Umarbeitung des Textes vgl. Nicole Kuropka, Philipp Melanchthon: Wissenschaft und Gesellschaft (Tübingen, 2002). Im Gegensatz zur ersten Fassung von Melanchthons Dialektik, den Compendiaria dialectices ratio von 1520, und zur dritten Fassung, den Erotemata dialectices von 1547, liegt diese zweite Fassung bislang in keiner neuen Ausgabe vor. Der Widmungsbrief der De dialectica libri IV an Wilhelm Reiffenstein findet sich in MBW T 695 (cf. CR 1, 1079 f.). 10 Aristotelem] bezieht sich hier vor allem auf die erste und zweite Analytik (Analytica priora und posteriora), in denen Aristoteles seine Beweislehre entwickelt. 13–14 in…iudicandis] Die Praxisferne der scholastischen Dialektik ist der entscheidende Anlaß der humanistischen Reformversuche. Während die scholastische Dialektik auf semantische und logische Gesetze zielte, unabhängig von irgendeiner Anwendung dieser Gesetze in der tatsächlichen Argumentation, bemühten sich die Humanisten um eine Argumentationstheorie, wie sie sich in der alltäglichen Realität beobachten und anwenden läßt. 14 nativa] Als „natürlich“ bezeichneten die Humanisten ihre Dialektik, weil sie aus der „Natur“, d.h. den alltäglich zu beobachtenden Argumentationsvorgängen abgeleitet war.

272 | Elementa Rhetorices

A3r iudicii praeparati afferamus. Quare haec elementa non deterrent ab Ari|stotele, sed

invitant studiosos ad eius lectionem. Extant et Rodolphi Agricolae libri, quos diligentissime legendos esse censeo. Nuper editi sunt libri Ioannis Caesarei, qui totam artem continent, et ad captum primae aetatis scripti sunt. Quare optarim eos proponi adolescentibus, in omnibus scholis, pro iusta methodo. Certe his, qui meos libellos legunt, consulo, ut adiungant Caesareum et Rodolphum, quod qui fecerit, mihi quidem absolvisse artem videbitur, ac perfectus artifex erit, si vel scribendo, vel disputando usum artis sibi fecerit. Haec iterum hoc loco praefari volui, non solum ut rationem mei consilii, cum hoc totum doctrinae genus mutasse videri queam, exponerem, sed etiam ut admonerem studiosos, quomodo absolvere hoc studium debeant. Quod autem edidi rhetoricos libellos, longe aliae causae fuerunt. Non enim possum huius artis scriptores accusare, quemadmodum vituperavi vulgus dialecticorum. Nulli enim extant auctores, nisi optimi, Cicero et Quintilianus, qui quidem in hoc genere adeo excellunt, ut longe Graecos omnes, quorum vidimus scripta, vicerint. Et Cicero varia opera reliquit, quorum quaedam ad puerilem captum scripta proponi adolescentibus A3v possunt, ut | praeparent eos ad alios libros, qui graviora praecepta continent, quare non est cur desiderentur scripta recentium. Verum nos initio edidimus Rhetoricen, ut cognationem eius cum dialectica ostenderemus. Neque enim intelligi dialectica, nisi ad rhetoricen collata, potest. Et hos meos libellos spero profuturos his, qui postea legent Ciceronem et Quintilianum. Quaedam enim illorum praecepta explicamus, et exempla addimus sumpta ex praesentibus negotiis, ex quibus facilius intelliguntur praecepta, quam ex istorum exemplis, quae sunt ab usu nostro remota. Haec consilii nostri ratio initio fuit. Quamquam autem ipsa praecepta rhetorices levia et perquam puerilia videntur, tamen hoc sibi persuadeant adolescentes, et ad iudicandum, et ad maximas causas 544 explicandas prorsus ea necessaria esse. Quare etiam adhortandi sunt, ne | his nostris libellis immorentur. Sed cognitis his elementis, Ciceronem et Quintilianum legant, nec degustent obiter, sed diu multumque legant auctores illos, non solum ad

13 vituperavi] accusavi 1531, 1532, MBW 17–18 quare non est cur desiderentur scripta recentium] nihil opus est cuiusquam praeterea elementis. 1531, MBW 2 Rudolf Agricola (1444–1485), leitete mit seinen De inventione dialectica libri tres (1485, gedruckt 1515) die humanistische Reform der Dialektik in Nordeuropa ein. Vgl. Peter Mack, „Rudolf Agricola,“ in Die deutsche Literatur 1, 582–591. 3 Vgl. zu Johannes Caesarius (1468–1550) die Artikel von Eckstein in ADB 3, 689–691, Grimm in NDB 3, 90ff., und Feist Hirsch in Contemporaries of Erasmus 1, 237–239. Seiner weitverbreiteten Dialektik (Dialectica in X tractatus digesta, zuerst Köln, 1520, vgl. die Angaben bei Risse, Bibliographia logica, Bd. 1), auf die Melanchthon hier verweist, hatte er 1529 eine Rhetorik (Rhetorica in VII libros sive tractatus digesta) folgen lassen, in deren Vorwort er seinerseits Melanchthons Rhetorik nicht nur lobt, sondern auch als Quelle seiner eigenen benennt (vgl. dort f. A3r und f. A5v).

5

10

15

20

25

Elementa Rhetorices | 273

5

10

15

20

25

30

eloquentiam, sed etiam ad sapientiam profuturos, et discant ex eis eloquentiam metiri magnitudine sua. Videmus | enim vulgo quosdam sciolos esse, qui somniant se in arce eloquentiae A4r sedere, postquam didicerunt epistolium scribere octo aut decem versuum, in quo duo aut tria insint hemistichia aut proverbia, quasi emblemata. Haec opinio iuvenibus eximenda est, et ostendendum quibus in rebus eloquentia dominetur, quod videlicet necessaria sit ad maximas ac difficillimas causas omnes in hac tota civili consuetudine vitae explicandas, ad retinendas religiones, ad interpretandas ac defendendas leges, ad exercenda iudicia, ad consilium dandum rei publicae in maximis periculis. Diligenter et hoc monendi sunt studiosi, rem unam esse omnium humanorum operum longe difficillimam, bene dicere. Etenim qui magnitudinem eloquentiae, et rei difficultatem considerabit, intelliget expetenti hanc laudem, acerrimum studium omnium maximarum artium adhibendum esse, et statuet ad magnarum et difficilium causarum tractationem in ecclesia, et in re publica, non tantum hos rhetoricos libellos, sed perfectam doctrinam et magnam facultatem, longam exercitationem domesticam, et acerrimum iudicium afferendum esse. Has opiniones prodest inserere animis iuvenum, efficiunt enim ut honorificentius de maximis | artibus sentiant, quod multum referre existimo, et acuunt discendi A4v curam, et diu detinent eos in studiis, ne ante tempus et imparati accedant ad rem publicam. Porro haec et similia saepissime monet ipse Cicero in oratoriis libris. Quamobrem et paulo ante diximus, eos non solum ad eloquentiam, sed etiam ad sapientiam profuturos esse. Itaque hoc praecipue efficere cupimus his nostris libellis, ut praeparemus adolescentes ad illorum optimorum librorum lectionem. Vobis autem dedicare constitui, quoniam Dialecticen antea vobis misi, ut hoc ipso exemplo admonerem studiosos, has artes coniungendas esse, nec alteram sine altera perfecte cognosci posse. Ac prius illud munus imperfectum videri poterat, nisi Rhetorica accessissent. Cum autem me semel vobis obligassem promissa Dialectica, verebar ut vobis satisfactum esset, nisi munus integrum haberetis. Precor autem ut Christus studia vestra gubernet et fortunet. Bene valete. | A5r

28 autem] enim 1531

Liber primus de elementis rhetorices Initio monendi sunt adolescentes, quem ad usum communia praecepta rhetorices primum tradita sint. Legent enim libentius ubi cognoverint, quam inde auferre debeant utilitatem. Homines acuti et periti, qui primi hanc artem genuerunt, nequa- 5 quam hoc senserunt, haec praecepta efficere homines eloquentes, aut ad eloquentiam comparandam sufficere. Nam eloquentia primum vim naturae maximam ad dicendum, deinde multarum bonarum rerum scientiam requirit. Multa igitur et magna adiumenta, tum a natura, tum a doctrina, praeter haec communia praecepta, sumit. 10 Habent tamen et suam utilitatem praecepta. Docet enim natura homines viam quandam atque rationem magnas et obscuras causas explicandi, quam homines magna quadam vi ingenii praediti, partim beneficio naturae animadvertere, partim

3–275,24 Initio…procedit] Initio monendi sunt adolescentes quem ad usum communia praecepta rhetorices primum tradita sint. Libentius enim legent, ubi cognoverint quam inde utilitatem auferre queant. Nemo autem tam stultus est, qui iudicet ea ad comparandam eloquentiam sufficere, aut ob eam causam excogitata esse, quia eloquentes efficiant. Longe alia consilii ratio fuit prudentissimis hominibus, qui ea collegerunt. Eloquentia enim primum vim naturae maximam ad dicendum, deinde multarum bonarum rerum cognitionem requirit. Multa igitur et magna adiumenta alia, tum a natura, tum a doctrina praeter haec communia praecepta, sumit. Habent tamen et suam utilitatem praecepta. Docet enim natura homines quandam viam et rationem magnas causas explicandi. Hinc praecepta extiterunt quae traduntur, ut imperiti orationes excellentium oratorum intelligere, et aliquo modo iudicare possint. Nam rudes et indocti non possunt animo complecti longas contentiones ac disputationes, nisi arte aliqua adiuventur, quae seriem partium et intervalla, quae consilia dicentium, quae rationem explicandi et patefaciendi res obscuras ostendat. Itaque non tam ad dicendum prosunt haec praecepta, quam ad aliena scripta intelligenda ac iudicanda. Quod cum ita sit, facile intelligi potest omnibus in commune prodesse rhetoricen. Omnibus enim qui in magnis rebus versantur, hac via atque ratione opus est, ad intelligendas longas controversias. Nam etiam hi qui non agunt causas, qui nihil scribunt, si tamen velint legere, aut iudicare res magnas, ut religionum controversias, aut forensia negotia, non poterunt id sine hac arte recte facere. Haec utilitas movit initio prudentes viros ad excogitanda praecepta, ut in commune omnibus consuleretur, etiam his qui oratores futuri non erant. Atque iidem intelligebant, ut aliarum rerum artifices, ita oratores imitatione fieri. Quare perfunctos se officio suo existimabant, si viam ostendissent intelligendi et iudicandi disertorum orationes. Nam hoc tantum arte tradi potest, cetera partim natura, partim imitatio affert. Itaque si qui erant quos natura ad dicendum idoneos finxerat, hos ad forum et causas deducebant, hos iubebant in agendo magnos et excellentes oratores intueri atque imitari. Sic de praeceptis iudicat Isocrates. Quare et nos ad hunc usum praecepta trademus, ut in legendis bonis auctoribus vos adiuvent, qui quidem sine hac via nullo modo intelligi possunt. Quod cum ita sit, satis apparet in commune omnibus haec praecepta necessaria esse. Deinde auctores intellectos imitari non difficile erit his qui a natura ad dicendum adiuvantur. Etenim neque sine imitatione effici oratores possunt, neque imitatio sine cognitione artis procedit. 1531

Liber primus de elementis rhetorices | 275

5

10

15

20

25

30

35

usu deprehendere solent. Hinc extitit ars, quae etiamsi regit artifices in dicendo, tamen in hoc initio traditur, non ut oratores efficiat, sed ut adiuvet adolescentes in legendis orationibus excellentium oratorum, et in longis controversiis iudi|candis. Neque enim tantum his, qui causas acturi sunt, praecepta proposita sunt. Sed in commune voluerunt auctores artis consulere omnibus. Nam etiam hi, qui non agunt causas, qui nihil scribunt, si tamen velint legere aut iudicare res magnas, ut religionum controversias, aut forensia negotia, via quadam atque ratione opus habent, ad intelligendas longas controversias. Nemo enim potest longas contentiones et perplexas disputationes animo complecti, nisi arte aliqua ad | iuvetur, quae ostendat seriem partium, et intervalla, et dicentium consilia, et viam tradat, res obscuras explicandi ac patefaciendi. Haec utilitas movit homines prudentes ad excogitanda praecepta, ut in commune consulerent omnibus, et adolescentes, non tam ad recte dicendum, quam ad prudenter intelligenda aliena scripta praepararent. Atque iidem videbant ut aliarum rerum artifices, ita oratores imitatione fieri. Quare si qui erant in turba discentium, quos natura ad dicendum idoneos finxerat, hos, postquam didicissent viam intelligendi et iudicandi disertorum orationes, in forum et ad causas deducebant, et iubebant in agendo magnos et excellentes oratores intueri atque imitari. Quare et nos ad hunc usum | trademus rhetoricen, ut adolescentes adiuvent in bonis auctoribus legendis, qui quidem sine hac via nullo modo intelligi possunt. Quod cum ita sit satis apparet haec praecepta necessaria esse omnibus. Deinde auctores intellectos imitari, non difficile erit his, qui a natura ad dicendum adiuvantur. Etenim neque sine imitatione effici oratores possunt, neque imitatio sine praeceptorum cognitione procedit. Eloquentia facultas est sapienter et ornate dicendi. Nam ad bene dicendum in primis requiritur perfecta earum rerum cognitio, de quibus oratio instituitur. Insania est enim, non eloquentia, de rebus ignotis et incompertis dicere. Cum autem rerum cognitio ad dicendum necessaria sit, oportebit oratorem harum artium, quae rerum scientiam continent, non esse rudem. Quid | enim de religione, de natura rerum, de iure, denique de ulla vitae parte dicit is, qui doctrina illa non instructus est, quae eas res continet? Rhetorica vero est ars, quae docet viam ac rationem recte et ornate dicendi. Voco enim rhetoricen haec praecepta, quae pueris traduntur, quorum cognitio, etsi necessaria est ad elo|quentiam, tamen eloquentia praeter hanc artem, alia multa adiumenta, tum naturae, tum doctrinae requirit. Tenent enim praecepta docti omnes, in quibus multi sunt infantes, quibus tamen opus est hac arte ad iudicandum, quemadmodum et dialectica ad iudicandum opus habent omnes. Ut autem dialecticae finis est, iudicare, utrum in docendo apte consentiant omnia, item in docendo sequi certam viam, ita et rhetoricae fines constituamus, iudicare de longa

29 de natura rerum] d.h. das eigentliche Wesen der Dinge, der gesamte Bereich der Physik und Metaphysik.

A5v

418

A6r

419

A6v

276 | Elementa Rhetorices

oratione, qualis sit partium series, quae sint praecipua membra, quae sint ornamenta, item in dicendo etiam, in his, qui non destituuntur a natura, efficere, ut oratio certas partes habeat, et res magnas non exponat breviter, ut dialectica, sed addat verborum lumen.

De officiis oratoris

A7r

5

Cum oratio omnis, rebus ac verbis constet, rerum prior esse cura debet, posterior verborum. Quinque igitur numerantur officia oratoris: inventio, dispositio, elocutio, memoria, pronuntiatio. Primum enim dicturo, res seu inveniendae, seu eligendae sunt, et cum sunt inquisitae, ordine explicandae. Versantur igitur inventio et dispositio circa res, elocutio vero circa verba. | Nam ea, quae excogitavimus, et 10 ordine apud animum disposuimus, postremo verbis significantibus exponenda sunt. Et in his tribus partibus fere tota ars consumitur. Itaque nos de aliis duabus partibus nihil praecipiemus, quia memoria parum admodum ab arte adiuvatur. Actio vero longe alia nunc est, quam qualis apud veteres fuit. Et quid maxime in agendo deceat, in foro discendum est imitatione. Videmus veteres maxime verecundiam in 15 agendo probasse. Laudat enim Aeschines Solonem, quod inter dicendum ne quidem manus extra pallium protulerit, significans sedatam minimeque concitatam actionem maxime decere.

Discrimen dialecticae et rhetoricae Tanta est dialecticae et rhetoricae cognatio, vix ut discrimen deprehendi possit. 20 420 Quidam enim | inventionem ac dispositionem communem utrique arti putant esse.

A7v

Ideoque in dialecticis tradi locos inveniendorum argumentorum, quibus rhetores etiam uti solent. Verum hoc interesse dicunt, quod dialectica res nudas proponit, rhetorica vero addit elocutionem quasi vestitum. | Hoc discrimen etsi nonnulli reprehendunt, ego tamen non repudio, quia et ad 25 captum adolescentium facit, et ostendit, quid rhetorica maxime proprium habeat,

16 Laudat…Solonem] Vgl. Aischines, Orationes 1,25. 26 quid rhetorica maxime proprium habeat] Decimator S. 29 erläutert dies mit einem Vergleich „aus der Anatomie“: Die Grammatik liefert Blut und Leben für den Körper der Sprache, die Dialektik gibt der Sprache die Nerven, d.h. die Argumente und Beweise, die Rhetorik gibt der Sprache Fleisch und Farbe. Crusius S. 44 erläutert den Unterschied an einem Beispiel aus Ciceros Rede für Sextus Roscius. Dem Satz „Nicht leicht tötet ein Mensch seinen Verwandten“ gibt Cicero dort folgende rhetorische Form: „Denn das Band der Menschlichkeit ist stark; viel vermag die Gemeinschaft des Blutes. Die Natur selbst widerstrebt derartigen Vermutungen; es ist das sicherste Unglückszeichen und Merkmal böser Vorbedeutung, wenn jemand in menschlicher Erscheinung und Gestalt die wilden Tiere so sehr an Roheit übertrifft, daß er die auf schmachvollste Weise des Lichtes beraubt, denen er den Anblick dieses so lieblichen

Liber primus de elementis rhetorices | 277

5

10

15

20

videlicet elocutionem, a qua ipsum rhetorices nomen factum est. Ac si quis subtiliter existimabit, intelliget hoc discrimen recte defendi posse. Si enim rhetorica non tantum versatur circa forenses et suasorias materias, sed in genere circa omnes materias, de quibus dicendum est, nullo modo poterit ab ea divelli dialectica, quae est ratio perfecte docendi. Saepe enim orator utetur hac via in docendo, ut Cicero in primo Officiorum, et in aliis multis disputationibus, praecepta dialectica sequitur in docendo, et addit elocutionem ex rhetorica. Et nostris temporibus idem faciunt homines eruditi et copiosi, cum docent homines de religione. Veteres ita discernebant, rhetoricae tribuebant forenses et suasorias materias, dialecticae vero omnes quaestiones alias, de quibus certa quadam methodo et ratione docendi sunt homines. Iuxta hoc discrimen proprius dialecticae finis est docere, rhetoricae autem permovere, atque impellere animos, et ad affectum aliquem traducere. | Ut cum de natura virtutis disputamus, dialectica consulenda A8r erit, quae quid sit virtus, et quas habeat causas, partes, effectus, ostendat. Cum autem ad virtutem colendam homines adhortamur, loci rhetorici sequendi erunt. Cum de natura poenitentiae dicimus, cumque docemus homines quid sit poenitentia, quas habeat partes, sequenda erunt praecepta dialectices. Adhortatio autem ad poenitentiam, adhibet locos rhetoricos. Sed quia ratione docendi rhetores non poterant carere, praesertim in materiis forensibus, ideo dialecticen admiscuerunt etiam suo operi. Nam finitivum statum, quem in iudicialibus materiis recensent, a dialecticis mutuo sumpserunt. Is status est ratio informandae methodi, quam tradit Aristoteles in Ἀναλυτικοῖς. Accersunt ex dialectica et formam syllogismorum, et pleraque alia praecepta. Ita admixta dialec-

Lichtes verdankt. Denn auch bei willden Tieren pflegen Geburt und Aufzucht und das Naturgesetz selbst die Artgenossen zu verbinden.“ Cicero, Pro Sexto Roscio 63, Übersetzung Fuhrmann. Der dialektische Gehalt von Ciceros Rede für das manilische Gesetz ist nach Crusius: Der Krieg gegen Mithridates ist so und so beschaffen, also muß man Pompeius zum Feldherrn machen. Alles, was in Ciceros Rede über diesen einen Satz hinausgeht, ist rhetorische Form. 9 Veteres] Zur Unterscheidung von Rhetorik und Dialektik in der Antike und der Diskussion um den Stoff der Rhetorik vgl. Aristoteles, Ars rhetorica 1,1–2; Cicero, De oratore 3,52 ff.; Orator 113 f.; Quintilian, Inst. orat. 2,21; Platon, Gorgias 449 ff.; Phaidros 261. Vgl. auch Agricola, De inventione dialectica 2,25. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 515 f., stellt den Unterschied von der Seite der Dialektik her dar. 22 Aristoteles] Vgl. Aristoteles, Analytica posteriora, 2. Buch. Aristoteles behandelt dort die Fragen, die Melanchthon in seine Dialektik als „Methode“ übernommen hat und die innerhalb der Rhetorik dem genus didaskalikon zugrunde liegen. Vgl. unten Anm. zu 281,9. Der status finitivus – also bei Aristoteles die Frage „was es ist“, die durch eine Definition beantwortet wird – gehört als status der Definition zu den status legales. Vgl. unten Anm. zu 290,18 und das Kapitel über die status legales. Die Analytica posteriora sind für Melanchthons Konzeption von Rhetorik und Dialektik sehr wichtig. In seiner Wittenberger Antrittsrede De corrigendis adolescentiae studiis (1518; MSA 3, 35f.) schreibt er, dass er durch die Themistios-Paraphrase der Analytica posteriora (die Hermolao Barbaro ins Lateinische übersetzt hatte) gemerkt hätte, dass die Analytica posteriora eigentlich Rhetorik lehren würden.

278 | Elementa Rhetorices

421 tica rhetoricae, non potest ab ea prorsus divelli, etiam cum rhe|toricae tantum

forenses et suasoriae materiae, et laudationes tribuuntur.

De tribus generibus causarum A8v In locis inventionis primum genera causa|rum distribuuntur. Id hoc consilio fit. In

tanta varietate negotiorum, diversae quasi classes locorum faciendae fuerunt. Nam aliae materiae, alios requirunt locos. Ideoque ne, si omnes loci in unum acervum congesti essent, difficilis esset electio, materiae discernuntur, ut cuilibet generi, sui loci subici possint, et deprehenso genere causae, quasi regione, statim sciat unusquisque, quibus locis tota res includi debeat. Quas autem utilitates praeterea habeat haec negotiorum partitio, paulo post ostendemus, propositis exemplis. Vulgo tria numerant genera causarum: demonstrativum, quo continetur laus et vituperatio, deliberativum, quod versatur in suadendo et dissuadendo, iudiciale, quod tractat controversias forenses. Ego addendum censeo διδασκαλικόν genus, quod etsi ad dialecticam pertinet, tamen ubi genera negotiorum recensentur, non est praetermittendum. Praesertim cum hoc tempore vel maximum usum in ecclesiis habeat, ubi non tantum suasoriae contiones habendae sunt, sed multo saepius homines, dialecticorum more, de dogmatibus religionis docendi sunt, ut ea perfecte cognoscere possint. Br Est autem διδασκαλι|κόν genus, methodus illa docendi, quae traditur in dialectica, cuius particulam retinuerunt rhetores in statu finitivo. Est et demonstrativum genus, affine διδασκαλικῷ generi. Plerumque enim est definitio, sed amplificata ornamentis oratoriis, ut tamquam pictura, ab imperitis magis conspici possit, ut si quis laudet leges, et de auctoritate legum dicat, is definiet leges, et definitionem amplificabit. Psalmus Dixit Dominus, recte in hoc genere ponetur, laudat enim Christum. Atque haec laudatio simpliciter definitio quaedam est, describit enim personam Christi, commemorat eius officia, exponit dominum esse, qui a dextris dei sedeat, hoc est, pari potentia cum deo regnet, addit ubi proditurus sit, videlicet, in Sion, quod superaturus sit hostes. Erit et sacerdos, inquit, per quem placabitur nobis deus. Et addit, qualis sit futurus sacerdos, videlicet, aeternus, non Leviticus, sed qui benedicat, qui annuntiet remissionem peccatorum. Deinde describit supplicia 422 impiorum, qui huic domino adversantur. | In fine subindicat etiam ipsum dominum 8 sciat] sciret 1531 3 De tribus generibus causarum] „Genera causarum“ sind wörtlich übersetzt die „Arten von Anlässen“, d.h. die Redeanlässe, die Sprechen notwendig machen. Diesen Redeanlässen ordnet man ihre jeweiligen loci zu. Zur antiken Einteilung der drei genera vgl. v.a. Quintilian, Inst. orat. 3,4. 19 διδασκαλικόν genus] Vgl. oben Anm. zu 277,22. 25 Psalmus…Dominus] Ps. 110. Vgl. zu Melanchthons Auslegung dieses Psalms auch unten das Kapitel über den vierfachen Schriftsinn.

5

10

15

20

25

30

Liber primus de elementis rhetorices | 279

communes afflictiones subiturum esse, ex quibus tamen reviviscet. Si quis hoc modo animadverterit psalmum esse descriptionem Christi, et singulas partes ad definitiones | dialecticas sciet referendas esse, is plane intelliget psalmum, et cum erit opus, Bv ex definitionibus partium facile illustrabit omnia, et amplificabit. 5 Sunt autem aliae multae species horum generum, quas enumerare non est opus. Facile enim est iudicare, quae species ad quod genus pertineant. Ad demonstrativum pertinet gratiarum actio, laudamus enim beneficium. Talis est oratio pro M. Marcello. Sub deliberativo ponendae sunt petitiones, commendationes, deprecationes, consolationes, obiurgationes, et aliae multae species, quas recenset Erasmus in 10 ratione scribendarum epistolarum.

Ad quid conducat nosse genus causae

15

20

25

30

Ut sciant adolescentes, quando debeant consulere locos inventionis, primum hoc meminerint, locos non conferre ad inveniendum negotium, seu primam quaestionem. Tempora enim offerunt negotium, ut litigator defert negotium ad causidicum. Docenti in ecclesia, certa materia in sacris litteris praescripta est, quam explicare debet. In epistolis scribendis variae occasiones varia offerunt argumenta. Itaque non traditur ars, | non traduntur praecepta de negotiis inveniendis, illa B2r vero ultro se offerunt, ac fugientes etiam persequuntur. Et ad hoc ars tota excogitata est, non ut per ludum otiosas materias quaeramus, sed ut graves, magnas et obscuras causas, quas offert nobis res publica, explicemus. Cum igitur negotium oblatum est, hic primum ars consulenda est, et initio cogitandum ad quod genus causae res pertineat. Ideo enim distincta sunt genera causarum, ne loci in turba diu quaerendi essent. Quare deprehenso genere causae, statim occurrent certi loci ad patefaciendam et tractandam materiam utiles. Prodest autem ideo etiam intelligere genus causae, quia genere cognito, prospicitur finis orationis, hoc est, praecipua intentio, et summa consilii, seu ut vocant, scopus orationis. Plurimum autem refert in omni sermone, in omnibus negotiis, nosse finem, hoc est, quae utilitas ex oratione expectanda sit. Omnis enim oratio, aut ad docendum instituitur, aut praeter cognitionem habet alium finem, videlicet, quod aliquid fieri | iubet. Suasoriae orationes iubent aliquid fieri, ut si quis suadeat 423 suscipi bellum Turcicum. Tales sunt et psalmi generis deliberativi, qui vel praecepta | B2v dant, vel consolantur, vel deprecantur, hi petunt aliquid fieri.

20–21 oblatum est] contigit 1531, 1532 29 instituitur] destinata est 1531 7–8 oratio pro M Marcello] Cicero bedankt sich in dieser Rede bei Caesar für die Begnadigung des Marcellus. 9–10 Erasmus…epistolarum] Vgl. Erasmus, De conscribendis epistolis (1522). 27 scopus] Decimator S. 48 erläutert diesen Skopus als die „zentrale propositio“ der Rede, d.h. die Behauptung, die die Rede als ganze beweisen oder glaubhaft machen will.

280 | Elementa Rhetorices

B3r

Verum generis demonstrativi finis est cognitio, ut cum Alexandrum laudamus, et res eius sapienter, fortiter ac feliciter gestas narramus, tantum docemus auditorem. Etsi enim exempla imitationis causa proponuntur, tamen in tali oratione nihil aperte postulamus ab audientibus, nisi ut huius viri sapientiam, virtutem ac felicitatem contemplentur atque admirentur. Ita generis didascalici finis est proprius cognitio, ut si quis doceat, quid sit Evangelium, quomodo consequamur, ut deus reputet ac pronuntiet nos iustos, quid sit fides. Hic dicenti proprius finis propositus est, ut auditores doceat, etsi cognitio postea ad usum transferri potest, diversum tamen orationis genus est, quod docet, ab illo, quod deinde doctrinam ad usum transferre iubet. Graeci in omnium librorum initiis quaerunt, quae sit operis intentio, seu quis sit scopus, ut ipsi loquuntur. Idem agunt rhetores, cum de genere causae quaerunt, quae sit orationis voluntas, quid postulet, utrum cognitio sit finis orationis, an praeter cognitionem aliquid fieri iubeat. Haec in oratione perspicere atque animadvertere maxime prodest, ut intelligamus, quae nobis ex oratione utili|tas expectanda sit. Nec prius acquiescit animus auditoris non stulti, quam finem aliquem orationis animo prospexerit. Haec ideo pluribus verbis dixi, ut ostenderem haec praecepta plurimum ad formanda, acuendaque iudicia conferre. Ceterum adolescentes et hoc monendi sunt, interdum genera causarum misceri. Quamquam enim unumquodque negotium, ad unum aliquod genus causae principaliter referendum est, tamen saepe aliud genus, aliquid a locis alterius generis mutuatur, ut pro Archia, quamquam tota oratio principaliter ad genus iudiciale pertinet, multa tamen sumit Cicero ex locis generis demonstrativi, dum non de re, sed de persona dicit, cuius laudes in iudicio dignitatis exponi proderat. Et Demosthenes in suadendo, multa sumit ex demonstrativo genere, dum invehitur in Philippum Macedonem.

6–7 quomodo consequamur ut deus reputet ac pronuntiet nos iustos] quae res iustificet homines, 1531 22–25 ut…proderat] In der Rede für Archias geht es eigentlich darum, daß der griechische Dichter Archias (Cicero bezeichnet ihn als einen seiner Lehrer) der Anmaßung des römischen Bürgerrechtes angeklagt war. Cicero zeigt in der Rede jedoch nicht nur, daß diese Anklage zu Unrecht erhoben wurde, sondern auch, daß man, wenn Archias das römische Bürgerrecht nicht besäße, es ihm für seine Verdienste um die Literatur verleihen müßte. 26 in Philippum Macedonem] Vgl. Demosthenes’ Reden gegen Philipp. Decimator S. 54 kommentiert: Diese Reden gehören prinzipiell zum genus deliberativum, weil Demosthenes die Athener ermahnt, gegen Philipp Krieg zu führen, um ihre Freiheit zu verteidigen und sich dabei der loci des Nützlichen und Ehrenvollen bedient. Wenn er jedoch zwischendurch die Autorität Philipps in ihrer Bedeutung schmälert und zeigt, warum man ihn nicht fürchten muss, bedient er sich der loci des genus demonstrativum.

5

10

15

20

25

Liber primus de elementis rhetorices | 281

De genere didascalico

5

10

15

20

Si quis de hoc genere longiora praecepta desiderat, is ad dialecticam redeat, quae sola tradit | perfecte docendi rationem. Nam dialectica proprie ars est recte docendi. 424 Maxima autem vis, maxima utilitas est huius generis. Saepe enim | homines de B3v religione, de iure, de omni officio docendi sunt, ubi sine hac ratione, patefieri res non queunt. Ac ne discere quidem ipsi, et recte complecti animo res difficiles et intricatas possumus, nisi hanc methodum sequamur, quae perfacilis est, si quis mediocrem exercitationem adhibuerit. Sunt autem quaestiones duplices. Quaedam sunt simplices, ut cum de una voce quaeritur, quid sit virtus, quid sit poenitentia. Quaedam coniunctae sunt, ut cum propositio aliqua confirmanda aut confutanda est, ut, oporteat ne Christianum abicere suas facultates. Loci simplicis quaestionis sunt: quid sit, quae sint partes vel species, quae causae, qui effectus, quae cognata et pugnantia. Hi loci consulendi sunt, cum docere de aliqua re homines volumus. Et assuefaciendi sunt animi, ut quaecumque res proposita fuerit, statim in hos locos intueantur, qui admonent ubi quaerenda sit materia, aut certe quid ex magno acervo eligendum, et quo ordine distribuendum sit. Nam loci inventionis, tum apud dialecticos, tum apud rhetores, non tam conducunt ad invenien|dam materiam, quam ad eligendam, B4r postquam acervus aliquis rerum, vel ex alia arte, vel ex ipsis negotiis oblatus fuerit.

8 adhibuerit] addiderit 1531 9 Sunt…duplices] Zu den methodischen Fragen und der Methode vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 573ff. Die zehn Fragen dort lauten: 1. Was das Wort bedeutet, 2. ob der Sachverhalt existiert, 3. was der Sachverhalt ist, 4. welche Teile er hat, 5. welche Arten, 6. welche Ursachen, 7. welche Wirkungen, 8. welche Eigenschaften (adiacentia), 9. was ihm verwandt ist, 10. was ihm entgegengesetzt ist. Zur Ableitung dieser Methode aus dem zweiten Buch von Aristoteles’ Analytica posteriora vgl. CR 13, 574ff. 10 quid2 …poenitentia] Zum Hintergrund dieser Frage vgl. unten Anm. zu 287,13–14.

282 | Elementa Rhetorices

Prima in omni re definitio esse debet. Hanc iubet quaerere locus quid sit. Sed

1–286,32 Prima…sumus] Definitio autem sumitur, aut ex praedicamentis, ut in Dialectica ostendimus, aut ex accidentibus. Exemplum. Quid est fides? Fides est assentiri promissioni, in qua deus pollicetur se nobis propicium futurum esse propter Christum. Quae partes. Nullae possunt recenseri, quia fides est unus quidam motus mentis, intuens in promissiones, sicut unus oculorum motus est, cum in aliquam rem intuentur. Species numerari possunt pro varietate rerum, circa quas versatur fides. Quaedam enim versatur circa promissiones rerum corporalium, quaedam circa promissiones rerum spiritualium, quamquam promissiones rerum corporalium, etiam submoneant nos rerum spiritualium, scilicet reconciliationis. Quae causae. Verbum promissionis et spiritus sanctus sunt efficientes causae, mens hominis subiectum est, quae tunc fidem concipit, cum perterrita considerat promissionem, eique assentitur. Effectus, est iustificare, nam fide reconciliamur deo, sed non propter operis nostri dignitatem, verum quia est fiducia misericordiae propter Christum promissae, cum nos non simus digni, aut mundi, sed propter Christum habeamus deum placatum. Quare ideo fidei tribuitur, quod iustificet, quia est fiducia non nostrae puritatis, sed reconciliationis promissae propter Christum. Sunt et alii effectus, videlicet, reddere tranquillas mentes, afferre gaudium territis conscientiis, etiam in mediis calamitatibus. Item, invocatio, et eventus, ut fides, Ezechiae pulcherrimam victoriam adversus Assyrios peperit. [1531] Quae causae. Obiectum est misericordia dei, qua nos pronuntiat iustos propter Christum, non propter ullum nostrum opus, aut legis impletionem. Haec autem misericordia in verbo promissionis ostenditur. Mens subiectum est, quae perterrita considerat promissionem, eique assentitur. Effectus multi colligi possunt, sed primus est, iustificare. Sic enim vulgo loquuntur. Clarius ita dici posset imputatio iustitiae, reputamur enim iusti, non propter ullius nostri operis dignitatem, sed per misericordiam propter Christum, cum credimus. Neque enim apprehendi aliter misericordia potest, nisi hac fide, seu fiducia. Et haec imputatio non est proprie effectus fidei, sed ex pacto divino sequitur fidem. Proprii effectus sunt, reddere tranquillas mentes, afferre gaudium territis conscientiis, etiam in mediis calamitatibus. Item invocatio, et eventus, ut fides Ezechiae pulcherrimam victoriam adversus Assyrios peperit. [1532] Quae cognata, spes, item dilectio, tunc enim diligimus deum, cum placatum esse statuimus. Id autem statuere fides est. Pugnantia, simulatio est, cum securus animus falso somniat se credere, at in afflictionibus experitur sibi deesse fidem. Item desperatio, item temeritas quam vocant praesumptionem, cum suscipitur aliquid, ad tentandum deum contra mandata dei, simulatione quadam fidei, ut si quis nolit edere, nolit egrotus uti medicamentis. Postea [Potest 1532] et effectuum comparatio fieri, opera sine fide non sunt cultus dei. Veri cultus sunt fides, invocatio, et ceteri effectus fidei. Dialecticus hoc modo breviter complectitur causam, et tamquam extremas lineas ducit. Sed orator addit ornatum, et res breviter comprehensas verbis illustrat, ut magis conspici possint. Interim tamen et is qui docet, et illi, qui discunt, debent referre animos ad illos locos dialecticos, ut teneant negotium certis finibus inclusum. Haec ratio atque diligentia non potest satis pro dignitate praedicari. Nam ad intelligendas atque iudicandas graves causas, nulla alia res, neque magis necessaria, neque conducibilior est. 1531, 1532 1 locus] quaestio 1531, 1532

Liber primus de elementis rhetorices | 283

interdum de appellatione prius disputatur, et constituenda est significatio vocabuli, constat enim innumerabiles esse λογομαχίας et rixas de vocabulis. Initio igitur, ne ambiguitas sermonis errorem pariat, certa vocabuli significatio constituenda est. Ac praesertim in disputationibus theologicis observanda est phrasis sacrarum 5 litterarum, quia multis utimur Hebraicis figuris, quae, si non recte reddantur, multi errores sequuntur, ut Pelagius gratiam intelligebat tantum beneficium ostensae legis ac doctrinae. At Paulus longe discernit a lege gratiam. Vocat enim gratiam reconciliationem, hoc est, remissionem peccatorum et acceptationem divinam, cum qua coniuncta est donatio spiritus sancti. Quare Pelagius turpiter cor|rumpebat senten- 425 10 tias Pauli. Sed quia copiosius traduntur praecepta de methodo in nostris dialecticis libellis, hic ero brevior, tantum exemplum unum atque alterum adscribam. Quid est virtus? Est habitus voluntatis inclinans ad oboediendum iudicio rectae rationis, recenseo enim usitatam philosophorum definitionem. | Quae partes? Dialec- B4v tice possunt partes dici, genus et differentia in definitione. Sed si quaeritur, quae res

5 Hebraicis figuris] d.h. Metaphern und idiomatische Wendungen, die keine vollgültige Entsprechung im Lateinischen haben. 7 Paulus longe discernit a lege gratiam] Vgl. Röm. 5–7. 7–8 Vocat…reconciliationem] Vgl. Röm. 3,21 ff. 9 Pelagius] Theologe des fünften Jahrhunderts, 417 als Häretiker verurteilt. Seine Lehren wurden 418 auf der Synode von Karthago verdammt. Pelagius leugnete die Erbsünde und vertrat die Auffassung, dass der Mensch von Natur aus gut sei und über einen freien Willen verfüge. Dadurch wurde er zum extremen Gegenbild der Reformation, der zufolge der Mensch allein durch den Glauben, allein aus Gnade und allein durch Christus gerechtfertigt ist. Die Reformatoren bezichtigten ihrerseits die katholische Kirche des Pelagianismus, vgl. z.B. Melanchthon, Loci communes 1521, Kap. 2,14 ff. und 2,25 ff. 10–11 in…libellis] Vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 573ff. 13 philosophorum definitionem] Zur Definition der Tugend in ihrem philosophischen Kontext vgl. Melanchthon, Philosophiae moralis epitome, CR 16, 38f. und Melanchthon, Ethicae doctrinae elementa, CR 16, 183ff. Der Begriff „habitus“ (Zustand, Beschaffenheit, Gewohnheit) bezeichnet eine Unterart des Prädikamentes der Qualität. Ein habitus ist eine Qualität der Seele, insofern diese sich eine bestimmte Fähigkeit erworben hat. Melanchthon, Erotemata dialectices (CR 13, 535) definiert: „Ein habitus, griechisch ἕξις, ist eine Qualität, die in Menschen durch häufige Handlungen herangebildet wird. Durch diese Qualität können die Menschen eben diese Handlungen, die von ihrem habitus geleitet und unterstützt werden, richtig und leicht ausführen. So ist z.B. die Kunst des Malens in dem Maler Lukas [Cranach] ein habitus. Lukas hat gelernt zu malen, und nachdem sich die Hand daran gewöhnt hat, malt sie diese Formen, die der Verstand wahrnimmt und ihr zu malen befiehlt, sicherer und leichter, als andere, die diese Kunst nicht beherrschen, sie malen würden.“ (Übersetzung v. V.) Melanchthon unterscheidet (536ff.) dann zwischen physischen (habitus corporis, wie Tanzen oder Werfen) und psychischen (habitus animae) habitus. Die habitus animae unterscheidet er weiter in die des Intellekts (habitus intellectus, d.h. v.a. scientia, ars, prudentia, fides und opinio) und des Willens (habitus voluntatis, d.h. Tugend und Laster). Ähnlich Melanchthon, De anima, CR 13, 166. 14 definitione] Die Definition eines Sachverhaltes nennt dessen genus – d.h. die Gattung, zu der er gehört – und dessen differentia – d.h. die spezifische Differenz, die ihn von den anderen Arten derselben Gattung unterscheidet, sein proprium. Im Falle der Tugend ist das genus „habitus des Willens“ und die spezifische Differenz „der dazu geneigt macht, dem richtigen Vernunfturteil zu gehorchen“. Zur Lehre von der Definition vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 563ff.

284 | Elementa Rhetorices

B5r

existant in anima, quales motus sint, species enumerandae sunt, nam diversae species sunt diversi habitus. Species multae numerari possunt: pietas, iustitia, fortitudo, modestia, etc. Quae causae? Crebrae actiones honestae. Sed actionum causae sunt, rectum 5 iudicium mentis, et voluntas adsentiens. Qui effectus? Praemia a deo proposita, iuxta illud: Honora patrem et matrem ut sis longaevus super terram. Quae cognata? Virtuti quae est habitus, cognata est φυσικὴ ἀρετή, bona inclinatio in natura. Quae pugnantia? Simulatio virtutis, et turpitudo palam pugnans cum virtute, ut 10 Neronis, et similium flagitia. Ita dialectica metas et summas ostendit, | quae suppeditant maximam rerum copiam, si velis singulos locos integre explicare.

Aliud exemplum Quid est poenitentia? Prius de vocabulo dicatur. In ecclesia vocamus usitate poeni- 15 tentiam, id quod dici posset, conversio voluntatis ad veram pietatem. Est igitur definitio: Poenitentia est contritio et fides, qua credimus nobis remitti peccata propter Christum, quam fidem sequitur nova oboedientia erga deum. Quae partes? Conversio vera habet duas partes tamquam duplices motus animi, 20 contritionem, id est agnitionem peccati, seu terrores ac dolores, propter peccatum. Altera pars est fides, quae erigit et consolatur perterrefactas mentes, cum accipit remissionem peccatorum donatam propter Christum. Recte additur et tertia pars, quae tamen est effectus priorum, scilicet nova B5v | 426 oboedientia. | | Quae causae? Diversorum motuum diversae sunt causae: contritionis, id est, 25 terrorum causae sunt lex arguens peccata, et spiritus sanctus efficax per legem, et impellens voluntatem. Et voluntas adsentiens ac non repugnans spiritui sancto, non ipsis peccatis indulgens, eaque repetens.

6–7 Honora…terram] Ex. 20,12. 8–9 bona…natura] Vgl. zu diesem Begriff Melanchthon, Philosophia moralis epitome, CR 16, 40. 15 poenitentia] Vgl. auch das Kapitel „poenitentia“ in den Loci communes theologici (CR 21, 876ff.; MSA 2/2, 540ff.) Zur deutschen Terminologie vgl. Melanchthon, Loci theologici germanice (CR 22, 493ff.) Vgl. außerdem Kapitel zwölf der Confessio augustana, BSLK 1, 66ff. 23 Recte…pars] Melanchthon wählt mit „Buße“ und „Glaube“ zwei Begriffe, die für die reformatorische Theologie von entscheidender Bedeutung sind. Nach katholischer Auffassung besteht die Buße aus drei Teilen: Reue (contritio), Beichte (confessio) und Genugtuung (satisfactio). Luther hatte diese Auffassung – die letztlich zur Rechtfertigung des Ablasshandels diente – in seinen 95 Thesen angegriffen, vgl. dort These 5 ff. Melanchthon behandelt die Buße – neben Loci communes und Confessio augustana – auch in einem eigenen Traktat Doctrina de poenitentia.

Liber primus de elementis rhetorices | 285

Fidei causae sunt Evangelium annuntians remissionem propter Christum, et spiritus sanctus efficax per Evangelium ac impellens voluntatem. Et voluntas adsentiens et non repugnans spiritui sancto. Quae cognata? Contritioni cognata est virtus, quae vocatur timor dei. Fidei 5 cognata: spes, dilectio. Quae pugnantia? Cum contritione pugnant securitas profana seu contemptus iudicii dei, et simulatio dolorum. Cum fide pugnant desperatio et simulatio fidei, quae est profana securitas et contemptus iudicii dei. Qui sunt effectus verae poenitentiae? No|va et spiritualis vita, pia opera. Et quia B6r 10 voco effectus, omnia quae certo sequuntur, etiam hic numero vitam aeternam.

Aliud exemplum Quid est fides? Primum significatio vocabuli consideranda est. Interdum fides significat notitiam historiae de Christo. Sed alias in prophetis et apostolis, fides significat fiduciam, qua assentimur promissionibus dei, sic Paulus Roma. 4. palam affirmat se 15 de fide loqui, qua assentimur promissioni, cum ait: Ideo ex fide, gratis, ut sit firma promissio. Est igitur fides assentiri promissioni, in qua deus pollicetur se nobis propitium fore propter Christum. Complectitur ergo haec fides, notitiam historiae et fiduciam assentientem promissioni, ad quam historia referenda est. 20 Quae partes? Sicut oculorum motus non potest secari in partes, sic nec mentis aut voluntatis motus secantur in partes. Sed tamen fides complectitur notitiam in intellectu, et voluntatem quae vult et accipit beneficium oblatum, id est assentiri B6v promissioni. | Species fidei discerni possunt, quia fides alias versatur circa promissiones 25 beneficiorum corporalium, alias circa promissiones gratiae et rerum aeternarum.

12 fides1] Zum Begriff des Glaubens vgl. Melanchthon, De anima, CR 13, 166; Confessio augustana Art. 20; sowie in den Loci communes die Kapitel „De fide“ und „De vocabulo fidei“, in welchem letzteren Melanchthon sich an die hier gemachten, rhetorischen Vorgaben hält und die Bedeutung des Wortes „fides“ eingehend erörtert. 14 Paulus Roma 4] Röm. 4,16. 22 beneficium] die Wohltat, d.h. hier die Erlösungs- und Heilstat Christi, vgl. die Anmerkung 25 von Pöhlmann zu seiner Übersetzung der Loci communes 1521, S. 21. 25 beneficiorum corporalium] In den Loci communes 1521, Kap. 6, 51 ff. führt Melanchthon den Unterschied zwischen geistigen und körperlichen Wohltaten so aus, dass die körperlichen Wohltaten vor allem den im Alten Testament verheißenen, unmittelbaren Eingriffen Gottes entsprechen, wie in dem dort angeführten Gen. 28,20 f.: „Wenn der Herr mit mir sein wird und mich behüten wird auf dem Weg, den ich gehe, und wenn er mir Brot zu essen und Kleidung anzuziehen geben wird [...] soll der Herr mein Gott sein.“ Die geistigen Wohltaten beziehen sich dagegen auf die Verheißungen Christi im Neuen Testament. Vgl. auch Loci communes 1521, Kap. 6,91 ff., wo Melanchthon dann die körperlichen Verheißungen des Alten Testaments auf Christus bezieht.

286 | Elementa Rhetorices

427 Sed tamen promissiones beneficiorum corporalium, ad|monent nos de altera promis-

sione, quae est praecipua. Ideo pii semper in promissionibus corporalium beneficiorum, complexi sunt promissionem gratiae, seu reconciliationis. Quae causae? Obiectum fidei est misericordia promissa propter Christum, qua deus nos pronuntiat iustos, non propter legem aut dignitatem nostram aut opera nostra, sed propter Christum quem voluit esse redemptorem nostrum. Et haec misericordia ostenditur nobis in verbo, videlicet in Evangelio seu promissionibus, quae extant in Evangelio. Dixi de obiecto fidei, instrumentum quo fit in nobis, est ipsum verbum. Causa efficiens, spiritus sanctus, qui est efficax per verbum, et impellit mentem et voluntatem hominis. Et voluntas adsentiens seu non repugnans. Subiectum in quo haec geruntur, est ipsa hominis anima, mens et voluntas. 7r Qui effectus? Voco effectus omnia quae ne|cessario veram fidem sequuntur. B Comitatur autem fidem ex pacto dei iustificatio, id est reconciliatio seu imputatio iustitiae. Haec potest dici proprium fidei seu correlativum, quia est quiddam quod necessario ex pacto dei, fidem comitatur, quia non possumus aliter assentiri promissioni, nisi fide. Contingit igitur promissa reconciliatio, non propter aliquod nostrum opus, aut nostram dignitatem, aut nostras virtutes ullas, sed propter Christum. Et tamen aliquid esse oportet, quo id beneficium accipiamus. Fide igitur accipimus. Quare non effectus fidei, sed proprium seu correlativum est iustificatio, id est reconciliatio. Est etiam fides motus quo accipitur spiritus. Effectus vero numerari possunt tranquillitas et gaudium conscientiae, quia fide vincuntur terrores. Hunc effectum sequuntur invocatio et dilectio, quia invocamus et diligimus placatum. Et quia voco effectus, omnia certo sequentia, hic numero etiam vitam aeternam. Item omnes eventus, ut Ezechiae fidem sequitur liberatio. Quae cognata? Spes expectans futuram liberationem, invocatio, dilectio. | B7v Pugnantia: simulatio fidei, desperatio, pavor impius. Cum hoc modo res includuntur metis artis, certius comprehendi possunt. Et 428 singuli loci suppeditant ingentem copiam rerum in explicando. | Quare haec diligentia plurimum prodest, et ad iudicandas materias obscuras, et ad explicandas atque illustrandas. Nec dubium est, quin illa innumerabilia encomia methodi, quae sunt apud Platonem, hanc ipsam exercitationem nobis commendent, ad has metas revocandi quaestiones quas explicaturi sumus.

23 omnes] omne 13 imputatio] d.h. die durch Christus für uns erwirkte Gerechtigkeit, durch deren Anrechnung wir gerechtfertigt werden. Zum Begriff der „imputatio“ vgl. z.B. BSLK 1, 219,42ff. 24 Ezechiae fidem] bezieht sich auf dessen Prophezeiung Christi und seines Reiches, worauf auch Luther in seiner Vorrede auf das Buch Ezechiel hinweist. 1531 hatte Melanchthon hier genauer auf Ezechiels Prophezeiung und Glauben an den Sieg über die Assyrer hingewiesen.

5

10

15

20

25

30

Liber primus de elementis rhetorices | 287

De coniunctis quaestionibus Loci coniuncti thematis fere sunt iidem, quos iam recensui. Nam omnis docendi ratio consistit in definitione, causis et effectibus. Ducuntur igitur argumenta in confirmando aut confutando: 5 a definitione, a causis, ab effectibus, a partibus, B8r a pugnantibus. | 10 Hi loci praecipui sunt in topicis, reliqui enim extra causam versantur, et magis amplificandi, quam docendi causa adhibentur. Itaque si confirmandum erit thema, quod non sit Christiana iustitia discedere a facultatibus, quaerenda est definitio praecipuae partis in hac propositione, videlicet, quid sit Christiana iustitia. Hinc ducetur argumentum.

15

A genere Christiana iustitia, est res perpetua in spiritu, videlicet, nosse ac timere deum, credere in Christum. Discedere autem a facultatibus non est res aeterna, neque ad

16 perpetua] eterna 1531 | ac timere] om. 1531, 1532 10 in topicis] wissenschaftliche Disziplin, die sich der Katologisierung und Beschreibung der loci widmet. Die einflussreichste Topik des 16. Jhs. findet sich im zweiten Buch von Agricolas De inventione dialectica. Melanchthon formuliert seine Topik in den Erotemata dialectices, CR 13, 663ff. | extra causam] so z.B. der locus des Vergleiches oder der Ähnlichkeit. An diesem finden sich Argumente, die nichts über den Sachverhalt selbst aussagen, sondern (zumindest in erster Linie) etwas über seine Ähnlichkeit oder Vergleichbarkeit mit anderen. 13–14 Hinc ducetur argumentum] Der folgende Beweis, dass ein Christ persönliches Eigentum besitzen darf, wendet sich gegen die Wiedertäufer. Diese hatten u.a. mit der Berufung auf das Vorbild der Apostelgemeinde zu Jerusalem und Mt. 19,21 („Wenn du vollkommen sein willst, geh, verkauf deinen Besitz und gib das Geld den Armen“) gelehrt, dass Christen kein persönliches Eigentum haben dürften. Viele Wiedertäufer hatten sich deshalb in Gütergemeinschaften zusammengeschlossen. Die Unruhen, die von den Wiedertäufern ausgingen, hatten seit 1527 immer mehr zugenommen. Melanchthon hatte sich bereits mit mehreren Schriften, die die hier skizzierten Argumente breiter ausführten, gegen die Wiedertäufer gewandt, vgl. z.B. das Adversus anabaptistas iudicium (MSA 1, 272–275; zur Eigentumsfrage bes. 291ff.) oder die ausführlichere Verlegung etlicher unchristlicher Artikel, welche die Widerteuffer fürgeben (MSA 1, 301–322) von 1536. 15 A genere] bezeichnet hier die Tatsache, dass das Argument („immerwährender Sachverhalt im Geist“) gleichzeitig das genus des Sachverhaltes „christliche Gerechtigkeit“ darstellt. Die Definition, die sich aus dem genus und dem proprium zusammensetzt (vgl. oben Anm. zu 283,14) bildet im folgenden Syllogismus dann die maior, die konkrete Frage die minor.

288 | Elementa Rhetorices

spiritualem vitam necessaria. Igitur Christiana iustitia non est discedere a facultatibus.

A causa, videlicet praecepto Evangelium non abolet res politicas, sed multo magis confirmat et conservat. Tenere proprium necessaria res est in politia. Igitur Evangelium non praecipit discedere a 5 facultatibus. Evangelium autem de iustitia Christiana praecipit, igitur non est iustitia Christiana discedere a facultatibus. Verum nihil opus est per omnes locos vagari, Neque vero quaelibet causa recipit 8v B omnes locos. | Totam autem hanc methodi formam summa diligentia tradidimus in Dialecticis. Quare hic breviter tantum admonendus fuit lector, ut in rhetoricis memi- 10 429 nerit saepe ad dialecticen sibi respi|ciendum esse, praesertim cum de aliqua re docere homines volet. Quo genere multum in ecclesiis et in scholis utendum est. Et suasoriae causae multa mutuantur a genere didascalico. Saepe enim in deliberando de aliquo communi loco prius disputatur, quam quid sit agendum constituitur. Ut cum de bello Turcico deliberamus, initio docendi sunt homines, quod Christiano 15 liceat bella gerere, et deus praeceperit magistratibus, ut latrocinia depellant, postea incitandi sunt principes ad bellum suscipiendum.

De genere iudiciali

Cr

Veteres praecipue propter hunc usum excogitaverunt rhetoricen, ut praepararent adolescentes ad forum. Ideo tota fere rhetorica consumitur in his praeceptis, de 20 tractandis controversiis forensibus. Nunc etsi imago quaedam veteris artificii reliqua est in foro, tamen causas agunt iurisconsulti, qui adhibent multum ex sua arte, | pleraque tamen a rhetorica mutuati sunt illi ipsi scriptores, quos legunt iurisconsulti. Sed nos tradimus haec praecepta, vel ad iudicandas aliorum orationes, vel ut 25 etiam instruamus adolescentes ad controversias in epistolis tractandas, et ad

5 praecipit 1531, 1559 praecepit 1539 6 praecipit 1531, 1559 praecepit 1539 4 Evangelium…conservat] Decimator verweist auf Röm. 13 und das vierte Gebot. 6–7 igitur… facultatibus] Aus der Ursache ist dieses Argument abgeleitet, insofern die Gebote des Evangeliums Ursache der christlichen Gerechtigkeit sind. 9 methodi] Zur Methode vgl. oben Anm. zu 281,9. 14–17 Ut…suscipiendum] D.h. zuerst behandelt man im Sinne des genus didaskalikon die beiden loci communes, dass Christen Kriege führen dürfen und dass weltliche Obrigkeiten zum Schutz ihrer Untertanen verpflichtet sind, dann kommt man im Sinne des genus deliberativum zu der konkreten, an die Reichsfürsten gerichteten Aufforderung, ihre Untertanen vor den Türken in Schutz zu nehmen. Vgl. auch unten die Kapitel zum genus deliberativum und zu den loci communes.

Liber primus de elementis rhetorices | 289

ecclesiastica negotia. Nam disputationes ecclesiasticae, magna ex parte similitudinem quandam habent forensium certaminum. Interpretantur enim leges, dissolvunt ἀντινομίας, videlicet sententias, quae in speciem pugnare videntur. Explicant ambigua, interdum de iure, interdum de facto disputant, quaerunt factorum consilia. 5 Ideo hoc genus in his nostris moribus, etiam magnum habet usum. Sed ut generi iudiciali, certi loci assignari possint, initio discernuntur status.

De statibus

10

15

20

25

30

Nulla pars artis magis necessaria est, quam praecepta de statibus, in quibus hoc primum ac praecipuum est, ut in omni negotio, seu controversia diligenter consideremus, quis sit status, hoc est, quae sit principalis quaestio, seu propositio, quae continet summam negotii, ad quam omnia argumenta referenda sunt, velut ad princi|palem conclusionem. Cv Nulla controversia intelligi, nihil ordine explicari, dici, aut percipi potest, nisi constituatur aliqua propositio, quae summam causae comprehendat. Ac saepe in contionibus indoctorum iudicari potest, quanta huius praecepti vis sit, ubi postquam nulla certa propositio | constituta est, de qua dicendum sit, oratio non 430 magis cohaeret, quam illa apud Horatium pictura, in qua, humano capiti cervicem pictor equinam addit etc. Ita interpretes Pauli, quia nusquam excerpebant ex ulla disputatione certam propositionem, nec videbant, quomodo ad unum aliquod caput accommodanda essent omnia argumenta, toto caelo a sententia Pauli aberrabant. Interdum etiam enarratio pugnabat cum auctore. Quare diligenter assuefaciendi sunt adolescentes, in legendis disertorum orationibus, ac disputationibus, ut statum quaerant, ut in scribendo ac dicendo propositiones constituant, et ad has argumenta accommodent. Praeceptum hoc leve ac puerile videtur in speciem, sed utilitatem habet maximam. Ac paucos invenias, qui in dicendo observent, qui consulant se ipsos quid dicturi sint, quae sit futura negotii summa, si quando amphoram instituunt, ut C2r Horatii verbis utamur, currente rota tamen urceus exit. | Neque vero tantum status observandus est, sed quia fere quaelibet controversia unum aliquem praecipuum syllogismum continet, qui maxime munit statum, is quoque dialectico more breviter excerpendus est, ut nuda ac brevia membra intuentes rectius iudicare possimus. Quare rhetores indiderunt nomina partibus syllogismi.

26 ipsos] se ipsi 1531, 1532 17 apud Horatium] Horaz, Ars poetica 1. 19–21 Ita…aberrabant] Zur Bedeutung von Melanchthons Auslegung des Römerbriefs vgl. unten Anm. zu 304,19. 22 enarratio] Melanchthon verwendet „enarratio“ hier gleichbedeutend mit „narratio“. 27–28 ut Horatii verbis utamur] Vgl. Horaz, Ars poetica 21 f.

290 | Elementa Rhetorices

Status est conclusio. Nam conclusio est propositio principalis post argumentationem repetita. Et statum alias vocant κεφάλαιον, vocant et ὑπόθεσιν, seu ὑποκείμενον, unde mansit nomen subiecti in scholis, pro materia et summa operis. Maiorem et minorem vocant αἴτιον. In his altera de qua dimicatio est, et qua confirmata, conclusio fit plana, vocatur κρινόμενον, ut pro Milone status est: Milo iure Clodium occidit. 5 Αἴτιον est: vim vi repellere licet. Milo autem vim vi repulit. In his minor est incerta, quam si iudici probaverit Cicero, Milo vincet. Itaque in hoc syllogismo, minor est κρινόμενον. Interdum maior est κρινόμενον. Evangelium non abolet politias. 10 Tenere proprium, est res politica. C2v Igitur Evangelium non vetat tenere proprium. | Hic maior est κρινόμενον. Nam homini imperito ostendendum est, quod Evangelium doceat de vita aeterna, et iustitia cordis erga deum. Interim foris iubeat nos uti 431 politicis ordinationibus, sicut cibo, potu, aere, et aliis bonis dei creatu|ris. Probatio autem τοῦ κρινομένου, dicitur σύνεχον, quia totum syllogismum connectit. 15 Sunt autem tres formae statuum, quas per quaestiones discernunt. Status coniecturalis, oritur ex quaestione, an sit, ut pro Roscio quaestio est, an Roscius occiderit patrem. Status legitimus in quo praecipua est definitio, oritur ex

2 κεφάλαιον] καφάλαιον 5 iure 1531, 1559 om. 1539 1 Status est conclusio] Inhaltlich sind rhetorischer status und dialektische conclusio identisch. Status der milonischen Rede (vgl. Anm. zu 5) ist die Frage, ob Milo für die Ermordung Clodius’ bestraft werden darf. Dies ist auch die propositio der Rede für Milo, die durch die argumentatio: Mord aus Notwehr darf nicht bestraft werden, Milo hat Clodius aus Notwehr getötet, also darf Milo nicht bestraft werden, (conclusio) bewiesen wird. 2 ὑπόθεσιν] Zur hypothesis vgl. unten das Kapitel zu den loci communes. 3–4 Maiorem…αἴτιον] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 3,6,2 und 3,11,4 finden. 5 pro Milone] Im Jahr 52 v. Chr. wurde Milo angeklagt, seinen Erzfeind Clodius erschlagen zu haben. Beide hatten sich zufällig auf der Via Appia getroffen – Milo mit Frau und Kindern und Gefolge, im Wagen reisend, Clodius mit zwei Freunden und Sklaven zu Pferd. Es kam zum Streit, in dem Clodius getötet wurde. In dem folgenden Prozess verteidigte Cicero Milo, wobei er, worauf Melanchthon sich hier bezieht, seine Verteidigung darauf aufbaute, dass Milo aus Notwehr gehandelt habe. Melanchthon hat die Rede in seiner Dispositio orationis Ciceronis pro T. Annio Milone (1535) nach der rhetorisch-dialektischen Methode analysiert. 14–15 Probatio…connectit] Es handelt sich um denselben Syllogismus, den Melanchthon bereits als Beispiel für ein aus der Ursache abgeleitetes Argument gebraucht hatte, vgl. oben Anm. zu 288,6–7. Der Beweis der maior (Das Evangelium schafft staatliche Institutionen nicht ab.) wäre hier: Das Evangelium gibt nur Anweisungen für christliche Gerechtigkeit. (maior) Christliche Gerechtigkeit ist von staatlichen Institutionen unabhängig. (minor) Also schafft das Evangelium staatliche Institutionen nicht ab. (conclusio) Vgl. auch die Beispiele bei Crusius S. 85. 16 tres…statuum] Melanchthon übernimmt die Dreiteilung des status vor allem aus der Rhet. ad Her. 1,18 ff. Quintilian, Inst. orat. 3,6 und 7,2 ff. unterscheidet zwischen coniectura, finitio, qualitas und ius; Cicero, De inventione 1,10 ff. zwischen constitutio coniecturalis, definitiva, translativa und generalis. Vgl. dazu auch Karl Bullemer, Quellenkritische Untersuchungen zum 1. Buche der Rhetorik Melanchthons (Erlangen, 1902), 41ff. 18 Status legitimus] Decimator S. 118 verweist auf die Identität von status legitimus und status finitivus.

Liber primus de elementis rhetorices | 291

quaestione, quid sit, ut apud Paulum, quid sit iustitia Christiana, fide ne reputemur iusti, an opera sint iustitia. Status iuridicialis oritur ex quaestione, quale sit factum, videlicet, iure ne factum sit, ut, iure ne Caesar interfectus sit.

De statu coniecturali 5 Cum autem prima sit quaestio, an sit, initio de statu coniecturali dicemus. Singulis

enim statibus, certi loci subiecti sunt. Sed quoniam locis argumentorum, in confirC3r matione et confutatio|ne maxime utimur, prius recensendae sunt partes orationis.

De partibus orationis Orationis partes sunt sex: exordium, narratio, propositio, confirmatio, confutatio, 10 peroratio. Exordium est initium orationis, priusquam enim de re dicimus, praeparandi sunt animi audientium, ac vulgo ita scribunt haec tria in exordio efficienda esse, ut reddamus auditores benevolos, attentos et dociles. Fabius haec ad unum benevolentiae locum refert, qui profecto praecipuus est. Sicut enim in quotidianis congressi15 bus colloquentes cum amicis, initio nos commendamus, aut excusamus, cur eis negotium faciamus, ita in magnis causis decet prooemiis quibusdam, vel excitare vel invitare auditores. Et est quaedam humanitatis significatio, prius de nostro officio dicere, quam ad causam accedimus. Itaque benevolentiam alias a personis, alias ab ipsis negotiis, si 20 sint honesta et plausibilia, conciliamus. Sed locus usitatissimus hic est a personis sumptus, dicere de officio, vel nostro, vel iudicis, ut Cicero initio contra | Verrem. C3v Item, pro lege Manilia. Item, pro Archia, reddit rationem quare has causas susceperit. Ordimur et a laudibus eius ad quem habetur oratio, ut Paulus in exordio Epistolae ad Romanos, initio fidem eorum praedicat. Cum respondemus adversariis,

1–2 fide ne reputemur iusti an opera sint iustitia] fides, an opera. 1531 20 sint] sunt 1531, 1532 3 iure ne Caesar interfectus sit] Melanchthon selbst hat 1533 (Datierung nach Bretschneider) über dieses Thema disputiert, vgl. Melanchthon, An iure C. Caesar est interfectus. 9 Orationis…sex] Melanchthon folgt mit seiner Aufgliederung der Redeteile Georg von Trapezunt, der f. 3r zwischen exordium, narratio, contentio und peroratio unterscheidet und die contentio dann f. 15r und f. 25r in propositio oder divisio, confirmatio und confutatio weiter unterscheidet. Von den antiken Rhetoriken ist Melanchthon der Rhet. ad Her. 1,4 am nächsten, die zwischen exordium, narratio, divisio, confirmatio, confutatio und conclusio unterscheidet. Vgl. auch Lausberg S. 148 f. 13 Fabius] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 4,1. Quintilian bezieht nur implizit die drei loci auf den einen des Wohlwollens. 23–24 Paulus in exordio Epistolae ad Romanos] Röm. 1,8.

292 | Elementa Rhetorices

facilius est ordiri ex occasione, sicut Demosthenes queritur initio de Aeschine, quod 432 rem iniquissimam peti|visset, ne adversario concederetur, ut pro se diceret. Haec

C4r

querela maxime decebat in exordio. Attentos reddimus, cum significamus nos de magnis et utilibus rebus dicere, ut ad Romanos: Non pudet me Evangelii. Est enim potentia dei. Dociles, cum et summam negotii breviter ostendimus, ut ad Romanos: In Evangelio patefit iustitia fidei. Sed non possunt numero comprehendi species exordiorum. Ordimur enim non tantum ab his locis, quos recensui, sed interdum a tempore, interdum a locis, interdum ab aliis circumstantiis. Hanc varietatem ostendent exempla Ciceronis. Illud unum praecipue iudicavi monendos esse studiosos, maximam gratiam habere ve|recunda et summissa exordia, et procul fugienda esse grandia et tumida principia, qualia sunt Statii, praesertim cum et existimationi officiant. Significant enim arrogantiam et confidentiam ingenii. Ideoque prudenter Horatius praecipit: Non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem. Decent in initiis et dubitatio, admiratio, ἀπροσδόκητον, votum, et similes figurae, ut: Nihil minus expectabam. Maxime vellem iudices, ut Sulla dignitatem suam retinere potuisset. Decent et affectus mitiores omnis generis, ut: Magnam mihi voluptatem attulerunt litterae tuae. In magnis causis non solent exordia praetermitti, ne quidem ab Atticis qui lege cogebantur ἄνευ προοιμίων καì παθῶν dicere. Sed in epistolis crebro praetermittuntur exordia.

5

10

15

20

De narratione et propositione

C4v

Narratio est facti expositio, quae statim exordio subicitur. Hanc sequi debet propositio, quae contineat summam rei. In disputationibus et suasoriis causis, interdum non utimur nar|ratione, nonnumquam et in iudiciis praetermittimus. Itaque prudentia est videre quando postulet res narrationem. Propositio autem numquam omitti 25 potest. Haec praecipua pars est totius certaminis. Et interdum multae propositiones ponuntur, sed ubi gradus per priores ad unum quandam principalem faciendus est, ut ad Romanos, initio proponit omnes esse sub

21 De narratione et propositione 1531, 1532, 1536 De narratione 1539 2 adversario] Demostheni 1531, 1532 1 initio de Aeschine] Vgl. Demosthenes, De corona 4. 5 ad Romanos] Röm. 1,16. 6 ad Romanos] Vgl. Röm. 1,17. 13 Horatius] Horaz, Ars poetica 143. 15–16 dubitatio admiratio ἀπροσδόκητον votum et similes figurae] Beispiele für diese Figuren bei Crusius S. 104 f. Melanchthon behandelt sie zum Teil innerhalb der elocutio in der zweiten Klasse der Figuren, vgl. unten. Das Aprosdoketon dürfte identisch sein mit der Figur des Paradoxon oder Inopinatum. 16–17 ut Sulla dignitatem suam retinere potuisset] Vgl. Cicero, Pro Sulla 1. 28 ad Romanos] Vgl. Röm. 1,16 ff. Der Argumentationsschritt, den Melanchthon beschreibt, endet mit 3,9–3,20.

Liber primus de elementis rhetorices | 293

peccato gentes et Iudaeos. Deinde pervenit ad propositionem principalem, quod propter Christum iusti reputemur, cum credimus nobis propter eum placatum esse deum, non propter nostra benefacta. Neque de disputatione iudicari potest, nisi hoc ordine propositionum animadverso. In vulgaribus contionibus | iure desiderari 433 5 potest diligentia, quia non saepe proponunt contionatores summam eius rei de qua dicturi sunt, ea res facit ut auditor incertus nusquam sciat, quid expectare debeat. Rhetores hoc loco, divisionis seu partitionis mentionem faciunt, hanc dicunt esse cum propositionem ita constituimus, ut simul moneamus quae relinquere velimus, C5r aut cum enumeramus, quam multae partes nobis tractandae sunt. |

De confirmatione

10

Confirmatio difficillima pars est oratorii operis, haec enim persuadere iudici debet, ut propositioni assentiatur. Etenim cum aliud nihil sit propositio, nisi conclusio confirmationis, non merebitur fidem propositio, nisi confirmatione propugnata fuerit. Nam ut dialectici tradunt labefactis praemissis, ruere conclusionem necesse 15 est, ut quae sit velut fastigium seu tectum syllogismi. At loci qui in rhetorica traduntur, tantum admonent nos de rebus unde sumendae sint res in quolibet genere causae, seu potius magno rerum acervo proposito, quid eligi debeat, quod ad propositum quadret. Deprehensis autem rebus, seu materia argumentorum, tenenda est et forma quaedam argumentorum, de hac non 20 satis perspicue praecipiunt rhetores. Itaque monendi sunt adolescentes, ut dialecticen consulant de forma argumentorum. Etsi enim liberior est oratio popularis, quam illi exiles et nudi syllogismi dialecticorum, tamen membra argumentorum eadem esse necesse est, quae in dialecticis traduntur. Ideoque ea, quae Cicero de syllogismo C5v tradit, a diale|cticis mutuatus est omnia.

18 eligi] elegi 9 enumeramus] numeramus 1531 16 At] Ac 1531, 1532 1 Deinde pervenit ad propositionem principalem] Vgl. Röm. 3,21 ff. 12–14 Etenim…fuerit] Die propositio steht dem Syllogismus – der confirmatio – als unbewiesene Behauptung voran und ist insofern identisch mit der conclusio. Die propositio sei: Das Evangelium verbietet nicht persönliches Eigentum. Es folgt die confirmatio in Gestalt eines Syllogismus: Das Evangelium schafft staatliche Institutionen nicht ab. (maior) Eigentum zu haben ist eine staatliche Institution. (minor) Also verbietet das Evangelium nicht, Eigentum zu haben. (conclusio) Vgl. auch oben Anm. zu 288,6–7. 14 praemissis] Die beiden Obersätze (maior und minor) eines Syllogismus. Es ist Aufgabe der confirmatio, die Prämissen des ihr zugrundeliegenden Syllogismus zu entwickeln. 23 quae in dialecticis traduntur] Vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, 3. Buch, CR 13, 593ff. 23–24 quae Cicero de syllogismo tradit] Vgl. Cicero, De inventione, erstes Buch.

294 | Elementa Rhetorices

Ceterum orator vestit ea quasi habitu verborum, et in disponendo liberior est, quam dialecticus. In syllogismo plerumque a minore inchoat argumentum, non saepe orditur a maiore. In enthymemate dum interdum properat, relinquit consequens auditorum cogitationi. Etenim natura cogit sumere formas argumentorum a dialecticis, etsi communis sermo minus aliquanto vinculis illis dialecticis astrictus est. Coniecturalis status habet duos locos, voluntatem et facultatem. Quoties igitur incides in orationem coniecturalis status, memineris eam totam in voluntatem et facultatem tamquam in duo praecipua membra partiendam esse. In tota Miloniana 434 disputatur partim de voluntate Clodii, | quod voluerit Milonem interficere, partim de facultate, quod Clodius potuerit insidias facere, Milo non potuerit. Hi loci sunt ex natura ducti, nam in omnibus hominum factis necesse est voluntatem et facultatem concurrere. Itaque iidem loci maximam vim apud iurisconsultos habent, qui multa ex praesumptionibus, id est, coniecturalibus argumentis iudicant. C6r Voluntas habet duas species. Altera voca|tur impulsio, quae affectus continet, ut Clodius oderat Milonem, igitur cupiebat eum extinctum esse. Altera dicitur ratiocinatio, quae a finali causa sumitur, cum ducitur argumentum a spe commodi. Nam humanae mentes plurimum moventur opinione utilitatis, ut Clodio proderat Milonis interitus, Miloni non proderat Clodii interitus, ergo verisimile est Clodium fecisse insidias. Ex hoc loco nata vox est Cassii, cuius saepe facit mentionem Cicero, quaerendum in iudicio, cui bono fuerit. Facultas continet signa et circumstantias. Signa sunt facta aut notae alicuius rei, iudicantur autem etiam communi sensu sine doctrina. Sunt enim vel causae vel effectus factorum. Facilis igitur est comparatio signi ad factum. Quaedam sunt 2–3 In…maiore] Im Gegensatz zur Dialektik, in der ein Syllogismus immer mit der maior beginnt. 3–4 In…cogitationi] Ein Enthymem besteht darin, einen der beiden Obersätze des Syllogismus auszulassen: „Das Evangelium verbietet kein persönliches Eigentum, weil persönliches Eigentum eine Voraussetzung für die Existenz eines Staates ist“, wäre die enthymematische Form des Syllogismus: Das Evangelium schafft staatliche Institutionen nicht ab. (maior) Eigentum zu haben ist eine staatliche Institution. (minor) Also verbietet das Evangelium nicht, Eigentum zu haben. (conclusio). Ausgelassen wird (wie auch in diesem Beispiel) normalerweise die maior, weil sie im Syllogismus der allgemeinere Satz ist. Oft handelt es sich dabei auch um einen locus communis, vgl. Decimator S. 143 f. Zur genaueren Bestimmung des Enthymems vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 616ff. Die beiden Teile des Enthymems heißen „antecedens“ und „consequens“. 6 voluntatem et facultatem] Vgl. Cicero, De inventione 2,24 und Quintilian, Inst. orat. 7,2, die allerdings beide noch den dritten locus „potestas“ kennen, den Melanchthon in dem der „facultas“ aufgehen lässt. 14 Voluntas…species] Die Begriffe „impulsio“ und „ratiocinatio“ übernimmt Melanchthon von Cicero, De inventione 2,17. 15–16 ratiocinatio] Der lateinische Begriff ratiocinatio ist das Äquivalent des griechischen Begriffes Syllogismus. Hier gemeint ist gleichzeitig die „Berechnung“, die einer Tat zugrunde liegt, die ihrerseits aber natürlich einen Syllogismus darstellt. 16 a finali causa] d.h. das Ergebnis einer Handlung, das als bezwecktes die Handlung als Ursache motiviert. 17–19 Clodio… insidias] Die Finalursache ist also der Vorteil, den Milos Tod für Clodius hat. Aus dieser Finalursache kann man auf ein Gefühl rückschließen, nämlich auf den Wunsch des Clodius, Milo umzubringen. Milo dagegen konnte ein solches Gefühl nicht haben, denn für ihn war der Tod des Clodius nicht von Vorteil. 19–20 Ex…fuerit] Vgl. z.B. Cicero, Pro Milone 32; Philippica 2,35.

5

10

15

20

Liber primus de elementis rhetorices | 295

antecedentia, ut: Milo duxit uxorem et liberos secum in raeda, erga non est consentaneum, profectum eum esse ad pugnandum. Nam pugnaturi non adducunt liberos in discrimen. Quaedam sequuntur factum, ut: fugit, expalluit, erubuit. Circumstantiae sunt tempus, locus, apparatus, iuxta versiculum: Quis, quid, ubi, quibus 5 auxiliis, cur, quomodo, quando. Et horum ratio a sensu communi petenda est, ut Cicero non fuit in urbe cum Caesar interficeretur, igitur non interfecit Caesa|rem. C6v Praeter hos locos sunt ἄτεχνα, quae propemodum ad signa pertinent, testes, chirographa, confessiones, de quibus iurisconsulti diligenter praecipiunt.

De confutatione 10 Confutatio est dissolutio argumentorum, quae obiciuntur. Huius rei artificium

magna ex parte sumendum est ex dialecticis. Constat autem in dialectica triplicem rationem dissolvendorum argumentorum tradi. Prima est cum peccatum in forma argumenti deprehenditur, tunc enim reprehenditur consequentia. Iudicium autem de consequentia tantum ex dialectica 15 petendum est. Nam et planiora sunt, et meliora, quae de consequentia tradunt dialectici, quam quae scripsit | Cicero de vitiosis rationibus iudicandis, ubi voluit 435 complecti dialectica praecepta eius rei. Cum autem peccatum in materia argumenti est, diluitur aut per distinctionem, aut per inficiationem. Ambigua distinguendo explicantur. Inficiatio autem habet

4 versiculum] Die lateinische Reihe der Fragewörter bildet einen Hexameter. 7 Praeter hos locos sunt ἄτεχνα] Zur Einteilung der loci in „künstliche“ und „kunstlose“, d.h. in solche loci, die sich aus der rhetorischen Theorie ergeben und solche, die in den konkreten Umständen liegen, vgl. Aristoteles, Ars rhetorica 1,2,2 und Quintilian, Inst. orat. 5,1. 10 Confutatio…obiciuntur] Vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 715 ff. 13–14 Prima…consequentia1] D.h. es würde sich um eine ungültige syllogistische Figur handeln. 16 Cicero de vitiosis rationibus iudicandis] Vgl. Cicero, De inventione 1,79 ff. und Rhet. ad Her. 2,31 ff. 18 distinctionem] Vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 720ff. Melanchthon führt dort (721) unter anderem Eulenspiegels Scherze als Beispiel für Missverständnisse an, die durch eine distinctio aufzuheben gewesen wären. Crusius führt S. 146 folgenden Syllogismus als Beispiel an: Vergeltung wird im Evangelium verboten. Krieg ist Vergeltung. Also wird im Evangelium Krieg verboten. Indem man jedoch zwischen öffentlicher und privater Vergeltung unterscheiden muss und das Evangelium nur private Vergeltung verbietet, wird die maior durch eine distinctio widerlegt. 19 inficiationem] Vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 718ff. Melanchthon führt dort (719) als Beispiel für eine inficiatio folgenden Syllogismus an: „Schminke ziemt sich nicht für einen Philosophen. Ausdruckskraft ist Schminke und gesuchter, unnützer Schmuck. Also ziemt sich Ausdruckskraft nicht für einen Philosophen. So argumentiert Pico della Mirandola gegen Hermolao Barbaro. Diese Argumentation muß man durch eine inficiatio auf diese Art widerlegen: Ich bestreite die minor, denn die Definition ist falsch. Ausdruckskraft ist nämlich die Fähigkeit, wahre Sachverhalte richtig und klar in einer tadellosen Art von Sprache darzustellen. Und bei einer solchen Darstellung ist die sprachliche Gestaltung keine Schminke, sondern ist die ursprüngliche und nicht widernatürliche Form der Sprache. Wie man ja auch den Maler lobt, der die Körper richtig mit den entsprechenden Farben darstellt, so bringt die

296 | Elementa Rhetorices

C7r

C7v

eosdem locos, quos in confirmatione posuimus, voluntatem et facultatem, ut Cicero ostendit Miloni voluntatem et facultatem insidiandi Clodio defuisse. Negabimus igitur illa, quae obici|untur, et opponemus rationes, quae reddant verisimilem inficiationem. Et quia coniecturalis status plerumque habet probationes non necessarias, sed tantum probabiles, ideo homines ingeniosi facile reperire possunt ex iisdem locis argumenta in utramque partem. Ac fere disputatio tota de signis est, hic valent homines callidi et copiosi, qui signa varie interpretari sciunt, et varias causas signorum quaerere. Nusquam enim verius est, quod dixit Euripides quam in hoc genere ἀλλ’ οἱ λόγοιστε καταπαλαίουσιν λόγους. Ratio rationem evertit, ut vulgo dicunt, rationes contra rationes. Et propter contrariam signorum interpretationem, duo peculiares loci adduntur defensori. Inversio cum docemus signum vel causam contra nos allatam pro nobis facere, si occidissem non sepeliissem. Satius fuisset statim relicto cadavere fugere. Paulus in Galatis utitur hoc loco, numquid lex est adversus promissiones, siquidem auget peccata? Paulus respondet: Imo tunc esset adversus promissiones lex, si iustificaret. Nam si lex iustificaret, nihil esset opus nova promissione quae gratis promittit iustificationem. Graeci vocant ἀντίστρεφον. | Absolutio est cum interpretamur signum aut causam aliter quam adversarius, sepelii, sed misericordia commotus cum obiter praeterirem. Uterque locus oritur ex subtili causarum interpretatione et animadversione. Nam unius eventus multae et variae causae excogitari possunt.

8 varie] variae Sprache die geistig richtig erfaßten Sachverhalte mit Wörtern zum Ausdruck, die diese Sachverhalte wahrheitsgemäß bezeichnen und veranschaulichen. Deshalb ist in der Argumentation Picos die Definition fehlerhaft.“ Einen locus der inficiatio kennt an dieser Stelle auch Georg von Trapezunt f. 31v. 7 disputatio] Melanchthon verwendet den Begriff hier offensichtlich zusammenfassend für die confirmatio und confutatio der Rede für Milo. 9–10 Nusquam…λόγους] Euripides, Iphigeneia in Aulis 1013. Cf. die moderne Fassung dieser Stelle: ἀλλ’ οἱ λόγοι γε καταπαλαίουσιν φόβους. Melanchthon übersetzt in seiner Interpretatio Euripidis Iphigeniae in Aulide, CR 18, 690: „Sed rationes evertuntur rationibus.“ 13 Inversio] Der locus der inversio findet sich nur bei Georg von Trapezunt f. 32v. Dort f. 33r auch das folgende Beispiel des Leichenbegräbnisses. 15 Paulus… Galatis] Vgl. Gal. 3,21 ff. 19 Absolutio] Zum Begriff der absolutio vgl. Georg von Trapezunt f. 31v.

5

10

15

20

Liber primus de elementis rhetorices | 297

De peroratione Peroratio est conclusio orationis, in qua repetitur propositio principalis. Tunc enim vocatur propositio cum ante confirmationem collocatur. Conclusio vocatur cum post confirmationem ponitur, ut fit in syllogismis apud dialecticos. Omnis autem perora5 tio constat duabus rebus, partim repetitione propositionis et potissimorum argumentorum, partim affectibus. Quales | autem affectus deceant in unaquaque causa sine 436 praeceptis sciri potest: Reo misericordia opus est, accusator studet odium inflammare. Porro ex quibus fontibus ducantur affectus, natura rerum consulenda est, quamquam cum sine arte perspiciant assentatores, quibus rebus animi hominum 10 capiantur aut irritentur, facile id quoque videbit orator. Nam urbanissime ac prudentissime dictum | est rhetoricam particulam esse τῆς κολακευτικῆς. C8r

De iuridiciali statu Sicut coniecturalis status ex quaestione, an sit factum, nascitur, ita status iuridicialis ex quaestione, quale sit factum, oritur. Disputat enim, utrum iure aliquid sit factum, 15 aut secus. Itaque appellatur a Fabio qualitatis status. Graeci vocant δικαιολογικóν, quia de iure disputat, ut C. Caesar non est iure interfectus. Iustum est fures suspendere. Tales causae habent easdem partes orationis, quas supra recensui: exordium, narrationem, propositionem, confirmationem, confutationem et perorationem. Ac ceterae partes non requirunt nova praecepta, tantum confirmatio ac confutatio 20 habent novos locos. Sunt enim diversi loci diversorum statuum, quia vero hic status totus versatur circa iuris quaestionem, ideo loci sumuntur a iureconsultis: natura, lex, consuetudo. 25 Aequum, bonum, iudicatum, pactum. Hi loci pertinent ad causam efficientem apud dialecticos. Ius est enim quod suscipitur impellente vel | naturali iure, vel C8v scripta lege. Quid sit ius naturae, quid lex scripta, quae consuetudo habeat auctori-

3–4 Conclusio…dialecticos] Wie bei der confirmatio – vgl. Anm. zu 293,12–14 – parallelisiert Melanchthon auch hier die Terminologie von Rhetorik und Dialektik: der rhetorischen peroratio entspricht die dialektische conclusio. Am Beispiel der Rede für Milo: Jeder hat das Recht auf Notwehr. (maior) Milo hat Clodius aus Notwehr getötet. (minor) Milo hat Clodius zu Recht getötet. (conclusio, in der rhetorischen peroratio wiederholt) 11 τῆς κολακευτικῆς] Vgl. Platon, Gorgias 466a. 15 Fabio] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 7,4. | Graeci…δικαιολογικóν] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 3,6,33. 20 Sunt enim diversi loci diversorum statuum] Also haben nur confirmatio und confutatio innerhalb der verschiedenen status verschiedene loci, die anderen Redeteile haben für jeden status dieselben loci. 24 consuetudo] Mit „consuetudo“ bezeichnet Melanchthon, wie sich aus dem Folgenden ergibt, die rechtliche Übereinkunft, die sich aus Präzedenzfällen ergibt, also das Gewohnheitsrecht. 25 Aequum…pactum] Melanchthon übernimmt diese loci von der Rhet. ad Her. 2,19.

298 | Elementa Rhetorices

tatem, a iureconsultis sumendum est. Nos olim addidimus locum religionis, sed is in lege scripta comprehendi potest. Nam legis scriptae species sunt, lex divina et lex humana. Sed addemus exemplum, in quo cerni poterit, quomodo propositione constituta, debeat se referre animus ad hos locos. Suntque ita exercenda ingenia, ut

1 is 1531, 1532, 1536 om. 1539 4–302,15 locos…affectus] locos, et huius rei debent sibi usum facere studiosi, ut quacuμque re oblata, statim offerant se loci non diu quaesiti. Initio status negotii seu propositio concipi debet, ut equites contra ius invadunt in vacuas possessiones monachorum. Iam consulendi sunt loci, et videndum quod conveniant causae. Non enim semper utimur omnibus locis. In hac causa primum ducantur argumenta. A natura. // Naturale ius est non invadere aliena, at equites invadunt aliena, cum occupant vacuas possessiones monachorum, sunt enim donatae ecclesiis. // Est et amplificatio a natura ducenda praedari ex publico multo crudelius est quam ex privato. Porro possessiones ecclesiasticae ad rem publicam pertinent, iis dissipatis non possunt alio [correxi ali] doctores religionis, non possunt retineri scholae etc. Haec cum dicendo amplificantur, intelligi poterit quam late damna pateant. // Erit ex natura ductum, si de religione testamentorum etiam dicatur. Haec legata relicta sunt ad pios usus, et ad religionem conservandam ad posteros. Semper enim bonis viris curae fuit, ut ad posteritatem religio conservaretur, ut apparet in testamento Iacob, Iosuae, Davidis. // Ex lege seu scripto iure, sunt illa, cum citantur leges imperatorum de ecclesiastica immunitate, de poenis sacrilegii latae. // Erit vehementior oratio, si amplificatio accesserit, quod deus velit imperatorum leges servari tamquam divinas, afferri potest et lex divina, non furtum facies etc. // Ex consuetudine ducentur publicae opiniones, quod deus horribiliter ulciscatur sacrilegia. Et multa huc ex suasoriis locis transferri possunt de poenis sacrilegorum. Nam ubicumque legum mentio fit, accersi possunt suasorii loci de poenis. Potest et comparatio fieri equitum nostri temporis cum maioribus. Maiores summa liberalitate erga ecclesiam usi sunt, et suae liberalitatis fructum tulerunt. Deus enim vicissim illis pacem, opes, praeclaras victorias donavit, nunc in tot rapinis isti sunt egentissimi, et male parta male dilabuntur etc. // Ad iudicatum pertinent exempla, ut apud Danielem punitur rex Babylonius, et regno exuitur propter profanationem sacrorum vasorum. Huc pertinent et insignes sententiae, ut apud Esaiam scriptum est, reges fore ecclesiae nutricios, et reginas nutrices. Ubi monentur principes, ut suppeditent victus doctoribus ecclesiae et defendant ecclesiae tranquillitatem. De confutatione. // Ratio dissolvendi argumenta petitur ex dialectica, ut supra dixi. Inspicienda est enim primum consequentia, postea considerandae res. Ibi inficiatio habet eosdem locos, naturam, legum interpretationem, consuetudinem, aequum, bonum, iudicatum, pactum, [1531, 1536: factum] ut in superiore exemplo confutandum est argumentum quod obici potest. Legata repeti posse, ubi non serventur illa quorum causa relicta sunt. Hic in confutando lex opponenda est, quae vetat legata repetere etiam si non serventur ea quorum causa relicta sunt. Sic enim inquit iurisconsultus de usu et usu fructu legato. Cum testator spectaculum edi voluerit in civitate, sed tale quod ibi celebrare non licet, iniquum esse hanc quantitatem quam in spectaculum defunctus destinavit, lucro heredum cedere. Igitur adhibitis heredibus et primoribus civitatis dispiciendum [1536: despiciendum] esse, in quam rem converti debeat fidei commissum, ut memoria testatoris alio et licito genere celebretur. Haec lex oratione vestienda est, et colligendae legis causae, ut intelligatur quantum ad tranquillitatem et alios usus conducat, non diripere talia legata. Infiniti enim motus existerent, si liceret 1 locum religionis] Es ist unklar, auf was sich Melanchthon hier bezieht, denn sowohl in De rhetorica (vgl. dort f. g5v) wie in den Institutiones rhetoricae (vgl. dort f. b3v) hatte er ebenfalls nur diese drei loci genannt.

Liber primus de elementis rhetorices | 299

quacumque quaestione oblata statim decurramus per omnes locos, et consideremus, ex quibus hauriri apta materia possit. Non enim semper omnibus locis uti possumus. Sed idonei quaerendi et amplificandi sunt. Initio, status negotii seu propositio constituenda est, ut: Constantinus imperator 5 recte fecit, quod bellum Licinio intulit defendendorum | Christianorum causa, 437 etiamsi cum Licinio foedere et adfinitate coniunctus erat. Iam loci inspiciendi sunt, et videndum, qui conveniant huic causae. | Dr

6 adfinitate] adfinitati cuilibet repetere maiorum legata. // Ad haec res publica redacta ad inopiam non posset publicos sumptus tollerare, et nova tributa populis imponenda essent. At consueta onera sunt faciliora. // Huc accersendae sunt et leges, quae iubent voluntatem testatoris conservare, etiam si alia specie id fieri necesse est, quam in testamento scripsit. Porro voluntas maiorum nostrorum fuit iuvare sumptu ecclesias, ut religio christiana retineretur, quam periclitari necesse est, si doctores fame pereant, si nemo habeat sumptus ad discendum. Et iurisconsultus sapienter reicit hanc rem ad deliberationem primorum civitatis. Habetis exemplum status iuridicialis, in quo breviter notatis argumentis cerni potest, quomodo per locos huius generis eundum sit, sed omnia fient pleniora, si elocutio addat ornatum, et sonum tanta causa dignum, si deploret religionis periculum et interitum. Nam hic est praecipuus, et communis locus in hac causa. 1531, 1532 6 etiamsi...coniunctus erat] Licinius, Kaiser des oströmischen Reiches, war mit einer Stiefschwester Konstantins des Großen, Kaiser des weströmischen Reiches, verheiratet. Das Bündnis zwischen beiden hielt nur fünf Jahre. Als Licinius begann, die Christen zu enteignen und zu töten, flüchteten viele zu Konstantin, der daraufhin gegen Licinius in den Krieg zog und ihn 324 besiegte. Die Episode wird ausführlich geschildert von Eusebius, Vita Constantini 2,49 ff. und Historia ecclesiae 10,8. Die Frage des Widerstandsrechtes, die Melanchthon exemplarisch an diesem Fall behandelt, war für die Protestanten nach dem Urteil Karls V. auf dem Reichstag 1530 in Augsburg von entscheidendem Interesse. Bis 1530 hatten Luther und Melanchthon (vor allem in Anbetracht des Bauernkriegs und der drohenden Anarchie) ein Widerstandsrecht gegen den Kaiser mehr oder weniger strikt abgelehnt. Als jedoch Karl V. 1530 die protestantische Konfession endgültig verwarf und die Protestanten unter Androhung von Gewalt dazu aufforderte, zur römisch-katholischen Kirche zurückzukehren, ließen sich Luther und Melanchthon von den Juristen davon überzeugen, dass ein Widerstandsrecht gegen den Kaiser dem positiven Recht entsprach – wovon dann im Schmalkaldischen Krieg auch Gebrauch gemacht wurde. Genau diese Situation zeichnet Melanchthon hier in dem exemplum von Konstantins Widerstand gegen Licinius nach: Der Haltung Konstantins entsprechend verhalten sich die deutschen Fürsten, die ihre rechtgläubigen Untertanen vor den Übergriffen des „heidnischen“ Kaisers und des Papstes, des Antichrist, in Schutz nehmen, auch wenn sie eigentlich zu Gehorsam gegenüber dem Kaiser verpflichtet gewesen wären. Melanchthon selbst hatte das Problem des Widerstandsrechtes bereits in mehreren Gutachten erörtert. Vgl. die Dokumente in Das Widerstandsrecht als Problem der deutschen Protestanten, Hg. Heinz Scheible (Gütersloh, 1968). Stellvertretend für die weitere Forschungsliteratur sei hier auf Eike Wolgast, Die Religionsfrage als Problem des Widerstandsrechts im 16. Jahrhundert (Heidelberg, 1980), 17ff., und die Art. „Widerstandsrecht“ in EKL 3, Sp. 1280–1284 von Wolfgang Lienemann und in RGG3 6, Sp. 1682–1692 von Ernst Wolf verwiesen. Das Beispiel selbst führt Melanchthon auch in seiner Philosophiae moralis epitome (1538; CR 16, 106ff.) in Zusammenhang mit dem Widerstandsrecht aus.

300 | Elementa Rhetorices

A natura

Dv

In omnibus materiis in quibus de iure quaeritur, praecipue ius naturae et ius divinum considerentur, et in hac quaestione a iure naturae firmum et illustre argumentum ducitur. Ius naturale est, suscipere defensionem contra iniustam crudelitatem, praeser- 5 tim si sit manifesta, seu ut vocant notoria iniuria. Talem defensionem suscepit Constantinus, ergo recte fecit. Hic syllogismus amplificandus est, exaggeratione sceleris Licinii. Atrocius scelus est trucidare sacerdotes et alios pios, quam reliqua latrocinia. Saevitur enim in homines peculiariter deo consecratos. Et accedit haec impietas, quod tyranni, non 10 tantum hos miseros homines cupiunt e medio tollere, sed prorsus nomen dei, veram religionem ac doctrinam delere et extinguere, ac penitus obruere gloriam dei. Adversus haec tanta scelera praecipue arma capere debent reges et principes, qui, ut Paulus ait, gerunt gladium, ut defendant bonos, et puniant iniustos. |

A lege scripta

15

Leges divinae et humanae praecipiunt regibus et omnibus magistratibus, ut defendant innocentes, ac maxime eos, qui propter religionem adfliguntur. Hic sententiae ex scripturis colligendae sunt de officio magistratuum, quales sunt apud Esaiam: Subvenite oppresso, iudicate pupillo. Et in psalmo: Eripite adflictum de manu peccatoris. 20

Ab exemplis Pertinent ad iudicatum, exempla probata. Honestum fuit Atheniensibus, suscipere defensionem liberorum Herculis adversus Eurysthea, quanto honestius est imperatori pio, suscipere defensionem sacerdotum. Accedant amplificationes a poenis idolatrarum. Deus detestatur et odit idolatras, 25 ideo defensores impiorum cultuum, habebunt tragicos exitus. Sicut in primo 438 praecepto minatur deus idolatris, et historiae suppeditant multa exempla. |

14 Paulus] Röm. 13,4. 19 apud Esaiam] Jes. 1,17. | in psalmo] Vgl. Ps. 82,4. 22 iudicatum] oben als eine der Spezifikationen der drei loci dieses status aufgezählt. Es handelt sich bei den Präzedenzfällen also offensichtlich um einen Aspekt des Gewohnheitsrechtes. 23 defensionem…Eurysthea] Vgl. Euripides, Heraclidae. Nach dem Tod des Herkules wollte Eurystheus dessen Kinder aus Angst vor zukünftiger Rache aus dem Weg räumen. Diese flüchteten sich nach Athen. Trotz der Drohungen des Eurystheus weigerten sich die Athener, die Kinder herauszugeben.

Liber primus de elementis rhetorices | 301

Tractandum et hoc est, quod ad principes per|tineat cura retinendae verae D2r religionis, iuxta secundum praeceptum: Non assumes nomen dei vane. Hoc praeceptum vetat tolerare blasphemias, et impios cultus.

Confutatio 5 Saepe confutatio plus suppeditat et disputationum et amplificationum, ut in hac

10

15

20

25

causa. Multa enim obiciuntur. Primum obici potest, quod in Evangelio prohibetur vindicta. Id explicandum est. Evangelium confirmat et approbat munus magistratuum, ergo defensionem quae fit per magistratus, praecipit. Nec abolet ius naturae, sed approbat, tantum igitur privatam vindictam et seditiones prohibet. Secundo obici potest de iure foederum, an licuerit confoederato bellum inferre. Ad id respondendum est: In omnibus foederibus exceptam esse defensionem adversus notoriam iniuriam. Fuisset scelerata societas Constantini et Licinii, si Constantinus propter foedus, quasi pactione quadam obligatus, passus esset grassari collegam et infinitam saevitiam exercere. | D2v Erant socii Lacedaemoniorum Thebani, cum Lacedaemonii Athenas cepissent. Et tamen Thebani adiuverunt Thrasybulum repetentem patriam armis contra Lacedaemonios. Erat enim manifesta crudelitas praesidii Laconici. Ita et Constantinus abrumpere societatem quae ei cum Licinio fuerat, necessario debuit. Cedunt iuri naturae cetera pacta, ut subdito adversus dominum concessa est defensio ad depellendam iniustam crudelitatem, si sit iniuria notoria. Tertio obici potest: At Constantinus alienos defendit, subditos Licinio. Quid ad eum pertinebat, quomodo ille suam ditionem gubernaret? Respondeo: Etiam subditis si sit manifesta saevitia, licet fieri supplices, implorare auxilia ab aliis, et suscipere eorum defensionem aliis regibus licet, ut Athenienses susceperunt defensionem liberorum Herculis.

2 Non…vane] Ex. 20,7. 5 disputationum] hier die eigentliche Argumentation im Gegensatz zur Amplifikation. 9–10 Nec…prohibet] Der gegnerische Einwand, der hiermit widerlegt wird, wäre also gewesen, dass Konstantin nicht hätte kämpfen dürfen, weil das Evangelium Vergeltung untersagt. 11 de iure foederum] als Bündnisrecht also eine Unterart des kodifizierten Rechts. 18 Erat…Laconici] Nachdem die Spartaner unter Lysander Athen eingenommen hatten, setzen sie die dreißig Tyrannen ein, um die Stadt zu regieren. Aus den Athenern, die vor deren Grausamkeit flohen, sammelte Thrasybulos ein Heer und eroberte die Stadt zurück. Vgl. Xenophon, Hellenika 2,4. Offensichtlich handelt es sich um eine Amplifikation des Argumentes durch ein exemplum.

302 | Elementa Rhetorices

Deinde non sunt alieni, qui nobis societate ecclesiae coniuncti sunt. Praecipuum D3r munus est summorum regum ac principum, tueri eccle|siam, quam ob causam 439 Esaias vocat reges, ecclesiae nutritores, id est, defensores. |

D3v

D4r

In iureiurando civium Atheniensium erant haec verba: Pugnabo pro sacris, et solus, et una cum aliis. Id exemplum a piis sumptum est. Atque ita debent sentire maxime principes pii, se arma gerere, ut veram doctrinam, qua gloria dei ornatur, conservent. In psalmo dicitur: Ego dixi dii estis. Hanc appellationem deus eis tribuit, ut res divinas tueantur, veram religionem, iustitiam, et pacem. Ita vides confutationem versari in explicatione quarundam iuris quaestionum, in collatione iuris naturae et foederum. In collatione iuris naturae, et officii subditorum. Proposui exemplum quaestionis iuridicialis, in quo apparet, ad causas non tantum rhetoricos libellos adferendos esse, sed etiam illius ipsius iuris cognitionem, in quo versatur quaestio. Fient autem omnia pleniora, cum accedent ornamenta et affectus. Defensori adduntur alii quidam loci, ubi de|fensio per se infirma est. Vocant autem concessionem, cum reus non excusat crimen, sed studet mitigare, et petit sibi veniam dari. Talis defensio seu concessio tres locos habet: purgationem, translationem criminis et deprecationem. Purgatio est, qua aliqua ex parte levatur culpa, videlicet, cum negamus dolo esse factum, ut: feci errore, feci iratus, non feci animo laedendi. Haec sunt partim ex causis efficientibus, partim ex finalibus ducta, et habent excusationem etiam apud iurisconsultos. Translatio criminis aliquanto probabilior est, quam purgatio, cum culpam conferimus in alios, ut: feci iussus ab alio, promisi coactus metu, qui cadit in virum constantem. Hic locus magnam vim habet apud iurisconsultos. Deprecatio ad oratorem magis pertinet quam ad iurisconsultos. Haec misericordiam petit, et versatur in locis affectuum. Commovent misericordiam rei aetas, dignitas, vita modeste acta. Sumuntur argumenta et a clementia iudicis. Exempla extant apud Ciceronem pro Ligario. Nam in huius defensione, cum esset per se infirma, adhibendi fuerunt loci extranei, ut: Nulla de virtutibus tuis plurimis, nec gratior, nec admirabilior | misericordia est. Homines enim ad deos nulla re propius accedunt etc.

3 Esaias…defensores] Jes. 49,23: Könige werden deine Kinder pflegen / und Fürstinnen ihre Ammen sein. 4–5 Pugnabo…aliis] Melanchthon hatte die Eidesformel seiner lateinischen Übersetzung von Lykurgs Rede gegen Leokrates angehängt. Vgl. Melanchthon, Lycurgi oratio contra Leocratem, CR 17, 977f. Nach der Anmerkung Bindseils dort stammt der Text von Stobaios. Der hier zitierte Satz findet sich auch bei Aischines, Contra Ctesiphontem 120, in Melanchthons Interpretatio dieser Rede (CR 17, 909). 8 In psalmo] Ps. 82,6. 16 alii…loci] Vgl. zu diesen loci Rhet. ad Her. 1,24 f. und 2,23 ff. 23–24 feci…constantem] Decimator S. 186 f. führt dafür das Beispiel des Reisenden an, der einem Räuber Geld verspricht. Von diesem Versprechen würde der Reisende später juristisch mit dieser Begründung losgesprochen werden. 29 Ciceronem pro Ligario] Cicero, Pro Ligario 37 f.

5

10

15

20

25

30

Liber primus de elementis rhetorices | 303

Peroratio in hoc statu, ut supra, habet duas partes, repetitionem propositionis et 440 argumentorum quorundam, et idoneos affectus. |

De statibus legalibus Hi maxime pertinent ad scholas et ad doctorum disputationes, ac magna ex parte ex 5 dialectica iudicari possunt. Sunt autem: definitio, contrariae leges, scriptum et sententia, ambiguum, 10 ratiocinatio, translatio. Definitio est, cum aut de vocabuli interpretatione contenditur, aut quid sit res declarandum est. Magnus usus est definitionum in omnibus materiis theologicis et forensibus. Quare adolescentes | diligenter exercendi sunt in doctrina definitionum, D4v 15 et assuefaciendi, ut et ipsi proprie et perspicue definiant cum opus est, et statim

12–305,12 Definitio…iustificatio] Definitio est quando quaeritur, quid res sit, ut epistola Pauli ad Romanos est finitivi status, quia quaerit, quid sit iustitia coram deo, et definit eam hoc modo. Iustitia coram deo est credere, quod propter Christum sine nostris meritis recipiamur in gratiam patris. 1531 Definitio est quando quaeritur, quid res sit, ut epistola Pauli ad Romanos est finitivi status, quia quaerit, quid sit iustificari coram deo. Et definit hoc modo: Iustificamur coram deo cum credimus, quod nos reputet iustos propter Christum, gratis, non propter nostra benefacta. 1532 Finitivi status controversia est, quid sit poenitentia. Finitivi status controversia est, Utrum omnes Christiani sint sacerdotes. Quomodo autem definitio investiganda sit, in Dialectica traditur. Genus in praedicamentis requirendum est. Differentia ex accidentibus vel officiis colligitur, quae ostendunt illae artes, ex quibus quaestio oritur. Ut: sacrae litterae ostendunt, quod sit sacerdotis proprium officium, quae sit differentia inter sacerdotem et ministrum ecclesiae. Sacerdos est, qui habet ius placandi iram dei. Porro omnes qui vere credunt in Christum, habent ius placandi dei, propter Christum. Non omnes tamen sunt publici ministri ecclesiae, sed illi tantum qui vocati sunt ad docendum, et ad sacramenta administranda, presbyteri sunt, aut diaconi aut episcopi. Confirmationes et confutationis huius status, ducuntur ex locis dialecticis, itaque nihil opus est hic novos locos constituere, sed a dialecticis requirendi sunt loci, generis, differentiae, causarum, effectuum, partium, auctoritatis. Ut Paulus ab auctoritate argumentatur, cum allegat testimonium ex Genesi, Abraham est fide iustificatus, igitur fides est iustitia [igitur fide reputamur iusti 1532]. Item, ex effectu: Iustitia est, deo non irasci, lex facit ut irascamur deo, ergo lex non iustificat, sed fides. Item, ex causa: Frustra promittitur quod nos possumus efficere, iustitia est promissa, ergo nos non possumus eam efficere, sed donatur a deo. Item, ex natura relativorum: Omnis promissio fide accipitur, iustitia est promissa, ergo fide accipienda est, fides igitur iustificat. 1531, 1532 6–11 definitio…translatio] Melanchthon übernimmt diese loci von Rhet. ad Her. 1,19 ff. und 2,13 ff.

304 | Elementa Rhetorices

videre definitionum vitia possint. Id mediocri diligentia atque exercitatione assequi possunt, recte cognitis praeceptis dialecticis. Exempla suppeditat non modo lectio, sed etiam usus rerum. Magna hoc tempore quaestio est, an missa seu cena domini sit sacrificium. Hic exponendum est quid sit sacrificium, quod cum intelligitur esse opus, pro aliis faciendum, ut mereatur eis remissionem peccatorum, sequitur sacerdotis opus celebrantis cenam domini, nequaquam esse sacrificium. Nam solius Christi mors pretium fuit, quod ceteris merebatur remissionem peccatorum. Est autem impietas transferre gloriam Christi, in opus sacrificuli, sicut ad Hebraeos scriptum est: Una oblatione consumati sumus. Disputatur in ecclesia quid sit poenitentia, hoc est, conversio hominis ad pietatem, quos motus contineat. Nos perspicuam definitionem tradere solemus, D5r poenitentiam constare his partibus, | contritione et fide, ut supra dictum est. Apud Ciceronem est exemplum in Norbani causa, quid sit crimen laesae maiestatis. In Epistola ad Romanos disputatur, quae res sit, propter quam iusti pronuntiamur, id est, accepti coram deo, hoc est, sint ne nostra benefacta, iustitia, propter quam simus accepti deo. Aut an simus accepti propter aliud, scilicet propter Christum, fide, hoc est fiducia misericordiae propter Christum promissae. Ita Paulus definit iustificationem. | 441 Et hanc definitionem confirmat multis argumentis, quae partim sunt testimonia ex scripturis citata, partim sunt rationes ex causis sumptae. Testimonia sunt: Credidit Abraham et imputatum est ei ad iustitiam. Ergo fide consequimur, ut reputemur iusti.

14 quid] quod 2 praeceptis dialecticis] Zur dialektischen Lehre von der Definition vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 563ff. 9 ad Hebraeos] Vgl. Hebr. 10,10 und 10,14. Die katholische Kirche vertrat die Auffassung, dass es sich beim Abendmahl um eine (wie auch immer vorgestellte) Wiederholung des Opfers handelte, durch das sich Christus für die Menschen am Kreuz geopfert habe. Für die Protestanten handelte es sich dagegen beim Abendmahl nur um ein Zeichen für dieses ursprüngliche Opfer. Vgl. den Art. „Abendmahl“ in TRE 1, bes. III.3 von Erwin Iserloh und Joachim Staedtke, S. 106–131. 13 ut supra dictum est] Vgl. oben Anm. zu 284,23. 13–14 Apud Ciceronem] Vgl. Cicero, De oratore 2,107 und 2,197 ff. 19 Paulus] Vgl. Röm. 3. Damit zitiert Melanchthon Luthers initiale Erkenntnis, dass wir nicht durch unsere Werke, sondern allein durch Christus, allein im Glauben und allein durch Gnade vor Gott gerechtfertigt sind. Schon um 1520 hatte Melanchthon erste rhetorisch-dialektische Analysen des Römerbriefes unternommen (vgl. Rolf Schäfer, „Melanchthons Hermeneutik im Römerbriefkommentar von 1532,“ Zeitschrift für Theologie und Kirche 60 (1963): 216–235, hier 217f.). 1529 war seine Dispositio orationis in epistola Pauli ad Romanos erschienen, 1532 schließlich seine Commentarii in epistolam Pauli ad Romanos. Zu Melanchthons Römerbrief-Auslegung vgl. v.a. Schäfer, Melanchthons Hermeneutik, außerdem Susi Hausammann, Römerbriefauslegung zwischen Humanismus und Reformation (Stuttgart, 1970), passim, sowie die Arbeiten von Carl Joachim Classen, vgl. Literaturverzeichnis. 20–21 quae…sumptae] Vgl. Röm. 4. Paulus nimmt seine Argumente hier also aus den loci der testimonia und der causa. 22–23 Credidit…iusti] Gen. 15,6 und Röm. 4,3.

5

10

15

20

Liber primus de elementis rhetorices | 305

5

10

15

20

25

Fides autem est, fiducia promissae misericordiae, cum quidem agnoscimus nos indignos esse. Aliud testimonium: Beati quorum re|missae sunt iniquitates. Ergo cum omnes D5v oporteat accipere remissionem peccatorum, qui fiunt beati, necesse est fateri omnes, quod habeant peccata. Non igitur sunt iusti propria dignitate, non satisfaciunt legi. Deinde a causa additur argumentum: Promissionem gratiae oportet esse certam. Promissio fieret incerta, si penderet ex conditione legis. Ergo promissio non pendet ex conditione legis, sed gratis propter Christum fide contingit. Minorem confirmat, quia lex semper accusat, seu ut ipse ait, iram operatur, quia nemo legi satisfacit, quare non propter legem dantur, remissio et iustificatio. Exordia et perorationes in hoc genere sequuntur communia praecepta supra tradita. Contrariarum legum status est, cum faciunt controversiam contrariae leges, quemadmodum saepe accidit. Graeci vocant hunc statum ἀντινομίας, ut, ἀντινομίαι sunt, melius est nubere quam uri, | et canon: Non liceat sacerdotibus uxores ducere. D6r Contrariae sunt: Non facies furtum, et mandatum, ut Hebraei spoliarent Aegyptios. Confirmationes et confutationes ducuntur ex causis efficientibus. Lex enim habet auctoritatem ab efficiente causa. Hinc sunt regulae: Lex inferior cedit superiori. Lex specialis derogat generali. Lex humana cedit divinae. Leges veteres corriguntur aut abrogantur novis. Ducuntur etiam confirmationes aut confutationes ex materia, hoc est, ex ipsis legibus, si cum ratione consentiant, aut pugnent cum ratione, si circumstantiae expendantur, quibus latae sint, et an ad hos casus recte detorqueantur etc. Et ex talibus regulis dirimuntur pleraeque legum controversiae.

13 et] et et 25 pleraeque] pleraque 25 dirimuntur pleraeque] possunt dirimi 1531 3 Beati…iniquitates] Ps. 32,1 und Röm. 4,7. 6 a causa] d.h. aus dem locus der Ursache abgeleitet. 9–10 Ergo…contingit] Röm. 4,13 ff. 12 quare…iustificatio] Röm. 4,15. 16 Graeci] Vgl. Hermogenes, De statibus Kap. 10 und Quintilian, Inst. orat. 7,7,1. 17 melius…uri] 1 Kor. 7,9. | Non…ducere] Die Priesterehe gehörte zu den großen Streitpunkten zwischen Katholiken und Protestanten auf dem Augsburger Reichstag 1530. Ihr Verbot war nicht eigentlich aus der Bibel abzuleiten und selbst die kirchliche Gesetzgebung war in diesem Punkt nie eindeutig gewesen, weshalb sich die Protestanten gerade hier ein Einlenken des Papstes erhofften, um die schweren Missstände unter dem deutschen Klerus abschaffen zu können. Vgl. Melanchthon, Confessio augustana, BSLK 1, 89–91, sowie Apologia confessionis augustanae, BSLK 1, 332–404. Die Katholiken beriefen sich für die Gültigkeit des Zölibats v.a. auf den Canon 2 des 2. Konzils von Karthago, Corpus iuris canonici D. 84 c.3 (Sp. 295 f.), vgl. Confutatio confessionis augustanae S. 142 f. Vgl. auch Luther, Vom ehelichen Leben (1522) und De votis monasticis (1521), sowie die Abschnitte „De monacharum votis“, später „De castitate“ in den Loci communes theologici Melanchthons. Zur Geschichte des Zölibats vgl. den Art. „Zölibat“ in EKL 4, S. 1389–1394 von Stephan H. Pfürtner. 18 Non…Aegyptios] Vgl. Ex. 20,15 und Ex. 11,2.

306 | Elementa Rhetorices

442 Lex inferior: Non facies furtum, cedit superiori, | scilicet primo mandato. Deus enim

D6v

novo mandato iusserat spoliare Aegyptios. Hinc theologi regulam non inutilem sumpserunt: Secunda tabula cedit primae. Abraham imolaturus filium, solutus est secunda tabula per primam, quae cogit deo oboedire, quidquid is iusserit. Iehu capiens arma adversus regem suum, solutus est 5 legibus secundae tabulae per primam, deus enim novo mandato iusserat Iehu arma capere. Contrariae leges videntur: | Ne reddas malum pro malo, et: Magistratus dei minister est, et vindex ad iram. Hic altera sententia prohibet vindictam, altera praecipit, sed dirimitur controversia per regulam: Generi derogatur per speciem, et illud potissimum habetur, quod ad speciem directum est. Excipit autem scriptura 10 magistratum a generali regula, in qua vindicta prohibetur. Itaque certum est magistratui licere exercere vindictam, punire sontes, gerere bella. Consuetudo recipit in templis imagines, lex prohibet. Haec controversia dirimitur, quia nos non tenemur lege Moisi. Multa hoc modo iudicari possunt, quae longum esset recensere.

Ex scripto et sententia Frequentissimae in foro et in ecclesiis quaestiones sunt scripti et voluntatis, quae oriuntur ex scripti obscuritate, aut ambiguitate. Graeci vocant hunc statum ῥητοῦ καὶ διανοίας. Huiusmodi controversiae sunt de his locis: Vade vende omnia quae habes, et da pauperibus. 2. Corin. 8. ut sit aequalitas. Item: Non iurabis. Nam

7 capere] ins. Haebrei foenus exercentes, liberantur per primam tabulam, quia deus aperte permisit. 1531, 1532 4 Abraham imolaturus filium] Gen. 22. | secunda tabula] Nach Ex. 32,15 und Dtn. 5,22 waren die zehn Gebote auf zwei Tafeln verteilt. Dabei käme das zweite Gebot, das Gott zu gehorchen befiehlt, auf der ersten Tafel, und das sechste Gebot, das Mord verbietet, auf der zweiten Tafel zu stehen. 5 Iehu capiens arma] Vgl. 2 Kön. 9. 7 Ne reddas malum pro malo] Mt. 5,39 und Röm. 12,17. 7–8 Magistratus dei minister est et vindex ad iram] Röm. 13,4. 11 in qua vindicta prohibetur] Vgl. zu diesem Beispiel oben Anm. zu 301,9–10. 12–13 Consuetudo recipit in templis imagines lex prohibet] Ex. 20,4. Karlstadt, Müntzer und die Täufer, genauso wie die reformierte Kirche, lehnten Bilder in den Kirchen ab. Luther und Melanchthon hatten sich gegen die katholische Verehrung von Bildern gewandt, Bilder als solche aber zugestanden. Vgl. den Art. „Bilder VI“ von Walther von Loewenich in TRE 6, S. 546–557. 18–19 Vade…pauperibus] Mt. 19,21. 19 2 Kor. 8,14 | Non iurabis] Mt. 5,34. 19–307,1 Nam…interpretationem] Zu den Wiedertäufern und ihrer Forderung nach christlicher Gütergemeinschaft vgl. oben Anm. zu 287,13–14. Die Wiedertäufer lehnten aufgrund von Mt. 5,34 jeden Eid ab und verhinderten damit u.a. die Ausübung weltlicher Gerichtsbarkeit. In seiner Verlegung etlicher unchristlicher Artikel, welche die Widerteuffer fürgeben (1536) setzt sich Melanchthon S. 311 f. ausführlicher mit ihren Argumenten auseinander. Im Sinne der confirmatio werden dort die Schwüre von Paulus (2 Kor. 1,23; Röm. 1,9 und Phil. 1,8), außerdem Hebr. 6,16 und Dtn. 6,13 als Belege angeführt. Im Sinne der confutatio schließlich wird Mt. 5,34 nicht jeder Eid verboten, sondern nur der beim Himmel, der Erde, bei Jerusalem und beim eigenen Haupt. Nach dem Art. „Eid, historisch“ von Peter Landau in TRE 9, S. 382–391, lehnten die Wiedertäufer den

15

Liber primus de elementis rhetorices | 307

5

10

15

20

Anabaptistae urgent verba, nec recipiunt ullam interpretationem. Nos addimus interpretationem, ut sen|tentiam retineamus, iurisconsultus vocat fraudem cum D7r defenditur ῥητόν contra διάνοιαν. Loci huius status sumendi sunt ex dialectica: Definitio patefacit obscura, divisio discernit ambigua. Ad hos locos accedunt reliqui, ut loci causarum, effectuum, circumstantiarum, et pugnantium. Tunc autem voluntas quaeritur, quando ῥητόν est, aut obscurum, aut absurdum, ut in his verbis: Si quis castraverit se etc., voluntas quaerenda est. Nam ῥητόν est absurdum. Sed in sacris litteris hoc observandum est, ut in dogmatibus et praeceptis retineatur τὸ ῥητόν, nisi impingat absurditas in aliquem articulum fidei, seu manifestum scripturae locum. Tunc enim recipienda est voluntas ex manifestis locis aliis collecta. Ceterum in dogmatibus ac praeceptis, non est discedendum | a verbis scripturae, cum absurditas tantum impingit in iudicium 443 rationis. Confirmationes et confutationes in ecclesiasticis negotiis ducuntur ex testimoniis scripturae clarioribus. Interim tamen et dialectica adhibenda est, quia saepe ex definitione, aut ex causis, quae sunt in scriptura ratiocinari aliquid cogimur. Sed hic videndum est, ne connectantur ma|le cohaerentia seu ἀνακόλουθα, seu ut dialectici D7v loquuntur, ne malae consequentiae consuantur. Porro quod ex claris testimoniis efficitur bona consequentia, id quoque clarum esse iudicatur. Ut scriptura manifeste probat magistratus, ergo probat etiam leges civiles, quamvis ab ethnicis conditas, modo sint timori malo operi. Haec consequentia valet, quia lex nihil est nisi vox magistratus. Locus: Vade, vende omnia etc. non cogit discedere a facultatibus Christianos, quia alius locus aperte inquit: Praecipe

1 Nos addimus] Alii addunt … retineant 1531 21 civiles…conditas] civiles ac gentiles 1531 Eid ab, „da er die Gewissensentscheidung des einzelnen in einer künftigen nicht vorwegnehmbaren Situation ausschließe. Die Ablehnung des Eides wird zuerst in dem 1527 von M. Sattler formulierten Täuferbekenntnis festgelegt; durch ihn wurde die Eidesverweigerung zum integralen Bestandteil täuferischer Ideologie....“ 4 Definitio…divisio] Zur Lehre von definitio und devisio vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 563ff. and 569ff. 7 Si quis castraverit se etc] Vgl. Mt. 19,12. Decimator verweist S. 216 auf Origenes, der sich aufgrund dieser Stelle kastriert haben soll. Luther übersetzt: „Da sprachen die Jünger zu jm/ Stehet die sache eines Mannes mit seinem Weibe also/ so ists nicht gut ehelich werden. Er sprach aber zu jnen/ Das Wort fasset nicht jederman/ sondern denen es gegeben ist. Denn es sind etliche Verschnitten/ die sind aus Mutterleibe also geborn/ Und sind etliche Verschnitten/ die von Menschen verschnitten sind/ Vnd sind etliche verschnitten/ die sich selbs verschnitten haben/ vmb des Himelreichs willen. Wer es fassen mag der fasse es.“ Die Stelle wurde von den katholischen Autoren vor allem angeführt, um den Zölibat zu rechtfertigen. 9 dogmatibus] Mit „dogmata“ bezieht sich Melanchthon hier auf theoretische Schriften der Bibel, wie die Briefe des Paulus, im Gegensatz etwa zu den historischen Büchern des Alten Testaments. Vgl. auch unten das Kapitel über den vierfachen Schriftsinn. 17 ἀνακόλουθα] In der Grammatik ein syntaktisch nicht korrekt zu Ende geführter Satz. 23–308,1 Praecipe divitibus etc] 1 Tim. 6,17. Vgl. zu diesem gegen die Wiedertäufer gerichteten Argument oben Anm. zu 287,13–14.

308 | Elementa Rhetorices

D8r

divitibus etc. Hinc ex definitione argumentamur: Dives est qui possidet proprium, divitem esse licet, ergo et proprium possidere licet. Magna cum Iudaeis de scripto contentio est. Ipsi somniant regnum Christi mundanum, videlicet, quod recuperata patria, Hierosolimis regnaturi sint. Nos defendimus sententiam, et opponimus clarum testimonium scripturae: Regnum 5 Christi erit aeternum, at mundana regna non possunt esse aeterna, igitur mundanum regnum non potest esse Christi regnum etc. Sed non est opus recensere plura exempla, cum usus rerum multa quotidie offerat. In foro et negotiis, quae ratione iudicantur | absurditas est, si quid a ratione dissentit, aut recepto iure, et quia effici debet, ut adversarii opinio videatur absurda, 10 leges et rationes afferendae sunt, quae ostendant eam cum iure et natura pugnare. Hic iterum eundem est nobis ad locos dialecticos, nam ex causis et effectibus colligitur aequitas. Est autem generale praeceptum, cuius maxime usus est in hoc genere controversiarum, ut excutiantur circumstantiae, ex his enim saepe venamur sententiam, et iudicamus, utrum scriptum et voluntas consentiant aut dissentiant. Vera est 15 enim vox Hilarii: Circumstantiae illuminant dicta.

De ambiguo Controversiae ex ambiguo sunt, cum verbum aliquod generale aut ambiguum, parit 444 dissensionem, ut in canone: Sacerdos ducens uxorem, | suspendatur. Ibi intelligunt

D8v

quidam, ut ab arbore suspendatur. Alii mitius interpretantur, suspendi tantum esse 20 feriari ab officio ad tempus. Hic status cognatus est superiori, habet autem hanc praecipuam regulam: Ambigua alia iudicantur ex grammatica seu φράσι et figuris, ut: Non cognoscebat eam, donec peperit filium primoge|nitum. Nam particula donec varium habet usum in sermone. Alia iudicantur ex artibus, ex quibus sumuntur, ut: Non reddas malum 25

3–4 Ipsi…sint] 2 Sam. 7,16 wird David ein ewiges Reich versprochen. Zur Auseinandersetzung mit dem jüdischen Glauben an ein weltliches Reich vgl. Luthers Vorrede zum Propheten Ezechiel. 5–7 Regnum…etc] Crusius verweist auf Ps. 110 und Jes. 9. 16 Circumstantiae illuminant dicta] Das Zitat ist in dieser Form nicht nachzuweisen. Melanchthon könnte sich auf Hilarius’ Einführung in seinen Psalmenkommentar beziehen, dessen erster Satz lautet: „Quis ad quem loquatur in psalmis spectandum. Principalis haec in psalmis intelligentia est, ex cuius persona, vel in quem ea quae dicta sint intelligi oporteant posse discernere.“ Hilarius, Tractatus in psalmum primum Sp. 247. 19 Sacerdos ducens uxorem suspendatur] Ein solches Gesetz ist in diesem Wortlaut im Corpus iuris canonici nicht nachzuweisen. Melanchthon könnte sich damit auf das Konzil von Neo-Caesarea (314) beziehen, das zum ersten Mal nähere Anweisungen für den Zölibat gab. Der erste Canon lautet dort in der bei Mansi zitierten Übersetzung: „Presbyter si uxorem duxerit, ordine suo moveatur.“ Vgl. Sacrorum consiliorum nova, et amplissima collectio Sp. 539 f. Zum Problem der Priesterehe vgl. Anm. zu 305,17. 23–24 Non cognoscebat eam donec peperit filium primogenitum] Mt. 1,25. 24 donec2] Die Konjunktion „donec“ kann sowohl „bis“ als auch „solange“ bedeuten. 25–309,1 Non reddas malum pro malo] Röm. 12,17.

Liber primus de elementis rhetorices | 309

pro malo. Generalis sententia est, quae ex scriptura iudicatur, ex qua constat tantum privatam vindictam prohiberi, publicam non prohiberi. Ceterum et ad hunc statum adhibendi sunt loci dialectici. Nam ambigua definitionibus et divisionibus explicantur.

Ratiocinatio

5

10

15

20

25

30

Ad hunc statum pertinent casus, qui cum non habeant certam legem, referuntur ad similia, aut ad cognata, cum quibus videntur connecti posse. Iurisconsulti multa iudicant ex similibus, quare huius status facile multa exempla invenias, ut: Non licet heredibus pecuniam civitati, ad spectacula legatam, repetere, igitur nec legatum ad pios usus repetere licet. Reperiuntur huiusmodi controversiae et alias, ut si quis disputet, an liceat Christiano in foro causas agere. Nullus locus est, qui expresse hoc concedat, sed ratiocinatione quaerendum est testimonium, sive ex cognatis, sive ex similibus. Evangelium approbat iudicia et iudices, ergo nec reliquos iudiciorum ministros | improbat. Est autem causidicus iudicis minister, nam sine causidici Er diligentia, opera et voce, iudex non potest causam cognoscere. Ergo sicut iudicis officium, ita causidici functio probatur. Si quaeratur, an liceat Christiano litigare in iudiciis, nullus locus aperte concedit, sed ratiocinando quaeritur testimonium. Licet uti aliis civilibus rebus, licet petere defensionem a magistratu armato adversus latrones, ergo multo magis licet a iudice inermi, auxilium ad retinendas facultates petere. Item, si magistratus est honori bonis, ergo iudex, cum defendit christianum, non praebet ei occasionem peccandi, alioqui non esset ei honori, sed potius dedecori. In hoc statu plurimum valent loci communes. Nam ex his multa iudicantur et trahuntur. Pendet autem tota res a dialectica, cum ex causa, ex toto, ex genere | 445 ducitur argumentum. Videndum est autem, ut sit in syllogismo bona consequentia. Cum similia afferuntur, videndum est, ut similitudinis eiusdem causae sint. Irenaeus eleganter dixit, haereticorum argumenta non magis cohaerere, quam si quis velit funem de arena nectere. Tales erunt in hoc genere ratiocinationes, si non fuerit adhibita diale|ctica, quae iudicat, utrum membra consentiant, utrum aliud ex alio Ev necessario sequatur, ut scriptum est: Ecce duo gladii hic. Igitur a pontifice necesse

16 functio] officium 1531, 1532 5 Ratiocinatio] Der lateinische Begriff entspricht dem griechischen Begriff „Syllogismus“. 11 an liceat Christiano in foro causas agere] Auch dies ein gegen die Wiedertäufer gerichtetes Argument (vgl. oben Anm. zu 287,13–14), die jede Art von weltlicher Obrigkeit – und damit auch die Anrufung von Gerichten – ablehnten. Vgl. Melanchthon, Verlegung etlicher unchristlicher Artikel, welche die Widerteuffer fürgeben, MSA 1, 307ff. und 309ff. 26 Irenaeus] Vgl. Irenaeus, Adversus haereses 1,8,1. Vgl. auch Erasmus, Adagium 1551. 30 Ecce duo gladii hic] Lk. 22,38.

310 | Elementa Rhetorices

E2r

est, omnes reges accipere regna. Haec non necessario cohaerent. Sed infinita exempla quotidie offeret usus. Translatio proprie est, quod iurisconsulti vocant exceptionem, cum non respondetur ad rem, sed opponitur exceptio aliqua, ut quod non oporteat me coram hoc iudice causam dicere, quod adversario non debeat dari actio. De hac re nunc praeci- 5 piunt iurisconsulti, quando prosit respondere ad rem, quando non prosit. Quamquam autem haec Rhetorica non collegi praecipue ad usum forensem, tamen prodest huius status mentionem facere, ut admoneantur adolescentes, non semper de re respondendum esse. Sed ubicumque fieri potest, arte fugiendum esse iudicii periculum. Profecto enim sapienter dictum est ab Alcibiade, nec immerito abiit in prover- 10 bium ἐξὸν φυγεῖν, μὴ ζήτει δίκην. |

De genere deliberativo Genus deliberativum versatur in suadendo ac dissuadendo, adhortando et dehortando, petendo, precando, consolando, et similibus negotiis, ubi finis est non cognitio, sed praeter cognitionem actio aliqua. Huius generis plura exempla 15 reperiuntur. Et plurimae scribuntur epistolae quotidie a pueris in hoc genere, cum ab amicis aliquid petunt. Exordia fiunt ut in aliis causis. Narratione utimur, cum res poscit. Verum in hoc genere saepe accidit, ut nihil adhuc gestum sit, quod narrare necesse sit. Propositio sequitur narrationem, et cum 20 deest narratio, sola propositione utimur. Non enim omitti propositio ulla in causa potest. Ac plerumque, ut sit plenior sonus, propositio cum amplificatione recitatur, ut: Nullum bellum aut magis necessarium, aut magis pium, aut magis e dignitate

6–7 Quamquam…forensem] Quamquam autem haec Rhetorica non traduntur praecipue propter usum forensem 1531 Quamquam autem Rhetorica nunc non tradantur praecipue propter usum forensem 1532 11 ἐξὸν…δίκην] Vgl. Plutarch, Moralia 186e. Vgl. auch Erasmus, Adagium 2398. 23–311,1 Nullum… Turcas] Decimator S. 240 formuliert den dialektischen Gehalt dieses rhetorischen Satzes: „Der Krieg gegen die Türken ist notwendig und gottesfürchtig.“ Die Aufforderung zum Krieg gegen die Türken war seit der Niederlage von Mohács (1526) und der Belagerung Wiens (1529) von großer Bedeutung. Statt sich dem Krieg gegen die Türken zu widmen, waren die christlichen Machthaber Kaiser Karl V., Papst Hadrian VI., später Clemens VII., Heinrich VIII. von England und Franz I. von Frankreich in dauernde Kriege verstrickt, Franz I. hatte sich zeitweise sogar mit den Türken verbündet. Während die christlichen Heere sich gegenseitig zerfleischten, drangen die Türken unter Sultan Süleiman immer weiter nach Europa vor. In dieser Situation war der Aufruf zur Einigkeit und zum Krieg gegen die Türken fast schon zu einer literarischen Gattung geworden, verwiesen sei hier auf Erasmus, Utilissima consultatio de bello turcis inferendo (1530) und Hutten, Equitis germani ad principes germaniae, ut bellum turcis invehant, exhortatoria (1518), sowie auf die im Anschluss an diese Rede von Böcking herausgegebenen Texte (Hutten, Opera 5, S. 137–300). Vgl. auch die Bibliographie von

Liber primus de elementis rhetorices | 311

5

10

15

20

vestra, principes, suscipere potestis, quam hoc bellum adversus Turcas, qui crudelissimum latrocinium his | proximis annis in ipso Germaniae aditu, et in conspectu | 446 | E2v vestro exercuerunt, vobisque bellum denuntiantes, exitium ac vastitatem universae Germaniae, huic imperio atque religioni Christianae interitum, vestris liberis atque coniugibus miserrimam servitutem minati sunt. Loci argumentorum tres sunt: honestum, utile, facile. In his comprehendimus etiam necessarium et possibile, qui ideo praetermittuntur in vulgaribus praeceptis, quia videntur esse ἄτεχνοι, nec indigere monitore. Nam impossibilia non veniunt in deliberationem. Necessitas autem non solum dubitantes hortatur, sed cogit etiam invitos. Verum quia hi duo loci, interdum non conspiciuntur ab omnibus, ideo in arte admonendi sunt studiosi, ut quaerant eos in causis, ac proferant in lucem, et dicendo illustrent, ut si quis de studiis litterarum dicet, non tantum ostendet, quam sint honesta, quamque utilia, sed si recte considerabit res humanas, inveniet etiam necessariam esse litterarum scientiam, quia sine doctrina religionis et legum, non possunt teneri res publicae, neque haec civilis so|cietas coli. E3r Haec necessitas, quia non intelligitur ab indoctis, oratione patefacienda est. Nascuntur autem hi loci, honestum, utile, et facile, in locis dialecticis definitionum et causarum. Sed quia finis est actio, non cognitio, nomina habent a fine, ut animos ad agendum impellant. Expetimus enim bona, vel honesta, vel utilia, si tamen consequi possumus. Carl Göllner, Turcica, Bd. 1 (Bukarest, Berlin, 1961), sowie die Darstellung Göllner, Turcica, Bd. 3 (Bukarest, Berlin, 1978), 171–226. Luther und Melanchthon hatten die Türken noch bis 1529 als eine Geißel Gottes betrachtet, gegen die ein Krieg nichts hilft, sondern nur Buße und eine Reform des Christentums. Noch in Melanchthons erster Fassung seiner Rhetorik, den De rhetorica libri tres, hatte sich an derselben Stelle (vgl. f. f 4r ff. und h 3v) der Entwurf einer Rede gefunden, die vom Türkenkrieg abrät. In seiner Schrift Vom Kriege wider die Türken (1529) hatte Luther zwar immer noch in Buße und Gebet die wichtigsten Instrumente gegen das türkische Vordringen gesehen, gleichzeitig aber auch angesichts der unmittelbaren Bedrohung den Kaiser und die Fürsten dazu aufgerufen, ihrer christlichen Pflicht Genüge zu tun und ihre Untertanen vor den Türken zu beschützen. Zur Frage, ob ein Christ Krieg führen dürfe, vgl. Luther, Ob Kriegsleute auch in seligem Stande sein können (1526). Aus dem Nachlass Melanchthons hat Peucer 1572 eine Exhortatio Maximiliani Caesaris ad bellum turcis inferendum herausgegeben. 7–9 honestum utile facile] Melanchthon übernimmt diese drei loci von der Rhet. ad Alex. 1421b. Zum Begriff des „honestum“ vgl. Erotemata dialectices, CR 13, 553. 20–23 Nascuntur…possumus] Der Absatz ist schwer verständlich. Melanchthon scheint hier die Frage zu beantworten, warum, wenn die loci des Ehrenvollen, Nützlichen und leicht Ausführbaren aus den dialektischen loci der Definition und der Ursache stammen, man nicht gleich diese Bezeichnungen verwendet. Seine Antwort ist, dass der Zweck der dialektischen loci eine Erkenntnis ist, der des Ehrenvollen, Nützlichen und leicht Ausführbaren jedoch eine Handlung. Die Bezeichnungen der loci leitet man aus ihrem Zweck ab. Der Zweck einer Handlung wiederum ist Gutes, Anständiges oder Nützliches, und dies fordert man auch als Zweck einer Handlung ein, sooft man es erreichen kann.

312 | Elementa Rhetorices

Honestas autem sumitur ex legibus divinis et humanis, adeoque ex virtutum definitionibus. Pertinent autem leges ad causam efficientem. Movent enim hominum voluntates ad agendum. Eodem et virtutum definitiones pertinent, cum vere sint leges. Cum igitur honestas sumatur ex legibus et natura virtutum, oportet hos, qui hoc genus apte tractare volent, locis communibus copiose instructos esse, ut cum adhortabimur principes ad suscipiendum bellum contra Turcas. Primum de honestate docendi sunt, recitandae sententiae ex sacris litteris, quae praecipiunt magistratibus tueri subditos, depellere latrocinia. Confutanda est et E3v superstitiosa quorundam persuasio, qui putant Christiano non licere militare, aut | 447 bella gerere. Haec disputatio non vulgarem do|ctrinam requirit. Ostendendum est enim quod Evangelium approbet magistratus, vindictam publicam, iudicia, bella, quod Evangelium sit doctrina de vita aeterna et spirituali, nec dissipet politias, sed multo magis confirmet. Iubet enim nos in hac vita corporali atque civili, uti politicis rebus omnibus, sicut hoc aere, cibo, potu utimur. Interpretanda sunt et dicta quaedam Christi, quae videntur prohibere vindictam. Haec enim tantum privatam vindictam prohibent, non prohibent vindictam publicam, quae exercetur officio magistratuum. Alioqui enim dissentirent ab aliis locis, qui aperte approbant magistratus, et vindictam magistratuum. Ex hoc exemplo intelligi potest, locum honestatis maxime constare arte, quia hae disputationes magnam doctrinam optimarum rerum requirunt. Et saepe hic dialecticis locis utendum est, cum videlicet prius docendus est auditor quam adhortandus, ut fit in hac quaestione de bello. Loci ab utili et facili fere sunt ἄτεχνοι. Nam utilitas saepe cernitur ab indoctis, quae cum est manifesta, exaggeranda erit oratione, ut contra Turcas, amplificanda E4r est eorum crudelitas, di|cendum, quantam carnificinam in victos exerceant, quam turpis et misera servitus impendeat his, qui non sunt interfecti. Facultas autem posita est in circumstantiis, in comparatione virium, temporum, locorum. Dominantur in hoc genere exempla, ut si quis commemoret Carolum, Othonem, patriam adversus barbaros summa virtute defendisse, infinitam Hunnorum multitudinem, quae in Germaniam irruperat delevisse. Imperator Fridericus Saracenos in ultimas terras in Syriam usque persecutus est. Nos repellere dubitamus hostes, qui tam procul ex Thracia profecti Germaniam ipsam populati sunt. Affectus etiam in his causis movendi sunt, qui cum in tota oratione varie spargendi erunt, tum in perora-

3 definitiones] defenitiones 17 magistratuum] magistratum 30 Nos] Nos nunc 1531 30–31 qui tam procul ex Thracia profecti Germaniam ipsam populati sunt] qui ad nos ex Thracia usque in Germaniam penetrarunt. 1531, 1532 27 Carolum] könnte sich sowohl auf Karl den Großen beziehen, der das Reich gegen die Araber sicherte, wie auf Karl Martell (688–741), der 732 die Araber bei Tours abwehrte. | Othonem] Otto I., der Große, 912–973, Kaiser seit 962, besiegte 955 die Ungarn auf dem Lechfeld. 29 Imperator Fridericus] Friedrich I. Barbarossa, 1122–1190, starb auf dem 3. Kreuzzug in Kleinasien. Vgl. auch Melanchthons Declamatio de Friderico Barbarossa aus dem Jahr 1536.

5

10

15

20

25

30

Liber primus de elementis rhetorices | 313

tione eligi debent hi, qui sunt acerrimi, nec procul petiti. Nam perorationes, ut in aliis generibus, continent repetitionem quorundam argumentorum et affectus. Postquam hanc viam adolescentes cognoverunt, exempla proponenda sunt, quae longe clarius ostendunt, quid in hoc genere deceat, quam praecepta. Quae 5 quidem ad hoc unum excogitata sunt, ut imperitis viam ostendant, ut in|tellegere | E4v | 448 exempla possint, et videre oeconomiam et ordinem omnium partium, et totius orationis formam, animo complecti. Plena autem exemplis sunt poemata, historiae, epistolae. Sed ego velim praeceptores ex Livio eligere exempla, quae cum et propter rerum magnitudinem, et propter sonum orationis illustriora et graviora sint, 10 magnam verborum et sententiarum copiam suppeditant. Pertinent ad suasorium genus, et in sacris litteris adhortationes, consolationes, deprecationes, ut in psalmo, Miserere, saepe est repetita propositio, ac petitio. Insertae sunt passim querelae. Argumentum ducitur ab honesto, quod misericordia dei fiat illustrior, si ignoscat. Simile est loco utilitatis, quod promittit se vicissim 15 gratum fore, praedicaturum hoc beneficium, redditurum vera sacrificia, scilicet spiritum contribulatum. Ita obiter alludit ad locum communem de sacrificiis, quod ceremoniae tantum sint signa verorum sacrificiorum. Semper autem finis quaerendus est. Adhortationes iubent aliquid agere. Consolationes iubent expectare auxilium a deo. Deprecationes petunt aliquid nobis concedi. | E5r

17 tantum] tatum 14 fiat illustrior si ignoscat] conveniat ignoscere 1531 8 ex Livio] Decimator S. 253 verweist für die Dichtung auf Vergil, Aeneis 1,595–610, wo Aeneas Dido um gastliche Aufnahme bittet; bei Livius auf die Rede Hannibals, mit der dieser Scipio um Frieden bittet (Livius 30,30,3 ff.) und auf die Rede von Camillus (Livius 5,33–49). 12 in psalmo Miserere] Ps. 51. In dem Psalm bittet David Gott um Vergebung dafür, dass er sich an Bathseba vergangen hat. Vgl. die ausführliche Analyse in Melanchthon, Commentarii in psalmos, CR 13, 1113ff. Dort identifiziert Melanchthon Vers 3 als propositio des Psalms: „Gott, sei mir gnädig nach deiner Güte, und tilge meine Sünden nach deiner großen Barmherzigkeit.“ Vgl. auch De modo et arte concionandi, SupplMel 5/2, 40ff. 13 ab honesto] David bittet Gott um Vergebung seiner Sünden mit dem Argument, dass dessen Barmherzigkeit klarer hervortreten würde, wenn er verzeiht. Das Argument ist aus dem Ehrenvollen abgeleitet, weil Barmherzigkeit ehrenvoll ist. propositio: „Sei mir gnädig, o Gott.“ (Ps. 51,3) maior: Es ist ehrenvoll, gnädig zu sein. minor: Gott verhält sich ehrenvoll. conclusio: Gott wird gnädig sein. Auch hier ist offensichtlich die maior ein locus communis. 14–16 Simile… contribulatum] In Vers 15 ff. verspricht David Gott, dass er ihm, wenn dieser ihm verzeiht, wahre Opfer bringen wird. Diese bestehen darin, dass David Sünder bekehren wird, Vers 19: „Die Opfer, die Gott gefallen, sind ein geängsteter Geist (spiritus contribulatus), ein geängstetes, zerschlagenes Herz wirst du, Gott, nicht verachten.“ Das Argument ist aus dem locus der Nützlichkeit abgeleitet, weil Gott seine Barmherzigkeit dadurch nützlich sein wird. 17 signa…sacrificiorum] Bezieht sich auf Ps. 51,18: „Denn Schlachtopfer willst du nicht, ich wollte sie dir sonst geben, und Brandopfer gefallen dir nicht.“ Auch dies eine Äußerung mit konfessionspolemischem Hintergrund, denn für die Katholiken ist das Abendmahl eine echte Opferhandlung, während es für die Protestanten nur das Zeichen einer solchen ist. Vgl. Anm. zu 304,9.

314 | Elementa Rhetorices

De genere demonstrativo Demonstrativum genus continet laudationem et vituperationem, sed multum interest, utrum personae tractentur, an facta, aut res. Aliis enim locis utendum erit in laudatione personae, aliis in laude factorum ac rerum. Cum laudamus personam, ordine narramus historiam, et rerum seriem in dicendo sequimur. Sunt igitur loci personarum: patria, sexus, natales, ingenium, educatio, disciplina, doctrina, res gestae, praemia rerum gestarum, vitae exitus, opinio post mortem. Hic ordo historiae magis decet in laudationibus, quam quod initio quidam, quasi in scholis philosophantes, partiuntur bona in tria genera, naturae, animi, et fortunae bona. Et cum ad haec capita singulas partes historiae accommodare volunt, rerum ordinem confundunt. Ceterum loci illi communes, quare naturae bona, quare fortunae bona, laudem mereantur, quantum praestent animi bona dotibus fortunae, prudenter historiae per occasionem intertexi debent. E5v Exordia in hoc genere liberiora sunt, ut in | epithalamiis aut epicediis apparet. 449 Interdum a pompa publica, interdum ab affectu aliquo, a que|rela vel gratulatione inchoantur. Reliqua oratio perpetua quaedam historiae narratio est, in qua tamen praecipua decora amplificantur, et ad admirationem atque imitationem proponuntur. Sed quoniam extant exempla, in quibus ratio huius generis tractandi cerni potest, nihil opus est longioribus praeceptis. Isocrates reliquit laudationem Evagorae, Plinius Traiani. Extat et ab Erasmo scriptus panegyricus lectu dignissimus, de Philippo rege Hispaniae. Sunt psalmi quidam generis demonstrativi, qui describunt Christum, hi possunt haberi pro brevibus panegyricis, ut Psal. Dixit Dominus. Item, Psal. 67 Exurgat Deus. Pingit enim veluti triumphalem pompam regis, orditur ab imprecatione et gratulatione, nam hostibus Christi male precatur, gratulatur autem piis. Narratio continet pompam: Venit dominus, et ducit secum exercitus evangelizantium. Ex his sunt descripti principes provinciarum apostoli et episcopi, qui provincias afflictas et E6r vexatas recreant. Ascendit dominus in altum, ducit in triumpho captivos, | distribuit dona militibus ac populis suis, minatur hostibus supplicia. Praecedit populus ac

15 a1] e 20–21 Extat…Hispaniae] Extant et recentes panegyrici dignissimi qui legantur, Erasmi de Philippo Rege Hispaniae, Huteni Poema de Principe Alberto Moguntino Archiepiscopo. 1531, 1532 6 loci personarum] Zu den loci für Personen vgl. auch Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 659ff. 9–10 partiuntur…bona] Decimator S. 266 f. verweist für diese Einteilung auf die Rhet. ad Her. 3,10 ff. 19–21 Isocrates…Hispaniae] Vgl. Isokrates, Rede 9 (Evagoras), Plinius d. J.: Panegyricus Traiano imperatori dictus und Erasmus, Panegyricus ad Philippum Austriae ducem (1504). 1531 und 1532 hatte Melanchthon an dieser Stelle noch Huttens Panegyrikus In laudem reverendissimi Alberthi Archiepiscopi Moguntini (1515) empfohlen. 23 ut…Dominus] Ps. 110. | Psal 67] Nach heutiger Zählung Ps. 68. 25 nam…piis] Vgl. Ps. 68,3 ff.

5

10

15

20

25

Liber primus de elementis rhetorices | 315

5

10

15

20

25

30

sequitur, qui canit triumphale carmen. Haec fere summa est psalmi, quem si quis hoc modo ad artis praecepta conferet, planius intelliget et animadvertet, qui loci proprie ad Christum accommodandi sint, qui tribuant ei divinam potentiam. Quamquam autem oratio in hoc genere perpetua narratio est, tamen incidunt interdum loci, qui habent aliquam disputationem, ubi confirmatione, et confutatione utimur, ut si quis laudabit C. Caesarem, excusabit eum, quod bellum adversus patriam moverit, quia inimici, cum ei beneficium populi eriperent, priores bellum indixerint ac moverint. Quare non intulit patriae bellum, sed iniustam vim a suo capite depulit, cum Pompeius negaret se ullas conditiones pacis admissurum esse, nisi allato ad se Caesaris capite. Supersunt aliae species, cum factum, aut rem certam laudamus. In hoc genere omnes partes existere possunt: exordium, narratio, confirmatio, confutatio, conclusio. Locos mutuamur ex genere deliberativo: honestum, utile, facile, aut difficile. Ut si quis laudet factum imperatoris Lotha|rii Saxonis, qui romanas leges, quae ad id E6v tempus post occupatam Italiam a Gothis in bibliothecis latuerant, in forum revocavit, et | constituit, ut in imperio ius ex illis legibus diceretur. Primum honestatis loco 450 utemur, quod deceat principem efficere, ut res publica leges habeat optimas. Sumemus argumenta, non solum a Lotharii persona, videlicet, a principis officio, sed etiam a re, hoc est, a dignitate legum Romanarum, quod plenae sint humanitatis, prudentiae ac iustitiae, quodque nulla gens umquam meliores leges, et magis consentientes naturae habuerit quam populus romanus. Ab utili erit argumentum, quod certae leges muniant tranquillitatem publicam. Lotharius igitur utiliter consuluit rei publicae, quod ad omnem posteritatem civitates tranquilliores reddidit. Nam antea nullo certo iure utebantur civitates, sed magistratus pro suo arbitrio ius dicebat. Ea res cum tyrannidi vicina sit, periculosa est civitatibus. Alibi habebant barbaricas leges, videlicet, Salicas, hoc est, aulicas leges francorum, quae multa contra humanitatem constituebant. Quare etiam harum gentium mores reddidit mitiores Lotharius, propositis legibus humanioribus. Nam mores atque opiniones hominum magna ex parte imitantur suas | leges. Hic conferri E7r potest Lotharius cum veteribus legumlatoribus, cum Solone, cum Iustiniano.

29 suas] suas 1531, 1536 om. 1539 7 eriperent] eripuissent 1531. 8–10 Quare…capite] Nec dubium erat quin conspiratione inimicorum oppressus esset, nisi ab exercitu auxilium implorasset. 1531 2–3 qui loci proprie ad Christum accommodandi sint] Melanchthon dürfte sich mit dieser typologischen Ausdeutung des Psalmes auf die Verse 19 ff. beziehen. 10 nisi allato ad se Caesaris capite] Woher die historisch unwahrscheinliche Behauptung stammt, Pompeius hätte den Kopf Cäsars gewollt, ist unklar. 13 honestum utile facile aut difficile] Mit der Übernahme der loci des genus deliberativum orientiert sich Melanchthon an der Rhet. ad Alex. 1426a. Vgl. auch oben Anm. zu 311,8–9. 14 Lotharii Saxonis] Lothar III., ca. 1075–1137, Herzog von Sachsen, Kaiser seit 1133.

316 | Elementa Rhetorices

Habet hic laudem difficultas, quia pauci principes otiosi suscipiunt curam emendandarum legum. At Lotharius maximis occupatus bellis, hoc egit. Possunt addi loci communes de nostrorum principum ingeniis, quod cum scientia rei publicae gerendae, prudentia, magnitudine animi, fide, ac iustitia pares fuerint laudatissimis principibus apud Graecos et Romanos, minime sunt existimandi barbari. Ad hoc 5 genus pertinent gratiarum actiones, in quibus beneficia commemorantur, et amplificantur. Tales sunt orationes Ciceronis de suo reditu, et pro M. Marcello. Eodem modo res laudantur, ut artes, philosophia, eloquentia, leges, medicina, pax. Honestas sumitur ex causis efficientibus, videlicet, ab inventoribus, ut philosophia est donum dei. Sicut enim divinitus oculis lumen contigit, ita menti veritas, seu 10 verum iudicium divinitus donatum est. Utilitas sumitur ex finibus. Philosophia ostendit praesidia vitae, disciplinam de moribus civilibus, leges, medicinam, numeros, mensuras, quae res omnes, in hac tota vita maxime necessariae sunt. Interdum E7v autem facilitas, interdum difficultas laudanda | erit, idque ad consilium oratoris 451 pertinet, considerare, quid deceat. Quod | quidem praeceptum, ut quid deceat 15 animadvertamus cum in tota vita, tum vero in dicendo vel maxime requiritur. Nusquam enim magis lucet decorum, quam in dicendo, cum id sit praecipuum, ac maximum et difficillimum operum humanorum omnium.

De locis communibus Breviter complexi sumus communissima praecepta de inventione, de quibus ingen- 20 tia volumina Graeci composuerunt. Verum ego non admodum opus esse longioribus 5 sunt] sint 1531 1 difficultas] also nach Ehre und Nützlichkeit der dritte locus dieser Redegattung. 12 praesidia vitae] Entweder im Sinne von „was dem Leben zum Schutz dient“ – also wie etwa die Medizin – zu verstehen, oder im Sinne von „was über das Leben befiehlt“, d.h. als das, was dem Menschen seine philosophische Orientierung gibt. 17–18 Nusquam…omnium] Vgl. Cicero, Orator 70. 19 De… communibus] Decimator, der S. 291 die loci communes zu einem der wichtigsten Kapitel der Rhetorik erklärt, versucht dann S. 292 den Begriff zu klären und unterscheidet zwischen vier verschiedenen Begriffen von loci communes. 1. Im Sinne Ciceros als Argumente, die sowohl vom Ankläger wie vom Verteidiger verwendet werden können. Um diese Bedeutung ginge es hier jedoch nicht. 2. Die zweite Bedeutung ist, dass loci communes etwas auf die Gattung beziehen, nicht auf die jeweils besondere Art, in diesem Sinne würden einige Rhetoriker den Begriff auf den der thesis beziehen. 3. In der dritten Bedeutung bezeichnet „loci communes“ die zentralen Grundsätze jeder einzelnen Kunst, die deren Wesen umfassten. So seien die loci communes der Theologie nichts anderes als deren Hauptsätze, eben solches gelte für Rechtswissenschaft, Medizin und Philosophie. 4. Schließlich würde man den Begriff in einem sehr uneigentlichen Sinne für die Sätze oder exempla verwenden, die man aus den verschiedensten Autoren zusammengesammelt hätte. So wie die Schüler sich ihre eigenen loci-communes-Sammlungen zusammenstellen würden, in denen sie das aufschreiben, was sie hören oder lesen. 21 Graeci] Melanchthon dürfte sich damit vor allem auf Hermogenes, De inventione und De statibus beziehen.

Liber primus de elementis rhetorices | 317

5

10

15

20

25

30

praeceptis in hac parte iudico. Nam via quadam cognita, postea res non in libellis rhetoricis quaerendae erunt, sed tum a communi prudentia, tum ex aliis artibus sumendae. Etenim haec praecepta non tam ad inveniendum conducunt, quam ad eligendum idonea, cum res ex aliis artibus offeruntur. Deinde cum imitatio magis efficiat eloquentes, quam ars, praecepta traduntur adolescentibus ad hoc, ut adiuvent eos in legendis orationibus disertorum, quia aetas illa non potest longas causas animo complecti, nisi res et argumenta certis locis, quasi notis discernan|tur. E8r Addemus autem ad inventionis praecepta unum quod maximam vim habet in omnibus disputationibus, videlicet, ut hypothesin transferamus ad thesin. Vocant autem hypothesin negotium de quo controversia est, circumscriptum circumstantiis, ut sit ne bellum movendum adversus Turcas. Thesin vocant generalem quaestionem, ut liceat ne Christiano bella gerere. Facile autem iudicari potest, cum de Turcico bello dicendum est, omnia pleniora atque uberiora fore, si a specie ad genus oratio transferatur, et de magistratus officio, de bello in genere dicatur, quam pium, quam sanctum officium reges faciant, si has gentes divinitus ipsorum tutelae commissas, adversus Turcicum latrocinium defendant. Hoc praecipiunt apud Ciceronem Antonius et Crassus, ut consideremus, qui loci communes haereant in causa, quorum alii totam causam continent, in quibus thesis versatur, alii incidunt obiter. Ac thesis illa cum habet peculiarem interdum in oratione locum, tum verba et sententias gignit in omnibus partibus orationis. Et praeter hanc varie alluditur ad alios locos, qui obiter incidunt, ut Cicero pro Milone, cum dicit Clodium deo propter violatas religiones poenas dedisse, alludit ad locum communem, et breviter | probat E8v deum esse, et hunc mundum a deo | gubernari. Sed sumamus exempla ab ecclesia- 452 sticis contionibus, quae prorsus otiosae erunt, nisi ad praecipuos locos doctrinae Christianae referantur. Si quis enarret historiam Davidis, quomodo propter admissum adulterium a propheta obiurgatus sit, locus communis erit de poenitentia. Etsi enim et de adulterii turpitudine multa dici possunt, tamen delectus adhibendus est locorum, et excerpendus is, qui maxime proprius est doctrinae Christianae. Porro in hac historia, omnes poenitentiae partes egregie, depictae sunt. Habet enim non solum obiurgationem, sed etiam absolutionem, quam in sacris historiis praecipue quaerunt piae mentes. Ac Christus ipse docet nos hoc artificium, qui saepe transfert hypotheses ad

10 hypothesin] Vgl. oben das Kapitel über die status, in dem Melanchthon die hypothesis als eine andere Bezeichnung für status (worauf auch die Formulierung de quo controversia est verweist) eingeführt hatte. Cicero, Topica 79 identifiziert die Begriffe „thesis“ und „hypothesis“ in lateinischer Terminologie mit „causa“ und „propositum“. Vgl. zu diesen auch Cicero, Partitiones oratoriae 61 ff. und Quintilian, Inst. orat. 3,5,5 ff. 16 Ciceronem] Vgl. Cicero, De oratore 2,145 ff. und 3,106 f. Vgl. auch Cicero, Orator 45 f. und Quintilian, Inst. orat. 3,5,5 ff. 18 quorum alii totam causam continent] Nach Decimator S. 297 sind dies auch diejenigen, die die maior des Syllogismus bilden. 21 Cicero pro Milone] Cicero, Pro Milone 84. 26 historiam Davidis] Vgl. 2 Sam. 12. 30 poenitentiae partes] nämlich Reue, Glaube und neuer Gehorsam. Vgl. oben Anm. zu 284,15.

318 | Elementa Rhetorices

Fr

453 | Fv

theses, ut cum excusat Apostolos de violata traditione Pharisaeorum, incipit in genere de traditionibus illis contionari. Cum adfertur ad eum historia de crudelitate Pilati, gravissimam contionem habet de poenitentia, Lucae 13. Adhibentur autem loci communes et ad probandum et ad amplificandum. Etenim fere in omni probatione, maior nascitur ex aliquo communi loco. Idque diligenter observent studiosi, ut sciant ubi sit usus locorum communium, quos | qui prudenter eligit, is demum poterit et τὰ κοινὰ καινῶς, cum volet, et quod difficilius est τὰ καινὰ κοινῶς tractare. Ac voco locos communes, non tantum virtutes et vitia, sed in omni doctrinae genere praecipua capita, quae fontes et summam artis continent. Neque tamen omnibus ubique utimur. Sed unusquisque sciat se debere suae artis, praecipuos locos tenere, ut cum aliqua de re dicendum erit, statim offerant se idonei loci. Quidam putant se locos communes tenere, cum de variis rebus coacervatas sententias habent, quas passim ex poetis et oratoribus excerpserunt. Et quia iudicant hanc coacervationem insignium dictorum perfectam esse doctrinam, nihil habent consilii in legendis auctoribus, nisi ut inde tamquam flores, dicta quaedam decerpant. Interim nullam artem perfecte discunt, nullum scriptum totum intelligunt, nusquam totum orationis genus considerant. Hoc studium exiguam habet utilitatem, et hoc nomine plurimum nocet, quia in stultis doctrinae persuasionem parit, qua nihil est perniciosius. Sciendum est igitur, ita locos communes recte cognosci, si artes illae in quibus versantur, perfecte cognitae fuerint. Et ut locos communes apte in causis intertexere possimus, | opus erit perfecta eorum | cognitione. Verum quia in

9 praecipua capita quae] praecipuos locos, qui 1531, 1532 1–2 ut…contionari] Vgl. Mt. 15. 3 Lucae 13] Lk. 13,1 ff. 4 ad amplificandum] Zur Verwendung der loci communes zum Zweck der Amplifikation vgl. unten den ersten Abschnitt des Kapitels über die dritte Klasse der Figuren. 6–7 is…tractare] Der erste Fall bestünde also darin, einem bekannten Stoff – wie z.B. dem Lob des Gatten in einem Epithalamium – durch den Bezug auf einen locus communis eine neue Form zu geben. Der zweite Fall dagegen bestünde darin, einen neuen Sachverhalt dadurch zu erschließen, dass man ihn auf bereits bekannte loci communes bezieht. Decimator erläutert S. 298 f. ersteren Fall folgendermaßen: „d.h. Allgemein Bekanntes (communia) oder allgemein bekannte Stoffe auf neue oder ungewohnte Art behandeln, d.h. durch eine ungewohnte Art von Rede amplifizieren oder hervorheben.“ Die zweite Möglichkeit umschreibt er dagegen: „d.h. das Ungewöhnliche auf gewöhnliche Art vermitteln, oder Neues auf allgemein bekannte Art behandeln. So behandeln z.B. Dichter in Epithalamien dieselben Loblieder auf den Ehegatten.“ Dies umschreibt den ersten Fall. „Dagegen werden schwierige Sachverhalte in einer allgemein bekannten Form und in einer einfachen Sprache behandelt.“ (Übersetzung v. V.) Dies entspricht dem zweiten Fall. 10–11 Sed…loci] So bezeichnet Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 650 etwa die Axiomata der Geometrie und der Arithmetik als loci communes. In seinen Definitiones (MSA 2/2, 790) definiert Melanchthon das Gewissen als einen praktischen Syllogismus des Verstandes, dessen maior die Gebote Gottes sind. So wäre z.B. das achte Gebot, „Du sollst nicht stehlen“, als locus communis die maior in dem Syllogismus, der mich als mein Gewissen davon abhält, etwas zu stehlen. Die meisten alltäglichen Entscheidungen werden insofern von loci communes bestimmt. Besonders oft werden dies loci communes aus dem Bereich der Tugenden und Laster sein, d.h. die allgemeinen Sätze, die sagen, was in einer Gesellschaft geduldet wird und was nicht.

5

10

15

20

Liber primus de elementis rhetorices | 319

5

10

15

20

25

30

civilibus negotiis saepe existunt disputationes de virtutibus, de vitiis, de fortuna, de legibus, de consuetudine. Ideo rhetores horum locorum praecipue mentionem faciunt, qui tamen neque perfecte intelligi, neque copiose ac varie tractari possunt, nisi cognitis illis artibus, in quibus versantur. Quare necesse est ad bene dicendum addere studium omnium maximarum artium, philosophiae, doctrinae religionis, iuris et historiarum. Interim tamen hoc studium colligendi dicta scriptorum, habet aliquam utilitatem, praesertim in adolescentia. Habent enim multa lumina verborum, et multas figuras, ut elegans metaphora est in versu de experientia: Discipulus est prioris posterior dies. Neque solum propter venustatem citantur, sed etiam propter auctoritatem, habent enim velut pondus testimonii, quia a magnis viris proditae sunt, sicut Virgilius Ennianos versus suo poemati propter gravitatem inseruit. Et Cicero multa citat, ut quamobrem ἐπιχάρμειον illud teneto nervos atque artus esse sapientiae, non temere credere. Ad haec pleraque dicta continent gravissima praecepta, quare non solum ad ornandum, sed | velut leges atque oracula ad confirmandum proferuntur, quale illud F2r est apud Livium, de non mutanda forma rei publicae, et quod praesentia incommoda dissimulanda sint, quia mutatio maiora mala paritura sit. Nota mala inquit optima, quod a Plauto sumptum est, et Graeci μὴ κινεῖν κακὸν εὖ κείμενον. Interdum etiam breve aliquod dictum, ita rem definit, ut magis ostendat eam, quam prolixe disputationes philosophorum, ut definitio legis apud Demosthenem. Quare haec diligentia colligendi sententias, non solum verborum copiam alit, sed nonnihil etiam ad rerum cognitionem conducit. Sed tamen ut copiose ac varie tractari loci communes possint, accedere oportet ex ipsis artibus perfectam doctrinam. Ceterum ad colligendas sententias etiam adhibenda est ratio quaedam. Nam et memoria adiuvabitur, cum ordine distribuerimus eas in certas classes, et haec distributio rerum inter se ordinem ostendet. Est autem et haec quaedam pars eruditionis, rerum ordinem, initia, et progressiones videre. Optima autem in distribuendo oeconomia erit, si sequemur artium discrimina. Cavendum est enim, ne confundantur artes, sed observandum, qui loci sint theolo|gici, qui sint phi|losophici. Ac philosophici possunt peti ex partibus hominis, 454 | F2v ratio, artes, prudentia, virtus, affectus, consuetudo, corpus, forma, aetas, fortuna,

6 iuris et historiarum] ac iuris publicae 1531, 1532 9–10 Discipulus…dies] Vgl. Erasmus, Adagium 760, der auf Publilius Syrus (Sententiae D 1) verweist. Vgl. auch Hans Walther, hg., Proverbia sententiaeque latinitatis medii aevi (Göttingen, 1963–) Nr. 5946. 12 Et Cicero] Cicero, Commentariolum petitionis consulatus 39,9. 17 Livium] Vgl. Livius 23,3,14. Melanchthon paraphrasiert diese Stelle im Anschluss an Erasmus, Adagium 1885. Dort auch das folgende Plautus-Zitat. 19 Plauto] Vgl. Plautus, Trinummus 63. | Graeci] Vgl. Sophokles, Oidipus Koloneios 510. 21 Demosthenem] Vgl. Demosthenes, Contra Aristogitonem 15 f. 31 theologici] Die theologischen loci communes erwähnt Melanchthon im folgenden nicht mehr, vermutlich deshalb, weil er die Kenntnis seiner Loci communes theologici voraussetzen konnte.

320 | Elementa Rhetorices

divitiae, oeconomia, coniugium, educatio liberorum, politia, magistratus, lex, bellum, pax. Facile est autem genera partiri, et videre, quae sententiae, quae exempla, quae similitudines, in qualibet specie collocari debeant. De hac ratione annotandi extat Rodolphi Agricolae epistola, quam velim adolescentibus proponi ad 5 verbum ediscendam.

De affectibus

F3r

Ut loci communes sparguntur in orationem, ita affectus oportet ac motus quosdam orationi addere. Affectus autem oriuntur ex locis expetendorum ac fugiendorum, quos in genere suasorio ac demonstrativo recensuimus, videlicet ex honesto, turpi, utili, et inutili. Nam honesta atque utilia merentur amorem. Turpia, abhorrentia a natura, iniusta, damnosa, oderunt homines. Misericordiam movet calamitas seu fortuna indigna, aetate, genere, virtute. Hinc intelligi potest, in qualibet oratione affectus in iis partibus existere, in quibus tractantur loci communes de virtutibus et vitiis. Sed tamen illi ipsi loci, certum genus ver|borum requirunt. Nam alii affectus sunt leniores, qui vocantur ἤθη, qui blandis verbis efferuntur, quae significationem humanitatis atque officii praebent. Quale hoc est apud Virgilium: Omnis in Ascanio cari stat cura parentis. Familiaris est exordiis epistolarum et orationum, commemoratio officii, in qua decet nos animorum sensus atque inclinationes, quae ἤθη vocantur exponere, ut ad Lentulum: Periucundae mihi fuerunt litterae tuae, ex quibus intellexi te perspicere meam in te pietatem. Alii sunt affectus vehementiores, qui dicuntur πάθη. In his utendum est atrocibus et tragicis verbis. Ducuntur autem ex omnibus locis dialecticis amplificationes, ad impellendos animos, exaggerata vel dignitate, vel turpitudine rei, ut ab exemplo Livius in Pleminium: Nec hominis quidquam est praeter figuram et speciem, neque Romani civis praeter habitum

4 Rodolphi…epistola] Vgl. Agricola, Epistola ad Iacobum Barbirianum de formando studio. Der Brief Agricolas wurde oft zusammen mit Melanchthons De locis communibus ratio (identisch mit dem Kapitel De locis communibus der De rhetorica libri tres) und der Ratio colligendi exempla des Erasmus, einem Kapitel aus dessen De copia verborum ac rerum, gedruckt. Vgl. CR 20, 693–698. 16 ἤθη] In der Antike die moralische Gesinnung, der Charakter, in dem Sinne, in dem man davon spricht, dass jemand „Charakter hat“. Wer einen solchen Charakter in seinen Äußerungen sichtbar werden lässt, dem begegnet man mit „leichten“ Gefühlen, man ist ihm zugeneigt. Der moderne Begriff der „Sympathie“ scheint mir deshalb auch dem Konzept des „ethos“ am ehesten zu entsprechen. Wer sich, wie in dem Beispiel Melanchthons, um seine Angehörigen sorgt, wer Menschlichkeit in seinen Handlungen und Worten erkennen lässt, seine Pflicht tut, dem begegnet man mit Sympathie. 17 Virgilium] Vergil, Aeneis 1,646. 20 ad Lentulum] Cicero, Epist. ad Fam. 1,9,1. 22 πάθη] Im Gegensatz zum „ethos“ sind damit die „Affekte“ bezeichnet, d.h. die aufwühlenden Gefühle, in dem Sinne, in dem man von einer „im Affekt geschehenen Tat“ spricht. 24 ab exemplo] D.h. hier aus dem topos des Ähnlichen. Livius vergleicht Pleminius in dem folgenden Beispiel mit der Scylla. Vgl. Livius 29,17,11 f.

10

15

20

25

Liber primus de elementis rhetorices | 321

vestitumque et sonum Latinae linguae, pestis ac bellua immanis, qualem fretum quondam, quo ab Sicilia dividimur ad perniciem navigantium circumsedisse fabulae ferunt. Sed in primis valent hypotyposes, cum signa et gestus commemorantur, cumque imago aliqua in oculos incurrit, | quae vim oculis atque animo affert, ut 455 5 apud Virgilium de Mezentio: | Mortua quin etiam iungebat corpora vivis. Et hoc F3v genus infinita exempla extant apud poetas et historicos.

De dispositione

10

15

20

25

Cicero nullam partem scribit plus ad victoriam conducere, quam dispositionem. Cum enim maxima vis sit opportunitatis, plurimum refert, quo loco singula dicantur. Illud certe constat ordinem orationis ad rerum perspicuitatem plurimum conferre. Quare et in legendis aliorum orationibus magnopere prodest auditoribus dispositionem ostendere, quod hac animadversa, omnia facilius percipiantur. Cum enim imperiti non possint longas et difficiles disputationes intelligere, si semel decurrant oculi per universum corpus orationis, necesse est ordinem, regionesque partium ostendere, ut singula membra considerari queant, et iudicari quomodo consentiant. Atque haec diligentia quantam habeat utilitatem, exempla demonstrant. Quantum enim lucis attulimus epistolae Pauli ad Romanos, ostensa dispositione, quam qui non animadverterunt, adeo non intellexerunt Paulum, ut qua de re ageret, ne suspi|cari quidem F4r potuerint. Ubi proponat, ubi disputet, ubi desinat, non videbant, itaque velut hospites in ignota regione errabant, si quando in eius disputationes inciderant. Porro haec pars artis, cum quidem sit utilissima, non perinde difficilia praecepta habet. Nam ea quae tradunt rhetores perquam levia et puerilia sunt, ut primo loco dicatur exordium, deinde narratio, hanc sequitur propositio, de qua dimicatio est. Deinde confirmatio, postea confutatio. Extremus locus tribuitur perorationi. Ac profecto mirum est, cum hunc ordinem in dicendo natura ostendat etiam indoctis, tamen homines litteratos interdum harum partium seriem in scriptis aliorum iudicandis non videre.

21 Porro] Atque 1531, 1532 3 hypotyposes] Vgl. unten Anm. zu 361,24, eine aus Umständen und Indizien abgeleitete Figur. 5 Virgilium] Vergil, Aeneis 8,485. 8 Cicero] Decimator verweist auf das zweite Buch von Cicero, De oratore. Dort findet sich zwar 307–332 die dispositio behandelt, nicht aber die in Frage stehende Äußerung. Auch in den anderen rhetorischen Schriften Ciceros und in der Rhet. ad Her. ist es mir nicht gelungen, eine solche Äußerung nachzuweisen. 10–12 Quare…percipiantur] Melanchthon dürfte sich damit vor allem auf die universitäre lectio, die Vorlesung, beziehen, in der z.B. eine Rede Ciceros zuerst vorgelesen und dann kommentiert wurde. Vgl. auch Melanchthons zu diesem Zweck angefertigte Dispositiones rhetoricae. 16–17 Quantum…dispositione] Zu Melanchthons Römerbriefauslegungen vgl. oben Anm. zu 304,19.

322 | Elementa Rhetorices

Neque tamen ita accipi debent haec praecepta, tamquam leges de rebus capitalibus in aes incisae. Cedunt enim interdum utilitati. Nam et Cicero quaedam praeiudicia tractat in causa Milonis ante narrationem. Et pro Sulla confutatio praecedit confirmationem. Quam prudenter distribuit Demosthenes περὶ στεφάνου in longa et multiplici causa omnes partes, suo quodam usus consilio, cum iisdem de rebus F4v accusator Aeschines, longe alium ordinem | instituisset. 456 Et haec in legendis docto|rum orationibus οἰκονομία consideranda est, non solum ut aliena scripta rectius intelligamus, sed ut nos quoque discamus videre in nostris causis, quid quo loco plurimum valeat, quae deceant in aditu, quae res velut in prima acie plurimum profecturae videantur, quae debeant in turba latere ne noceant. Haec non possunt in arte tradi. Nemo enim omnia tempora atque negotia complecti potest. Sed exempla admonere et acuere studiosos possunt, ut quid deceat observent, et cum ad causas accesserint, se ipsi consulant, cum de ordine, tum de aliis multis rebus. Multa enim in omnibus contentionibus a nobis ipsis petere cogimur, ad quae doctrina atque exercitatione praeparare nos statim a prima pueritia debemus. In disponenda narratione rerum seriem plerumque sequimur, perinde atque fit in historiis. Atque haec sunt quae fere docent rhetores de dispositione, cum quidem aliarum partium dispositio multo difficilior sit. Non enim temere in dicendo eundum est, ut dici solet, quo pedes ferunt. Sed prospiciendus est finis aliquis quasi meta, F5r quo certo itinere perveniamus. | Tradam igitur unicum praeceptum idque breve, quod ostendet viam, quomodo partes in principiis atque in contentione disponantur, quam viam si animadverterint adolescentes, plurimum adiuvabuntur et in inveniendo, et in disponendo, et in iudicandis aliorum scriptis. Est autem hoc praeceptum, ut meminerint in principiis et in contentione argumentationes existere, quarum necesse est ea esse membra, quae traduntur in dialecticis, quod ut plane perspici possit, addemus exempla. Ac primum de exordiis sciendum est, raro in exordiis syllogismos esse, sed plerumque ea constare enthymematis, quae nunc ita appellantur.

2 Cicero] Vgl. Cicero, Pro Milone 7–22. 4 Demosthenes] Vgl. Aischines, Contra Ctesiphontem. Das Argument stammt von Quintilian, Inst. orat. 7,1,2.

5

10

15

20

25

Liber primus de elementis rhetorices | 323

5

10

15

20

Initio ponitur aliqua sententia, tamquam exordii propositio, cui postea subicitur ratio. Ita absolutum est enthymema, sed inchoatum a consequente. Fere enim in sermone probationi anteponitur propositio. Porro antecedens probatio est, consequens propositio. Deinde interdum sequitur, aut alia probatio, aut amplificatio, aut adversativa. Quare et Graeci docuerunt exordium quatuor sententiis contineri. Quamquam enim saepe plura sunt membra, tamen significare voluerunt exordii partes debere, quasi argumenta|tionem apte cohaerere. Prima pars πρότασις est, F5v secunda κατασκεύη, tertia ἀπόδοσις, quar|ta ἀξίωσις. Etsi autem non omnia exordia 457 similia sunt, tamen pleraque Cicero hoc modo componit. Pro Archia initio ponit πρότασιν: Si quid in dicendo possum, praecipue Archiam eloquentia mea tueri debeo. Sequitur κατασκευή, quae est ratio propositionis: quia Archias adiuvit haec mea studia. Deinde ἀπόδοσις, conclusio enthymematis: Si mea eloquentia aliis profuit, quanto magis isti prodesse debet, a quo excitata est. Hic inseritur adversativa: Sed miretur aliquis, quomodo orator a poeta adiuvari possit. Hanc quoque absolvit uno enthymemate: quia artes inter se cognatae sunt. Deinde ἀξίωσις, petitio: ut se de causa dicentem, audiant. Nec huius formae valde dissimilia sunt alia exordia. Interdum propositioni statim opponitur adversativa. Interdum inseruntur quaedam breves amplificationes, ut pro Marcello πρότασις: Cum hactenus tacuerim, nunc redeundum est mihi ad veterem dicendi consuetudinem. Κατασκευή: quia beneficium Caesaris non possum tacitus praeterire. Ἀπόδοσις: Nam absente Marcello carebam socio huius laboris, nunc eo restituto libenter redeo ad | pristinam dicendi consuetudinem. Hic accedit F6r amplificatio per translationem. Hoc beneficium Caesaris ad rem publicam pertinet. Significat enim Caesarem velle rem publicam conservare.

1–5 Initio…adversativa] Die Stelle ist in ihrer Vermischung von dialektischer und rhetorischer Terminologie schwer zu verstehen, ihr Verständnis ergibt sich jedoch aus dem Folgenden. Die Struktur des exordium ist meist eine enthymematische. Nun ist die dialektische Ordnung des Enthymems am Beispiel der Rede für Archias: antecedens: Archias hat mir, Cicero, geholfen. consequens: Also muss ich Archias helfen. (Der ausgefallene Obersatz, der das Enthymem zu einem Syllogismus machen würde, wäre ein locus communis: Geleistete Hilfe muss man vergelten.) Diese dialektische Struktur findet sich nun hier umgekehrt, d.h. das consequens steht vor dem antecedens, und zwar insofern an erster Stelle noch die propositio (die Angabe dessen, was in der Folge bewiesen werden wird) stehen muss, diese propositio aber identisch mit der conclusio oder, bei einem Enthymem, dem consequens ist: propositio (= consequens): Ich muß Archias helfen, denn – antecedens: Archias hat mir geholfen. Trotzdem folgt dem antecedens des Enthymems das consequens, d.h. die Wiederholung der propositio, die nun durch das antecedens als probatio (d.h. Begründung) bewiesen ist. Es ergibt sich also folgender Dreischritt: propositio: Ich muß Archias helfen. antecedens: Archias hat mir geholfen. Consequens: Also muß ich Archias helfen. Melanchthon bezeichnet diese Teile des exordium in der Folge mit protasis, kataskeue und apodosis. Der vierte Teil – eine zweite probatio, eine Amplifikation oder etwas Adversatives – heißt axiosis. Zu dieser Interpretation vgl. Decimator S. 328 f. 7–9 Prima…componit] Vgl. De inventione 1,5. 10 Pro Archia] Vgl. Cicero, Pro Archia 1–3. 19 pro Marcello] Vgl. Cicero, Pro Marcello 1–3. 23 translationem] Zur Figur der Translatio, aus dem topos der Ursachen abgeleitet, vgl. unten Anm. zu 355,20.

324 | Elementa Rhetorices

Neque multo aliter disposuit Demosthenes exordium περὶ στεφάνου. Πρότασις: Peto, ut mihi concedatis, secundum leges, ut pro me dicam, nec assentiamini adversario. Sequitur exaggeratio periculorum et quaedam brevis occupatio. Postea κατασκευή: res ad me pertinet. Deinde ἀπόδοσις: Peto, ut me audiatis sicut leges praecipiunt. Et accedit amplificatio ex interpretatione legis. Ad Romanos πρότασις: Gratulor vobis cognitionem Evangelii, et optarim mihi contingere, ut coram vos docere possim. Adversativa: sed hactenus non licuit, verum opto, ut aliquando liceat mihi ad vos proficisci. Kατασκευή: quia debitor sum Graecis et barbaris. Alia ratio, in qua inest quaedam occupatio: Nec pudet me Evangelii. Confirmationes et confutationes partim syllogismis, partim enthymematis constant. Verum illud sciendum est, orationem etsi habet certas regiones, tamen et liberiorem et pleniorem esse, quam sunt illi concisi ac nudi dialecticorum syllogismi. F6v | 458 Plerumque autem a minore incho||atur argumentatio, ut pro Caelio: Audistis cum pro se diceret, audistis antea cum accusaret, genus orationis, facultatem, copiam sententiarum atque verborum, quae vestra prudentia est perspexistis, atque in eo non solum ingenium eius elucere videbatis, quod saepe etiam si industria non alitur, valet tamen ipsum suis viribus, sed inerat, nisi me forte propter benevolentiam fallebat oratio, et bonis artibus instituta, et cura et vigiliis elaborata. Haec minor est. Sequitur maior: Atque scitote iudices eas cupiditates, quae obiciuntur Caelio, atque haec studia de quibus disputo, non facile in eodem homine esse posse. Et in hoc communi loco Cicero aliquantisper commoratur. Conclusio vero in proponendo recitata est: In Caelio nulla reperietur luxuries. Comparent igitur syllogismi membra, quae etsi certa regione circumscripta sunt, tamen non tam angustis finibus inclusa coercentur, ut dialecticorum syllogismi, qui propter brevitatem in pugna non satis virium habent. Raro a maiore inchoatur syllogismus, ut pro Milone: Maxima illecebra peccandi impunitatis spes est, haec fuit in Clodio, non in Milone. Sed plus enthymematum est in omnibus orationibus, 7r F quae facile agnosci et iudicari possunt, ut pro Milone: In | nobis est quaedam mens, quae ciet atque agitat corpus. Ergo multo magis ille perpetuus naturae motus, mente quadam aeterna regitur. Sunt et haec enthymemata: Clodius oderat Milonem, igitur credibile est eum fecisse insidias.

6 Gratulor] Gatulor 5 interpretatione] ratione 1531, 1532 1 Demosthenes] Vgl. Demosthenes, De corona 1–8. 3 occupatio] Zur Figur der Occupatio – der Vorwegnahme und Beseitigung eines möglichen Einwandes – vgl. unten das Kapitel über Figuren, die aus Gegensätzen abgeleitet werden. In diesem Fall Demosthenes, De corona 3–4. 5–9 Ad… occupatio] Vgl. Röm. 1,8–12 (protasis); 1,13 (Adversatives); 1,14 (kataskeue); 1,16 (zweite Begründung). 13 ut…Caelio] Cicero, Pro Caelio 44 f. 26 pro Milone] Vgl. Cicero, Pro Milone 43. 28 pro Milone] Cicero, Pro Milone 43. 30–31 Vgl. z.B. Cicero, Pro Milone 32 und 43.

5

10

15

20

25

30

Liber primus de elementis rhetorices | 325

Facile igitur intelligent studiosi, quomodo in prooemiis et in contentione partes collocari atque distribui debeant, si dialectica praecepta animo intuebuntur, et tamen in vestiendis et ornandis sententiis, oratorum consuetudinem sequentur. Atque has quasi regiones dialecticorum, praecipue mihi videntur observare Demo5 sthenes et Cicero, quos habuisse maximam ordinis curam res ostendit ipsa. Plurimum autem et in inveniendo adiuvabuntur studiosi, si meminerint posita aliqua propositione, deinde non procul ab ea discedendum esse. Sed quaerendam esse eius propositionis vel rationem, vel amplificationem, vel adversativam. Nam hae cum in vicinis locis nascantur, ultro se offerent, praesertim his, qui mediocri 10 exercitio stili ita se assuefecerunt, ut cum aliquid instituunt, percurrere animo vicinos locos possint. Τέλος. | | F7v | 459

Liber secundus de elocutione Inventionem ac dispositionem sequitur in arte elocutio. Prima enim de rebus deliberatio est, quae cum excogitatae atque inventae sunt, deliberandum est, quo ordine sint explicandae. Magna enim vis est ordinis, cum in aliis rebus tum maxime in docendo, et quod in Oeconomia Xenophon scripsit οὐδὲν οὕτως οὔτε εὔχρηστον οὔτε καλὸν ἀνθρώποις ὡς ἡ τάξις, hoc in oratione maxime cerni potest, quae si rebus ordo desit, simpliciter est sine mente sonus. Neque vero non extant multa huiusmodi confuse et perturbate scripta, fere in omnibus artibus, quae quantum remorentur discentes, non est obscurum. Tertia deliberatio de verbis est, quo genere orationis res a nobis excogitatae, exponendae atque illustrandae sint. Est itaque elocutio, quae dilucida et perspicua oratione res exponit. Neque vero minus in hac parte, quam in ceteris elaborandum est. Nam res sine lumine verborum F8r intelligi nequeunt, quare initio huius operis error illorum reprehendendus | est, qui contemnunt elocutionis praecepta, et falso arbitrantur eloquendi rationem non necessitatis causa, sed ad inanem ostentationem excogitatam esse. Hic error in causa est, quare et olim dicendi studia intermissa sint, et nunc neglegantur, qua ex re infinita extiterunt incommoda. Postquam enim dicendi ratio neglecta est, artes omnes confuse et obscure tradi coeperunt, quia percipi res nequeunt, nisi verbis expositae significantibus ac notis. Ad haec ita coniuncta haec sunt natura, ut qui in elocutione neglegentes sunt, multo sint in dispositione neglegentiores. Et quia rationem loquendi non attendunt, saepe in rebus iudicandis, quae non perspici possunt, nisi cognito genere orationis, hallucinantur. Si quis volet, sumat exempla vel a theologis, vel a iurisconsultis, sunt enim ubique obvia. Quare ita sentiendum est, totam eloquendi rationem necessitatis causa excogitatam esse, quia certo genere orationis opus est, ad explicandas animorum cogitationes. Quis enim dubitat verba notas esse rerum, quae ut semper intelligantur, debent esse certae? Saepe etiam necessitas postulat aliquid exaggerari et amplificari, ut illi 460 quos docemus intelligant, rem esse maximi facien|dam. An qui de religionibus aut F8v de legum et | magistratuum dignitate vulgus docet, non studebit efficere, grandi sono orationis, ut hae res tantae videantur aliis esse, quantae re ipsa sunt. Pictores

16–19 Hic…coeperunt] Nihil hac opinione perniciosius est, quae in causa est, cur studia dicendi et olim intermissa sint, et nunc neglegantur. Hic error omnibus artibus nocuit, quae ceperunt confuse tradi ac doceri, neglecta ratione dicendi. 1531 6 Xenophon] Xenophon, Oikonomikos 8,3. 17 quare et olim dicendi studia intermissa sint] Decimator S. 349 präzisiert: „Unter dem Papsttum, als die Scholastiker und Mönche herrschten.“ (Übersetzung v. V.)

5

10

15

20

25

30

Liber secundus de elocutione | 327

5

10

15

20

25

30

efficiunt ut alia videantur humiliora, alia magis emineant, et sint excitatiora, quanto magis in dicendo idem faciendum est, cum bona pars vitae regatur oratione, et saepe de maximis rebus homines docendi sint. Quid, quod illi, qui maxime contemnunt rhetoricen, tamen affectant huius artis laudem. Cogit enim eos natura rerum, ut verbis illustrare aut amplificare ea, quae tractant, conentur. Hic vero quam inepte rhetoricantur, quanto felicius hoc facerent, si artem a prudentissimis hominibus ad eum usum traditam adhiberent. Ac si tantum voluptas captaretur ex hoc studio, tamen esset res liberalis, ac maxime digna homine bene dicendi cura. Nulla res enim, nullus cultus, magis ornat hominem quam suavis oratio. Neque musica dulcior aut iucundior auribus, aut mente percipi ulla potest, quam aequabilis oratio, constans bonis verbis ac sententiis. Quare si quem nulla voluptate talis oratio afficit, is longe a natura hominis degeneravit. Verissima sunt quae dico, et ostendere possim exempla hominum, qui haec studia contemnunt, quorum feri | mores ostendunt, quantum ab humanitate absint. Gr Ac nisi longum esset, ostenderem pluribus verbis haec studia faciendae orationis, mores reddere mitiores. Sed haec encomia artis, putant aliqui in scholis magis ex more dici, quam quod res ita se habeat. Verum olim inter ipsa negotia comperietis has laudes harum artium non esse temere confictas. Ac ut redeam unde digressus sum. Si tantum voluptati serviret elocutio, tamen non esset neglegenda tam suavis musica. Nunc ut ceterae artes primum inventae sunt, propter necessarios usus, usum autem secuta est alicubi voluptas, ita hanc artem coegit initio quaerere necessitas, erat enim certum sermonis genus eligendum, quod intelligeretur. Erat interdum aliquid amplificandum et exaggerandum. Postea ut gratior usus esset, aliquid etiam voluptati aurium datum est. Quidam disputant in gravi oratione indecorum esse ornatum, quem | admodum in matrona honesta, fucus detestabilis est. Sed hi falso 461 putant oratorium ornatum fucum esse praeter naturam accersitum. Nativa facies est orationis, de qua hic praecepta traduntur. Hanc qui corrumpunt, monstrosam efficiunt orationem, ut pictores monstrosas formas pingunt, cum naturam non recte Gv imitantur. |

Tres partes elocutionis

Universa eloquendi ratio consistit in tribus rebus. Primum in sermone grammatico, deinde in figuris, tertio in amplificationibus. Crassus apud Ciceronem lib. 3 requirit in elocutione quatuor partes, ut Latine, ut dilucide, ut ornate, ut apte dicatur. Ego idem verbis nonnihil mutatis trado, et ut Ciceronis sententia melius intelligi possit, 35 et ut cognatio grammatices cum rhetorica cerni queat. Ut enim praecepta de

13 possim] possim 1531, 1536 possem 1539 18 sum] sun 32 Ciceronem lib 3] Cicero, De oratore 3,37 ff.

328 | Elementa Rhetorices

inventione multum a dialectica mutuantur, ita elocutio plurimum sumit a grammatica. Nam latine et dilucide loquendi ratio, in grammatica traditur. Ornate vero loquendi, duas habet partes apud Ciceronem, figuras et amplificationes. Apte loqui est decorum observare. Est itaque prima elocutionis pars sermo grammaticus, qui constat verbis usitatis, propriis et significantibus, quae iuxta grammaticae praecepta, certa ratione coniungi et construi debent. Cum igitur res elegimus, et disposuimus in animo, prima erit 2r G cura, ut eas grammatico sermone | efferamus. Non enim potest intelligi oratio, si constet verbis ignotis, et alienis a consuetudine bene loquentium, aut si constructio vitiosa sit. Primum igitur adolescentes praestare debent, ut magnam copiam grammatici sermonis habeant in promptu, neque enim exigua laus est, propriis verbis, etiam sine alio ornatu, nudas res explicare posse. Quemadmodum fit plerumque in comoediis et epistolis. Et multi oratores in foro quondam hoc uno genere dicendi contenti fuerunt, quemadmodum Lysias, et alii qui tenue quoddam filum orationis amaverunt. At nostris temporibus satis magna laus est, hanc facultatem grammatice loquendi consequi. Nam in his moribus, et in alia lingua, pauci reliquas virtutes elocutionis addere possunt, ut videlicet figuris utantur non ineptis aut intempestivis, aut magna cum gravitate, et magna vi aliquid amplificent. Facile est enim iudicare, 462 quantum eloquentia istorum, qui nostris temporibus maxime clari sunt, in illis | gravioribus virtutibus claudicet. Quare confirmandi sunt adolescentes, ut sciant se multum profecisse, cum hoc assecuti sunt, ut non destituat eos copia grammatici sermonis, etiamsi perfectius quiddam efficere non possunt. G2v Voco autem | grammaticum sermonem, qui non solum verbis Latinis constat, et syntaxin habet consentientem puerilibus regulis, sed etiam in quo phrasis et vocum coniunctio, imitatur consuetudinem eorum, qui eleganter et vere Latine, et non moleste locuti sunt. Hac de re infra plura dicemus, cum de imitatione disputabimus. Itaque cum summam laudem in dicendo habeat perspicuitas, in primis adsit copia proprii sermonis, qui res sine ambiguitate signate exprimat. Fugienda est in sermone peregrinitas, et illam licentiam gignendi novum sermonem nullo modo permittamus nobis, qua in scholis immodice utuntur. Tametsi alicubi peregrinis vocabulis utendum est. Alia forma nunc est imperii, religio alia est, quam Ciceronis temporibus. Quare propter rerum novitatem interdum verbis novis uti convenit, quae tamen usus mollivit, quem penes arbitrium est, et vis et norma loquendi. Interim tamen tota orationis structura et phrasis, non 23 quiddam] quiddam 1531, 1532, 1559 quidam 1539 3 Ciceronem] Cicero, De oratore 3,104 ff. 15 Lysias] Lysias (ca. 459 – ca. 380 v. Chr.), attischer Redner, berühmt für seine Schlichtheit, vgl. z.B. Cicero, De optimo genere oratorum 9 und Quintilian, Inst. orat. 9,4,17. Zu dem Ausdruck „tenue quoddam filum orationis“ vgl. Erasmus, Adagium 1575. 31 in scholis] bezieht sich hier auf die universitären Institutionen der Philosophie, im Sinne der „Scholastik“. 34–35 quem penes arbitrium est et vis et norma loquendi] Horaz, Ars poetica 72.

5

10

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 329

abhorreat a Latina consuetudine, alioqui enim non poterit intelligi. Plerumque etiam isti, qui novum sermonis genus fingunt, res amittunt. Ut enim novum sermonem excogitant, ita novas res somniant, dum inepte affectant laudem subtilitatis. Et tamen res illae in|spectae, nihil esse deprehenduntur nisi inania somnia. Quia notae G3r 5 res omnes verbis exponi notis et significantibus possunt. Exempla extant infinita in omnibus artibus, ubi saepe inepte finguntur nova vocabula, ut realitas obiectiva, subiectiva, apud Scotistas. Olim Platonici, non intelligentes Platonem, meras nugas de ideis finxerunt, finxerunt et virtutes purgativas, et nescio quas praeterea. Hos imitatus Dionysius non minus fuit ineptus, cum de nulla 10 re gravi lectorem doceat, tamen illo inusitato genere orationis mirificam expectationem de se concitat apud imperitos. Inepta sunt et illa a Stoicis conficta προηγμένα et ἀποπροηγμένα. Amaverunt tale dicendi genus et haeretici, ut Valentinianus excogitavit quadrigas αἰώνων. Nec minus sunt inepti Iudaeorum Cabalistae, qui novis

13 qui] quae 5 possunt] ins. Itaque qui usitatum genus sermonis respuunt, res etiam communes aspernantur. 1531 11–12 Inepta…ἀποπροηγμένα] Stoici simili arte imposuerunt vulgo excogitatis προηγμένοις et ἀποπροηγμένοις excogitata ἀπάθεια cum tamen res nullae subsint his verbis. 1531 7 realitas obiectiva subiectiva apud Scotistas] Nach dem HWbPh, Art. „Realität, formale/objektive“ von R. Kible, Bd. 8, Sp. 193–199, taucht das Begriffspaar zuerst bei Scotisten des 15. und 16. Jahrhunderts auf. „Realitas obiectiva“ bezeichnet dabei eine res als Gegenstand des Erkenntnisvermögens. „Realitas subiectiva“ heißt deshalb subjektiv, weil sie „‚Subjekt’ für die Washeit und die washeitliche Natur ist.“ 8 virtutes purgativas] Decimator S. 365 erläutert, dass diese reinigenden Tugenden denjenigen zugesprochen wurden, die sich von weltlichen Sorgen abwandten. So hätten die Mönche sich von den Beschwerlichkeiten dieses Lebens abgewandt, dabei aber behauptet, sie würden sich um die Betrachtung himmlischer Dinge kümmern. 9 Dionysius] Dionysius Areopagita, Vertreter einer mystischen Theologie, mit dem Act. 17,34 von Paulus bekehrten Philosophen identifiziert. Die Echtheit seiner Schriften wurde seit Vallas Adnotationes zum Neuen Testament (1457) angezweifelt. 11–12 προηγμένα et ἀποπροηγμένα] Mit diesen beiden Kunstwörtern bezeichnete Zeno (Arnim, Stoicorum veterum fragmenta 1, S. 47 f.) Dinge, die kein wirkliches Gut sind, wie allein die Tugend, sondern nur „von zweitem Rang“ (proegmena), wie Gesundheit, Reichtum, Ruhm etc. Mit „apoproegmena“ wurden dagegen die Dinge bezeichnet, die nicht wirklich schlecht sind, wie Tod, Armut, Krankheit, Verachtung usw. Vgl. Decimator S. 366. Cicero, De finibus 3,4,15 führt die beiden Begriffe in einem ähnlichen Sinne als Beispiele für Neubildungen ein. Vgl. auch Melanchthon, Philosophiae moralis epitome, CR 16, 37f. 12 Valentinianus] Valentinian, ein Gnostiker des zweiten Jahrhunderts, dem sich Irenaeus in seiner Ketzergeschichte (vgl. Adversus haereses 1,1–11) ausführlich widmet, hatte gelehrt, dass aus einem ersten, vollkommenen Äon, dem Bythos („Tiefe“) und der Sige, („Schweigen“) der Nous („Verstand“) und die Aletheia („Wahrheit“) entstand. Diese vier Äonen heißen nach Irenaeus, Adversus haereses 1,1 auch die ursprüngliche pythagoräische Vierheit oder die Wurzel aller Dinge. 13 Iudaeorum Cabalistae] Im Gefolge von Pico della Mirandola hatte vor allem Johannes Reuchlin die Kabbala – eine jüdische, mystisch-theosophische Geheimlehre – mit seinen Werken De verbo mirifico (1494) und De arte cabalistica (1517) in größerem Umfang dem christlichen Abendland bekannt gemacht. Zur Kabbala vgl. den Art. von Otto Betz in TRE 17, S. 487–509.

330 | Elementa Rhetorices

verbis repertis, mira mysteria promittunt, cum meras nugas doceant. Et nostro tempore Anabaptistae, prodigiosis figuris utuntur. 463 Tali orationi vix umquam | subsunt res ullae cognitione dignae aut utiles. Quid quod etiam de naturis et moribus ex genere orationis iudicari solet. Certissimum enim indicium est monstrosae mentis oratio monstrosa, quare diligenter fugiendum 5 G3v est genus sermonis inusitatum. Quia | vero tota nobis Latina lingua, nunc non a populo, sed ex libris discenda est, certa aetas authorum eligenda est, cuius imitemur consuetudinem, ut certum sermonis genus, quod semper intelligi possit, quia habet exempla nota et probata, nobis comparemus. Cum autem optima et maxime perspicua sit oratio, qua Ciceronis aetas usa est, discemus linguam ab eius aetatis scriptori- 10 bus, aut qui non longe ante Ciceronem, aut postea extiterunt, ut a Terentio, Cicerone, Caesare, Livio. Sed de hac re iterum dicemus, cum nostram de imitatione sententiam exponemus.

De figuris

G4r

Prima cura debet esse proprii sermonis, quo maximam orationis partem constare 15 oportet. Interdum tamen aut necessitatis aut decoris causa aspergendae erunt figurae. Nam ubi desunt propria, cogit inopia ex vicino alias voces mutuari, ut in vitibus gemmam dicunt Latini, et Graeci ὀφθαλμόν quemadmodum et Germani, quia proprium deest. Nam initio necessitas peperit figuras, ubi propria deerant. Tunc etiam aliud sumere decet, cum etsi habeas proprium, tamen | significantius est aliud, 20 figurate dictum, ut inflammatus ira, pro irato, hoc enim levius est. Invadunt urbem somno vinoque sepultam, significantius est, quam si dixisset sopitam. Porro ut plurimum afferunt gratiae figurae in loco, et parce usurpatae, ita vitiosissima et ineptissima oratio est, in qua paene nihil simpliciter dicitur. Seneca scribit Portium Latronem dixisse, summam esse dementiam detorquere orationem, cui rectam esse 25 liceat. Haec vox significat quantopere immodicum figurarum usum veteres oderint.

3–6 Tali…inusitatum] Itaque suspecti vobis autores omnes esse debent, qui novo et monstroso genere orationis utuntur. Nam sana ingenia, natura abhorrent ab inusitato sermone. Et certissimum indicium est mentis monstrosae, monstrosa oratio, quare tali orationi vix uμquam subsunt, res dignae cognitione, aut utiles. 1531 22 sopitam] oppressam 1531 2 figuris utuntur] In den Tischreden von 1538 gibt Luther noch einige Beispiele: „Wolredenheit was sie sey. Wolredenheit ist nicht ein Gesüchte und angestrichene Schminke der Wort, sondern ist ein feine gleichwie ein schön Gemälde; die aber neue Wort erdichten und furbringen, die müssen auch neue Ding und Sachen bringen; wie Scotus mit seiner Realität, Hiccität, die Wiedertäufer und Rottengeister mit ihrer Besprengung, Entgröbung, Gelassenheit etc. Darum hüte man sich fur allen denen, die sich befleißigen neuer, ungewöhnlicher, ungebräuchlicher Wort, denn solche Art zu reden ist stracks wider die Wolredenheit.“ Luther, Tischreden Nr. 4154. 17–18 ut…Germani] Das Beispiel bei Quintilian, Inst. orat. 8,6,6 und Cicero, De oratore 3,155. 21–22 Invadunt…sepultam] Vergil, Aeneis 2, 265. 24 Seneca] Vgl. Seneca d. Ä.: Controversiae I, praef. 24.

Liber secundus de elocutione | 331

De tropis et schematibus Graeci vocant τρόπους cum vox a propria significatione ad rem similem aut vicinam vertitur, ut Demosthenes inquit Philippum magnitudine rerum gestarum ebrium esse, hic apparet non retineri propriam significationem ebrietatis.

5

10

15

20

25

Σχῆμα Σχήματα vocant quasi gestus orationis, in quibus non est necesse mutare significationem vo|cum, ut in interrogatione: Quo mihi fortuna si non conceditur uti? Nos 464 prius recensebimus tro|pos, quos tamen non est necesse subtiliter discernere, sed G4v metaphorae nomine saepe etiam in aliis speciebus utimur. Τρόποι sunt: Μεταφορά, Μετάληψις, Συνεκδοχή, Μετωνυμία, Ἀντονομασία, Ὀνοματοποιΐα, Κατάχρησις. Μεταφορὰ est, cum propter similitudinem transfertur vocabulum a propria significatione, ut: ferreum pectus, pro eo quod flecti aut terreri non potest. Cicero miris laudibus vehit hoc genus, et vocat brevem similitudinem. Nam similitudine declaratur ea res, quae per metaphoram significatur. Valet autem omnis collatio ad augendam perspicuitatem, praesertim si admoveatur similitudo ad sensum. Quantum dignitatis addit apibus Virgilius, cum ait: Ipsae regem parvosque Quirites sufficiunt. Nam cum vellet sobolem dicere, mutuatur nomen populi, et quidem Romani omnium gentium victoris, ut dignitatem | exigui insecti augeret. Similitudo autem G5r

2 Graeci] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,1,4. Auf wen sich „Griechen“ bezieht, ist unklar. Aristoteles, Ars poetica 21 verwendet in seiner Definition den Begriff „Metapher“ als Oberbegriff, nicht „Trope“. 3 Demosthenes] Demosthenes, Erste Rede gegen Philipp 49. 6 Σχήματα…orationis] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,1,10 ff. 7 Quo mihi fortuna si non conceditur uti] Horaz, Epistulae 1,5,12. 11–17 Μεταφορά…Κατάχρησις] Dazu kommen später Hyperbel, Allegorie, Rätsel, Ironie, Mimesis, Sarkasmus, Tierfabel und Mythos. Melanchthon orientiert sich mit dieser Einteilung an Quintilian, Inst. orat. 8,6 und Donat, Ars gramm. 3,6. Vgl. Erasmus, De copia 1,16–23. 19 Cicero] Vgl. Cicero, De oratore 3,157. 20 similitudine] Der lateinische Begriff „similitudo“ bezeichnet sowohl die Ähnlichkeit zweier Sachverhalte, die einer Metapher oder einem Gleichnis zugrunde liegt, wie auch das Gleichnis selbst, das dieser Ähnlichkeit sprachlich Ausdruck verleiht. Im zweiten Sinne ist similitudo die Übersetzung von griechisch „parabole“. 23 Virgilius] Vergil, Georgica 4,201 f. „Quiriten“ ist eine Bezeichnung für Römer in staatsbürgerlicher Hinsicht.

332 | Elementa Rhetorices

465 | G5v

est, quod apes habent suam quandam rempublicam. Et romana res publica omnium optime constituta erat. Μετάληψις dicitur, ubi non transfertur nomen a simili, ut supra, sed sumitur a causa aut effectu, ut: pallida mors, quia facit pallere corpora. Vinum calidum, quia calefacit corpora. Immoritur studiis et amore senescit habendi, id est, consumitur. Laetum Evangelium, quia parit laetitiam. Tristis lex, quia terret et tristitiam adfert. Ego sum resurrectio et vita, id est, resuscitator et vivificator. Fortasse grammatici dixerint haec esse metonymias, sed non sunt superstitiose discernendae figurae. Ego nomina sumpta a causis aut effectibus, Graecorum more, in hac figura colloco, ac maius quoddam intervallum et discrimen facio inter metalepsin et metonymiam, quam alii faciunt, ut facilius agnosci et discerni possint. Συνεκδοχή comprehensio dicitur, cum vel totum parte comprehendimus, ut mucronem dicimus pro gladio. Animam pro animante seu homine, ut: Omnis anima subdita sit potestatibus. | Tecta, pro aedificiis. Vel cum pro parte totum di|cimus, ut cum dicimus aliquid factum esse, quod fieri coepit, ut mortui peccato, qui coeperunt mori. Sic dicimus exercitum esse caesum, quia plurimi interfecti sunt. Sic dicimus populum dei sanctum esse, quia aliqui sunt sancti. Vel cum continens pro contento sumitur, ut epotos cados, pro vino epoto. Vel materia pro toto, ut ferrum pro gladio. Vel prius, aut posterius, ex quo cetera intelligi possunt, ut concutere muros, pro oppugnatione. Oculi domini super iustos, id est, cura, quia diligenter consideramus, et intuemur illa, quae curamus. Vultus domini super facientes mala, id est, ira, nam irati vultu minantur. Huiusmodi figurae infinitae sunt in sacris litteris. Μετωνυμία, partim metalepsi, partim synecdoche cognata, verum videtur mollior figura esse, quam illae. Nam vicinum nomen pro vicino sumitur, ut signum

1–2 habent…erat] fingit bellicosas esse, cuiusmodi et romani erant 1531 4 Horaz, Carmina 1,4,13. Melanchthon übernimmt das Beispiel von Quintilian, Inst. orat. 8,6,27, wo es allerdings für die Metonymie benutzt wird. 5 Horaz, Epistulae 1,7,85. 6 Laetum Evangelium] „Frohe Botschaft“ und „trauriges Gesetz“ bezieht sich hier auf die Gegenüberstellung des Römerbriefes zwischen der im Neuen Testament verkündeten Erlösung durch Christus und der Gesetzesreligion des Alten Testamentes. 7 Ego sum resurrectio et vita] Joh. 11,25. 9 Graecorum more] Auf wen sich „graecorum more“ hier bezieht, ist unklar. Donat, Ars gramm. definiert 3,6 die Metalepsis in einem zumindest ähnlichen Sinne. Erasmus, De copia 1,21, S. 68 übernimmt die Definition der Metalepsis zusammen mit einem Beispiel von Donat. Decimator S. 395 verweist für die Metalepsis auf Erasmus und zitiert ebenfalls ein Beispiel Donats. Ernesti, Lexicon technologiae graecorum rhetoricae (1795, Ndr. Hildesheim, 1962), S. 215 verweist für eine ähnliche Bedeutung auf die HomerScholien von Herakleidos Pontikos. 12–13 ut…gladio] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,6,20. 13–14 Omnis anima subdita sit potestatibus] Röm. 13,1. 14 Tecta…aedificiis] Vgl. Cicero, De oratore 3,168 und Quintilian, Inst. orat. 8,6,20. 15 ut mortui peccato] Röm. 6,2. 18 ut1 …epoto] Bei Quintilian, Inst. orat. 8,6,24 ein Beispiel für die Metonymie. | ut2 …gladio] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,6,20. 20 Oculi…iustos] Ps. 34,16. 21 Vultus…mala] Ps. 34,17.

5

10

15

20

Liber secundus de elocutione | 333

5

10

15

20

25

pro signato, ut sceptra pro regno, fasces pro imperio, claves pro officio vel potestate, toga pro pace. Hic est agnus dei, id est, victima, est enim nomen speciei pro genere scilicet victima. Et agnus peculiariter significabat Christum, qui erat futurus vera victima. Metonymiae dicuntur etiam, cum inventorum seu auctorum nomina sumuntur pro rebus, ut Bacchus pro vino, Ceres | pro frugibus, Mars pro bello, Moses pro G6r lege, Christus pro Evangelio. In sacris litteris variae sunt metonymiae, et in his nonnullae ignotae aliis linguis, ut calix pro sua cuiusque portione, et deinde ulterius transfertur, ac pro afflictione accipitur, unctus pro rege. Nam hae minus durae sunt, virga pro castigatione, crux pro afflictione, iudicium pro poena. Ἀντονομασία Cum definitionem aut etymologiam aut descriptionem, pro aliquo nomine ponimus, ut pro Homero poetam, pro Christo salvatorem, pro Aristotele philosophum, pro ira, bilem effervescentem. Pro ambitione dixit Ovidius: Nec levis ambitio perfusaque gloria fuco. Pro avaritia: Magnarum ve fames sollicitavit opum. Quamquam autem non idem decet in carmine et soluta oratione, tamen et haec admittit interdum descriptiones, ut cum Cicero pro coniuratione dicit, domesticum latrocinium, pro improbis civibus, pestem et strumam civitatis. Et Paulus ornatissime pro lege dicit χειρόγραφον contra nos scriptum. | 466 Κατάχρησις verbi abusus est, ut parricidam dicimus pro eo, qui propinquum occidit. Gratiam dicunt theologi non tantum pro favore, sed etiam | Graeco aut G6v Hebraico more pro beneficio aut munere. Sed in sacris litteris multa similia exempla extant, quia interpretibus non licuit ubique Graecam aut Hebraicam phrasin mutare. Est et κατάχρησις quam singulari consilio interdum usurpamus, ut cum pro virtutibus vicina vitia, aut econtra tradimus, ut pro crudelitate severitatem, pro avaritia parsimoniam. Ὀνοματοποιΐα nova confictio est nominis ut bombarda.

7–8 ut…accipitur] ut calix pro afflictione 1531 23 tradimus] dicimus 1531 1 fasces pro imperio] Rutenbündel wurden den römischen Konsuln von den Liktoren vorhergetragen, dadurch wurden sie zum Symbol der Herrschergewalt. | claves…potestate] Mt. 16,19. 2 toga pro pace] Vgl. Cicero, De oratore 3, 167. | Hic est agnus dei] Joh. 1,29. 5 ut Bacchus] Vgl. zu den mythologischen Beispielen Cicero, De oratore 3,167. 7 ut calix pro sua cuiusque portione] Vgl. z.B. Ps. 116,13; Lk. 22,20. Vgl. auch die zentrale Bedeutung des Wortes in der Einsetzungsformel des Abendmahls Mt. 26,27 f. 8 ac pro afflictione accipitur] Vgl. z.B. Mt. 20,22; Joh. 18,11; Ap. 16,19 oder Jr. 25,15 ff., v.a. aber Mt. 26,39: „Mein Vater, ist’s möglich, so gehe dieser Kelch an mir vorüber!“ unctus pro rege] Im Alten Testament häufig zu finden. Griechisch „Christus“ bedeutet wörtlich „der Gesalbte“. 12 Ovidius] Ovid, Fasti 1,303 f. 15–16 domesticum latrocinium] Cicero, Pro Sestio 1. 16 pestem et strumam civitatis] Cicero, Pro Sestio 135. | Paulus] Kol. 2,14. 18–19 Κατάχρησις… occidit] Melanchthon übernimmt das Beispiel von Quintilian, Inst. orat. 8,6,35, von dem es auch schon Erasmus, De copia 1,19, S. 66 übernommen hatte. 23–24 pro avaritia parsimoniam] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,6,36, der dies jedoch nicht als Katachrese gelten lassen will.

334 | Elementa Rhetorices

G7r

Iure recensentur inter tropos ὑπερβολὴ et contraria extenuatio. Sed de his infra de amplificatione dicemus. Ἀλληγορία non est in verbo sed in sententia, cum aliqua res significatur similitudine quadam, ut: Ne obicias margaritum porcis. Hic in nulla voce tropus ullus est, sed tecte aliud quiddam hac similitudine significavit. Nam ἀλληγορία eiusmodi est 5 collatio, in qua simile ostenditur, nec tamen additur expresse altera pars collationis. Seu ut dicam aliter, allegoria est mutilatum enthymema. Quintilianus vocat perpetuam metaphoram, gratum in oratione usum habet, parce usurpata, ut: Non profecturis litora bobus arat. Non datur ad | musas currere lata via. Virtutem posuere dii sudore parandam. Si crebra fuerit reddet orationem obscuram et ineptam. Itaque 10 sunt ineptissimi, qui in sacris litteris omnia transformant in allegorias.

De quatuor sensibus sacrarum litterarum Sed quoniam huius rei mentio obiter incidit, duxi etiam adiciendam esse quarundam vocum interpretationem, quae alicubi occurrunt in theologis. Quidam enim inepte tradiderunt quatuor esse scripturae sensus, litteralem, tropologicum, allegori- 15 cum, et anagogicum. Et sine discrimine omnes versus totius scripturae quadrifariam interpretati sunt. Id autem quam sit vitiosum facile iudicari potest. Fit enim incerta oratio, discerpta in tot sententias. Sed has nugas commenti sunt homines illitterati, qui cum nullam dicendi rationem tenerent, et tamen viderent scripturam plenam esse figurarum, non potue- 20 runt apte de figuris iudicare. Itaque coacti sunt novam quandam rhetoricam commi-

1–2 infra…amplificatione] Vgl. unten die Figuren der dritten Klasse. Mit der Figur der Extenuatio dürfte Melanchthon sich auf die dort als „Meiosis“, „Tapeinosis“ und „Diminutio“ bezeichnete Figur beziehen. 4 Ne obicias margaritum porcis] Mt. 7,6. 7 mutilatum enthymema] Der Vergleich, der der Allegorie „Wirf keine Perlen vor die Säue“ Mt. 7,6 zugrunde liegt, könnte etwa lauten: Sein Herz an Weltliches zu hängen, heißt Perlen vor die Säue zu werfen. Dieser Vergleich würde in einem Syllogismus die maior bilden. Die minor würde lauten: Du hängst dein Herz an Weltliches. Und die conclusio würde dann lauten: Du wirfst Perlen vor die Säue. Die enthymematische Form dieses Syllogismus wäre: Du hängst dein Herz an Weltliches, also wirfst du Perlen vor die Säue. Die Kurzform „Du wirfst Perlen vor die Säue“ wäre deshalb ein verstümmeltes Enthymem, weil es die minor auch noch auslässt. Den letzten Schritt vom dialektischen Syllogismus zur rhetorischen, alltäglichen Form würde dann die Umsetzung in eine Exclamatio, einen Ausruf oder eine Aufforderung, bilden: „Wirf keine Perlen vor die Säue!“ | Quintilianus] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,6,44. 8–9 Non profecturis litora bobus arat] Ovid, Heroides 5,116. Ähnlich auch Ovid, Tristia 5,4. 9 Non…via] Properz, Carmina 3,1,14. 9–10 Virtutem…parandam] Hesiod, Opera et dies 289. 12 De…litterarum] Eine erste Skizze dieses Kapitels findet sich in Melanchthons De officiis concionatoris, von Cohrs und Drews auf das Jahr 1529 datiert. Vgl. auch Melanchthons De modo et arte concionandi und De ratione concionandi.

Liber secundus de elocutione | 335

5

10

15

20

nisci, ut cum interpreta|bantur hanc sententiam: Tu es sacerdos in aeternum secun- 467 dum ordinem Melchisedech. Primum hi|storiam aliquam quaerebant. Nec libet G7v recitare, quam absurdas et intempestivas interdum historias affinxerint, ut in hoc loco plane corrumpitur germana sententia. Si quis finget Davidem habuisse sacerdotium, hoc est, pacato regno, perfecisse sicut bonos principes decet, ut etiam sacerdotium recte constitueretur, doctrinam emendasse, et cultus ordinasse, psalmos composuisse, distribuisse sacerdotum et Levitarum officia. Haec sunt in principe digna laude, sed interpretatio ad hunc psalmum non quadrat. Non enim propterea David est sacerdos. Et nominatur sacerdotium Melchisedech, ut significetur novum ministerium dissimile Levitico, futurum esse. Sed quamcumque historiam affinxissent, deinde addebant τροπολογίαν, quae transferebat historiam ad mores, sicut David imitatus est Melchisedech, ita nos imitemur eius liberalitatem, iuvemus hospites, pauperes. Hanc translationem ad mores vocabant τροπολογίαν, cum quidem in hac voce errarent, aliud enim signi|fi- G8r cat τροπολογία, videlicet non sermonem aut interpretationem de moribus, sed in genere quidquid figurate effertur, ut: Calicem salutarem accipiam, id est, perferam adflictiones atque aerumnas. Nam τρόπος hoc loco non significat mores, sed vocem versam a nativa significatione ad vicinam. Tertio loco allegoria sequebatur, quae pertinebat ad ecclesiam, aut si quis dexterius tractabat, ad Christum, ut: Tu Christe es sacerdos secundum ordinem Melchisedech, referebantque id tantum ad cenam domini. Quartus locus addebat

2–336,7 quaerebant…praedicat] quaerebant, et de Davide exponebant, is erat litteralis sensus seu historicus. Sequebatur tropologia, quae transferebat rem ad mores, itaque iam interpretabantur de quolibet sacerdote, quod deberet imitari liberalitatem Melchizedech. Atque hic etiam in nomine erratum est. Nam tropologia in genere significat figurate dictum, nec significat sermonem de moribus. Nam τρόπος hic non significat mores, sed vocem versam a nativa significatione ad vicinam. Deinde allegoria ad ecclesiam, aut si quis dexterius tractabat ad Christum pertinebat. Tu Christe es sacerdos secundum ordinem Melchizedech, et referebant ad cenam domini. Anagogia habebat nomen quod sursum raperet ad consideranda caelestia. Quamquam video graecos ἀναγωγήν dicere, non ἀναγωγίαν. Nam ἀναγωγία significat mores feros ab ἀναγωγός quod est intractabilis et petulans. Dionysius ἀναγωγὴν vocat, neque tamen aliud apud hunc et anagoge, quam allegoria, quam quidem ipse etiam immodice praedicat. 1531, 1532 1–2 Tu…Melchisedech] Ps. 110,4. Zu Melkisedek vgl. Gen. 14,18. Paulus stellt im Hebräerbrief 6,20 und 7,1–28 die typologische Verbindung zu Jesus her, auf die Melanchthon hier rekurriert. Zu Melanchthons Auslegung des Psalmes vgl. auch Melanchthon, Enarratio psalmi Dixit Dominus. 2 historiam] Die von Melanchthon zitierte historia zur Erklärung von Ps. 110,4 entspricht dem ersten Sinn, dem historischen oder literalen. 16 Calicem salutarem accipiam] Ps. 116,13. 17 τρόπος] Die falsche Verwendung des Wortes „tropos“ ist – wie im folgenden auch des Wortes „anagogia“ – für Melanchthon deshalb ein Argument, weil sich die barbarischen Theologen damit eines Verstoßes gegen den Sprachgebrauch schuldig gemacht haben, der sie als solcher schon disqualifiziert. 21 referebantque id tantum ad cenam domini] Gen. 14,18 heißt es, dass Melkisedek Abraham Brot und Wein brachte. Dies konnte auf Christus und das Abendmahl bezogen werden.

336 | Elementa Rhetorices

ἀναγωγήν, quae erat interpretatio de caelesti statu. Tu eris sacerdos, id est, pius erit beatus in caelo, deum tamquam sacerdos celebrabis. Errant autem et in hac voce, cum dicunt ἀναγωγίαν pro ἀναγωγὴ, significat enim ἀναγωγία petulantiam, seu feritatem morum, ab ἀναγωγóς, quod est intractabilis et petulans. Dionysius figuram nominat ἀναγωγήν, neque tamen apud hunc aliud est, quam G8v allegoria, quam quidem et ipse immodice praedicat. | At nostri theologi fuerunt ineptiores, qui ut longius etiam a sententia grammatica discederent, ultra allegoriam 468 finxerunt anagogen, quae transferret rem ad caelestia, ut Ierusalem historice | significet urbem eius nominis, tropologice rem publicam bene constitutam, allegorice ecclesiam, anagogice, vitam aeternam seu caelestem. Et hoc modo omnes versus prodigiosa metamorphosi quadrifariam interpretabantur, quantumvis interdum dictum aliquod repugnaret illi metamorphosi. Ceterum nos meminerimus unam quandam ac certam et simplicem sententiam ubique quaerendam esse iuxta praecepta grammaticae, dialecticae, et rhetoricae. Nam oratio, quae non habet unam ac simplicem sententiam, nihil certi docet. Si quae figurae occurrent, hae non debent multos sensus parere, sed iuxta consuetudinem sermonis unam aliquam sententiam, quae ad cetera quadret, quae dicuntur. Et ad hunc usum haec puerilis doctrina de figuris et omni ratione dicendi reperta est, ut discamus iudicare de sermone et unam aliquam ac certam sententiam ex qualibet oratione colligere. Proinde in sacris litteris illa sententia retinenda est, quam consuetudo sermonis Hr parit, | haec certo docet conscientias de his rebus, quae ibi traduntur. Ut in isto loco quem citavimus: Tu es sacerdos etc. Initio tota narratio percurrenda est et quaerendae circumstantiae, ut quis loquatur, de qua persona loquatur. Hic reperiemus pleraque membra nihil pertinere ad Davidem, sed ad quendam perpetuum regem, qui novo quodam sacerdotio fungetur, antiquato Levitico. Constituendum est igitur, quod hic psalmus de uno ac solo Christo loquatur, et litteralis sensus seu historicus in hoc versu erit de Christi sacerdotio. Nunc qui volet explicare, non accersat allegorias, sed hanc causam seu litteralem sensum de sacerdotio Christi referat ad locos communes, et de his ordine dicat iuxta dialecticae praecepta: Quid sit sacerdotium, quid effecerit Christi sacerdotium, quod nostra iustitia, nostris victimis, nostro cultu, non possimus placare deum, sed Christi sacrificio placatus, donet nobis iustitiam, pacem, vitam aeternam. Hoc modo litteralis sensus illustratus per definitionem sacerdotii, magnopere iuvat bonas mentes. Ac in locis communibus delectus adhibendus est, ubi ad Evangelium 25 ut 1531, 1532, 1536 om. 1539 22 litteris] literis semper 1531, 1532 6 Dionysius] Vgl. etwa Dionysius Areopagita, De coelesti hierarchia 1,2 sowie zahlreiche andere Stellen. Zu Dionysius vgl. oben Anm. zu 329,9.

5

10

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 337

5

10

15

20

referenda res sit, ubi ad decalogum seu praecepta de moribus. Nam aliud in alio argumento decet. Extremi tamen loci hi | sunt, lex seu decalogus, et Evangelium, Hv intra quos versari oportet hos, qui interpretantur scripturam. | 469 Verum hic interroget aliquis, an nusquam aliis sensibus locus sit. Ad hoc respondeo: Si omnia sine discrimine velimus transformare in varios sensus, nihil habebit certi scriptura. Itaque iure reprehenditur Origenes, qui omnia quantumlibet simpliciter dicta, tamen in allegorias transformat. Haec interpretandi ratio maxime labefacit auctoritatem scripturae. Nam et Porphyrius hoc nomine irrisit Christianam doctrinam, et scripsit eam nihil habere certi, siquidem non aliter atque fabulae poetarum, in alios quosdam sensus, praeter grammaticum, omnia transformanda essent. Itaque plerumque uno sensu grammatico contenti esse debemus, ut in praeceptis, et promissionibus dei. Illud vero maxime ridiculum est, quod in contionibus vel prophetarum, vel Christi, item in disputationibus dogmatum, ut in epistola Pauli quatuor sensus finxerunt. Ceterum, quaedam facta extant in sacris litteris, et ceremoniae quaedam, quae ad id institutae fuerunt, ut aliud quiddam significarent. In his est allegoriae locus. Quamquam ne hic quidem anxie | quaerendae sunt, quia ut maxime eruamus aptas H2r allegorias, tamen in controversiis non pariunt firmas probationes. Tantum velut picturae reddunt illustrius id quod ex aliis certis locis probatur. Sunt autem huius generis pleraque facta, ut historia Ionae, qui post triduum revixit, mactatio agni in pascate, adoratio ad propitiatorium, et aliae ceremoniae. Porro hic non est abiciendus litteralis sensus. Sunt enim mandata dei, quae non licuit mutare sine auctoritate divina. Sed ipsa facta et mores conferuntur cum aliis rebus similibus, quae alibi simpliciter et sine figuris propositae sunt. Nam ea quae

10 omnia transformanda essent] transferenda esset 1531 13 epistola] epistolis 1531 Ionae] ut historia Abrahae mactaturi filium, historia Ionae … 1531

19 ut historia

6 Origenes, ein Theologe des dritten Jahrhunderts, hatte wesentlich zur Entwicklung des Prinzips des mehrfachen Schriftsinns beigetragen. Vgl. den Art. „Origenes/ Origenismus“ in TRE 25, S. 397–420, v.a. S. 412 f. von Rowan Williams und den Art. „Schriftauslegung“ von Ekkehart Mühlenberg in TRE 30, S. 442–499, v.a. III.3.2, S. 479 f. 8 Porphyrius] Vgl. Eusebius, Historia ecclesiae 6,19, der aus dem verlorenen Werk des Porphyrios Gegen die Christen zitiert. Porphyrius wendet sich dort besonders gegen Origenes. 19 ut historia Ionae] Mt. 12,40 werden die drei Tage, die Jonas im Bauch des Fisches war, typologisch auf die drei Tage bezogen, die Christus zwischen seinem Tod und seiner Auferstehung „im Inneren der Erde“ verbringt. 20 mactatio agni in pascate] Vgl. Ex. 12,3 ff. Zur typologischen Ausdeutung von Christus als Opferlamm des neuen Bundes vgl. v.a. Hebr. 9,11 ff. adoratio…propitiatorium] Vgl. Ex. 25,17 ff., wo Gott Moses die Anweisung für den Bau seines Heiligtums und den Gnadenthron gibt. Von diesem heißt es Ex. 25,22, dass Gott selbst sich dort offenbaren werde. Hebr. 9,1–14 wird dieser Gnadenthron typologisch auf das Kommen Christi bezogen. 23–338,1 Nam…significabant] Damit rückt die Typologie als Exegeseverfahren an die Stelle der Allegorie. Der Typologie zufolge deuten geschichtliche Fakten des Alten Testamentes (Personen, Ereignisse etc.) auf das Neue Testament voraus. Anders als bei der Allegorie, die in einer Äußerung eine neue Sinnebene entdeckt, hat in der Typologie das historische Faktum selbst eine heilsgeschichtliche Bedeutung. Stellvertretend sei hier verwiesen auf die Art. „Typologie“ in EKL 4, Sp. 997–1000 von Hans-Peter Mathys und in RGG3 6, Sp. 1094–1098 von E. Fascher.

338 | Elementa Rhetorices

acciderunt ante patefactum Evangelium, aliquid de Evangelio significabant. Quare in Evangelii sermone resistere nos oportet, nec praeter grammaticum sensum, novam doctrinam quaerere. Itaque allegoria sequitur litteralem sententiam, ubi res similes ad litteralem sensum, velut ad exemplum, aut imaginem comparare possumus, sicut in apologis enarrandis, mores tyrannorum ad luporum ingenia conferuntur, aut astuti ad vulpeculam. Semper autem versabitur allegoria in sacris litteris, intra locos praecipuos doctri2v H | 470 nae Christia|nae. Refertur enim ad regnum Christi, ad poe|nitentiam, ad gratiam, ad fidem in Christum, ad doctrinam de cruce, ad orationem, ad officia caritatis. Nam in his rebus acquiescit mens Christiana. Neque restat alia melior doctrina quaerenda. Quare nihil opus est allegoria, ubi prophetae claras promissiones de Christo tradunt, aut claras sententias de fide, de poenitentia, de cruce, de officiis caritatis. Neque vero cuiusvis est artificis, dextre tractare allegorias, aut videre ubi deceant. Nemo enim erit idoneus artifex huius rei, nisi perfectam cognitionem habeat istorum locorum, qui sunt in doctrina Christiana praecipui, quos paulo ante recitavi. Christus alicubi alludit ad historiam Ionae, interpretatur et serpentem exaltatum in deserto. Paulus in Corinthiis velum interpretatur, quo facies Moisi tecta fuit. Hos videmus versari intra locos illos, quos nominavi, et maximas res quasi pictas his imaginibus ostendere. Afferunt enim in loco adhibitae, et gratiam et lucem orationi, ut si quis in commendatione linguarum et artium comparet ad cophinos, in quos colligebantur reliquiae quinque panum, disciplinas humaniores. Cum enim panes significent H3r verbum dei, | cophini significabunt linguas et artes, quibus inter homines asservatur verbum dei. Non igitur aspernandae erunt homini Christiano disciplinae humaniores, cum sint vasa, in quibus caelestis doctrina conservatur. Aut si quis dicturus de duplici iustitia, civili et spirituali, dicat tabulas Moisi, intus et foris scriptas fuisse, ut significaretur, eas partim de iustitia cordis coram deo praecipere, partim de externa ac civili iustitia. Aut ideo duas fuisse tabulas, quia prior iustitiam spiritualem, qua proprie cum deo agimus continet, altera praecepta de vita corporali ac civili. Prior continet theologiam, seu vitam spiritualem. Secunda, politica est. Itaque hae tabulae complexae sunt totam hominis vitam. Extant Lutheri commentarii in Deuteronomium, et in quosdam Prophetas, qui ostendunt, quid in hoc genere enarrandi maxime deceat. Hic non traduntur solae

19 his 1531, 1536 om. 1539 28–29 qua proprie cum deo agimus] deum apprehendimus 1531, 1532 16 ad historiam Ionae] Vgl. Mt. 12,40. 16–17 serpentem…deserto] Vgl. Num. 21,6 ff. und Joh. 3,14. 17–18 quo…fuit] Vgl. Ex. 34,33 und 2 Kor. 3,13. 21–22 cophinos…panum] Joh. 6,13. 26 intus… fuisse] Vgl. Ex. 32,15. 32 Lutheri…Prophetas] Vgl. Luther, Deuteronomion Mosi cum annotationibus (1525) sowie die im Bd. 13 der Weimarer Ausgabe unter dem Titel Praelectiones in prophetas minores veröffentlichen Schriften aus den Jahren 1524–26.

5

10

15

20

25

30

Liber secundus de elocutione | 339

5

10

15

20

25

30

allegoriae, sed prius historia ipsa transfertur ad locos communes fidei et operum. Deinde ex locis illis nascuntur allegoriae. Sed hanc rationem nemo imitari sine excellenti doctrina potest. Et cum proclive sit in hoc genere a via deerrare, monendi sunt imperiti, ut omissis allegoriis, versentur sedulo in aliis locis | scripturae, et H3v auctoribus, ubi sine figuris plane | traditur summa doctrinae Christianae. Nam 471 allegoriae intempestive adhibitae, perniciosos errores pariunt. Est autem alia quaedam ratio ex scripturis ratiocinandi aliquid, ut cum ex verbis Genesis tertio ratiocinamur, Christum venturum esse, qui diabolum superaturus sit, et regnum diaboli eversurus, abolito peccato et morte. Textus enim aperte dicit de regno diaboli, quod sit insidiaturus humano generi universo. Sed venturum semen, ut caput diaboli conculcet. Ergo Christus regnum diaboli, peccatum et mortem abolebit. Item, Christus est verus sacerdos, igitur vere placabit patrem. Hoc ex definitione sacerdotis sumitur. Nam hoc officium continet definitio sacerdotis, videlicet, placare deum. Item, Davidi promittitur regnum aeternum, ergo Christi regnum erit regnum spirituale, non civile, quia res publicae corporales non possunt esse aeternae. Esaiae 53 scribitur Christum moriturum esse, et eodem loco vaticinatur propheta, futurum | ut eripiatur a morte. Hinc ratiocinamur, Christum resurrecturum H4r fuisse a morte. Christus approbat magistratum, igitur approbat iudicia, militiam, et omnia civilia officia. Haec ratio argumentandi longe praestat allegoriis, et ad docendum accommodata est, quia gignit plerasque firmas probationes. Ideo et Christus saepe ea utitur, disputat, se a Davide dici dominum. Hinc gravissimam sententiam vult effici. Nam si Christus tantum regnum corporale habiturus fuisset, non fuisset dominus Davidis, sed minor etiam isto, quia filius erat. Nunc non solum maior et clarior rex dicitur, sed dominus divinitus missus, placaturus patrem et liberaturus nos a peccato et a morte. Ergo Christus habebit, non regnum mundanum, sed spirituale, reddet nobis vitam aeternam. Epistola ad Hebraeos plena est talium argumentorum, ut: Pontifex quotannis sacrificabat pro peccato, igitur peccatum non est abolitum oblatione pontificis, quia quotannis recurrebat. Tales argumentationes non sunt allegoriae. Non enim abicitur

27–29 sed…aeternam] sed dominus, et talis dominus, quem nobis deus dedit, item qui placabit deum. Igitur David sentit Christum esse iustificatorem, et mitti, ut propter eum habeamus deum propitium, et per eum gubernemur et liberemur ab aeterna morte. 1531, 1532. 7 ratiocinandi] also mittels der Anwendung von Syllogismen. 7–8 ex2 …tertio] Vgl. Gen. 3,15. 13 Christus…patrem] Vgl. Ps. 110,4 und Hebr. 7,25 ff. 16 Davidi…aeternum] 2 Sam. 7,16. 18 Esaiae 53] Vgl. Jes. 53,10 ff. 21 Christus…magistratum] Vgl. Mk. 12,13 ff.; Mt. 17,24 ff. und Mt. 22,15 ff. 24 se a Davide dici dominum] Mt. 22,41 ff. 30–32 Pontifex…recurrebat] Hebr. 7,25 ff.

340 | Elementa Rhetorices

sensus grammaticus tamquam umbra, aut figura alterius rei, sed pariter antecedenH4v tis et consequentis senten|tias retinere necesse est. Et argumentatione quasi per

gradus a priore ad posteriorem pervenimus. Neque hic simile confertur ad simile, 472 sed ducuntur | argumenta ex causis, ex effectibus, ex definitionibus, ex contrariis, et aliis locis dialecticis. Verum observandum est, nequid mala consequentia attexatur scripturis, neve coniungamus membra ἀνακόλουθα et non necessario cohaerentia. Nam Iudaei et haeretici, dum sententias non necessario cohaerentes mala consequentia conglutinant, multas impias opiniones gignunt. Sicut Irenaeus inquit, haereticos restim nectere de arena, quia male cohaerentia membra in argumentando connectunt. Porro allegoria magis locum habet in factis enarrandis. At hac ratione argumentandi utendum est in dictis explicandis, in prophetiis ac promissionibus. Verum et in factis valet argumentatio, cum exempli causa factum proponimus cum aliqua figura, ut Daniel obiectus est leonibus propter verbum dei. Ita et nos oportet propter verbum dei perpeti acerbissima odia hostium. Hic quaedam simili5r H tudo ostenditur, comparatur rabies hostium | Evangelii, ad leonum truculentiam. Hoc genus argumentorum vocabant olim τροπολογίαν abutentes vocabulo. Nos in tali collatione, non dicimus novum esse sensum exempli, sed dicimus argumentationem esse, in qua iuxta dialecticae praecepta res inter se cognatae aut similes conferuntur. Hoc modo multa ratiocinatur Christus in Evangelio ex parabolis. Haec duxi hoc in loco, de quatuor sensibus dicenda esse, ut admonerem unam aliquam, ac simplicem, et certam sententiam in singulis locis quaerendam esse, quae cum perpetuo contextu orationis, et cum circumstantiis negotii consentit. Nec ubique licet allegorias quaerere, nec temere aliud ex grammatica sententia ratiocinandum est. Sed videndum quid in unoquoque loco deceat, nec pugnantia fingenda sunt cum articulis fidei. Numerantur allegoriae species αἴνιγμα quod quia est obscurius, non decet in oratione. Poetae alicubi utuntur, ut Hesiodus, dimidium plus toto. Item εἰρωνεία quae est dissimulatio quaedam, cum id quod re ipsa detrahimus, H5v prolixe concedi|mus in speciem, ut Verres homo sanctus et diligens. Magna est

25 unoquoque] unoqueque 8 gignunt] colligunt 1531, 1532 23–26 Nec…fidei] Nec temere aut deserta grammatica sententia, allegorias quaerere debemus, aut ratiocinari aliud ex grammatica sententia. Sed videndum est, quid in unoquoque loco deceat, ut supra dixi. Id autem nulli, nisi excellentes artifices vident. 1531, 1532. 1–2 antecedentis et consequentis] bei den von Melanchthon zuvor als Beispiele angeführten Argumentationen handelt es sich um Enthymeme, deren Gültigkeit auf logischer Konsequenz beruht, nicht, wie die Allegorie, auf einer bloßen Ähnlichkeit. 8 Irenaeus] Vgl. Irenaeus, Adversus haereses 1,8,1. Vgl. auch Erasmus, Adagium 1551. 14 Vgl. Dan. 6. 28 Hesiod, Opera et dies 40. Vgl. auch Erasmus, Adagium 895. 30 Verres…diligens] Cicero, Pro Cluentio 91. Vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 8,6,55.

5

10

15

20

25

30

Liber secundus de elocutione | 341

5

10

15

20

25

30

autem varietas ironiarum, quae melius ex quotidianae vitae consuetudine, quam ex praeceptis cognosci possunt. Interdum admiratio, interdum querela, alicubi deprecatio, alicubi contemptus, ut: Quid est veritas? Deni|que varii affectus ac gestus 473 adhibentur ad ironiam. Magnam autem in loco gratiam habet, delectat enim acumen in salse dictis, et tecta vituperatio semper venustior est quam apertum convitium. Vocant σαρκασμόν cum hostis calamitatem exprobrat hosti, ut: En agros et quam bello Troiane petisti, Hesperiam metire iacens. Talia sunt: Ave rex Iudeorum. Si filius dei es, descende de cruce. Verbum σαρκάζειν significat rictum irritati canis, hinc translatum est ad exprobrationem, ut significet irridere cum quadam irae significatione, qualis est rictus irritati canis. Vicina est ironiae μίμησις, cum alterius gestum representamus, aut recitamus verba. Talia sunt apud Paulum in Colos.: Ne attingite, ne gustate, ne contrectate. Est et proverbium allegoriae species, quia fere nata sunt proverbia ex similitudine, ut: Catu|lae dominas imitantur. Qua similitudine significamus familiam abire H6r in mores domini. In Salomone multa sunt huiusmodi: Qui dissipat sepem mordetur a colubro, id est: Qui veterem formam rei publicae labefacit ac dissolvit, is accersit sibi exitium. Sicut enim serpentes penetrant in hortum rupto pariete, ita conceditur improbis licentia grassandi in rebus publicis, postquam auctoritas legum novo exemplo labefactata est. Possunt inter allegoriae species et apologi numerari, cuiusmodi sunt Aesopi. Item fabulae poetarum, ut apud Homerum cyclopes, qui significant allegorice homines barbaros, qui in illo litore exercebant latrocinium. Monstrosa corporis moles convenit barbaris et feris moribus. Oculus, opinor, significabat formam galeae, quae olim ita fiebat, ut unam in fronte tamquam fenestram haberet. Hoc genus interpretationis vocant μυθολογίαν. Neque vero inutile fuerit interdum proponere talia argumenta adolescentibus, ad acuenda et exercenda ingenia. Ad hunc usum arbitror initio, Christophori imaginem confictam esse, quae significat doctorem Evangelii, is enim Christum gerit monstrandum aliis homi|nibus. H6v Oportet autem in tali viro magnum animi robur esse. Ideo pingitur magna corporis moles. Nam infinita pericula subeunda sunt docenti Evangelium, quare et iste heros

5 venustior] gratior 1531, 1532 3 Quid…veritas] Joh. 18,38. 6–7 En agros et quam bello Troiane petisti Hesperiam metire iacens] Vergil, Aeneis 12,360 f. Melanchthon übernimmt das Beispiel von Donat, Ars gramm. 3,6. 7–8 Ave rex Iudeorum Si filius dei es descende de cruce] Mt. 27,40. 11 μίμησις] Quintilian, Inst. orat. 9,2,58 betrachtet sie als eine Gedankenfigur, gleichbedeutend mit der Ethopoeia. Melanchthon rechnet sie zu den Tropen, da ja die Worte dessen, der einen anderen nachmacht, keine eigentliche Bedeutung mehr haben. 12 Paulum…Colos] Kol. 2,21. 14 Catulae dominas imitantur] Vgl. Erasmus, Adagium 1513. Erasmus bezieht sich dort auf Platon, Politeia 563c. 15–16 Qui dissipat sepem mordetur a colubro] Eccl. 10,8. 21 Homerum] Vgl. Homer, Odyssee, 9. Buch. 25 μυθολογίαν] Vgl. Aristoteles, Ars rhetorica 1395a. 26 argumenta] Hier im Sinne von „Inhalte“, „Inhaltszusammenfassungen“ oder „Themen“.

342 | Elementa Rhetorices

per mare ac medios fluctus incedit, et undique circum eum natant variae beluae, 474 minantes ei exitium. Puer quem | gerit exiguus est, nam potentia Christi aliquando

H7r

perexigua videtur, laborant et periclitantur apostoli, nec videntur adiuvari a deo. Et queritur Christophorus, inusitatum pondus esse. Puer ipse opprimit baiulum. Saepe enim deus ipse videtur adversari ac irasci, et terret pios ac paene ad desperationem 5 adigit. Interim tamen erigit se Polyphemus iste, ac sustentat se quadam arbore, hoc est, sancti in terroribus sustentant et erigunt se verbo dei. Et illa arbor primum arida, postea florere incipit. Nam doctrina parit multos bonos fructus, servat et doctorem et ecclesiam, quamquam impii iudicant doctrinam inanem et inutilem esse. Praeit autem in litore senex, cum lychno, is significat prophetas, qui ante Christum natum, 10 de eo vaticinati sunt, et testimonio suo nos confirmant. Neque vero deest victus piis, tametsi impii ubique, cupiant eos perditos esse, ideo secum in pera piscem ac panem gerit. Vides quam | apte in hac pictura significatum sit, qualem esse, et quid sustinere Christianum ac praecipue doctorem Evangelii oporteat. Merito igitur laudata est imago, et in omnibus picta templis, non ut per superstitionem coleretur, 15 sed ut nos admoneret nostrorum periculorum.

De schematibus

H7v

Supra dixi vocari tropos, cum vocis significatio ad vicinum quiddam transfertur, ut cum vulgo dicimus crucem pro calamitate. Sed σχῆμα est gestus, in quo non est necesse vocis significationem mutari, ut cum dicit poeta: Tuta frequensque via est 20 per amici fallere nomen, tuta frequensque licet sit via crimen habet. Hic ubique retinetur propria verborum significatio. Et cum res sine repetitione dici potuisset, tamen plus gratiae habet oratio propter repetitionem. Rhetores partiuntur schemata in σχήματα λέξεως et σχήματα διανοίας. Nam alias in positu verborum gestus est, alias gestus est mentis potius quam verborum. 25 Gestus est in mente, ut cum significat aliquis se dubi|tare, se mirari. Nos omissa hac subtili ac tenui partitione, tres figurarum ordines faciemus.

25 in positu] in situ 1531, 1532 4 Christophorus] Das Bild des Christophorus, das Melanchthon hier als Allegorie beschreibt, entspricht zahlreichen Darstellungen aus dem 16. Jahrhundert, so z.B. mehreren Holzschnitten von Dürer und Cranach. Decimator – oder sein Drucker – hat in seinem Kommentar zu den Elementa rhetorices dieses Bild als Druckersignet benutzt, vgl. Decimator f. Qq 7v. 19 σχῆμα est gestus] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,1,10–13, der dort die Schemata gleichsam Haltungen (habitus) oder Gesten, Gebärden (gestus) der Sprache nennt. Während die gewöhnliche, einfache Ausdrucksweise mit dem Körper in seiner Ruheposition verglichen wird, entspricht die durch Schemata gestaltete Sprache der körperlichen Haltung in verschiedenen Positionen (gehen, liegen) oder eben der Gestik. Zur folgenden Unterscheidung von Schemata auf Gedanken- und auf Wortebene vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,1,17. 20 poeta] Ovid, Ars amatoria 1,585 f.

Liber secundus de elocutione | 343

Primus omnino ad grammaticos pertinet, de situ verborum, aut de emphasi ac luce vocabuli. Et ad hunc ordinem tropi quoque pertinent, qui excogitati sunt, ut res quasi picta similitudine quadam fieret illustrior. | 475 Secundus ordo, proprie non ad verba, sed ad mentem seu sententiam pertinet. 5 Sunt enim figurae quae addunt motum orationi, ut interrogatio, admiratio, dubitatio, querela etc. Postremus ordo maxime ad oratorem pertinet, qui continet rationem amplificandi, hoc est, figuras, quae augent orationem, et longiorem atque ampliorem efficiunt.

Primus ordo figurarum

10

Grammatici recensent figuras, primum pronuntiationis, ut syncopen: numum pro numorum, deinde constructionis, ut: turba ruunt. Saxa vocant Itali, mediis quae in fluctibus aras. | Hoc modo perturbatam constructionem vocant hyperbaton. Sed has H8r figuras praetermittam. Sunt enim a grammaticis discendae. Aliae tantum in 15 rhetorica traduntur, tametsi et ipsae ad grammaticos pertineant, ut repetitio. Haec multas species habet et varia nomina, quia alias repetitio fit initio, alias in fine. Nos erimus contenti nomine generis in omnibus speciebus. Constat: Verrem rem publicam venalem habuisse. Constat: Uni uni odiisque viro. Utuntur autem repetitione non temere ubique. Sed cum aliquid vehementius urgent et cupiunt efficere 20 insignius, quod quidem variis de causis accidit. Vicina est repetitioni copulatio, ut: ad illum diem, Memmius erat Memmius. In hac figura posterius est descriptio prioris. Nam in priore tantum persona, in posteriore qualitas significatur, ut: In hoc tumultu consul erat consul, id est, erat fortis et constans, qualem decet esse consulem. Graeci vocant πλοκὴν.

15 ipsae] ipse 1 ad…pertinet] Melanchthon selbst behandelt sie jedoch nicht in seiner Grammatik. Er dürfte sich hier auf das klassische Lehrbuch der lateinischen Grammatik beziehen, die Ars grammatica des Donat. Dessen dritter Teil behandelt die grammatischen Fehler des Barbarismus und Solözismus sowie eben die grammatischen Figuren. Von ihm abhängig ist die im 16. Jahrhundert ebenfalls viel gelesene Ars grammatica des Diomedes, in der Melanchthon viele der Beispiele ebenfalls hätte finden können. 12 turba ruunt] Statt „turba ruit“. Vgl. Ovid, Heroides 12,143. Zur Figur der Synkope vgl. Donat, Ars gramm. 3,4. 12–13 Saxa…aras] Vergil, Aeneis 1,109. Zur Figur des Hyperbaton vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,2,14, der dort dasselbe Beispiel anführt, sowie Donat, Ars gramm. 3,6, der das Beispiel für eine Unterart des Hyperbaton anführt und als eigentliche Wortstellung „quae saxa in mediis fluctibus latentia Itali aras vocant“ vorschlägt. 15 repetitio] Zur Figur der Repetitio vgl. Rhet. ad Her. 4,19. 17–18 Verrem rem publicam venalem habuisse] Als wörtliches Cicero-Zitat nicht nachzuweisen. 18 Uni uni odiisque viro] Vergil, Aeneis 10,691 f. 21 ad illum diem Memmius erat Memmius] d.h. also, Memmius war seiner Herkunft aus dem Geschlecht der Memmius würdig. Das Beispiel nach Aquila Rom. 28 oder Mart. Cap. 40. Zur Figur vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 9,3,41.

344 | Elementa Rhetorices

Traductio repetit eandem vocem alio casu. Qui nihil habet in vita iucundius vita, is cum virtute non potest vitam colere. Apud Ciceronem pro Murena: Sit denique in H8v civitate ea prima res, | propter quam civitas est omnium princeps. Magnum habet usum in enthymematis, ex quorum natura oritur: Propter virtutem nobilitas in laude est, igitur virtus magis laudari meretur quam nobilitas. Cicero in Oratore: Cum 5 gratiae causa nihil facias, tamen omnia grata sunt. Est autem ταυτολογία cum eadem vox odiose sine singulari emphasi iteratur. Articulus, cum multa sine coniunctione cohaerent, ut: veni, vidi, vici. Ferte citi 476 flammas, date tela, impellite remos. Est et exem|plum apud Paulum ad Romanos 1. Cicero aliquando dissolutum vocat. Graeci nominant ἀσύνδετον et διάλυτον. 10 Πολυσύνδετον dicitur contrarium schema, ubi oratio multis coniunctionibus cohaeret, ut: Athamasque Thoasque. Similiter cadens in nominibus dicitur, cum simili sono casuum desinunt commata aut cola, ut: Caesar Carolus, nulli superiorum imperatorum, secundus est ullo in genere virtutis, plerosque autem vincit, magnitudine felicitatis, nec deest illi 15 laus eximia bonitatis. Graeci vocant ὁμοιόπτοτον. Similiter desinens, dicitur in verbis aut aliis vocibus, cum simili sono desinunt Ir commata, aut | cola, ut audacter facere, contumeliose dicere. Graeci vocant ὁμοιοτέλευτον.

16 eximia] summa 1531, 1532 1–2 Qui…colere] Das Beispiel nach Rhet. ad Her. 4,20. 2 Cicero, Pro Murena 30. 4–5 Propter… nobilitas] Der diesem Enthymem zugrundeliegende Syllogismus müsste hier etwa lauten: Man muss die Tugend selbst mehr loben als die Personengruppe, die sie ausübt. (maior) Zu der Personengruppe, die die Tugend ausübt, gehört der Adel. (minor) Die Tugend selbst verdient mehr Lob als der Adel. (conclusio) 5 Cicero in Oratore] Cicero, Orator 34. 8 veni…vici] Sueton, Vita divi Iulii 37,2. Das Beispiel nach Erasmus, De copia 1,30, S. 74. 8–9 Ferte…remos] Vergil, Aeneis 4,594. Das Beispiel nach Donat, Ars gramm. 3,5. 9 Paulum ad Romanos 1] Decimator S. 477 bezieht dies auf Röm. 1,29 ff.: „Sie sind voll Ungerechtigkeit, Schlechtigkeit, Habgier und Bosheit, voll Neid, Mord, Streit, List und Tücke, sie verleumden und treiben üble Nachrede, sie hassen Gott, sind überheblich, hochmütig und prahlerisch, erfinderisch im Bösen und ungehorsam gegen die Eltern, sie sind unverständig und haltlos, ohne Liebe und Erbarmen.“ 10 Graeci nominant ἀσύνδετον et διάλυτον] Vgl. Rhet. ad Her. 4,26 und 4,41; Quintilian, Inst. orat. 9,3,50 ff. und Ps. Ruf. lex. 20. | ἀσύνδετον et διάλυτον] Vgl. Rhet. ad Her. 4,28; Quintilian, Inst. orat. 9,3,78 und Donat, Ars gramm. 3,5. 12 Athamasque Thoasque] Vergil, Aeneis 2,262. Das Beispiel nach Donat, Ars gramm. 3,5. Vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 9,3,50 ff. 14 commata…cola] Zu Kommata und Kola vgl. unten das Kapitel über die imitatio. 14–16 Caesar…bonitatis] Die Nomina „virtutis“, „felicitatis“ und „bonitatis“ enden im selben Kasus. „Kaiser Karl“ könnte sich hier sowohl auf Karl V. (Kaiser seit 1519) als auch auf Karl den Großen (800–814) beziehen. 18 audacter…dicere] Ähnliches Beispiel wie Rhet. ad Her. 4,28. | Graeci] Vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 9,3,77 und Donat, Ars gramm. 3,5.

Liber secundus de elocutione | 345

Hypallage est, quoties oratio ordine rerum converso effertur. Poetis familiarior, ut apud Virgilium: Dare classibus austros, et apud Ciceronem: Non vidimus in urbe gladium vagina vacuum. Agnominatio, cum similitudine litterarum deflectimus vocem in contrarium, ut: 5 Inceptio est amentium non amantium. Magistratus est illi oneri potius quam honori. Graeci vocant παρονομασίαν. Cuiusmodi sunt ex oratore arator, ex theologo mataeologus. Vicina est huic ἀντανάκλασις, cum idem verbum non nihil mutatum aut mutata significatione repetitur, ut: iucundum est amare, si curetur ne quid insit amari. Fit et 10 in talibus: Oppugnari pecunia potest bonus vir, expugnari non potest. Ἔκλειψις cum deest aliquis casus, ut: Ego ne illam? quae me? quae non? Pleraque istiusmodi imperfecta membra graeci vocant ἀνανταπόδοτα, hoc est non Iv reddita, ut in Galatis: Ne libertatem in occasionem carni, deest enim, detis. | Est et cognata reticentia, quam vocant ἀποσιώπησιν cum propter affectum 15 aliqua sententiae pars praeciditur, aut sermo interrumpitur, ut Virgilius: Quos ego? sed praestat motos componere fluctus.

Secundus ordo figurarum Interrogatio notior figura est, quam ut opus sit eam prolixe describere. Virgilius: Quis novus hic nostris successit sedibus hospes? Hic per se | quisque observabit, quam 477 20 multiplicem vim instandi indignationis et similium affectuum habeat interrogatio.

6–7 Graeci…mataeologus] om. 1531 9 amare] amari 1531, 1532 10 potest2] ins. Graeci vocant παρονομασίαν. Cuiusmodi sunt ex oratore arator, ex theologo mataeologus. 1531 2 Dare classibus austros] Vergil, Aeneis 3,61. Statt „dare classes austris“. | Ciceronem] Cicero, Pro Marcello 17. Statt „Non vidimus in urbe vaginam vacuam gladio“. Ein analoges Beispiel im Deutschen wäre vielleicht: „Wir haben in der Stadt keine des Schwertes entledigte Scheide gesehen“ statt „Wir haben in der Stadt kein der Scheide entledigtes Schwert gesehen“. Die Figur der Hypallage findet sich in dieser Bedeutung nur in dem Carmen de figuris vel schematibus 172. 4 Agnominatio] Vgl. zu dieser Figur auch Donat, Ars gramm. 3,5; Ps. Ruf. lex. 15; Schem. dian. 35; Rhet. ad Her. 4,29 und Quintilian, Inst. orat. 9,3,66. 5 Inceptio est amentium non amantium] Terenz, Andria 218. Das Beispiel nach Donat, Ars gramm. 3,5; Ps. Ruf. lex. 15 und Schem. dian. 35. | Magistratus est illi oneri potius quam honori] Vgl. Ovid, Heroides 9,31, der allerdings das Wortspiel nicht auf das Amt, sondern auf die Schönheit bezieht. 9 iucundum…amari] das Beispiel nach Rhet. ad Her. 4,21 und Quintilian, Inst. orat. 9,3,70. 11 Ego…non] Vgl. Terenz, Eunuchus 65. 13 in Galatis] Gal. 5,13. Vgl. zu dieser Figur Donat, Ars gramm. 3,3 und Schem. dian. 31. 15 Virgilius] Vergil, Aeneis 1,135. Das Beispiel nach Quintilian, Inst. orat. 9,2,54 oder Schem. dian. 30. 18 Virgilius] Vergil, Aeneis 4,10. 20 interrogatio] Vgl. zu dieser Figur Quintilian, Inst. orat. 9,2,7 ff.; Rhet. ad Her. 4,22 und Schem. dian. 39.

346 | Elementa Rhetorices

I2r

I2v

Subiectio, cum ipsi respondemus nostrae interrogationi: Quid igitur, peccabimus, quia non sumus sub lege? non. Subiectio ἀνθυποφοράν continet, de qua infra dicemus. Exclamatio, quale illud est: O tempora, o mores. Heu mihi qualis erat quantum mutatus ab illo. Huc pertinent imprecationes. Item obtestationes: Per ego has lacrimas dextramque tuam te oro. Item, ominationes, ut Virgilius: Turno tempus erit magno cum optaverit emptum, intactum Pallanta. | Dubitatio Graeci vocant ἀπορίαν cum dubitare et nescire nos aliquid significamus. Exemplum est in exordio apud Ciceronem de perfecto oratore. Cognatum est παράδοξον seu inopinatum, ut: Numquam credidi fore iudices, ut reo Scauro, ne quid in eius iudicio gratia valeret. Ac formae multae sunt huius generis. Est enim admiratio, ut: Miror, quomodo tibi in suspicionem venerim. Item ἀδύνατον, quo saepissime in omni sermone utimur: Non possum verbis consequi, quantum litterae me tuae delectaverint. Poetae abundant exemplis, ut: Non mihi si linguae centum sint, oraque centum, ferrea vox, omnes scelerum comprendere formas etc. Communicatio, cum adversarium ipsum consulimus, aut cum iudicibus deliberamus, ut: Cedo si vos eo loco essetis, quid faceretis aliud? Ita Demosthenes interrogat Aeschinem, interrogat et iudices, quid faciendum fuerit cum Philippus transisset in Atticam cum exercitu, an fuerit ultro proicienda libertas, et urbs dedenda? Hic locus plurimum ad victoriam prodest. Extorquet enim quasi tacitam confessionem. Neque alibi vehemen|tius urget Aeschinem, quam in ea parte orationis. Obicit ei, quod tunc cum dandum esset consilium rei publicae non dissenserit, nunc postquam secus evenit, reprehendat. Id dicit esse non oratoris, sed sycophantae, non in tempore monere, sed post factum consilia reprehendere. Est vicina huic figurae et commemoratio seu vera seu ficta tacitae opinionis iudicum, ut apud Ciceronem pro Milone: Eius igitur mortis sedetis ultores, cuius vitam si putetis per

5 oro 1559 om. 1539 12 possum] possim 1531, 1532 1–2 Röm. 6,15. 2 Subiectio ἀνθυποφοράν continet] Melanchthon folgt hier der Rhet. ad Her. 4,33. Vgl. dagegen Quintilian, Inst. orat. 9,2,40, der unter der Subiectio eine der Hypotypose verwandte Figur versteht. Zur Anthypophora vgl. unten Anm. zu 359,16. 3 O…mores] Cicero, In Catilinam 1,2. Das Beispiel nach Quintilian, Inst. orat. 9,2,26. Vgl. auch Rhet. ad Her. 4,22. 3–4 Vergil, Aeneis 2,274. 4–5 Vergil, Aeneis 4,314 f. 5 Vergil, Aeneis 10,503 f. 7 Dubitatio] Vgl. Rhet. ad Her. 4,40, Iul. Ruf. 9 und Quintilian, Inst. orat. 9,2,19. 8 apud Ciceronem] Decimator S. 490 bezieht dies auf Cicero, Orator 1,1. 9 παράδοξον] Vgl. Iul. Ruf. 34 und Quintilian, Inst. orat. 9,2,23. 9–10 Numquam…valeret] Das Beispiel nach Quintilian, Inst. orat. 9,2,24. 13–14 Non…etc] Vergil, Aeneis 6,625 f. 15 Communicatio] Vgl. Iul. Ruf. 10. 16 Cedo…aliud] Das Beispiel nach Quintilian, Inst. orat. 9,2,21, der dort Cato zitiert. | Demosthenes] Vgl. Demosthenes, De corona 63 ff. 25 Ciceronem] Cicero, Pro Milone 79. Cicero argumentiert hier, dass, selbst wenn man den Tod des Clodius ungeschehen machen könnte, niemand dies wirklich wollte. Die unausgesprochene Überzeugung wäre also, dass jeder insgeheim über die Ermordung des Clodius froh ist. Trotzdem soll Milo dafür bestraft werden.

5

10

15

20

25

Liber secundus de elocutione | 347

5

10

15

20

25

vos restitui posse, nolitis etc. Est et vicina permissio, cum quae|dam non explica- 478 mus, sed aestimanda iudicibus relinquimus, aut etiam adversariis. Praeteritio παράλειψις, cum simulamus nos aliquid relinquere, aut omittere, quod maxime obicimus, ut: Non dicam pro quantis beneficiis talem mihi gratiam reddideris. Aversio ἀποστροφή multiplex est et maximam vim habet, cum persona mutatur in oratione veluti compellandi alicuius causa, ut: Vos enim iam ego Albani tumuli atque luci. Virgilius: Ne pueri, ne tanta animis assuescite bella, neu patriae validas I3r in viscera vertite vires. | Licentia παρρησία, cum apud eos, quos vereri debebamus, quasi liberiorem personam induimus, aut in commonefaciendo, aut in obiurgando, ut Cicero pro Sexto Roscio queritur de licentia nobilitatis, in Sullae victoria. Idcirco ne experrecta nobilitas, armis atque ferro rem publicam recuperavit, ut ad libidinem suam liberti servulique nobilium bona, fortunas vestras, nostrasque vexare possent. Et in Verrem dicit de publica infamia iudiciorum. In hoc genere crebrae extant obiurgationes populi Atheniensis apud Demosthenem, ut ὁρᾶτε γὰρ ὡς ἐκ τοῦ πρὸς χάριν δημηγορεῖν ἐνίους εἰς πᾶν προελήλυθε μοχθηρίας τὰ παρόντα πράγματα. Neque vero opus est multis exemplis, cum contionatores horum temporum, in templis sine modo utantur hoc schemate. Sed est quoddam genus cum quadam simulatione libertatis aut nostra, aut aliorum errata ita reprehendimus, ut figurate adulemur, quale illud est pro Ligario: M. Cicero apud te defendit alium in ea voluntate non fuisse, in qua se ipsum confitetur fuisse. Item suscepto bello Caesar, gesto etiam ex magna parte nulla, vi coactus, iudicio meo, ac voluntate ad ea arma profectus sum, quae erant sumpta contra te. Haec ideo commeI3v morantur, ut | clementia collatione errati exaggeretur. Sed est venustissimum exemplum apud Herodotum. Cum Cambyses vituperatus propter ebrietatem, senatum Persici regni convocasset, ac principes iussisset palam dicere, si quid in eo reprehendendum putarent, cum res tantas gessisset. Hic cum ordine singuli amplissimis laudibus Cambysen propter metum ornassent, ac patri

3 nos] non 6 compellandi] appellandi 1559 25–348,5 Sed…vanitatem] om. 1531, 1532 1 permissio] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,2,25 und Rhet. ad Her. 4,39. 3 Praeteritio] Vgl. zu dieser Figur Aquila Rom. 8 und Schem. dian. 29. 5 ἀποστροφή] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,2,38; Ps. Ruf. lex. 26 und Aquila Rom. 9. 5–6 cum…oratione] So wendet sich im ersten Beispiel Cicero nicht mehr an die Richter, sondern an die Haine von Alba, und bei Vergil ist es Anchises, der sich nicht mehr an Aeneas, sondern an seine Nachkommen, die Römer, wendet. 6–7 Vos enim iam ego Albani tumuli atque luci] Cicero, Pro Milone 85. Das Beispiel nach Quintilian, Inst. orat. 9,2,38. 7 Virgilius] Vergil, Aeneis 6,832 f. 9 cum] Vgl. zu dieser Figur auch Rhet. ad Her. 4,48, Iul. Ruf. 33 und Quintilian, Inst. orat. 9,2,27. 10 Cicero] Cicero, Pro Sexto Roscio 141. 13 in Verrem] Vgl. z.B. Cicero, In Verrem 1,42 ff. oder 2,17 ff. 15–16 Demosthenem] Demosthenes, Olynthiakos 3,3. 20 Cicero] Cicero, Pro Ligario 6. 21–23 Item…te] Cicero, Pro Ligario 7. Vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 9,2,28. 25 Herodotum] Vgl. Herodot 3,34.

348 | Elementa Rhetorices

Cyro praetulissent, quia Aegyptum Cyri regno adiecisset. Tandem Croesus iussus dicere, reprehendit aliorum orationes, inquiens nondum esse parem Cyro Cambysen, 479 quia Cam|byses nondum talem filium regno genuisset, qualem reliquit Cyrus. Haec figurata reprehensio plus habuit adulationis, quam aliorum magnifica encomia, et 5 inanem ridet barbarici tyranni vanitatem. Varie utuntur homines astuti, cum hac figura, tum aliis, eaque varietas cum arte comprehendi non possit, in quotidiana vitae consuetudine observanda erit, quam tamen deprehendent facilius, si qui ab arte adiuvantur, ubi locus ostenditur, et unius atque alterius formae exempla traduntur, ex quibus iudicari vicina possunt. Sicut enim nulla arte gestus omnes corporis comprehendi possent, ita nec orationis gestus 10 I4r ac motus omnes numerari queunt. |

Tertius ordo figurarum In tertio ordine collocavimus eas figuras, quae augent orationem, et reddunt locupletiorem. Sicut autem hoc eloquentiae summum opus est, alia amplificare, alia extenuare, ita difficile est imperitis huius rei efficiendae viam atque rationem videre. Itaque cum legunt disertorum orationes, mirantur unde sumpserint una de re tantam sententiarum ac verborum copiam. Figurae supra traditae, etiam ab indoctis facile iudicari possunt, sed amplificatio singularem requirit artem atque usum. Ad hanc rem scripti sunt utilissimi libri De Copia Erasmi, quorum prior continet figuras, quibus verba variantur. Posterior continet figuras, quae maiorem rerum copiam suppeditant. Idem nos in hoc tertio figurarum ordine docebimus, quomodo crescat oratio, partim verbis, partim etiam rebus aucta. Sed nos breviores erimus, quia omnibus in manu sunt Erasmi libelli, quorum quidem mentionem et ob hanc causam hoc loco fecimus, ut obiter admoneremus imperitos, qua in parte rhetorices praecipue usus sit illorum Erasmi praeceptorum. I4v Cum enim res inventae atque dis|positae sunt, quae negotii substantiam continent, postea videndum est, ubi pluribus verbis in una re utendum sit, ut verbis tamquam pictae et illuminatae res fiant illustriores. Deinde ubi etiam prosit plus addere rerum. Horum alterum docet Erasmus efficere priore libello, alterum posteriore. Observet autem studiosus lector figuras omnes, praesertim has, quae augent orationem ex locis dialecticis oriri. Ad quos si quis prudenter sciet eas referre, pleraque in 480 causis subtiliter et acute | iudicare, et definitas negotii regiones melius videre poterit. Nam iidem loci cum confirmandi aut confutandi causa adhibentur, argumenta sunt ac nervi, ut vocant. Cum adhibentur illuminandi causa, dicuntur ornamenta. Ac pleraque non tantum ad pugnae speciem comparata sunt, sed argumentis pondus addunt. 32 melius] om. 1531, 1532 9–11 Sicut…queunt] Zu dem Vergleich von Redefiguren und Gestik vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,1,10 ff. 12 Tertius…figurarum] Vgl. zu dieser dritten Klasse von Figuren Quintilian, Inst. orat. 8,4.

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 349

5

10

15

20

25

30

Est autem haec prima et praecipua augendi ratio, transferre ὑπόθεσιν ad θέσιν, hoc est, transferre causam ad locum communem, qua de re saepe praecipit Cicero et nos supra diximus. Quomodo autem hoc fieri conveniat, in exemplis facilius quam in praeceptis cerni potest, si tamen ad|monitus lector sciet, se debere considerare, I5r quod res ad locum communem referatur. Varie enim intertexuntur causis loci communes, alias fit hoc aperte et prolixe, alias fit breviter et dissimulanter. Estque mediocris cuiusdam tum usus, tum prudentiae, videre quid hac in re deceat, et ubi recipiat oratio locos communes. Si de bello Turcico dicendum sit, duo sunt praecipui loci communes, in certis partibus aperte tractandi, ceterum ita spargendi sunt in totam orationem, ut ad eos alludere dicentem intelligi possit. Sunt autem hi loci. Prior est, pium ac necessarium officium esse Christiani principis, bello defendere suos, ac tueri civilem statum, religiones ac leges. Alter est de immanitate gentis Turcicae, quanta sit in illa barbarie impietas adversus deum, quanta crudelitas atque immanitas adversus homines. Ex his quasi fontibus non ornamenta tantum, sed etiam probationes sumuntur. Nam locus communis continet maiorem in principali syllogismo causae. Itaque in ea parte orationis, quae maiorem exponit, aperte tractandus atque ornandus est locus communis. Id fecit Cicero, cum saepe alias, tum pro Milone, ubi exaggerat vim legis naturae, quod liceat vim vi repellere. Nam ex illa lege sumitur maior in pro|batione. Isocrates I5v bonam partem operis consumit in locis communibus. Sed hoc illum magis decuit, quia nonnihil a veritate actionum recedunt panegyrici. In foro ac negotiis verecundior esse debet ornatus. Non raro tamen Demosthenes, etsi nemo verecundius dixit, integros locos communes tractat, ut cum hanc maiorem sui syllogismi exponit, probaturus se honeste consuluisse. Semper Athenienses servitutem non solum a se, sed etiam a tota Graecia, quamlibet magno cum periculo depulerunt. In hac sententia diu commoratur, eamque cum | exemplis, tum aliis figuris amplificat. Narrat Cyrsilum, 481 cum Xerxes bellum Graeciae intulisset, utilia quidem, sed indigna Atheniensium gloria suadentem, adeo non permovisse Athenienses, ut non solum ipsum cives, sed etiam uxorem eius mulieres lapidibus obruerint. Et addit causam facti οὐ γὰρ ἐζήτουν οἱ τότε ἀθηναῖοι οὔτε ῥήτορα, οὔτε στρατηγὸν δι’ ὅτου δουλεύσευσιν εὐτυχῶς, ἀλλ’ οὐδὲ ζῆν ἠξίουν εἰ μὴ μετὰ ἐλευθερίας αὐτοῖς ἐξέσται τοῦτο ποιεῖν, ἡγεῖτο γὰρ αὐτῶν ἓκαστος οὐχὶ τῷ πατρὶ καὶ τῇ μητρὶ μόνον γεγενῆσθαι, ἀλλὰ καὶ τῇ

13 Alter] Altera 34 μητρὶ] ματρὶ 7 hac…re] om. 1531, 1532 27 depulerunt] depulisse 1531, 1532 2 Cicero] Vgl. Cicero, Orator 45 ff., 125 ff.; De oratore 2,145 ff., 3,106 f., 3,120 ff. und Topica 79 f.; sowie oben das Kapitel über die loci communes. 19 Cicero] Vgl. Cicero, Pro Milone 9–11 als offene Behandlung des locus communis. Für eine beiläufige Behandlung vgl. z.B. 30 f. 31–350,1 Demosthenes, De corona 205.

350 | Elementa Rhetorices

πατρίδι. Haec omnia nascuntur ex collatione utilitatis et honestatis, ex officiis boni I6r civis, | et ut dialectice loquamur, ex causis finalibus, quod homines ad honestatem

procreati sint, non ad turpitudinem, quod cives libertatem tueri deceat, quia in servitute non possint sine turpitudine vivere, cum servitus non regatur iure ac legibus, sed ex libidine illorum, qui multa iniusta imperant. Apud Livium Hannibal petens a Scipione pacem, argumentum sumit ex loco communi, de fortunae inconstantia, quod maxime fallere soleat, si initio nimium blanda fuerit. Et hunc locum spargit in totam orationem. Nam in aliis partibus orationis, ubi non tractatur aperte locus communis, tamen obiter admonendus est auditor, ut animum suum eo referat, et utendum verbis quibusdam in loco communi natis. Omnis enim ratio persuadendi ac movendorum animorum sumitur ex illis locis, qui continent virtutis officia, et vitae casus. In epiphonematis vero et epilogis repetuntur loci communes magis aperte. Ut apud Livium in oratione Fabii ad L. Aemylium consulem: At veritatem laborare nimis saepius aiunt, extingui numquam gloriam qui spreverit, veram habebit. Sine timidum pro cauto, tardum pro considerato, imbellem pro perito belli vocent. Malo te sapiens hostis metuat, quam stulti cives laudent. Incidunt au|tem et subinde propter varietatem circumstantiarum multi loci comI6v munes, in eandem rem, quos non videre, non animadvertere in agendo flagitium est, ut quamvis nos duos de Turcico bello locos posuerimus, tamen aliter agenda res erit apud Germanos principes, quam apud alias nationes. Nam etsi hoc est commune officium omnium regum ac principum tueri religiones, ac disciplinam civilem, tamen aliis satis est tueri regna patria. Sed Germani cum habeant summum imperium, debent 482 sentire commissam sibi tute|lam universae rei publicae Christianae. Et sicut aliis regibus auctoritate ante stat imperator, ita publici consilii dux atque auctor esse debet, et alios reges cessantes, ad societatem tantae rei exuscitare. Hic, ut vides, persona parit novum locum communem, quid imperatori conveniat, praeter commune regum officium. Et addenda sunt πάθη, quale hoc est ex consequentibus. Quam sint Germani principes rationem reddituri Christo, cum in illo terribili iudicio, coget eos causam neglecti officii dicere, si non dent operam, ut impiam et miseram servitutem, tum a se, tum ab exteris nationibus depellant? Haec propter rerum magnitudinem facile I7r possunt augeri. Sed cum exempla ubique se offerant, nolu|mus esse longiores. Haec vero eo recitavimus, ut adolescentes facilius animadvertere similia in scriptis disertorum possent, et quandam huius rei efficiendae rationem ex ipsis exemplis discerent. Cicero in perfecto oratore scribit has duas partes in oratione

14 At veritatem laborare nimis saepius 1559 A veritate laborare nimis saepe ius 1539 27 commune] communae 1 ex2] et ex 1531, 1532 6 petens] petit 1531, 1532 6 Livium] Vgl. Livius 30,30,3 ff. 14 Livium] Livius 22,39,19 f. 28 ex consequentibus] d.h. aus dem locus der consequentia.

5

10

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 351

5

10

15

20

maxime actuosas esse, videlicet θέσιν et αὔξησιν. θέσις est, ut dixi, locus communis ex quo praecipua probatio oritur, αὔξησις etsi et ipsa ex loco communi sumitur, tamen magis in ea parte versatur, quae dicitur minor in syllogismo, ut in nostro exemplo exaggeranda sunt ea, quae inflammant animos contra Turcas, videlicet, Turcicae gentis impietas atque crudelitas, quod religionem delere conentur, quod crudelissimi sint in victoria, quod infantes a complexu matrum abstractos mactare soleant, quod nulla aetatis aut sexus discrimina observent, quod miseras puellas, pueros, mulieres abstrahant ad foedissimas libidines, quod postea miserrima servitus perpetienda sit his, qui sub Turcis vivunt, ubi religio Christi deleta sit, ubi nullae sint honestae leges, ubi turpissima exempla quotidie versentur ob oculos, ubi liceat cuilibet gregario militi ad stuprum abripere optimi cuiusque uxorem ac liberos. Quanto satius est semel fortiter in acie mori, quam tali con|ditione vivere. Haec I7v omnia proprie ad minorem syllogismi pertinent. Etsi θέσις etiam, seu maior syllogismi suam habet αὔξησιν et amplificationem. Sed quoniam minor est propria causae et personarum, αὔξησις in hac parte dominatur, quae tamen et ipsa tum ex thesi, tum ex aliis locis, quos persona parit, oritur. Cum autem supra dixerim, ex locis dialecticis ortas esse figuras sententiarum (sunt enim iidem docendi atque ornandi loci), addemus titulos ut | aliquo modo agnosci 483 cognatio possit. Utimur autem in hac comparatione locorum dialecticorum, et figurarum elocutionis non nimis subtili ac superstitiosa ratione. Satis est enim ad eam rem adhibere mediocrem quandam prudentiam, et aliqua ex parte cognationem videre, ut fontes ornamentorum et negotiorum regiones animadverti queant. Nimia subtilitas in artibus remoratur discentium studia, ac ne iudicari quidem a pueritia potest.

Ex definitione 25 Primum amplificamus aut extenuamus singulis verbis. Amplificamus per αὔξησιν,

cum | verbo utimur, quod rei magnitudinem superare videtur, ut pro conviciari, I8r debacchari, pro errato, scelus. In hac re tropi dominantur, quia enim pingunt res per se similitudines, illa simulacra incurrentia in oculos, efficiunt res conspectiores, ut

25 αὔξησιν 1559 Auxesim 1539 1 θέσιν et αὔξησιν] Vgl. Cicero, Orator 125 ff. 25 αὔξησιν] Die hier als Figur eingeführte Auxesis ist nicht mit der gerade als Amplifikation der minor behandelten auxesis zu verwechseln. Melanchthon übernimmt die Auxesis als Figur von Erasmus, De copia 1,27. Victorinus verwendet den Begriff in seinem Kommentar zu Ciceros De inventione 1,4 (S. 169, Z. 23 ff.) in einem allgemeinen Sinne für jede Art von Steigerung der Bedeutung. Rhet. ad Alex. 1425b und 1426a stellt, wie Melanchthon, der Auxesis die Tapeinosis gegenüber. Decimator S. 524 erklärt den Begriff hier mit „per incrementum“ und unterscheidet dann S. 525 zwischen einer „auxesis verborum“, von der hier die Rede wäre, und einer „auxesis rerum“, die vor allem aus der Übertragung auf einen locus communis entstünde. Vgl. auch Ernesti, Lexicon technologiae graecorum rhetoricae S. 48.

352 | Elementa Rhetorices

cum pro stolido asinum dicimus. Et Virgilius: Invadunt urbem somno vinoque sepultam. Plenius est enim, quam si dixisset, somno et vino oppressam. At hyperbole dicitur, cum res iusto altius attollitur, ut: It clamor caelo. Extenuamus per ταπείνωσιν seu μείωσιν, id est, diminutionem, ut cum dicimus perstringere, pro vulnerare, pro saevitia iracundiam, pro scelere erratum. Oportet enim nosse oratorem pondera verborum ac videre quid in singulis locis deceat. Pericles dicitur in contionem ascensurus, optare solitus, ne quod ei verbum in mentem veniret, quo populus offendi posset. Ita et nos diligenter expendere convenit, quae verba in qualibet causa prosint, quae noceant. Interpretatio Graece συνωνυμία. Fabius vocat congeriem verborum, cum multa verba paene synonyma coniungimus, ut Turci crudelissime trucidant et mactant I8v infantes. Hic non accedit | plus rerum, tantum crescit numerus verborum. Poterat eadem significatione dici Turci crudeliter occidunt infantes. Livius: Tempus est opulenta vos ac ditia stipendia facere, et magna operae pretia mereri. Fit enim et pluribus verbis synonymia, cum oratio exponitur oratione, ut pro Archia: Si quibus regionibus vitae spatium circumscriptum est, eisdem omnes cogitationes terminaret suas, nec tantis se laboribus frangeret, neque tot curis, 484 vigiliisque angeretur, nec toties de vita ipsa dimicaret. | Hic eadem sententia subinde aliis verbis effertur. Decet autem in posterioribus verbis ἔμφασιν esse maiorem. Expolitio vicina est synonymiae, quae eandem sententiam commutatis verbis explicat, sed aliquanto longius accersit interpretationes, videlicet non solum a verbis vicinis, sed a rebus cognatis, quae quasi ratiocinatione idem efficiunt, ut apud Lucanum: Bella per Aemathios plus quam civilia campos. Kr Initium simplex est, cetera a genere delicti | ab hypotyposi aciei, pugnae atque armorum sumuntur: Iusque datum sceleri canimus, populumque potentem In sua victrici conversum viscera dextra, Cognatasque acies et rupto foedere regni, Certatum, totis concussi viribus orbis,

1–2 Vergil, Aeneis 2,265. 2–3 Zur Figur der Hyperbel vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,6,67 ff. 3 It… caelo] Vergil, Aeneis 5,451. 4 Der Begriff der „Diminutio“ stammt aus der Rhet. ad Her. 4,50; der Begriff der „Tapeinosis“ aus Rhet. ad Alex. 1426a, Donat, Ars gramm. 3,3 und Quintilian, Inst. orat. 8,3,48. Den Begriff der „Meiosis“ übernimmt Melanchthon zusammen mit einem der Beispiele von Erasmus, De copia 1,29, S. 74. 7–8 Pericles…posset] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 12,9,13. 10 Fabius] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,4,26; Rhet. ad Her. 4,38 und Aquila Rom. 38. 14 Livius] Livius 21,43,9. 15–16 pro Archia] Cicero, Pro Archia 29. 20 synonymiae] Vgl. Rhet. ad Her. 4,54 und Erasmus, De copia 2,11, S. 252 ff. 25 a genere] Die Gattung, zu der die aufgezählten Verbrechen gehören, ist allgemein das Vergehen. D.h. Lukan amplifiziert, indem er den Bürgerkrieg auf seine Gattung bezieht und dann alle anderen Arten mittels einer Hypotypose, d.h. einer Veranschaulichung durch die Schilderung von Umstände und Indizien (vgl. unten Anm. zu 361,24), darstellt. 27–353,2 Iusque… pilis] Lukan, De bello civile 1,1–7.

5

10

15

20

25

30

Liber secundus de elocutione | 353

5

10

15

20

25

30

In commune nefas, infestisque obvia signis, Signa pares aquilas, et pila minantia pilis. Et Ovidius multis versibus hanc unam sententiam subinde repetit. Vulgus anteponit utilitatem honestati, affirmative ait: Cura quid expediat prior est, quam quid sit honestum, Et cum fortuna statque caditque fides. Deinde negative: Nec facile invenies multis e milibus unum, Virtutem pretium, qui putet esse sui. Ipse decor recti, facti si praemia desint, Non movet et gratis poenitet esse probum. Nil nisi quod prodest carum est, en detrahe menti, Spem fructus avidae, nemo petendus erit, At reditus iam quisque suos amat, et sibi quid sit Utile, sollicitis computat articulis. Utimur hac figura ubi prodest commorari in aliqua re, ac diu detinere auditorem, in eius | rei cogitatione, ut aut doceatur, aut moveatur. Quamquam non hoc tantum Kv loco utendum erit. Sed addendae etiam ex aliis locis amplificationes. Sicut autem in picturis alia excitanda sunt, alia occultanda, et quasi procul ostendenda, ita in oratione singularis prudentia est videre, quid debeat eminere, quid conducat tegere, et breviter in transcursu indicare. Aeschines hanc sententiam, is qui suos non amat, non potest amare rem publicam, aliquoties repetit, paulum admodum mutatis verbis, ὁ γὰρ μισότεκνος καὶ πατὴρ πονηρὸς οὐκ ἄνποτε γένοιτο δημαγωγὸς χρηστὸς, | οὐδὲ ὁ τὰ φίλτατα καὶ οἰκειότατα σώματα μὴ στέργων, οὐδέποτε ὑμᾶς περὶ 485 πλείονος ποιήσεται ἢ τοὺς ἀλλοτρίους, οὐδέ γε ὁ ἰδία πονηρὸς, οὐκ ἄνποτε γένοιτο δημοσία χρηστὸς, οὐδ’ ὃστις ἐστὶν οἴκοι φαῦλος, οὐδέποτ’ ᾖν ἐν μακεδονίᾳ κατὰ τὴν πρεσβεῖαν καλὸς κἀγαθὸς, οὐ γὰρ τὸν τρόπον, ἀλλὰ τὸν τόπον μετήλλαξε. Definitio prorsus hic significat idem quod dialecticis. Ut enim in probando plurima ac firmissima argumenta ex definitionibus, ita in ornando saepe aperte ponitur definitio, ut Demo|sthenes legem definit contra Aristogitonem. Aeschines K2r definit bonum civem versantem in re publica. Cicero in lege agraria definit popularem consulem, pro lege Manilia definit imperatorem, pro Sextio definit optimates. Et multae sunt breves definitiones in ornamentis, in quibus virtutes a vicinis vitiis discernuntur, ut: Fortitudo est, quae cum honesta ratione suscipit periculum. Non

29 argumenta] arguemnta 8–15 Nec…articulis] Ovid, Epistulae 2,3,9–18. 21 Aeschines] Aischines, Contra Ctesiphontem 78. 28 Definitio] Zur Definition als Figur vgl. Rhet. ad Her. 4,35. Zur Lehre von der Definition in der Dialektik vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 563ff. 30 Demosthenes] Contra Aristogitonem 15 f. | Vgl. Aischines, Contra Ctesiphontem 168. 31 Cicero, De lege agraria 6–10. 32 Vgl. Cicero, Pro lege manilia 28. | Vgl. Cicero, Pro Sestio 97. 34–354,1 Fortitudo…adire] Ähnliches Beispiel in Rhet. ad Her. 4,35.

354 | Elementa Rhetorices

est fortitudo, sed temeritas, sine honesta ratione periculum adire. In Pisonem interpretatur furias: Nolite enim putare P. C. ut in scena videtis, homines consceleratos impulsu deorum, terreri furiarum taedis ardentibus, sua quemque fraus, suum facinus, suum scelus, sua audacia de sanitate ac mente deturbat. Hae sunt impiorum furiae, hae flammae, hae faces. Pro Caelio: Aliud est maledicere aliud accusare etc. 5 Est et hoc ex definitione sumptum. Magistratus dii appellantur, nam dei appellatio est definitio quaedam magistratus. Amplificatur autem ex officiis divinis. Magistratus debent res divinas in terris, scilicet leges et religiones tueri.

Ex divisione K2v Distributio Graece μερισμός cum totum in partes aut membra partimur, ut: Tota res | 10

publica periclitatur. Principum auctoritas labefactatur, optimatum consilia repudiantur, plebs non patitur se iure ac legibus regi. Sine scientia litterarum non possunt teneri res publicae. Non enim possunt tradi religiones, retineri leges et civilis disciplina sine litteris. Facile est infinita huius formae exempla reperire. Cicero: Haec studia adolescentiam agunt, senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis perfu- 15 gium et solatium praebent. Pertinet huc et διάλυσις, ut: Iudices partim gratia, partim pecunia corrupti sunt. Congeries quando plures species coacervantur, ut apud Sallustium de Catilina: 486 Animus audax, subdolus, varius, cuiuslibet rei simulator | ac dissimulator, alieni appetens. Est et Roma. 1: Plenos omni iniustitia, malitia, dolis etc. Plenae sunt enim 20 sacrae litterae ornamentorum omnis generis. Graeci vocant συναθροισμόν, quam nos congeriem appellamus. Incrementum est cum non eiusdem significationis verba coniungimus, sed per gradus ab infimis ad summa imus, ut percussit, sauciavit, occidit. Scipio apud

7 Amplificatur autem ex officiis diviniis. Magistratus 1531, 1532 om. 1536 ergo 1539 13 res] tres 1 Pisonem] Cicero, In Pisonem 46. 5 Pro Caelio] Cicero, Pro Caelio 6. 6–8 Magistratus…tueri] Crusius verweist in einer Marginalie zu dieser Stelle auf Psalm 82, dort heißt es v. 1 ff.: „Gott steht auf in der Versammlung der Götter, / im Kreis der Götter hält er Gericht. ‚Wie lange noch wollt ihr ungerecht richten / und die Frevler begünstigen? Verschafft Recht den Unterdrückten und Waisen, / verhelft den Gebeugten und Bedürftigen zum Recht! Befreit die Geringen und Armen, / entreißt sie der Hand der Frevler! […] Wohl habe ich gesagt: Ihr seid Götter, / ihr alle seid Söhne des Höchsten. Doch nun sollt ihr sterben wie Menschen, / sollt stürzen wie jeder der Fürsten‘.“ 10 Zur Figur der Distributio vgl. Rhet. ad Her. 4,47, zur Divisio als Figur Rhet. ad Her. 4,52. Rut. Lup. 1,18 bedient sich der Bezeichnung „Merismos“. Vgl. auch Erasmus, De copia 2,1, S. 197 ff. Zur Bedeutung der divisio in der Dialektik vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 569ff. 14 Cicero, Pro Archia 16. 16 διάλυσις] Vgl. Rut. Lup. 1,15. 18 Sallust, De coniuratione Catilinae 5,4. 20 Röm. 1,29. 22 Zur Figur der Congeries vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,4,26 f.; Rut. Lup. 1,2; Schem. dian. 37 und Erasmus, De copia 2,9, S. 220. 23 Incrementum] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,4,2 ff. und Erasmus, De copia 2,9, S. 218 f.

Liber secundus de elocutione | 355

Livium: fudi, fugavi, Hispania expuli. | Hoc schema imitatur ordinem causarum et K3r effectuum. Neque fit tantum in singulis verbis, sed etiam pluribus membris, ut apud Ciceronem: Facinus est vincire civem Romanum, scelus verberare, parricidium necare. Sacrilegium est diripere ac dissipare bona ecclesiarum, parricidium est fame 5 necare miseros pastores, quibus ex illis bonis victus debebatur.

Ex causis

10

15

20

25

Αἰτιολογία est cum causam recitamus, ut: Si quid est in me ingenii iudices, iure repetit Archias fructum meorum studiorum. Sequitur ratio: quia Archias fuit mihi auctor suscipiendi haec studia. Huc pertinet δικαιολογία, cum aliquam officii rationem exponimus, aut excusationem, quod videlicet iure, quod honeste faciamus, ut quamquam est amicus, tamen decet amicitiae veritatem anteferre. Talia sunt et ornamenta, quae ex cuiusque officio sumuntur, quo genere plurimum utimur, ut: Episcopi est, sanare et explicare dubitantes conscientias, non armis ecclesias dissipare. Affine est ἀναγκαῖον, cum allegatur neces|sitas, quae, ut constat, singularem K3v vim in deliberationibus habet, ut in contione Annibalis libro primo secundi belli Punici. Illis timidis et ignavis esse licet, qui receptum habent, vobis necesse est fortibus viris esse, quibus ad effugium nihil est reliquum. Cum impossibile sit res publicas retineri sine litterarum scientia, necesse est magistratus studia litterarum excitare atque conservare. Translatio μετάστασις vocatur, cum alicuius rei causa confertur in locum digniorem, aut magis profuturum dicenti, ut Cicero pro Marcello hortatur Caesarem, ut tueatur vitam, non tantum sua causa, sed rei publicae causa, quia maxime expediat rei publicae ipsum vivere. Tale est hoc, quo nos saepe utimur. Haec studia litterarum non tantum ad privatam utilitatem pertinent, sed ad | rem publicam. Nam haec 487 tractatio litterarum togata quaedam militia est. Sicut enim foris defensio rei publicae armatis exercitibus commissa est, ita domi custodia rei publicae, litteratis mandata est, qui religiones docent, et exercent iudicia, quibus rebus pax domi continetur.

9 pertinet] pertinet et 1531, 1532 1 Livius 28,28,9. 3 Cicero, In Verrem 5,170. Vgl. auch Erasmus, De copia S. 218 und Quintilian, Inst. orat. 8,4,4, von dem das Beispiel stammt. 7–9 Vgl. Cicero, Pro Archia 1. Zur Figur der Aitiologie vgl. Rut. Lup. 2,19; Iul. Ruf. 8 und Schem. dian. 17. Quintilian, Inst. orat. 9,3,93 zweifelt an ihrer Berechtigung. Vgl. auch Erasmus, De copia 2,3, S. 200 f. 9 δικαιολογία] Vgl. Rut. Lup. 2,3. 14 ἀναγκαῖον] Vgl. zu dieser Figur Rut. Lup. 1,20. 15 in deliberationibus] Der lateinische Begriff „deliberatio“ verweist hier auf das genus deliberativum, zu dem jede Art von Beschlussfassung gehört. Zur Bedeutung der Notwendigkeit als locus vgl. oben das Kapitel über das genus deliberativum. 15–16 Vgl. Livius 21,44,8. 20 μετάστασις] Melanchthon übernimmt die Figur von Aquila Rom. 16, der den griechischen Begriff „Metastasis“ allerdings nicht mit „Translatio“, sondern mit „Transmotio“ wiedergibt. Vgl. auch Ps. Ruf. lex. 25 und Schem. dian. 14. 21 Cicero, Pro Marcello 25.

356 | Elementa Rhetorices

Translatio est apud Livium, ubi Scipio causam seditionis a multitudine in K4r paucos confert. Multitudo omnis sicut | natura maris per se immobilis est, ut venti et

K4v

aurae cient; ita aut tranquillum, aut procellae in vobis sunt. Et causa atque origo omnis furoris penes auctores est; vos contagione insanistis. Transfert et Demosthenes eventum belli in fortunam, et quemadmodum gubernatori, qui summo consilio navim regens, vi tempestatis superatus sit, naufragium imputari non debet, ita sibi eventum belli negat imputandum, qui summo consilio, summaque fide rem publicam administraverit. Est et apud Paulum translatio cap. 7 ad Romanos: Cum dictum esset lege augeri peccatum. Postea confertur causa in naturam peccatricem, non in legem, quia lex bona est. Huc pertinet color. Non enim idem significat color quod schema, ut vulgus putat. Sed color est species figurae. Significat enim narrationem verisimiliter fictam, ut cum fingimus, quid aliquis opinetur, quid dixerit, quid fecerit. Cum causam alicuius facti nobis commodam fingimus. Sic fingit Cicero Clodium dixisse triduo periturum Milonem, cum ipse ad Atticum scribat triduo periturum Clodium. Poetae pleni sunt huiusmodi narrationibus, quia res fictas describunt. Sumuntur autem colores ex circumstantiis, ex gestu, ex causis, ex sig|nis consequentibus aut praecedentibus. Ovidius sumpsit ex consequentibus cum ait: Arma viri fortis medios mittantur in hostes. Inde iubete peti, quasi dicerit hoc erit signum uter dignior sit, uter virtute praestet. Et huc pertinet calumnia, qua recte dicta ac facta depravantur, de qua tametsi praecepta extant in sophisticis syllogismis Aristotelis, tamen haec tempora habent artificium multo callidius, quod multis opes ac dignitatem parit. Tota res ex loco causarum et signorum interpretatione, et exemplis vafre detortis ducitur. Nam in recte factis, malas causas hoc est, prava consilia quaerunt, insidiose aucupantur

17 ex gestu] om. 1531 1 Livius 28,28,11. 4–5 Vgl. Demosthenes, De corona 194. 8 Paulum] Röm. 7,7 ff. 11 color] In der Antike ist die Color als Figur unbekannt. Melanchthon bezieht sich auf Quintilian, der sie Inst. orat. 4,2,88–102 bei der narratio nennt. Quintilian, Inst. orat. 9,1,18 polemisiert gegen die colores als eigene Klasse von Figuren. Color in zumindest allgemeinem Sinne verwendet Cicero, Brutus 298 und De oratore 3,100. Vgl. den Art. „Color“ in Ernesti, Lexicon technologiae latinorum rhetoricae (1797, Ndr. Hildesheim, 1962), S. 63–66 und den Art. „Chroma“ in Ernesti, Lexicon technologiae graecorum rhetoricae, S. 383–385. Mit der Identifikation von Color und Schema bezieht sich Melanchthon auf die „colores rhetorici“ betitelten Sammlungen von Figuren, wie sie ausgehend von der Rhet. ad Her. in Mittelalter und Früher Neuzeit verbreitet waren. Vgl. den Art. „colores rhetorici“ von U. Kühne im HWR 2, 282–290. 14 Vgl. Cicero, Pro Milone 26 und 44 für die Äußerung des Clodius. 17 ex gestu] indem man die Gesten beschreibt, die eine Äußerung begleiten. 18 Ovid, Metamorphoses 13,121 f. Aiax äußert dies, als er mit Odysseus um die Waffen Achills streitet, um damit zu zeigen, dass er dieser Waffen würdiger wäre. 21 calumnia] Die Calumnia ist in der Antike nicht als Figur bekannt. Aristoteles, Ars rhetorica 3,15 behandelt sie bei den Redeteilen in Zusammenhang mit dem exordium. Ähnlich auch die Rhet. ad Alex. 30. Die Sophistischen Widerlegungen des Aristoteles entwickeln die Lehre von den Trugschlüssen. Der Verweis bezieht sich, soweit ich sehe, auf keine konkrete Stelle.

5

10

15

20

25

Liber secundus de elocutione | 357

signa, quae varie exponi possunt, ut Pharisaei interpretabantur Christum affectare regnum, quia patiebatur multitudinem ad se confluere, discendi causa. Item mo|res 488 transferebant ad vicina vitia, quia Christus communi more vivebat, accusabant eum intemperantiae. Ad haec adhibenda est diligentia, ut benefactis dissimulatis aut 5 extenuatis, errata exaggerentur in immensum. Sicut vulgus solet de magistratibus iudicare, quod ingentia beneficia non videt, videlicet quod pacem conservant, atque otium sup|peditant ad educationem atque institutionem sobolis, ad res domesticas K5r retinendas, augendas, atque ornandas. Interim si qua levia errata inciderint de magistratuum neglegentia, tragice conqueruntur. Sed in tanta improbitate hominum 10 infinita exempla suppeditat usus vitae. Gradatio κλῖμαξ cum per gradus itur ab aliis ad alia, ita ut semper proximum verbum repetatur, ut: Secundae res pariunt neglegentiam, neglegentia temeritatem, temeritas evertit homines. Apud Paulum est: Tribulatio patientiam affert, patientia probationem, probatio spem. Diximus autem in Dialecticis hoc modo connecti 15 causas et effectus, genera et species.

Ex contrariis Contentio ἀντίθεσις cum per contraria amplificamus, seu declaramus aliquid. Nam collatio contrariorum magnam vim habet ad illustrandum. Fit autem singulis verbis, ut non est vera, sed falsa gloria, vulgo placere. Aut integris orationibus, ut: Nulla 20 salus bello, pacem te poscimus omnes. Pellitur e medio sapientia, vi geritur res. | K5v Donec eris felix multos numerabis amicos. Tempora si fuerint nubila, solus eris. Si secundum carnem vixeritis, moriemini. Si spiritu facta carnis mortificabitis, vivetis. Varie conferuntur contraria, sed nos uno titulo antithesis plerasque alias species comprehendimus. Nam illa nimis exiliter concisa specierum partitio obscura est.

1 interpretabantur] interpretabatur 16 Ex contrariis 1531 De contrariis 1539 1–2 Pharisaei…causa] Melanchthon könnte sich auf Joh. 11,47 f. beziehen. Crusius verweist auf Mt. 11,19. Decimator S. 557 verweist auf Lk. 23. 3–4 quia…intemperantiae] Crusius verweist auf Mt. 26,60 f., die Falschaussage zweier Zeugen, die zur Verurteilung von Jesus führt. Decimator S. 557 verweist auf Mt. 12. 11 κλῖμαξ] Vgl. zu dieser Figur Quintilian, Inst. orat. 9,3,54; Rhet. ad Her. 4,34; Ps. Ruf. lex. 19 und Aquila Rom. 40. 13 Paulum] Röm. 5,3 f. 14 in Dialecticis] Decimator S. 559 verweist auf die Argumentationsform des Sorites, vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 624ff. Melanchthon geht dort (625f.) ausführlicher auf Unterschiede und Gemeinsamkeiten von Sorites und Klimax ein. 17 Contentio] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,3,81 ff. und Rhet. ad Her. 4,21 und 4,58. 19–20 Vergil, Aeneis 11,362. 20 Ennius, Annalen, zitiert bei Cicero, Pro Murena 30 und Aulus Gellius, Noctes atticae 20,10,1. 21 Donec…eris2] Ovid, Tristia 1,9,5. 21–22 Si…vivetis] Röm. 8,13. 24 Nam…est] Decimator S. 560 verweist für eine solche allzu feine Untergliederung auf Georg von Trapezunt und Quintilian.

358 | Elementa Rhetorices

Commutatio ἀντιμεταβολή seu μετάθεσις fit contrariis transpositis, ut inimicis te placabilem, amicis inexorabilem praebes. Labor est etiam ipsa voluptas. Esse oportet ut vivas, non vivere ut edas. Si Evangelium approbat civiles mores, consequitur, ut hi, qui civiles mores improbant, Evangelii auctoritatem graviter laedant. Inversio, cum ostendimus pro nobis facere argumentum quod contra nos detorquetur, ut: Sepeliisti, igitur occidisti. Potest inverti: Imo si occidissem, non sepeliis489 sem. Nam qui in via publica apud cadaver commoratur dum sepeliat, ubi | credibile est homines interventuros esse, hunc non esse sibi male conscium, ista animi securitas declarat. De hoc genere supra dixi, contrarias interpretationes ex causis et signis K6r sumi. | Communicatio συνοικείωσις cum idem contrariis tribuitur, ut pariter in imperio nimia severitas, et nimia lenitas, crudelitas est, quia nimia lenitas alit audaciam improborum, et licentiam saeviendi in bonos concedit. Correctio ἐπανόρθωσις tollit quod dictum est supponens aliud magis idoneum, ut pro Milone: Quas ille leges, si modo leges nominandae sunt, ac non faces urbis, et pestes rei publicae. Reiectio ἀποδίωξις cum aliquid reicimus tamquam indignum, aut intempestivum, ut quid attinet hac de re dicere, cum ad praesentem causam nihil faciat? Utimur ἀποδιώξει, si quando prave aliquod argumentum eludimus, quod agitatum redderet causam suspectam. Incurrunt enim et in bonas causas interdum loci duriores, quos non prodest agitare. Occupatio προκατάληψις est, cum respondemus tacitae obiectioni, ut vulgo dici solet, hoc est, cum ipsi animadvertentes, quid obsit nobis, prius id diluimus, quam obici possit. Necessaria figura est, et singularem prudentiam requirit. Videndum est K6v enim quae sint hominum tacita iudi|cia, quo propendeant animi, quid offendat, quid probetur. Utimur igitur occupatione, cum emendamus aliquod dictum, aut mitiga-

17 ἀποδίωξις] ἄποδίθωξις 6 inverti] everti 1531 19 prave] grave 1531, 1532 1 Commutatio] Vgl. Rhet. ad Her. 4,39; Quintilian, Inst. orat. 9,3,85; Ps. Ruf. lex. 10 und Rut. Lup. 1,6. 1–2 inimicis te placabilem amicis inexorabilem praebes] Rhet. ad Her. 4,21 und 4,58. Dort Beispiel für eine Contentio. 2 Labor est etiam ipsa voluptas] Manilius, Astronomicon 4,155. Vgl. auch Walther, Proverbia sententiaeque 13362a. 2–3 Esse…edas] Vgl. Macrobius, Saturnalia 2,8,16. Diogenes Laertios 2,34 schreibt die Äußerung Sokrates zu. Vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 9,3,85 und Rhet. ad Her. 4,39. 5 Eine Figur der Inversio ist in der Antike nicht bekannt. Melanchthon konzipiert die Figur entsprechend dem locus der inversio, vgl. oben Anm. zu 296,13. 9 supra dixi] Vgl. oben das Kapitel über die confutatio. 11 Communicatio] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,3,64 und Rut. Lup. 2,9. Mit „Communicatio“ bezeichnet Quintilian, Inst. orat. 9,2,20 die Figur, die auch Melanchthon oben bei der zweiten Klasse der Figuren (vgl. oben Anm. zu 346,15) unter demselben Begriff übernommen hatte. 14 Correctio] Vgl. Rhet. ad Her. 4,36 und Schem. dian. 2. Der Begriff der Epanorthosis taucht nur bei Ps. Ruf. lex. 17 auf. 15 Cicero, Pro Milone 33. 17 Reiectio] Vgl. zu dieser Figur Iul. Ruf. 12. 22 Occupatio] Zur Figur der Prokatalepsis vgl. Rhet. ad Alex. 1432b, 1437b und 1439b.

5

10

15

20

25

Liber secundus de elocutione | 359

mus vel tecte vel palam. Et locum habet in tota oratione, sed in exordiis saepius utimur, ut pro Archia: Ac ne quis a nobis hoc ita dici miretur, quod alia quaedam in hoc facultas sit ingenii etc. Reddit enim rationem quare dixerit se a poeta adiutum esse, cum poetica longissime distet a forensi oratione. 5 Concessio, cum quaedam largimur adversario, ut reliqua magis exaggerari possint, ut: Esto vera sint dogmata, quae doces, at quomodo hoc excusari potest, quod mutatis ritibus ecclesiae, tanti schismatis auctor extitisti? Plus est autem in schismate mali, quam boni in illis dogmatibus. Hic ostendendum erit defensori, quod illa dogmata necessaria sint ecclesiae, et causa schismatis transferenda in hos, 10 qui iniuste damnant. Graeci vocant παρομολογίαν, propemodum confessionem. Παραδιαστολή cum ita aliquid conceditur, ut vicinum quiddam detrahi possit, ut veritas la|borare potest, opprimi non potest. Fabius contator est, neglegens non est. | 490 | K7r Formae respondendi sunt, cum aut simpliciter respondetur ad interrogationem, aut tollitur quaestio, opposito argumento firmiore, ut: Difficilis labor est exercendi 15 stili, sed habet plurimas ac maximas utilitates. Habet aliquid incommodi mutatio rituum, sed plus habent incommodi falsa dogmata. Graeci vocant ἀνθυποφοράν et ἀντεισαγωγήν.

Ex similibus Comparatio maximam vim habet in amplificando. Res enim omnes crescunt aut 20 decrescunt per collationem. Huc pertinent loci dialectici ex pari, ex maiore, ex

7 ecclesiae] ecclessiae 15–16 Habet aliquid incommodi mutatio rituum sed plus habent incommodi falsa dogmata] Habent aliquid incommodi praesentes ritus, sed plus habet incommodi mutatio, 1531, 1532 2 Cicero, Pro Archia 2. 10 Graeci] Vgl. Rut. Lup. 1,19 und Schem. dian. 26. Vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 9,2,51 ff., der die Figur dort „Confessio“ nennt. 11 Παραδιαστολή] Vgl. Ps. Ruf. lex. 22; Rut. Lup. 1,4 und Quintilian, Inst. orat. 9,3,65, der dort ihre Berechtigung in Frage stellt. 12 veritas… potest2] Vgl. Livius 22,39,19. | Fabius contator est neglegens non est] Q. Fabius Maximus (ca. 280–203 v. Chr.), aufgrund seiner Hinhaltetaktik im Krieg gegen Hannibal „Cunctator“, d.h. „Zauderer“ genannt. Vgl. Livius 30,26,9. 15–16 Habet…dogmata] 1531, in der ersten Fassung der Elementa rhetorices, hatte das Beispiel noch genau umgekehrt gelautet, vgl. annot. ad loc. 16 Graeci] Vgl. Schem. dian. 20 und 21, zur Figur der Anthypophora Ps. Ruf. dia. 4 und zur Anteisagoge Aquila Rom. 14. Der lateinische Begriff der „Formae respondendi“ ist in der Antike unbekannt. 19 Quintilian, Inst. orat. 9,2,100 lehnt die Comparatio als Figur ab und erwähnt sie auch im Kapitel 8,4 bei den Methoden der Amplifikation nicht. Zur similitudo als Figur und Argumentationsform vgl. Quintilian, Inst. orat. 5,11,5 ff. und 8,3,72 ff., außerdem Rhet. ad Her. 4,59. Melanchthon kann sich hier deshalb so kurz fassen, weil Erasmus sich der Amplifikation aus der Ähnlichkeit in De copia 2,11 bereits ausführlich gewidmet hatte.

360 | Elementa Rhetorices

K7v

minore, exempla, apologi, parabolae, εἰκόνες, ut cum lupum dicunt pro malo doctore. Ubique sunt obvia horum locorum exempla, et facile agnosci possunt. Ac loci ipsi in Dialectica satis tractantur, quare hic nihil opus est eos prolixe explicare. Προσωποποιΐα cum persona fingitur, ut apud Virgilium Fama, aut cum rei 5 inanimatae sensum tribuimus, ut: Vos albani tumuli. Sermocinatio διαλογισμóς, cum oratio|nem personae alicui tribuimus, ut si quis fingat Maximilanum in oratione adhortari Carolum imperatorem ad componenda ecclesiae dissidia.

A genere Sententia γνώμη continens praeceptum de moribus, aut dictum de aliquo vitae casu, 10 ut apud Ciceronem: Vultu saepe leditur pietas. Item: Posteriores cogitationes sapientiores. Ducuntur a genere, scilicet a loco communi, a virtute, a fortuna, a prudentia et similibus. Admonuimus autem supra probationes ex talibus locis sumi. Nam maior in syllogismo, saepissime est aliqua communis sententia. Itaque ornamenta hinc etiam sumi necesse est. Huc pertinent leges, proverbia, et dicta clarorum 15 virorum quae vocant κρίσεις, quale est dictum Catonis: Radices virtutum amaras esse, fructus dulces. Epiphonema, est amplificatio honestatis, seu dignitatis, utilitatis, facultatis, difficultatis, in fine addita ad augendam admirationem. Interdum etiam causam facti K8r continet. Magnam omnino vim habet. Admonet enim vel quid agatur, vel | quanta res 20 491 agatur, quia transfert eam ad locum commu|nem, quo cum collata praesens causa fit splendidior.

1–2 malo doctore] Mt. 7,15 (auf den auch Decimator S. 579 verweist) heißt es: „Hütet euch vor den falschen Propheten, sie kommen zu euch wie harmlose Schafe, in Wirklichkeit aber sind sie reißende Wölfe.“ Zu den verschiedenen Formen der Comparatio vgl. auch Quintilian, Inst. orat. 5,11,17 ff. 3 in Dialectica] Vgl. Melanchthon, Erotemata dialectices, CR 13, 693ff. 4 Προσωποποιΐα] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,2,29 ff.; Rut. Lup. 2,6 und Aquila Rom. 3. | Virgilium] Vgl. Vergil, Aeneis 4, 173–197, wo Vergil fama, das Gerücht, personifiziert. Das Beispiel auch bei Quintilian, Inst. orat. 9,2,36. 5 Vos…tumuli] Cicero, Pro Milone 85. 6 διαλογισμóς] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,2,31 ff. und Rhet. ad Her. 4,65. Der Begriff des „Dialogismus“ findet sich nur bei Iul. Ruf. 20, der damit das Selbstgespräch als rhetorische Figur bezeichnet. Vgl. auch Erasmus, De copia S. 212. 7 Carolum] Karl V. (1500–1558), Kaiser von 1519–1556 und Enkel von Maximilian I. (1459–1519, Kaiser seit 1508) war ein entschiedener Gegner der Reformation und wurde von den Protestanten für das Scheitern des Augsburger Reichstages, der die Spaltung beenden sollte, verantwortlich gemacht. 10 γνώμη] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,5 und Rhet. ad Her. 4,24. 11 Cicero, Pro Sexto Roscio 37. 11–12 Posteriores cogitationes sapientiores] Cicero, Philippica 12,5. Vgl. auch Erasmus, Adagium 238. 16 κρίσεις] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 5,11,36 und Erasmus, De copia 2,11, S. 248 ff. | dictum Catonis] Gemeint ist wahrscheinlich Cato, Monosticha 40. Vgl. auch Walther, Proverbia sententiaeque 6348 und 26233a. 18 Epiphonema] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,5,11, Iul. Ruf. 29 und Erasmus, De copia 2,11, S. 252.

Liber secundus de elocutione | 361

Nonnulli breviter dicentes fere omittunt epiphonemata; hi non intelligunt, quam infirma sit oratio, detracto hoc ornamento. Fiunt autem epiphonemata per particulas comparativas et demonstrativas, ut: Hoc est vere regem esse, consulere utilitatibus populi. Adeo nihil est satis tutum adversus calumnias. Adeo a teneris consuescere 5 multum est. Tantae molis erat Romanam condere gentem. Quis non in tali aula cupiat vivere, quae verius academia, quam aula dici possit. Et per exclamationes, unde nomen videntur initio accepisse, ut pro Ligario: O clementiam admirabilem, atque omnium laude, praedicatione, litteris, monumentisque decorandam. Et huiusmodi multa reperies apud Ciceronem, ut: O rem non modo visu foedam etc. 10 Noema differt ab epiphonemate. Etsi enim est allusio ad sententiam aut locum communem, tamen non effert sententiam generaliter. Sed verba sumit ex loco communi, quae ad praesentem causam accommodat, ut tecte ad locum communem alludere intelligatur, ut: Bene collocavi bene|ficium, cum in virum optimum, cum in K8v hominem gratum contuli. Fortisque viri tulit arma disertus. Insunt latentia quaedam 15 enthymemata. Et profecto danda est opera, ut oratio abundet huiusmodi verbis sententia tinctis, ut Fabius ait.

Ex circumstantiis et signis Hinc vero plurimae oriuntur amplificationes ex descriptionibus locorum, temporum, personarum, habitus corporis, et gestuum. Et alia sunt signa praecedentia, alia 20 consequentia etc. Talis est ex signo mira extenuatio apud Livium, ubi Hannibal ait Scipionem adeo non nosse exercitum suum, ut si utrique exercitui signa detrahantur, dubitaturus sit, utrius imperator sit. Non nosse exercitum, signum est imperiti ducis. Ex circumstantiis oritur ὑποτύπωσις, ubi res ita narratur, ut videatur quasi 25 oculis subiecta. Id fit, cum diligenter persequimur circumstantias. Cicero pro Milone: Si videretis haec picta etc. Pingit enim Milonem in raeda penulatum, cum uxore et

24 Ex] Et 3–5 Hoc…est] Vergil, Georgica 2,272. 5 Tantae…gentem] Vergil, Aeneis 1,33. Melanchthon übernimmt (wie auch Erasmus, De copia 2,11, S. 252) das Beispiel von Quintilian, Inst. orat. 8,5,11. 5–6 Quis…possit] Decimator S. 574 verweist für dieses Beispiel auf einen Brief des Erasmus an den englischen König. In einem Brief vom 15. Mai 1519 an Heinrich VIII. findet sich ein zumindest ähnlicher Satz: „Qui privati penates, imo quod collegium, quae academia viris integritate vitae doctrinaque singulari praestantibus ornatius est vsquam quam tua sit aula?“ Allen 3, 581 (Nr. 964). 7 Cicero, Pro Ligario 6. 9 Cicero, Philippica 2,63. 10 epiphonemate] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,5,12 und Erasmus, De copia 2,11, S. 252. 14 Fortisque…disertus] Ovid, Metamorphoses 13,382. 16 Fabius] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 8,5,25–34. 18–19 Hinc…gestuum] Vgl. Erasmus, De copia 2,5, der diese Verfahren unter den Begriffen der „enargeia“ und „evidentia“ ausführlich beschreibt. 20 Vgl. Livius 21,43,16. 24 ὑποτύπωσις] Vgl. Quintilian, Inst. orat. 9,2,40 ff. und Erasmus, De copia 2,4 und 2,5. 25 Cicero, Pro Milone 54.

362 | Elementa Rhetorices

Lr parvis liberis. Clodium vero armatum, se|dentem in equo, pugnantem ex loco

superiore etc. Ex circumstantiis oriuntur et παθοποιΐαι, ut exclamationes, deprecationes, vota, 492 ominationes, | de quibus in libellis de Copia praecepta extant, quam ob causam nos breviores sumus. Et de affectibus supra diximus. 5 Est et figura ad ordinem orationis necessaria, quae nominatur transitio, cum monemus quid dictum sit, et quid restet. Hactenus dixi quantum insit turpitudines in ebrietate. Nunc exponam quantum noceat valetudini. Breviter redigit in memoriam et quid supra dictum sit, et proponit, quid in reliqua oratione expectandum sit. Est et παρένθεσις brevis interpositio, declarandi causa inserta, quam non 10 ignorant grammatici, ut: Tam Venus otia amat, finem qui quaeris amori (cedit amor rebus) res age tutus eris.

De imitatione In ipso vestibulo huius operis admonui praecepta inventa esse, non ut eloquentes efLv ficerent, | sed ut viam ac rationem ostenderent adolescentibus iudicandi de diserto- 15

rum orationibus. Nam imitatio, si natura non repugnet, sicut aliarum rerum artifices, ita et eloquentes efficit. Cognitis igitur praeceptis, proponat sibi quisque disertorum exempla, in quae toto animo, totaque mente intueatur, ut ea effingat, atque exprimat. Si quis est enim, qui iudicat imitationem, cum in aliis artibus maximam vim 20 habeat, in una eloquentia inutilem esse, huius error non solum gravissimis doctorum testimoniis, sed plane sensu communi revellitur. Nam quod quaedam inter

13 De] Ee 3 παθοποιΐαι] Vgl. Iul. Ruf. 36. 4 in…Copia] Melanchthon dürfte sich auf Erasmus, De copia 2,5 beziehen. Der Begriff der „Pathopoieia“ taucht bei Erasmus allerdings nicht auf. 6 transitio] Vgl. Rhet. ad Her. 4,35. 7–8 Hactenus…valetudini] Melanchthon hatte 1529 eine Declamatio de ebrietate verfasst, in der sich dieser Satz jedoch nicht findet. 10 παρένθεσις] Vgl. Donat, Ars gramm. 3,6; Ps. Ruf. lex. 12; Rut. Lup. 1,17 und Quintilian, Inst. orat. 9,3,23. 11–12 Tam…eris] Ovid, Remedia amoris 143 f. 13 De imitatione] Karl Hartfelder, Philipp Melanchthon als Praeceptor Germaniae (Berlin, 1889), 342 hatte darauf hingewiesen, dass der folgende Abschnitt in einigen Punkten auf das zehnte Buch Quintilians zurückgeht und Parallelen in anderen Schriften Melanchthons hat. Bereits aus dem Jahr 1524 stammen Melanchthons Scholia in Ciceronis de oratore dialogos tres, die einen ersten Entwurf des späteren Kapitels der Rhetorik enthalten (CR 16, 722ff.). 1532 erscheint Melanchthons Enarratio Hesiodei poematis inscripti opera et dies, die auch kurz das Problem der imitatio anreißen (CR 18, 172ff.). Eine ausführlichere Zusammenfassung von Melanchthons imitatio-Konzept mit anderen Beispielen, aber denselben Grundgedanken, findet sich schließlich in der Enarratio libri decimi institutionum oratoriarum Quintiliani, CR 17, 670–675, die Riccius 1570 veröffentlicht hat (vgl. dort Sp. 651), die aber auf eine Vorlesung Melanchthons aus dem Jahr 1534 zurückgeht (vgl. dort Sp. 682, Anm. 100).

Liber secundus de elocutione | 363

5

10

15

20

25

30

35

disertos controversiae sunt de imitatione, disputatio est, non utrum imitatio necessaria sit, sed de partibus artis dissentiunt, quarum videlicet partium imitatio necessaria sit. Ego itaque ut ostendam adolescentibus quomodo instituere animum ad imitandos bonos auctores debeant, breviter exponam meam de tota re sententiam, quam spero studiosis iuvenibus non inutilem futuram esse. Saepe autem diximus eloquentiam rebus ac verbis contineri, rerum autem inventionem ac dispositionem esse, elocutionem ad verba pertinere. Quare initio sciendum est generalem quandam imitationem rerum esse, quam ideo sic vocamus, quia bonos omnes in inventione | ac dispositione rerum imitari licet. Observabit enim diligens lector, quibus ex locis boni auctores ducant exordia, unde sumant amplificationes, quomodo tractent locos communes et affectus, quomodo concilient animos, quomodo perturbent, quam tempestive ac parce aspergant | sententias, quam diligenter conservent decorum, quanto consilio disponant partes in causis, ubi praeparent auditorem, ubi narrent, ubi disputent, ubi refutent adversarium, quomodo in epilogis addant motus et affectus orationi. Itaque etsi unus Cicero maxime excellit etiam in his virtutibus, tamen alii quoque non solum Latini, sed et Graeci exercere et acuere studiosos possunt, si locos atque consilia eorum in inveniendo ac disponendo imitentur. Et interdum gloriosum erit res easdem ab illis sumptas, ad nostras causas apte transferre. Quemadmodum multa videmus Ciceronem ab Isocrate, a Platone, et a Demosthene sumpsisse. Quamquam hoc magis praestandum est, ut discamus similia exemplorum gignere, sicut boni pictores non mutuantur, sed imitantur formas ac gestus vivorum corporum. Est et generalis quaedam imitatio elocution|is, quod ad grammaticum sermonem attinet, qui non solum Latina verba, Sed etiam phrasin Latinam requirit. Cum enim hoc tempore tota nobis Latina lingua ex libris discenda sit, facile iudicari potest in hac parte necessariam esse imitationem, ut certum sermonis genus, quod ubique et omnibus aetatibus intelligi possit nobis comparemus. Quis enim intelligit istos, qui genuerunt novum quoddam sermonis genus, quales sunt Thomas, Scotus, et similes. Certa igitur aetas auctorum eligenda est, qui propriissime et purissime locuti sunt. Ac fere fit, ut prudentissime loquantur etiam, qui dicunt purissime. Quare ab his non tantum sermo, sed interim res quoque cognitione dignae sumi queunt. Constat autem Ciceronis aetate, eloquentiam Romanam perfectam fuisse. Proinde totum illud saeculum nobis imitandum proponamus, videlicet Ciceronem, Caesarem, et paulo superiorem his Terentium, et aliquanto inferiorem Livium. Plauto etiam nihil facilius est. Legendus est et Sallustius. Sed in his cum antiqua et obsoleta quaedam verba extent observandum est, quid receperit Cicero, quem velut Aristarchum scriptorum omnium nobis constituamus. Plinius rerum vocabula nobis conserva|vit, etsi genus sermonis non probatur. Quintilianus videtur studium proprii sermonis

1 disputatio] Vgl. unten Anm. zu 364,32–365,2. 36 Aristarch von Samothrake, ca. 216–144 v. Chr., einflussreichster alexandrinischer Grammatiker, Vorsteher der alexandrinischen Bibliothek. 38 Vgl. Quintilian, Inst. orat. 10,1 und 10,2.

L2r

493

L2v

L3r

364 | Elementa Rhetorices

maximum habuisse, nec dissimulat se conatum homines amantes iam corrupti sermonis, ad veterem proprietatem revocare. Ab his igitur auctoribus lingua nobis discenda est, cum his colloquendum. 494 Neque tantum singula verba a saeculo illo | mutuemur, sed phrasin, hoc est, iuncta verba, qualia sunt: dare damnum, facere damnum, dare verba, dare in casum rem publicam, capio dolorem (non enim dicimus, cepit me dolor), et hoc genus infinita. Neque enim quaelibet voces coniungi solent. Consuetudo igitur Romana in verbis iungendis imitanda est. Nam et Graeca et Latina lingua, initio ita corruptae videntur, cum exterae nationes una cum imperiis eas linguas acciperent, et verbis quidem bonis uterentur. Neque enim alia audierant, sed in iungendo peccarent. Inusitatus enim verborum concursus, non solum confragosam et obscuram orationem, sed prorsus novam linguam parit. Itaque quod Caesar dixit inusitatum verbum non aliter atque scopulum fugiendum esse. Idem de verbis contra consuetudinem iunctis, praecipi iudicemus. Idem et de metaphoris sentiendum est, quarum L3v novitas et ambitiosa est, | et orationem reddit obscuram. Et supra diximus, verecundum usum huius generis esse debere. Nam oratio magna ex parte proprio sermone constare debet. Non igitur discedamus a Ciceronis aetate, a qua si verba, phrasin, et figuras sumemus, oratio erit plana, aequabilis et perspicua, nihil habebit ambiguum, aut amibitiose affectatum, quod vitium non solum in oratione offendit, sed etiam prodit ingenii vanitatem. Itaque de hac generali imitatione phrasis, recte iudicant nonnulli bonos omnes imitandos esse. Nam sermonem melius discimus, cum pluribus colloquentes, si tamen emendate loquantur. Non enim numero inter bonos, aut illos ineptos antiquitatis amatores, qui horribile quoddam sermonis genus habent, quod Ciceronis aetate prorsus exoleverat, aut hos, qui post Quintiliani tempora extiterunt, qui iudicio lapsi, summam ingenii laudem crediderunt esse, nihil simpliciter ac proprie efferre, et figuras gignere quam maxime prodigiosas, quo genere delectati sunt Apuleius, Sidonius, et alii multi. Iurisconsultis vero merito tribuitur laus proprii sermonis, quare etiamsi propter rerum cognitionem non legerentur, tamen propter Latinae linguae L4r proprietatem legendi erant. | Sed praeter hanc generalem imitationem inventionis, dispositionis, verborum, phrasis et figurarum, specialis quaedam est imitatio Ciceronianae compositionis, de

5 dare damnum] Das Beispiel auch bei Erasmus, De copia 1,10, S. 36, Z. 205 ff. Vgl. auch unten Anm. zu 389,27. 12–13 Itaque…esse] Vgl. Aulus Gellius, Noctes atticae 1,10. 32 imitatio] Der Streit über die imitatio Ciceros hatte Ende des 15. Jahrhunderts in Italien begonnen und seinen ersten bedeutenderen Ausdruck um 1490 in dem Briefwechsel von Politian und Cortesi gefunden. Politian lehnte die stilistische Nachahmung Ciceros ab und wollte in seinem Stil nur sich selbst porträtiert wissen. Cortesio dagegen wollte lieber ein Affe Ciceros als der Sohn eines anderen genannt werden. Um 1513 flammte die Diskussion erneut auf, diesmal zwischen Giovanni Francesco Pico (dem Neffen Giovanni Picos della Mirandola) und Pietro Bembo, dem Vorsitzenden der „Römischen Akademie“, deren Mitglieder sich mit einem Eid zur alleinigen Nachahmung Ciceros verpflichtet hatten. Vor allem Bembo und seine Akademie waren es auch, die zum Ziel des Spottes im Ciceronianus des Erasmus

5

10

15

20

25

30

Liber secundus de elocutione | 365

5

10

15

20

25

qua inter doctos quaedam controversia est, utrum operae pretium sit in ea imitanda elaborare. Est enim peculiaris | quaedam collocatio membrorum orationis apud Ci- 495 ceronem, quae non solum aequabiliorem reddit orationem, sed plurimum etiam ad perspicuitatem conducere videtur. Atque ego ita statuo illam ipsam componendi rationem, ut ceteras artes, initio, propter necessitatem, aut certe insignem utilitatem desideratam atque animadversam esse. Postea deprehensa via, secuta est utilitatem voluptas. Multa enim non ferenda vitia deprehenduntur in his qui incomposita dicunt. Primum coacervant sententias male cohaerentes, et in his ipsis saepe grammaticum vocum ordinem perturbant hyperbatis. Huius rei exemplum est videre in exordio Plinianae praefationis, cuius membra in mea paraphrasi partim exemi, partim ordine disposui, ut principalis sententia clarius conspici atque intelligi posset. Apud Sallustium in orationibus extant gravissimae sententiae de causis maximarum mutationum publicarum. Et hae verbis efferuntur op|timis, et tamen oratio non satis L4v dilucida est. Neque vero defuit homini perito et versato in re publica iudicium, aut patrius sermo, sed compositio deest. Quare cum sententiae quasi truncatae atque interruptae recitentur, fit oratio subobscura. Deinde crebro accidit, ut hi qui dicunt incomposita, relinquant imperfecta et mutila argumenta. Alicubi antecedens reperias sine consequente, utar enim dialecticis appellationibus, quae sunt notae omnibus. Hoc in Pliniana praefatione fit aliquoties. Nam ibi antecedens est: Quam plurimum interest, sortiatur aliquis iudicem an eligat, multumque apparatus interest apud invitatum hospitem et oblatum. Deinde relinquitur imperfectum argumentum: quare intelligi nisi ab attento lectore non potest. Erant enim addendae conclusiones in hanc sententiam. Cum invitatus hospes maiorem apparatum requirat quam casu oblatus, ego iure reprehendi queam, quod cum te ad hos libros legendos ultro invitavi, non praestiti ut tuo iudicio satisfacerent. Sed plus negotii fuerit alteram similitudinem absolvere.

wurden, der 1528 in seiner ersten Form erschienen und sofort zum Streitgegenstand der nordeuropäischen Humanisten geworden war. Die noch immer beste Darstellung der gesamten Diskussion mit den Dokumenten in englischer Übersetzung findet sich bei Izora Scott, Controversies over the Imitation of Cicero (1910, Ndr. New York, 1972). 6–7 Postea deprehensa via secuta est utilitatem voluptas] Vgl. Cicero, Orator 185. 11 in mea paraphrasi] Vgl. Melanchthon, Paraphrasis plinianae praefationis (1527) der Historia naturalis des Plinius. 20 Vgl. Plinius, Historia naturalis 1,8. Vgl. auch Melanchthon, Paraphrasis plinianae praefationis, CR 17, 643f. 27 alteram similitudinem] Also das Gleichnis zwischen dem durch das Los bestimmten und gewählten Richter und der unaufgeforderten und aufgeforderten Lektüre. Wie man einen aufgenötigten Gast nicht auf dieselbe Art bewirtet wie einen Gast, den man sich freiwillig eingeladen hat, so müsste Plinius dem Leser eigentlich anderes bieten, als was er ihm zu bieten hat, denn er lädt den Leser aus freien Stücken zur Lektüre ein. Und wie ein Richter, der durch das Los bestimmt wurde, schärfer richtet als ein Richter, den man sich ausgesucht oder gewählt hat, so wird auch derjenige ein schärferer Kritiker sein, der sich aus freien Stücken an die Lektüre macht, als derjenige, den man um seine Kritik gebeten hat.

366 | Elementa Rhetorices

Quid? Quod idem auctor non solum argumenta relinquit imperfecta, sed etiam in L5r grammatica constructione quaedam relinquit ἀνανταπόδοτα, quod vitiosissi|mum

est. Sunt et alia incompositae orationis incommoda, sed ego illa recitare volui, quae adolescentes iudicare facile possent. Multum igitur ad rerum perspicuitatem diligen496 tia componendi confert. Quamquam autem in tanta varietate ingeniorum, | alium natura ad aliud dicendi genus ducat, et his nostris temporibus perfecta eloquentia sperari non possit, tamen generalia quaedam praecepta trademus, non tantum his, qui solam Ciceronis compositionem imitaturi sunt profutura, sed ut mihi quidem videtur necessaria, quocumque in genere dicendi versemur. Quae tamen si quis observaverit, facilius intelliget Ciceronis compositionem, quae cum longe sit optima, praeclare facere iudicandi sunt, qui summa cura, summoque studio effingere eam conantur. Etsi enim ea in re ipse non elaboravi (nemo enim monebat aut norat ista, me adolescente, et postea meo quodam fato incidi in quaedam negotia, quae ad haec studia colenda non tantum mihi quantum vellem temporis concedunt) tamen ad officium meum pertinere existimo, ut quae sunt optima pro virili demonstrem. Nam Politianus parum liberaliter facit, qui videtur ideo deterrere alios ab imitatione L5v Ciceronis, quia cum se natura ad aliud dicendi ge|nus deduci intelligeret, iudicio videri voluit, id quod ipse consecutus non esset, improbare. Ego vero ita statuo, artificium faciendae orationis non valde dissimile esse poeticae. Ut autem stultissimum fuerit ei, quem velis elegiam scribere, Horatii odas aut satyras potius proponere, quam Ovidium aut Tibullum, ita imprudenter iudicare arbitror istos, qui in facienda oratione nihil interesse putant, quos auctores sequantur. Nam ut illi elegiae studioso plurimum legendi erunt elegiaci poetae, et quidem praestantissimi, et elaborandum erit, ut aliquam illorum similitudinem consequatur, ita in soluta oratione legenda erunt optima exempla, et efficiendum, ut horum quasi colorem ducat oratio. Quamquam autem multi propter imbecillitatem ingeniorum, et naturae dissimilitudinem in imitatione Ciceronis successus parum secundos habeant, tamen illi ipsi

2 ἀνανταπόδοτα] grammatisch unvollständige Teilsätze. Bewusst eingesetzt handelt es sich um eine rhetorische Figur, vgl. oben Anm. zu 345,13. 12–15 nemo…demonstrem] Diese Rechtfertigung seines eigenen Stils liest sich wie eine Antwort auf die Kritik, die Erasmus in seinem Ciceronianus vorgebracht hatte. Auf die Bemerkung des Bulephorus, dass doch vielleicht Melanchthon als Ciceronianer anzuerkennen wäre, hatte Nosoponus dort geantwortet: „Sein Talent wäre schlechthin unüberbietbar, wenn er sich ausschließlich den Musen gewidmet hätte. So aber hat er ciceronianische Ehren nie wirklich angestrebt – er verließ sich auf seine natürliche Begabung und gab sich nicht sehr viel Mühe, kunstvoll und sorgfältig zu schreiben –, und wenn er es getan hätte, so bin ich nicht sicher, ob es ihm nicht doch an Ausdauer gefehlt hätte. Für die Stehgreifrede ist er wie geschaffen. Jetzt hat er andere Interessen und scheint seine literarischen Ambitionen weitgehend aufgegeben zu haben.“ Übersetzung Payr in Ausgewählte Schriften 7, 283. 16 Politian (1454–1494), italienischer Humanist und Dichter, berühmt für seinen sich an der silbernen Latinität orientierenden Stil. Zu seiner Position in der Ciceronianismus-Debatte vgl. oben Anm. zu 364,32–365,2. Decimator nennt in seinem Kommentar zu dieser Stelle S. 598 Justus Lipsius als Beispiel für einen solchen Stil.

5

10

15

20

25

Liber secundus de elocutione | 367

5

10

15

20

25

30

35

longe plus proficient in Cicerone legendo, quam si deteriora exempla sequerentur. Quamvis enim isti aridi non poterunt effingere divinam illam compositionem, quam etiam Romanis temporibus nemo aequalium Ciceronis, qui quotidie dicentem audiebant exprimere potuit, tamen hoc assequentur, ut oratio sit aequabilior et uberior. Et sunt aliae virtu|tes infinitae Ciceronis, quarum vel umbram referre non exigua laus erit, atque ego vel obscura lineamenta Ciceronis malim, quam nativam Politiani aut Gellii faciem. Cur autem prudens praeceptor nactus ingenium fecundam et copiosum, non | hortetur, non incitet, ut complecti Ciceronem et in eum tota mente, totoque animo intueri et ad ipsius exemplum, totum se componere studeat, ut quantum ingenio, industriaque consequi poterit, non tantum ab eo verba ac phrasin sumat, sed etiam effingat compositionem. Qua in re successus non est desperandus his, qui mediocriter a natura adiuvantur. Neque ego ab aliis bonis auctoribus hunc imitatorem arcendum puto. Nam ab his quoque adiuvabitur, verum ut a poetis orator aut a pictoribus statuarius. Quamquam enim statuarius, multum ab arte vicina ad suum usum transferre poterit, tamen ita erit intentus in artis suae exemplum atque ideam, ut observet, quae cum illa idea consentiant, ne procul ab ea discedat. Neque vero is imitari Ciceronem dicendus est, qui excerptas ex illo sententias ac versus, quasi centones consuit, quemadmodum facere nonnullos videmus. Sed ἕξιν sibi quisque faciat, ut ultro se Ciceronis verba offerant, quae cum ita coniun|gimus, ut res nostras explicent, tamen collocatio et series partium debet habere quandam Ciceronis similitudinem. Ceterum ut Virgilius ab Homero multos versus sumpsit, ita decebit et nos interdum aliquod membrum aliunde mutuari, si tamen habeatur ratio decori. Serviendum est enim temporibus ac locis, quemadmodum Virgilius, etsi ad imaginem Homeri se totum composuit, tamen illa prudenter vitavit, quae Romanis moribus non congruebant. Ac ne verba quidem repudiabit imitator, quamvis ignota Ciceroni, quae causa postulat, ut in controversiis theologicis, utendum est appellationibus Christi, ecclesiae, fidei pro fiducia, et aliis similibus. Quia enim res illas a sacris litteris mutuamur, sermonem illarum eo nos sequi oportet, ne res dissentientes a scripturis afferre videamur. Quare merito ridentur inepti quidam, qui pro fide persuasionem, pro Evangelio caelestem philosophiam, et alia similia dicunt, in quibus saepe fit, ut germanam significationem illarum vocum quas aspernantur non reddant. Id non est illustrare res difficiles dicendo, sed obscurare atque corrumpere. Quid quod isti somniant imitationem, non in phrasi et collocatione, sed in singulis verbis esse? Qua in re pueriliter errant. | Nam Cicero etiamsi interdum verbis utebatur ignotis populo romano. Multa enim a philosophis, et ex Graecis historiis

18–19 qui…consuit] Als ein solcher Ciceronianer wird Nosoponus im Ciceronianus des Erasmus dargestellt. 28 appellationibus Christi] Bembo etwa (vgl. oben Anm. zu 364,32–365,2) war so weit gegangen, „Christus“ mit „Jupiter Optimus Maximus“ zu umschreiben. Vgl. Scott, Controversies over the Imitatio of Cicero, 27, sowie die Beispiele im Ciceronianus des Erasmus.

L6r

497

L6v

L7r

368 | Elementa Rhetorices

sumit, tamen Ciceroniano more dicebat. Collocatio enim et universum corpus oratio498 nis Ciceronem referebat. |

Cum igitur eloquentiae studiosi praecipue in hac parte elaborare debeant, ut Ciceronem imitentur atque effingant, praecepta quaedam adscribemus, ut intelligere compositionem studiosi facilius possint. Legent enim Ciceronem libentius, et propius expriment, si virtutes intelligent. Et quoniam de imitatione locorum inventionis, de similitudine dispositionis, item verborum et phrasis diximus, reliquum est, ut viam quandam componendi ostendamus. Primum in compositione praeceptum est, ut sit iustus ordo sententiarum, quem quidem in narratione seu expositione facti servare facile est. Verum in exordiis et in probationibus servare difficilius est. Primum autem poni solet aliqua propositio suae cuiusque partis in oratione. Deinde subicitur ratio. Postea sequitur rationis expositio, aut amplificatio. Interdum sequitur simile aut dissimile, aut adversativa, quae quasi L7v novae orationis initium est. Et in his partibus perpetuo versa|tur Ciceronis oratio. Alii coacervant sententias longius inter se distantes, et plerasque relinquunt quasi truncatas, et nonnumquam admiscent alienas. At Cicero apte complectitur omnia, quae ad rem pertinent, eaque ita connectit, ut inter se membra proxime cohaereant, velut dialecticae probationes. Et dum inter haec saepta coercet orationem, nihil intempestive intertexit alienum, et inchoatas sententias absolvit et exaedificat. Exemplum sumemus ex oratione notissima pro Archia, ubi prima exordii propositio est: Debeo Archiae reddere gratiam ex hac facultate dicendi. Haec est enim summa propositionis, quam vestivit Cicero quibusdam ornamentis, ut sonus esset plenior. Sequitur ratio: Quia Archias adiuvit haec mea studia eloquentiae. Deinde sequitur conclusio argumenti per comparationem: Ergo si aliis eloquentia mea opem tulit, maxime debet isti opem ferre, a quo adiuta est. Postea sequitur adversativa, continens novum locum, novam propositionem: Non est alienum, oratorem a poeta adiuvari. Ratio: Quia omnes artes inter se cognatae sunt, quare alia adiuvat aliam. Postremo sequitur alia adversativa. Quamquam autem hic ordo sententiarum magis ad inventionem aut disposiL8r tio|nem, quam compositionem pertinere videtur, quae est in quadam concinna collocatione verborum, tamen si quis recte considerabit, intelliget universae compo499 sitionis fundamentum esse, iustum sententiarum ordinem. Nam abs|que eo nullae periodi cohaerebunt, quod in componendo praecipue fieri oportet. Plurimum autem prodest ad intelligendum Ciceronem, hoc modo distribuere sententias, et videre unde nascantur, et quomodo consentiant. Quod si quis animadverterit, scribet et ipse melius cohaerentia.

11–12 Primum…oratione] Vgl. zu folgendem Abschnitt auch oben das Kapitel zur dispositio. 20 Vgl. Cicero, Pro Archia 1–3. Hier und im folgenden keine wörtlichen Zitate, Melanchthon reduziert die rhetorische Form auf ihren dialektischen Gehalt. 35 unde nascantur] d.h. aus welchem locus.

5

10

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 369

5

10

15

20

25

30

Proximum autem praeceptum est, ut sententiae illae in magna parte orationis illigentur periodis. Quid autem sint periodi, quid κῶλα quid κόμματα, tradunt grammatici. κῶλον enim est unica integra sententia, ut: Quae homines arant, navigant, aedificant, omnia virtuti parent. κόμμα pars est coli, ut: navigant, aedificant. Periodus autem constat, ut minimum ex duobus colis. Dicitur autem periodus seu Latine circuitus aut circumductio, quia colligit plures sententias particulis rationalibus, causalibus, relativis, comparativis, adversativis, interdum etiam copulativis. Exempla sunt ubique obvia apud Ciceronem: | Quam- L8v quam mihi semper frequens conspectus vester multo iucundissimus, hic autem locus ad agendum amplissimus, ad dicendum ornatissimus est visus, Quirites, tamen hoc aditu laudis qui semper optimo cuique maxime patuit, non mea me voluntas, sed meae vitae rationes, ab ineunte aetate susceptae prohibuerunt. Turpe est Stoicis ignorare Zenonis decreta; quanto turpius et indignius est Christi decreta nescire Christianos? Pro Archia: Etiam illud adiungo, saepius ad laudem atque virtutem, naturam sine doctrina, quam sine natura valuisse doctrinam. Pro Marcello: Tantus est enim splendor in laude vera, tanta in magnitudine animi et consilii dignitas, ut haec a virtute donata, cetera a fortuna commodata esse videantur. Haec exempla recito, ut adolescentes discant, non illas tantum periodos dici, quae inchoantur a circumductionibus, sed etiam per adversativas, per comparationes apte connecti plura κῶλα. Est et simplicius quoddam genus, quod Demetrius vocat historicum, quale est hoc: Inferimus bellum, infestisque signis descendimus in Italiam, tanto audacius fortiusque pugnaturi, quanto maior spes, maiorque animus inferentis est vim, quam arcentis. Initium non habet particulam circumducentem, | Mr ideoque simplicior esse forma videtur. Huius generis sunt et haec: Suscepit iniunctam legationem, ut principi quemadmodum debere se iudicabat, morem gereret. Alia forma quae initio habet circumductiones, vi|detur esse volubilior, et ut inquit Demetrius, efferri ore rotundo et circum- 500 acta manu. Has tamen formas proposui, ut varietatem periodorum studiosi facilius agnoscerent. Ordo sententiarum de quo paulo ante dixi, res perspicuas reddit. At periodi forma prodest ad connectendas sententias, et addit pleniorem sonum orationi.

19 circumductionibus] coniunctionibus 1531, 1532 2–3 grammatici] Hiermit dürfte sich Melanchthon auf seine eigene Grammatik beziehen, in der sich die Lehre von der Periode in der „Syntaxis“ findet. Vgl. Melanchthon, Grammatica latina, CR 20, 273ff. Zur Lehre von der Periode vgl. außerdem Aristoteles, Ars rhetorica 3,9; Demetrius, De elocutione 1–34; Cicero, Orator, passim; Quintilian, Inst. orat. 9,4,121 ff. und Aquila Rom. 18. 3–4 Quae…parent] Sallust, Coniuratio Catilinae 2,7,1. 8 Cicero, Pro lege manilia 1. 14 Cicero, Pro Archia 15. 15 Cicero, Pro Marcello 19. 19 circumductionibus] hier und in den folgenden Sätzen offensichtlich im Sinne von „satzverbindenden Partikeln“ verwendet, wie ja auch die Ausgaben von 1531 und 1532 hier „coniunctionibus“ statt „circumductionibus“ schreiben. 20 Vgl. Demetrius, De elocutione 19. 21–23 Inferimus…arcentis] Livius 21,44,3. 27 Vgl. Demetrius, De elocutione 20.

370 | Elementa Rhetorices

Danda igitur erit opera imitatori, ut in periodis faciendis Ciceronis exempla effingat. Neque tamen constat oratio tota periodis. Sunt enim interdum singula cola, velut intervalla, inter periodos ponenda. Et exordia ac syllogismi magis recipiunt periodos quam narrationes, quae magna ex parte habent cola. Contentiones vero ac disputationes rarissimas habent periodos. Constant enim brevibus quibusdam membris quasi aculeis. In narrationibus facile est agnoscere seiuncta κῶλα, ut: Milo domum venit, calceos et vestimenta muv M tavit, paulisper dum se uxor, ut fit, comparat, commoratus est, obviam fit | ei Clodius expeditus in equo, nulla raeda, nullis impedimentis, nullis Graecis comitibus. Pro Cluentio: Frater mortuus est, heredemque Magium reliquit. Postea Magia mortua est. In talibus si quis κῶλα connecteret, rerum seriem corrumperet. In contentionibus, ut pro Ligario: Quid enim Tubero tuus ille districtus in acie Pharsalica gladius agebat, cuius latus ille mucro petebat, qui sensus erat armorum tuorum, quae tua mens, oculi, manus, ardor animi, quid cupiebas, quid optabas? Plenae sunt disputationes in philosophicis libris brevibus membris, ut: Minime mirum id quidem, nam efficit hoc philosophia, medetur animis, inanes sollicitudines detrahit, cupiditatibus liberat, pellit timores. Nondum absolvimus praecepta compositionis. Nam quae hactenus tradidimus, etsi a Cicerone fiunt accuratissime, tamen et alii boni scriptores reperiuntur, qui non omnino neglegentes sunt in ordine sententiarum, et qui aliquo modo periodos faciunt. Verum ad haec addit Cicero duas res, quae sunt ipsius maxime propriae, scilicet, quod verbis ornat singula membra, paene ut fit in poematis. Et quia haec ornamenta periodum explent, efficiunt concinnum et numerosum quiddam. 2r M At stultum est nunc de nu|meris praecipere, cum sonus linguae Latinae hoc tempore non sit nativus. Illud tantum hortabor, in quo copiae laus est, ut ornare sen501 tentias verbis imitator discat. Quod cum faciet, oratio erit uberior ac mollior. Pe|riodum sponte sequuntur numeri. Pro Archia poterat Cicero simpliciter dicere: Debeo Archiae reddere gratiam ex hac facultate dicendi. Sed vide quomodo ornaverit, extenuat vires suas: Si quid est ingenii quod sentio quam sit exiguum etc. Deinde partitur facultatem in tria membra, in ingenium, exercitationem, et doctrinam. Nam his tribus rebus artes continentur. Illud sciet etiam imitator, quod modus in ornando observandus sit. Nihil enim odiosius est inani ostentatione ornatus, qui numquam debet videri otiose accersitus, sed ad illustrandam causam, necessario adhibitus esse. Haec si studiosi in lectione Ciceronis observabunt, meo quidem iudicio rectius intelligent auctorem optimum, et virtutes omnes propius aspicient. Neque vero haec utilitas exigua iudicanda est, etiam si non procedat imitatio. Et tamen si conniti volent isti, qui adiuvantur a natura, intellectas virtutes, aliqua ex parte effingere

7–9 Cicero, Pro Milone 28. 10 Cicero, Pro Cluentio 21. 12 Cicero, Pro Ligario 9. 15–17 Minime… timores] Cicero, Tusculanae disputationes 2,11. 22–23 concinnum et numerosum] Punkt zwei – Harmonie und Rhythmus – folgt also aus Punkt eins, der Ausgestaltung mit Wörtern. 27 Cicero, Pro Archia 1.

5

10

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 371

5

10

15

20

25

30

35

po|terunt. Quod si haec diligentia componendi nihil nisi puerilem ostentationem ingenii haberet, non esset, cur huius partis imitationem valde requirendam putarem. Sed cum maximas afferat utilitates, digna mihi res videtur, in qua siqui non destituuntur ingenii viribus, elaborent. Fit enim oratio magis dilucida, si apte cohaereant sententiae, si non relinquantur imperfecta membra, aut argumenta, si extent atque emineant illae partes, quas praecipue conspici prodest, si quis ornatus quasi vestitus accesserit, si mediocria sint periodorum spatia, si non sint dissipatae periodi hyperbatis. Verissimum enim illud est, quod scribit Cicero, veram speciem ac pulchritudinem cum utilitate coniunctam esse, cuius rei tum in natura, tum in artium operibus, maximeque in aedificiis infinita exempla ostendi possunt. Nam illa in aedificiis apta partium proportio non minus habet utilitatis, quam decoris. Quare existimandum est et hanc harmoniam collocationis in oratione, non solum propter venustatem, sed etiam propter certam utilitatem animadversam esse. Idque ex eo intelligi potest quod videmus homines prudentes, sed rudes harum nostrarum ar|tium, summa diligentia componere et struere orationem, qui id faciendum putant, non voluptatis, sed necessitatis causa, videlicet, nequid confuse, nequid obscure, nequid intempestive, aut alieno loco dicant, nequa relinquant mutila et | pendentia membra. Denique non solum perspicuitatis, sed etiam dignitatis rationem habendam esse in scribendo sentiunt. Atque hi partim usu cognoverunt, partim sine doctrina, vi ingenii perspiciunt, in magnis et gravibus causis, orationem perspicuam et in qua aliquid dignitatis sit requiri. Quod cum ita sit, cumque natura ducat homines prudentes ad componendam orationem, decet eruditos perfectum aliquod exemplum collocationis quaerere, ad quod se in facienda oratione referant. Turpe est enim eruditis, neque vim huius rei intelligere, neque rationem requirere, cum harum artium rudes perspiciant et quanta vis sit compositionis, et iudicent res magnas sine hac diligentia explicari non posse. Mira autem ingenii fiducia est, in hac parte longe difficillima, repudiare exempla, atque aspernari imitationem, cum in aliis levioribus artibus, homines sine exemplis atque imitatione parum pro|ficiant. Et vulgo ita dici solet, sibi quemque pessimum esse magistrum, quod non solum in artibus sed in moribus, et in omni vita cernimus. Cum igitur haec ars sine exemplo atque imitatione perfici non possit, et inter peritos constet perfectissimam esse Ciceronis compositionem, praeclare facere iudicandi sunt, qui hunc auctorem sibi proponunt ut cum alias eius virtutes, tum etiam collocationem effingant. Cum enim omnino aliqua collocandi atque ornandi ratio necessaria sit, id quod experiuntur in magnis causis etiam illitterati, prudentia est exemplum eligere optimum. Nam et Cicero propterea videtur melius composuisse quam ceteri, quia excellentes artifices imitatus est. Secutus est enim exemplum Isocratis, cum alii

8 Vgl. Cicero, De oratore 3, 178–181.

M2v

M3r

502

M3v

372 | Elementa Rhetorices

contenti vulgari quadam forma orationis, nihil melius quaererent, aut perfectius. Neque ab hac sententia eo deducor, quod magni extiterint oratores, qui non composuerunt more Ciceronis. Neque enim similis est Lysiae compositio Ciceronianae. Ego vero non ignoro dissimiles esse in componendo magnos auctores. Ac ne Cicero quidem eodem modo componit omnia. Verum hoc habent commune excellenM4r tes artifices omnes, quod sententias ordine distri|buunt, etiamsi periodos non eodem modo faciunt. Deinde quod aliqua membra verbis illuminant. Et hac in re praecipue excellunt hi, qui vocantur Attici, quod efficiunt ut apte cohaereant sententiae, 503 etiamsi periodis non | devinciunt. Nam ex bonis et praestantibus auctoribus, nemo tam ignavus fuit, ut sine omni cura collocationis orationem congereret. Ac Cicero etiam cum non admodum accurate texit periodos, est enim liberior oratio in epistolis et philosophicis libris, tamen hoc nomine superat alios, qui nullam adhibuerunt in componendo curam, quod cavet, ne concurrant sententiae longius distantes, aut male cohaerentes, aut nequid relinquatur imperfectum. Haec non cavent Sallustius, Seneca, Plinius, et alii recentiores. Quare etiamsi non omnes compositionis partes effingemus, tamen illum sententiarum ordinem atque absolutionem magis poterimus in Cicerone, quam in aliis cernere. Ac si quem omnino delectant incomposita, nullius oratio apud Latinos aequabilior est quam Ciceronis, etiam cum se eximit ex illis vinculis artis, de quibus ipse in perfecto Oratore praecipit. Rectius igitur hunc imitabimur quam alios, aut tristes, horridos, concisos, aut M4v supinos et longius iusto fluentes, et | plenos hyperbatis, et qui temere sententias congerunt. Nos adolescentuli incidimus in Politianum et posteriorem Plinium, quorum nos invitabant subtiles argutaeque sententiolae, quibus abundat uterque, delectabant in his et alii quidam flosculi, habent enim dicta quaedam belle detorta. Sed argutiae illae sententiarum et belle dicta mirum in modum amantur a iuvenibus et imperitis, et placent in schola ludentibus, sed in seriis negotiis nihil est ineptius atque inanius illis affectatis argutiis. Quid autem assecuti sumus horum lectione? Primum aridiores facti sumus, cum natura parum uberes essemus, deinde illas inanes argutiolas, quas praecipue auferebamus, postea intelleximus nobis abiciendas ac dediscendas esse. Quanto melius consuluissent nobis praeceptores, si et ad Ciceronis lectionem discipulos assuefecissent, et docuissent, non solum verba ex Cicerone excerpere, sed etiam phrasin imitari, et totam orationis formam, hoc est, sententiarum ordinem atque ornamenta effingere. Ego itaque non tantum in schola, sed magis usu rerum doctus comperi nullius generis imitationem, plus conducere his, quibus res seriae et 5r M magnae tractandae sunt, quam orationis Ciceronianae. Et instruxit artifices cuius|libet generis Cicero, quia non solum orationes et epistolas reliquit, sed etiam disputationes. Nec difficile erit intelligere lectori non stulto, si in haec exempla intuebitur, 504 quid in quolibet genere deceat, | qualis oratio conveniat epistolis, quas saepe de

34 effingere] imitari 1532

5

10

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 373

maximis rebus et ad summos principes scribimus, qualis oratio in narrationibus, laudationibus, in vituperationibus, qualis in disputationibus probetur. Quare studiosi omnes adhortandi sunt, ut quam plurimum legant Ciceronem, et ab eo primum verba ac phrasin mutuentur. Deinde consilia eius in inveniendo ac 5 disponendo considerent. Postremo totam orationis formam, hoc est, sententiarum ordinem, exornationum copiam, atque modum quantum ingenio ac studio consequi poterunt, imitari conentur. Ut enim elegiacus ille, de quo supra dixi, sine controversia melior evadet ex Ovidii lectione quam si legat Odas Horatii, et heroicus scribet felicius, si sequetur Virgilii proprietatem, et in ordinandis atque absolvendis mem10 bris oeconomiam, quam si Lucanum aut Statium, qui sunt improprii, inflati, et obscuri, imitetur. Ita dubitari non debet, quin ille noster imitator ex lectione Ciceronis melior quam ex aliis auctoribus futurus sit. Cum enim | in poetica maximam vim esse M5v imitationis appareat, dubitari non debet, quin et in hac vicina arte plurimum polleat. 15 Tanta est enim inter has cognatas artes similitudo, ut plerique illustriores loci Ciceronis, ac Livii si recte existimemus, poemata iure dici possint.

De tribus generibus dicendi Plurimum etiam conducit ad iudicandum agnoscere diversa genera dicendi. Nam ingeniorum dissimilitudo, diversas formas, seu ut Graeci nominant χαρακτῆρας 20 operum, non solum in hac arte, sed in plerisque aliis peperit. Et tamen certi quasi gradus animadversi sunt, intra quos hae formae consistunt, videlicet humile genus, et illi oppositum, grande. Tertium est mediocre, quod primo genere plenius est, et tamen aliquantulum a summo abest. In picturis facile deprehendi hae differentiae possunt. Durerus enim pingebat 25 omnia grandiora, et frequentissimis lineis variata. Lucae picturae graciles sunt, quae et si blandae sunt, tamen quantum distent a Dureri operibus collatio ostendit. Matthias quasi mediocrita|tem servabat. Miscentur autem haec genera inter se, sicut M6r musici tonos miscent. Nam et illi qui sunt tenuiores, interdum aliquid efficiunt plenius. Et in eodem opere, alii loci grandes sunt, alii exiles, iuxta rerum varietatem, 30 de quibus dicitur. | 505 Humile genus non assurgit supra quotidianam loquendi consuetudinem, proprietatem sermonis mira sollicitudine custodit, et studet signate res efferre verbis 16 si…existimemus] recte existimanti 1531, 1532 25–27 Lucae…Matthias] Die Identifikation von Lukas als Lukas Cranach d. Ä. (1472–1553) und Matthias als Matthias Grünewald (ca. 1480–1528) bei Hartfelder, Philipp Melanchthon, 228. Vgl. auch Heinz Weniger, Die drei Stilcharaktere der Antike in ihrer geistesgeschichtlichen Bedeutung (Göttingen, 1932), 21, und Donald B. Kuspit, „Melanchthon and Dürer: The Search for the Simple Style,“ Journal of Medieval and Renaissance Studies 3 (1973): 177–202.

374 | Elementa Rhetorices

quam maxime propriis. Non amat crebras figuras, libenter utitur metaphoris, sed non procul accersitis, verum sumptis ex quotidiano sermone. Nihil admodum amplificat, sed tota orationis species verecunda est, et ad dissimulationem composita, et quasi de industria fugitans ornatum. De re prudenter et ordine disputat, nec fere a proposito discedit, et ipsa simplicitatis specie insidiatur auditori. Circumductiones habet paucissimas, refert enim quotidiani sermonis neglegentiam in collocatione verborum. Artifex huius generis Terentius est apud nos. Hic character est orationis et in Erasmi colloquiis. Et Cicero in philosophicis disputationibus et praeceptis fere sequitur hoc genus. M6v Est | enim ad docendum maxime accommodatum. Scriptores vocant Atticum, etsi Cicero contendit Atticos etiam grandiores esse quam sit oratio in comoediis. Neque id dissimulari potest, nam Demosthenes et Aeschines sunt grandiores. Et apud nos Caesar sublimior est, qui quidem vere Atticus iudicandus est. Etsi autem interdum pleniore sono utuntur Attici, tamen haec prima forma horum propria fuit, quia propriissime loquebantur, et verecundiores erant in ornando reliquis gentibus, et quidquid erat ineptum et intempestivum summa diligentia vitabant. Vitiosi sunt in primo genere breves quidam ac ieiuni, horridi et obscuri, qualis est in orationibus alicubi Sallustius. Grande genus, etsi magna ex parte proprio sermone constare debet, tamen metaphoras habet crebriores, ac longius petitas, copiose amplificat adhibitis omnibus 506 figuris, et quasi de industria ostentat ornatum. Hoc genus magna cum laude | secutus est Livius. Et Cicero utitur eo in plerisque orationibus, ut in Verrinis, et in Catilinam, in Pisonem, pro Milone. Et quidem addit accuratam compositionem, quae M7r maxime in | hoc genere requiritur. Neque vero ubique usus est hac forma Cicero, sed gravioribus causis addit sonum maiorem. In aliis levioribus negotiis medium adhibet genus, interdum in docendo contentus est humili genere. Facile autem agnosci grande genus potest. Utitur enim verbis atrocibus ac tragicis, terribiles gestus pingit, ut apud Virgilium mors Didonis describitur. Vitiosi sunt in hoc genere, tumidi et inflati, qui nimis grandes videri cupiunt, qui nihil proprie efferunt, sed perpetuas habent periphrases, et prodigiosas metaphoras. Hi vocabantur olim Asiatici. Nam in Asia cum sermonis genus haberent corruptum et improprium, tamen affectabant eloquentiae laudem ostentatione immodici ornatus. Ab hoc genere semper in primis abhorruerunt sana ingenia. Medium genus vix a grandi discerni potest. Non enim multum ab illo distat, copiosum est, et abundat figuris, sed in amplificando aliquantulum resistit infra grande genus. Ovidius fere talis est. Et pleraeque Ciceronis epistolae et orationes, quidam etiam libri philosophici ad hanc formam pertinent. Pertinent ad eam et M7v Erasmi pleraeque declamationes. Maxime vero prodest cognoscere duo | extrema

8 in Erasmi colloquiis] Vgl. Erasmus, Colloquia familiaria. 28 Virgilium] Vgl. Vergil, Aeneis 4,586 ff. 38 Erasmi] Melanchthon dürfte dabei etwa an das Moriae encomium oder die Querela pacis gedacht haben.

5

10

15

20

25

30

35

Liber secundus de elocutione | 375

genera in imitando, ut virtutes dissimilium auctorum, quos legimus, melius perspiciamus, et ut unusquisque observet ad quod genus natura magis appositus videatur, ut aridi uberiora scripta legentes, adiciant aliquid viribus suis. Tumidi vero ac supini moderentur naturam, et assuefaciant se ad proprietatem lectione istorum, qui Attici 5 vocantur, quorum maxime propria est oratio. Τέλος.

Epistola Senecae de ratione atque ordine studii

M8r

M8v

Itinera ista quae segnitiem mihi excutiunt, et valetudini meae prodesse iudico et studiis. Quare valetudinem adiuvent, vides, cum pigrum me et neglegentem corporis, litterarum amor fa|ciat, aliena opera exerceo. Studio quare prosint indicabo. A lectionibus recessi. Sunt autem (ut existimo) necessariae. Primum ne sim me uno contentus, deinde ut cum ab aliis quaesita cognovero, tum et de inventis iudicem, et cogitem de inveniendis. Alit lectio ingenium, et studio fatigatum, non sine studio tamen reficit, nec scribere tantum, nec tantum legere debemus. Altera res contristabit vires, et exhauriet, de stilo dico. Altera solvet ac diluet. Invicem huc et illo commeandum est, et alterum altero temperandum, ut quicquid lectione collectum est, stilus redigat in corpus. Apes (ut aiunt) debemus imitari, quae vagantur et flores ad mel faciendum idoneos carpunt. Deinde quicquid attulere, disponunt, ac per favos digerunt, et (ut Virgilius noster ait) liquentia mella stipant, et dulci distendunt nectare cellas. De illis non satis constat, utrum succum ex floribus ducant, qui protinus mel sit, an quae collegerunt in hunc saporem, mixtura quadam et proprietate spiritus sui mutent. Quibusdam enim placet, non faciendi mellis scientiam esse illis, sed colligendi. Aiunt inveniri apud Indos mel in arundinum foliis, quod aut ros illius caeli aut ipsius arundinis humor, dulcis et pinguior gignit. In nostris quoque herbis vim eandem, sed | minus manifestam et notabilem poni, quam persequatur et contrahat animal huic rei genitum. Quidam existimant conditura et dispositione in hanc qualitatem verti, quae ex tenerrimis virentium florentiumque decerpserint, non sine quodam (ut ita dicam) fermento, quo in unum diversa coalescunt. Sed ne ad aliud, quam de quo agitur adducar, nos quoque has apes debemus imitari, et quaecumque ex diversa lectione congessimus separare, melius enim distincta servantur. Deinde adhibita ingenii nostri cura et facultate, in unum saporem varia illa libamenta confundere, ut etiam si apparuerit unde sumptum sit, aliud tamen esse quam unde sumptum est appareat, quod in corpore nostro videmus, sine ulla opera nostra facere naturam. Alimenta quae accepimus quamdiu in sua qualitate perdurant, et solida innatant, stomacho onera sunt. At cum ex eo quod erant, mutata sunt, tunc demum in vires et in sanguinem transeunt. Idem in his, quibus aluntur ingenia praestemus, 1 Epistola Senecae de ratione atque ordine studii] Seneca, Epistulae morales ad Lucilium 84. Bei den folgenden drei Briefen von Seneca und Plinius sind einige Stellen in dem von Melanchthon abgedruckten Text unverständlich. Ich übernehme diese Stellen trotzdem in dieser Form (auch Melanchthon muss die Verderbtheit des Textes bewusst gewesen sein), notiere aber in den Anmerkungen die heutigen Lesarten. Inhaltlich irrelevante Abweichungen von heutigen Lesarten notiere ich nicht. 4 aliena opera exerceo] Rosenbach bezieht dies in seiner Ausgabe des Briefes auf die Senftenträger Senecas, vgl. Seneca, An Lucilius Briefe über Ethik S. 223, Anm. 1. 14 Virgilius] Vergil, Aeneis 1,432 f. und Georgica 4,163 f.

5

10

15

20

25

30

Epistola Senecae de ratione atque ordine studii | 377

5

10

15

20

25

30

35

ut quaecumque hausimus, non patiamur integra esse, ne aliena sint, sed concoquamus illa, alioquin in memoriam ibunt, non in ingenium. Assentiamur illis fideliter, et nostra faciamus, ut unum quoddam fiat ex multis, sicut unus nume|rus fit ex Nr singulis, cum minores summas et dissidentes computatio una comprehendit, hoc faciat animus noster. Omnia quibus est adiutus abscondat, ipsum tantum ostendat, quod efficit, etiam si alicuius in te comparebit similitudo, quem admiratio tibi altius fixerit, similem esse te volo quomodo filium, non quomodo imaginem. Imago res mortua est. Quid ergo? Non intelligetur cuius imiteris orationem? Cuius argumentationem? cuius sententias? Puto aliquando ne intelligi quidem posse, nec enim omnibus quae ex aliquo magno viro, ex quo velut exemplaria traxit formam suam impressit, ut unitatem cum illa petant. Non vides quam multorum vocibus chorus constet? Unus tamen ex omnibus redditur, aliqua illic acuta est, aliqua gravis, aliqua media, accedunt viris feminae interponuntur tibiae, singulorum illic latent voces omnium apparent. De choro dico, quem veteres philosophi noverant. In comessationibus nostris plus cantorum est, quam in theatris olim spectatorum fuit, cum omnes vias ordo canentium implevit, et cavea venatoribus cincta est, et ex pulpito omne tibiarum genus organorumque consonuit, fit concentus ex dissonis. Talem animum esse nostrum volo, ut multae in illo artes, multa prae|cepta sint, multarum aetatum exempla, sed in unum conspirantia. Nv Quomodo, inquis, hoc effici poterit? Assidua intentione, si nihil egerimus, nisi ratione suadente, hanc si audire volueris, dicet tibi. Relinque ista, iamdudum ad quae discurritur. Relinque divitias, aut periculum possidentium, aut onus. Relinque corporis atque animi voluptates, molliunt et enervant. Relinque ambitum, tumida res est, vana, ventosa, nullum habet terminum, tam sollicita est, ne quem ante se videat, quam ne se post alium, laborat invidia, et quidem duplici. Vides autem quam miser sit, si is cui invidetur, et invidet. Intueris illas potentium domos, illa tumultuosa rixa salutantium limina multum habent contumeliarum ut intres, plus cum intraveris. Praeteri istos gradus divitum, et magno aggestu suspensa vestibula. Non in praerupto tantum istic stabis, sed in lubrico. Huc potius te ad sapientiam dirige, tranquillissimasque res et simul amplissimas pete. Quaecumque videntur eminere in rebus humanis, quamvis pusilla sint, et comparatione humillimorum extent, per difficiles tamen et arduos tramites adeuntur. Confragosa in fastigium dignitatis via est. At si conscendere hunc verticem libet, cui se fortuna sub|misit, omnia quidem sub te quae N2r pro excelsissimis habentur, aspicies. Sed tamen venies ad summa per planum. Vale.

35 excelsissimis] excelssissimis 10–12 Puto…petant] Moderne Ausgaben lesen an dieser Stelle: „Puto aliquando ne intellegi quidem posse, si magni vir ingenii omnibus, quae ex quo velut exemplari traxit, formam suam impressit, ut in unitatem illa conpetant.“ 16 comessationibus] Statt „comessationibus“ lesen heutige Ausgaben „commissionibus“. 18 venatoribus] Statt „venatoribus“ lesen heutige Ausgaben „aenatoribus“. 20 conspirantia] Statt „conspirantia“ lesen heutige Ausgaben „conspirata“.

Alia Senecae epistola de varietate lectionis

N2v

N3r

Ex his quae mihi scribis, et ex his quae audio, bonam spem de te concipio, non discurris, nec locorum mutationibus inquietaris, aegri animi iactatio ista est. Primum argumentum bene compositae mentis existimo, posse consistere, et secum morari. Illud autem vide, ne ista lectio multorum auctorum et omnis generis voluminum, habeat aliquid vagum et instabile. Certis ingeniis immorari et innutriri oportet, si velis aliquid trahere, quod in animo fideliter sedeat. Nusquam est qui ubique est. In peregrinatione vitam agentibus hoc evenit, ut multa hospitia habeant, nullas amicitias. Idem accidat necesse est eis qui nullius se ingenio fami|liariter applicant, sed omnia cursim et properanter transmittunt. Non prodest cibus, nec corpori accedit, qui statim sumptus emittitur. Nihil aeque sanitatem impedit quam remediorum crebra mutatio. Non venit vulnus ad cicatricem, in quo crebra medicamenta tentantur. Non convalescit planta quae saepius transfertur, nihil tam utile est, quod in transitu prosit. Distrahit animum librorum multitudo. Itaque cum legere non possis quantum habueris, sat est habere quantum legas. Sed modo, inquis, hunc librum evolvere volo, modo illum, fastidientis stomachi est multa degustare, quae ubi varia sunt et diversa, coinquinant non alunt. Probatos itaque semper lege, et si quando ad alios diverti libuerit, ad priores redi. Aliquid quotidie adversus paupertatem, aliquid adversus mortem auxilii compara, nec minus adversus ceteras pestes. Et cum multa percurreris, unum excerpe, quod illo die concoquas. Hoc ipse quoque facio, ex pluribus quae lego, aliquid apprehendo hodiernum. Hoc est, quod apud Epicurum nactus sum, soleo enim et in aliena castra transire, non tamquam transfuga, sed tamquam explorator. Honesta, inquit, res est, laeta pau|pertas. Illa vero non est paupertas si laeta est. Cui enim cum paupertate bene convenit, dives est. Non qui parum habet, sed qui plus cupit, pauper est. Quid enim refert quantum illi in arca, quantum in horreis iaceat, quantum pascat, aut feneret, si alieno imminet, si non acquisita, sed acquirenda computat? Quis sit divitiarum modus quaeris. Primus habere quod necesse est, proximus quod sat est. Vale.

1 lectionis] Seneca, Epistulae morales ad Lucilium 2.

5

10

15

20

25

30

Plinii iunioris epistola de exercitio stili ex libro vii

5

10

15

20

25

30

35

Quaeris quemadmodum in secessu, quo iamdiu frueris, putem te studere oportere, utile in primis, et multi praecipiunt, vel ex Graeco in Latinum, vel ex Latino vertere in Graecum, quo genere exercitationis proprietas, splendorque verborum, copia figurarum, vis explicandi. Praeterea imitatione optimorum similia inveniendi facultas paratur. Simul quae legentem fefellissent, | transferentem fugere non possunt, intelligen- N3v tia ex hoc, et iudicium acquiritur, nihil obfuerit, quae legeris hactenus, ut rem, argumentumque teneas quasi aemulum scribere, lectisque conferre, ac sedulo pensitare, quid tu, quid ille commodius, magna gratulatio, si nonnulla, tum magnus pudor, si cuncta ille melius, licebit interdum et notissima eligere, et certare cum electis: audax haec, non tamen improba, quia secreta contentio, quamquam multos videmus eiusmodi certamina sibi cum multa laude sumpsisse, quosque subsequi satis habebant, dum non desperant antecessisse. Poteris et quae dixeris post oblivionem retractare, multa detinere, plura transire, alia interscribere, alia rescribere, laboriosum istud, et taedio plenum, sed difficultate ipsa fructuosum recalescere ex integro, et resumere impetum fractum, omissumque. Postremo nova velut membra peracto corpori intexere, nec tamen priora turbare. Scio nunc tibi esse praecipuum studium orandi, sed non ideo semper pugnacem hunc, et quasi bellatorium stilum suaserim, ut enim terrae variis, mutatisque seminibus, ita ingenia nostra, nunc hac, nunc illa meditatione recoluntur. Volo interdum aliquem ex historia | locum aprehendas, volo epistolam diligen- N4r tius scribas. Nam saepe in oratione quoque non historica modo, sed prope poetica descriptionum necessitas incidit, et pressus sermo, purusque ex epistolis petitur. Fas est et carmine remitti, non dico continuo et longo (id enim perfici nisi in otio non potest) sed hoc arguto et brevi, quod apte quantaslibet occupationes, curasque distinguit. Lusus vocantur, sed hi lusus non minorem interdum gloriam, quam seria consequuntur, atque adeo, cur enim te ad versus non versibus adhorter. Ut laus est cerae mollis, cedensque sequatur, Si doctos digitos, iussaque fiat opus. Et nunc informet Martem, castamque Minervam, Nunc Venerem effingat, nunc Veneris puerum. Utque sacri fontes, non sola incendia sistunt, Saepe etiam flores, vernaque prata lavant, Sic hominum ingenium flecti, ducique per artes, Non rigidas docta mobilitate decet.

23 oratione] orationes 1 Plinii iunioris epistola de exercitio stili ex libro vii] Plinius, Epistularum libri decem 7,9.

380 | Elementa Rhetorices

N4v

Or

Itaque summi oratores, summi etiam viri sic se, aut exercebant, aut delectabant, immo delectabant, exercebantque. Nam mirum est, ut his opusculis animus intendatur, remittatur. Recipiunt enim amores, odia, iras, misericordiam, urbanita|tem, omnia denique, quae in vita, atque etiam in foro, causisque versantur. Inest his quoque eadem, quae aliis carminibus utilitas, quod metri necessitate 5 devincti soluta oratione laetamur, et quod facilius esse comparatio ostendit, libentius scribimus. Habes plura etiam fortasse, quam requirebas. Unum tamen omisi, non enim dixi, quae legenda arbitrarer, quamquam dixi, cum dicerem, quae scribenda, tu memineris, sui cuiusque generis auctores diligenter eligere. Aiunt enim non multa legenda esse, sed multum. Qui sint hi adeo notum, provocatumque est, ut 10 demonstratione non egeat, et alioqui tam immodice epistolam extendi, ut dum tibi quemadmodum studere debeas, suadeo, studendi tempus abstulerim, quin ergo pugillares sumis, et aliquid ex his vel istud ipsum, quod coeperas, scribis. Vale. |

10 provocatumque] Statt „provocatumque“ lesen heutige Ausgaben „probatumque“.

Epistolae contrariae Pici pro barbaris philosophis, et Hermolai nova ac subditicia, quae respondet Pico

5

Editae cum dispositione Philippi Melanthonis, quia continent illustria exempla dialectices, quae adolescentibus ad intelligenda praecepta, plurimum conductura videntur. |

Ov

Ornatissimo viro D. Iustino Goblero, consiliario illustrissimi principis D. Erici Ducis Brunsuicensis etc. Franciscus Vinariensis Salutem D. Tantam vim habet hospitii coniunctio apud bonos, ut sanctissimo foedere animos copulet. Itaque etsi nostra in te officia voluntate nostra minora fuerunt, tamen facis 10 humanissime, quod memoriam nostri summa cum benevolentia retines. Ego vero te et complectendum et amandum duxi, cum propter eximiam humanitatem ac suavitatem ingenii tui, tum vero quia videbam te, quamquam ratio muneris tui cogit te in forensi doctrina versari, tamen mirifice amare atque admirari eloquentiae studia, quae etiamsi nihil afferrent utilitatis, ut indocti quidam falso putant, ad leges intelli15 gendas, tamen ornamentum in homine nullum, meo iudicio, maius neque illustrius esse potest, quam elegans et apta oratio. Atque ut eos, qui hoc ornamentum non intelligunt, vix hominum appellatione dignos esse censeo, ita contra eloquentiae studiosos magnopere amo, eosque | vere philosophari iudico, quod et videant quid O2r sit homine praecipue dignum, et vera bona mirentur atque expetant. Etsi enim multae sunt causae, cur eloquentiae studium vulgo neglegatur, tamen 20 hanc praecipuam esse statuo, quod pauci tantum iudicio valent, ut vim ac dignitatem artis omnium reginae intelligant. Atque haec memini etiam coram nos disputare. Itaque cum nuper rescripsissem epistolae Pici, in qua vituperatur eloquentia, venit mihi in mentem illius tui iucundissimi sermonis. Quare duxi hanc meam

6 Iustino Goblero] Justin Göbler, ca. 1503–1559, als Jurist unter anderem in Diensten Heinrichs d. J., Herzog von Braunschweig-Wolfenbüttel. Vgl. den Artikel von Eltester in ADB 9, S. 301. 7 Franciscus Vinariensis] Franz Burchard, nach seiner Heimatstadt Weimar Franciscus Vinarensis genannt, lebte von 1503 bis 1560. 1520 wurde er in Wittenberg immatrikuliert. Er gehörte zu den Lieblingsschülern Melanchthons, der ihn 1542 auch für einige Zeit in sein Haus aufnahm. Später zählte er zu dessen engsten Freunden. 1527/28 und 1535 war er Dekan der Artistenfakultät. 1535 wird er als Rat und Vizekanzler an den kursächsischen Hof berufen, wo er sich auf zahlreichen diplomatischen Missionen (u.a. mehrfach nach England) für die Kirchenreform einsetzte. Vgl. die Artikel von Muther in ADB 3, S. 569 f. und Fabian in NDB 3, S. 33. Der Brief Burchards galt seit seiner Aufnahme in das Corpus Reformatorum als ein Werk Melanchthons, wofür nach wie vor spricht, dass einige Passagen stark an andere Werke Melanchthons anklingen, neben der Rhetorik vor allem an das Encomium eloquentiae (1523). Auf den Brief Picos bezieht sich Melanchthon dort explizit. MSA 3, 47,2ff. Ich verweise in den Anmerkungen zu Burchards Brief nur auf einige besonders deutliche Parallelen.

382 | Elementa Rhetorices

O2v

declamatiunculam potissimum tibi mittendam esse, velut xenium, ut intelligeres me quoque memoriam nostri congressus summa fide retinere. Et arbitrabar hoc xenium propter argumentum neque alienum tuis studiis neque ingratum fore, etsi non ignoro me nihil minus praestitisse, quam quod ibi disputo, efficiendum esse in 5 dicendo, ut rerum magnitudinem aequet oratio. Ego vero vix extremas lineas duxi maximi operis, tantum abest ut absolverim. Hermolaus recitat quasdam suas pugnas, hoc ne agit quidem ut refellat Pici argumenta. Et haud scio an iudicio causam suam peragere noluerit, quod videret eam non magis epistolae convenire, quam si quis in exigua tabella ingentem colossum velit pingere, quod cum ipse animadverterem, coepi etiam langui|diore 10 animo scribere, et quasi represso cursu restiti, ac breviter ostendi fontes argumentorum Pici, ut ab adolescentibus iudicari facilius possit, ubi ille quasi extra viam currat, dum in absurda materia tuenda ludit. Bene vale.

Iohannes Picus Mirandula Hermolao Barbaro suo, S. D.

15

Ego quidem, mi Hermolae, nec possum aut tacere, quae de te sentio, aut non sentire ea quae de illo debeant, in quo omnia veluti singula summa reperiantur. Sed utinam O3r esset is meae mentis captus, ut pro meritis tuis de te sentirem, utinam ea | dicendi vis, ut exprimere aliquando possem, quod semper sentio, scio quae de te concipi, infinitum subsidere infra fastigia doctrinae tuae, scias et tu quaecumque loquimur, 20 minora esse iis, quae concipimus, tam deesse scias animo verba, quam rebus animus deest. Et tamen ita me audere credis, ut sperem posse imitari tua, quorum nec magnitudinem aestimare possum. Admirari te possunt omnes, imitari tam pauci 679 possunt, | quam nemo reprehendere. Et utinam ea mihi felicitas, ut quae scribam Hermolaum meum aliqua ex parte 25 imaginetur. Ipse enim (ut taceam cetera) stilus tuus, cui tu adeo male faves, mirum quantum me afficiat atque delectet, ita est doctus, gravis, compositus, eruditus, excussus, ingeniosus, in quo nihil expositum, nihil vulgatum, nihil sit triviale, seu verba, seu sententias spectes. Legimus saepe ego et noster Politianus, quascumque habemus tuas, aut ad alios aut ad nos epistolas, ita semper prioribus certant sequen- 30 tia, et novae fertiliter inter legendum efflorescunt veneres, ut perpetua quadam

16 mg. Exordium ducitur ab Hermolai prioribus litteris, in quibus Hermolaus agit Pico gratias, quod tam honorifice de ipso sentiat. Repetit igitur Picus illam ipsam sententiam. De imitatione corrigit Hermolai dictum, quod ipsum imitari non possit, admirari possit. 22–23 Et…possum] Barbaro, Epistolae S. 85 hatte in seinem Brief vom 5.4.1485 geschrieben: „Was ist es wohl, dass ich mich so oft in Deinen Briefen wiedererkenne? Was aber meinst Du, könnte angenehmer sein, als wenn ich sehe, dass Du irgendeinen Satzteil, eine Periode oder eine Stilfigur nicht nur bemerkt, sondern nachgeahmt hast?“

Epistolae contrariae Pici | 383

acclamatione interspirandi locum non habeamus. Sed mirum dictu, quam persuadeas, et legentis animum, quocumque velis impellas. Expertus sum ego, cum semper | alias, tum hac proxima tua ad me epistola, in O3v qua dum barbaros hos philosophos insectaris, quos dicis haberi vulgo sordidos, 5 rudes, incultos, quos nec vixisse viventes, nedum extincti vivant, et si nunc vivant, vivere in poenam et contumeliam. Ita Hercules sum commotus, ita me puduit, piguitque studiorum meorum, iam enim sexennium apud illos versor, ut nihil minus me fecisse velim, quam in tam nihili facienda re, tam laboriose contendisse. Perdiderim ego, inquam, apud Thomam, Ioannem Scotum, apud Albertum, apud Averroem 10 meliores annos, tantas vigilias, quibus potuerim in bonis litteris fortasse nonnihil esse. Cogitabam mecum, ut me consolarer, si qui ex illis nunc reviviscant, habituri ne quicquam sint, quo suam causam argumentosi alioqui homines ratione aliqua tueantur. Demum succurrit ex ipsis quempiam paulo facundiorem, suam barbariem, 15 quam poterit minime barbare, hunc in modum fortasse defensurum. Viximus celebres o Hermolae, et post vivemus non | in scholis grammaticorum, O4r et paedagogiis, sed in philosophorum coronis, in conventibus sapientum, ubi non de

3 mg. Narratiuncula, continens occasionem huius epistolae. 16 mg. Propositio cum amplificationibus, barbari digni laude sunt propter rerum scientiam. Huius propositionis amplificationes extenuat Hermolaus, et false deridet numero 15. Reprehenditur et ipsa propositio, cum detrahitur istis magna ex parte rerum scientia. [Die Nummern hier und im folgenden beziehen sich auf die römischen Ziffern innerhalb der Marginalien zu Burchards Brief.] 3 tua ad me epistola] Dieser Abschnitt des Briefes vom 5.4.1485, auf den Pico in der Folge gelegentlich anspielt, lautet bei Barbaro, Epistolae S. 86: „Und ich zähle zu diesen Autoren der lateinischen Sprache nicht diese Deutschen und Teutonen, die nicht einmal gelebt haben, als sie gelebt haben, und um so weniger leben, wenn sie gestorben sind – wenn sie aber leben, so leben sie in Schande und Schmach: Denn man nennt sie gemeinhin verächtlich, roh, unkultiviert und barbarisch. Wer wollte nicht lieber gar nicht leben als so leben? Freilich sagten sie natürlich auch manches Nützliche, sie waren stark an Geist, Gelehrtheit und an einer Vielzahl guter Dinge. Das, was ich ihnen absprechen kann, spreche ich ihnen nicht völlig ab. Doch ich spreche ihnen das ab, was einem Anerkennung und ewige Erinnerung unter den Schriftstellern verschafft: eine schmuckvolle und elegante, wenigstens aber saubere und keusche Sprache, wie wir sie z.B. bei den christlichen Schriftstellern, den griechischen wie den lateinischen, finden. Es sei denn, jemand würde glauben, dass ein Maler, Kupferschmied, Bildhauer oder sonst ein Künstler nur deswegen gelobt werden könne, weil das Material, mit dem er arbeitet, bedeutsam und wertvoll ist. Oder jemand würde glauben, dass Choerilos und Maevius, wenn sie über denselben Gegenstand wie Vergil und Homer dichten würden, von Kritikern und Aristarchen, mit der gemeinsamen Zustimmung aller Grammatiker, an die erste Stelle unter die Zahl der Dichter zu stellen wären. Ist es nicht viel eher so, dass Choerilos und Maevius, unabhängig vom Gegenstand, immer Choerilos und Maevius sein werden, und niemals weder Choerilos eine Ilias noch Maevius eine Aeneis schreiben wird, genauso wenig wie Choerilos eine Aeneis und Maevius eine Ilias?“ Zu Choerilos und Maevius vgl. Anm. zu 391,14–15. 6 Hercules] Eine Anspielung auf den Herkules furens von Euripides oder Seneca. 16 in scholis grammaticorum] d.h. die Schulen, in denen die Kinder die lateinische Sprache lernen.

384 | Elementa Rhetorices

matre Andromaches, non de Niobes filiis, atque id genus levibus nugis, sed de humanarum divinarumque rerum, rationibus agitur et disputatur, in quibus meditandis, inquirendis et enodandis, ita subtiles, acuti acresque fuimus, ut anxii quandoque nimium et morosi fuisse forte videamur, si modo esse morosus quisquam aut curiosus nimio plus in indaganda veritate potest. Atque in his quidem si quis nos arguat hebetudinis et tarditatis, age amabo 680 quicumque is est, pedem conferat, expe|rietur habuisse barbaros, non in lingua, sed in pectore Mercurium, non defuisse illis sapientiam, si defuit eloquentia, quam cum O4v sapientia non coniunxisse, tantum fortasse abest a culpa, ut coniunxisse sit | nefas. Quis enim cincinnos, quis fucum in proba virgine non damnet? Quis in Vestali non detestetur? Tanta est inter oratoris munus et philosophi pugnantia, ut pugnare magis invicem non possint. Nam quod aliud rhetoris officium, quam mentiri, decipere, circumvenire, praestigiari? Est enim vestrum, ut dicitis, posse pro arbitrio in candida nigrum vertere, in nigra candidum, posse quaecumque vultis tollere, abicere, amplificare, extenuare dicendo, demum res ipsas magicis quasi, quod vos iactatis, viribus eloquentiae in quam libuerit faciem, habitumque transformare, ut non qualia sunt suopte ingenio, sed qualia volueritis non fiant quidem, sed cum non sint, esse tamen audientibus appareant. Hoc totum est nequicquam aliud, quam merum mendacium, mera impostura, merum praestigium, cum a natura rei semper vel augendo excedat, vel minuendo deficiat, et fallacem verborum concentum, veluti larvas et simulacra O5r praetendens, | auditorum animos blandiendo ludificet. Erit ne huic cum philosopho affinitas, cuius studium omne in cognoscenda, et demonstranda ceteris veritate versatur? Adde quod nobis nulla erit fides lautitias vocum, et veneres affectantibus, quasi rebus parum fidentes, nec vero nixi trahere in sententiam his lenociniis homines quaeramus. Est ob hanc causam legere res sacras rustice potius, quam eleganter scriptas, quod nihil sit magis dedecens, et noxium in

6 mg. Altera pars propositionis. Non sunt vituperandi quod non fuerint eloquentes. Sequitur confirmatio. Nefas est sapientiae addere eloquentiam. Hanc propositionem principio reprehendit infra Hermolaus, quia maxime absurda est et falsa. Evertit autem eam ex ratione conversionis. Nulli sapientes debent esse eloquentes, ergo neque eloquentes fuerunt sapientes, quod est absurdissimum. 10 Quis1] mg. Ratio prima. A similibus diluuntur numero 3. et 6. 12 mg. Ratio secunda. A definitione seu fine eloquentiae. Ipse definit elocutionem esse accersitum et inanem cultum. Hermolaus contra definit elocutionem esse propriam explicationem. Estque locus communis, quid sit eloquentia, seu quis sit finis eloquentiae. 1 de Niobes filiis] Aulus Gellius, Noctes atticae 20,7 erwähnt den lächerlichen Widerspruch, der sich bei den griechischen Dichtern über die Zahl der Kinder der Niobe findet. Nach Homer seien es zwölf, nach Euripides vierzehn, nach Sappho achtzehn, nach Bacchylides und Pindar zwanzig. 15–20 Est…appareant] Vgl. zu dem Vorwurf Platon, Phaidros 261c–e und 267a.

5

10

15

20

25

Epistolae contrariae Pici | 385

5

10

15

20

25

omni materia, in qua de vero cognoscendo agitur, quam universum illud dicendi genus elaboratum. Hoc forensium est quaestionum, non naturalium atque caelestium. Non est eorum qui in academia, sed qui re publica illa versantur, in qua quae fiunt quaeque dicuntur populari trutina examinantur, apud quem flores fructibus longe praeponderant. Non nescis illud? Non omnibus omnia pari filo conveniunt? Est elegans res, fatemur hoc, facundia, plena illecebrae, et voluptatis, sed philosopho nec decora nec grata. Quis mollem incessum, argutas manus, ludibundos oculos in histrione et saltatore non probet? In cive, in philosopho, quis non improbet, arguat, abominetur? Si puel|lam viderimus moribus lepidam, atque dicaculam, laudabimus, exosculabi- O5v mur. Haec in matrona | damnabimus et persequemur. 681 Non ergo nos, sed illi inepti, qui ad pedes Vestae agunt Bacchanalia, qui gravitatem philosophicarum rerum, et castitatem ludicris veluti, et calamistris dehonestant. Profecto quod Sinesius de adolescente, de oratione dici commode potest, comatam orationem semper cinaedam. Quare nos nostram, malumus hirtam, globosam, inexpeditam, quam cum impuritatis, vel nota, vel suspitione belle comatam. Alioqui Palladis peplum non revelaret, sed a sacris uti profana repelleretur. Et ut nihil sint reliqua, hoc est verissimum, nihil esse diversum magis ab instituto philosophi, quacumque in re, quam quod luxum, aut fastum aliqua ex parte sapit. Sicionios calceos habiles, aptosque ad pedem dicebat Socrates, sed Socrati non convenire. Omnino non eadem ratio civilis habitus et philosophici, sicut neque mensae, neque sermonis. Utitur his philosophus dumtaxat ad necessitatem, utitur civilis homo etiam ad gratiam, quam et hic si neglexerit, non civilis, et ille affectaverit non erit philosophus. Si posset Pythagoras vivere sine cibo, holeribus etiam parceret, | si O6r sua sensa aspectu, aut demum minore, quam sermonis opera explicare, omnino non loqueretur, tantum abest ut linguam poliat, et exornet. Quod vel ob id cavendum nobis, ne illectus cute medicata, lector demoretur ad eam, ad medullam, et sanguinem non pervadat, quem subesse saepe cerussato ori infectum vidimus. Vidimus

3 Hoc] Hoc, hoc 26 linguam] liguam 3 mg. III. Utrum sit voluptas digna philosopho, dicitur breviter numero 4. et additur ibi argumentum a necessario. 12 mg. IIII. Aliae similitudines contumeliosae diluuntur numero 5. 3 non naturalium atque caelestium] d.h. nicht zu naturwissenschaftlichen oder metaphysischtheologischen Fragen. 3–6 Non…praeponderant] Pico kehrt hier ein Bild Ciceros um, das dieser De oratore 2,159 gegen die Dialektiker verwendet hatte. 11 damnabimus et persequemur] Vgl. Platon, Gorgias 485b–c, das Gleichnis ist dort allerdings gegen die Philosophie gewendet. Zu den nun folgenden Vorwürfen gegen die Rhetorik vgl. Platon, Gorgias 465b–d. 14–15 Profecto… cinaedam] Vgl. Synesius, Epistolae 104 (MPG 66, Sp. 1477 f.) 19–20 Sicionios…convenire] Die Anekdote überliefert Cicero, De oratore 1,231. 24 Pythagoras] Pythagoras hatte aus philosophischasketischen Gründen sich und seinen Schülern eine vegetarische Diät und längere Zeiten des Schweigens auferlegt, vgl. Jamblich, Vita Pythagorae 68.

386 | Elementa Rhetorices

inquam in hisce omnibus quibus propterea usu venit, cum nihil sit intus non inane, et vanum, detinere lectorem in prima facie modulatu vario, atque concentu. Quod si fecerit philosophus, clamabit Musonius non philosophum loqui, sed tibicinem canere. Non ergo nobis vitio detur id non fecisse, quod fecisse vitium erat. Quaerimus nos quidnam scribamus, non quaerimus quomodo, imo quomodo quaerimus, ut scilicet sine pompa, et flore ullo orationis, quam nolumus ut delectabilis, venusta et faceta sit, sed ut utilis, gravis et reverenda, et maiestatem potius ex horrore, quam gratiam ex mollitudine consequatur. Non expectamus theatri plausum, quod aures demulserit aequabilis clausula, vel numerosa, quod hoc sit salsum, illud sit lepidum. Sed expectamus paucorum potius prae admiratione O6v silentium introspicientium penitus aliquid, aut de na|turae aditis erutum, aut de 682 Iovis aula ad homines adductum, tum vel aliquid ita argutum ut | defendendi, ita defensum ut arguendi non sit locus. Admirentur praeterea nos sagaces in inquirendo, circumspectos in explorando, subtiles in contemplando, in iudicando graves, implicitos in vinciendo, faciles in enodando. Admirentur in nobis brevitatem stili, foetam rerum multarum atque magnarum sub expositis verbis remotissimas sententias, plenas quaestionum, plenas solutionum, quam apti sumus, quam bene instructi ambiguitates tollere, scrupos diluere, involuta evolvere, flexanimis syllogismis et infirmare falsa, et vera confirmare. His titulis o Hermolae vindicavimus huc usque, et vindicaturos post hac, ab oblivione memoriam nostram non dubitamus. Quod si vulgo (ut dicis) habemur sordidi, rudes, inculti, hoc nobis ad gloriam O7r est, non ad contumeliam. Vulgo non scripsimus, sed tibi, et tui | similibus. Nec aliter quam prisci suis aenigmatis et fabularum involucris, arcebant idiotas homines a mysteriis. Et nos consuevimus absterrere illos a nostris dapibus, quas non polluere non possent amariori paulum cortice verborum. Solent et qui thesauros occultare volunt, si non datur seponere, quisquiliis integere, vel ruderibus, ut praetereuntes non deprehendant, nisi quos ipsi dignos eo munere iudicaverint. Simile philosophorum

3 mg. V. Haec reprehenduntur inficiatione, et invertuntur. Imo sine eloquentia non possunt res cerni. 16 mg. Hae amplificationes quibus arrogat barbaris rerum scientiam extenuantur in altera parte responsionis Hermolai simul uno in loco. 20 mg. VI. Similitudo de symbolis et apologis diluitur inversione. Imo apologi traditi sunt ut reddant praecepta illustriora numero 4. 26 mg. VII. Similitudo de occultandis rebus invertitur. Imo plura sunt in doctrinis quae extari [extare 1539] et efferri debent, non occultari. [Entsprechend der vorherigen Marginalie [VI.] verwendet Melanchthon hier und in der folgenden Marginalie [VIII.] das Verb „invertere“ im Sinne von „durch eine Inversio widerlegen“.] 3 Musonius] Musonius Rufus, stoischer Philosoph des 1. Jhs. n. Chr., Lehrer von Epiktet. Die Äußerung überliefert Aulus Gellius, Noctes atticae 5,1,1. 9 clausula] in der antiken Kunstprosa die metrische Gestaltung eines Satzschlusses. 22 ut dicis] Vgl. oben Anm. zu 383,3. 23–25 Nec… mysteriis] Vgl. etwa Macrobius, Commentarium in somnium Scipionis 1,2,17–18.

5

10

15

20

25

Epistolae contrariae Pici | 387

5

10

15

20

studium celare res suas populum, a quo cum non probari modo, sed nec intelligi illos deceat, non potest non dedecere, habere aliquid, quae ipsi scribunt theatrale, plausibile, populare, quod demum multitudinis iudicio accommodare se videatur. Sed vis effingam ideam sermonis nostri, ea est ipsissima, quae Silenorum nostri Alcibiadis. Erant enim horum simulacra hispido ore, taetro et aspernabili, sed intus plena gemmarum, supellectilis rarae et pretiosae, ita extrinsecus si aspexeris, feram videas, si introspexeris, numen agnoscas. At, inquies, non ferunt aures nunc asperam, nunc hiulcam, semper inconsonam texturam. Non ferunt barbara nomina, ipso etiam paene timenda sono. O delicate cum accedis choraulos et citharoedos, pone te in | auribus, cum vero philosophos, avoca a sensibus, redeas ad te ipsum in O7v animi penetralia mentisque secessus. Assume illas Tyanei aures, quibus, cum omnino non erat in corpore, non terrestrem Marsiam, sed Apollinem caelestem, divina cithara universi melos ineffabilibus temperantem modis, exaudiebat. His auribus philosophorum verba si delibaveris, mellea tibi ad | Nestoris invidiam esse 683 videbuntur. Sed haec sinamus nimio plus assurgentia, profecto fastidire in philosopho subtilissime disputante minus concinnam elocutionem, non tam delicati stomachi est, quam insolentis. Neque est aliter ac si quem in Socrate de moribus docente offendat, aut laxus calceus, aut toga dissidens, et sectum prave stomachetur ob unguem. Non desiderat Tullius eloquentiam in philosopho, sed ut rebus et doctrina satisfaciat. Sciebat tam prudens quam eruditus homo nostrum esse componere mentem, potius quam dictionem, curare ne quid aberret ratio non oratio, attinere ad nos ἐν διαθέσει λόγον non attinere τὸν ἐν προφορᾷ. Laudabile in nobis habere

4 mg. VIII. Similitudo de Silenis Alcibiadis invertitur numero 16. 18 mg. Haec omnia diluuntur opposito argumento necessitatis. Necesse est enim Socratis orationem intelligi. 4–5 Silenorum…Alcibiadis] Bezieht sich auf die Rede des Alkibiades in Platons Symposion (215a ff.), in der dieser den Sokrates mit einem Silen (d.h. ein Mensch mit Pferdeohren, -schwanz und -hufen) vergleicht, der zwar äußerlich hässlich ist, innerlich aber einen Gott darstellt. Zu der bedeutenden Funktion, die das Motiv bei Erasmus bekommt, vgl. den Kommentar von Seidel-Menchi in ihrer Edition des Adagiums 2201 (Sileni Alcibiadis) in ASD II-5, 159ff., und Daniel Kinney, „Erasmus’ Adagia: Midwife to the Rebirth of Learning“, Journal of Medieval and Renaissance Studies 11 (1981): 169–192. 11 Tyanei] Nach dessen Geburtsstadt Tyana der Beiname des Apollonios, eines Philosophen und Wundertäters des 1. Jhs. n. Chr., über dessen Leben Philostratos seine gleichnamige, romanhafte Biographie geschrieben hat. Marsyas ist der Name des Silens, dem, als er Apollo im Flötenspiel herausgefordert und von ihm besiegt worden war, das Fell bei lebendigem Leibe abgezogen wurde. Vgl. Ovid, Metamorphoses 6,382 ff. In der Stelle, auf die Pico zuvor angespielt hatte – Platon, Symposion 215a ff. – vergleicht Alkibiades die Reden des Sokrates mit dem Flötenspiel des Marsyas. Zur Entgegensetzung von irdischer und himmlischer Musik vgl. Jamblich, Vita Pythagorae 65–67. 14 Nestoris] Von Nestor heißt es Homer, Ilias 1,249, seine Sprache sei süßer als Honig. 20 Tullius] Vgl. Cicero, De oratore 3,142. 22–23 attinere…προφορᾷ] Pico zitiert hier stoische Terminologie, vgl. Max Pohlenz, Die Stoa (Göttingen, 1959), 39.

388 | Elementa Rhetorices

musas in animo, et non in labris, ne quid in illo vel per iram sonet, vel per libidinem enervatius. O8r Denique ne qua sit discors a genuina | ipsa, qua temperatus est modulabiliter harmonia, quam Plato cum intelligeret theatrali ista, et poetarum saepe corrumpi, a re publica sua poetas omnes eliminavit, gubernandam autem philosophis reliquit, mox certe si per lasciviam disserendi poetas fuerint imitati, exilio condemnandis. At instabit Lucretius, etsi non egeant per se philosophiae commendationes amoenitate dicendi, per eius tamen adhibitionem dissimulandam esse ipsarum rerum austeritatem. Sicut absynthia per se pellunt morbos, melle tamen illinuntur, ut puerorum aetas improvida ludificetur, hoc forte tibi faciendum erit o Lucreti, si pueris scribebas tua, si vulgo faciendum, utique tibi, qui non absynthia modo, sed meracissima toxica propinares. Sed longe alia nobis habenda ratio, qui vulgus, ut ante diximus, non allectare quaerimus, sed absterrere, nec taetra absynthia, sed nectar propinamus. Sed contendet Lactantius satis constare in auditorum animos vel seniorum influere potentius veritatem et vi sua instructam, et luce orationis ornatam. Si fuisses o Firmiane tam frequens in sacris litteris, quam in fictis litibus fuisti, et hoc non dixisses, et nostra non minus bene fortasse confirmasses, quam destruxeras aliena. Dic quaeso quid movet fortius, et persuadet, quam sacra|rum lectio litterarum? O8v Non movent, non persuadent, sed cogunt, agitant, vim inferunt legis rudia verba et agrestia, sed viva, sed animata, flammea, aculeata, ad imum spiritum penetrantia, hominem totum potestate mirabili transformantia. Periclis orationibus elaboratis, et 684 luculentis nihil se commo|veri inquit Alcibiades, sed Socratis verbis nudis et simplicibus, addit etiam si sint inepta, rapi in furorem, extra se poni, et velit, nolit faciendum ei, quod ille praeceperat. Sed quid perdo verba in re confessa, si non desipit auditor, a fucato sermone, quid sperat aliud quam insidias? Tribus maxime persuadetur, vita dicentis, veritate rei, sobrietate orationis. Haec sunt Lactanti, quae philosopho fidem conciliant, si bonus fuerit, si veridicus, si id genus dicendi appetens, quod non ex amoenis Musarum silvis, sed ex horrendo fluxerit antro, in quo dixit Heraclitus latitare veritatem. At dicet quispiam, age amice, examinemus haec deposita contentione. Reveren-

27 aliud 1559 aliquid 1539 15 mg. De sermone sacrarum litterarum respondetur numero 6. 4 Plato] Vgl. Platon, Politeia 377c–378e, 605a–608b. 7 Lucretius] Vgl. Lukrez, De rerum natura 1,936–950. 15 Lactantius] Vgl. Laktanz, Divinae institutiones 1,1,10. Laktanz – vor seiner Konversion zum Christentum Rhetoriklehrer und von den Humanisten aufgrund seines Ciceronianismus verehrt – betont dort die Bedeutung von rhetorischen Schulübungen für die Ausbildung des Ausdrucksvermögens. 22–25 Periclis…praeceperat] Vgl. Platon, Symposion 215d–216b. 30–31 in quo dixit Heraclitus latitare veritatem] Pico könnte sich auf Heraklit, frag. 123 beziehen. Möglich wäre auch eine Verwechslung mit Demokrit, frag. 117.

5

10

15

20

25

30

Epistolae contrariae Pici | 389

5

10

15

20

25

dum quoddam, et per se divinum est sapientia, nec exotico quoquam eget ornatu. Sed quae invidia et hunc accedere? Quis negat, quae per se decent, si adornentur fieri decentiora? Ego amice hoc in plerisque nego, adeo multa | sunt quorum splendorem, si quid Pr adiunxeris, elumines et non illustres. Ita sunt scilicet sua natura in optimo statu, ut demutari ab illo nisi in peius non possint. Marmorea domus picturam non recipit, si opus albarium superinduxeris, demas de dignitate, de pulchritudine. Non aliter et sapientia et quae tractantur a philosophis tectorio non clarescunt, sed offuscantur. Quid plura? Nonne vulgatum bonas formas cerussa devenustari? In universum quicquid pulchri super imponas, celat quod invenit, quod affert secum, illud ostentat. Quare si quod prius fuerat, adventitio praestat, iacturam fecerit illud quicquid est, non lucrum. Ob eam causam nudam se praebet philosophia, undique conspicuam, tota sub oculos, sub iudicium venire gestit, scit se habere, unde tota undique placeat. Quantum de ea veles, tantum de laude minuas, sinceram et inpermixtam se haberi vult, quicquid admisceas, infeceris, adulteraveris, aliam feceris, stat puncto insectili, et individuo. Quapropter nec ludendum tropis, nec verbis aut nimis luxuriandum, aut translatis lasciviendum, aut factitiis audendum, in re tam seria, tanti discriminis, in qua demere, addere, demutare, sit flagiti|um. Pv At inquies age damus hoc vobis, ut non sit vestrum ornate loqui, sed vestrum est certe, quod nec praestatis, ut Latine saltem, ut si non floridis, suis tamen verbis res explicetis. Non exigo a vobis orationem comptam, sed nolo sordidam, nolo unguentatam, sed nec hircosam. Non sit lecta, sed nec neglecta. Non | quaerimus ut 685 delectet, sed querimur quod offendit. Bene habet, iam scilicet ad nos deficis. Sed amabo incognoscamus, quid istaec sit Latinitas, quam solam dicitis debere philosophos, et non persolvere, si dicendo incurrat. Exempli causa: a sole hominem produci, causari hominem nostrates dicunt. Clamabis actutum, hoc non est Latinum, huc usque vere, non est Romane dictum, hoc vero verius, igitur non recte, peccat argumentum. Dicet Arabs eandem rem, dicet

2 mg. Coacervat alias similitudines, quae idem peccant, quod superiores, in omnibus enim est falsa hypothesis, quod elocutio sit non necessarius cultus. 28 mg. IX. Ratio ab origine sermonis, quod verba non constent natura, brevissime diluitur numero 10. 27 a sole hominem produci causari hominem nostrates dicunt] Falsch im Sinne der Latinitas ist an dem Ausdruck „causari hominem“ die Verwendung des Wortes „causari“, denn dieses wurde in der Antike nur im Sinne von „einen Grund vorbringen“ und „etwas unter Vorschützung von Gründen ablehnen“ verwendet, nicht aber im Sinne von „verursachen“ oder „hervorbringen“. Rein grammatisch wurde das Deponens „causari“ außerdem nur mit aktiver Bedeutung verwendet. Zur mittelalterlichen Verwendung, wie sie Pico hier vorführt, vgl. etwa die Belege im Mittellateinischen Wörterbuch (München, 1967–), im Dictionary of Medieval Latin from British Sources, Hg. R.E. Latham u. D.R. Howlett (London, 1975–), und bei Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis (1883–1887, Ndr. Graz, 1954).

390 | Elementa Rhetorices

Aegyptius, non dicent Latine, sed tamen recte. Aut enim nomina rerum arbitrio constant, aut natura, si fortuito positu, ut scilicet, communione hominum in eandem sententiam conveniente, quo sanxerit unumquodque nomine appellari, ita apud eos recte appelletur, quid prohibet hosce philosophos, quos nuncupatis barbaP2r ros conspirasse in unam dicendi normam apud eos non secus sanctam, ac ha|beatur apud vos Romana? Illam cur rectam non appelletis, appelletis vestram nulla est ratio, si haec compositio nominum tota est arbitraria. Quod si dignari illam Romani nominis appellatione non vultis, Gallicam vocetis, Britannicam, Hispanam, vel quod vulgares dicere solent Parisiensem. Cum ad nos loquentur continget eos pleraque rideri, pleraque non intelligi. Idem accidet vobis apud eos loquentibus, Ἀνάχαρσις παρ’ ἀθηναίοις σολοκίζει, ἀθηναῖοι δὲ παρὰ σκύθαις. Id est, Anacharsis apud Athenienses soloecismum facit, Athenienses apud Scythas. Quod si nominum rectitudo pendet ex natura rerum, debemus ne rhetores, an philosophos, qui rerum omnium naturam soli perspectam habent et exploratam, de hac rectitudine consulere? Forteque aures respuunt utpote asperula, acceptat ratio utpote rebus cognatiora. Sed quid oportuit novare eos linguam, et si nati erant inter Latinos, non Latine loqui? Non poterant illi o Hermolae dum legebant in caelo fatorum leges, eventorum notas, ordinem universi. Legebant in elementis nascendi vices, et obeundi, simplicium vires, mixtorum temperaturas. Non poterant inquam eodem tempore in Cicerone, in Plinio, in Apuleio Romanae linguae proprietates, leges, observantias P2v ad|notare. Quaerebant quid abhorrens, quid receptum in natura, quid a Romanis interea, non curabant. Verum enimuero iam te loco meliore statuo. Do tibi eloquentiam, et sapientiam 686 mutuo nexu invicem conspirasse. Abiunxerunt philosophi sa|pientiam ab eloquen10 nos 1559 vos 1539 12 mg. X. Dictum de Anacharsi diluitur numero 2. 25 mg. XI. Recriminatio quod oratores sapientiam repudiaverint, diluitur numero 12. 1–2 Aut enim nomina rerum arbitrio constant aut natura] Mit dem Begriff des „arbitrio“ (oder des „ad placitum“), d.h. der Einsetzung der Benennungen „nach Belieben“, verweist Pico auf Aristoteles, Peri hermeneias 16a. In den Summulae logicales des Petrus Hispanus heißt es in der Interpretation dieser Stelle f. 7v: „Von den bezeichnenden Lauten bezeichnen die einen auf natürliche Art, die anderen nach Belieben [ad placitum]. Die auf natürliche Art bezeichnenden Laute sind diejenigen, die bei allen Menschen dasselbe bedeuten, wie das Bellen des Hundes oder das Stöhnen der Kranken. Die nach Belieben bezeichnenden Laute sind diejenigen, die etwas nach dem Willen desjenigen bedeuten, der sie zuerst eingesetzt hat, wie ‚Mensch‘, ‚den Menschen‘ oder ‚Pferd‘, ‚dem Pferd‘.“ Zum Begriff des „ad placitum“ vgl. J. Engels, „Origine, sens et survie du terme boécien secundum placitum,“ Vivarium 1 (1962): 87–114. 10 Parisiensem] Paris steht hier für das Zentrum der scholastischen Philosophie. 11–13 Ἀνάχαρσις…Scythas] Anacharsis, nach der griechischen Überlieferung ein skythischer Fürst des frühen 6. Jhs. v. Chr., der mit Herodot 4,76 f. zum Urbild des klugen Barbaren wird. Vgl. auch Diogenes Laertios 1,101 f. Das Zitat stammt aus den ihm zugeschriebenen Briefen, die heute auf das 3. Jh. v. Chr. datiert werden. Vgl. Anacharsis, Briefe 1, S. 12.

5

10

15

20

25

Epistolae contrariae Pici | 391

5

10

15

20

25

tia, abiunxerunt historici, rhetores, poetae, quod deflet Philostratus eloquentiam a sapientia. Hos tu victuros celebri fama minime dubitas. Illos non nisi in poenam et contumeliam, vide quid agas, indisertam mavult Cicero prudentiam quam stultam loquacitatem. Non quaerimus in pecunia, qua moneta percussa sit, sed qua materia constet. Nec est qui purum aurum non malit habere sub nota Teutonum quam sub Romano symbolo facticium. Peccant qui dissidium cordis et linguae faciunt, sed quid excordes tota sunt lingua, nonne sunt mera (ut ait Cato) mortuaria, glossaria? Vivere sine lingua possumus, forte non commode, sed sine corde nullo modo possumus. Non est humanus qui sit insolens politioris litteraturae. Non est homo qui sit expers philosophiae. | P3r Prodesse potest infantissima sapientia. Insipiens eloquentia, ut gladius in furentis manu, non obesse maxime non potest. Ergo inquies, et statuae non a figura, sed a materia commendantur. Et si Choerilus eadem quae Homerus, et de iisdem Mevius, ac Virgilius cecinissent, futurum erat, ut aeque illi atque isti inter poetas reciperentur. Nonne vides disparilitatem similitudinis. Illud et nos asseveramus, a specie rem aestima, non ex subiecto. Est enim a specie res id quod est. Sed alia specie quispiam inter philosophos, alia inter poetas recipiendus. Scribat Lucretius de natura, de deo, de providentia. Scribat de eisdem ex nostris quisquam, scribat Ioannes Scotus, et quidem carmine ut sit ineptior. Dicet Lucretius rerum principia, atomos et vacuum, deum corporeum rerum nostrarum inscium, temere omnia fortuito occursu corpusculorum ferri. Sed haec Latine dicet et eleganter, dicet Ioannes, quae natura constant, sua materia specieque constitui, esse deum separatam mentem, cognoscentem omnia, omnibus consulentem. Nec propterea quod

5 mg. Haec in genere diluuntur oppositio argumento necessitatis. Oportet esse certum genus sermonis quod intelligi queat. 21 mg. XII. Collatio Lucretii et Scoti reprehenditur numero 11. 1 Philostratus] Philostratos, griechischer Schriftsteller des 2./3. Jhs. n. Chr., vor allem bekannt als Verfasser der Biographie des Apollonios von Tyana. Pico könnte sich hier etwa auf Kapitel 6,11 beziehen. Das Werk wurde bereits 1473 von Alamannus Rinuccinus ins Lateinische übersetzt. 3 Cicero] Vgl. Cicero, De inventione 1,1 und De oratore 3,142 f. 9 ut ait Cato] Vgl. Aulus Gellius, Noctes atticae 18,7,3. Zur Trennung von Zunge und Herz vgl. Cicero, De oratore 3,60 ff. und 3,72. 12–13 Insipiens eloquentia ut gladius in furentis manu] Vgl. Cicero, De inventione 1,1 und De oratore 3,60 ff. 14–15 Choerilus eadem quae Homerus et de iisdem Mevius ac Virgilius cecinissent] Choirilos aus Iasos, ein übel beleumundeter Dichter, Begleiter Alexanders des Großen, der ihm nach Horaz, Epistulae 2,1,232 ff. für jeden guten Vers ein Goldstück bot. Der Vergleich mit Homer findet sich schon bei Horaz, Ars poetica 355 ff. Maevius, nach Vergil, Eclogae 3,90 ein schlechter Dichter. Pico nimmt den Vergleich von Barbaro auf, vgl. oben Anm. zu 383,3. 17–18 Est enim a specie res id quod est] Indem die Definition eines Sachverhaltes darin besteht, die Art zu nennen, zu der der Sachverhalt gehört, sowie die spezifische Differenz, die ihn von den anderen Arten unterscheidet, ist ein Sachverhalt das, was er ist, durch seine Art. 21 Lucretius] Vgl. Lukrez, De rerum natura.

392 | Elementa Rhetorices

universa etiam infima videat, ac moderetur e sua pace minimum dimoveri, sed quod P3v dici solet κατιόντα μὴ κατιέναι. At dicet insul|se, ruditer, non Latinis verbis.

Quaeso quis in dubium revocet, tam rectius Scotum philosophari, quam ille loquitur ornatius. Sed vide quid differant, huic os insipidum, illi mens desipiens, hic grammaticorum, ne poetarum dicam decreta nescit. Ille dei atque naturae, hic infantissimus dicendo sentit ea, quae laudari dicendo satis non possunt, ille fando 687 eloquentissimus loquitur nefanda. | Haec illi fortasse afferent Hermolae carissime in defensionem suae barbariae, aut qua sunt subtilitate, multo fortasse meliora, quorum sententiae nec ego plane accedo, nec ingenuo cuiquam et liberali accedendum puto. Sed exercui me libenter in hac materia, tamquam infami, ut qui quartanam laudant, cum ut ingenium periclitarer, tum hoc consilio, ut veluti Glauco ille apud Platonem iniustitiam laudat, non serio, sed ut ad laudes iustitiae Socratem extimulet. Ita ego ut eloquentiae causam a te agi audiam, in eam licentius repugnante paulisper sensu, atque natura invectus sum, quam si vel neglegendam barbaris existimarem, non ab illis ad eam, quod nuper feci, ad Graecas litteras, ad tuum numquam satis laudatum Themistium paene totus defecissem. Quamvis, dicam libere quod sentio, movent mihi stoma|chum grammatistae P4r quidam, qui cum duas tenuerint vocabulorum origines, ita se ostentant, ita venditant, ita circumferunt iactabundi, ut prae se ipsis pro nihilo habendos philosophos arbitrentur. Nolumus, inquiunt, hasce vestras philosophias. Et quid mirum, nec Falernum canes, sed nos hac fini epistolam claudamus. Si decus aliquod, nomenque sibi promeruerunt barbari illi, sola rerum cognitione, non esse facile dictu, quem locum, quid laudum tu tibi vindices, qui sis inter philosophos eloquentissimus, inter eloquentes, ut dicam Graece, φιλοσοφώτατος. Florentiae tertio Nonas Iunias. M. CCCC. LXXXV.

8 mg. Conclusio. 19 mg. Πάθος diluitur opposita alia iustiore causa indignationis. 9 subtilitate] Eine Anspielung auf „Doctor subtilis“, den Ehrennamen von Duns Scotus. 12 Platonem] Vgl. Platon, Politeia 357 ff. Zu Favorinus’ Lob des Quartalfiebers vgl. Aulus Gellius, Noctes atticae 17,12. 16–17 ad Graecas litteras ad tuum numquam satis laudatum Themistium paene totus defecissem] In der Kenntnis des Griechischen zeichneten sich die Humanisten aus. Anlass von Barbaros vorhergehendem Brief waren Picos gerade erworbene Griechischkenntnisse gewesen. Barbaro selbst hatte die Aristoteles-Paraphrasen des Themistios ins Lateinische übersetzt, vgl. Themistios, Libri paraphraseos. 18–19 grammatistae quidam] Die Spitze dürfte gegen Lorenzo Valla gerichtet sein, der in seinen Elegantiae das moderne Prinzip der Etymologie entwickelt hatte und in seinen Dialecticae Disputationes versucht hatte, aus diesen Prinzipien Konsequenzen für die logische Terminologie zu ziehen. 22 Falernum] Nach Plinius 14,62 handelt es sich bei diesem Wein aus dem Norden Kampaniens um den zweitbesten Wein. Vgl. auch Aulus Gellius, Noctes atticae 13,31,16 zur Abneigung von Hunden gegenüber Wein.

5

10

15

20

25

Epistolae contrariae Pici | 393

Hermolaus Barbarus Ioanni Pico S. D.

5

10

15

20

25

30

Cum viderem te incredibili quodam studio omnium optimarum artium flagrantem, ad usitatam doctrinam tua sponte veterem philosophiam atque elo|quentiam adiun- P4v gere, scripsi nuper ad te, barbaros philosophos vituperans, vel ut te ad meliora studia incitarem σπεύδοντα ut dici solet, vel ut gratularer ad optima tendenti. Itaque cum tuum | mihi de studiis iudicium non sit ignotum, etsi litterae quas modo ad me 688 dedisti, a mea sententia dissidere videntur, tamen adeo mihi non fuerunt ingratae, ut magnae etiam voluptati fuerunt, eo quod non obscuram tuae erga me benevolentiae significationem habent. Non enim dubito quin singulari erga me amore adductus, hoc certamen institueris, non ut inscitiae quorundam patrocinareris, sed ut me ad hanc rationem quam probo, magis ornandam accenderes. Utinam vero Pice tam facile id possim, quam facile erat Socrati Glauconis orationem, qui iustitiam vituperaverat, refellere. Sed hoc nostrum certamen inique comparatum est. Etenim cum eloquentia summis eloquentiae viribus abs te accusetur, patronus ei facundior dandus erat. Ego autem et copia et ornamentis orationis omnibus abs te longe superor. Quare optarim te hanc tuam vim atque ubertatem in altera parte experiri maluisse. Nam mihi (ut scis) bellum est alioqui ἄσπονδον cum hostibus rectorum studiorum, qui etsi hoc armorum | genere quo tu uteris, non sunt P5r instructi, tamen acerrime pugnant odio, pertinacia, et malis artibus omnis generis. Hos non velim vel auctoritate nominis tui armari, vel armis tuis adversus praestantissimas artes instrui. Quod si tuas copias nobiscum coniunxeris, confirmare ausim, nos brevi te velut Camillo duce, rem Romanam, depulsis barbaris recepturos, ac suum artibus decus reddituros esse. Ego tamen ne modo, aut tuae voluntati, aut causae publicae desim, breviter ad ea quae scribis respondebo. Nam si tantam causam complecti totam vellem, multis voluminibus res agenda esset. Quae enim materia locupletior existere potest, quam dicere de dignitate atque utilitate eloquentiae? Quantum in religionibus ac reliquis artibus errorum hac una ex re extiterit, quod dicendi exercitationes neglectae atque intermissae sunt. Deinde quod fuerit argumentum uberius, quam si collatio institueretur veteris philosophiae, et huius nuper natae sycophanticae, quam barbari isti pro philosophia profitentur.

11 magis 1559 om. 1539 2 mg. Exordium de voluntate Pici. 12 mg. Querela de difficultate. 16 mg. Votum optandum ut Picus potius defenderet eloquentiam, quia Hermolao satis negotii faciant alii hostes. 25 mg. Exaggerat causae magnitudinem. 12 Socrati Glauconis] Vgl. Platon, Politeia 357 ff. 22 copias] Burchard spielt mit der doppelten Bedeutung des Wortes „copia“ als „Ausdrucksfähigkeit“ im Singular und militärische „Truppen“ im Plural. 23 Camillo] M. Furius Camillus, soll Rom 390 v. Chr. von der keltischen Besatzung befreit haben. Vgl. Livius 5,33–49.

394 | Elementa Rhetorices

Atque haec si quando rursus otium mihi res publica concedet, instituere decrevi. Nunc diluam quaedam praecipua argumenta tuae epistolae, non tamquam cum P5v adversario dimicans, | sed ἄνευ παθῶν, velut tecum confabulans. Cum autem in oratione tua duo sint loci praecipui, nam et absolutam rerum 689 scientiam barbaris tribuis, et contendis iure eos eloquentiam aspernatos esse, | sequar tuum ordinem, ac de eloquentia dicam antea, quam eo dicis in philosophis non esse requirendam, quia tantum sapientiae cum eloquentia dissidium sit, ut coniungi utramque nefas sit. Quis non videt te in materia nova atque absurda ludere voluisse? Nam cum hae duae virtutes hominis propriae sint ac summae, mente res bonas perspicere ac videre, easque dicendo explicare et ostendere aliis posse, paradoxum affers initio orationis tuae quod cum ipsa natura pugnat, nefas esse sapientiae eloquentiam addere. Nam usus sapientiae plane nullus fuerit, nisi sapienter deliberata atque cogitata communicare aliis possimus, quod cum sine magna quadam copia et varietate orationis fieri non queat, virtutes Pice quas natura maximarum utilitatum causa copulavit, distrahis. Atqui sapientissimus poeta Homerus utriusque virtutis laudem ei viro tribuit in P6r quo sa|pientissimi principis exemplum pingebat. Inquit enim de Ulixe, Σοὶ δ’ ἔνι μὲν μορφὴ ἐπέων, ἔνι δὲ φρένες ἐσθλαί. Atque idem poeta Nestori tribuit orationem melle dulciorem, cuius in dicenda sententia sapientiam ita praedicat Agamemnon, ut magnopere plures sibi consiliarios istius similes optet. Quod si nefas est, ut tu defendis, coniungere haec, quid dices, eloquentes omnes sine mente, sine pectore esse, stultos fuisse omnes quorum eloquentia laudatur? Ulixem, Nestorem. Deinde principes illos rerum publicarum qui suo consilio, auctoritate, oratione, maximas res gubernarunt, Solonem, Periclem, Demaden, Demosthenem, Ciceronem, Caesarem, Octavium? et innumerabiles alios, quos si nulla societas est sapientiae cum eloquentia, condemnas stultitiae omnes. Constat enim hos fuisse eloquentissimos.

4 mg. Partitio quae sit summa controversiae. 6 ordinem…eloquentia] ordinem, ut ὕστερον πρότερον. De eloquentia 1542 8 mg. Propositio. 9 mg. Confutationis propositio, absurdum est, et contra naturam, quod negat sapientiae addendam esse eloquentiam. 20 mg. I. Prima ratio ex natura conversionis. Si nulli sapientes debent esse eloquentes, ergo nulli eloquentes fuerunt sapientes, quod est falsissimum. 6 sequar…ordinem] Eine von mir nur beiläufig herangezogene Ausgabe (Straßburg: Crato Mylius, 1542) bietet an dieser Stelle eine Variante, die sich sonst in keiner der kollationierten Ausgaben findet. Diese Ausgabe schiebt hier ein „ut ὕστερον πρότερον“ ein, was dem Argumentationsgang Burchards entspricht. Als Zitat aus Erasmus’ Adagium 4030 (nach Cicero, Epistulae ad Atticum 1,16,1) würde es gut zu den anderen Zitaten aus den Adagia passen. Die Tatsache, dass eine in Straßburg gedruckte Ausgabe diese Variante (es ist die einzige) enthält, könnte dafür sprechen, dass dem Drucker dort die Originalausgabe des Briefes vorlag. 8 Quis non videt te in materia nova atque absurda ludere] Auf die Ironie des Briefes verweist auch Melanchthon, Encomium eloquentiae, MSA 3, 47. 17–18 Inquit…ἐσθλαί] Homer, Odysseia 11,367. Burchard übernimmt das Argument von Melanchthon, Encomium eloquentiae, MSA 3, 49,26ff. 18 poeta] Vgl. Homer, Ilias 1,249.

5

10

15

20

25

Epistolae contrariae Pici | 395

5

10

15

20

25

30

Quid de philosophis veteribus iudicandum erit. Dicemus ne hos fuisse indoctos, quia non sunt confuse, sordide, atque inquinate locuti? Platonis tanta est eloquen|tia, ut Graeci dixerint, Iovem, si velit de rebus divinis disserere usurum esse Platonis oratione. Tanta est enim copia, tanta gravitas, tantus splendor verborum et sententiarum, ut verius divina quam humana vox existimari debeat. Aristotelis oratio etsi brevior est, tamen et propria et pura est, et ita abundat quibusdam suis luminibus, ut Cicero eam dixerit, similem esse flumini aurum vehenti, et interdum adeo dulcis est, nihil ut possit cogitari dulcius. Vide autem, quam sit iniustam adimere sapientiam | summis illis principibus et rerum publicarum et doctrinae. Per me liberum est tibi, et amare et mirari ingenia barbarorum. Sed si hoc tibi concedi postulas, ut praeferamus istos summorum hominum ingeniis, nullam aliam ob causam, nisi quia spurce locuti sunt, etiam atque etiam videndum tibi erit, ut sententiam non solum absurdam, sed paene crudelem auditu verecunde tueri possis. Ac fortassis aliquam excusationem res haberet, si sine contumelia eloquentiae barbaros defenderes, ac tribueres eis suam quandam laudem diligentiae, ac prudentiae, in rebus inquirendis ac iudicandis, et fatereris defuisse aliquid vel ipsis vel temporibus. Quid enim mirum est, desiderari aliquid in ho|minibus, cum paucissimi sint artifices boni omnibus aetatibus etiam in levioribus artibus, tantum abest, ut in hoc summo genere, pariter excellere possint omnes. Sed tu ita defendis istos ut eloquentiam ipsam insecteris, et plane indignam bonis ac sapientibus viris esse contendas. Itaque etsi postea ostendam non solum dicendi rationem barbaris defuisse, sed etiam alia, quae tu tribuis, tamen nunc nihil, de isto genere scriptorum dicam, ipsius eloquentiae patrocinium suscipiam. Tota enim oratio tua, non tam defensio est barbarorum, quam eloquentiae vituperatio. Disputas enim eloquentiam esse accersitum ornatum et fucum, qui adhiberi soleat aut voluptatis causa, aut etiam ad fallendos homines. Rhetorum dicis esse mentiri, circumvenire, et nescio quibus praestigiis animos decipere. Si non intelligunt, isti tui scriptores, aliud esse eloquentiam, quam huiusmodi fucum, plane iam detrahenda erit eis | philosophiae cognitio, quam praecipue sibi arrogant. Non enim perspiciunt, eloquentiam peculiarem vim ac virtutem esse, utilitatis alicuius causa datam hominibus, deinde non recte definiunt, quod dialecticis, quales se esse profitentur isti, turpissimum est. Nam eloquentia, non est, (ut isti

5 existimari] aestimari 11 mg. Reprehenditur forma defensionis qua Picus usus est, et alia probabilior ostenditur. 25 mg. Diluit secundam rationem Pici, in qua Picus errat in definitione, seu fine eloquentiae. Itaque opponitur hic vera definitio. Estque locus communis, quid sit eloquentia, seu quis sit eloquentiae finis. Et hinc ratio efficitur contra Picum, quod eloquentia necessitatis causa colenda sit. 3–4 ut…oratione] Vgl. Cicero, Brutus 121. 7 Cicero] Vgl. Cicero, Lucullus sive Academica priora 2,119. Sowohl diese Äußerung über die Sprache von Aristoteles wie die vorhergehende über die Sprache Platons zitiert auch Melanchthon in seinem Kommentar zu Quintilian, Inst. orat. 10,1,81, vgl. Melanchthon, Enarratio libri decimi...Quintiliani, CR 17, 664.

P6v

690

P7r

P7v

396 | Elementa Rhetorices

somniant) accersitus cultus, sed est facultas proprie ac dilucide explicandi animo691 rum sensa atque cogitationes, | qua in re etiam dignitati et veritati serviendum est, ut

P8r

P8v

apta et recta dicantur, et ut amplificentur res magnae et eleventur ea quae abici prodest. Itaque ut pictoris finis est, vere ac proprie imitari corpora, quod quam difficile sit consequi, non est obscurum experienti. Neque ars tantum, sed etiam magna colorum varietas atque distinctio ad id requiritur. Ita rhetoris sive ita vocari mavis, eloquentiae finis est, ipsas animi cogitationes, quasi pingere et representare proprio et perspicuo sermonis genere, qua in re cum elaborabit, magna ei varietate quasi colorum, verborum, sententiarum, et figurarum, denique etiam arte quadam opus erit, ut ego quidem statuo, multo maiore quam consummati et perfecti pictoris ars esse potest ulla. Tota igitur nobis de definitione controversia est, quid sit eloquentia, aut certe de fi|ne, quem ad usum hominibus eloquentia concessa sit. Hac de re ut omittam ea, quae sunt apud rhetores, communem sensum consulito, aut certe philosophorum principes, Platonem et Aristotelem, quorum alter in Phaedro sapienter et copiose disputat, et quid sit eloquentia, et quam necessaria sit ad divinas et humanas res explicandas. Quamquam haud scio an barbari isti ne locum quidem dent Platoni inter philosophos. Sed Aristoteles in rhetoricis eadem scribit. Definiunt igitur eloquentiam hi philosophorum principes, vim esse divinitus hominum generi concessam, ut de magnis et necessariis rebus, de religionibus, de rerum caelestium atque aliarum natura, de iure ac iustitia, de omni virtutis officio, proprie et perspicue docere alii alios possint. Nec sine causa dictum est homines ante dispersos ac vagabundos in agris, eloquentia congregatos esse, civitates conditas, iura, religiones legitimas nuptias, et cetera societatis humanae vincula constituta esse. Haec enim profecto tenentur oratione in civitatibus. Hanc vim divinam, tam necessariam humano generi, nihil putemus esse, nisi ludum ac praestigias, quemadmodum scribis? Ego vero non dubito ingratitudinis atque impietatis accusare omnes, qui elo|quentiae beneficia non agnoscunt. Atque illi ipsi philosophi quorum sequor auctoritatem, admonent in obscuris et gravibus causis explicandis opus esse, non solum prudentia magna, quae res bonas pervidet, sed etiam via quadam et ratione docendi, et genere sermonis, quod res de quibus dicimus plane exponere et subicere oculis hominum possit.

4 mg. Similitudo eloquentiae et picturae. Aristotelis.

17 mg. Probat definitionem auctoritate Platonis et

10–11 multo…ulla] Der Vergleich von Malerei und Rhetorik spielte auch schon in Melanchthons Encomium eloquentiae eine große Rolle, vgl. z.B. MSA 3, 47,9ff. 18 Aristoteles…rhetoricis] Burchard dürfte sich auf den Anfang der Rhetorik beziehen, vgl. Aristoteles, Ars rhetorica 1354a ff. 22–25 Nec…esse] Vgl. Cicero, De inventione 1,2 und De oratore 1,33.

5

10

15

20

25

30

Epistolae contrariae Pici | 397

5

10

15

20

25

30

Itaque duas artes constituerunt inter se cognatas, dialecticen ac rhetoricen, quarum altera docendi viam monstret, altera doceat, quo verborum genere res exponendae sint. Quis autem non videt haec inter se natura coniuncta esse? Quaeso enim si de religionibus docendi sunt homines, si in iudiciis res obscurae et intricatae iudici demonstrandae, num haec fieri, primum sine via docendi, deinde sine magna copia, varietate, ac lu|minibus orationis existimas? 692 Erras si doceri posse homines credis hoc genere disputandi, quo isti barbari in scholis utuntur, | quod non solum populus, sed ne ipsi quidem initiati, ut ita dicam, Qr inter sese intelligunt. Etenim non solum genus verborum novum est, et ignotum populo, sed ita confusa sunt omnia, ut velut in labyrintho neque initia neque exitus rerum deprehendi possint. Et subinde fingunt nova ac prodigiosa somnia et verborum portenta, quibus cum res nullae subsint, intelligi nihil potest. Falsum enim est ut philosophi dicunt ἀκατάληπτον. Itaque saepe cum inter se rixantur videre licet ipsissimam imaginem illius iudicii, de quo est proverbium, δυσκώφῳ δύσκωφος ἐκρίνετο. Et quoniam quaedam picturae, atque eloquentiae similitudo est, ut enim pictura imitatur corpora, ita oratio pingit ac reddit animi sententias, libenter ab illa arte mutuamur exempla, quaeso te num eiusmodi picturam probare possis, in qua formae confusae ac monstrosae nihil certi significant aut ostendunt spectatori. Talem tabulam quis posset aequo animo aspicere? Simillimum autem est huic picturae genus dicendi in barbaris. Sed ut illius monstrosae picturae nullus est usus, ita haec obscura oratio, quam habet utilitatem in re publica? in docendis hominibus? in regendis et explicandis religionibus? | in iudiciis exercendis? denique in hac tota Qv vita publice ac privatim gubernanda? Quare constituamus id quod res est, elocutionem non esse inanem cultum sed necessarium ad causas omnis generis vere ac proprie explicandas. Ac rhetoris esse, non ut tu dicis, ludere ac mentiri, sed de maximis rebus vere docere homines, qui etsi interdum in difficilibus causis, figura aliqua utitur, et ut tuo utar verbo, decipit auditores, id non minus ad officium eius viri pertinet, qui domi res publicas gubernat, quam ad imperatorem pertinet arte hostes circumvenire.

28 verbo decipit] verbod, ecipit 1 mg. Duae artes ad eloquentiam pertinentes, dialectica et rhetorica. Iam si hae artes necessariae sunt. Est igitur eloquentia necessaria. 7 mg. Occupatio. At barbari non sunt muti. Hic contra contendit barbarorum sermonem inutilem esse ad docendos homines. Atque haec ratio σύνεχον est argumentorum Hermolai. Ideo eloquentia est necessaria, quia sermo, nulla adhibita ratione et arte non intelligitur. [Innerhalb der syllogistischen Formulierung des status der Beweis des krinomenon, d.h. desjenigen Satzes, der angezweifelt wird. Vgl. oben das Kapitel über die Status.] 20 mg. Probat simili proximam occupationem. 25 mg. Conclusio definitionis, et continet rationem, quod eloquentia necessitatis causa requiratur. 14 proverbium] Vgl. Erasmus, Adagium 2383.

398 | Elementa Rhetorices

693 | Q2r

Q2v

Hunc enim virum qui de bonis ac necessariis rebus recte, dilucide, et cum dignitate quadam docet homines, oratorem nos vocamus, quem tu philosophum velis vocari, nondum satis intelligo. Equidem philosophum voco eum virum, qui cum res bonas atque utiles humano generi didicit ac tenet, doctrinam ex schola atque umbra ad usum et rem publicam transfert, docet homines aut de natura rerum, aut de religionibus, aut de regendis civitatibus. Deinde ut maxime oratorem tantum reicias in forum, tamen eas philosophiae partes | illi, quos tu | defendis susceperunt, quae sine eloquentia lumen habere nullum possunt. Primum enim etsi non est una orationis forma, tamen si animorum nostrorum cogitationes aliis communicare voluerimus, utendum erit certo quodam genere sermonis, quod verbis notis et recte iunctis, integre atque ordine res de quibus dicimus exponat. Id commune esse debet in omni orationis forma. Nam etiam illae artes, quae propemodum videri mutae possunt, arithmetica et geometria, tamen non possunt percipi nisi propriis verbis et via ac ratione quadam tradantur. Ceterae vero partes, physicae, ethicae, et theologiae materiae, erui atque illustrari sine eloquentia et sine iis artibus quas eloquentia continet, nullo modo possunt. Porro tui illi magistri Thomas, ac Scotus, promittunt nobis perfectissimam doctrinam de religione, deque omnibus vitae officiis, quid praestent, postea dicam, nunc tantum de genere orationis disputo. Quid autem potest fingi stultius, quam quod sine eloquentia ecclesiarum doctores ac vitae duces perhiberi volunt? ac ne quidem quid sentiant, ostendere possunt? In singulis artibus quaedam propria sunt artificum vocabula. Quare philosophis ac theologis etiam sua quaedam vocabula ut architectis ac pictoribus concedi aequum est. | Sed interim reliquus sermo constare usitatis ac notis verbis debet, oportet et in iungendis verbis imitari consuetudinem. Haec non fiunt apud istos. Deinde non solum habent errata grammatica, sed neque sententias absolvunt, neque iudicium neque ordinem in explicando adhibent. Postea amissa loquendi diligentia, rerum etiam iudicium amiserunt. Finxerunt enim una cum monstrosis vocabulis inexplicabilia somnia, quibus universam philosophiam ac theologiam obruerunt, ita in istorum doctrina vere sunt, ut Graeci dicunt, πάντα μία κόνις. Quare non solum populus, sed ne ipsi quidem, quod est vel maxime ridiculum, suas disputationes intelligunt, ac soloecizant, non ut Anacharsis Athenis, ut tu dicis, sed in suis scholis. Venio nunc ad acervum similitudinum tuarum, quae detrahunt philosophiae, non ut tu ratiocinaris eloquentiam, hoc est verum colorem orationis, sed ineptum

1 mg. A definitione philosophi, quod eloquentia necessaria sit. 9 mg. A professione illorum scriptorum quos Picus vocat philosophos. 31 mg. II. Retorquet dictum de Anacharsi. 33 mg. III. Diluit similitudines, ex definitione supra tractata, et ex descriptione generum dicendi. Contendit autem eloquentiam etiam in simplici genere orationis esse, quia id quoque magna arte constat. 29–30 ut…dicunt] Vgl. Erasmus, Adagium 627. 31–32 Anacharsis…scholis] Auch das AnacharsisZitat (vgl. Anm. zu 390,11–13) hatte Melanchthon in seinem Encomium eloquentiae gegen Pico gewendet. MSA 3, 49,2ff.

5

10

15

20

25

30

Epistolae contrariae Pici | 399

5

10

15

20

25

ornatum. Virginem non decet fucus, at nec monstrosa facies decet. Quid autem monstrosius est bar|barorum oratione? Nam ea oratio quae est optima, nativus Q3r sententiae color est. Aliena, confusa, et perturbata oratio, defor|mat et corrumpit 694 sententias, ac ne effingit quidem, quod debebat esse orationis officium proprium. Sed sermonem inquis non aspernor, ornatum non requiro, ut in matrona simplicem cultum probamus. Ne Cicero quidem plus requirit a philosophis, quam purum sermonem apte ac dilucide res explicantem. Sed haec facultas hoc modo dicendi, et praecipua eloquentiae pars est, et ab arte plurimum sumit. Requirit enim summam prudentiam in rebus investigandis atque collocandis, copiam verborum amplissimam, iudicium acerrimum in delectu. Nam cum duae sint propemodum orationis formae, tenuior altera, altera grandior, non ita multum posterior dissimilis est priori, nisi quod figuras et amplificationes crebrius adhibet. Itaque priorem formam, quae verecundior est, disputationibus putant accommodatiorem esse, etsi in tanta rerum varietate, multa in philosophia incidunt, de quibus etiam grandiore quodam sono dicendum est, ut propius aspici rerum magnitudo possit. Itaque etsi Aristoteles et Cicero in disputationibus priore genere | utantur, tamen Q3v interdum assumunt etiam alteram formam, qua quidem Plato ubique propemodum utitur. Porro si philosophiae etiam priorem illam formam detrahes, plane mutam reddideris. Quid enim explicare poterit, si ne proprio quidem et perspicuo genere orationis utetur? Neque vero quisquam sine optima doctrina, sine acerrimo studio, sine longa exercitatione, illud ipsum genus, quod indocti omnibus in manu esse putant, consequi potest. Pictorem memini nostrae aetatis Apellen, cum mihi cupide audienti commemoraret et adolescentiae studia, et quem sibi postea scopum artis proposuisset, quo quasi directam manum haberet, dicere, se adolescentem in pictura mirificam quandam ac paene prodigiosam varietatem amasse gestuum atque ornamentorum omnis generis. Nunc senescentem se consulere naturam, in hanc intueri, ut eam

24 mg. Exaggerat difficultatem illius simplicis formae orationis quam Cicero tribuit philosophis. 21–23 Neque…potest] Vgl. Melanchthons Widerlegung des Gleichnisses von sprachlicher Gestaltung und Schminke im Encomium eloquentiae, MSA 3, 46,30ff. Vgl. auch oben das Kapitel über die elocutio sowie Anm. zu 295,19. 24 Apellen] Maler des vierten Jahrhunderts v. Chr. Nach Plinius, Historia naturalis 35,79 der größte Maler der Antike. Im 16. Jh. ein Ehrenname Albrecht Dürers. Vgl. R.W. Kennedy, „Apelles Redivivus,“ in Essays in Memory of Karl Lehmann (New York, 1964), 160–177, und die Verweise auf Melanchthon im Index von Dürer, Schriftlicher Nachlaß. Vgl. auch Melanchthons eigene Entwicklung, wie er sie in dem Kapitel über die imitatio beschreibt. Burchard (1503 geboren) könnte Dürer (1528 gestorben) durch die Vermittlung Melanchthons, der mit Dürer befreundet war, kennengelernt haben. Melanchthon zitiert jedoch dieselbe Erinnerung in einem Brief vom 25.9.1556 als seine eigene, vgl. CR 8, 857 (Nr. 6082; MBW 7971): „Memini Durerum pictorem, qui dicebat, se adolescentem in pingendo amasse miras et inusitatas figuras, nunc senem intueri naturam, et conari, quantum omnino posset, proxime eam imitari; sed experiundo se cognoscere quam difficile sit non aberrare a natura.“

400 | Elementa Rhetorices

quam proxime et propriissime exprimeret, neque se quod cuperet, assequi, quia hac proprietate nihil difficilius sit. Neque vero facilius est negotia verbis propriis, quam naturam coloribus pingere. Itaque Horatius significat, quantum haec res habeat 4r Q difficultatis, cum ita iubet scribere, ut sibi quivis, | Speret idem, sudet multum, frustraque laboret. Ausus idem, tantum series iuncturaque pollet. Tantum de medio sumptis accedit honoris.| 695 Atque ego ita statuo, magnos oratores qui res publicas gubernaverunt, quos accepimus praemetientes dicendi pericula, incredibili quodam metu ad dicendum accessisse, non de ceteris ornamentis, sed de hac propria rerum explicatione sollicitos fuisse, quam experiebantur esse difficillimam. Periclem aiunt, cuius tanta fuit eloquentia, ut tonare ac fulminare dictus sit, cum ascendit in contionem, precari solitum, ne quod sibi verbum excideret, quod causae obesset. Saepe etiam Cicero significat, se cum timore summo ad dicendum accedere, cuius rei vel hoc argumentum esse potest, quod aliquando ita laetatus est, iudicii die prorogato, quod ei de causa intricata dicendum erat, ut servum id renuntiantem libertate donaverit. Vidi ipse homines eloquentissimos natu grandes, cum dicere iussi essent, toto corpore perhorrescere. At qua de re angi putemus homines peritissimos? num de flosculis orationis, aut accersito cultu, ut tu iudicas? Imo vero de propria rerum explicatione solliciti sunt, ne quid excidat quod dici refert, ne quid alieno loco Q4v dicatur, ne in|currant in verba, quae officiunt aut causae aut ipsorum existimationi. Denique innumerabilia pericula sunt. Hoc minimi negotii est hominibus copiosis atque exercitatis, insignes aliquas figuras addere. Praecipuus ornatus est ipsa rerum propria explicatio, ut in picturis iusta corporum lineamenta. Et tamen saepe magnitudo rerum postulat, aliquid vel attolli vel abici, quod etiam facere natura cogit tuos illos barbaros. Vides enim in illorum scriptis et sermone, crebras amplificationes, sed dii boni quam insulsas. Quanto veriora et aptiora dicerent, si studium hoc non essent aspernati. Demus igitur philosophis verecundam orationis formam, modo ut res dilucide verbis notis, recte iunctis, ordine distributis integre explicet. Bene olere mulierem ait Plautus, quae nihil olet. Talis oratio etiam delectat sana ingenia, et non solum in scholis ac disputationibus laudem habet, sed etiam in foro multi hac una forma contenti fuerunt. Et talem nobis oratorem Homerus Menelaum describit, quem ait solitum dicere, παῦρα μὲν, ἀλλὰ μάλα λιγέως, ἐπεὶ οὐ πολύμυθος οὐδ’ ἀφαμαρτοεπής. Tribuit enim Q5r ei et proprietatem, et suavitatem. Has virtutes consequi phi|losophum, si velit

35 ἀφαμαρτοεπής] ἀφαμαρτεπής 5–7 Horaz, Ars poetica 240–243. 12–14 Periclem…obesset] Vgl. Cicero, Orator 29; Quintilian, Inst. orat. 2,16,19 und 12,9,13. Außerdem Aristophanes, Acharnenses 530. 31–32 Bene olere mulierem ait Plautus quae nihil olet] Vgl. Plautus, Mostellaria 273. 34 Homerus Menelaum] Homer, Ilias 3,214.

5

10

15

20

25

30

35

Epistolae contrariae Pici | 401

5

10

15

20

25

30

35

intelligi, oportet. Quantum autem o dii absunt ab illo Homerico Menelao vestri barbari, qui cum ea de | re, quam suscipiunt, vix umquam quidquam dicant, quod faciat πρὸς ἔπος, tamen plerumque extra causam sunt loquacissimi et ineptiarum pleni. At Cicero expressit nobis formam illius proprii oratoris ac λιγέως dicentis, in libellis de natura deorum et aliis philosophicis disputationibus. Expressit et eam multis in locis Aristoteles. Verum non est inquis philosophi servire voluptati. Utinam Pice adeo contemnerent theologi tui voluptates caeteras, ut orationis munditiem aspernantur. Quamquam autem nulla voluptas homine liberaliter instituto dignior est quam haec. Nulla est enim harmonia dulcior ac naturae hominis convenientior, quam oratio rerum bonarum plena et compositione concinna, tamen hic non disputo, ornatum voluptatis sed necessitatis causa adhibendum esse. Non enim doceri de magnis rebus homines possunt, nisi et genus sermonis purum, et via quaedam, et ratio explicandi, et cetera quae in artibus traduntur, adhibeantur. Quod vero addis, Bacchanalia in Vestae sacris agere philosophos eloquentiae studiosos, dicam simpliciter quod | sentio, stomachum mihi movit. Quae enim voluptas est, contumelia afficere cum ipsam eloquentiam, tum vero philosophiae principes? Num Plato, Aristoteles, Cicero? videntur tibi Bacchanalia agere, idque in sacris Vestae? Num videntur tibicines, quia non sunt spurce locuti? Et quidem Plato longe omnes vincit tum Graecos tum Latinos oratores, copia et splendore orationis. Scytha quidam cum apud Graecos musicum audiret suavissime canentem, inquit, malle se audire hinnientem equum. Satis hic quidem Scythice, sed bis Scythicum fuerit, nihil affici suavitate orationis summorum auctorum, qui philosophiam nobis pepererunt. Tu vero etiam furere eos dicis. Non satis attendis Pice, quam sustineas personam. Cum enim profitearis te philosophiae ac veritati patrocinari, minime ea fide ac simplicitate causam agis tuam, quam philosophis tribui postulas. Quorsum enim pertinent tam multae similitudines tuae, undique collectae? Quae non solum extenuant eloquentiae dignitatem, sed plane iubent velut pestem fugere, nisi ut fucum lectori faciant, ne eloquentiae dignitatem aspicere possit? Quaeso te utrum haec rhetorica sunt an sophistica? Certe a viro | philosophico non apte dicuntur. Quid enim facies theologis facundioribus Paulo, Basilio, Hieronymo? Num hi | quoque Bacchanalia agunt? Sed desino has similitudines tuas excutere, in quibus hoc commune erratum est, quod elocutionem iudicas esse delicias quasdam, non ad utilitatem ac necessitatem comparatas, nos contra ornatum praecipuum esse, propriam rerum expositionem. Et 6 mg. IIII. Diluit argumentum de voluptate. 8 mg. Opponitur argumentum a necessitate sumptum. 12 mg. V. Diluit contumeliosas similitudines 24 mg. Inversio quod Picus fucum faciat dicendo cum propter eam causam oratores antea vituperaverit. 33 mg. VI. Concludit dilutionem similitudinum una cum generali solutione, quod non recte comparent eloquentiam cum accersito ornatu. 4 λιγέως] Entsprechend dem Homer-Zitat der vorherigen Anmerkung. 20 Scytha quidam] Die Skythen galten den Griechen als das Urbild eines barbarischen Volkes. Vgl. oben Anm. zu 391,14–15.

696

Q5v

Q6r 697

402 | Elementa Rhetorices

tamen in tanta rerum varietate, multa esse, quibus ut conspici eorum magnitudo possit, nitor quidam adhibendus sit, in quo etiam necessitatem sequimur. Servimus enim dignitati et magnitudini rerum. Neque ego cum ornatum laudo, illa orationis flagitia probo, quae tu commemoras, cum de affectatis lenociniis declamitas, qualia reprehenduntur in Apuleio, qui nihil proprie dicit, sed habet perpetuas periphrases et metaphoras. Idque peccat philosophus. Nec multo secus barbari vestri rhetoricantur. Quanto prudentius rhetores? In quibus tu orationis delicias in crimen vocas, cum nulli magis aspernentur ambitiosum et inanem cultum, nulli dicant castius quam hi, qui ad recte dicendum his exercitationibus assuefacti sunt. Ac velut in rosis Q6v candor, ita in oratione philosophi simpli|citas quaedam insit nativa. Et ut purpureae rosae Veneris sanguine conspersae dicuntur, ita ornamenta sint non prodigiosa, sed venusta ac suavia, qualia sunt in Ciceronis disputationibus, saepe etiam in Aristotelicis, ut vere possis dicere, ambrosia conspersas esse. Sed magnis exemplis barbariem tueris. Cultus deest inquis in sacris litteris. Verum longe dissimilis est oratio in tuis barbaris, qui plane novum sermonis genus condiderunt. Prophetae in sua lingua non loquuntur vitiose, et voluerunt intelligi, quidam etiam satis ornati sunt. Davidis enim carmen ut in ista lingua vere Atticum est. Apostoli verbis bonis utuntur. Paulus vero etiam adhibet in disputando artem, et quaedam ornamenta. Deinde cur divinitus additum est Evangelio donum linguarum, si eloquentia inutilis est ad res sacras et magnas exponendas? Quid enim aliud est donum linguarum quam eloquentia, hoc est facultas plane et copiose res obscuras explicandi? Atque hic accusandi erant tui magistri, quod caeleste donum non conservaverunt, quod linguarum studia, quae antea in ecclesia colebantur, novo doctrinae genere oppresserunt. Pythagoram etiam allegas, qui mysteria texerit involucris. Q7r Fortassis illi ex|pediebat tegere quasdam sententias, quas docebat contra publicas 698 persuasiones. Nos vero non loquimur de arcanis, quae pro tempore occultanda | sunt, sed de illis quae efferri atque extare oportet, quae pars multo maxima est in doctrinis. Deinde et symbola et apologos conditos interpretor, non hoc consilio ut praecepta tegerent, sed ut essent velut morum picturae, utiles ad excitandos animos ad admirationem. Natura enim et amamus et admiramur picturas.

21 mg. VII. [1559, om. 1539] Opponit rationem firmam et gravem de dono linguarum. Diluit exemplum de symbolis et apologis.

28 mg. VIII.

11–12 Et…dicuntur] Einer Version des antiken Mythos zufolge, die Aphthonios in seinen Progymnasmata als Beispiel für eine narratio erzählt, sind die Rosen ursprünglich weiß gewesen. Als Venus ihrem geliebten Adonis zu Hilfe eilte und sich dabei mit dem Fuß in den Dornen der Rosen verfing, färbten sie sich durch ihr Blut rot. Vgl. Aphthonius, Progymnasmata S. 10. 21–23 Quid…explicandi] Diese Interpretation der Pfingstgabe auch bei Melanchthon, Encomium eloquentiae, MSA 3, 59.

5

10

15

20

25

30

Epistolae contrariae Pici | 403

5

10

15

20

25

30

Sed praedicat Aristoteles sua scripta etsi extarent, tamen non extare. Ille vero non hoc sensit, se de industria tenebras offudisse lectoribus. Nam plerique libri valde perspicui sunt. Duas enim res adhibet, quae perspicuitatem inprimis efficiunt, methodum videlicet, et genus orationis proprium. Nec vero methodum tanta diligentia secuturus erat, si de industria res obscurare voluisset. Verum vidit sua scripta non esse intellecturos, nisi qui liberaliter instituti essent. Eius iudicii multae sunt causae. Deterrebat igitur a suis scriptis homines ineptos qui imparati ad ea irrumpebant, quo in genere non leviter peccaverunt etiam barbari tui, qui nulla instructi liberali doctrina profitentur se Aristotelis interpretes esse. Postremo etiamsi | Aristo- Q7v teles interdum oneri cedens, ut fit, non satis commoratur in aliqua re explicanda, non semper quid quisque artifex effecerit, sed quid requiratur, spectandum est. Quis autem est lector, qui non optet ubique summam esse perspicuitatem? Postremo etiam philosophari incipis. Vocabula non natura constant, ais, sed hominum arbitrio, licuit igitur eis condere novum sermonis genus. Quid audio? Si hoc semper licet, quomodo contrahent inter se homines? Quomodo docere alii alios poterunt? Sed omitto haec quae leviora sunt quam ut diluere opus sit. Venio ad alteram partem tuae disputationis, in qua arrogas barbaris rerum scientiam, et quidem eloquentibus detrahis. Cum autem de eloquentia responderim, non quantum magnitudo rei postulat, sed quantum vel potui, vel epistolae modus patiebatur, de altero etiam brevius dicam, etsi haec disputatio multo maior ac difficilior est de toto genere doctrinae in istis tuis auctoribus. Atque initio Lucretium et Scotum committis. Est autem iniquum, cum de genere dicendi controversia sit, materias conferre. Neque enim adeo amens sum, ut in|anem loquacitatem pluris Q8r faciam, quam sapientiam. Verum hoc defendo, eloquentiam ad res magnas patefaciendas necessariam esse. Deinde cur non opponis Scoto theologum aliquem, videlicet Hieronymum? Uter de ecclesia melius | meritus videtur? Iste ne cuius eloquentia lumen attulit sacris 699 libris, pleraque dogmata diligenter explicavit? An vero Scotus, qui cum nullum dogma illustravit, nugacissimas disputationes in ecclesiam invexit? Deinde facis inciviliter Pice, quod barbaris ita arrogas rerum scientiam, ut praestantissimis ingeniis Graecis et Latinis detrahas, qua in re cum modestiam desidero dignam philosopho, tum vero etiam prudentiam. Vituperas quidquid est disertorum, poetas,

29 illustravit] illustrarit 1 mg. IX. De Aristotele. 13 mg. X. Diluit argumentum de origine sermonis. 17 mg. Secunda pars controversiae, in qua magna ex parte rerum scientiam detrahit barbaris. 21 mg. XI. Reprehendit collationem Lucretii et Scoti. 1 Sed praedicat Aristoteles sua scripta etsi extarent tamen non extare] Vgl. Aulus Gellius, Noctes atticae 20,5,9. 13–14 Vocabula non natura constant ais sed hominum arbitrio] Zu diesem Argument vgl. oben Anm. zu 391,12–13.

404 | Elementa Rhetorices

oratores et historicos. Hos dicis omnes amplexos esse eloquentiam sine sapientia, cum quidem hoc ad causam tuam nihil pertineret. Poteras enim tuis rerum scientiam, sine horum contumelia tribuere. Sed sic solent rhetoricari, qui eloquentiae studia vituperant. Obsecro te, nihil putas esse Q8v sapientiae in Homero, Virgilio, | in Demosthene, Cicerone, in Herodoto, Livio, et ceteris, qui hos in scribendo imitati sunt? An non videntur hi tibi verius philosophari, cum vel naturam rerum sapientissime describunt, vel summo consilio pingunt imagines omnium rerum, quae vel in privata, vel in publica vita accidere possunt, cum praecepta et exempla vitae ac morum utilissima proponunt, quam barbari tui, cum rixantur, utrum partes simul sumptae distinguantur realiter a toto, et hoc genus infinita? non enim libet recitare. Quid? Quod oratores maximum usum rerum afferunt ad scribendum, qui iudicia exercet atque acuit. Quare philosophiam apte ad usum et ad communem vitam transferunt. Tui philosophi in umbra ne quidem vim praeceptorum, de quibus rixantur, intelligunt. Sed longum esset de laudibus eloquentium scriptorum dicere, et non est necessarium. Facile enim iudicari potest, abundare eos rebus optimis et ad vitam necessariis, ac sumptis ex media philosophia. Redeo igitur ad barbaros, quibus equidem non detraho in universum rerum cognitionem. Ac minime vituperandos censeo medicos, quorum ars exerceri sine magna eloquentia potest, tametsi doceri a r R disertis felicius queat. De|inde fontes sunt apud Graecos, nec opinor a posterioribus vinci Hippocratem et Galenum, aut acumine in inveniendo, aut diligentia in inquirendo, aut ratione et proprietate in explicando. Sed non disputas proprie de medicis. Aristotelicos et theologos defendis, hos habes in deliciis, horum sapientiam admiraris. Neque ego eos in totum doctrinae 700 laude spolio, studium etiam et voluntatem laudandam censeo. | Videntur enim philosophiae studia, quae multis saeculis conticuerant, rursus excitare voluisse. Sed si ita complecteris eos, ut inchoata studia absoluisse existimes, longe falleris. Mihi vero magna ex parte philosophiam corrupisse videntur, idque ob hanc causam praecipue, quod has dicendi exercitationes neglexerunt. Itaque non solum genus sermonis, et universae doctrinae formam (est enim confusissima) reprehendo, sed etiam magna ex parte res desidero meliores. Nam cum et genus sermonis non intelligerent, et artes non transferrent ad usum aliquem, iudicio lapsi, multas absurdas opiniones genuerunt, quibus fere universam Aristotelis philosophiam penitus

3 mg. XII. [1559, om. 1539] Inficiatio qua respondet ad recriminationem, quae detrahebat sapientiam oratoribus et similibus. 6 mg. Collatio quae ostendit verius philosophari oratores et poetas, quam barbaros philosophos. 24 mg. XIII. Concessio. om. 1559 28 mg. XIIII. [XIII. 1539, 1559] Correctio quae detrahit rerum scientiam barbaris, et causam esse docet, quod neglexerint eloquentiae studia. 10 utrum…toto] Nach dem HWbPh, Art. „distinctio realis“ und „Distinktionen“, Bd. 2, Sp. 271 f., beide von O. Muck, wird mit Thomas von Aquin in der scholastischen Theologie als „distinctio realis“ der sachliche Unterschied bezeichnet, der nicht nur in der Weise unserer abstraktiven begrifflichen Auffassung begründet ist.

5

10

15

20

25

30

Epistolae contrariae Pici | 405

5

10

15

20

obruerunt. Idque testantur moles commentariorum, qui magna ex parte consumuntur in illis somniis, de | natura communi, de haecceitatibus, de distinctionibus, de Rv primis et secundis intentionibus, de instantibus, et similibus deliramentis. Vetus versiculus est, τὰ μηδὲν ὠφελοῦντα μὴ πόνει μάτην. Sed haec cum fere sint commentitia, non solum nihil afferunt utilitatis, sed nocent etiam, non solum, quia in his discendis temporis iactura facienda est, sed etiam, quia iudicia depravantur. Quanto satius erat praecepta simpliciter proponere, et ostendere, quem vel in iudicanda natura, vel in negotiis, vel in moribus, et communi vita usum habeant, quomodo ea transtulerint ad usum magni artifices, quid hinc poetae, quid oratores, quid alii magni viri sumpserint? Quantum flagitii est, quod illae nugae etiam studia mathematum extinxerunt? Nosti enim scholarum morem. Praeterea vix umbra mathematum est in barbarorum scriptis. Omnia enim planiora atque illustriora sunt apud Graecos. Itaque excellentes nostra aetate mathematici Graece discendum putaverunt, ut germanam Ptolemaei sententiam, deinde ut Graecos interpretes in hoc genere consulere possent. Praeclare inquit Plato de mathematum doctoribus, facile eas artes percipi posse, si doctor contingat idoneus. ἀλλ’ οὐδ’ ἄν διδάξοιεν, εἰ μὴ θεὸς ὑφηγοῖτο. Negat quemquam i|doneum fore ad docendum, nisi deum aliquem ducem habeat, hoc est, nisi et R2r singulari ingenii dexteritate praeditus sit, et expeditam ac perspicuam docendi rationem teneat. Sed in barbarorum scriptis ita perturbata et confusa sunt omnia, ut hunc ducem eis defuisse appareat.

2 de natura communi] vgl. den Art. in HWbPh 6, Sp. 494–504 von L. Honnefelder. Bezeichnet die allgemeine Natur, wie sie allen Einzeldingen zugrunde liegt. Haecceitas: vgl. den Art. von J.P. Beckmann in HWbPh 3, Sp. 985 f.: „dtsch. ‚Diesheit‘, ‚Dieseinzigkeit‘, ist ein in der Diskussion um das Individuationsprinzip bei […] den Skotisten häufiger vorkommender Terminus zur Bezeichnung der in jedem Individuum zur natura communis hinzutretenden individuierenden Differenz. […] So vereinigt das konkrete Einzelwesen Sokrates in sich als ontologisch konstitutive Elemente die natura communis (humanitas) und die nur ihm selbst eigentümliche Haecceitas (Socratitas), die real, nicht aber formal miteinander identisch sind (zwischen beiden Elementen besteht eine distinctio formalis a parte rei).“ Dementsprechend wird – vgl. die Art. „distinctio formalis“, „distinctio rationis“, „distinctio realis“ und „Distinktion“, alle von O. Muck, in HWbPh 2, Sp. 270–272 – als eine „distinctio formalis“ die Unterscheidung bezeichnet, „wo verschiedene formalitates, quidditates, begrifflich gefaßte Gehalte, in einem Ding verwirklicht sind“ (Sp. 270). „Distinctio realis“ wird dagegen eine solche Unterscheidung genannt, „die nicht nur in der Weise unserer abstrakten begrifflichen Auffassung begründet ist“ (Sp. 271). 3 primis et secundis intentionibus] Die Unterscheidung ist offensichtlich nur aus der scholastischen Philosophie heraus verständlich, vgl. den Art. von P. Engelhardt in HWbPh 4, Sp. 466–474. Nach Sp. 473 zu urteilen, bezieht sich die Intentio prima auf den Bereich zwischen Sache und Verstand und gehört zur Metaphysik, die Intentio secunda dagegen bezieht sich auf den Verstand und gehört zur Logik. | instantibus] Ausgehend von Aristoteles bezeichnet der Begriff die Einwände, die gegen ein Argument vorgebracht werden können und zur Überprüfung der Grundsätze zwingen, auf denen dieses Argument beruht. Vgl. den Art. von U.W. Bargenda in HWbPh 4, Sp. 407 f. 4 Vetus versiculus est τὰ μηδὲν ὠφελοῦντα μὴ πόνει μάτην] Aischylos, Prometheus 44. 16 Plato] Platon, Epinomis 989d.

406 | Elementa Rhetorices

Quare gratulemur nostrae aetati, qua quidem et Graecis litteris et eloquentia 701 instructi, cum reli|quam philosophiam, tum etiam hanc partem repurgare atque

R2v

R3r

instaurare ceperunt. Miror autem, cur theologis tuis tantam philosophiae scientiam tribuas, cum a mathematicis, quae est haud dubie praecipua philosophiae pars, valde nudi atque inopes sint, quos quidem tu mihi producis, homines religiosos, satis Thrasonice de se praedicantes. Viximus celebres, et vivemus non in scholis grammaticorum, ubi de Niobes filiis disputant, sed in coronis philosophorum, ubi humanarum et divinarum rerum rationes quaeruntur. Vixerint sane celebres. Non enim invideo. Illud autem optarim, de Niobes filiis eos nugatos esse potius, quam isto modo lusisse in ecclesiastica doctrina, qui cum sacrarum litterarum sermonem non intelligerent, cum nullam haberent antiquitatis notitiam, cum iudicii inopia veteres controversias ac sententias non | recte acciperent, multas sparserunt in ecclesia impias et perniciosas opiniones. Quam sunt inepti cum interpretantur prophetas et Paulum, qua in re in primis ridiculum est homines dialecticos, quique in una illa arte consenuissent, nusquam videre, id quod erat dialectici, quid proponat David aut Paulus, quae sint initia argumentorum, qui exitus. Tales interpretes in sacris litteris vere sunt ὄνοι ἐν μύρῳ, ut vulgo dicunt. Itaque cum sermonem non assequerentur, novam quandam theologiam architectati sunt. Centones scripserunt quorum magna pars consuta est ex disputationibus puerilibus, quae agitantur in ipsorum dialectica. Tanta vis est consuetudinis, ut puerile studium ne senes quidem deponere possint. Deinde assuunt pauca quaedam dogmata ecclesiastica, quae non reprehendo. Sed quaedam de maximis rebus sceleste corrumpunt ipsi, in quibus nec scripturae, nec synodorum verba intelligunt, ac serunt impias et fanaticas opiniones. Reliqua est pars, quae habet infinitas quaestiones, de humanis traditionibus, ut vocant, de qua οὐδὲν ὑγιές dicunt. Ac de toto hoc genere coram tutius erit disputare, ubi, cum evolvero tuos magistros, res ostendet eos verius esse πιθήκους ἐν | πορφύραις quam ut tu putas, Alcibiadis Silenos. Quod autem eis etiam immortalitatem polliceris, ac victuros esse confirmas, melius ominari te velim, et Christianae doctrinae, et aliis honestis artibus. Eo vanita4 mathematicis] mathematis 14 prophetas] phophetas 7 mg. XV. Deridet amplificationem quae est in propositione Pici. Silenis Alcibiadis.

28 mg. XVI. Invertit dictum de

6 Thrasonice] Thraso: Name des prahlerischen Soldaten in den Eunuchen des Terenz. 17–18 Tales…dicunt] Vgl. Erasmus, Adagium 443. 25 de humanis traditionibus] Als „menschliche Traditionen“ wurden im allgemeinen die christlichen Traditionen bezeichnet, die sich nicht aus der Bibel selbst ableiten ließen, aber durch die Tradition zu Elementen der christlichen Lehre und des Lebens geworden waren, wie z.B. Fastenvorschriften, kirchliche Liturgie oder Feiertage. Die Protestanten hatten verlangt, die Einhaltung dieser Traditionen nicht mehr kirchlich einzufordern, sondern ihre Einhaltung und Gestaltung den Gläubigen zu überlassen. Vgl. z.B. Melanchthon, Confessio augustana, BSLK 1, 100–109. 28 Alcibiadis Silenos] Vgl. Erasmus, Adagium 610.

5

10

15

20

25

30

Epistolae contrariae Pici | 407

5

10

15

20

25

30

35

tis processisse disputatricem theologiam omnes sani fatentur, ut revocari ad fontes doctrinam Christianam necesse sit. Eam ad rem profutura sunt | eloquentiae studia, quae si quando colere nostri homines incipient, spero Herculem aliquem exoriturum esse, qui monstris illis orbem terrarum liberet, quique philosophiae et Christianae doctrinae nativum decus restituat. Atque adeo ad hanc laudem expetendam, excitare te Pice non desinam, quem et ingenio excellere, et doctrinae varietate praeditum esse, et ardere incredibili quodam studio veritatis investigandae, et eloquentia ad res tantas illustrandas instructum esse video. Nam si est hominis philosophi, ut certe est, in eruenda atque patefacienda veritate bene mereri de toto genere humano, te verae philosophiae deditum, in hanc curam maxime incumbere omni studio decet, ut collapsas artes instaures. Neque vero meritum ullum maius aut gloriosius ducendum est inter homines, cum veritate nihil sit melius. ἀλήθεια γὰρ πάν||των μὴν ἀγαθῶν θεοῖς ἡγεῖται, πάντων δ’ ἀνθρώποις, ut gravissime dixit Plato. Ac iam quia specimen quoddam praebuisti tuorum studiorum, in quo significas, pleraque tibi in veteribus congerronibus tuis non probari, ac novam quandam rationem, tum ad philosophiam, tum ad theologiam tractandam adhibes, magnam in spem eruditos omnes erexisti. Reliquum est ut bene precemur tibi. Haec tibi rescribenda esse duxi, non quod arbitrarer de his studiis aliud esse tuum, quam meum iudicium, sed quod statuebam gratum tibi officium meum fore, quoniam me ad scribendum provocasses. Quamquam, ut tu dicis stomachum tibi movere quosdam grammatistas, qui leviter degustatis primis artibus, prae se philosophos contemnunt, ita ego multo iustius succenseo morosis quibusdam, qui cum verae philosophiae infestissimi hostes sint, tamen philosophiae titulo regnant, ac mirabili conspiratione, et odiis pertinacissimis obsistunt, quo minus reflorescere meliora studia possint. Scripsi igitur quaedam hic asperius, ne isti me patrocinium nostrarum litterarum abiecisse existimarent, quae cum leges, boni consulito. Fui enim vehementior alicubi, istos animo intuens, cum scirem mihi hac | de re verius cum ipsis, quam tecum certamen esse. Ut autem Stesichorum ferunt, cum Helenae formam vituperasset, erroris poenam caecitate dedisse, posteaque, cum palinodiam caneret, oculos recepisse, ita te quoque deo gratum facturum statues, si eloquentiam caelo donatam hominibus maximarum utilitatum causa, cuius dignitatem prior | epistola extenuat, rursus ornes ac laudes. Id argumentum tua et persona et facultate copiaque dignum fuerit. Vale.

22 mg. Πάθος. Diluitur opposita alia iustiore [iustiori 1539] causa indignationis. 15 Plato] Platon, Leges 5, 730c. 30–32 Ut…recepisse] Vgl. Platon, Phaidros 243a.

702

R3v

R4r

703



| Dispositiones Aliquot Rhetoricae Edited by William P. Weaver, based on the edition by Hanns Zwicker

Editorial Report Zwickau RSB ms. 122 bears two titles. One appears on the title page: DISPOSITIONES ALIQVOT | RHETORICÆ DICTATÆ | A D. P. MELANTHONE | VITEBERGÆ Some Rhetorical Outlines Dictated by Master Philip Melanchthon at Wittenberg

It was under this title that Hanns Zwicker edited the text in his edition, which is the basis for this revised edition.1 (Zwicker’s introduction to the text is included immediately following this editorial report.) On the front cover, a limp vellum wrapper, another title (apparently written in the same hand as the main hand in the manuscript) reads: “PROPOSITIONES ALIQVOT.” Zwicker did not remark on this alternative title in his edition. Both titles reflect the content of the work, which is a series of prompts and outlines for writing themes of a persuasive nature, drawing on the combined traditions of rhetoric and dialectic. The total corpus of 161 themes consists of about 36,000 words, on average 228 words per theme. Furthermore, the themes are segmented into a total of 1700 segments, for an average of 21 words per segment (most segments consist of a single sentence). And each segment is classified by headings of two types. The first type of heading is formal. The most regular formal divisions are, in order of their typical arrangement, exordium, propositio, argumentum, ratio, confirmatio, amplificatio, and conclusio.2 The second type of heading is operational. These include no fewer than three hundred units or “types” of discourse; topics of invention, figures of speech, and genres of oratory supply most of the types. They are drawn from classical works like the Rhetorica ad Herennium and Quintilian’s Insititutio Oratoria, and early modern works like Agricola’s De Inventione Dialectica and Erasmus’ De Copia and Opus de Conscribendis Epistolis. By my count, of the near 300 discursive types listed, there are 96 topics and 64 figures or genres of speech that occur only once. That is, there is on average one uniquely occurring strategy (logical or rhetorical) for every text in the corpus. This operational diversity instantiates and models Erasmus’ theory of abundant discourse, which was not simply about saying a lot on a subject, but saying just the right thing, in the right way, on a given occasion. The title on the cover corresponds to the primary formal heading of the themes. The word propositio appears no fewer than 124 times among the headings, and many

|| 1 Hanns Zwicker, ed. Philologische Schriften Philipp Melanchthons. Vol. 1. Supplementa Melanchthoniana 2/1. Leipzig: L. Haupt, 1911. Repr. Frankfurt: Minerva, 1968. 2 These formal parts may be compared with Erasmus’s description of “collectio” in Opus de Conscribendis Epistolis, ASD I-2, 377. See also “ratiocinatio” (ASD I-2, 380), and “expolitio” as described in Rhet. Her. 4.43.56–4.44.57 and reiterated by Erasmus in De Copia, ASD I-6, 253–254.

https://doi.org/10.1515/9783110561197-010

412 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

other headings are subordinated to a propositio, which thus appears as a principal organizing element for the exercises. Furthermore, many of the titles of the exercises are propositional in form. Among the first ten appear the Ciceronian maxim, “Salutary severity defeats a vain appearance of clemency” (no. 3), “That curiosity must be avoided” (no. 4), “That portents are significant” (no. 6), and a maxim from Xenophon, “That a human must be prepared for anything at all” (no. 9). Other persuasive speeches among the first ten are construed or introduced as propositions.3 In the sixteenth century, propositiones were a genre of public controversy. Melanchthon published “Propositiones de missa” (propositions concerning the mass) in 1521 (Claus 1521.60.1–2). These were reprinted in a collection of “Propositiones Wittembergae viva voce tractatae” (propositions argued viva voce) by Luther, Melanchthon, and Carlstadt (Claus 1522.10) and again by the same printer Adam Petri in Basel in another collection of religious controversy in the following year (Claus 1523.18). They were translated into German in 1525 (Claus 1525.1) and reprinted several times. Thereafter followed his propositiones against the Anabaptists printed many times in German translation after 1535 (Claus 1535.64). Many other Flugschriften with the title Propositiones, in German and Latin, flowed from the presses in the sixteenth century. The title places the textbook squarely in the formal (and material) context of religious controversy in Reformation Germany. If the “propositiones” on the cover relates the school exercises to the world of theological controversy, the “dispositiones” of the title on the title page corresponds more closely to the rhetorical instruction and workbook that the volume contains. Each theme is arranged into a series of headings, a “disposition”: an analytic outline that guides the student through the basics of rhetorical and dialectical invention and disposition. The title “dispositiones rhetoricae” appears elsewhere in Melanchthon’s rhetorical instruction, including his printed analysis of speeches by Cicero (VD 16 C 3564, ZV 6516, ZV 25505, ZV 24727), Virgil’s Georgics (VD 16 V1508, etc.), Paul’s letter to the Romans (M 3045), and letters on eloquence and philosophy by Giovanni Pico della Mirandola and Ermolao Barbaro (these last appeared in numerous editions of Elementa Rhetorices and are included in Wels’ edition, above). The Dispositiones Rhetoricae may be considered specimens of progymnasmata, written exercises in rhetorical composition that were developed in the ancient world, codified in the late antique period, and reintroduced into literary education during the Renaissance.4 A comparison of dispositiones with progymnasmata lies outside the scope of this introduction, but suffice it to say that Melanchthon took the tradition in a direction suited to his own pedagogical aims (see my introduction to the volume, above).

|| 3 See nos. 1, 2, 5, 7, and 8. 4 For a history of the progymnasmata, see the article by Manfred Kraus, “Progymnasmata. Gymnasmata,” in HWR 7:159–191.

Editorial Report | 413

A more urgent task is to attempt a description of the literary form of the dispositio. A dispositio may be thought of as a title that indicates an occasion of speech, followed by labels of types of utterance that are appropriate to the occasion, arranged (“disposed”) in a way that is responsive to the procedures of rhetoric and dialectic. Some of the labels are accompanied by an example of that type of utterance or by an instruction on that type of utterance. All of these elements (title, label, example, instruction) are appropriate for the assumed speaker, a beginner or apprentice in the art of rhetoric. A dispositio (“outline” or “arrangement”) is then neither a model speech nor a bare outline of topics to treat in a speech. Indeed, the “outlines of rhetoric” combine several signals to occasion the exercise of rhetorical invention and amplification at an elementary level. Five kinds of signal may be distinguished within the text of the dispositiones: 1) title, 2) topical or formal heading (label), 3) topical or formal heading (label) with instruction, 4) sample discourse, and 5) instruction. Sample discourse and instruction (4 and 5) rarely if ever occur without being introduced by a heading with or without instruction (2 or 3). Thus the title and headings supply the occasions of speaking, and the samples (4) and further instructions (5) are typically collected under these headings. Dispositio 5 illustrates all five types of discourse and is reproduced below, arranged with paragraph breaks as in Zwickau RSB ms. 122, with numbers to indicate the five signals defined above. V. ⟨1⟩ Exhortation to a bishop bound in fetters for confessing the truth, that he show perseverance in confessing Christ. ⟨3⟩ An exordium can be drawn from wherever is convenient. ⟨2⟩ Proposition. ⟨4⟩ I earnestly beseech you to persevere in confessing Christ in this captivity of yours. ⟨2⟩ A reason from the needful. ⟨4⟩ For, as you know, it is needful to do so. ⟨3⟩ A confirmation of the reason is drawn from the testimonies of Christ and Scripture. ⟨2⟩ Another reason from the easy. ⟨4⟩ Do not think, whatever may come, that it will be beyond your strength. ⟨2⟩ A confirmation of the reason from a dilemma. ⟨4⟩ For whether it comes to merely confessing Christ in words, or to dying, Christ will be near to you. ⟨5⟩ Either part [of the dilemma] may be confirmed with the testimonies of Scripture and examples. ⟨2⟩ Another reason from the hope of reward, or from the useful. ⟨4⟩ But if you should now just hold up, you will achieve eternal life. ⟨2⟩ A confirmation of the reason. ⟨5⟩ From the testimonies of Scripture. ⟨2⟩ Conclusion. ⟨4⟩ Therefore be steadfast. [V. ⟨1⟩ Adhortatio ad episcopum propter confessionem veritatis in vincula coniectum, ut constanter Christum confiteatur. ⟨3⟩ Exordium undecunque commode fieri potest.

414 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

⟨2⟩ Propositio. ⟨4⟩ Oro et obtestor te, ut in hac captivitate tua Christum constanter confitearis. ⟨2⟩ Ratio a necessario. ⟨4⟩ Ita enim, ut scis, necesse est facere. ⟨3⟩ Rationis confirmatio sumatur a testimoniis Christi et scripturae. ⟨2⟩ Alia ratio a facili. ⟨4⟩ Nec putes, quicquid tecum fiet, fore id supra vires tuas. ⟨2⟩ Rationis confirmatio a dilemmate. ⟨4⟩ Nam sive verbis Christum confiteri tantum oportebit, seu etiam mori, Christus tibi praesto erit. ⟨5⟩ Utraque pars confirmetur testimoniis scripturae et exemplis. ⟨2⟩ Alia ratio a spe praemii seu utili. ⟨4⟩ Quodsi modum iam sustinueris, consequeris vitam aeternam. ⟨2⟩ Rationis confirmatio. ⟨5⟩ A testimoniis scripturae. ⟨2⟩ Conclusio. ⟨4⟩ Ergo sis constans.]

If we abstract only the model discourse (type 4) from this Dispositio V, its character as an outline or skeleton cannot be mistaken: I earnestly beseech you to persevere in confessing Christ in this captivity of yours. For, as you know, it is needful to do so. Do not think, whatever may come, that it will be beyond your strength. For whether it comes to merely confessing Christ in words, or to dying, Christ will be near to you. But if you should now just hold up, you will achieve eternal life. [Oro et obtestor te, ut in hac captivitate tua Christum constanter confitearis. Ita enim, ut scis, necesse est facere. Nec putes, quicquid tecum fiet, fore id supra vires tuas. Nam sive verbis Christum confiteri tantum oportebit, seu etiam mori, Christus tibi praesto erit. Quodsi modum iam sustinueris, consequeris vitam aeternam. Ergo sis constans.]

By word count, model discourse comprises just under half of the text of Dispositio V. Such an unadorned and abrupt kind of utterance had an important place in Melanchthon’s pedagogy, especially his instructions for interpretation and critical judgment. In Institutiones Rhetoricae (1521), he explains, May young scholars recall that the matter of argument in a speech is one thing, and that embellishment is another. [If they do keep this in mind], then they will make judgments of writings with more certainty, and they will understand that certain [propositions] follow others finely and cohere appropriately. Quite on their own they will be able to use the figures of rhetoric, when they understand that with these they can amplify a brief statement.5

This is the last statement of the lectures as recorded in the manuscript of Institutiones Rhetoricae (Zwickau RSB 24.10.3). It neatly sums up Melanchthon’s understanding of rhetoric as the embellishment or amplification of a bare proposition. This is an understanding that he clearly carried forward and carried out into the last

|| 5 Meminerint adulescentes aliud in oratione esse rei substantiam, aliud ornamentum. Tum et certius de scriptis iudicabunt, et alia aliis pulchre, et apte cohaerere intelligent, et ipsi quoque uti rhetoricis schematibus poterunt, cum cognoverint, posse brevem sententiam rhetoricis figuris amplificare.

Editorial Report | 415

decade of his life and career at Wittenberg, when he composed and delivered the rhetorical exercises of the Dispositiones Rhetoricae.

A note on the text With the exception of a couple omissions, which concern the presentation of the text, Zwicker’s introduction has been reprinted in its entirety below and contains further description of the manuscript. I have examined the manuscript and found Zwicker’s remarks to be accurate and not in need of much elaboration. I include here a brief formal description of the manuscript in English, including further information about its material form. Much of the following may also be found, in prose form, in Zwicker’s introduction. Ratsschulbibliothek Zwickau Ms. 122 DISPOSITIONES ALIQVOT | RHETORICÆ DICTATÆ | A D. P. MELANTHONE | VITEBERGÆ 432 sheets. 8o. A–Z8, Aa–Dd8 [A1–2 uncut, text begins at top of A3r] 162 × 103 (130 × 72) I. ADVMBRATIO EPISTO|lae adhortatoriae. Amicus hortatur amicum ne de|sertis literis militiam sequatur. [...] CLXI. Consolatoria. Ne animum despondeat propter parentum mortem. | Ab occupatione per concessionem. The text is copied in one cursive hand throughout. The hand slants slightly to the right, is very legible and uses a regular accent mark above the short “u.” Frequent use of ligatures for “st”, “ct”, and “ae”. Regular abbreviations include cu(m), est, q(ui), -t(ur), (e)n(im), and e(ss)e. Distinctive flourishes in letters p, f, and occasionally g. Regular use of double stroke mark (,,) to mark word divisions at line breaks. The same hand has numbered Dispositiones 1–39 in the margins with Roman numerals (I– XXXIX). A second hand has numbered the remaining dispositiones (XL–CLVI) and, in a couple instances, added to their titles in the margins. A third hand corrected numbers CX(I)–CXXII(I) because the second hand repeated CX for the dispositio entitled “CONSOLATORIA” (Zwicker 112). The copy was made in octavo quires that were held together with a thread binding, as evident from pinholes near the binding. (In descriptive bibliography, this form of binding is known as “tacketing.”) The copyist folded each quire to make a vertical crease about 3 cm from the outer edge to supply a rule: a right rule for the recto, and a left rule for the verso side of each leaf. The text on the verso frequently continues right up to the center crease of the quire, and the text on the recto begins near the center crease.6 The lines, which typically slant slightly from left to right, are not ruled, and there appears to be no evidence of vertical ruling of the page. Quire

|| 6 The text on the verso occasionally (e.g., E4v–E5r) runs underneath the binding threads in the centerfold demonstrating that the copy was made in quires before binding.

416 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

numbers and catchwords on the last verso of each quire were also written by the copyist to prepare the quires for binding. The last page of the last quire (Dd8v) ends with a fragmentary final dispositio (no. 162) and has no catchword. The copyist has left the first two pages of quire A uncut to supply a sturdier title page. The first 17 quires (A–R) bear a swan watermark similar to Piccard no. 42257. The remaining 10 quires (S–Dd) bear a fruit watermark (grapes over a trophy) similar to Piccard nos. 129442– 129495.

Text, critical apparatus, and commentary have been reproduced from Zwicker’s edition with minor changes as follows. In his edition, Zwicker retained the variable orthography of the manuscript but regularized punctuation. In line with the guidelines of Opera Philosophica, the orthography has been standardized for this new edition. This entailed the following representative changes of spelling: efficatia – efficacia, pernitiem – perniciem, ocium – otium, contemtus – contemptus, syderibus – sideribus, precium – pretium, caetera – cetera, autor – auctor, obscaena – obscena, repraehensio/compraehensio – reprehensio/comprehensio, pronunciatis – pronuntiatis, littora – litora, litera – littera, facilime – facillime. Zwicker also indicated with angled brackets where he expanded abbreviations. In this edition, all abbreviations have been expanded without being indicated by brackets. Angled brackets that indicate where Zwicker inserted a word or phrase have been retained. Zwicker’s typographic means of distinguishing types (1) and (2) have been retained in this edition. Titles (type 1) are centered and printed in boldface type. Headings (type 2) have been bounded by an en-dash and a period (where “empty,” that is not followed by an example or instruction) or a colon (where followed by an example of instruction). The remaining types of discourse, model discourse (4) and instructions for writing (5), follow the topical headings and are not distinguished in any special way. But a reader of the text can readily distinguish them from each other. The intermixture of sample discourse and instructions or further prompts for writing illustrates the fact that even the sample discourse is not to be taken exactly as “model” discourse, but rather as a bald statement of an argument that awaits embellishment, elaboration, or amplification. It adopts a different voice from the instructor’s voice, but like all the signals of a dispositio, it retains the quality of a prompt.

Hanns Zwicker

Melanchthons Dispositiones rhetoricae vom Jahre 15531 I. Die Überlieferung. Der Text der Dispositiones rhetoricae ist nur in einer Handschrift erhalten, die sich in der Ratsschulbibliothek von Zwickau in Sachsen befindet und dort unter Nr. CXXII der Handschriften registriert ist. Im alten handschriftlichen Katalog der Bibliothek lautet ihr Titel: Dispositiones aliquot rhetoricae per quendam exceptae. Die Handschrift ist eine Papierhandschrift aus hellbräunlichem Papier, eingebunden in ein beschriebenes Pergamentblatt; ihr Format ist 16:10 cm. An der Außenseite der Blätter ist ein gebrochener Rand von 2,5 cm freigelassen. Die Handschrift ist nicht liniiert; nur zuweilen sind für die Überschriften der einzelnen Dispositionen die zwei Mittellinien angedeutet. Die Schriftzüge in dunkelbrauner Tinte erweisen sich durch ihre Form als der Mitte des 16. Jahrhunderts angehörig; sie stammen von einer flotten Hand. Auf jeder Seite stehen durchschnittlich 22 Zeilen; Korrekturen sind verhältnismäßig sehr selten. Die Handschrift besteht nach moderner Zählung aus 432 Seiten, von denen die vier ersten nicht aufgeschnitten und die zweite bis vierte nicht beschrieben sind, so dass der eigentliche Text erst auf Seite 5 beginnt. Auf der ersten der vier nicht aufgeschnittenen Seiten steht als Titel: „Dispositiones aliquot rhetoricae dictatae a D. P. Melanthone Vitebergae“ in Maiuskeln und rechts unten als Paginierung der Buchstabe A. Diese Paginierung findet sich alle acht Blätter rechts unten und besteht aus den Buchstaben A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z Aa Bb Cc Dd; mit der 16. Seite von Dd endet die Handschrift. Die einzelnen Seiten der Handschrift sind nicht numeriert, doch läuft neben der Buchstabenzählung die Numerierung der einzelnen Dispositionen mit lateinischen Ziffern am Rande der Seiten. Die Handschrift weist CLVIII Nummern auf; doch stimmt diese Zählung nucht. Denn S. 118 der Handschrift beginnt mit den Worten „An Tarquinius iure“ etc. eine neue Dispositio, die wir mit Nr. LI bezeichnen müssen, während das Manuskript den Abschnitt über Tarquinius irrtümlich zur Dispositio L (Hortatoria ad colendum praeceptorem) rechnet und erst S. 120 mit „De fugiendo ocio“ die Dispositio LI beginnen läßt, die nach unsrer Zählung bereits Nr. LII ist. Dasselbe wiederholt sich S. 332: auf Seite 330 des Manuskripts beginnt in der Handschrift eine neue Dispositio, die

1 This introduction is reproduced from SupplMel 2/1, xi–xxx. Omissions are indicated with ellipses. References to the text in this introduction preceded by an “S.” (Seite, “page”) are to the page numbers 5–432 of Zwickau RSB ms. 122, indicated in the margin of the present edition. Other references to the text (in the form “12,23”) indicate page and line numbers in the present edition.

https://doi.org/10.1515/9783110561197-011

418 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

dort als Nr. CXX gezählt wird, bei uns also nach dem eben Gesagten Nr. CXXI ist. Zu dieser Dispositio ist versehentlich die auf S. 332 beginnende Ἐπίδειξις gerechnet, die in Wahrheit die Überschrift zu einer neuen Dispositio, der CXXII. nach unsrer Zählung, ist. Mit Dispositio CXXI der Handschrift „Exemplum“ etc. beginnt also in Wahrheit die Dispositio CXXIII. Es ist also ab Dispositio LI unsre Zählung der des Manuskripts um eine Nummer, ab Dispositio CXXII um zwei Nummern voraus. Endlich muß die letzte Dispositio S. 432 entgegen der Handschrift, die sie unnumeriert läßt, mitgezählt werden, wenn sie auch nur aus vier Zeilen besteht. Die Zahl der Dispositionen beträgt demgemäß CLXI Nummern. Kustoden finden sich analog der Buchstabenpaginierung aller sechzehn Seiten, also beim Übergange von Seite 32:33, 48:49, 64:65 usw. abgesehen vom Übergange von Seite 16:17. Sonst kommen nur noch sechsmal Kustoden vor; im ganzen sind es folgende einunddreißig: 32:33 Superbiam, 48:49 ne(gasse), 64:65 alia, 80:81 tamen, 96:97 commode, 97:98 (scriben)di, 111:112 quae, 112:113 peribit, 128:129 Ratio, 129:130 (αὐτόμα)τα, 144:145 se, 160:161 cog(nitio), 169:170 causas, 176:177 sibi, 192:193 (commen)tum, 208:209 facit, 224:225 (quarum)libet, 240:241 munifice, 256:257 Αἰτιο(λογία), 259:260 (homi)num, 272:273 et, 288:289 exercitatio, 304:305 in(terrogationem), 320:321 I. Ra(tio), 336:337 Ex(ordium), 352:353 (men)tem, 368:369 tanquam, 384:385 de(scribatur), 387:388 (nul)lam, 400:401 Propo(sitio), 416:417 de(derit). [...]2 In Majuskeln hat die Handschrift außer dem Titel (S. 1 f.) zuweilen die erste oder die zwei ersten Zeilen der Überschrift einer Dispositio geschrieben, selten einzelne Worte wie S. 20 XPEIAS oder wie die Marginalglosse S. 170 DE RITV TRIVMPHANTIVM. Mit großem Anfangsbuchstaben beginnt der Schreiber der Handschrift, außer nach einem Punkte beim Satzanfange, gern den Nachsatz, vor dem dann gewöhnlich ein Semikolon steht, z. B. S. 155: vita; Ergo. Sodann werden immer mit großem Anfangsbuchstaben geschrieben die rhetorischen termini technici wie propositio, conclusio usw., auch wenn sie mitten im Satze stehen, sowie die mit v oder u beginnenden Worte wie utilis, voluptas u. a. Ebenso schreibt die Handschrift eine Anzahl öfters wiederkehrender, namentlich theologischer und philosophischer Wörter durchgängig mit großem Anfangsbuchstaben, nämlich deus (und im Anschluß daran auch Formen wie deabus S. 193), diabolus, dialectica, ecclesia, evangelium, philosophia, res publica, sanctus spiritus, theologia. Ausnahmsweise sind auch andre, besonders wichtige Wörter wie academia S. 195, baptismus S. 55, filius S. 160, ius, lex, medicina, poëta, tyrannis mit großem Anfangsbuchstaben geschrieben. Die Regel, Eigennamen mit großem Anfangsbuchstaben zu schreiben, finde ich nur zweimal außer Acht gelassen, S. 183 germaniae und S. 66 graeciam. [...] In griechischer Schrift sind einige Sentenzen, wie die Worte des Xenophon S. 18 oder die des Arkesilaus S. 157 etc. geschrieben, sodann eine Anzahl technischer

2 Ellipses indicate where I have omitted material about editorial practice specific to Zwicker’s edition (here p. xiii). For the editorial practice of this edition, see above, “Zur Edition der Melanchthons Opera Philosophica” 4.3.4, and Editorial Report.

Einleitung | 419

Ausdrücke wie ἀντίθεσις S. 156 u.s., ἀντίφρασις S. 193, αἰτιολογία S. 188 u.s., λογικός S. 189, und einzelne Wörter wie στοργή S. 176, ἀσωτία S. 185 usw. Wie noch die Mehrzahl der Schreiber jener Zeit ist auch der unsrer Handschrift recht unsicher im Grieschischen; er schreibt, mit einer einzigen Ausnahme, anthitesis statt antithesis (allerdings immer richtig ἀντίθεσις), immer Ἀιτιολογία statt Αἰτιολογία, λόγικας unter dem Einflusse von lógicus statt λογικάς S. 188; manche seiner griechischen Citate würden in der überlieferten Form überhaupt keinen Sinn geben, wie S. 157 συγκῶ κᾶτ᾽ ἄνω κάτω oder S. 332 etc. Zur Verdeutlichung des Textes verwendet der Schreiber nach der Sitte seiner Zeit Accente, um lange Vokale zu bezeichnen (z. B. ideóque S. 185; pater familiâs S. 163; hîc S. 161); immer ist die Präposition à mit Accent geschrieben, sehr oft die Adverbien auf è, wie piè S. 163; verè S. 165 u.s. Demselben Zwecke dient das Trema, das über y steht (z. B. tÿrannidem S. 186; Cambÿses S. 186 u.s.) und über einem Vokal, der mit dem vorangehenden oder dem folgenden Vokal keinen Diphthong bildet (z. B. poëta S. 183; ἀσωτΐα S. 185 u.s.). Abkürzungen aller Art sind beim Schreiber sehr beliebt, doch habe ich außer den üblichen Abbreviaturen für per, pro, prae, qui, quae, quod, esse, spiritus, omnis, -us, -ur, -rum, -vȝ (==videlicet), ƻdas (==secundas) etc. nichts Erwähnenswertes gefunden, abgesehen von der Abkürzung von r. p. für remissio peccatorum, worüber man die Anmerkung zu S. 105 vergleiche. Abgekürzt sind außer res pub⟨lica⟩, s⟨anctus⟩ s⟨piritus⟩ und h⟨umanus⟩ namentlich eine große Anzahl Superlative, wie tristiss⟨imas⟩ S. 159; saeviss⟨imis⟩ S. 173 u.s. Die Interpunktion ist ohne alle Rücksicht auf die handschriftliche Überlieferung frei und modern gestaltet. Die Handschrift kennt an Interpunktionszeichen das Komma, Punkt, Semikolon und Fragezeichen ~. (z. B. S. 173 nach coelum), dagegen vermißt man das oft recht angebrachte Ausrufungszeichen. Aber der Gebrauch dieser Zeichen weicht sehr vom heutigen ab; so sind im Manuskript die termini technici wie Ratio, Argumentum etc. von den darauf folgenden Erläuterungen durch Punkte geschieden, vor dem Nachsatze steht, wie schon oben erwähnt, oft ein Semikolon statt Komma. An manchen Stellen mangelt jegliche Interpunktion; zum guten Teil erklärt sich dies aus der Entstehung der Handschrift. Denn die Dispositionen sind, wie der Titel auf S. 1 (dictatae a D. P. Melanthone Vitebergae) besagt, die Nachschrift einer Vorlesung Melanchthons oder vielmehr, wie aus dem Folgenden hervorgehen wird, die Abschrift einer Kollegnachschrift. Schon der durchaus gleichmäßige Duktus der Handschrift, die nirgends einen Absatz verrät und wie in einem Zuge geschrieben zu sein scheint, würde die Annahme unmöglich machen, dass der Schreiber sie in verschiedenen Zwischenräumen geschrieben hätte; überhaupt wäre die Handschrift selbst für ein langsames Diktat viel zu gut und peinlich geschrieben. Der Hauptgrund aber für die Annahme, dass die Zwickauer Handschrift ein Apographon einer direkten Nachschrift ist, sind die zahlreichen Fehler im Texte, die nur als Schreibfehler, aber nicht als Hörfehler erklärbar sind. Natürlich hatte schon der Schreiber beim Anhören und Nachschrei-

420 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

ben des Melanchthonischen Diktates eine große Menge Fehler gemacht, und viele von ihnen sind vom Abschreiber herübergenommen worden. So sind sicher Hörfehler te statt de (437,1. 468,2); haeredicos statt haereticos (447,18); miseriaris statt miserearis (438,3); integatricem statt indagatricem (457,26); inde elicitur statt intelligitur (472,9); induebitur statt intuebitur (477,10); iniurgitationes statt ingurgitationes (544,10) und viele andre mehr. Der Abschreiber verbesserte diese Fehler nicht, obwohl die richtige Lesart zumeist auf den ersten Blick klar ist; auch ließ er eine Menge Unregelmäßigkeiten und Unebenheiten stehen, die aus dem Wesen einer Diktatnachschrift leicht erklärlich sind, in der Abschrift aber im Interesse der Gleichmäßigkeit hätten verbessert werden können, z. B. das Schwanken in der Numerierung zwischen 1. Argumentum, Secundum argumentum, 3., IV; das Auslassen der termini technici, z. B. ab utili statt Ratio ab utili, oder die Angabe als 2. oder 3. Argumentum etc., ohne dass ein Primum argumentum vorangegangen wäre. Aber noch größer ist die Zahl der Fehler, die sicher als Schreibfehler zu erklären sind und somit auf Rechnung des Abschreibers zu setzen sind. Um aus der großen Menge nur einige besonders charakteristische herauszugreifen, seien die folgenden genannt: 447,2 aperte statt aperta; 447,3 comprobendae statt comprobandae; 447,14 peccant statt peccent; 447,22 messam statt messem; 467,15 vgl. 510,3 plane statt plenae; 448,4 idiocas statt idiotas; 449,3 collas statt tollas; 457,29–30 Sophiscicam statt Sophisticam; 472,13 arces statt artes; vgl. 518,15 u.s.; 440,29 evaserum statt evaserunt; 462,7 fecerim statt fecerint; 509,7 vivum statt vivunt; 481,24 comabesceret statt contabesceret; passim in statt ut; 447,15 uolebant statt nolebant; 472,27 nos statt uos; 460,22 inditio statt iuditio; 458,8 referat statt reserat; 471,15 ferii statt seriis; 463,29 ne tuo statt metuo und viele andre. Übrigens gestatten diese Fehler der Abschrift einen Rückschluß auf das Aussehen der Nachschrift des Diktates. Die erste Nachschrift des Diktates war so geschrieben, dass der Abschreiber namentlich oft e und a verwechselte, dass er c für t hielt und sehr oft m statt nt las, dass er u und n nicht schied, die in der Nachschrift nicht wie in der Abschrift durch einen Bogen über dem u von einander geschieden waren, dass er f und ſ nicht auseinanderhielt u. a. m. Dass namentlich in den Worten, die schon die erste Nachschrift in Kompendien schrieb, dem Abschreiber viele Fehler unterliefen, ist nur zu natürlich. Im allgemeinen ist die Handschrift zwar sehr leserlich geschrieben, aber auch sehr fehlerhaft, wie die zahlreichen Emendationen beweisen. Verbesserungen resp. Veränderungen des Textes finden sich nur sehr selten in der Handschrift; sie stammen teils von erster Hand her, d. h. also vom Schreiber selbst, teils von einer zweiten Hand, die an der Form der Buchstaben und an der dunkleren Tinte erkennbar ist. Die Korrekturen der ersten Hand treffen ausnahmslos das Richtige, während ich von ihren im Texte übergeschriebenen Varianten nur zwei in meinen Text aufgenommen habe (490,25. 492,11), in allen anderen Fällen aber die erste Lesart beibehielt. Die wenigen Korrekturen zweiter Hand verbessern siebenmal die Abschrift; 439,16 fügte der unbekannte Leser in consumsimus ein p ein, das aber nach der Orthographie der Handschrift unnötig ist (vgl. Orthographisches Register), 448,4 und 465,29 verbesserte er

Einleitung | 421

zweimal richtig ab in ob und ad, ebenso 477,20 das unverständliche pastoris in passionis, 529,10 auriculas in das allein mögliche arculas, schob richtig ex ein 470,10 und erläuterte 467,12 das E. der Handschrift durch darübergeschriebenes xempla. Der Herausgeber hat sich bemüht, die Lesart der Handschrift nach Möglichkeit beizubehalten. Einerseits machte ja der Gedanke, dass wir nur Abschrift einer Kollegnachschrift besitzen, eine freiere Handhabung der Textkritik nötig, andrerseits aber mußte doch auch gerade der Gedanke an die Entstehung des vorliegenden Textes eine große Anzahl Härten und Unebenheiten im Ausdruck entschuldigen, die wir in einem gedruckten Werke oder einer druckreifen Reinschrift kaum billigen könnten. Ein lehrreiches Beispiel in Bezug auf die Textgestaltung bilden die Dispositionen, die in doppelter Redaktion überliefert sind (vgl. den Abschnitt: Inhalt und Composition). So nahe der Gedanke lag, in diesen teilweise wörtlich übereinstimmenden Dispositionen eine strenge Einförmigkeit des Textes zu erzielen, so entschied sich doch der Herausgeber für die Beibehaltung der textlichen Verschiedenheiten, wenn beide Lesarten möglich waren. Hätte der Herausgeber überall das Wahrscheinliche statt des Möglichen in den Text eingesetzt und alle die Lücken, die sich als Folgen einer Nachschrift ergeben, nach seinem Gutdünken ausgefüllt, so wäre ein neues Werk entstanden, das dem ursprünglichen Diktate Melanchthons, dem letzten Ziele der Rezension, wohl kaum näher gestanden hätte als die Nachbzw. Abschrift seiner Schüler. Schon eingangs war bemerkt, dass der Form der Buchstaben nach die Handschrift in die Mitte des 16. Jahrhunderts gehöre. Diese Zeitangabe läßt sich aus dem Inhalte der Dispositionen noch enger umgrenzen; die Nachschrift der Melanchthonischen Vorlesung fällt ins Jahr 1553. Das geht klar hervor aus den Worten der Dispositio LXVI S. 169 f.: Cuius (sc. ascensionis Christi) spectatores fuerunt Maria, Lazarus, apostoli et multi alii pii Hierosolymis ante annos 1522. Ähnliche Zeitangaben finden sich auch sonst bei Melanchthon, z. B. CR V 712: 1545, quo ante annos 1514 filius dei in cruce sese obtulit. Wie letztere Stelle und das Chronicon Carionis (z. B. CR XII 904 –910) ergeben, setzte Melanchthon Christi Tod in dessen 34. Lebensjahr, d. i. ins 31. Jahr unsrer Zeitrechnung. So würden wir also als Entstehungsjahr der Dispositionen das Jahr 1553 erhalten. Dazu passen die übrigen Zeitangaben der Dispositionen: S. 326. 384. 410 wird als lebend, aber im hohen Greisenalter stehend der rheinische Pfalzgraf Friedrich II. gennant, der am 26. Februar 1556 starb; also müssen die Dispositionen vor seinen Tod fallen. Andrerseits wird vom Bauernkrieg und der wiedertäuferischen Bewegung S. 53 als einer abgetanen Sache gesprochen, und mit dem Bürgerkrieg, vor dessen Erneuerung S. 62 gewarnt wird, kann wohl nur der Schmalkaldische Krieg (1546 –47) gemeint sein. Endlich fällt die Einweihung der Torgauer Schloßkirche, zu welchem Feste Stigel die S. 153 gemeinten Verse dichtete, auf den 5. Oktober 1544. Eine einzige Bemerkung könnte dieser Datierung der Dispositionen ins Jahr 1553 widersprechen: Die Dispositio CLVIII (S. 416 ff.) hat zum Inhalt das Lob der ducum Saxoniae, weil sie mit der Gründung der Fürstenschulen ein bedeutendes Kulturwerk geschaffen hätten (vgl. Anm. zu 555,2–3). In dieser Disposi-

422 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

tio ist aber unter „duces“ Moritz von Sachsen nebst seinem Vater Heinrich dem Frommen inbegriffen, während man erwarten sollte, dass Moritz, der seit der Schlacht von Mühlberg die Kurwürde hatte, als Elector bezeichnet wäre. Doch erklärt sich die Titulierung als dux wohl einfach daraus, dass er nur im Zusammenhang mit seinem Vater genannt wird und diesem wieder der Titel Elector nicht zuerteilt werden konnte. Ist diese Annahme richtig, so muß die Dispositio CLVIII vor dem 11. Juli 1553 geschrieben sein; denn an diesem Tage starb Moritz an den in der Schlacht von Sievershausen erlittenen Wunden. Wäre aber sein Tod bereits eingetreten, als Melanchthon die Dispositio CLVIII diktierte, so würde er sicher irgendwie des Toten gedacht haben. So aber wird der Dux, also Moritz, als lebend gedacht, wie z. B. das Praesens appellantur S. 418 u. a. zeigt. Wir erhalten also als Zeitbestimmung der Dispositionen für die Nummern LXCI –CLXI das Jahr 1553 bis Anfang Juli; die Dispositionen I –LXV können noch ins Jahr 1552 fallen. Eine genauere Datierung der Dispositionen ist nicht möglich, denn dieses Werk Melanchthons wird sonst nicht erwähnt und auch in seinen Briefen aus den Jahren 1552 und 1553, soweit sie im CR VII und VIII gedruckt vorliegen, findet sich kein einziger Hinweis auf sie. In völliges Dunkel endlich ist die Frage nach dem Schreiber der Handschrift gehüllt. Weder den Bemühungen des Verwalters des Zwickauer Ratsarchivs, Herrn Prof. Dr. Langer, noch den Nachforschungen des Herausgebers ist es gelungen, einen sicheren Anhaltspunkt zu gewinnen, so wahrscheinlich es auch ist, dass der Schreiber dem Stephan Rothschen Kreise angehört hat.

II. Inhalt und Composition. Die Dispositiones rhetoricae verfolgen einen rein praktischen Zweck. Sie wollen den jungen Studenten anleiten, durch Beherrschung der rhetorischen Begriffe und durch deren bewußte Anwendung eine Rede, einen Brief, eine Untersuchung, eine Erzählung etc. interessanter, packender und überzeugender zu gestalten. Sie sind demnach, wie alle rhetorischen Übungen und Studien, für Anfänger in der Wissenschaft berechnet. Wie im Schulbetriebe der römischen Kaiserzeit und des ausgehenden Altertums, so nahmen auch an den italienischen Universitäten des 14. und 15. Jahrhunderts, die die Lehrstätten der deutschen Humanisten waren, die rhetorischen Übungen einen breiten Raum ein (vgl. Voigt: Die Wiederbelebung des klass. Altertums etc. z. B. I 490. 506. 513 und sonst oft); ebenso behaupteten sie als Unterrichtsfächer für die vor dem Baccalaureatsexamen stehenden Studenten an den deutschen Universitäten der Humanistenzeit und über diese hinaus bis ins 18. Jahrhundert ihren Platz. So wissen wir beispielsweise, dass an der Wittenberger Universität seit deren Reorganisation vom Jahre 1536 ein eigenes Ordinariat für Rhetorik existierte (Hartfelder: Melanchthon S. 442), dass Melanchthon selbst für Leipzig und für Rostock Vorlesungen

Einleitung | 423

über Rhetorik für unumgänglich notwendig hielt (a. a. O. S. 521 und 523), dass in Marburg Nicolaus Asklepius Barbatus um 1535 als Professor der Rhetorik wirkte (Krause: Eobanus Hessus II S. 201) u. a. m. Melanchthons rhetorische Schriftstellerei begann frühzeitig; bereits 1519 erschienen seine drei Bücher de rhetorica (CR XIII 413 ff.), die öfter in verbesserter Form und unter wechselndem Titel neu aufgelegt wurden.3 Sie sind die Hauptquelle für das Verständnis seiner rhetorischen Theorie, die im Grunde auf Quintilian zurückgeht. Die vorliegende Sammlung rhetorischer Dispositionen ist die praktische Ergänzung zu diesem Werke de rhetorica; sie enthält die Anwendung der dort gegebenen Regeln auf konkrete Fälle. – Ihrem Inhalte nach werden fast alle Gebiete des menschlichen Lebens berührt, wenn auch unter Betonung dessen, was für einen Studenten von Wichtigkeit ist. So finden wir in den Dispositionen Warnungen vor allen möglichen menschlichen Fehlern und Schwächen, vor Neugierde (IV), vor Unkeuschheit (XII), vor Hochmut und Überhebung (XVII. XXII. CVIII. CXL), vor Müßiggang (XXVIII. LII), vor schlechter Gesellschaft (XXI. CXLVI), vor Trunksucht (LXVIII. CXLIV. CLIII), vor Faulheit (XXXIV. XXXVI. LXXXI), vor Irrlehre (XI. XLIV), natürlich unter Hinweis auf die entgegengesetzten menschlichen Vorzüge, u. a. m. Andrerseits werden die jungen Leute zu eifrigem Studium überhaupt (LXXIII. LXXV), oder zu eingehenderer Beschäftigung mit gewissen Fächern, wie Musik (LIV. LIX), Psychologie (LVI), Dialektik (XXXIX) und Rhetorik (XL), Logik (LXIX), Theologie (XXXVII). XLIII) u. a. m. aufgefordert. Daneben finden wir auch sonst eine Anzahl Themen, die speciell [speziell?] für Studenten berechnet sind, so Empfehlungsschreiben (XLIX), Gratulationen zum Doctor iuris (XLIV), Bittschreiben um ein Stipendium (LXI) und Dankschreiben für dessen Gewährung (LXII), Gratulationsschreiben zur Erlangung eines Stipendiums (C), Betrachtungen über das Verhältnis von Lehrer und Schüler (XV. XVI) usw. Aber auch ganz allgemeine, für jedes Alter und jeden Stand berechnete Betrachtungen finden sich oft, z. B. über den Wert der Monarchie (XIX), über die Bedeutung der Landwirtschaft (XVIII), über das Studium der Theologie (XXXVIII), über Vorzeichen (VI), über die Vertreibung der Tarquinier aus Rom (LI), über Johannes den Täufer (LV), über die Bedeutung der drei Parzen (LXX) u. a. m. Auffallend für unser Empfinden ist die stark moralisierende Tendenz der Dispositionen und der bedeutende theologische Einschlag (vgl. S. 82. 84 ff.). Ein Gedankenfortschritt in der Aufeinanderfolge der Dispositionen ist weder inhaltlich noch formell vorhanden oder beabsichtigt. Die einzelnen Dispositionen stehen gewöhnlich völlig unvermittelt nebeneinander; zwar ist sicher Dispositio LXXVI die Antwort auf die vorangehende Dispositio, ebenso wie XCI auf XC und XCII wieder auf XCI, und inhaltlich berühren sich wenigstens die Dispositionen LXIV –LXVI, CXXVII und CXXVIII u.a.; aber öfter noch ist Zusammengehöriges weit voneinander getrennt, wie z. B. XXXIX und CI oder LXI, LXII und C u. a. m. Die Terminologie

3 Zwicker expresses a common erroneous description of the principal writings on rhetoric. See above, Volume Introduction.

424 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

bietet nichts Auffälliges, sie entspricht durchaus der von Melanchthon in den drei Büchern de rhetorica erklärten und angewandten Bezeichnung (vgl. namentlich CR XIII 421 –558), die auf antike Quellen (namentlich den Autor ad Herennium und Quintillian) zurückgeht. Dieser ganz sicheren theoretischen Abhängigkeit Melanchthons von alten Quellen steht gegenüber seine Selbständigkeit hinsichtlich der Wahl des Inhalts der Dispositionen. Bei den meisten verbietet schon der Inhalt selbst, an ein antikes Muster zu denken; aber auch bei den Dispositionen, die ihrem Inhalte nach ganz gut alte rhetorische Schulbeispiele sein könnten, ist es mir nur zweimal gelungen, eine antike rhetorische Behandlung nachzuweisen. Die Reste der antiken Schulrhetorik liegen uns ja namentlich in den Declamationen Quintilians und des Calpurnius Flaccus, in Senecas Controversien und Suasorien und in ein paar späteren Sammlungen, wie z. B. den dictiones des Ennodius, vor.4 Nur zweimal kann ich beweisen, dass Melanchthon auf Vorkommnisse zurückgreift, die als Themen für rhetorische Übungsbeispiele schon im Altertume beliebt waren; das sind der miles Marianus (vgl. S. 7 und dazu die Anmerkung, sowie Calpurnius Flaccus Declamationes III p. 3, 16 Lehnert und Quintilian Declamationes III p. 41, 5 Lehnert) und das vituperium Flaminii (vgl. S. 23 nebst Anmerkung, namentlich Seneca contr. 9, 2 p. 382 und 435 Müller). Außerdem finde ich die Erzählung von Caepio (S. 232), angedeutet beim Autor ad Herennium I 14 p. 204, 7 Marx. Hiervon abgesehen müssen wir annehmen, dass Melanchthon aus Compendien seiner Zeit oder aus eigener Lektüre die Tatsachen entnahm, die den historischen Hintergrund der Dispositionen bilden. Wo dieser überhaupt fehlt, war es für den erfahrenen Mann ein Leichtes, irgend einen fingierten Fall rhetorisch zu zergliedern und zu erläutern. Dass hinsichtlich der Composition viele Dispositionen Lücken aufweisen oder vorzeitig abbrechen, ist bei dem Charakter der Sammlung als Abschrift einer Kollegnachschrift nicht verwunderlich. Denn wenn z. B. vorangegangen war Ratio a causa, Ratio a legitimo, Ratio a iucundo, so ergänzte ja jeder Leser von selbst beim folgenden ab utili wieder Ratio, und der Nachschreiber konnte sich das Wort ersparen. Ebenso leicht lassen sich auch Lücken ausfüllen wie Dispositio VI Conclusio (etwa durch: Ergo noli signa contemnere) oder Dispositio XIV Epilogus (etwa durch: Ergo infantes sunt baptizandi) u. a. m. Dagegen erregen unsre Aufmerksamkeit mit Recht die Fälle, wo eine Disposition in doppelter Fassung vorhanden ist. Das findet viermal statt: Dispositio LXXXI und CVII, LXXXIV und CXX, CXIX und CXLII und CLV, CXXI und CLVI entsprechen einander oft fast wörtlich. Schon in dem Abschnitte: Überlieferung der Dispositionen hatte der Herausgeber erklärt, dass er sich trotz der großen Übereinstimmung der betreffenden Texte nicht entschlossen hätte, auf Grund der vorliegenden zwei resp. drei Rezensionen einen einheitlichen Text in diesen Dispositionen herzustellen, sondern dass er jeden in seiner Eigenart belassen hätte. Es fragt

4 The Dispositiones participate in the tradition of progymnasmata, which in the ancient world were exercises written (and sometimes performed) in preparation for declamation. See above, General Introduction, and Editorial Report.

Einleitung | 425

sich hier, wie diese Doppelfassungen zu erklären sind. Durch ein Versehen des Schreibers, der irrtümlich dieselben Seiten zweimal abschrieb, oder Melanchthons, der versehentlich dasselbe zweimal diktierte, können sie nicht entstanden sein; denn dann müßten sie ja völlig gleichlautend sein, während sich in Wirklichkeit eine Menge Abweichungen finden. Es bleibt nur die Annahme übrig, dass wir voneinander unabhängige Dispositionen vor uns haben und dass die Wiederholungen sich dadurch erklären, dass Melanchthon sich nicht scheute, Gedanken und Worte, die ihm besonders passend und wirksam zu sein schienen, in nur wenig veränderter Gestalt mehrfach zu verwenden. Würden wir das an ihm tadeln und für unmöglich halten, so müßten wir uns auch schon darüber wundern, dass er überhaupt dasselbe Thema mehrfach, wenn auch ohne diese auffallende wörtliche Übereinstimmung, behandelt. Hätte er so streng darauf achten wollen, in jeder Disposition einen neuen Gedanken mit neuen Worten zu behandeln, dann hätte er auch nicht in drei verschiedenen Dispositionen über das Laster der Trunksucht reden dürfen (LXVIII. CXLIV. CLIII), nicht die Dialektik in drei verschiedenen Dispositionen (XXXIX. LXIII. CI) zu empfehlen brauchen, seine Gedanken über den Wert der Musik in eine Dispositio zusammenfassen können (vgl. LIV und LIX) u. a. m. Dazu kommt, dass eine genaue Betrachtung der betreffenden Dispositionen uns andrerseits auch ihre Unterschiede klarer erkennen läßt; z. B. stimmen die Dispositionen CXIX und CLII fast wörtlich überein, aber die eine handelt von dem Vorzuge der Wissenschaften vor dem Handel (CXIX), während die zweite (CLII) einen Vergleich zwischen Wissenschaft und Hofleben mit einem Siege der Wissenschaft enden läßt.

III. Die Citate. Dass die heute übliche, überaus peinliche Genauigkeit im Citieren, namentlich bei Angaben aus griechischen und lateinischen Schriftstellern, in den ersten Jahrhunderten nach dem Wiederaufleben der klassischen Studien durchaus vermißt wird, ist bekannt. Die Gründe hierfür liegen namentlich darin, dass man häufig entweder überhaupt aus dem Gedächtnis citierte und somit von vornherein auf eine über allen Zweifel erhabene Angabe des Textes und der Fundstelle verzichtete oder große Sammelwerke, wie das Speculum des Vincentius Bellovacensis und im 16. Jahrhundert namentlich des Erasmus von Rotterdam Apophthegmata und Adagia, benützte, die ihrerseits wieder nicht aus den Quellen schöpften, sondern aus alten und mittelalterlichen Sammelwerken kompiliert waren. So kam es denn, dass der letzte Benutzer oft nicht wußte, woher die von ihm citierten Worte eigentlich stammten und wie sie im Urtexte lauteten, und dass sich im Laufe der Zeit Fehler aller Art einschlichen, die zu beheben heute oft eine sehr schwierige Aufgabe ist. Wie weit allerdings im vorliegenden Falle die zahlreichen Fehler in den Citaten auf Melanchthons Rechnung zu setzen sind, läßt sich nicht mehr genau feststellen, da uns nur die

426 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

mangelhafte Abschrift einer Kollegnachschrift zur Verfügung steht; doch scheint es, als ob die Mehrzahl der Fehler schon in Melanchthons Diktat vorhanden war. Ich beginne mit den Fällen, wo sich in sicher identifizierbaren Citaten textliche Fehler finden. Eine Anzahl Verse hat dadurch ihren Verscharakter eingebüßt (z. B. S. 436,19. 461,13–14. 488,32–33), während sich in einigen anderen nur die Wortstellung gegenüber dem Originale verändert hat (z. B. S. 466,29. 487,34. 488,24–25) oder geringfügige Störungen des Textes vorliegen (z. B. S. 498,18). Dagegen geht die Textkorruptel in einigen Prosacitaten so weit, dass diese dadurch direkt sinnlos werden, wie die handschriftliche Überlieferung zu S. 510,32 und 541,33 f. zeigt. Auch an sachlichen Fehlern mangelt es in den Citaten nicht; so hat Melanchthon 445,9 den Sachverhalt einer Aesopischen Fabel gerade umgekehrt; 500,14 berichtet er eine Anekdote von Ambrosius und Theodosius, während es sich in Wirklichkeit nicht um Theodosius, sondern um Valentinian und dessen Gattin Justina handelt; 508,7 verlegt er den Schauplatz des Blutbades von Thessalonich, das zur Kirchenbuße des Kaisers Theodosius vor Ambrosius führte, nach Aquileia. Ähnliche Versehen habe ich in den Anmerkungen zu 470,6–7. 478,23 und 513,14–16 berichtigt. Gröber ist der Fehler S. 232, wo Scipio und Caepio (ob durch Melanchthons oder eines Schreibers Schuld, ist unsicher) verwechselt sind; am schwierigsten für den, der die Citate identifizieren soll, sind Fälle wie S. 284, wo dem Socrates der Ausspruch τὸ μάλλον(!) ἄριστον zugeschrieben wird, während tatsächlich Isocrates I 29 τὸ μέλλον ἀόρατον gemeint ist, oder S. 153, wo Verse des zeitgenössischen Dichters Johann Stigel wiedergegeben sind, aber so frei, dass aus den vier Versen Stigels bei Melanchthon zwei geworden sind. Unter diesen erschwerenden Umständen ist es wohl kein Wunder, dass es mir nicht gelungen ist, alle Citate zu identifizieren; oft läßt sich ja nicht einmal bestimmen, ob die betreffenden Worte einem griechischen oder einem lateinischen Schriftsteller entnommen sind, denn auch die aus der griechischen Literatur stammenden Citate werden fast durchgängig in lateinischer Übersetzung gegeben. Bei dem Aristotelescitat 526,10 = 554,6 und dem Xenophon-citat 541,19–20 glaube ich, die von Melanchthon gemeinten Stellen gefunden zu haben, obwohl keine wörtliche Übereinstimmung stattfindet. Aber da sich die betreffenden Gedanken öfter bei Aristoteles und bei Xenophon finden, ist es nicht ausgeschlossen, dass Melanchthon überhaupt nicht an eine bestimmte Stelle dachte, sondern nur Gedanken, die ihm aus beiden Autoren geläufig waren, frei ausdrücken wollte. Eine Analogie für diese Annahme bietet S. 136, 27, wo auf den ersten Blick ein Plutarchcitat vorzuliegen scheint, das sich jedoch bei genauer Prüfung nur als die freie Wiedergabe eines bei Plutarch sehr häufigen Gedankens herausstellt. Dagegen wird mein Unvermögen, alle Citate nachzuweisen, der Umstand entschuldigen, dass ich von einer größeren Anzahl Citate beweisen kann, dass sie tatsächlich an den Stellen nicht zu finden sind, wo sie nach dem vorliegenden Texte stehen müßten. Es handelt sich hier um die Citate 448,25. 451,11. 454,33–35. 464,13. 464,13. 516,4. 528,4. 528,4. 535,18.

Einleitung | 427

448,25 wird die Sentenz „otium pulvinar Sathanae“ dem Augustin zugeschrieben, während sie S. 530,10–11 als Ausspruch des heiligen Ambrosius auftritt. Dass die Worte proverbialen Charakter besitzen, zeigt ihr sprichwörtliches Vorkommen in allen möglichen Sprachen (vgl. Wander, Deutsches Sprichwörterlexicon s. v. Müßiggang III S. 792). Aber in keiner der von Wander angeführten, teilweise sehr seltenen lateinischen Sprichwörtersammlungen, die die Sentenz anführen, ist ein Hinweis auf Augustin oder Ambrosius als Quelle zu finden, und auch in den Werken der beiden Heiligen kann ich den Ausspruch nicht nachweisen, sodass es sich wahrscheinlich um ein anonymes Citat handelt, dem die Autorschaft eines bekannten Heiligen nur deshalb hinzugefügt ist, um der apokryphen Sentenz größeres Gewicht zu verleihen. Das Schwanken zwischen Augustin und Ambrosius kann man als Zeichen der Unsicherheit über die Quelle auffassen, oder man kann den einen Namen als die falsche Auflösung der den andern Namen bezeichnenden Abkürzung A erklären. 451,11 wird aus Plutarch citiert: „Maiores habuit viros strenuos et bellicosos“ (sc. Scipio). Zunächst wird man unter diesem Scipio natürlich nur den älteren, den Hannibalsieger, verstehen, und nur zu diesem passt, was 451,11 (Patrem) – 451,13 (virtutem) und 451,15 (Adolescens) – 451,17 (exilio) berichtet wird. Dagegen kann sich die von Melanchthon 451,13 (In) – 451,14 (attribuuntur) berichtete Mythe nur auf den jüngeren Scipio beziehen, so dass schon hier offenbar ein Irrtum Melanchthons vorliegt. Aber weder über den älteren, noch über den jüngeren Scipio spricht sich Plutarch in dieser oder ähnlicher Weise an einer der vielen Stellen aus, wo er von den Scipionen spricht (vgl. den Index nominum in den Ausgaben der Vitae von Sintenis, der Moralia von Bernardakis). Eine letzte Möglichkeit bliebe noch offen: 451,17 ist für Plutarchum sicher Polybium zu schreiben; denn dieser und nicht Plutarch (dessen Scipionenbiographien verloren sind) ist neben Livius die Quelle für das Leben, speziell die Jugend des Scipio maior. Aber auch bei Polybius findet sich nirgends eine ähnliche Bemerkung über einen der Scipionen. –Hier kann ich gleich die Stelle 452,19–20f. anfügen, wo Scipio, doch wohl wieder der ältere, allem Anscheine nach in Verbindung mit einem Bienenprodigium genannt wird. Dass die ganze Stelle verderbt ist, lehrt der Zusammenhang; denn in der ganzen Disposition ist ja nur von löblichen Eigenschaften der Bienen die Rede, während im vorliegenden Texte von „Item“ ab ein Tadel enthalten ist, der ja allerdings leicht zu beheben wäre, z. B. durch Einfügung eines passenden Adjektivs vor „negotiis“. Auf jeden Fall ist kein Prodigium aus dem Altertume überliefert, das irgendwie hierher gezogen werden könnte. Entweder ist also auch dieses Citat apokryph oder die Worte „Scipio“ etc. sind arg verderbt (vgl. die Sammlung der Prodigien bei Wülker: Geschichtliche Entwicklung des Prodigienswesens bei den Römern, Leipzig 1903). 454,33–35 wird ein Ausspruch Christi citiert, der wohl ohne alle Überlieferung dasteht. Es existieren ja viele außerkanonische Dicta Christi, aber dieses Wort des Herrn ist sonst nirgends überliefert, und die Annahme, dass Melanchthon außer den in unsern Sammlungen (vgl. Anm. zu 451,1) enthaltenen Worten Christi noch andre gekannt habe, ist von vornherein abzuweisen.

428 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

464,13 wird als platonisch die Sentenz citiert: „Eum beatum esse, cui etiam vel paucarum rerum contingit notitia“. Diese Worte aber wird man vergebens bei Plato suchen, zumal da sie der gesamten platonischen Philosophie widersprechen würden. Allenfalls könnte man an eine Stelle in dem pseudoplatonisch-altakademischen Dialoge Ἀντερασταὶ denken, wo p. 134 D (II S. 361 Wohlrab) steht: καὶ τούτων (sc. τῶν μαθημάτων) τὰ μέτρια ὠφελεῖ, ἀλλ᾽ οὐ τὰ πολλά. Aber die Übereinstimmung ist selbst äußerlich nur ganz entfernt, dem Sinne nach stimmen die beiden Aussprüche überhaupt nicht überein. Es wird sich auch hier um einen ganz allgemeinen Gedanken handeln, dem nur des besseren Eindrucks wegen die Autorität Platons von Melanchthon oder seiner Quelle vorangestellt wurde. 464,13 citiert Melanchthon einen mutigen Ausspruch des Ambrosius gegen Valentinian und Iustina. Da der ganze Bericht über das in der Dispositio LXXXVIII berichtete Vorkommnis auf Ambrosius’ eigener Darstellung beruht (vgl. Anm. zu 500,14–15), so erwartet man natürlich, dass, wenn man „Ambrosius respondit“ (464,13) oder „ait“ (501,10) liest, die dann folgenden Worte sich wirklich im Berichte des Ambrosius finden. Das trifft aber für 464,13 nicht zu; die dort stehenden Worte findet man nicht im Berichte des Ambrosius; sie sind freie Zutat Melanchthons. 516,4. Zu diesem, wegen des Wortes κάρωμα interessanten, apokryphen Quintiliancitat, das weder in Quintilians Institutio oratoria, noch in den mehr oder weniger pseudoquintilianischen Declamationes, noch bei einem anderen Autor des Altertums nachweisbar ist, vgl. die Anmerkung zu 516,4–6. Zu 528,4, einem apokryphen Enniuscitat, vgl. die Anmerkung zu 528,4. 535,18 wird ein Ausspruch der Aristoteles bei Cicero gebracht, der in der vorliegenden Form (mit angelus) von vornherein auf eine christliche Quelle weist. Nun kommen zwar ähnliche Gedanken sowohl bei Aristoteles wie bei Cicero (z. B. Lael. 23, 87; de re publ. I 25,39 u. s.) vor; aber die Ähnlichkeit reicht nicht aus, um für unsre Stelle bei Aristoteles oder Cicero die Quelle nachweisen zu können. Es liegen also zwei Fehler resp. Irrtümer Melanchthons in diesem einen Citate vor. Ebensowenig wie in den vorangehenden Fällen ist es mir gelungen, das Galencitat S. 187 zu identifizieren. Zwar habe ich die für diese Worte in Betracht kommenden Hauptwerke unter den echten Schriften Galens (vgl. Haeser, Geschichte der Medizin I3 S. 350 ff.) durchgesehen und die Stellen s. vv. οἶνος, κραιπάλη etc. auf Grund des Kühnschen Wortindex durchsucht, aber ohne Erfolg. Doch ist die Zahl der Schriften Galens und namentlich die der pseudogalenischen so groß, dass sich gar wohl das Citat noch irgendwo verborgen halten kann. Ich gehe nunmehr zu den Citaten über, bei denen die Quelle nur ungenau angegeben ist und spreche zuletzt von einer Anzahl Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten, bei denen ja die Quellenfrage überhaupt eine ganz andre Rolle spielt als in den bisher behandelten Fällen. S. 12 wird als Ausspruch des Socrates berichtet: „non solum oculos, sed ne cogitationes quidem in alienas aedes immittendas esse“. Obwohl dieser Gedanke sehr wohl sokratisch sein könnte, glaube ich doch, dass ein Irrtum Melanchthons

Einleitung | 429

vorliegt. Der Ausspruch steht weder bei Plato, noch bei Xenophon, noch sonst bei einem antiken Schriftsteller bis hinab zu Stobaeus und den von Leutsch und Schneidewin im Corpus paroemiographorum gesammelten Autoren. Zwar würde dieser Umstand ja nicht genügen, um dem Socrates die Worte abzusprechen, aber zum Schweigen der Quellen kommt, dass ähnliche Aussprüche berichtet werden von Isocrates und Xenocrates, zwei Männern, deren Namen sehr leicht mit dem des Socrates verwechselt werden konnte (vgl. S. 284). Von Xenocrates lesen wir bei Plutarch de curiositate 12 (= III 349, 1 ff. Bernardakis): Δεύτερον τοίνυν ἐθιζώμεθα θύραν παριόντες ἀλλοτρίαν μὴ βλέπειν εἴσω μηδὲ τῶν ἐντὸς ἐπιδράττεσθαι τῇ ὄψει καθάπερ χειρὶ τῇ περιεργίᾳ, ἀλλὰ τὸ τοῦ Ξενοκράτους ἔχωμεν πρόχειρον, ὅς ἔφη μηδὲν διαφέρειν τοὺς πόδας ἤ τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς ἀλλοτρίαν οἰκίαν τιθέναι (vgl. Erasmus Roterd. Apoph. VII s. v. Xenocrates Chal. 8 = IV S. 335 Clericus); weiterliegend wäre schon die bei Erasmus (a. a. O. VIII s. v. Thrasea 15 = IV S. 365) von Isocrates berichtete Anekdote: „Ubi conspexit Sophoclem tragoediarum scriptorem sequi puerum quendam forma illius captum: Oportet, inquit, o Sophocles, hominem non manus tantum apud se continere, verum et oculos“. Namentlich die erste, aus Plutarch stammende Notiz weist eine so große Ähnlichkeit mit unsrer Socratesstelle auf, dass sie gar wohl als ihre Quelle gelten kann. Dann müssen wir aber einmal eine Namensverwechslung (Socrates statt Xenocrates) und andrerseits eine Änderung des Inhalts der Erzählung konstatieren. Für das zweite wäre sicher Melanchthon verantwortlich, für das erste möglicherweise auch der Schreiber oder der Abschreiber der Handschrift. S. 113 wird ein dictum Alexandri berichtet: Keine Schätze sind zu vergleichen mit dem Wissen, namentlich dem der Religion und der Tugend. Der Ausspruch an sich ist farblos und könnte wohl von jedem christlichen Alexander herstammen. Welcher Alexander gemeint ist, ist unklar; im Doctrinale des Alexander de Villa Dei, an den man zunächst denken möchte, steht nichts Ähnliches, abgesehen davon, dass er wohl als Alexander Gallus citiert wäre. Ebensowenig ist es mir gelungen, über die juristischen Citate 459,1. 501,2 und 501,13 etwas zu finden. Das erste ist inhaltlos, das dritte enthält eine Definition von „occisor“, die wegen des Wortes „occisor“ wohl sicher auffindbar wäre, wenn sie in dieser Form aus dem Altertume überliefert wäre. Aber weder diese beiden, noch das dritte, das am ehesten einen klassischen Eindruck macht, habe ich mit Hilfe des Vocabularium iurisprudentiae der Berliner Akademie als klassisch erweisen knnen. Ob die Citate aus einer mittelalterlichen Quelle stammen oder Melanchthons Kopfe entsprungen sind, wage ich nicht zu entscheiden. Dagegen glaube ich wieder sicher, dass ein Irrtum Melanchthons in folgenden drei Fällen vorliegt: 529,10 und 541,8 wird Jupiter einmal im Zusammenhang einer Erzählung genannt, in dem er in der griechischen und lateinischen Literatur nicht vorkommt, und sodann die bekannte Fabel, dass sich die Menschen über die ungerechte Verteilung von Glück und Unglück bei Iupiter beschweren, dahin erweitert, dass Iupiter

430 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

auf die Welt kommt und sich verteidigt, wovon keine antike Quelle etwas berichtet. Beides scheinen mir sicher Zutaten Melanchthons zu sein. 542,28 wird berichtet, die Spartaner hätten den Ctesiphon nicht bei sich geduldet, weil er sich gerühmt hätte, er könne über jedes Thema einen ganzen Tag lang sprechen. Aber diese Anekdote, die an sich recht gut zur Wortkargheit der Spartaner und zur Geschwätzigkeit eines Sophisten oder Rhetoren passen würde, ist aus dem Altertum nicht überliefert. Der Name Ctesiphon kommt verhältnismäßig so selten in der griechisch-römischen Literatur vor, dass die Quelle sonst sicher auffindbar wäre. Zunächst würde man auch hier an eine Verwechslung Melanchthons denken und statt Ctesiphon den Namen eines der bekannteren Sophisten einsetzen wollen; aber von keinem von ihnen wird etwas Ähnliches berichtet. Die Schuld trifft aber hier Melanchthon nur mittelbar; die Erzählung nahm er herüber aus Erasmus Roterd. Lingua, IV S. 666 B Clericus, wo sie fast mit denselben Worten wie bei Melanchthon steht, aber auch ohne Quellenangabe. So sieht man denn, mit welchen Schwierigkeiten es oft verknüpft ist, ein quellenloses oder ungenügend bestimmtes Citat oder eine weniger bekannte Anekdote auf die richtige Quelle zurückzuführen. Oft sind die namentlich für die späteren Jahrhunderte durchaus mangelnden Hilfsmittel und das Mißgeschick des Suchenden daran schuld, oft aber eben auch die Ungenauigkeit der Schriftsteller im Citieren und die allzu große Freiheit, mit der sie je nach den Bedürfnissen des Augenblicks Veränderungen der überlieferten Worte, Erweiterungen, Auslassungen etc. vornehmen. Dass natürlich immer noch, wenigstens bei einigen der besprochenen Citate, die Möglichkeit offen bleibt, dass sie aus pseudonymen Schriften des Mittelalters entnommen sind, ist klar, ebenso wie es selbstverständlich ist, dass, wo im Vorangehenden von „Fehlern“ und „Irrtümern“ Melanchthons gesprochen ist, nie damit gesagt werden soll, dass gerade Melanchthon ihr Urheber gewesen sein muß (vgl. oben die Bemerkung zu 542,28). Schon sein Gewährsmann konnte den Fehler begangen haben, der sich bei der weit verbreiteten Methode, nicht auf die Quellen zurückzugehen, weiter fortpflanzte. Die Zahl der Sprichwörter endlich und der sprichwörtlichen Redensarten ist, wie überhaupt im Reformationszeitalter, so auch im vorliegenden Werke Melanchthons recht bedeutend. So weit sie aber nicht schon im Altertume im Gebrauch waren (vgl. S. 461,13–14. 489,27. 493,4 u. s. ), ist es sehr schwierig, Parallelstellen anzuführen. Wohl findet man Ähnlichkeiten (z. B. Anm. zu 509,17–18; Anm. zu 525,28–29 u. s.), aber auch hier lassen uns zuweilen Melanchthons Angaben im Stich. Das „vetus proverbium“ 525,28–29 ist kein antikes Sprichwort, die „prodita sententia“ 536,6 kann ich sonst nirgends finden, und selbst die versifizierten Proverbien (456,4. 466,4. 523,8) stammen entweder aus ganz später Zeit oder sind erfunden. Die Prosasprichwörter 523,19. 527,21. 529,3. 529,29. 534,6. 536,6. 558,14 haben weder in Luthers Sprichwörtern, noch in des Erasmus Adagien, noch in neueren Sammlungen ein Analogon.

Einleitung | 431

Literatur- und Quellenverzeichnis Aesop. Fabulae Aesopicae Collectae. Ed. Karl Halm. Leipzig, 1852. Arnim, Hans von, and Maximilian Adler. Stoicorum veterum Fragmenta. 4 vols. Leipzig, 1903–1924. Asconius. Q. Asconii Pediani Orationum Ciceronis quinque enarratio. Ed. Adolf Kießling and Rudolf Schöll. Berlin, 1875. Bergk, Theodor. Poetae lyrici Graeci. 4th ed. Leipzig, 1878. Bindemann, Carl. Der heilige Augustinus. 3 vols. Vols. 1 and 2. Berlin and Leipzig: H. Schultze. Vol. 3. Greifswald, 1844–1869. Büchmann, Georg, Walter Robert-tornow, and Eduard Eppel. Geflügelte Worte. Der Citatenschatz des Deutschen Volkes. 21st ed. Berlin, 1903. Calpurnius Flaccus. Declamationes. Ed. G. Lehnert. Leipzig, 1903. Claudian [Claudius Claudianus]. Claudii Claudiani carmina. Ed. Julius Koch. Leipzig, 1893. Corp. Gloss. = Goetz, Georg, et al. 7 vols. Corpus glossariorum latinorum. Leipzig and Berlin, 1888 –1923. Diels, Hermann. Die Fragmente der Vorsokratiker. Berlin, 1903. Dio Cassius. Dionis Cassii Cocceiani Historia Romana. 3 vols. Ed. by Johannes Melber and Ludwig August Dindorf. Leipzig, 1890 –1928. Ennius. Ennianae poesis reliquiae. Ed. Johannes Vahlen. 2nd ed. Leipzig, 1903. Ennodius. Opera omnia. Ed. Wilhelm von Hartel. Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum 6. Vienna, 1882. Eusebius-Rufin = Eusebius. Eusebius Werke. 3 vols. Vol. 2. Die Kirchengeschichte. Ed. E. Schwartz. Leipzig, 1903. Georges, Karl Ernst. Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch. 2 vols. Leipzig, 1826–. Haeser, Heinrich. Lehrbuch der Geschichte der Medizin und der epidemischen Krankheiten. 3rd ed. 3 vols. Jena, 1881. Hauck, Albert. Kirchengeschichte Deutschlands. 5 vols. 1887–1920. Vol. 4. Leipzig, 1903. Iamblichus. Iamblichi De vita Pythagorica liber. Ed. August Nauck. Petropoli, 1884. Kock, Theodor. Comicorum Atticorum Fragmenta. 3 vols. Leipzig, 1880–1888. Krüger, Paul, and Theodor Mommsen. Corpus iuris civilis. Vol. 1. Berlin, 1905. Leutsch, Ernst Ludwig von, and Schneidewind, F. G. Corpus paroemiographorum Graecorum. Göttingen, 1839. Lucian. Ausgewählte Schriften des Lucian. 3 vols. Ed. Julius Sommerbrodt. Berlin, 1853 –1860. Marquardt, Joachim, and August Mau. Das Privatleben der Römer. 2 vols. 2nd ed. Leipzig, 1886. Mommsen, Monum. Ancyr. = Monumentum Ancyranum. Res gestae Divi Augusti: Ex monumentis Ancyrano et Apolloniensi. Ed. Theodor Mommsen. Berlin, 1883. Nauck, August. Tragicorum Graecorum Fragmenta 2nd ed. Leipzig, 1889. Nehry, Hans. Citatenschatz: Geflügelte Worte, Sprichwörter und Sentenzen. Leipzig, 1889. Otto, A. Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten der Römer. Leipzig, 1890. Ovid. Opera. 3 vols. Ed. Rudolf Ehwald. Leipzig, 1888 –1890. Partsch, Joseph, and Carl Neumann. Physikalische Geographie von Griechenland, mit besonderer Rücksicht auf das Altherthum. Breslau, 1885. Paul. Fest. = Paulus Diaconus. Pauli Diaconi excerpta ex libris Festi de significatione verborum et Sexti Pompeii Festi fragmenta librorum significatione Verborum. Ed. Friedrich Lindemann. Leipzig, 1832. Plutarch. Plutarchi Vitae Parallelae. 5 vols. Ed. Karl Heinrich Sintenis. Leipzig, 1881 –1902. Plutarch. Plutarchi Chaeronensis Moralia. 7 vols. Ed. Gregorius N. Bernardakis [Grēgorios N. Vernadakēs]. Leipzig, 1889–1908.

432 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Publilius Syrus. Publilii Syri Mimi Sententiae. Ed. Otto Friedrich. Berlin, 1880. Publilius Syrus. Publilii Syri Mimi Sententiae. Ed. Wilhelm Meyer. Leipzig, 1880. Quintilian. Quintiliani quae feruntur declamationes XIX. Maiores. Ed. G. Lehnert. Leipzig, 1905. Resch, Alfred. Agrapha. Aussercanonische Evangelienfragmente. Leipzig, 1889. Resch, Alfred. Agrapha. Aussercanonische Schriftfragmente. Leipzig, 1906. Rhet. Her. Incerti auctoris De ratione dicendi ad C. Herennium libri IV. Ed. Friedrich Marx. Leipzig, 1894. Ribbeck, Otto. Scenicae Romanorum poesis fragmenta. 2nd Ed. 2 vols. Leipzig, 1871 –1873. Rott, Hans. Friedrich II. von der Pfalz und die Reformation. PhD Diss. Heidelberg, 1904. Sallust. C. Sallusti Crispi Catilina, Iugurtha, Historiarum reliquiae potiores. Ed. Heinrich Jordan. Berlin, 1866. Schäfer, Ernst. Luther als Kirchenhistoriker, ein Beitrag zur Geschichte der Wissenschaft. Gütersloh, 1897. Seneca (rhetor). Scripta quae manserunt : oratorum et rhetorum sententiae, divisiones, colores. Ed. Hermann Johannes Müller. Vienna, 1887. Stigel, Johannes. Poëmatum Io.Stigelii Gothani. Ed. Adam Siber. Jena, 1577. Stobaeus. Anthologium. Ed. Curt Wachsmuth and Otto Hense. 5 vols. Berlin, 1884–1912. Strabo. Strabonis Rerum geographicarum libri 17. Ed. Isaac Casaubon. Geneva, 1587. Terence. Comoediae. Venice, 1485. Terence. P. Terentii Comoedias, vna cvm scholiis. Basel, 1532. Teuffel, Wilhelm Sigismund, and Ludwig Schwabe. Geschichte der römischen Literatur. Leipzig, 1890. Thesaurus Linguae Latinae. Leipzig, 1900–. Thiele, Ernst. Luthers Sprichwörtersammlung. Weimar, 1900. Tzetzes, John. Ioannis Tzetzae Historiarum variarum chiliades. Ed. Gottlieb Kiessling. Leipzig, 1826. Überweg, Friedrich, and Max Heinze. Grundriss der Geschichte der Philosophie des Alterthums. 6 ed. 3 vols. Berlin, 1880–1883. Walde, Alois. Lateinisches etymologisches Wörterbuch. Heidelberg, 1906. Wander, Karl Friedrich Wilhem. Deutsches Sprichwörter-Lexikon. 5 vols. Leipzig, 1867–1880. Welcker, Friedrich Gottlieb. Griechische Götterlehre. 3 vols. Göttingen, 1857–1863. Westermann, Anton. Biographoi. Vitarum scriptores graeci minores. Braunschweig, 1845. Wülker, Ludwig. „Die geschichtliche Entwicklung des Prodigienwesens bei den Römern: Studien zur Geschichte und Überlieferung der Staatsprodigien.“ PhD Diss., Leipzig, 1903. Zeller, Eduard, et al. Die philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung dargestellt. Leipzig, 1880–1903.

Dispositiones aliquot rhetoricae dictatae a Domino Philippo Melanthone Vitebergae

https://doi.org/10.1515/9783110561197-012

Dispositiones aliquot rhetoricae dictatae a Domino Philippo Melanthone Vitebergae. |

5

10

15

20

RSB 5

I. Adumbratio epistolae adhortatoriae: Amicus hortatur amicum, ne desertis litteris militiam sequatur. Exordium a narratione: Relatum est mihi te constituisse desertis litteris militiam sequi. – Propositio: Quod te hortor ne facias. – Ratio ab inhonesto: Est enim cum summo dedecore coniunctum. – Rationis confirmatio: Nam si omnis inconstantia in rebus honestis liberali ingenio indigna est, est haud dubie et hoc turpe. – Amplificatio a simili: Quodsi militi flagitiosum est fractum metu vel periculorum vel laborum aliud vitae genus sequi, quanto magis ei, qui militiae gratia litteras deserit! – Alia ratio: Neque te fugit a parentibus mandatum habere, | ut litterarum studia secteris; 6 quod sine offensione dei negligere non potes. – Rationis confirmatio: Praecipit enim lex divina, ut parentibus obediamus. – Conclusio: Turpissimum igitur fuerit deserere litteras. – Alia ratio ab utili: Praeterea nisi parueris, sequetur tuam temeritatem non tantum litterarum quas didicisti oblivio, sed etiam rei familiaris certa penuria ac ignominiosa paupertas. – Rationis confirmatio: Vides enim, qui a litteris discedunt, eorum quae didicerunt non diu meminisse, et plerosque milites ad extremam redigi inopiam. – Amplificatio ab antithesi: litterae contra facile praestant, ne | quid horum 7 metuendum sit. – Conclusio: Unde constat militiae studium haudquaquam fore operae pretium – Alia ratio a periculo: Ut nihil dicam de periculis, quae in bello sustinenda sunt, quibus vita scholastica plane vacat. – Rationis confirmatio: Novisti enim, quanta petulantia militum temere alios laedentium, et quam facile in haec mala boni etiam incidant. – Amplificatio ab exemplis: Germanicum bellum superdicat huius rei plurima exempla. Et miles Marii in discrimen pudicitiae in exercitu venit amissetque haud dubie, nisi tribunum vim inferentem occidisset. – Epilogus: Nequaquam igitur litteras deseras et militiam sequaris. | 8

II. Ecquid in gratiam hostium evangelium mutare liceat? Propositio: Quaeris ex me, ecquid, cum Caesar Papisticam doctrinam rursus invehere studeat, aliquid in gratiam eius mutari possit. Qua de re respondeo nihil mutari. – Ratio propositionis: Quicquid enim tribuitur ei, Sathanae tribuitur. – Rationis confirmatio: Dicit enim Christus: Qui non est mecum, contra me est, et 30 constat nos recte docere. Quare cum hanc doctrinam Caesar mutatam velit, Sathanae causam agit. – Alia ratio a simili vel amplificatio: Ut perfidum esset, hosti minanti 25

10 ratio confirmationis 15 eorum, qui – discedunt 24 deseres 11 Vgl. Ex. 20, 12; Eph. 6, 1; Kol. 3, 20. 22 Ein schon in den römischen Rhetorenschulen häufig gebrauchtes Beispiel; vgl. Cic. pro Mil. 4, 9; de inv. II 124; Val. Max. VI 1, 12 und die Erklärer zu diesen Stellen. Der Tribun, ein Schwestersohn des Marius, hieß C. Lusius, der Soldat vielleicht C. Plotius. 29 Mt. 12, 30.

436 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

vel minimum gratificari propter eius minas, ita nec ecclesiae hostibus cedi salva 9 conscientia potest. | Alia ratio ab exemplo Christi: Christus Pharisaeis querentibus

de discipulis, quod non lavarent manus, plane nihil cedit ibique Pharisaeos obiurgat, quod tales nugas exigant; itaque nec nos possumus cedere. – Conclusio: 5 Igitur nihil est immutandum. III. Tractatio sententiae Ciceronis: Salutaris severitas vincit inanem speciem clementiae. Exordium a commendatione prudentiae Ciceronis in rebus civilibus. – Propositio est recitatio ipsius sententiae. – Hanc sequetur expositio: Haec sententia vult in imperiis stricto iure utendum esse in puniendis sceleratorum delictis, nisi aequissi- 10 10 mae causae | mitigationem postulent. – Ratio a causa efficiente: Sanxit enim deus hunc ordinem, et omnium sanorum sententiae una approbant. – Rationis confirmationes sint scripturae et leges de malis puniendis. – Alia ratio a causa finali: Prodest haec severitas ad retinendam pacem et tranquillitatem. Deterrentur enim homines metu poenarum, ne ea maleficia suscipiant. – Alia ratio a contrario: Ubi severitas 15 remittitur, omnia sunt plena improborum. – A simili: Vt, cum ferocissimis equis remittuntur frena. – Ab exemplis: Cicero, dum Catilinae socios tollit, rem publicam servat; Brutus, dum Antonio parcit, perdit. – A testimonio: Astipulatur huic senten11 tiae illud Publiani: Bonis | nocet, quisquis pepercit malis. – Conclusio: Ex his liquet optime et prudentissime dictum a Cicerone severitatem praestare inani clementiae. 20 IV. Vitandam esse curiositatem. Propositio: Vitanda est curiositas. Quae per species curiositatis amplificetur sumtas a variis obiectis. – Ratio ab inutili: Qui enim aliena agunt, sua negligunt. – Rationis comfirmatio: Non enim nostris vocationibus sufficimus, nedum alienis. – Confirmatio ab exemplis: David, Salomon et multi alii sapientissimi viri suis vocationibus 25 saepe impares fuerunt. – Alia ratio ab inutili: Curiosi sibi accersunt multa mala, tum 12 in sacris rebus tum profanis. – | Confirmatio ab exemplis: Ut Iosias, dum suscipit

2 quarentibus 10 imperii 18 stipulatur; cf. astipulantur ad 439,4 2 Mc. 7, 5 ff. 6 Cic. ad Brutum I 2, 5. 17 Bekanntlich wurde nach Cäsars Ermordung Antonius, der gefährlichste Feind der Republikaner, nur auf ausdrücklichen Wunsch des Brutus geschont, was namentlich den Plan der Cäsarmörder mißlingen ließ. Vgl. Plutarch, Brut. cap. 18. 19 Als spurius ist dieser Vers nicht von Meyer, Publ. Syr. 1880 aufgenommen; er steht Ribbeck, Com. Rom. Frg. 2. Ausgabe S. 382 vs. 205 (statt pepercit verlangt hier der Vers pepercerit). Über die Form Publianus vgl. die Ausgabe von Erasmus Roterd. 1559 bei Georg Baumann: Dicta mimi Publiani etc., in der dieser Vers E 3 a steht. 27 Josias, König von Juda, fiel 609 in der Schlacht bei Megiddo gegen den Pharao Necho, der gar nicht gegen ihn, sondern gegen Assyrien zu Felde zog und ihm vor dem Kampfe das ausdrücklich vorhielt; vgl. 2. Kg. 23, 29 und 2. Chr. 35, 20 ff.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 437

bellum non necessarium. Sic de Empedocle. – Alia ratio a pronuntiatis: Socrates dicebat non tantum oculos, sed ne cogitationes quidem in alienas aedes immittendas esse. Haec sententia explicetur, ut solent sententiae explicari. – Alia ratio a necessario: Etiam sacrae litterae vetant nos curiosos esse. – Rationis confirmatio: 5 Videte ut propria agatis. – Conclusio: Ergo curiositas vitanda est. V. Adhortatio ad episcopum propter confessionem veritatis in vincula coniectum, ut constanter Christum confiteatur. Exordium undecunque commode | fieri potest. – Propositio: Oro et obtestor te, ut in 13 hac captivitate tua Christum constanter confitearis. – Ratio a necessario: Ita enim, ut 10 scis, necesse est facere. – Rationis confirmatio sumatur a testimoniis Christi et scripturae. – Alia ratio a facili: Nec putes, quicquid tecum fiet, fore id supra vires tuas. – Rationis confirmatio a dilemmate: Nam sive verbis Christum confiteri tantum oportebit, seu etiam mori, Christus tibi praesto erit. Utraque pars confirmetur testimoniis scripturae et exemplis. – Alia ratio a spe praemii seu utili: Quodsi 15 modum iam sustinueris, consequeris vitam aeternam. – Rationis confirmatio: A testimo|niis scripturae. – Conclusio: Ergo sis constans. 14 VI. Signa aliquid portendere. Exordium ducatur a deploratione humanae caecitatis contemnentis signa, quibus revocamur ad poenitentiam. – Propositio est ipsa thesis: Signa etc. – Ratio a pronun20 tiatis Christi: Christus ipse iubet animadvertere signa. – Rationis confirmatio: A dictis Christi et scripturae. – Amplificatio ab exemplis: Hic colligantur exempla, ubi horrenda signa secuti sunt eventus. – Obiectio: Sed dictum est: A signis coeli nolite timere, et passim condemnantur observationes signorum. – Dilutio sit explicatio 15 huius dicti. – Conclusio. | 25

VII. Oratio Ilionei ad Didonem ex I. Aeneidos Virgilii petentis, ut Troiani naufragi recipiantur hospitio. Exordium captat benevolentias a precatione hoc modo: Communibus votis optamus, o Dido, omnes, qui ad tua litora iam appulimus, ut opus, quod prae manibus habes, felicissime tibi procedat; quo animo cum simus, vicissim nos exaudi. – Narratio:

1 de] te 3 sup. explicari s.s. tractari 4 non 5 videre 10 est] esse 15 consequaris 1 Anspielung auf die an Empedokles’ Tod anknüpfenden Sagen, namentlich daß er in den Krater des Ätna gesprungen sein soll; vgl. Pauly-Wissowa, RE V 2507. | Socrates] Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 4 2. Th. 3, 11. 10–11 AG. 4, 19 ff.; Mt. 10, 32; 1. Ti. 6, 13. 14 Vgl. z. B. des Stephanus’ Christusvision bei seinem Tode AG. 7, 55. 16 scripturae2] Mt. 5, 11 –12. 20 signa2] Mt. 16, 3; Mt. 24; Mc. 13. 22–23 Mt. 24, 6; Mc. 13, 7. 24 Die Ausführung der Conclusio fehlt in der Hs. 25 Vergil, Aen. I 522 –558. 27–29 Davon steht bei Vergil a. a. O. nichts; sonst im folgenden ziemlich enger Anschluß an Vergils Worte.

438 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Troiani sumus et amissa patria Italiam petentes adversa tempestate ad tua litora appulsi armis atque igne aditu prohibemur. – Propositio: Oramus itaque te, ut nostri miserearis, parcas nobis et iuves rebus necessariis. – Ratio: Non enim venimus, ut 16 agamus hinc praedam. – Rationis confirmatio ab impossi|bili: Nec ea vis animi nec tanta superbia victis. – Amplificatio a commemoratione excidii Troiani. – Alia ratio: 5 Inhumanum et barbarum esset arceri nos a litore. – Rationis confirmatio a iure gentium: Sunt enim litora communia gentium. – Alia ratio a periculoso: Nam multum feretis, si in nos sevietis. – Rationis confirmatio: Deus enim erit vindex. – Amplificatio a vindicta divina, a consuetudine dei vindicantis. – Alia ratio a spe praemiorum: Aeneas, Veneris filius, est nobis rex, Acestes, rex Siciliae, nobis 10 amicus, qui referent tibi gratiam. – Epilogus: Igitur parce nobis. VIII. Oratio Didonis respondentis et excusantis se Troianis, cur eos aditu prohibuerit. | Exordium captat benevolentiam a consolatione. – Propositio: Quod me rogastis, lubens faciam. – Ratio: Nam et opibus vos iuvabo et auxilio tutos dimittam. – Ampli- 15 ficatio a pollicitatione maioris beneficentiae: Quin si visum est vobis, recipiam vos etiam in societatem regni mei. – Hinc sequitur alia propositio, qua se excusat: Quod erga hospites durior videor, excusanda sum. – Ratio a necessario: Nam regni novitas me talia cogit. – Rationis confirmatio: Alioqui quivis praedones et advenae in me impetum facerent. – Amplificatio a circumstantia: Sum enim mulier et peregrina. – 20 18 Alia ratio a periculoso: Res dura, id est periculum, me cogit circum|spectam esse. – Confirmatio: Habeo enim multos hostes, fratrem Pygmalionem et huius terrae incolas. – Conclusio: Itaque sum excusanda. 17

IX. Sententia Xenophontis: Ἀλλὰ πάντα δεῖ προσδοκᾶν ἄνθρωπον ὄντα. Exordium a commendatione Xenophontis; hinc sequatur sententiae recitatio et 25 expositio in hunc modum: Dicti Xenophontis ea sententia: Nullum tam tristem casum neque tam malum esse in rebus humanis, quod non etiam summis quibusque viris metuendum sit, eosque decere ad omne genus mali praeparatos esse. – Ratio a 19 causa: Cum enim propter Adae lapsum et corrupta sit hominum | natura et Sathanae tyrannidi subiecta, multa sibi ipsi infirmitate sua accersit mala, multa etiam diabo- 30 lus inter homines excitat. – A contrario: Et licet adeo quis ex omni parte bonis omnibus cinctus sit, ut nihil expectet praeter rerum omnium felicissimum et cursum et exitium, tamen certum est etiam ei, qui sit eius modi, tristissimas miserias esse 1 petentes] parentes 3 miserearis miseriaris 7 enim] in | Nam] Non 8 in] s.s. m.1 27 summisque 28 praeparatum 12 Vergil, Aen. I 561 –578. 18–19 Enger Anschluß an Vergil, Aen. I 563: ‘...regni novitas me talia cogunt’. 24 Xenophon, Anab. VII 6, 11: Ἀλλὰ πάντα μὲν ἄρα ἄνθρωπον ὄντα προσδοκᾶν δεῖ. 33 exitium gewöhnlich = „der schlimme Ausgang, das Verderben“, heißt hier in ursprünglicher Bedeutung (vgl. Paul. ex Festo 81, 6) „Ausgang“ schlechthin.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 439

metuendas, et quidem tanto maiores, quanto remotius ab iis videtur abesse. – A simili: Fit enim hic perinde ut in bona valetudine, quae cum in summo vigore est facillime amittitur. – Ab exemplo: Ut exempla maiorum virorum testantur, Cyri, Croesi, Alexandri, Davidis, Salomonis. – A testimonio veterum: Astipulantur huic 5 sententiae plurima | dicta, ut: Omnia sunt hominum etc.; item: Beatus qui semper 20 est pavidus, Salomon; item: Qui stat, videat, ne cadat. – Epilogus: Praeclare igitur Xenophon dixit omnia ei, qui homo sit, expectanda esse. X. Exemplum usus seu χρείας. Exordium ducatur a laude personae. – Post recitetur ipsa res hoc modo: Pythagoras 10 interrogatus aliquando, quanta esset hominum vita, parumper se videndum praebens subito 〈se〉 abscondit. – Explicatio: Qua re significavit fugacissimam humanae vitae brevitatem. – Ratio a causa: Est enim propter peccata hominum corruptionemque naturae vita vere momentanea. – | Amplificatio a simili: Perinde ut bulla 21 perit. – Ab exemplo: Multorum subiti casus et interitus ostenderunt, ut Iulii Caesaris, 15 Balthazar, regis Babylonici. – A veterum testimonio: Quod pulcherrimo dicto etiam Moses ostendit Psalmo 90: Consumpsimus annos nostros dicto citius. 〈Conclusio:〉 Ergo rectissime fecit Pythagoras, qui humanae vitae brevitatem tali facto significavit. XI. Confutatio sententiae eorum, qui dicunt nullum esse peccatum originis. Exordium a reprehensione audaciae eorum, qui contra scripturam, quae ipsis plausi20 bilia videntur, confingunt. – Propositio: Nihil enim est dubium, quin qui negent peccatum ori|ginis manifesto versentur in errore. – Ratio ab obscuro: Quod enim 22 dicunt nullum peccatum nisi voluntarium esse nec esse in arbitrio nostro positum originis vitium, quid dicant, non intelligunt. Est enim hoc dictum de externis civilibus delictis intelligendum. – Occupatio: Quanquam autem et ad originale 25 accommodari potest. Fuit enim in primis parentibus voluntarium, et nos tunc innati mali sumus tales. – Alia ratio ab incredibili: Nec verisimile est tot praestantes scriptores, quos ipsi reiiciunt, ut Augustinum et alios, hanc doctrinam finxisse. – Alia ratio ab impossibili: Nec fieri potest, 〈ut negemus〉 vitium originis, cum sit mors. Est enim ea aucto|ramentum peccati et regnat etiam in infantes, qui tamen nihildum 23 30 agendo peccarunt. – Epilogus: Liquet igitur errare, qui negant esse peccatum originis.

6 videt 15 Balthazon; Bobylonici 16 annos] p ins. m.2 17 rectistissime 23 dicam 25 innati] inviti 28 post Nec fieri potest conj. ut negemus vel ut negetur; vel pro fieri potest legendum infitiari possunt 29 tamen] tum 5 Ovid, ex Ponto IV 3, 35: ‘Omnia sunt hominum tenui pendentia filo et subito casu, quae valuere, ruunt’. 5–6 Pr. 28, 14. 6 1. Ko. 10, 12. 10 Tzetzes, Chil. VIII 281 = p. 292 Kießling: Οὗτος (sc. Pyth.) ἐρωτηθείς ποτε, πόσος ἀνθρώπου βίος; Δεικνὺς τὸ βραχυχρόνιον, σμικρὸν φανεὶς ἐκρύβη. 16 Ps. 90, 9.

440 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

XII. Vituperium illicitarum libidinum. Argumentum: Lucius Flaminius, cum esset consul in Gallia, exhortatus est in convivio a scorto, ut securi feriret aliquem eorum, qui in vinculis essent damnati rei capitalis. Hic septem annis post, quam consul fuerat, a Catone e senatu eiectus est. Non enim potuit viro gravi probari tam flagitiosa et perdita libido, quae cum probro 5 privato imperii dedecus coniungeret. Absoluto exordio addatur descriptio, explicans, quid vocentur illi|citae libidines, 24 in hanc sententiam: Libidines dicimus, quicquid in re veneria pugnat cum sexto praecepto. – Hinc sequatur propositio: Asseveramus libidines esse contra naturam 〈et〉 plurimorum peccatorum in genere humano et plurimarum calamitatum seu 10 poenarum causas. – Haec tria confirmentur ordine. – Primum contra naturam: – Ratio: Deus enim condidit naturam bonam et ordinatam. Libido est ἀταξία et mala. – Confirmatio maioris: Vidit enim deus omnia etc. Minoris: Pugnat enim libido cum verbo dei, qui prohibuit eam. – Alia ratio ab effectu: Quia destruit naturam. – Confirmatio: Debilitant enim libidines corpus et animam. – Secundum: Esse causam 15 25 peccato|rum. – Ab actibus ratio: Impellit enim homines ad iniurias, furta, homicidia. – Confirmatio ab exemplis. – Tertium: Esse causam calamitatum et poenarum. Confirmetur et ostendatur dictis scripturae et exemplis punitae libidinis. XIII. Adolescentiam acri disciplina cohercendam esse. Exordium a re ipsa ducatur in hanc sententiam: Quoniam postrema hac aetate 20 mundi tanquam concitatissimo cursu genus humanum in omnia scelera ruit, imperii impatiens est omnino, maxime expedit huic malo ire obviam acerrimaque disciplina omnes cohercere. Sed quia sero id fit in adultis, statim ab ineunte aetate faciendum 26 est. – | Propositio: Prodest igitur adolescentiam severissima disciplina regi. – Ratio a fine seu periculo: Ne aliorum exemplo seducatur. – Confirmatio: Corrumpunt bonos 25 mores colloquia prava; dictum Menandri. – Alia ratio ab opportuno: Optime in tenera aetate etiam mala ingenia flectuntur. – Confirmatio a simili: Perinde ut tener ramus seu fera. – Amplificatio ab exemplis: Ut apparet in Socrate et aliis, qui, natura mali, educatione evaserunt optimi viri. – Alia ratio a necessario: Omnes enim disciplinam oderunt. – Alia ratio a mandato divino: Deus sic praecipit. Quae confir- 30 27 mentur dictis scripturae: Flecte cervicem filii tui. – | Alia ratio a fine seu ab utili: Coherciti in iuventute fiunt utilia membra rei publicae et ecclesiae, quia discunt res

1–2 XII. Vituperium...Argumentum] Argumentum. XII. Vituperium illicitarum libidinum. 2 esset] esse 3 eorum eorum 4 fuisset (cf. Cic. de sen. 12, 42). 8 venena 16 Ab actibus ratio] Ab artibus. – Ratio. | homicida 18 et2] corr. ex 21 imperiis 26 optima 29 evaserum 2 Vgl. Cic. de sen. 12, 42 (sodann bei Val. Max. 2, 9, 3; Liv. 39, 42. 43; Plut. Cato maior 17; Flam. 18. 19; Seneca contr. 9, 2 (25). 13 Gen. 1, 31. 18 Vgl. z. B. 1. Ti. 6, 10. | Gemeint sind wohl Beispiele wie David und Bathseba 2. Sa. 11 –12, Ananias und Sapphira AG. 5, 1 ff., Achan Jos 7, 1 ff. 26 Kock, CAF III p. 62 frg. 218 = 1 Ko. 15, 33. 28 Vgl. z. B. über Sokrates’ Jugend die Schmähungen bei Theodoret, therap. IV in. p. 56, 18. 31 Si. 30, 12.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 441

necessarias et assuefiunt ad honestatem. Haec possunt amplificari a contrario. Neglicti etc. – Epilogus: Has ob causas adolescentia severe regenda est. XIV. Confutatio eorum, qui negant infantes esse baptizandos. Exordium sumatur a necessitate baptizandi. – Propositio: Valde errant, qui infantes 5 censent non esse baptizandos. – Obiectio: Sed dicunt scriptum esse: Qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit. Quo loco cum fidem filius dei requirat ante baptismum, necesse est infantes, quod nondum credant, 〈non〉 esse baptizandos. – | 28 Dilutio: Falsum est infantes non credere. Nemo enim placet deo sine fide; infantes placent, ergo credunt. – Praeterea colligantur aliquot rationes ex scriptura, quibus 10 ostendatur infantes esse baptizandos. – Epilogus. XV. Ad officium praeceptorum pertinere, ut pueros, quos docent, amore etiam amplectantur. Initium capiatur ab efficacia significationis amoris et benevolentiae hoc modo: Cum in omni gubernatione benevolentia erga eos qui parent plurimum ad officium recte 15 faciendum monenti afferat, etiam praeceptores convenit discipulos suos vero ac paterno amore prosequi. – Propositio: Eaque res ad ipsorum | officia pertinet. – Ratio 29 a toto seu genere: Suscipiunt enim parentum officium, cuius perpetua pars est amor. – Confirmatio prioris partis: Instituere enim et recte educare liberos ad officium genitorum pertinet. – Confirmatio posterioris partis a causa et pronuntiatis: Conditor 20 enim naturae deus ipse instituit, ut parentes liberos ament. Idque omnes sani ita iudicant. – Alia ratio a fine: Qui praeceptores iuniores amant, mutuam in ipsis benevolentiam efficiunt, eaque res plurimum habet utilitatis. – Confirmatio: Pueri enim, quos amant, iis credunt libentius, diligentius audiunt, inviti offendunt, patiuntur se ab iis corrigi, breviter gerunt se ac si filii essent. – | Amplificatio a 30 25 circumstantiis: Etiam illi, qui alioqui mali sunt, benevolentia praeceptorum flectuntur. Inserantur et exempla, postea sequatur epilogus. XVI. Ad officium praeceptorum pertinere, ut fideliter discipulis tradant et inculcent doctrinam de deo et vera pietate. Initium capiatur a re ipsa in hunc modum: Omnis quae a ratione suscipitur institutio 30 ad eum finem referenda est, ut recte agnoscatur et celebretur deus. – Ratio a fine creaturarum: Condidit enim deus omnia propter se. – Accommodatio: Quod cum ita sit, etiam eos, qui adolescentiam litteras docent, statim a primis annis de vero fine iuniores decet commonefacere, nimirum de | agnitione dei. – Propositio: Ad officium 31 eorum pertinet, ut a teneris unguiculis veram de deo doctrinam deque vera pietate 35 iunioribus recte tradant et inculcent. Cuius rei multae sunt gravissimae causae. –

1 possent 15 monenti] vel momenti conj. 5–6 Mc. 16, 16. 10 Ausführung des Epilogus nicht erhalten.

442 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Ratio a pronuntiatis seu auctoritate sacrarum litterarum: Severe enim deus ita praecipit: Patres, educate filios in disciplina et correptione domini; ac funguntur officio parentum etiam praeceptores. – Alia ratio a periculoso: Quodsi insalutaria illa aetate proponerentur et traderentur pueritiae, mentes puerorum imbuerentur pravis 32 opinionibus. – Hinc existerent odium verae religionis, pietatis, contemptus | dei et 5 alia vitia. Exemplo sunt Ethnici, Turcae, Iudaei, Papistae, qui difficilime ab errore deduci possunt. – Antithesis: Contra ex verbo dei nascuntur versus timor dei, fides et constantia etc. exemplo Samuelis, Salomonis, Elisaei etc. – Alia ratio a fine hominis: Cum homo conditus sit ad agnitionem dei et veram pietatem eoque omnia referenda sint, quae discuntur, ad praeceptores pertinet pueros de hoc fine admo- 10 nere, quod fieri non potest nisi tradita doctrina integra. – Inde sequatur conclusio: 33 Liquet igitur pertinere ad praeceptoris officium, ut pueros doceat pietatem. | XVII. Superbiam ab homine alienissimam esse debere, idque adeo, ut se nemo supra alios efferat, sed omnibus potius inferiorem se iudicet. Exordium: Cum homo homini natus 〈sit〉, omnia vitia, quae ab hominibus iuvandis nos abducunt, et fugere et execrari convenit. – Ratio ab utili: Ita facilius officium nostrum exequemur. – Propositio: Eoque et superbiam indignissimam homine existimare debemus, ab ea et animo et corpore abhorrere. – Ratio a causa: Est enim superbia origo et effectrix omnis mali, qua elatus Sathan contra deum se extulit et in veritate non stetit. – Alia ratio ab actis: Superbia enim violatrix legum divinarum et 34 humanarum. – | Confirmatio ab effectibus: Hinc enim hypocrises efferentium se contra deum et volentium suis factis iustitiam consequi. – Hinc neglectio invocationis et gratiarum actionis. – Alia ratio: Superbia gravissime punitur. – Confirmatio a dictis scripturae: Deus superbis resistit. – Amplificatio ab exemplis, ut Timotheo, Cononis filio, et Sannacheribus. – Antithesis: Contra humilibus dat gratiam. – Alia ratio ab exemplo filii dei: Omnium maxime a superbia absterreat humilitas filii dei adeo se infra omnes creaturas abiicientis, ut dicat: Ego vermis sum et non homo. – 35 Epilogus: Pudeat igitur nostrae superbiae nos, quae cum ipso diabolo | nobis communis est, omnium vitiorum, omnium calamitatum prima effectrix, quae se etiam effert supra filium dei. Cum filius dei, qui natura est deus, ita se demiserit, ut omnium factus servus, quanto magis nos facere id convenit, qui plane nihil sumus ac natura filii peccati, mortis et diaboli. Quod siquidem faceremus et infra filium dei nos humiliaremus (id quod fieri nullo modo potest), nullius tamen id momenti esset, sed fetida etiam humiliatio, si Christi humiliationi conferretur.

3–4 Quodsi…aetate] Quod in salutoria tua aetate Samacheribus 33 humiliamus

14 inferiorum

19 origi

25 Canonis

2 Eph. 6, 4. 24 Ja. 4, 6. | Vgl. z. B. Cornel. Nep. Timoth. cap. 3. 25 2. Kg. 19. | Ja. 4, 6. 27 Ps. 22,7

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 443

XVIII. Laus agriculturae. Exordium a re ipsa: Quanquam diversae victus quaerendi rationes sunt, tamen nihil dubium, quin aliae aliis longe praestent. – Ratio a causa efficiente: Sunt | aliae 36 divinitus institutae, aliae humana auctoritate excogitatae, ut usura, inter quas 5 necesse est esse discrimen. – Transitio: De ceteris nihil dicam; agriculturam autem, qua a deo instituta est, pro viribus laudabo. – Propositio: Nam ea omnium rerum, unde victus quaeritur, praestantissima, naturae convenientissima, homine dignissima est. – Ratio ab efficiente causa: Est enim agricultura in natura adhuc integra ab ipso deo instituta. – Confirmatio a pronuntiatis: Concedit enim Adae usum omnium 10 ex terra nascentium. – Alia ratio ab exemplo: Huc pertinent exempla primorum parentum Abel, Noe, Abrahae, David ceterorumque, qui omnes rationem habuerunt cum terra. – Alia ratio a pronuntiatis: Deus | ipse 〈e〉 nulla alia re frequentiores 37 similitudines ducit quam ex re rustica. – Confirmatio sumatur citandis dictis sacris: Ego vitis sum etc. – Alia Ratio a iucundo. – Alia ratio ab utili: Adde quod agricultura 15 nullo modo carere possumus. – Confirmatio: Colendis enim agris, hortis ac pratis visendis plantisque utendis et vitae et valetudini inservitur. Commonefacit enim agricultura de resurrectione.

20

25

30

35

XIX. Monarchiam reliquis omnibus politiis antecellere. Exordium a re ipsa sumatur in hunc modum: Quae ad ordinem politicum recte instituendum pertinent, ea diligenter inquirenda sunt iis, qui rei publicae volunt inservire. – | Ratio: Est enim propria hominis omnibus in rebus inquisitio veri, eaque 38 convenit transferre, quae ad utilitatem aliorum inveneris. – Accomodatio: Itaque utilissimum est considerare, quae forma rei publicae praestantissima sit. Id quod plurimum ad recte consulendum prodest. – Propositio: Ea est haud dubie monarchia. – Ratio a simili: Si enim divinum imperium citra controversiam optimum est idque est penes unum deum tantum, cur non unius dominatus inter homines etiam praeferatur? – Alia ratio ab utili: Praesertim cum ea res plurimum prosit. – Confirmatio ab adiacentibus: Est enim in monarchiis ea aequalitas, ut suus cuique locus tribuatur iuxta | meritum, quod contra fit in aliis gubernationibus. – Amplificatio a 39 collatione: Nam in oligarchiis pauci omnia tenent; in democratia aequalitas est, sed iniusta; in aristocratia multi quoque negliguntur. – Alia ratio: Et in rebus gerendis cum domi tum militiae praestat monarchia. – Confirmatio ab adiacentibus: Nam domi pollent monarchae maiori experientia. In bellis autem, quia penes unum est auctoritas, consilia felicius colantur, vitantur proditiones, non distrahitur exercitus factionibus. – Epilogus: Praestat igitur monarchia reliquis politiis.

2 victis 3 praestant 7 unde] nudo 18 politicis aliorum transferre inveneris 25 circa 30 oliarchijs

21–22 eaque convenit, quae ad utilitatem

9–10 Gen. 1, 26. 14 Jo. 15, 1. 34 von ‘colare’ = durchseien, reinigen, läutern.

444 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

XX. Quod prosit cognoscere varias philosophorum sententias de anima, tametsi falsas et impias. | Exordium: Cum magna et rerum quae discuntur et auctorum qui eas res tradunt varietas sit, singularis est felicitas optima quaeque non nisi ex optimis discere, reliqua omnia negligere, eoque omnibus viribus conitendum est, ne hic in lectione aberremus. – Ratio: Sunt enim nonnulli, qui superstitione verius quam religione saepe bonas res vetant attingere, quod ipsi usus earum rerum non didicerint. Quod cum et in disputatione de anima fiat, ubi falsas aliorum opiniones non cognoscendas aiunt, ostendam in ea re non undiquaque illis adhaerescendum esse. – Propositio: Prodest enim earum disputationum cognitio, ingeniis bonis magnos affert 41 fructus. – | Ratio: Primum enim his discimus nobis diffidere nostraeque rationis omne lumen suspectum habere et deum ducem deique verbum sequi. – Alia ratio: Hinc enim aliorum lapsus et errores consideramus; excitamur ad modestiam, ne quid conemur ultra vires, ne simus audaces in fingendis opinionibus. – Alia ratio: Postremo cum novimus ex verbo dei veram sententiam de anima et aliorum tenebras consideramus, excitamur hac occasione, ut et serio divini verbi lucem amplectamur et agamus deo gratias pro agnita veritate. – Epilogus: Proinde has ob causas ingeniis parum expedit intricatas opiniones agnoscere. Saepenumero enim occasionem hinc 42 arripiunt a veritate dis|cedendi. – Tum bonis haudquaquam nocet, imo reperiunt aliquid, quod plurimum prosit. Cum enim doctorum hominum foedos lapsus naturaeque imbecillitatem et depravationem agnoscunt, abiiciunt superbiam et fiunt modestiores.

40

5

10

15

20

XXI. Vitanda esse prava consortia. Exordium sumitur a narratione historiae, quae est apud Eusebium 3. libro de adolescente, quem Iohannes apostolus cuidam episcopo commendavit, qui seductus 25 pravo consortio tandem factus est dux latronum. – Accommodatio: Haec historia satis evidenter ostendit, quantum referat a pravo consortio quam longe abesse. – Propositio: Ergo pro omni virili prava consortia vitanda sunt. – Ratio: Irritant enim 43 prava exempla | imbecillem hanc naturam ad imitationem. – Confirmatio ab exemplis militum: Id quod in tota vita quidem, sed praecipue in militibus hoc 30 tempore apparet; ubi etiam bonae naturae ad execrationes illas usitatas, ad scortationes, ad ebrietatem a multitudine irritantur. – Amplificatio a contrario: Contra bonorum exemplorum aspectus ad virtutem invitat. – Ratio a causa: Nec enim animus honesta videns prava cogitare potest aut pravis imbui, sed haerent ea, quae

5 conitendum est] amittendum est 10 disputationem 12 ducum 13 molestiam 16 consideremus | occisione 18 incritatas oder incricatas 19 ante Tum desunt nonnulla 20 aliquod 26 parvo 32 imitantur sc. irritantur vel invitantur 33 aspectus] con s.s. eadem manu 34 pravam 24 Die bekannte, aus Clemens stammende Geschichte steht Eusebius-Rufin III 23, 6 –19 = II 1 S. 238, 13 –244, 5 der Eusebius-Rufin-Ausgabe von Schwartz-Mommsen.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 445

assidue cogitantur, atque ita ad virtutem et amandam et efficiendam homines paulatim assuefiunt. – Confirmatio ab exemplis: Huc pertinent exempla Cyri versantis apud Danielem, Alexandri Magni apud Aristotelem, item Iosua et | Caleb apud 44 Mosen, Samuelis apud Eli, Salomonis apud Nathan. – Alia ratio: In pravo consortio 5 saepe obscenae adeoque impiae voces audiuntur, quae in teneris animis post per totam vitam haerent et malos mores pariunt, in adultis malitiam confirmant. – Confirmatio: Ut experientia testatur; ut dictum Pauli: Corrumpunt bonos mores etc. – Alia ratio a contingentibus: Nec raro moderati homines una cum pravo sodalitio rapiuntur ad supplicium. – Confirmatio ab apologo: Ut grus apud Aesopum depre10 hensa cum anseribus interficitur. – Ab exemplis: Et quotidiana vita saepe nobis similia exempla suppeditat. – Alia ratio a pronuntiatis: Denique mandatum dei acriter nos ab | eorum consuetudine cohercet, apud quos nihil prodesse possumus. – 45 Confirmatio: Ut: Qui in via peccatorum non stetit. – Epilogus repetit argumenta praecipua. XXII. Exemplum narrationis, quod continet exemplum puniti contemptus parentum et superbiae. Quidam, dum patris pauperis eum pudet, quem saepe ad se venientem ne coena quidem dignatur, aliquando a patre in ipsa coena deprehenditur. Quam ob rem indignatus cibum tantisper recondi iubet, dum pater abeat. Quo facto cum per 20 ministrum cibum repositum reposceret, in serpentes conversum esse cognoscit. Quod miraculum cum spectaturus accederet propius, anguis in eius collum insilit seque ei ita circumplicat, ut os | suum proxime ipsius ori iungat: nec potuit ipse 46 unquam cibum capere, quin anguem antea saturasset, eumque, quoad vixit, secum circumtulit. 15

XXIII. Exemplum legislationis. Sententiam Aristotelicam, ut ebrius delinquens aliquid duplici poena afficiatur, pro lege habendam esse. – Exordium ab insinuatione: Etsi novas leges in re publica tranquilla ferre velle vix ferendum videtur, tamen interdum omnino faciundum est. – Ratio a fine: Cum enim ita laxa disciplina est, ut publica pax et honestas servari 30 non possit, omnino legum novarum latione opus est et exequutione. – Accommodatio: Quam ob rem et ipse novam legem vobis proponere | ausus sum, nihil dubitans, 47 quin ei sitis assueturi. – Propositio: Quod igitur honestissime dixit Aristoteles ebrios 25

4 Salamonis 20 cibus 26 delinqueris 3 Vgl. Die Erzählung vom Bel zu Babel. | Aristoteles bekanntlich Alexanders des Großen Erzieher, vgl. z. B. Diog. Laert. V 1, 4. 4 Nu. 14, 5 ff.; vgl. 13, 31. Der Genetiv ‘Iosua’ ist beizubehalten, da die hebräischen Eigennamen oft nicht dekliniert werden. | 1. Sa. 3. | Nathan als Salomons Erzieher 2. Sa. 12, 25. 7 1. Ko. 15, 33. 9 Vgl. Halm, Fab. Aes. nr. 421. Melanchthon ist hier ungenau, denn bei Aesop a. a. O. entfliehen die Kraniche und die mit ihnen zusammen weidenden Gänse, die nicht fliegen können, werden gefangen. 13 Ps. 1, 1. 26 Aristot. Eth. Nic. (III) 1113b31.

446 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

siquid delinquant duplici poena afficiendos esse, id in nostra re publica pro lege habendum iudico. – Ratio a legitimo: Si enim omne delictum, quo lex dei violatur, cum externum est, a magistratu puniendum est: cur non, cum in ebrietate duplex insit culpa, duplici ea poena digna est? – Confirmatio: Peccat enim contra quintum et sextum praeceptum, quod ebrius est. Deinde alio delicto quod committit, aliud 5 praeceptum violat. – Amplificetur a poena furum, qui, si dominis furantur, duplici poena afficiuntur. – Alia ratio a iusto id est causa efficiente: Idem et iusticia requirit. 48 – Confirmatio: Est enim ea aequalitas; | sed cum pro gemino delicto simplex poena infertur, inaequale est. – Alia ratio ab utili: Porro prodest hoc ad publicam pacem et tranquillitatem. – Confirmatio: Cum enim ebriosi legum severitatem viderint, hac re 10 absterriti erunt modestiores. – Alia ratio ab inutili: Adde quod poenas, quibus publice ac privatim affligimur, hoc modo evitabimus. – Epilogus: Itaque haec sententia ob has causas pro lege habenda est. XXIV. Hortatoria, ne minister evangelii, qui Christum abnegavit, in impietate perseveret neve desperet, sed serio poenitentiam agat. Exordium sumatur ab effectu in hunc modum: Cum mihi relatum est te in gratiam 49 principis propter commoda praesentis vitae Christum | negasse, ingenti sum affectus dolore. – Ratio a causa: Scio enim tam atrox delictum te commisisse, ut nullum ferius dici aut cogitari possit, et haud dubie perieris, nisi 〈...〉 Quod te oro ut facias, ne hoc scelus contumacia aut desperatione salutis cumules. – Ratio a periculo: Nam si secus feceris, periisti. – Confirmatio a dictis scripturae: Qui me negaverit etc. – Amplificatio: Quod malum etsi propter momentanea huius vitae commoda contemnitur, tamen haud dubie impios in aeternum opprimet. – Alia ratio a finali causa: Misereat te multorum hominum, quos doces, quoniam simplicitati sciens et volens imponis. – Alia ratio a fine: Si haec parvi facis, tui ipsius rationem habeas. – Confir50 matio: Nam quoad non | desines Christum negare, nunquam cessabunt cruciatus conscientiae. – Amplificatio a circumstantia: Atque is dolor tantus est, ut nulla alia re nisi poenitentia ne mitigari quidem possit. – Confirmatio ab exemplis: Ut ostendit historia Iudae et multorum aliorum. – Altera pars propositionis: Quem quidem dolorem si sentis, age ne desperes nec putes peccatum tantum, quod deus nolit remittere. – Ratio: Iurat enim deus: Vivo ego etc.; et Paulus inquit: Gratia exuberat etc. – Ab exemplis: Manasses, David, Petrus ostendunt hos lapsus remitti. – Epilogus repetit principalia membra.

2 habendam 3 externum] extremum 6 furenter 8 genuino 14 in pietate 18 tam] iam 19 terius sc. ferius vel tetrius | ins. poenitentiam egeris vel sim. 21 quis 25 tui] tuam 27 ut] in 33 sup. membra s.s. argta = argumenta 21 Mt. 10, 33. 31 Nu. 14, 21; 28. | Rö. 5, 20.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 447

XXV. Non licere cuiquam ceremoniis impiis Papistarum interesse, nisi cum honestae rei gratia id facit, cum aperta significatione detestandae et nequaquam taciturnitate comprobandae sint. | 51 Exordium sumatur ab historia Valentiniani imperatoris, qui cum Iuliani Apostatae 5 minister esset et una cogeretur templa idolorum frequentare, sacrificulo ethnico afferenti sibi aquam lustralem impegit colaphum. – Quod factum Valentiniani imitandum est. Nec quemquam decet gestibus aut verbis aut alia quacumque re impias ceremonias vel ethnicas vel Papisticas approbare. – Ratio a pronuntiatis scripturae: Qui me confessus fuerit. Ex quo dicto liquet confessionem esse ubique 10 necessariam. – Confirmatio a definitione confessionis: Est enim confessio non tantum quae verbis fit, sed etiam omnibus notis, quibus animi sensa significantur. – Alia ratio a fine: Faciundum etiam ob eam causam, ut vitetur scandalum. Nunc per praesentiam nostram, | cum intersumus impiis caeremoniis, alii confirmantur, 〈ut〉 52 securius peccent. – Alia ratio ab exemplo: Sic fecerunt omnes pii omnibus tempori15 bus, ut tres viri apud Danielem nolebant adorare statuam. – Epilogus. XXVI. Haereticos non afficiendos esse extremo supplicio. Exordium. – Ratio a contrario: Nam qui id faciunt, peccant contra caritatem Christianam. – Confirmatio rationis: Cum enim spes sit posse haereticos et erroneos homines, id quod multis contigit, ad veritatem redire, hi omnem spem praecidunt et, 20 quantum in ipsis est, salute aeterna eos prohibent. – Alia ratio propositionis: Adde huc Christi parabolam, qui vult, ne zizania evellantur, sed crescant usque ad | 53 messem. – Itemque Pauli dictum, qui iubet Timotheum cum modestia corripere resistentes veritati additque gravissimam causam: Si quando deus det illis poenitentiam. – Praeoccupatio: Nec tamen propterea seditiones ferendas nec in eos, qui 25 magistratuum leges violant, animadvertendum 〈non〉 esse volo. – Ratio: Qui enim eius modi sunt, non tantum haeretici sunt, et non tantum opinionibus, sed etiam aliis delictis extrema dei mandata violant. Cuius modi fuerunt hac aetate rusticanae seditionis auctores et anabaptistae. – Alia ratio ab exemplis: Constantinus cum publicam idolatriam prohibuisset, tamen neminem, qui opinione et ex animo non 30 esset Christianus, interfecit. – Epilogus: Itaque cum dilectio, tum mandatum dei piorumque exem|pla ostendant non licere haereticos interficere, abhorrendum est ab 54 hac crudelitate et parcendum illis, ut emendentur.

2 aperte 3 comprobandae sunt 4 Valentini | Iulianae 5 congeretur 6 afferrent | Valentini 9 Quis 11 notis] votis 14 peccant 15 volebant 18 haeredicos 20 prohibent] puniant 22 messam 4–6 Vgl. Theodoret, h. e. 3, 16, 2f.; Cassiodor, hist. tripartita PL 69, 1054 f. 9 Lc. 12, 8; Mt. 10, 32. 15 Da. cap. 3. 21 Mt. 13, 30. 22 2. Ti. 2, 24. 23–24 2. Ti. 2, 25. 28–30 Über Cs. Toleranz vgl. RE3 10, 766, 55 ff.

448 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

XXVII. Adhortatio ad liberalitatem 〈erga〉 ministros evangelii. Exordium: Etsi pene ridendum est hoc tempore hortari vulgus, ut benigne sumptus ad ministerium evangelii conferat, cum passim infiniti ministri mendicantes oberrant, tamen rectissime fecerit, si quis hanc provinciam apud idiotas susceperit. – Ratio: Si enim unquam alias, certe nunc necessarium est omnes evangelii ministros vel summis beneficiis afficere. – Confirmatio rationis: Periculum est enim, si pergamus ingrati esse, ne plane ministerium evangelii amittamus. – Accommoda55 tio: Itaque et ipse recte | me facturum puto, si pro virili ad hoc genus liberalitatis vos hortor, quod me facientem oro ut benigne audiatis. – Propositio: Hortor igitur vos, ut summopere necessarium atque utilissimum esse putetis, ut erga eos, qui evangelium docent, benigni sitis. – Ratio: Primum enim propter animarum vestrarum salutem carere his nullo modo potestis. – Rationis confirmatio: Sine baptismo enim, sine coena domini, sine praedicatione verbi, qui poteritis salvari? Haec autem quis communicabit, si ministros propter sordes vestras non aletis? – Alia ratio: Considerate et mandata dei, qui ministros vult ali. – Rationis confirmatio: Scriptum est enim: Bovi trituranti non alligabis os, et: Is, qui eruditur, communicet omnia bona 56 erudienti. – Alia ratio: Atque etiam ob benedicti|onem domini hoc faciendum, qui promisit se, quicquid dederimus ministris, mirifice redditurum. – Rationis confirmatio sit dictum scripturae: Qui dederit uni ex discipulis etc. – Alia ratio a comparatione: Si in corpore molliter vestiendo, in aedificando ceterisque id genus rebus leviculis tantos sumptus facitis non coacti, cur hic tam parci estis, ubi mandato dei cogimini? – Epilogus: His itaque tot hortantibus rationibus ne sitis parci, sed liberaliter ad conservandum ministerium conferte, ne postea iterum auferant mali doctores bona vestra, ut in Papatu factum est.

5

10

15

20

25 XXVIII. Sententia Augustini: Otium pulvinar Sathanae. Exordium capiatur a laude Augustini hoc pacto: Ut in doctrina de iustificatione, ita et 57 in reliquis partibus fidei nostrae fere ceteros scriptores Augustinus vincit. – | Ratio: Nam et in iustificatione proxime ad apostolos accedit et in aliis articulis minus habet errorum. – Recitatio sententiae: Quod quidem et aliis in locis et praecipue in hoc dicto ostendit: Otium eset pulvinar Sathanae. – Expositio: Hic enim pulcherrima 30 doctrina continetur de bonis operibus, et simul hortatio inclusa est ad rectum vitae iter capessendum. – Ratio: Sublato enim otio vitia consistere non possunt. – A contrario: Quodque verum ii ostendunt, qui semper implicantur negotiis. – Amplificatio a simili: Atque huius rei multae sunt in natura rerum imagines. Ut enim ferrum usu splendescit, sine usu situ perit, ita seduli virtutum habitus acquirunt, ignavi 35

3 medicantes 4 aberrant sup. a s.s. m.2 o | Idiocas 11 benigni corr. benigne 15 Ratio confirmationis cf. 431,0 21 sumptos | sitis 32 capessendam 16 Dt. 25, 4. 16–17 Ga. 6, 6. Abschnitt: Citate.

19 Mt. 10, 42.

14 vestros

25 Nicht nachweisbar bei Augustin. Vgl. Einleitung,

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 449

vitiorum. – Ab exemplis: Declarant hoc cum alia tum potissimum hoc Da|vidis 58 exemplum, qui otiosus factus est adulter. – A testimoniis veterum: Hinc recte dicitur: Otia si tollas; Beatus vir, qui(...) die ac nocte etc. Item Salomonis similitudo de formicis. – Epilogus. XXIX. Epistola adhortatoria ad principem quendam, ne metuat pericula propter confessionem evangelii sibi imminentia. Exordium sit captatio benevolentiae ab ipsius facto: Gratulor tibi tuam constantiam in veritate deumque oro ut sit perpetua. – Ratio a fine: Nam et in hac vita et in futura multis praemiis compensabitur. – Adversativa: Sed scio te multorum odiis premi et 10 periculis expositum esse, quae quanquam non vereor ne te labefactent, tamen solicitudo facit, ut de hac re ad te scribam. – | Propositio: Hortor igitur te, ut nullis 59 periculis ita afficiaris, ut tuis hostibus in veritate cedas. – Ratio. Neque enim quicquam patieris mali. – Confirmatio: Nam non poterunt hostes te laedere, nisi dominus permiserit, nec si ille permittet, ea res tibi damno erit. – Rationes sumantur 15 ex scripturae testimoniis atque amplificentur exemplis: Capillus de capite etc.; Ego semper vobiscum etc.; Non relinquam vos etc. – Alia ratio: Atque si quid acciderit, dominus tibi praesto erit, ut id facile feras. – Confirmatio ab exemplis: Ut fecit Polycarpo. – Alia ratio: Imo bona spes est dominum tuis hostibus restiturum, ut nihil tibi adversi accidat. – Rationis confirmatio: Nec enim dubito, quin et tu et omnes pii 20 id sedulo orent, et verissimum est | piorum preces exaudiri. Probetur utrumque 60 testimoniis scripturae. – Epilogus: Itaque has ob causas ne metue, praesertim cum certus sis, quicquid acciderit, te tamen brevi liberatum iri et participem fore aeternae gloriae. 5

XXX. Hortatio ad principem quendam, ne ei urbi, quae veram evangelii doctrinam amplictitur, bellum inferat. Exordium capiatur ab insinuatione: Etsi habes qui in omnibus actionibus tuis diligenter tibi consulant, ut meo consilio nihil opus sit, tamen certae sunt causae, quare laborem hunc non inutilem fore existimem. – Ratio: Primum enim multi ex tuis non tam tibi consulunt, quam suae cupiditatis rationem habent. – Confirmatio: 30 Qui namque Papistae sunt, quos multos circa te habes, ii odio veritatis adversus pios te incitant, | quorum consilium tibi aspernandum. – Alia ratio: Ac tu quoque facile 61 propter cupiditatem tibi imponi sinis. – Confirmatio: Ipse enim scis te ardere desiderio magnarum rerum gerendarum. Ideoque occasionem quancunque arripis. – Adversativa: Sed quia utrique peccatis, aliud ipse consilium tibi proponam, idque 25

3 collas 5 adhortatoria] narratoria 13 potuerunt 18 dominus 19 Ratio confirmationis cf. 448,15 | piis 20 orent corr. orant 22 participem] principem 30 quos] quot 2 2. Sa. 11, 2 ff. 3 Ovid. remed. am. 139: ‘otia si tollas, periere cupidinis arcus’. | Ps. 1, 1 f. 3–4 Pr. 6, 6 ff. 15 Lc. 21, 18. 15–16 Mt. 28, 20. 16 Jo. 14, 18. 18 Vgl. Martyr. Polycarpi 9, 1.

450 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

tibi amplectendum esse ostendam. Quod te oro ut boni consulas. – Propositio: Urbem istam oppugnare decrevisti, quod tibi nequaquam faciendum esse iudico. – Ratio: Si enim impium est ecclesiam oppugnare, atque in ista civitate ecclesia est, quo iure tu bellum contra nos geres? – Confirmatio: Scis enim iam multis annis veram doctrinam, quam tu quoque amplecteris, in ea doceri. – Amplificatio: Nec 5 62 dicam, quod hoc tempore hospitium sit multorum, qui | propter evangelium suis sedibus expelluntur. – Alia ratio: Quam autem foedum est, quod in hoc bello perseverans tuba ac fax eris novi belli civilis in Germania! – Confirmatio. XXXI. Hortatoria ad amicum afflictum, ne desperet destitutus humanis praesidiis. Exordium captat benevolentiam a commiseratione: De tuis miseriis et solicitudine 10 non sine summo dolore cognovi. – Propositio per reiectionem: Sed quoniam id tibi parum prodest, illud potius scribam, quod te iuvet, teque oro, ut, quanquam defectus, tamen ne frangaris animo, sed nihilo minus auxilium divinum iuxta promissionem dei expectes. – Ratio: Aeque enim nunc prope est redemptio, imo 63 propior, quam tum fruit, | cum spes fuit reliqua in humanis praesidiis. – Confirmatio: 15 Exaudit enim dominus tum, cum a ceteris disceditur, cetera omnia deficiunt et ad ipsum solum confugitur. – Amplificatio ab exemplis: Ut testantur historiae sacrae de Samaria obsessa tempore Elisaei et Hierosolima tempore Esaiae. – Alia ratio a testimonio divino. – Amplificatio sumatur a certitudine promissionum, quae iterum confirmetur exemplis. – Epilogus. 20 XXXII. Quod recte et iuste imperium detrectetur, cum a magistratibus ad impia bella vocati subditi non parent. 64 Exordium a re ipsa: Gravissimum quidem peccatum est magistratibus resistere. – | Ratio: Nam ut Paulus ait: Qui magistratibus resistit, dei ordinationi resistit. – Adversativa: Sed cum praecipiunt aliquid, quod cum verbo dei pugnet, non modo non 25 necesse est parere, sed etiam impium. – Propositio: Proinde cum cogunt subditos ad impia bella, recte hi faciunt, si non pareant. – Ratio: Est enim deo plus obediendum quam hominibus, qui vetat iniuste agere et iniusta bella attingere. – Rationis confirmatio: Ait enim: Non occides, item: Qui gladium stringit. – Amplificatio: Quod declarant ii, qui iniustis bellis perierunt, ut Antonius, Iulianus. – Alia ratio: Praete- 30 rea vitant pericula non necessaria, qui iniustis bellis nolunt interesse. – Alia ratio: 65 Retinent item bonam conscientiam, et invocationem dei. – | Alia 〈ratio〉: Vitant aeternum exitium. – Confirmatio: Qui enim in mala causa cadit, haud dubie perit. –

9 Adamicum | destitus | humani 12 ut] in 15 proprior | quam tum] quantum 18 Sameria 28–29 Ratio confirmationis cf. 449,19 30 parierunt 8 Die weitere Ausführung ist verloren. 18 Vgl. 2. Kg. 7. | Vgl. 2. Kg. 19, 35; Jes. 37, 36. resistit2] Rö. 13, 2. 27–28 AG. 5, 29. 29 Ex. 20, 13. | Mt. 26, 52.

24 Qui…

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 451

Ratio confirmationis: Ut: Qualem te invenio, talem te iudico; Qui non est mecum. – Epilogus: Quibus ex rationibus conficitur non peccare, qui magistratuum iniustis bellis interesse recusant. XXXIII. Laus Scipionis. 5 Exordium ducatur a persona Scipionis. Quamquam vereor, ne magnitudinem laus

Scipionis assequi non possim, tamen mihi de eo dicendum esse existimo. – Ratio: Sunt enim eius virtutes tantae, ut ab omnibus praedicandae sint – Confirmatio: Expedit enim huius modi exempla aliis imitanda proponere. – Divisio: Dicam igitur primum de genere atque educatione eius, sed paucis; post de rebus gestis, quae 10 dig|nissimae sunt consideratione. – A gente: Natus est de gente Corneliorum, de 66 quibus Plutarchus: Maiores habuit viros strenuos et bellicosos. – Parentes: Patrem Scipionem eum, qui in Hispania multa fortiter gessit. – Excusus: Quod quamquam verius est, tamen Iovis filius est habitus propter insignem virtutem. – Pueritia: In pueritia operam dedit eloquentiae, unde Terentii comoediae huic attribuuntur. – 15 Adolescentia: Adolescens patrem in bello servavit et rem publicam liberavit, cum fugam nobilium in Graeciam prohibuit. – Iuventus et res gestae videantur apud Plutarchum et Livium. Mortuus est in exilio. – Epilogus: Hinc liquet virum clarissimum et omni laude dignum Scipionem extitisse. XXXIV. Quod omnes peccent, qui litterarum studiis destinati negligenter iis incumbunt.| 67 Exordium a re ipsa: Nullius rei maior usus est quam scientiae honestarum artium et disciplinarum, quae haud dubie summa diligentia excolenda est. – Ratio ab utili: Hinc enim ad omnia vitae officia recte facienda et ad religionem docendam et propagandam subsidium petitur. – Confirmatio: Neutrum enim sine litteris recte fieri 25 potest. – Adversativa: Sed dolendum est non modo paucos esse, qui litteras discant, sed etiam multo magis, quod illi ipsi negligentissime in officio suo versantur. – Accommodatio: Quae res cum et ipsis et communi vitae perniciosa sit, ostendendum est iis, quam atrociter in ea re peccent. Et hoc modo ad diligentiam revocandi sunt. Quod equidem pro virili mea in praesentia factum oro ut certius cognoscatis. | Propo- 68 30 sitio: Itaque non dubitandum est, quin omnes, qui a parentibus litteris destinati 20

1 Qualem] quidem 11–12 Patrem…quamquam] Patrem Scipionem quam interl. eum qui in 14 huic] tunc 17 Plutarchum] sc. Hispania multa fortiter gessit in mg. Excursus quod quam Polybium, cf. Einleitung, Abschnitt: Citate. 29 certius] certiorem 1 Vgl. A. Resch, Agrapha (Texte und Untersuchungen herausg. von Harnack und v. Gebhardt V, 4), Leipzig 1889, Logion 39 S. 112 ff. und 227 ff.; 2. Aufl. (Texte und Untersuchungen XXX = N. F. XV, 3 u. 4), 1906, Agraphon 76 S. 102 u. 322. | Lc. 11, 23. 11 Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 13 Dio Cassius fgm. 56, 44 = I p. 242 Melber. 14 Quint. X 1, 99; vgl. Teuffel-Schwabe, Röm. Litt.-Gesch. § 108, 5. 15 Liv. 21, 46, 7. 15–16 Liv. 22, 53, 5. 16–17 Liv. 21 f. 26 ff. Polyb. 10, 2 ff. 17 Liv. 38, 56.

452 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

sunt, gravissime deum offendant et aeternae dei irae rei fiant, si officium suum negligant. XXXV. De apibus. Exordium: Est pietatis considerare naturas divinitus insitas animantibus. – Ratio: Quia cum videmus proprietates naturarum et miracula naturae, non possumus non statuere deum esse et eum esse colendum. – 〈Rationis confirmatio:〉 Quia natura non posset esse ita ordinata, si esset casu orta et non ab aliqua mente regeretur, quae est intelligens. Id eo etiam libentius trado, quia est imago scholasticorum coetuum. – Propositio: Ego igitur dicam aliquid de natura et ingeniis apium, multae enim sunt 69 imagines et simulacra virtutum impressa apibus. – | I. Confirmatio: Sunt prudentes, quia habent ordinatam et bene constitutam rem publicam, habent distributas operas: aliae colligunt flores et laborant, aliae accipiunt onera, aliae agunt excubias, aliae domi condunt mella, habent peculiarem regem, gerunt bella. Haec non possunt fieri sine prudentia. – Amplificatio: Est autem magna laus huius rei. – Collatio: Nunc homines vivunt in re publica sine ratione. Ergo nulla sunt studia, nulla est honestarum rerum cognitio. Res publica autem sine studiis conservari non potest, hinc sunt tam multa incommoda. – II. Sunt temperantes: Nesciunt voluptates corporis, id est sine concubitu producunt fetus ex floribus. Est autem magna laus temperantiae. 70 Nam intemperantia et voluptates offendunt deum, | et nocent valetudini. Ideo apes vivunt ad 50. annum. †Item impediunt in negotiis, Scipio removit impedimenta ab exercitu.† – III. Sunt fortes et gerunt bella. Sicut Virgilius inquit: Illis ira supra modum est. Haec magna laus est. Sic nostri principes debebant iam pleni esse irae adversus Turcam et cum indignatione illis bellum indicere et inferre, ut poenas sumerent a Turcarum immanitate et sceleribus, et, sicut Achilles inquit apud Homerum, crudum debebant devorare Turcam. Ergo haec ira in apibus est praeclara στοργή, magno consilio data animantibus ad arcendam vim iniustam, et praecipue debebat esse haec στοργή in principibus, sed iam omnes fugiunt sicut canes degene71 res, qui caudam deflectunt sub alvum. – | Digressio: Hic potes excurrere in locum communem de laude et dignitate rei militaris. Quod res militaris debeat praesidio esse paci, legibus, studiis, religioni, artibus, ut in pace haec omnia florerent. Debebant nos milites et principes defendere de iniusta violentia et latrociniis Turcarum. – IV. De labore: Esse omnes istos in officio, non patiuntur ignavos. Haec enim est praecipua virtus non dedere se voluptatibus, sed gerere aliquid dignum honesto viro, cum homines ideo sint conditi et in otio non possint contineri in officio. Nullum

9 et de natura ingeniis 10 impresse 28 potes] posses 34 sunt

12 aliae2] alii

13 condunt] colunt

20–21 damn.

2 Die weitere Ausführung ist verloren. 10 Vgl. zum Folgenden den Artikel Biene bei Pauly-Wissowa RE III 446 ff. 17–18 Verg. Georg. IV 200. 20–21 Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 21 Georg. IV 236. 24–25 Ilias 23, 21.

5

10

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 453

incendium saevius coetu otioso praesertim adolescentum; per ignaviam amittuntur parta bona, ut monet parabola de talento. Item nihil perfici potest tunc nec dii iuvant. – | V. Sunt frugales, cum multi sint prodigi, quasi virtus esset Thrasonica et 72 puerilis perfusio in res ineptas et non necessarias, ut sunt pompae inanes et luxus 5 conviviorum: πλησμονή τῶν βαρβάρων. – VI. Obedientia: Summa observantia colunt regem. Haec est summa virtus, sicut dicit Plato nullam victoriam, nullum triumphum habere plus gloriae quam obedientiam. – Conclusio: Ergo cum tot sint ornatae apes virtutibus, profecto non sunt contemnenda dei opera. – Amplificatio: Philosophi fecerunt tres gradus animae ἡγεμονικόν, θυμοειδές, ἐπιθυμητικόν. Cum 10 autem summa laus sit duobus prioribus, in iis praecipue, sicut audivistis, apes excellunt. – Transitio: Hactenus de dignitate, nunc de usu, de quo breviter dicam: | 73 per apes multas res nobis deus impertit. – Mors: Moriuntur in acie, cum infligunt vulnera, animamque in vulnere linquunt, rem pulchramque petunt per vulnera mortem. Militem decet in acie mori, imperatorem stantem, sic nobis in professione. 15 Sed omnium laudum praecipua, quod sint imago ecclesiae. Primum cum apes sicut leones vivificantur sonitu et vociferatione, sic pii verbo reviviscunt et doctrina. Item sicut ex Christo ecclesia, ita ex bove mactato apes. Ex Christo mortuo nascitur ecclesia, ex equo crabrones. XXXVI. Argumentum epistolae, quod continet reprehensionem ignaviae et adhortationem ad studia. Tutor ad pupillum. | 74 Prima pars exordii sumatur ab officio, et sit exordii haec propositio: Ego officii ratione cogor, ut saepius ad te scribam et ea te admonerem, quae tibi vitio sunt. – Ratio ab officio tutoris: Nam scias hoc officii esse tutoris, ut curam gerat pupilli non secus ac filii sui rationem habeat. – Probatio: Etenim ipse tutor successit in locum 25 parentum defunctorum. – Conclusio exordii: Quare speres illum tuas litteras et admonitionem boni consulturum. – Secunda pars sit narratio copiosius tractata per circumstantias, quomodo intellexeris illum ignaviae turpique otio deditum 〈esse〉 et honesta studia negligere. – Tertia pars sit reprehensio ignaviae et cohortatio ad studium: Quare non possis non istam ignaviam detestari et ipsum diligenter cohor30 tari ad studia honesta et liberalia. – | Prima ratio sumatur a lege naturae, quod ista 75 damnet otium et commendet honestos labores et studia. – Ratio sumatur a creatione et fine creationis hominum, teste sacra scriptura. – Secunda ratio sumatur a lege divina, quae etiam damnet otium, neglectum officii et vocationis, commendet 20

4 inanis 5 πλεικμονή corr. τλεικμονή 9 θυμοειθές | in ras. ἐπιθυμητική 10 in] sin 13 vulnere] vulnera 16 sonitu] somni 21 officiis 22 te2] te corr. re | vitia 29 nonistam 30–31 ista non damnet 2 Mt. 25, 14 ff. 3 Thraso ist der Name des prahlerischen Soldaten in Terenz’ Eunuch. 6 Leges p. 715 C. 9 Vgl. Zeller, Philos. d. Gr. II 14 S. 843 ff. – Überweg-Heinze 110 S. 174. 13–14 = Vergil. Georg. IV 218. 15–16 Vgl. Pauly-Wissowa RE III S. 442, 24 ff. 17 Vgl. die Fabel vom Hirten Aristaeus bei Vergil. Georg. IV 537 ff. 17–18 Ovid. Met. XV 368 und Serv. ad Aen. I 435.

454 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

assiduitatem in legitimo et honesto munere fungendo. – Probatio potest etiam sumi ex sacra scriptura. – Tertia ratio sumatur a legibus civilibus et statutis multorum populorum, quibus etiam otium damnatum, vituperatum et prohibitum, et honestum studium laudatum et susceptum sit. – Probatio sumatur ab auctoritate et 76 testimoniis. – Sequatur conclusio huius epistolae, qua admoneas illum, ut neglecto | 5 et omni turpi otio abiecto se ad intermissa studia diligenti proposito conferat. XXXVII. Querela de contemptu verbi divini et obliqua cohortatio ad serio pieque suscipiendum verbum dei. Exordium ab occasione et circumstantia temporis: Cum tempori sit nihil utilius, quam ut in querelis contexendis consumatur. – Propositio: Querela de contemptu verbi dei vel de paucitate piorum. – Argumenta sumantur ab indignitate et impietate ac malitia mundi, qui tam pretiosas res et mandatum dei tam Cyclopice contemnant, ut paucissimi sint reperti et adhuc reperiantur, qui dignitatem verbi admirentur, mandatum dei curent et verbum dei serio amplectantur. – Probatio sumatur ab 77 exemplis omnium temporum illustrata colla|tione, quibus paucissimi verbum dei sint amplexi, et plurimi id partim contemserint, oderint, partim etiam persecuti sint, ut vix etiam pii ulli conspicerentur in mundo; sicut tempore Noae, tempore Lot, tempore Christi et apostolorum semper fuerunt paucissimi pii, impii vero plurimi. – Confirmatio ab auctoribus et testimoniis scripturae et querelis piorum doctorum amplificata collatione: Sicut enim Esaias testatus et conquestus sit de hoc contemptu dicens: Domine, quis auditui nostro credet? Et ipse Christus videns se a multis deseri, querelosa voce dixerit discipulis: Nunquid vultis abire, et ita deploraverit malitiam Iudaeorum, quod tempus visitationis non cognoverint. Et in evangelio de 78 quadruplicibus auditoribus | gravissime taxat plurimorum impietatem, qui evangelium non curent, non amplectantur, ut deberent et suae saluti conveniret, tantum pauci illud recte amplecterentur. – Conclusio huius loci constans epiphonemate: Adeo fuisse semper paucos vere pios evangelii amatores et innumerabiles salutaris doctrinae contemptores et hostes, qui nec dignitate verbi divini nec mandatis potuerint commoveri ad pietatem. – Alia propositio de poenis contemnentium pietatem: Porro quis atrocitatem perpetuitatemque poenarum, quae consequentur hunc dei evangeliique contemptum, non perpendere vellet, et futurorum malorum dolore et metu subitaneo se non commoveri sineret? – Probatio a testimoniis et exemplis 79 scripturae amplificata collatione: Quia ille Christus dicit ita horri|biliter hic puniri tales, ut diabolo hic tradantur, diabolus in illorum habitet cordibus, qui nihil illos sinat. Etiam videmus tales insanire manifeste. Deinde etiam habemus exempla

1 fungendi | prodest 5 admones 7 cohortatatio 9 ob 13 sint corr. sunt 17 pie illi 25 amplectentur | conveniet 27 amatores corr. 34 tradatur | habitat 20 Jes 53, 1. 22 Jo. 6, 67. 23 Lc. 19, 44. 24 Mt. 13, 3 ff. 33–35 Weder kanonisch noch außerkanonisch nachweisbares Citat.

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 455

horribilia, quod regna, pagi, civitates hodie affligantur horribilibus poenis in hac vita et postea tradantur Sathanae et praecipitentur in infernum, cum dicturus sit Christus: Ite maledicti in ignem aeternum. – Exclamatio pathetica: O quam durae hominum cervices atque adamantea corda, quae his malis non mollescunt nec 5 moventur, ut recedant ab impietate sua et convertantur ad amorem evangelii verum. – Conclusio: Istam igitur merito dies noctesque deplorabimus praesentem impietatem, malitiam et securitatem, quam videmus et sentimus afflictari divinitus, partim ut aliquid querelis apud nonnullos | convertendos efficiamus, partim ut nos movea- 80 mus, ne similes eorum fiamus, partim ut nos ad futura mala confirmemus et 10 innocentes recipiamur, et licet hic in aliis affligi nos oporteat, tamen non audiamus illam vocem, quam impii audituri sunt: Ite maledicti in ignem.

15

20

25

30

35

XXXVIII. Exemplum epistolae in genere deliberativo. Propositio: Dedas te theologiae. – Exordium: Petis a me, ut tibi consilium meum impertiam, cuinam facultati te dedere debeas, iurisprudentiaene, medicinae, an theologiae. – Captatio benevolentiae: Ac velim quidem, ut mihi essem tantae sapientiae conscius, ut tibi homini sapientissimo consilium optimum dare possem in re tanta, in quacunque non ausus fuissem. Etsi non habeo, quod te in hac re maxime facere velim, | tamen cum id flagites a me, sapientiam meam libenter tibi communi- 81 cabo. Tu et te ipsum in consilium adhibebis et me tuae utilitati consulere rogitabis; ego suadeo, ut omnino animum ad theologiam appellas. – Confirmatio institutae propositionis: Primum argumentum: Id genus vitae est eligendum, in quo plurimum prodesse possumus generi humano et latissime propagare gloriam dei et veram doctrinam de voluntate et essentia dei. – Ratio: Homo enim hominis causa natus est, ut nomen dei celebret et invocet. Sed theologiae dediti id maxime praestare possunt. – Probatio: Quia multos ad aeternam salutem perducere possunt et verbum solum tractantes gloriam divinam solam et puram doctrinam evangelii ad poste|ritatem 82 propagare. – Conclusio: Ergo omnes theologiae studio dediti eam praecipue sectari debent. Si omnes litterati, aiunt homines, theologi esse debent, corruent leges et medicina, sine quibus non potest genus humanum esse. – Ratio: Non opus est hac supervacanea cura in hac hominum natura, quorum maxima pars lucri gratia omnia faciunt et ea studia sectantur, ex quibus est quaestus uberrimus. Denique vix uno medico et iurisconsulto indigemus, ubi centum theologis opus erat. – Secundum argumentum: Mandatum aeterni dei est, ut discamus et doceamus alios, quo puritas doctrinae ad posteritatem propagetur. – Tertium argumentum: Ergo in primis danda est opera theologiae, quia aeternum | habet obiectum deum et usque in aeternum 83 durabit. Medicina et iurisprudentia caduca obiecta habent, quia nulla morbida

1 quo 4 adamantia 7 afflicta iri 8 si quid aliquid | ut2] et 22 et2] ad 24 momen corr. monem 28 Sic 32 2. 34 3. 35 habent 36 nulla] multa 3 Mt. 25, 41. 11 Mt. 25, 41 wie 3.

456 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

84

85

86

87

corpora vel lites in futura vita erunt. Quantum corpori anima praestat! Etiamsi corpus pereat, tamen non magna fit iactura. Sed aeterna salus animae magni facienda est. – A minore ad maius: Si studiosi iurisprudentiam discunt summo labore propter lucrum, iuxta illud: noctesque diesque si vis perdiscere leges, multo magis propter aeterna praemia sedulo discere debemus theologiam. Theologi habebunt maxima praemia post hanc vitam et hic honestum locum habent in ecclesia. – A testimoniis Danielis 12: Qui multos docuerint ad aeternam iustitiam, fulgebunt sicut stellae, | Iohann. 12: Qui ministrarit mihi, hunc honorabit pater. – A iucundo: Nullum studium est iucundius ipsa theologia, quod experti et in theologia versati optime norunt et intelligunt. Neque unquam quisquam aliam facultatem sectatur, qui vel etiam extremis labiis theologicam degustavit. Habet enim continuum gaudium. – A dignitate: Theologi sunt cooperatores dei, quo titulo nihil honorificentius dici potest; propter theologiam conservat deus totam rerum naturam. – Ab antiquitate: Theologia est antiquissima omnium facultatum. Theologis est commune bonum mundi, totius generis humani. Doctor ecclesiae dignior est principe. Docere verbum dei omnium hominum operum est maximum. | Deus enim politias et regna tantum propter theologiam conservat. Quia ut sol aliis sideribus suum splendorem suppeditat, ita et aliae facultates a theologia accendi videntur. Ergo magni facienda est. Et ita theologum in pulcherrimo et summo gradu versari vides. – Ab iniquo hominum: Plerique quaestuosiora et splendidiora sibi colenda arbitrantur. Ideo studiosi adolescentes adhortandi sunt, ut hoc studium colant et toto pectore amplectantur, ne illa ecclesia piis doctoribus destituatur. – A pietate: Ex animo omnes homines affici debent miseria 〈humani〉 generis, et maxima cura illis esse debet, ne posteri ruant in aeternam damnationem. Ac pror|sus nihil humanitatis, multo minus pietatis habent, qui non tanguntur dolore tantae calamitatis humani generis. Illi non sunt homines appellandi. Nunc deo favente non desunt veri doctores, sed timendum est, ne posteritas destituatur veris doctoribus, si theologiae studium negligetur. – A minori ad maius: Magni fit merito medicina curatrix corporis iurisprudentiaque conservatrix tranquillitatis corporis; multo maioris facienda est theologia conservatrix et animae et corporis. Nam ruente theologia ruunt homines in aeternum exitium, hinc omnes facultates sunt quasi ancillae theologiae. Possumus enim carere medicis et iurisconsultis in ecclesia et ex bonorum hominum arbitrio ius | dici potest. Sicuti factum est, antequam conscriptae 〈sunt〉 leges. Et non utentes pharmacis plerumque melius valent utentibus. Nec magna est iactura corporis, sed animae, quam curant theologi. – Alia ratio ab utili: Florente theologia florent omnes artes et facultates, sed non econtra. Quia cognitio dei debet nobis praelucere 〈in〉 omnibus studiis. Nam in tenebris nemo bene operari potest, quae theologia extincta sequuntur. – Alia ratio a

5 theologicam 6 hic] hi 8 ministraret 10 aliam] etiam 13 conservet | naturarum 30–31 exilium hic 4–5 Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 7–8 Da. 12, 3. 8 Jo. 12, 26.

5

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 457

collatione: Si iurisprudentia digna est laude eo, quod pacem inter homines conservat, multo dignior est theologia, quae reconciliat homines deo, quae habet potestatem coniiciendi hominem in extremam damnationem. Omnes reliquae artes pos|sunt 88 negligi sine damnatione aeterna, solam spretam theologiam mors comitatur. 5 Dilectionis erga deum et proximum hoc studium summum; deus maxima gloria afficitur pro revelato verbo suo, si plurimi id sedulo legant et tractent. Tu versatus es in studiis illis, quae maxime inserviunt theologiae et sine quibus in hoc studio nemo feliciter proficit. Stulte igitur faceremus, si potius illa caduca bona quam illa aeterna sectari vellemus. Rom. 1: Non erubesco evangelium tractare. 10 – Sequitur locus confirmationis: In hac parte tractanda obiecta hominum profanorum reiicies, qui potius amant ipsam medicinam, iurisprudentiam, quia plurimum numerant, quam theologiam. – Sequitur epilogus, in quo breviter praecipua 89 argumenta repetuntur. |

15

20

25

30

XXXIX. Adhortatio ad dialectices studium. Exordium a commendatione studiorum methodi: Sicut in omnibus artibus, ita et in primis in studiis opus est quadam methodo, ut, quo ordine quidque discendum sit ac praecipue spectandum sit, teneat is, qui volet in litteris operae pretium facere, ne omissis necessariis in eo fatigetur, cuius usus non late pateat. – Applicatio: Cum igitur studiis se dederit, te monstraturum, quid praecipue sit ei discendum, et in primis ad dialecticam te adhortaturum. – Propositio: Studium dialectices in primis commendatum ei esse debere. – Confirmatio: Primum argumentum ducatur a principio et fine hominis. Primum et | praecipuum omnium operum humanorum esse, 90 docere ideoque homines in societate vivere, ut alii alios doceant; id solum fieri per dialecticam. Hoc argumentum fusius explica per antithesin. Omnia alia opera humana ad hoc opus destinata esse, fieri enim propter pacem, disciplinam. – Secundum argumentum ab utili seu causa finali dialecticae. Veritatis esse indagatricem, discernere verum a falso; veritatem autem omnium pulcherrimam virtutem, cuius usus latissime patet in doctrinarum diiudicatione, in iudiciis, in controversiis, quotidiana conversatione. – Antithesis: Foedissimum autem monstrum esse sophisticam, hoc est corruptelas doctrinarum, quae fiunt fraude et petulantia ingeniorum, calumnias forenses, | elusiones fucosas argumentorum. Item hypocrisin: Diabolum 91 esse patrem mendacii et sophisticae, veritatis autem et dialectices deum esse auctorem. – Ab auctoritate Parmenidis apud Platonem: Honesto ac divino quodam impetu raperis ad dicendum, trahe autem te et exerce magis in dialectica, dum

3 reliq = reliqui 5 ergo 6 legent 12 theologia 23 decere | doceant] deant 26 integatricem 29 fortissimum Sophiscicam 29–30 Sophiscicam 31 Diabulum 33 Parmenionis 9 Rö. 1, 16. 33 Plat. Parm. p. 135 D.

458 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

iuvenis es; id nisi feceris, effugiet te veritas. – A necessario: Necessariam esse cogitationem dialectices. Et Paulum Timotheo praecipere in docendo recte secare verbum dei, id est dividere, quae est pars dialecticae. Socrates in Phaedro Platonis ait se maxime cupidum esse divisionum, quod sine his nihil neque explicari dicendo neque intelligi possit: ac si depraehenderit aliquem in dividendo peritum, hunc 5 92 inquit se affe|ctare eiusque tanquam dei vestigia imitari. Et iubet dividentem in ipsis articulis membra secare, ne quod membrum, mali coqui more, quassatum frangat. – Similitudinibus aliquot illustretur Dialecticam esse clavem, quae reserat omnium artium discrimina; esse igniculum Promethei ex radiis solis abreptum, id est partem esse sapientiae et luminis divini, in eaque maxime spectari posse imaginem dei, ad 10 quam sumus conditi. – Subsequatur epilogus. – Conclusio adhortationem et horum argumentorum repetitionem contineat. XL. Adhortatio ad rhetoricen. Exordium per transitionem: Nuper tibi methodum studiorum monstravi et in primis 93 ad dialecticen te sum cohortatus. Nunc rhetori|cae studium tibi commendabo. – Propositio: Secundum dialecticam omnem tibi operam in praecepta rhetorices impendendam putabis. – Confirmatio ab utili, id est 〈primum〉 argumentum: Non possunt excellentiae orationis sine praesidio praeceptorum intelligi et cum fructu cognosci. Quare speres illum tuas litteras et admonitionem boni consulturum. – Secundum argumentum: Νon possunt longae controversiae vel civiles vel ecclesiasticae diiudicari aut omnino comprehendi, nisi arte quadam adiuvetur lector, quae seriem membrorum et consilia dicentium ostendat. – Tertium argumentum: Prosunt ad recte dicendum. Quamvis enim non tantum praeceptis opus est ad eloquentiam, sed etiam requiruntur bonae et uberioris naturae et doctrinae praesidia, tamen et 94 natura et multarum | rerum cognitio commode explicari nequit, nisi accedat ipsa etiam ars, quae dextre componendi et eloquendi rationem tradat. – A necessario seu cognatione artium: Si voles operae pretium facere in dialecticis, necesse est adiungi rhetoricen. Sunt enim ita cognatae, ut altera sine altera esse nequeat. – Confutatio: Neque vero ignominia est censenda, quod a Socrate apud Platonem dicitur rhetoricam esse particulam τῆς κολακικῆς seu assentationis. Quare rhetorica quibus rebus animi hominum capiantur aut irritentur explorandum constet; †tamen 〈non〉 stabilire conatur mendacium et nec indignis honorem et gloriam vult nec odium

1 Necessarium est 1–2 cogitationem corr. cogitationum 2 secare] doctores | secara 3 Phaedone 8 referat 9 abreptam 21 qui 22 discentium 24 bonae et uberius nostrae 25 natura] nostra 29 nequit 30 καλοκωωλικης 31–459,1 tamen…iurisconsultos] damn. [interpretor Daher möge feststehen, daß durch die Rh. zu erforschen ist usw. Dennoch versucht sie nicht die Lüge zu befestigen, und weder will sie für Unwürdige Ehre und Ruhm, noch glaubt sie, daß der Haß entflammt werden dürfe bei rechtlich denkenden (Menschen).] 32 nec2] ac 2–3 2. Ti. 2, 15. Vgl. CR XI 684 ‘de verbo ὀρθοτομεῖν’. 3–6 Plat. Phaedr. p. 266 B. 6–7 Ibid. p. 265 E. 29–30 Plato, Gorg. 466a.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 459

inflammandum rectis statuit, sicut prudentissime dicitur apud iurisconsultos: Honores amplificandos esse atque odia restinguen|da nec reum diutius affligendum 95 esse†. – Conclusio contineat repetitionem argumentorum praecipuorum ac propositionis. 5

10

15

20

25

30

35

XLI. Dispositio argumenti in genere deliberativo de exercendo stylo. Exordium sit liberum aut, si mavis a commendatione eius, ad quem scribis, sumere, in hunc ferme modum: Ipsum a te pro singulari amore saepe admonitum studiose obtemperasse tuis fidelibus consiliis. Quare ne nunc quidem te permittere posse, quin etiam ad exercitium styli ipsum adhorteris, praesertim cum hoc tempore plaerique adolescentes in hoc genere oscitantes sint. – Propositio: Non arbitretur se operae pretium in litteris facturum, nisi lectioni bonorum auctorum in|citationem et 96 hoc styli exercitium adiungat. – Argumenta ab utili: Si quid enim laudabile nos in nostris studiis adepturos speramus, hoc stylo totum conficiendum parandumque nobis esse. Nihil enim aliud esse stylum quam incitationem et usum earum rerum, quas diurna lectione seu meditatione diligenti in pectus nostrum reposuimus. – Secunda utilitas: Non alia ratione illa praecepta reddi possunt familiaria nec nobis prodesse, quam si pari ratione adhibeamus in inveniendo iudicum, in disponendo industriam et 〈in〉 eloquendo delectum. – Tertia utilitas ab auctoritate Ciceronis: Stylum esse optimum et praestantissimum dicendi effectorem et magistrum. – Quarta utilitas: Neminem posse | commode dicere, nisi idem in scribendo sit exerci- 97 tatus. Nam multo diligentius nos intendere aciem ingenii nostri in scribendo quam dicendo, multo maiorem esse delectum in sententiis verbisque componendis. – Quinta utilitas a contrariis: Si quis scribendi perpetuum laborem fugerit, quid hinc sperandum esse de studiis, cum non scribendo 〈non〉 solum difficultas dicendi adiuvetur et contineatur, sed haec tota in illo consederit? – A simili: Viatorem integris pedibus ambobus alternis motibus illorum brevi tempore non parva conficere, loripedem autem, qui alterno tantum pede expedito uteretur, diutissime haerere. Ita eum, qui non insistere in artibus nec in progrediendo impediri velit, duobos hisce pedibus, artibus nimirum et usu scriben|di loquendique, niti usque ad 98 finem oportere. – Alia utilitas: Nihil esse suavius, nihil etiam durabilius eleganti scripto, idque solum tradi ad posteros et maereri aeternitatem, cetera facilius interire et hominum manibus excuti. – Obiectio: Atqui rem difficilem et taediosam verum id quidem esse, sed tamen, cum nihil eximium in litteris sine hac methodo effici queat, neque taediosa neque difficilima omittenda esse. Et quidem ipsam rerum naturam nihil voluisse magnum effici cito, sed proposuisse pulcherrimo operi difficultatem; id monstrare etiam nascendo, siquidem maiora animalia diutius in visceribus paren-

2 Honores] Faciores | rerum 9 exercitium 15 pectus] poe... 16 nec] ne 25 illa | viator 26 illarum 34 taediosa] tenuia | rerum] eorum 35 offici 2–3 Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 19 Cic. de orat. I 150. 31 = mereri.

17 desponendo

460 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

tum contineantur. – Epilogus: Quare multum scribendum vel potius non parcendum 99 stylo, | ne obsolescat et ferrugine obducatur.

XLII. Argumentum epistolae, qua frater fratrem ad temperantiam et neglecta voluptate ad continentiam adhortatur. Exordium ab extenuatione sui et oboedientia erga praeceptorem, a necessitate argumenti tractandi, cum facilimum sit aetati iuvenili in hoc vitium prolabi. – Primo a naturae imbecillitate post lapsum. – Secundo propter pessimam consuetudinem vel contemnendi hoc peccatum vel extenuandi. – Tertio, quod scorta vulgo blanditiis passim 〈se〉 venditant huic aetati. – Propositio: Scortatio tam turpe est vitium, ut inter Christianos ne nominari quidem, ut Paulus dicit, nedum locum habere debeat. 100 – | Confirmationis loci. 1. Quam impium sit vile facere verbum, praeceptum et institutum dei. 2. Iterum ab impio: Tantum et tam bonum patrem hoc flagitio tantopere offendere et illud designare, quod tantopere scimus illi displicere. 3. Ab inconvenienti: Ea peccata, a quibus absoluti et sanctificati sumus Christi sanguine, renovare. 4. Ab iniusto: Membris (Christi sanguine enim sunt appreciata) abuti ad luxum suo arbitrio. 5. Ab indigno: Templa spiritus sancti tantopere profanare et ea diabolicis ministeriis contaminare. 6. Ab inhonesto: Angelos castissimos offendere et tam foedo vitio abigere. 7. Ab indecori: Ab ea se pati inescari, quae pacti divini oblivisci101 tur et superos contemnit. | 8. Ab absurdo: Unum corpus cum scorto et simile ei natura et moribus fieri. 9. Ab ingenita natura et prima origine desciscere ad beluinos mores et vagissimas et perniciosissimas libidines inducere similes animalium rationis iudicio prorsus carentium, quam hoc dedecorosum sit! 10. A praesentia dei videntis omnia: Quantae temeritatis et imprudentiae sit id vitium admittere deo vidente, quod pudeat vel audire pudicorum hominum aures. 11. A poenitentia secutura per omnem vitam. 12. Ab incommodo: Bona dissipare et, quod prae manibus opus est, transferre in manus hominum crudelium, ἀσώτων καὶ ἀθέων. 13. A periculis secuturis: Primo, quod ab ipsis scortis immineat. Nam eripit tuum 102 panem; deinde insidiatur vitae. | 14. A poenis pro peccato debitis: Exitium enim scriptura minatur aeternum, ut Paulus ad Romanos 8: Si secundum carnem vixeritis, moriemini. 15. Quantae imprudentiae sit admittere, ut propterea publica mala, clades patriae vel regno immineant, ut exempla Davidis et Paridis clare demonstrant. 16. Labefactari valetudinem et periclitari de ea. 17. Ἀντίθεσις huius peccati ac furti ex proverbiis cap. 5; item ex 1. epistola ad Corinth. 7: Omne peccatum, quod fecerit homo, extra corpus est. 18. A contemptu et fastidio disciplinae et cupiditate liberioris licentiae fruendae atque vivendi pro arbitrio: Herodes divum Iohannem

1 non] vel 3 quo | temperandam 11 vili 13–14 Ab incom: venienti 16 ea] eam 17 contaminari 18 indecore 19 Unum] unus 22 inditio 23 videntia 25 dissipari 26 ἀσώτων] ἀσολῶν 27 immiat 10 Eph. 5, 3 vgl. 12. 29–30 Rö. 8, 13. 33 Pr. 5, 10 ff. | 1. Ko. 6(!), 18. 35–461,1 Mc. 6, 17 ff.

5

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 461

Baptistam etiam quem libenter audiebat interemit, ut ab eo non corriperetur. | 19. A 103 turpi iterum: Hoc admittere, quo iam adeo depravatur peccato, ut postmodum nunquam appetat precari et postea magis paulatim ac magis immergatur et in bestias degeneret. 20. Ab ignominia, quae conciliatur apud omnes probos et 5 honestos homines. 21. Ab execratione, quae est poena contemptus disciplinae severioris, ut scortatores postea fiunt praefractae frontis et non amplius peccati magnitudinem agnoscunt. 22. A facultate rei: Quia optimi alliciuntur occasione ad haec designanda flagitia. 23. A conditione personae scholasticorum, qui eo 〈acceptiores〉 sunt scortis aliis hominibus, diabolo ita instigante homines, ut illorum 10 exemplo plures instigentur ad simile facinus. 24. A contrario: Hic a novo po|test 104 commendari virtus continentia atque frugalitas. 25. Remedia indicanda, quibus consequimur hanc virtutem continentiam coniugalemque consuetudinem: Sine Cerere et Vino friget Venus; Otia si tollas, periere cupidinis arcus. 15 Dialogus Luciani hic applicetur atque aliae fabulae de Dianae laboribus atque Musarum exercitiis. – Epilogus contineat brevem repetitionem quorundam principalium argumentorum et effectuum. XLIII. Adhortatio concionatoris adhortantis populum ad audiendum amplectendumque serio et pie verbum dei. 20 Exordium sumatur ab officio pii concionatoris et ab exemplo prophetarum, Christi et apostolorum. Item a praesenti necessitate et contemptu verbi divini in hominibus no|stri seculi. – Propositio adhortationis sit, ut serio, pie et audenter amplectantur 105 homines verbum dei purum. – Primae rationes sumantur ab honesto et confirmentur auctoritate scripturae, ab officio et obedientia Christianorum, qui debeant audire 25 verbum dei iuxta illud: Oves meae vocem meam audiunt; alienos non audiunt. Item a mandato dei iuxta illud: Ipsum audite, et: Erunt omnes docti a deo. – Aliae rationes sumantur ab utilitatibus, quas secum adferat verbum dei pie amplexum, et amplificentur per enumerationem. Quomodo primo pie amplectentes verbum dei accipiant ab ipso deo spiritualia bona, scilicet remissionem peccatorum, augmentum 30 donorum divinorum, sanctum spiritum et vitam aeternam. Deinde quomodo etiam in hac vita im|petrent a deo defensionem et necessaria ad hanc vitam sustentandam. – 106 Aliae rationes sumantur a facili: Quomodo non sit difficile nunc discere et amplecti puritatem doctrinae, quae iam copiose et opulenter sonet in scholis, templis et piorum hominum aedibus, et expressa editaque modo sit tot linguis et libris, ut 1 eo] ea | corripitur 2 quo iam] quonam | adeo] a Deo 3 precari] peccare 6 fiant 10 instigent 11 Remedia] media 14 perire 18 concionis 29 R. p. sc. r〈emissionem〉 p〈eccatorum〉 pot. qu. r〈em〉 p〈ublicam〉 34 aeditaque 13 Terenz, Eunuch. 732 (hier Libero für Vino), und Otto, Sprichwörter der Römer s. v. Venus. 14 Ovid, Remed. amor. 139. 15 Lucian, Deor. Dial. 19. 25 Oves…audiunt1] Jo. 10, 27. | alienos…audiunt2] Jo. 10, 5. 26 Mt. 17, 5. | Jo. 6, 45; Jes. 54, 13.

462 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

nemo habeat aliquam negligentiae aut inscitiae excusationem. Inferatur πάθος, quod dolendum sit et deplorandum, quod hoc seculum sit tam nigratum, quod homines tam nefarie et impie nunc frigeant, tam perverse mali sint, ut negligant tantum bonum. XLIV. Gratulatoria ad doctorem iuris.

5

107 Gratulor tibi de novo titulo, quia est honorificum, quod doctissimi | viri tam bonum

iudicium fecerint de moribus et studiis 〈tuis〉. – Translatio: Sed non solum tibi gratulor, sed etiam rei publicae causa gaudeo. – Ratio: Quia interest rei publicae viros doctos collocari in altum gradum dignitatis, ut maior sit eorum auctoritas in retinenda iustitia et disciplina. – Amplificatio: Sed tu non tantum habes laudem 10 doctrinae, verum etiam virtutis et pietatis es studiosus. – Locus communis: Haec multo maiorem utilitatem afferunt rei publicae, quam sola doctrina sine virtute. – A circumstantiis: Et praecipue iurisconsulti laudantur, qui coniunxerunt virtutem cum scientia, sicut Papinianus. – Conclusio: Talis ergo cum sis, non dubitamus te rei 108 publicae ornamento et usui fore. Hic recita eius virtutes. – | Amplificatio: Alii non 15 sunt tales, sed sunt sophistae, conferunt scientiam iuris ad quaestum, et tantum suum commodum quaerunt. Item aliis artibus obtrectant. Ergo illi plus nocent rei publicae quam prosunt. – Conclusio: Cum igitur tu sis doctrina non tantum, sed et virtutibus pulcherrimis ornatus, gratulor rei publicae. – Adhortatio per reiectionem: Non dubito te talem fore, et te adhortarer prolixius de hac re, nisi arrogantia esset, si 20 mihi sumerem admonentis personam. XLV. Gratulatoria de episcopatu. Gaudeo te esse factum episcopum et faveo honori tuo. Quia valde praeclare iudicatur et praedicatur doctrina et virtus tua; item studium religionis et pietatis; item 109 studium in ornandis et provehendis studiis. – | Translatio: Itaque etiam et ecclesiae 25 et rei publicae causa gaudeo tibi esse mandatum hoc munus. – Ratio ex loco communi: Primum enim interest adhiberi ad gubernacula ecclesiae doctos viros doctrina et virtute praestantes. Hic diutius immorare et amplifica. – Ἀντίθεσις, locus a consequentibus: Quantum malum sit indignis committi curam ecclesiarum; item quantum boni afferat bonus et eruditus episcopus. – Votum: Saepe igitur opto tui 30 similes viros ad gubernationem ecclesiarum vocari, neque dubito meliorem futurum statum ecclesiae, si id fiat. Plato dixit beatas res publicas, si docti viri eas suscepissent gubernandas. Sed hoc verius est beatas fore ecclesias, si eruditi et boni viri iis 110 praesunt. – Conclusio: Gratulor igitur tibi et | precor, ut deus fortunet consilia et actiones tuas, quod faciet, quia nihil dubito esse plenum pietatis. 35

3 perversae 7 fecerim 14 Tales 28 amplificare 14 Vgl. seinen Ausspruch Dig. XXVIII 7, 15. 32–33 Plato, Polit. (V) 473d.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 463

XLVI. Adhortatio ad legenda officia Ciceronis. Propositio: Hortor te, ut studiose legas et saepe officia Ciceronis. – 〈I.〉 Ratio: Quia continent praecepta de civilibus moribus. – Amplificatio seu declaratio: Est autem non postrema pars studium virtutis. Studium virtutis nullum potest exsistere sine 5 doctrina de moribus. Doctrina autem de moribus continetur in hoc libello. – Obiectio: Tamen haec praecepta sunt naturaliter innata; fiunt autem illustrioria tractatione et exercitatione. – Secunda causa: Conducunt hi libelli ad dicendum. – Ratio: Quia saepe sunt pertractati locis communibus. Praecepta sunt expli|cata additis 111 exemplis, causis et aliis ornamentis. – Amplificatio: Prodest autem studiosis 10 eloquentiae esse instructos descriptione locorum communium. Ergo suppeditabunt multa ornamenta volenti aliquid scribere. – Conclusio: Quare moneo te, ut facias tibi hunc librum familiarissimum. – Ratio per occupationem: Etsi enim multa sunt legenda et cognoscenda, tamen praestandum est, ut iudicium formetur, ut paucos eosque optimos habeas familiarissime notos. – Ratio: Quia illi, qui vagantur sine 15 certa ratione per varios auctores, neque res neque certa verba colligunt, unde vel iudicium de rebus forment vel fiant disertiores. – Conclusio: Ergo aliquot libellos debes familiarissime notos habere, unde verba et sententias colligas, | quae forment 112 iudicium de rebus et faciant 〈te〉 disertiorem. Inter hos numera libellum de officiis. Ergo da operam, ut eum habeas quam familiarissimum. XLVII. Demeae epistola ad Micionem. Exordium ab occasione: Saepius te admonui de Aeschino, sed nihil profeci; nunc tu vide, quorsum res evadat. – Narratio: Audio enim 〈eum〉 tumultum novum excitasse. – Propositio: Tu igitur debes illum cohercere. – 〈I. Ratio〉 Ab honesto: Quia ipsius mores sunt nobis infamiae. – Locus communis: Nihil est flagitiosius parentum 25 indulgentia. – Ab exemplo fratris: Frater ipsius est homo frugi. – A suo exemplo: Vide, quomodo nos simus educati. – Secundum argumentum ab utili: Plane | peribit 113 nec quemquam magis audiet et dabit poenas deo. – Locus communis: Licentia non abibit impune. – Ab exemplo: Sic memini multos poenas dare suae petulantiae. – Πάθος: Et metuo, 〈ne〉 aliquando, quod non volumus, eveniat. – Conclusio: Quod ne 30 fiat, tu debes prohibere et eum severe continere in officio. 20

XLVIII. Ad patrem epistola. Summum est beneficium, quod me huc miseris. – Ratio: Quia hic multae sunt occasiones discendi res bonas et utiles. – Declaratio ex loco communi: Nullae opes sunt conferendae cum doctrina praesertim religionis et virtutis. – Dictum Alexandri. 35 – Conclusio: Ergo summum est beneficium. – Amplificatio: Si mihi magnam vim | 114

1 legendae 4 non] noȥ 6 innata] notarum 8 pertracti 10 eloquentia 16 fiunt 18 faciunt 20 De mea epistula ad mitionem 22 evadet 26 sumus 28 poenos 29 metuo] ne tuo 20 Vgl. Terenz, Adelph. II 1 vs. 81 ff. 34 Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate.

464 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

pecuniae contulisses, non esset conferendum huic beneficio. – Secunda propositio, in qua rogabis patrem, ut aequo animo sumtus ferat. – Ratio: Quia cum istis pares tibi doctrinam et virtutem. – Amplificatio: Illa sunt summa bona. – A fine pecuniae: Deus propterea dedit pecuniam parentibus, ut curent liberos honeste educari et erudiri ad agnitionem dei et studium virtutis. – Occupatio: Neque moveri deberent, 5 etiamsi res familiares diminuerentur; quia non perit, quod conferatur ad res honestas. – Conclusio huius loci: Ergo libenter spero, 〈quod〉 me et libenter fovebis. – Tertia propositio de statu tuarum rerum: Ergo peto, ut boni consulas, si tardius 115 proficio. – 1. Ratio: Quia requiritur tempus ad doctrinam. – | 2. Ratio a difficultate: Res est difficilima multarum rerum cognitionem parare et dicendi facultatem. – 10 Amplificatio a collatione: Gravis et durus est labor militia, sed multo difficilior est historica, theologica, philosophica et tot linguas perdiscere. Neque iniuria Plato dixit: Eum beatum esse, cui etiam vel paucarum rerum contingit notitia. – Alia amplificatio: In vinea, quae colitur magnis laboribus et sumtibus, uvae principio sunt acerbae; ita tua studia initio sunt immatura atque aspera, postea dulciorem tu 15 percipies fructum. – Conclusio: Ergo rogo, ut aequo animo feras sumptus. – A simili: Nam domus quae aedificatur non minori constat sumtu, cum fundamentum ponitur, 116 quam cum fastigium imponitur. | XLIX. Ad magistrum quendam. Debes tibi huius filium habere commendatum. – Ratio: Quia eius pater valde bene de 20 te existimat. – Expositio: Danda est tibi opera, ut hanc opinionem humanitatis retineas. – Amplificatio: Hoc est tibi honorificum et toti scholae. – Obiectio: Quare, etiamsi non sit quaestuosum, tamen est honorificum de aliis bene mereri. Neque quicquam gloriosius quam docere iuventutem de magnis rebus. Est etiam deo gratum officium, et vos propterea estis collocati in hoc officio, ut aliis educetis 25 liberos suos. Alii alia habent officia. Hoc est vestrum officium. L. Hortatoria ad colendum praeceptorem. Praeceptorem ama et cole. – Primum argumentum ab honesto: Est enim pium 117 diligere et ob|servare praeceptorem. Nam parentes sunt colendi, praeceptores sunt loco parentum, ergo etc. – Confirmetur minor: A parentibus accipimus vitam, a 30 praeceptoribus vero formam et rationem pie et honeste vivendi. – Collatio utriusque beneficii: Item parentes bene cupiunt liberis suis eisque quaerunt bona, unde vitam honeste et commode degant; praeceptores quoque bene volunt discipulis et eos instituunt longe praestantioribus bonis, ut sunt bonae artes, doctrinae, quae mentem formant, mores compescunt. Amplificetur in aliis, si placet, bonis corporis 35

9 requiritur] reperitur 12 historia 25 collati 26 vestrum] nostrum 33 honoste 35 compenunt | amplificentur 13 Diese Worte stehen nicht bei Plato. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 465

et fortunae. – Ab utili: Haec pietas multum confert studiis; nam qui amant praeceptores, maiore etiam studia amplectuntur amore. Amor erga studia multum confert ad profectum. Nam excitat ardorem quendam et diligentiam. – Amplificatio ab effectibus: | Quantum assequamur diligentia. 118 5

10

15

20

25

LI. An Tarquinius iure pulsus 〈sit〉 regno. Propositio: Tarquinius iure pulsus regno. – Ratio seu confirmatio: Quia fuit tyrannus. – Expositio: Vi et caede potitus est regno, postea administravit crudelius; nam sustulit iudicia ex urbe, indemnatos necavit. – Amplificatio: Nulla maior tyrannis est quam tollere iudicia ex urbe, ubi nulla iustitia, pax servari potest. Iustitia violata offenditur deus, plectuntur res publicae; et pace perturbata quid miserius? – Amplificatio ab officio magistratus: Has duas res, scilicet iustitiam et pacem, maxime in urbe retineri necesse est, alioqui non est magistratus; ubi non est iustitia, ibi neque res publica. – Secundo: Oratorem falso | crimine circumventum sustulit, quia eius 119 tyrannidem accusabat. – Amplificatio: Sic faciunt tyranni; nam concionatores et oratores, qui accusant eorum scelera, trucidant non aliter, quam si lepores leonibus concionarentur, ut Antisthenes dixit. Huius modi viros debebant potius amare et ornare rei publicae causa. Postea recita scelus filii sui, qui vi eripuit pudicitiam Lucretiae. – Conclusio: Cum ergo fuerit tyrannus, iuste pulsus est. – θέσις: Licet tyrannum pellere regno, quia est hostis humanae societatis et facit omnia ex arbitrio et libidine et crudelitate. Ubi illa regnant, ibi nullus est locus non solum honestati sed etiam paci; est enim finis regnorum honestas et pax. – Conclusio: Iure igitur interficitur | et pellitur tyrannus tanquam fera. – Collatio: Nulla fera est nocentior 120 tyranno; et publice interrogatus Solon, quae bestia esset immanissima, respondit: Inter mansuetas adulator, inter feras tyrannus. – Exemplum: Graeci praemiis affecerunt tyrannicidas.

LII. De fugiendo otio. Propositio: Otium est vitandum. – 1. Ratio: Quia est prohibitum estque magnum peccatum. Non est igitur liberum nobis, an velimus plura discere an non. Sed est mandatum, ut ad ea, quae consecuti sumus, plura adiiciamus. Sicuti docet parabola 30 de argento. – 2. Ratio: Labor est magnum ornamentum. – Collatio: Adolescentes existimant sese esse ornatos, quando gerunt vestes auro et argento distinctas, sed multo honestius ornamentum est in officio. – | 3. Ratio: Sine labore nihil potest 121

1 amat 2 studia1] studio 3 quadam 7 potitus corr. et ras. 8 indamnatos | tyannis corr. tyrannus 15 eorum] reum 25 tyrannicidos 28 an2] an corr. vel 29 adiiciamus corr. alia manu abiiciamus 13–14 Gemeint ist die Erzählung von Turnus Herdonius bei Liv. I 50 f. 16 Antisth. bei Aristot. Pol. (III) 1284a15. 17–18 Liv. I 57 f. 24 Als solonisch ist dieses Citat in der antiken Literatur nicht nachweisbar; ähnlich sagt Diogenes Cynicus bei Diogenes Laertius VI 2, 51: τῶν μὲν ἀγρίων (θηρίων κάκιστα δάκνει) συκοφάντης, τῶν δὲ ἡμέρων κόλαξ. 29–30 Mt. 25, 14 ff.

466 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

contingere nec retineri in studiis. – Obiectio: Sed precibus augentur nostra studia. – Ratio: Verum est: Deus dat petentibus, sed ita, ut nos nostrum faciamus officium, ut accedat noster labor iuxta versiculum: Dat deus omne bonum, sed non per cornua taurum. – Alia obiectio: Non tamen hoc ita rigide accipi velium, ut non putem interdum 5 relaxandum esse et remittendum a continuis laboribus. – A simili: Nam sicut arcus saepe intensus relaxantur, sic ingenium et corpus defatigatur, si nimium exerceatur. Modus tamen esse debet. – Conclusio: Ergo diligenter studeamus. – 1. Ratio: Postulat enim utilitas rei publicae, ne veniamus imperiti ad negotia. 2. Idiotis licet esse 122 ignavos, sed | scholasticorum munus pertinet ad utilitatem ecclesiae et rei publicae. 10 – 3. Ratio a voluntate parentum: Afficimus magno dolore parentes nostros, si perierimus. Erit autem magnum scelus parentes dolore afficere. – †Similitudo: Ut mel nimium sumtum in acerbissimam bilem vertitur, sic amici coniunctissimi, quando dissident inter se, fiunt inimici acerrimi.† LIII. De fugienda discordia. Propositio: Discordia est fugienda. – 1. Argumentum: Quia deus eam prohibet. Haec declarantur quibusdam sententiis: Beati patifici etc.; Litigatores non intrabunt in regnum coelorum. – 2. Argumentum: Est etiam discordia valde perniciosa, quia 123 avertit benedictionem dei. – | Amplificatio: Sublata benedictione nihil proficiemus, etiamsi essemus apud Lutherum et S. Paulum. – Ἀντίθεσις: Quando autem deus benedicit, id est favet, dat successum nostris studiis; tum postea studia erunt voluptati parentibus, saluti rei publicae et nobis, etiamsi diversum videatur, id est, etiamsi videamur tarde proficere. – 3. Argumentum: Ut aut deo non displiceat discordia aut sit perniciosa, tamen ideo erat fugienda, quia est nota malevoli ingenii. – Declaratio per ἀντίθεσιν: Generosa ingenia minime delectantur rixis quemadmodum ἀρτοπώλιδες, sed norunt contemnere interdum aliquam iniuriam. – Confutatio: Sed multae incidunt offensiones etc. Non potest aliter fieri, quia alii non sunt ex nobis 124 sculpti aut facti. – | Correctio: Sed tamen offensiones debemus dissimulare, iuxta illud: Mores amici noris, non oderis. – Conclusio: Ergo cum discordia sit prohibita et sit perniciosa et nota malevoli animi, fugiamus hoc vitium. LIV. Adhortatio ad discendam musicam. Propositio: Debes discere musicam, quia pellit tristitiam animi, id est parit animi tranquillitatem. – Amplificatio: Est autem hilaritas et tranquillitas animi utilis ad 5 rigidi 6 et] ut 26 ἀρτοπωλίδες

12–14 Similitudo…acerrimi] susp., desunt nonnulla

17 intrahunt

2 Mt. 7, 11. 4 Dieser Vers ist in der antiken lateinischen Literatur nicht nachweisbar. Es ist wohl ein mittelalterlicher Schulwitz. 17 Mt. 5, 9. 17–18 1. Ko. 6, 10. 26 ἀρτοπώλιδες] Über die Schmäh- und Streitsucht der Brotverkäuferinnen vgl. Aristoph. Ran. 858 und die Erklärer zur Stelle. 29 Publ. Syrus appendix sent. 178 Ribbeck, Com. Rom. Frg.2 S. 380: Amici mores etc. 31 Vgl. Dispositio LIX.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 467

studia et ad negotia. – Ἀντίθεσις: Quia melancolici et homines tristibus cogitationibus non sunt apti ad studia aut negotia, sicut inquit Ovidius: Carmina proveniunt animo deducta sereno. – Secundum argumentum: Musica etiam conducit moribus. – Declaratio: Mores fiunt 5 venusti|ores et humaniores, et econtra agrestes et vasti moribus plerumque sunt 125 amusi aut feri. – Tertium argumentum est speciale: Et propterea tu debes discere musicam, quia sine hac nihil proficis in clavicordiis. – Quartum argumentum: Musica erit hic honestus ludus. Et est opus studiosis honestis ludis. LV. Declamatio habita Vitebergae de Iohanne Baptista. 10 Institui laudare Iohannem Baptistam. – Argumentatio ab utilitate: Utile est conside-

15

20

25

30

35

rare piorum hominum dicta et facta. Nam haec exempla prosunt ad pietatem. Item exempla periculorum confirmant pios. Ego igitur, tametsi omnia complecti non possum, tamen | exercendi causa aliquid dicam, quod ex praeceptoribus collegi. 126 Nam exemplum per se est heroicum et cuius magnitudinem nemo consequi potest. Et ipsius conciones sunt amplissimae et plenae Christianae doctrinae. – Nativitas igitur fuit insignis miraculis. Quod ideo deus fecit, ut hunc virum redderet illustriorem, ut observarent pii eius doctrinam, quam erat allaturus. Hic recita eius nativitatem et quod singulari genere victus et vestitus sit usus. – 〈I.〉 Res gestae: Instituit baptismum et mutationem veteris testamenti et legis Mosaicae, abolevit circumcisionem. Hoc opus fuit divinitus mandatum, etsi non habuit ordinariam potestatem. Igitur fuit plenum periculis. Magnum est damnare religiones receptas, novas instituere, quanquam | ipse non mutabat religionem, sed signa propter tempus 127 Christi missa. – II. Fuit etiam excellens doctor: Docuit legem de publicis et privatis personis, arguit hypocritas, instituit milites et approbabat civilia vitae genera contra anabaptistas et illis praescripsit sua praecepta et docuit evangelium: Ecce agnus dei. Docet de trinitate. Pater dicit: Hunc audite; spiritus apparet in specie columbae; filius baptizatur; praecipue igitur ornat Christum, non quaerit suam gloriam, sed Christo tribuit, ostendit Messiam, non vult sibi primum locum attribui. – Amplificatio: Hoc docendi munus amplius est quam Davidis aut ullius regis bella. – Ratio: Quia haec proprie pertinent | ad gloriam dei. – Locus communis: Doctores melius 128 merentur de ecclesia et re publica quam reges et principes. – Tertium argumentum: De morte ipsius: Quae sunt heroica et vere digna pio viro. Sicut Christus, Abel, Esaias, Paulus et nostro tempore multi occiduntur propter confessionem pietatis, qui docent vera et utilia, divina, non falsa. Sicut imperatorem decet in acie mori stantem, sic pium doctorem oportet non in lectulo, sed pugnantem pro Christi gloria, pro salute multarum animarum morte occumbere.

6 amusi] animosi 7 clavi cordiis 12 exempla] Exempla; -xempla s.s. alia manu 15 plenae] plane 19 leges 23 missi 26 speciem 29 dicendi 32 pia 33 qui] quae 35 Christo 3 Ovid, trist. I 1, 39. 17–18 Lc. 1, 5 ff. 25 Mt. 17, 5. 26 Jo. 1, 29.

468 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

LVI. Ad amicum, ut det operam doctrinae de anima. Exordium et propositio: Cum de studiis tuis cogito, optime consulturum arbitror, si 129 doctrinam de anima [cum] illis adiungas. – | Ratio: Nulla est enim ars, quae maiores et plures afferat utilitates, quam haec de corporis nostri et membrorum nostrorum dispositione cognitio. – I. Utilitas: Conducit ad pietatem, quia praecepta, quibus 5 consideratur corporis nostri et partium status, cogunt nos fateri aliquam esse mentem, a qua conditi sumus. Et quia deus dedit in nostro corpore ingentia beneficia, sensus et rationem, imo condidit nos ad imaginem ipsius, magna esset ingratitudo, si haec non consideraremus. – II. Conducit haec pars praesertim ad regendam valetudinem, cum, si consideramus nostrorum membrorum situs, facilius membro- 10 rum naturas iudicare possumus. – III. Turpe est homini litterato esse ignota ea, quae mulierculae et idiotae tenent. – IV. Etiam iucundum est hoc studium. – Collatio: Si 130 exhiberentur αὐτόματα, | qualis hominum concursus futurus esset! Et nos quotidie his praestantiora circumferimus ac non consideramus! – Consolatio: Etiamsi prima lectione non possis omnia assequi et alicubi erres, sed tamen deterreri non debes. – 15 Ab exemplis: Nam et Plato, vir summus et doctissimus, in dispositione trachiae et oesophagi erravit. Item recentiores absurde confuderunt nomina coxae et femoris. – Conclusio: Ergo et nobis discere incipientibus debet condonari, etiamsi omnia non satis assequi possumus. LVII. De laudibus rei militaris. Exordium a loco communi: Scimus rem publicam opus habere magna varietate artium, sicut Aristoteles inquit: Non fit civitas ex medico et medico, sed ex medico et 131 agricola. Itaque, tametsi magnus et necessarius usus | est nostrarum artium, quae litteris continentur, tamen et aliae sunt dignae laude. Ac decet nos scholasticos omnium rerum utilitates considerare et celebrare. – Hypothesis: Inter alias autem artes vix est praeclarior scientia rei militaris, si quis magnitudinem eius et utilitatem considerat. – Propositio: Ego igitur brevi de illius laudibus aliquid dicendum decrevi. – Primum argumentum: Plena dignitatis est imperatoria, non propter pericula tantum, sed propter alias difficultates, videlicet gubernationem exercitus, prudentiam in illis rebus, quibus ad bellum gerendum et insidias hostium cavendas opus est. – Secundum argumentum ab utili: Tuetur non tantum pacem, sed, quod plus est, leges, disciplinam, et religionem, arcet hostes non patriae tantum, sed 132 omnis honestatis et nominis Christi. – | Tertium argumentum: Est etiam plena pietatis, quia tuetur miseros, defendit inermes, pueros, mulieres, sacerdotes, denique rem publicam et ecclesiam. – Collatio: Nulla eleemosina est gratior deo aut latius patet. – Conclusio: Ergo res egregia est imperatoria.

2 de] te 3 maioris 10 nostrorum] nostras et 11 homine 16 trachiae] Trachrae 23 tamentsi 16–17 Plato, Tim. 70d, 78c; zum „Irrtum“ Platos vgl. Gellius XVII 11 und Macrobius, Sat. VII 15, 1 ff. 22–23 Aristot. Eth. Nic. (V) 1133a16.

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 469

LVIII. Epistola exhortatoria in genere deliberativo. Exordium ab officio et gratulatione. – Propositio exordii: Ea sunt tua erga me beneficia, ut tibi gratias debeam, vel ut debeam tibi vicissim, ubi possum, gratificari et inservire. – Ratio: Quia multis et magnis illustribus beneficiis a te cumulatus sum. 5 Horum quaedam potes commemorare. – Conclusio exordii vel propositio principalis epistulae: Ergo officium me|um esse duxi, ut, cum tua maxime interesse putarem, ut 133 te huc ad nos recipias, te familiariter amanterque admonerem. – Argumentum a ratione studiorum: Nihil enim perinde studiis tuis consulere arbitror, quam ut huc te recipias, ubi honestarum artium studia florent, ubi et praecepta, exercitia, exempla 10 et praeceptores abunde habentur. – Utile: Deinde victu minori hic victitare poteris quam usquam alibi. Proba ac fac distributionem rerum ad usum necessarium. Deinde confer commoda, quae ex litterarum studio sibi comparare possit, cum pecunia, quae consumitur. Atque hic digredere in locum communem, nempe in laudem et encomium litterarum. Vide orationem pro Archia. – Conclusio: Repete 15 propositionem. | Adhortare ab ingenio, natalibus, opibus, instrumentis librorum, 134 occasionibus, pietate erga deum, parentes, patriam.

20

25

30

35

LIX. Epistola adhortatoria in genere suasorio. Exordium ab effectu. – Propositio: Hic fingenda tibi occasio, quomodo resciveris, idque brevi et commoda narratione explicabis. Magno gaudio mihi fuit, quod audivi te operam dare musicae et ad reliqua studia tua hanc pulcherrimam et iucundissimam artem adiunxisse. – Ratio: Nam te amo meque semper a te amari sensi, quo magis commodis tuis et felicitate laeter. – Conclusio exordii et principalis propositio: Statui igitur te adhortari, ut hanc artem quam diligentissime perdisceres, ut in hanc artem perdiscendam omni studio incumberes. – | Occupatio: Non quod mea exhorta- 135 tione opus esse putem, cum tua sponte in hoc incumbas, vel quod me plus quam te videre ac sapere iudicem, sed ut tibi sponte currenti calcar adderem, meumque erga te amorem declararem. – Ratio propositionis: Oro igitur te obtestorque, mi amantissime et iucundissime, ut istam meam exhortationem aequi bonique consulas, atque toto cum impetu atque omnibus nervis in hanc pulcherrimam artem addiscendam incumbas. – Confirmatio: Neque enim tibi honestius aut studiis tuis commodius utilisque facere potes neque etiam ullo ex studii genere voluptatem tantam capies. – [1.] Ab honesto: Primum enim, si verum est, quod dici solet: Studia abire in mores, necesse est illius suavissimae et humanissimae artis tractatione | mores etiam 136 mansuetiores et humaniores fieri. Et cum nulla ars cum ista elegantia comparari possit, nun dubium est, quin ea elegantiae et civilitati morum et vitae plurimum

3 possunt 31 potest

5 potest

11 usque

14 Cic. pro Arch. namentlich § 12 ff. Ehwald I p. 176; vgl. Liv. I 32, 2.

21 adiuxisse

22 laetor

28 corr. consules

19–20 Vgl. Dispositio LIV.

30 commodis

32 Epist. Sapph. 83 = Ovid, ed.

470 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

137

138

139

140

adiiciat. – A dignitate ipsius: Deinde quid liberali ingenio dignius, quam in eius artis cognitione versari, quae omnium artium suavissima et maxime liberalis est? – A vetustate artis: Neque enim antiquior aut apud veteres aeque honorata ulla ars fuit. Divinitus etiam humano generi singulari dei benevolentia donatam haud falso censuerunt. Ideoque omnes praestantes magnique viri hanc sibi percolendam et amplectendam censuerunt; David et omnes magni viri. Socrates, cum ignoraret ludere fidibus, habitus est indoctior. – | Effectus: Neque ulla etiam ars, cui divinitus tanta vis sit insita et tributa movendorum animorum et in quemcunque velut habitum motumque transferendorum. David cythara tantum malum spiritum depulit a Saule. Ergo sola ex omnibus artibus musica idem facit, quod verbum dei praestat, et est quodammodo aemula quaedam verbi divini. Hic locus a studiosis commode potest dilatari de vi et potentia musices. – Hic adde epilogum primi argumenti. – Utile: Neque ulla ars est, quae praebet tantas utilitates, tot commoda iis, a quibus colitur, et praecipue studiosis litterarum atque aliarum artium cultoribus, quam vero praebet musica. Expellit animo molestias et moerorem, eximit sensum rerum tristium, quasi motus | quosdam excitat et creat novos. Hunc locum diligenter amplificabis. Valetudini item conducit; cum enim animus valet, facile valetudini consulitur. Homini vero studioso vix ulla ars aeque iucunda et apta ad studia. Recreat vires, integrum et alacrem sensum reddit ad graviora studia, nec sinit ingenium gravium rerum cognitione languere et tabescere. – Epilogus utilitatis: Denique non minus necessaria est ars musica quam cibus, potus, somnus, aliaeque corporis et animi recreationes. – A iucundo: Hic vero nulla ars cum musica certaret; nam quicquid iucunditatis et venustatis in omni genere doctrinarum, id magna ex parte musica praebet. Maiores nostri cum angelos in coelo sibi affingere vellent, psallentes et | instantes musicis cantilenis eos pinxerunt, nimirum per hoc significantes coelestem quandam et divinam artem esse musicam et partem quandam rerum coelestium in hac vita. – Praecisio: Sed ne modum excedat suum epistola, finem epistolae faciam. – Conclusio: Haec igitur causa fuit, iucundissime Georgi, cur tantopere gavisus sim istam felicitatem non minimam hercle in hac vita. Nam quicquid alioqui voluptatis est in mundo, plerumque id linitum est veneno et plus aloës quam mellis habet. Haec cum vera sit et coelestis voluptas, tu igitur, mi amice, fruare ista felicitate; feres enim praemia digna virtute et studiis; meam hanc, quaeso, rudem et indoctam epistulam boni consule. |

3 onerata 6 omne 10 sola ex] so la ins. ex alia manu | deum 14 quam] eam 29 minimum 31 sit] est 6–7 Diese Erzählung von Sokrates geht zurück auf seine eigene Schilderung bei Plato, Euthyd. 272c; in der hier genannten Form mit den Worten ‘habitus est indoctior’ wird sie nicht von Sokrates, sondern von Themistocles (vgl. z. B. Cicero Tusc. I 2, 4) berichtet. 9–10 1. Sa. 16, 23. 30 Vgl. Juvenal, Sat. VI 181.

5

10

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 471

LX. Argumentum consolatorium. Exordium a persona seu concessione: Fateor me praeter decorem facere, qui iuvenis doctissimum virum consolari cogitem. Sed me impellit summus amor, quem erga te gero. – Conclusio: Itaque si praeter, quam me deceat, aliquid commisero, huic meo 5 erga te amori ascribas rogo. – Amplificatio conclusionis: Homines enim, quibus res parum ex animi sententia succedunt, abs quovis consolationem petunt et accipiunt. Ergo tu quoque hanc a me benigniore animo suscipies. – Propositio: Non debes committere, ut te illae afflictiones et angustiae, quibus hodie affligeris, afficiant. – Ratio: Quia illae divinitus mittuntur. Hic obiice probationes ex sacris litteris, quae id 10 confirmant; | poteris etiam hic copiosius exemplis exponere afflictionum commodita- 141 tes, quae passim huic vitae proponuntur in scripturis. – Conclusio: Proinde, cum tantas habes promissiones, non est, quod te illae afflictiones angant.

15

20

25

30

35

LXI. Epistola petitoria ad senatum de stipendio impetrando. Exordium per occupationem ab excusatione: Etsi minime decet, ut meo scripto vestrae dignitati, quae alioqui multis magnis et seriis negotiis publicae gubernationis onerata est, molestus sim, tamen summa necessitas cogit me ad vestram dignitatem tanquam ordinarium et legitimum magistratum meum in hac difficultate mea confugere, si forte aliquod ingenti necessitati remedium invenire possem. – | Petitio: 142 Peto igitur vestram dignitatem, ut meam interpellationem boni consulatis. – Narratio: Non possum enim non exponere vobis, quod consilio parentum et cognatorum meorum ad academiam discendi causa me contulerim et speraverim me tales profectus in studiis facturum, ut itineris mei me non poeniteret; sed penuria sumptuum est, quae impedit, quo minus inchoata studia mea continuare queam. Parentes autem mei, ut notum est vobis, me iuvare nequeunt, et, nisi aliunde subsidium accepero, cogar propter paupertatem summam studia deserere. Cum autem mihi notum sit vestram dignitatem studiis favere et pauperes studiosos adiuvare, ideo ex consilio bonorum hominum ad vestram dignitatem ego confugere quoque volo petoque, ut | pro vestra clementia etiam mihi summopere indigenti sumptibus aliqui- 143 bus benigne opem ferre velitis. – Confirmatio: Melius autem hoc antea vobis notum esse existimo, quam a me explicari possit, quod magistratus utiliorem operam navare non queat, quam si summo studio in id incumbat, ut scholae et instaurentur et foveantur et artes liberales fideliter doceantur, sine quibus ne politica gubernatio in statu suo manere potest, sed horribilem barbariem et beluinam vitam hominum existere necesse est, in qua neque respectus dei nec cura virtutis aut iustitiae duret, sed quilibet pro suis cupiditatibus quodlibet agat, neque alteri morem gerat quisquam, praevaleat potentia aut viribus infirmiorem | ac tenuiorem opprimat. Ubi 144 autem talis confusio est, ibi salutarem gubernationem esse aut homines simul habitare posse impossibile est. – Occupatio: Et quamquam hoc verum est, quod

3 interpellit 15 seriis] ferii | publice 16–17 dignitatem] D. 18 vigenti 23 contineare 35 quod liber | agat] aget

472 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

artes liberales, quibus adolescentes primum student, non sufficiant ad ecclesiae et politiae conservationem, sed maiores artes insuper requirantur, ut theologia et iurisprudentia, tamen et aliae artes suum habent usum et non minus quam illae necessario requiruntur. Manifestum enim est, quod arithmetica, geometria, astronomia non tantum utiles artes sint, sed etiam ad multa negotia in re publica et oeconomia necessariae. Praeterea neque theologiae aut iurisprudentiae studium conservari 145 potest, nisi prius artium liberalium cognitio teneatur. Qualem enim | se iure peritum aut theologum is profitebitur, qui in grammatica et artibus dicendi non sit exercitatus? Unde hoc intelligitur, quod eae artes tam utiles ac necessariae sint atque theologia, iurisprudentia aut ars medica ad politias. Ac quodsi ista recte aspiciantur, manifestum sit, quod artes sint donum dei ad maximum usum hominibus concessae. Quia igitur officium est magistratus, ut ista bona divinitus concessa retinere studeat, sequitur ad eos pertinere, ut artes tueantur et harum studiosos, si pauperes sint, subsidiis adiuvent. Ita enim in Esaia est: Reges erunt nutritores tui et reginae nutrices; ubi hoc significatur magistratum laboraturum, ut religio et aliae bonae 146 artes, quae ad illam pertinent, doceantur et ad posteritatem propagentur. – | Precatio: Sed melius dei beneficio vobis nota est officii vestri ratio, quam a me iudicari queat, cum illud re ipsa testati toties sitis eo ipso, quod pauperes plurimos in academiis passim alueritis, qui nunc deo et ecclesiae ipsius ac scholis utiliter serviunt. – Ab utili: Porro quantum in me situm, quamvis de me gloriose nihil dicere volo, tamen spero illud beneficium in me non male collocatum iri, quod a vobis accepero, praesertim cum et praeceptores mei, ut confido, vitae et studiorum meorum testimonium mihi sint perhibituri, quibus rectius quam meae predicationi habere fidem potestis. Ego auxilio divino in hoc laborabo, ut utiliter in studiis proficiam, et vobis meam operam ac officium obligo iterum, quod, si ad aliquam 147 cu|rationem a vobis vocatus fuero, posthabitis aliis vobis servire velim. His commendo vestram dignitatem deo, ut vos diu ad suam gloriam et incolumitatem multorum salvos servet ac tueatur.

5

10

15

20

25

LXII. Gratiarum actio ad senatum pro stipendio impetrato. Exordium ab occasione: Amplissimi viri, intellexi vos summa liberalitate mihi 30 stipendium decrevisse. – Propositio per occasionem: Etsi igitur beneficii accepti magnitudinem non possum aequare ulla gratiarum actione, tamen non debeo silentio praeterire hanc liberalitatem vestram, ut intelligatis beneficium acceptum mihi gratissimum esse. – Repetitio propositionis: Ago igitur immortales gratias. – 148 Confirmatio a beneficii magni|tudine: Nulla sunt maiora beneficia, quam quibus 35 facultas datur excolendi animum utili et honesta doctrina. – Amplificatio per

2 politicae | maiores maiores 4 necessariae 9 inde elicitur | quod eae] quas 17 vobis] nobis 18 iudicare 27 dignitatem] D. | vos] nos 36 et] est 14–15 Jes. 49, 23.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 473

distributionem artium et ab effectibus. – Amplificatio per collationem: Sunt alia beneficia plurima, pro quibus subditi magistratibus gratiam debent, ut defensio rei publicae, conservatio pacis et disciplinae. – Epiphonema: Haec beneficia non agnoscere extrema ingratitudo est et impietas. – Ab authoritate: Certe Paulus tanti 5 facit haec beneficia, ut ideo iubeat orare pro magistratibus, ut quietam vitam agamus 1. Timo. – Altera pars collationis: Sed longe maiora beneficia sunt praebere civibus facultatem discendarum bonarum artium, per quas notitia de deo et rebus utilissimis paratur. – Amplificatio: Ego vero non hoc | solum nomine plurimum me 149 debere profiteor, sed praecipue ideo vobis me obligatum sentio, quod vestra liberali10 tate sustentatis meam inopiam. – Exaggeratio paupertatis: In tanta angustia res meae fuerunt, ut, nisi auxilium mihi tulissetis, inchoata studia deserere coactus fuissem. Xenophon inquit bonum principem nihil differre a bono patre; quid autem magis carissimi parentes mihi praestare potuissent, quam quod vos praestitistis? – Conclusio in gratiarum actione et pollicitatione, quod assiduis precibus senatus 15 salutem deo commendare velis, et quod sedulo operam praestare velis in discendis bonis, honestis artibus, ut aliquando rei publicae utiliter servire possis. | 150

20

25

30

35

LXIII. Commonefactio de dignitate et utilitate dialectices, quae versatur in deliberativo genere. Exordium a gnomae inversione: Si verum est in rebus turpibus, quod inquit Theocritus: Quae minime sunt pulchra, ea pulchra videntur amanti, id multo magis in pulchris habere locum debet et praesertim in artibus, quae multum dignitatis et utilitatis continent. – Accommodatio per hypothesin: Dialectica autem pulcritudine et utilitate vincit alias artes, quarum commune quasi ornamentum iudicatur esse. – Conclusio: Ideoque adolescentes eam praecipue amplecti et cura eius affici debebant. – Narratio: Cum autem iam ingressi simus studium huius artis, non tantum ea nos delectari oportet, sed saepe de ea dicere eamque a|liis commendare 151 operae pretium est. – Propositio: Quare meam sententiam de dignitate et utilitate huius artis nunquam satis laudatae vobis hic exponam breviter. – Amplificatio a causa impulsiva: Idque non ostentationis causa faciam, sed ut me et alios ad studium dialectices dicendo invitem. – Alia amplificatio per occupationem: Etsi amplitudo dignitatis et utilitatum superat ingenii vires, ut de hac arte minus ornate possim dicere, tamen mei et aliorum incitandorum causa commonefactionem de praecipuis causis discendae dialectices hic bono animo proponam, quam quidem nec mihi aut aliis aliquando inutilem futuram esse confido. – Confirmatio: Primum argumentum ab honesto seu necessario: | Mandato dei immutabili est obtemperan- 152 dum. Mandatum dei immutabile est de discenda dialectica, sine qua doctrina coelestis dextre explicari aut intelligi nequit. Ergo propter mandatum dei immutabile

13 clarissimi 19 gnome inversionem 34 Primum] I. II. III. IV. etc. 36 Mandatum] mandato 5–6 ut2 …Timo] 1. Ti. 2, 2. 12 Xenophon, Cyropaed. VIII 1, 1. 19–22 Theokrit, Idyll. VI 18 f.

474 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

dialectica non est negligenda. Porro in confirmatione a minore hoc est inchoandum, et minor amplificanda est aliquot illustribus testimoniis ex sacris litteris desumtis, quae concionantur de studio dialectices, Deuteronomii: Acue ea filiis tuis; Esaiae: Posui verba mea in ore tuo; item: Si quis diligit me, sermones meos servabit; item: Attende lectioni. Haec dicta et similia cum delectu explicanda et recte accommodanda sunt. Postea commode attexitur maior in syllogismo, quae amplificanda est 153 per auxesin. – Secundum argumentum a causa finali: | Munus docendi de deo et artibus bonis proprium et praecipuum est hominis. Dialectica monstrat veram dicendi rationem, quae consistit in definiendo, dividendo, argumentando et refutando falsa. Ergo dialectices studium propter gloriam dei praecipuum esse debet inter discentes. Ad amplificationem maioris pertinent versus Stigelii et similes: Utque alios alii de religione docerent, Contiguas pietas iussit habere domus. Minoris vero amplificatio in hoc syllogismo praecipua esse debet, quae sumi potest ex theologia et experientia communi de invocatione et gradibus peccantium, ubi distinctio rebus maximis multum lucis affert. Nam in quotidiana invocatione obstrepit nobis multiplex vel indignitas vel particularitas. Ibi primum nostra invocatio a 154 Turcica, Iudaica et ethnica | discernenda est. Deinde et gradus peccantium constituendi, quorum alii perseverant in delictis contra conscientiam, qui non exaudiuntur a deo. Alii vero agentes poenitentiam placent propter filium, et illorum vota non sunt irrita. In magnis conscientiae tentationibus et labyrinthis multipliciter iuvamur a dialectica. – Tertium argumentum a dignitate methodi: Xenophon testatur nihil melius aut pulchrius esse ordine. Sola dialectica in negotiis et materiis ordinem ostendit convenientem. Ergo nihil utilius et pulchrius est dialectica. – Quartum argumentum ab auctoritate seu testimoniis: Socrates in Phaedro apud Platonem affirmat se, si quem inveniat, qui bene possit dividere seu inter unum et multa distin155 guere, imitaturum esse eius vesti|gia tanquam dei. Huc addantur similia aliorum dicta, ut Platonis pulcherrimum: Profecto 〈pulcher〉 ac divinus impetus est, quo ad optimas artes incitatus es; sed retrahe te et exerce te in dialectica, dum iuvenis es; quod nisi feceris, veritas te effugiet. – Quintum argumentum ab utili: Artes utiles in vita praecipue sunt expetendae; dialectica est utilis in vita; ergo est expetenda. – Amplificatio minoris: Nam in explicatione doctrinae coelestis de deo, de iustifica-

2 aplificanda 5–6 accommodenda 16 Nam] Non 28 cf. Plato, Parm. p. 135 D. 3 Dt. 6, 7 (nach hebr. Urtext und Luthers Übersetzung). 4 Jes. 51, 16. | Jo. 14, 23. 5 1. Ti. 4, 16. 12–13 Kein wörtliches Citat. Gemeint ist wohl das Gedicht Templum Torgense vs. 3 ff. (Blatt 129 b der Ausgabe von Siber, Jena 1577): Ipse (sc. deus) etiam humani consortia mutua coetus Instituens, socium nos cupit esse genus; Ut doceant alios alii de cultibus illis Quos pia scit soli vita placere deo. 22–23 Xenophon, Oecon. 8, 3. 25–27 Plato, Phaedr. 266b. 28–30 Plato, Parm. 135d.

5

10

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 475

5

10

15

20

25

30

35

tione hominis coram deo, de discrimine legis et evangelii, item in refutandis haereticorum deliramentis, dialectica requiritur. Sic de studio iuris, medicinae et omnibus partibus philosophiae sentiendum est. Unde Aristoteles prudenter enumerat tres esse praecipuas dialecticae utilitates, vide|licet quod sit ad formandum iudicium, ad disputandum et ad philosophandum. – Ἀντίθεσις: Econtra multiplex haeresium confusio et caligo in doctrina ecclesiae sequitur extincto vero usu dialecticae, in iure fraudes, calumniae et fucosae elusiones, in arte medica et philosophica barbaries et tenebrae existunt, ut superioris aetatis exempla satis demonstrarunt. – Sextum argumentum ab exemplis: Paulus in theologia, Bartholus in iure, Galenus in arte medica et Aristoteles in philosophia summum decus et laudem eruditionis adminiculo dialectices assecuti sunt, quorum scripta omnino ad formam dialecticam congruunt. – Septimum argumentum a similitudine: Unde dialectica non immerito culter theologiae, anima iurisconsultorum, clavis medicinae et totius philosophi|ae, item igniculus Promethei iudicatur. – Octavum argumentum a iucundo: Nihil dulcius est sanis mentibus, quam uno quasi intuitu contemplari rerum naturam. Dialectica in doctrina praedicabilium et praedicamentorum nobis in parvis quibusdam tabellis spectandam proponit totam rerum naturam. Quare nihil dulcius esse debet adolescentibus erudita dialectica. – Confutatio: At philosophia damnatur a Paulo in epistola ad Colossenses; cum itaque dialectica pars sit philosophiae, videtur quoque damnata esse a Paulo. Et Arcesilaus inquit: Διαλεκτικὴν δὲ φεῦγε, συγκυκᾷ τἄνω κάτω. Ariston vero dicebat dialecticorum argumenta similia esse telis araneorum, eo quod subti|lia essent et inutilia. – Adversativa: Sed Paulus non damnat sobriam dialectices tractationem, sed eius abusum, de quo etiam illa philosophorum dicta loquuntur. Monet enim Paulus non miscendam esse philosophiam doctrinae coelesti, sed suum cuique locum esse tribuendum. Sic 〈Ariston〉 quoque dialecticam non reiicit, sed Stoicorum spinosas argutias, quas etiam alii philosophi vitandas esse praeceperunt. – Amplificatio a collatione: Nam ut notitiae numerorum divinitus insitae mentibus hominum non tolluntur, sed probantur et confirmantur evangelii doctrina, ita nec dialecticam aut alias philosophiae partes evangelium abrogat. – Conclusio: Quare dialecticam cum propter gloriam dei, tum propter commu|nem hominum utilitatem tanquam ingens donum dei et lumen artium magnifaciamus. – Amplificatio a repetitione argumentorum: Haec voce divina nobis discenda commendatur; haec ordinem in discendo et docendo monstrat; haec multiplices utilitates in theologia, iure, arte medica, in philosophia continet. Denique dialectica nihil dulcius est, quae quasi theatrum est universae rerum naturae. – Ἀντίθεσις:

8 ut] in 17 spectandum 20–21 συγκῶ κᾷτ´ ἄνω κάτω 21 corr. dialecticarum illa] alia 30 dialectica 34 continent 35 quae] quam | rerum] rei

23 eius] etiam

3–5 Aristot. Top. (I.2) 101a26 ff. 9 Bartolus (1314 –1357) Hauptvertreter der als Postglossatoren 18–19 Kol. 2, 8. 20 Stobaeus flor. 82, 10 = II 23, 17 bezeichneten scholastischen Juristen. Wachsmuth. 21 Diog. Laert. VII 2, 3 = Arnim, Stoic. Vet. Frg. I 79, 13.

156

157

158

159

476 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Contemptores vero huius artis eo ipso tristissimas dant poenas, quod sine adminiculo dialecticae in omni studiorum genere infeliciter versantur et nunquam ad solidam eruditionem perveniunt. – Epiphonema: Quare qui suis studiis consultum velit, is dialecticam tanquam ducem in discendo sequatur, eamque ceteris artibus 160 cognoscendis fideliter adiungat. | 5 LXIV. De natali Christi. Eloquii laus est dicere grata deo. Exordium a gnome: Eleganter a Platone dicitur: Eloquentia est grata deo dicere. – Ratio: Hic enim finis vitae ac studiorum esse debet, ut in cogitando et dicendo cum mente tum lingua veras dei laudes sonemus. – Accommodatio per occupationem: Etsi autem ego nulla eloquentia instructus sum, tamen exercitii causa de rebus omnino maximis et deo gratissimis orationem qualemcunque instituere volo. – Propositio: Dicam ergo de admiranda filii dei nativitate et de dulcissimo psalmi dicto: Osculamini filium, non quidem pro rerum magnitudine, sed pro ingenii mei tenuitate. – Amplificatio propositionis: Idque non ostentationis 161 causa, imo confirmandae fidei gratia faciam. – Obiectio: Etsi autem harum rerum | cognitio longe superat omnium hominum et angelorum captum et usitate dicitur: Nemo est eloquens in eo, quod nescit, tamen meum hoc studium deo non displicere non dubito. Scriptum est enim: Ex ore infantium et lactentium perfecisti laudem. – Confirmatio: Primo hic definitio vera constituenda est, quid sit filius dei. Secundo probandum, quod uni personae Christi mirabiliter unitae sint duae naturae, videlicet divina et humana. Divinam habuit ab aeterno, humanam assumpsit certo tempore in utero virginis. Hic opus est testimoniis sacrarum litterarum sumptis ex veteri et novo testamento. Tertio addendae sunt causae efficientes et finales assum162 tae humanae naturae a Christo, quae alibi explicatae sunt ordine. Quarto | dicendum erit de effectibus, quid nobis Christi nativitas conferat. Nam nato Christo reconciliatio hominum cum deo facta est, iustitia et remissio peccatorum restituta, sanctus spiritus donatus. Quinto: Quomodo fieri debeat applicatio bonorum beneficiorum, videlicet fide. Haec autem dicto psalmi: Osculamini 〈etc.〉 significatur; invitat nos aeternus pater ad agnitionem et complexum sui filii. Hunc vagientem in cunis h. e. in evangelio suaviter nos alloquentem vult quaeri et dulcissimo fidei osculo excipi et constantissime ei adhaereri et fidem vera confessione de hoc infantulo exerceri, tum celebrari et in faciendis officiis vocationis per mutuam dilectionem alios iuvari. – 163 Distributio: Princeps vera fide amplectatur hunc natum dei filium, | postea in tota gubernatione eius gloriam ornet, veram doctrinam de hoc nato infantulo curet propagari ad posteritatem, et de subditorum salute cogitet, sit iustus et clemens et

4 eamque] tanquam 7 eloqui 8 deo] de deo 20 natura 26 remissio peccatorum] r. p. cf. 461,29 31–32 cum celebrare 7–8 Plato, Phaedr. 273e. 13 Ps. 2, 12 (nach hebr. Urtext und Luthers Übersetzung). 17 Cic. de orat. I 63 und die Erklärer zur Stelle. 18 Ps. 8, 3. 28 Ps. 2, 12 wie 13.

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 477

disciplinam regat. Sic pater familias vera fide filium dei in carnem missum amplectatur, liberos postea pie erudiri studeat et, si sunt ad litterarum studia idonei, mediocres studiorum sumtus eis suppeditet. Hic est gratissimus cultus, quo delectatur iste infantulus, rex omnium regum ac coeli terraeque dominus. Hoc est illud osculum, 5 quo aeternus pater illum excipi praecipit. Sic filius familias primum discat vere agnoscere istum infantulum, postea in cognitione et propagatione doctrinae coelestis eum vere celebret; sit diligens in invocatione, discat | litteras seu artes 164 ecclesiae et rei publicae necessarias, bene collocet sumtus. – Conclusio: Hoc si quisquis fecerit in sua vocatione, particeps tandem erit ingentium bonorum huius 10 nati infantuli, quem in altera vita coram intuebitur et perpetuo eius conspectu et colloquiis suaviter fruetur. Ad quae colloquia nos vera fide et pietate in hac vita praeparemus.

15

20

25

30

35

LXV. De triplici meditatione passionis Iesu Christi, domini et servatoris nostri. Meditatio passionis Christi triplex est: paedagogica, spiritualis et exemplaris. Paedagogica est saepe recitare, audire, cogitare, meditari cum attentione historiam et quodam studio discendi, excitandae poenitentiae et fidei in nobis. Praecipue autem in lectione | historiae cogitandum, quae sit divini consilii causa 165 efficiens, quae materia, quae causa impulsiva, quae finalis, quae instrumentalis, quis effectus et quae applicatio beneficii. Causa efficiens passionis Iesu Christi haec est: quod propter bonum finem voluntas filii dei †et persona eius†, volens eam obedientiam propter arcanum consilium aeterni patris, cuius ira non potuit alia hostia placari. – Materia in qua est ipse filius dei et membra eius, quae dolorem senserunt, ut nervi corporis sentientes cruciatus, quos afferebat laceratio, cor fugiens mortem et anima naturali inclinatione abhorrens a morte et intelligens deum vere irasci peccatis humani generis. Materia circa quam seu obiectum movens filii dei voluntatem fuit peccatum et iu|stissima damna- 166 tio generis humani, quod noluit prorsus perire. – Causa impulsiva fuit patris amor et filii intercessio deprecantis pro nobis, de qua causa sic inquit filius: Sic deus dilexit mundum etc. – Causa finalis est, ut legis iustitia et aeterna gloria redderetur, et deus haberet aeternam ecclesiam, a qua agnosceretur et celebraretur, ut psal. 22: Apud te laus mea in ecclesia magna, vota mea reddam in conspectu timentium deum. – Causa instrumentalis: Diaboli et Iudaei ac eorum satellites, qui ardentes furore ac ira ut omnes dei prophetas, ita etiam Christum delere conantur. – Effectus est placatio irae dei, ut iustitiae dei satisfieret, reconciliatio dei et hominum, | donatio iustitiae, 167 spiritus sancti, vitae aeternae, destructio operum diaboli, peccati et mortis. –

3 eius 10 induebitur 15 attensione 20 pastoris s.s. ssionis alia manu 21 et…eius] conj. ad passionem eum egit vel est passa omnia 26 moriens 31 magna, confitebor tibi | vota] inta conspectum 33 dei ut omnes | conatur 28–29 Jo. 3, 16. 30–31 Ps. Vulg. 21, 26 (Luther 22, 26).

478 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Applicatio est primum vere expavescere agnitione irae dei adversus nostra peccata; deinde credere propter nos filium dei factum esse victimam et nos recipi a deo, cum credimus nobis remitti peccata propter ipsum. – Meditatio spiritualis est vere expavescere corda agnitione irae dei adversus peccata nostra, et rursus agnoscere misericordiam dei, et fide erigi ac vivificari, cum statuimus iram dei placatam esse 5 per filium, et propter filium nobis remitti peccata et reddi iustitiam et vitam aeternam. – Meditatio exemplaris est, cum utimur passione Christi ut exemplo seu 168 regula, quod, quemadmodum Christus passus est, ita o|porteat et nos pati, sicut inquit petrus: Christus afflictus est pro nobis relinquens nobis exemplum, ut sequeremur vestigia ipsius. – Fructus seu usus harum meditationum passionis Christi est, 10 ut hac cogitatione accendantur in cordibus motus spirituales, iuxta illud: Fides ex auditu, auditus per verbum. LXVI. Dispositio orationes de Christi ascensu in coelum in genere didascalico. Exordium a dignitate seu praestantia materiae: Tanta est beneficiorum Christi magnitudo, ut nec angelorum nec hominis eloquentia ea satis celebrari queant. – Ratio a subiecto: Haec enim supra captum humanae rationis longe posita sunt. – 169 Adversativa: Sed vult 〈deus〉 tamen filii sui merita a nobis singulis agno|sci et magnifieri. – Amplificatio a causa finali: Ideo in ecclesia festa instituuntur, ut certis temporibus doctrina fidei de praecipuis beneficiis Christi rudioribus discenda proponatur. – Narratio: Celebratur ergo tali tempore ascensio Christi in coelum, quae inter praecipuos articulos fidei numeranda est. Tunc enim Christus victor mortis, peccati, diaboli et inferni magnificum triumphum egit post suam resurrectionem. Cuius spectatores fuerunt Maria, Lazarus, apostoli et multi alii pii Hierosolymis ante annos 1522. Describitur autem triumphus Christi a Paulo cap. 2 Coloss. et cap. 4 ad Ephesios. – Propositio: Multum vero eruditionis ac consolationis in dictis Pauli 170 continetur. Dicam ergo de triumpho Christi, et postea addam | causas, cur Christus visibiliter in coelum sublatus sit. – Amplificatio ab utilitate: Melius est nos iuniores in his materiis exerceri, quia inde erudimur in doctrina vera ecclesiae, quam in aliis profanis argumentationibus. – Praecisio: Hoc exercitium ad considerationem meritorum Christi nos invitat et in nobis et aliis maiorem assensum ac fidem accendit. Sed 〈de〉 utilitate huius pii exercitii non dicam prolixius. – Digressio: Sed ut triumphus Christi et causae ascensus illius in coelum rectius intelligantur, necesse est quaedam de triumphantium ritu ex historiis Romanorum hic addere. De ritu triumphantium: Triumphi enim apud Romanos in usu fuerunt. Primo: 171 Parta victoria victor in triumpho circumferebat spolia et arma | devictorum hostium.

1 amplicatio 3 vera 7 ut] et 19 proponantur tium] mg.

32 quaedam] quidem 34 De ritu triumphan-

9–10 1. Pt. 2, 21. 11–12 Rö. 10, 17. 23 Die Annahme, Lazarus sei bei Christi Himmelfahrt zugegen gewesen, ist meines Wissens sonst nicht zu belegen. 24 Kol. 2, 12 ff. 25 Eph. 4, 8 ff.

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 479

5

10

15

20

25

30

35

Secundo: Victor cum coniuge et parvis liberis vehebatur in curru deaurato, quem trahebant quatuor albi equi. Tertio: Taurus albus, cuius cornua erant obducta auro, circumducebatur et postea mactabatur, et ex eo sacra fiebant diis pro gratiarum actione devictorum hostium. Quarto: Hostes ipsi captivi gestabant in collo cathenas et sequebantur currum victoris. Quinto: Et senatus comitabatur victorem ascendentem in Capitolium, ut ibi sacrificaret ageretque gratias deo pro parta victoria. Sexto: Milites sequebantur et summis laudibus efferebant victorem propter res feliciter gestas. Septimo: Finitis sacris agitabantur convivia et dona distribuebantur militibus. Accommodatio: 〈1.〉 Sic Christus victor omnium praestantissimus glorio|sissi- 172 mum de hostibus suis egit triumphum. Hostes autem fuerunt ira dei, mors, lex, diabolus, peccatum, infernus. 2. Huius autem triumphantis gloriae particeps sit ecclesia, quae ut sponsa insidet currui Christi. 3. Fecit autem Christus sacra deo patri, dum se ipsum in ara crucis pro nobis victimam obtulit. 4. Hostes vincti cathenis omnes vires amiserunt et prostrati subiiciuntur potestati Christi et ecclesiae. 5. et 6. Angeli laeti victorem accipiunt et praedicant eius res gestas. 7. Victor dona in ecclesia varia distribuit credentibus. – Confirmatio: Ideo significanter a Paulo dicitur: Exuens omnem eorum potestatem, et: Ascendens in coelum captivam duxit captivitatem dona dans hominibus etc. – Amplificatio per exaggerationem: | Quanta huius triumphi sit amplitudo, ex hostium potentia iudicari potest 173 facta collatione. – Collatio: Huic triumpho non est conferendus triumphus Camilli, qui de Veiis et Gallis triumphavit, aut Scipionis Africani, qui devicta Africa satis splendidum egit triumphum. Sed hic longe maior et illustrior fuit. Nam filius dei de spiritualibus hostibus omnium saevissimis, duces vero Romani tantum de hominibus, quorum potentia multo est inferior, triumphi gloriam reportarunt. Hi temporalem, ille aeternam gloriae coronam adeptus est. – Transitio ad secundam propositionem: Dictum est de triumpho Christi, nunc ascensionis 〈causae〉 in coelum considerentur. – Dialogismus: Sed cur visibili specie voluerit Christus migrare in coelum, causae sunt sex. 1. Quia voluit extare illustre testimoni|um, quod non fuerit 174 spectrum. Spectra enim evanescunt, sed Christus non evanuit, imo toto coetu piorum spectante in coelum sublatus est. Ideo Christum non fuisse spectrum certum est. 2. Hoc visibili spectaculo testari etiam voluit conversationem et familiaritatem illam cum apostolis certi fuisse temporis; Ioan. 16: Exivi a patre et veni in mundum, rursus relinquo mundum ac vado ad patrem. 3. Ut refutaretur stulta apostolorum et Iudaeorum opinio de regno mundano Messiae, quam opinionem taxabat Christus Ioan. 18, cum dicit: Regnum meum non est de hoc mundo. 4. Ut mitteretur sanctus

1 quem] quam 10 praestantissimus] potentissimus s.s. 28 cur] cum | voluerit] voluit 34 apostulorum

14 victi

16 praedicas

21 triumphus

18 Kol. 2, 15. 18–19 Eph. 4, 8. 21 Liv. V 23. 22 Liv. XXX 45. 33–34 Jo. 16, 28. 36 Jo. 18, 36.

480 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

spiritus apostolis visibili specie, quem eis promiserat Christus Iohan. 16: Nisi ego 175 abiero, paracletus ad vos non veniet. 5. Ut | daret dona hominibus psal. 67, Ephes. 4.

6. Ut patefaceret et ostenderet nobis iter ad coelestem patriam, Ioan. 14: Si abiero et paravero vobis locum, iterum revertar et accipiam vos ad me, ut, ubi ego sum, et vos sitis. – Conclusio: Propter has 〈causas〉 voluit deus suum ascensum esse visibilem, 5 quo quidem piis ianua coelestis ac beatae patriae reserata est, ad quam traducendi sunt. – Amplificatio a voto: Te autem, fili dei crucifixe, resuscitate, glorificate et in coelum sublate, ardentibus votis oro, ut veram fidem dato sancto spiritu in cordibus nostris accendas, ut efficaciam ascensionis tuae in coelum sentiamus et aliorum tuorum beneficiorum participes efficiamur teque in omni aeternitate aspicientes 10 176 pectore et lingua vere celebremus etc. | LXVII. Dispositio orationis in genere iudiciali, statu vero coniecturali, desumptae ex historia Ioseph, qua Beniamin accusat fratres coram patre Iacob. Exordium ab effectu: Non mihi dubium est te, virum sanctum et senem, valde perturbari amisso iam filio tuo Ioseph, fratre meo carissimo. – Ratio a στοργή: Naturale enim est bonis parentibus, ut cura liberorum afficiantur, nec ullus dolor maior est parentum, quam qui oritur ex calamitate liberorum; et quo generosiores sunt animi, eo maiores in eis excitantur motus. – Adversativa: Sed et ego non sum tam ferreus, ut non deplorem tristissimum fratris interitum, cum iustissimas dolendi causas 177 habeam, qui frater meus scelerate propter suum meritum ab hominibus sanguine | sibi iunctis interfectus est. – Amplificatio per occupationem: Etsi autem adolescenti minus in dicendo exercitato difficile est causas agere, tamen pietas erga fratrem 〈me〉 impulit, ut eius defensionem coram te, optime pater, contra alios meos fratres, fraternae caedis auctores, suscipiam. – Narratio: Postquam enim Ioseph missus fuit, ut statum fratrum et pecoris exploraret, ipsi prius communicato inter se consilio impetum fecerunt in adolescentem ac inermem oppresserunt. Ne autem eorum atrox facinus patefieret, mactato haedo vestes ipsius sanguine tinxerunt, quas ad parentem remiserunt, ut inde colligeret filium Ioseph esse discerptum a feris. – Propositio: Affirmo autem fratres meos esse reos parricidii. – Confirmatio: Nam voluntas interfi178 ciendi fratris quibusdam non defuit, cum alioqui sint crudeles, quod | ex ipsorum rebus ante gestis apparet. Nam Simeon et Levi fraude circumventos Sichemitas contra datam fidem occiderunt. Cuius crudelitatis etiam reliqui fratres participes fuerunt. Ruben vero primogenitus non abstinuit a Bala, uxore sui patris, quam adulterio polluerat. Rei igitur tantorum scelerum non mirum est, quod impii fuerunt

2 Ephae. 7 Te] Tu | crucifige 29–30 inficiendi 33 Balan

18 Adversitativa

22 exercitatio difficilis

27 extinxerunt

1–2 Jo. 16, 7. 2 Ps. 67, 19 (= Luther 68, 19) | Eph. 4, 8. 3–5 Jo. 14, 3. 12–13 Von einer Anklage Benjamins steht im AT nichts; sie ist hereingedichtet in die Situation von Gen. 37, 35. 31–32 Gen. 34. 33–34 Gen. 35, 22.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 481

5

10

15

20

25

30

35

etiam in fratrem, quem extreme semper oderunt, dum invidebant illi corporis et animi dotes, et aegre ferebant eum a patre diligi et ceteris omnibus praeferri, quorum delicta per ipsum interdum iustis de causis deferebantur ad parentem. Praeterea somniorum evidentia de imperio futuro in fratres terruit eos, ut de morte illius magis magisque cogitarent. – Locus communis: Cupiditas au|tem dominationis saepe ita dementat homines ambitiosos, ut principatum quovis scelere redimant nec a coniunctissimorum sanguine prohibeantur. Quid quod ipsi fratres non vanas causas sui metus habuerunt? Cum enim viderent se propter admissa scelera invisos esse seni patri, verebantur, ne pater moriens summam rerum ad minimos fratres ipsis exclusis transferret et sic ipsi paterna haereditate privarentur; cumque responderent illustres somniorum imagines, deliberarunt facinus illud non longius esse differendum. Missus itaque adolescens Ioseph vix 17 annorum natus a patre in solitudinem sine comitatu, a coniunctis et iam confoederatis fratribus, qui alioqui erant audaces et ipsi infesti, haud dubie trucidatus est mise|rabiliter. Accesserunt multa etiam signa, quae eos tanti sceleris reos manifeste convincunt. Nam ante audita somnia consuetudinem et colloquium illius aliquandiu aversati sunt; cognitis vero somniis per convitia illi exprobrarunt dominationis cupiditatem et eum saepe falso accusarunt apud patrem. Quin et pallor faciei et trepidatio quorundam magnum indicium fuit admissi sceleris, quia metuebant, ne pater depraehenderet illorum fraudem et impietatem. Multi etiam deiectis in terram oculis et gemitu malam suam conscientiam ostendebant. Imo aliquorum sermones de loco, in quo reperta esset vestis, plane dissentiebant. Denique ἀστοργία et securitas illorum manifestum dicunt contra eos testimonium. Nam cum pater audita morte filii sui | luctu fere contabesceret, ipsi, minus quam pro coniunctione sanguinis affecti, potius liberius vivebant et gaudebant fratrem e medio esse sublatum, cuius significatione delicta eorum patefacta fuerant patri, et qui aliis fratribus dignitatem et imperium praerepturus esset. Postremo communis fama multitudinis est Iosephum a fratribus per violentiam esse interemptum, cui certe propter communem sensum fides est habenda. – Confutatio: Quod autem affirmatis vos vagantes in locis desertis cum pecudibus incidisse in vestem sanguine conspersam et nullas corporis reliquias invenisse vestemque laceram et cruentam patri remisisse, infirmus est praetextus parricidii. Nam quid facilius est ad occultandum scelus, quam interfecto corpore per insidias et sepulto vestem cruore | conspergere eamque manibus prius scissam patri ostendere, ut videatur iam a bestiis lacerata? Ostensis igitur causis, cur voluerint fratres Iosephum plane extinctum esse et non defuerit illis occasio perpetrandi facinoris, certum est saevitiam bestiarum istius loci et receptam vestem frustra praetexi parricidio. – Epilogus: Filios ergo tuos reliquos in innocentem sanguinem sui fratris saeviisse non dubium est; quod quam atrox sit facinus et indignum familia

1 extremi 4 corr. sumniorum 5 cogitarem 6 ut] in 7 prohibeant 8 videbant 11 sommiorum 12 Missis 24 comabesceret | affectu 29 vagentes 31 cruentem 32 quod 33 cruorem 34 noluerint 36 receptum

179

180

181

182

482 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

tua, ipse perpendas, pater! Cumque non solum erga fratrem Ioseph, qui multis virtutibus ac corporis bonis praeditus erat, sed etiam erga te, patrem senio confectum, plane non fuerint pii, omnino caedis auctores iusto supplicio affici curabis, ne 183 impunitate sceleris ira dei irritetur aut maiores poenae per tuam familiam vagentur, | sed sublatis parricidis ex tam honestissima familia ultio divina cesset et deus, iustus 5 iudex ac vindex, posteritati tuae benefaciat. LXVIII. Dispositio orationis in genere demonstrativo de ebrietate vitanda. Exordium a moribus vulgi per collationem: Scio quidem aliquibus minus gratas esse reprehensiones vitiorum; nam alii aliis vitiis frenos laxant, ideoque recte a poeta dictum est: Obsequium amicos, veritas odium parit. – Adversativa per apostrophen: Sed nos longe a vulgi iudiciis dissentire et ab omnibus vitiis toto pectore abhorrere mihi omnino persuadebo. – Propositio: Cum autem ebrietas inter omnes omnium ordinum homines tali tempore usitatissima sit 184 in multis Germaniae locis, pauca de ea hic dicam. – | Amplificatio ab utili: Spero enim hanc qualemcunque commonefactionem mihi et aliis sanioribus multum esse profuturam. – Confirmatio: Primum argumentum ab inhonesto: Nihil enim turpius est ebrietate; nam acerrime pugnat cum mandato dei, quo dicitur: Non occides; ac certum est ebrios esse homicidas sui corporis. – Amplificatio per exaggerationem: Quantum vero scelus est sibi ipsi manus inferre et in proprium corpus saevire, cui Paulus honorem haberi vult! – Secundum argumentum a turpi: Bestiae non plus iusto bibunt, homines vero sunt multo deteriores bestiis, qui sine causa obruunt se poculis et se nimium ingurgitant. – Tertium 〈argumentum〉 ab honesto: Severe 185 praecipit Paulus vitandam esse ebrietatem, et gravissimam rationem addit, | quia in ebrietate est ἀσωτία, id est monstrosa et inordinata inde oritur vita. – Quartum 〈argumentum〉 ab inutili: Ebrietas impedit invocationem, exuit actiones cerebri, inimica est consiliis, arcessit morbos et abrumpit vitam ante tempus. – Amplificatio a testimonio Plinii: Ideoque Plinius graviter inquit lib. 14. cap. 22: Alii mortifera loquuntur rediturasque per iugulum voces non continent. Interea, ut optime cadat, solem orientem non vident ac minus diu vivunt. Hinc pallor et genae pendulae, oculorum ulcera, tremulae manus effundentes plena vasa, et, quae sit poena praesens, furiales somni et inquies nocturna praemiumque summum ebrietatis libido portentosa ac iucundum nefas, postridie ex ore halitus cadi ac fere omnium

3 pii] impii 14 ordinum] ordium 23 senimium | iniurgitant 27 accessit 28 testimonii 29 loquntur | cadat] sc. cedat (cf. Frobeniana 1525, Hermolaus Barbarus 1518) 33 habitus | cadit 11 Terenz, Andr. 68. 18 Ex. 20, 13. 21 Vgl. 1. Ko. 6, 13. 25 Eph. 5, 18. 28–483,1 Plin. NH. XIV 141; nach continent ist ausgelassen – quam multis ita interemptis – vulgoque veritas iam attributa vino est; für cadat liest man heute cedat (vgl. Anm. zu Zeile 29), für postridie alte wie moderne Ausgaben postero (oder postera) die, für fere omnium rerum alte Ausgaben fere rerum omnium, neue rerum omnium.

10

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 483

rerum oblivio morsque memoriae. – | Quintum 〈argumentum〉 ab exemplis: Camby- 186 ses propter ebrietatem et tyrannidem exutus est regno, Alexander Magnus inter pocula interfecit Clitum et postea ipse inflammatus vino in ipso aetatis flore extinctus est – Ἀντίθεσις: Econtra nihil honestius aut utilius est sobrietate. Haec etiam 5 virtus deo grata est, haec salutaris est corpori et animae, haec apud bonos omnes laudem meretur, haec denique nutricula est invocationis et multarum aliarum virtutum. – Sextum argumentum a facili: Facile autem ebrietatis malum vitari potest, si quis in perpetuo timore dei vivat et appetitum cibi ac potus ac locomotivam recte regat ac gubernet. – Septimum 〈argumentum〉 a poenis: Qui vero indulgent ebrietati, 10 praesentes et externas poenas experiantur. Saepe etiam | diabolus ipsis ebriis inter 187 pocula vitam adimit. – Amplificatio ab auctoritate: Galenus etiam sui temporis mores deplorans testatur plures homines interire crapula et ebrietate quam ferro. – Accommodatio: Quod de nostris hominibus rectius dici potest. Hi enim sua ingluvie non solum morbos et inopiam, sed etiam aeternam damnationem sibi tandem 15 attrahunt. – Conclusio: Cum igitur ebrietas acerrime pugnet cum immota dei voluntate et causa sit multorum horribilium morborum et calamitatum in genere humano, omni vituperatione dignissima est. Ac omnes sani quum propter deum, tum propter valetudinem et communia rei publicae negotia, denique propter aeternam salutem ebrietatis vitium summo studio vitare debent. | 188 LXIX. Adhortatio ad artes, quas vulgo λογικάς, diligenter discendas. Exordium a communi sententia seu proverbio sumatur: Saepe audivi vulgo taxari artes, quae, nec ad splendidam adhortationem nec ad magnam comparatae, solent plerumque esse in summo contemptu, quantumvis valeant ad hominis naturam excolendam. – Adversativa: Verum quam stulta sit eorum opinio et perniciosus error, 25 exemplis et experientia notum est. – Αἰτιολογία: Videmus enim graves poenas dare eos, qui fastidiose artes dicendi in speciem exiles contemnunt. – Propositio: Quare, ne perversum vulgi iudicium in tuum animum non sine periculo irrepat, putavi | te 189 exhortandum esse ad artes dicendi amore vel maximo complectendas. – Amplificatio propositionis: Video enim, quam turpiter hae artes a plerisque fastidiantur et quasi 30 pedibus conculcentur, quae tanquam sacra reverenter colendae essent. – Prima confirmatio ab utilitate: Nam quamvis sunt varia genera liberalium artium, quibus humana ingenia perpoliuntur, tamen vix ullae aliae plus valent 〈ad〉 hebetudinem ingeniorum acuendam quam λογικαί. – Αἰτιολογία: Quare potissimae utilitates recensendae sunt. Nam facundiam excitant et dicendi facultatem non parum augent, 35 ingenium non modo confirmant, ut sit celerius, sed etiam acuunt, ac iudicia 20

9 gubernat 21 taxari] tractari 24 excolandam 26 discendi 32 habetudinem 35 sit] fit 1–2 Plato, Leges 695b. 2–3 Vgl. z. B. Plutarch, Alex. 50 f. p. 693 C ff. 3–4 ipse…est1] Vgl. z. B. Arrian VII 24 f. – Diodor XVII 117. 8 locomotiva sc. ars = Gymnastik. 11–12 Diese Worte stehen nicht in den echten Werken Galens. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate.

484 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

190 formant, quo nullum est donum | excellentius hominibus divinitus datum. Haec

commoda dilatari debent et collatione amplificari. – Alia amplificatio per praeteritionem: Ut autem de maximis utilitatibus singularum artium non dicam, hanc diligenter perpendas velim, quod hae artes potissimum conferunt certam rationem explicandarum sententiarum in animis nostris comprehensarum certamque formam iudicandi, quid cuique rei sit conveniens, quid repugnans, in quo omnis veritas nec non et subtilitas dicendi consistit. – Secunda confirmatio ex honesto: Praeterea hae artes ornamento sunt hominibus maximamque dignitatem pariunt, adeo, ut, qui illis bene instructus est, in praeclara omnium sit admiratione. – Amplificatio honestatis: 191 Ideo liberales artes a veteribus dictae sunt | ac pro ingenuis hodie ab omnibus habentur et tam honestae sunt, ut liberum hominem deceant. – Αἰτιολογία istius amplificationis: Excitant et mentem ad considerationem virtutum et accuratam inquisitionem gravissimarum rerum, quae in hac vitae societate nobis praesidio sunt. – Tertia confirmatio ab auctoritate: Erudite ac sapienter Cicero scriptum reliquit artes dicendi magistras esse virtutum; ex quo apparet illis nihil esse honestius, quippe quae prima sunt semina omnium virtutum cognoscendarum. – Epilogus: Proinde, cum et usu plurimum valeant hae artes et honestate excellant, summa dementia est eas contemnere, refragante communi sensu, ne dicam rationis 192 iudicio. – | Αἰτιολογία huius propositionis: Maius enim ducendum est iudicium sapientissimorum hominum, qui magno studio artes pepererunt easque dignas cognitione iudicarunt, quam pravum ineruditorum iudicium, qui furiose praeclaras artes contumelia afficiunt. – Clausula: Te igitur moneo, ut non tam mea harum artium commendatione, quam omnium prudentium consensu et hortatione studia inferiorum artium dicendi maximo labore prosequaris.

5

10

15

20

25 LXX. Argumentum de tribus deabus, quas vocant Parcas. Exordium a commendatione istius fabulae per collationem: Sicut multa alia a poetis sapienter cogitata sunt, ita non postremam laudem obtinet venustissimum 193 commen|tum de tribus deabus, quas vocant Parcas. – Αἰτιολογία: Videntur enim haec finxisse, ut ostenderent utilitatem temporis et concordiae commoda. – Narratio, qua exponitur fabula brevissime: Tribuerunt his deabus appellationem Parcarum, ut 30 per ἀντίφρασιν significarent tempus omnia secum rapere nec ulli parcere. Finxerunt tres deas easque concordes sorores, ut concordia et unanimitate rerum diuturnitatem conservari docerent. Habent autem diversa offitia singulis appellationibus distincta. Prima enim vocatur Clotho, quae locat et circumducit colum. Secunda Lachesis dicitur, quod filum ducat et merito sortem imponat rebus humanis. Hesio- 35

7 discendi 15 magistros 18 reffragrante 19 Maius] munus 21 parvum 31 ulli] illi 35 filum] factum 14–15 Vgl. Autor ad Her. IV 47, 60 p. 363, 3 Marx. 30–31 Bréal-Bailly bei Walde, Etym. Wtb. d. lat. Spr. 1906 s. v. Parca erklärt: „die das Leben schonende”. 35–485,1 Hesiod, Theog. 904 ff.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 485

dus dicit Parcas tribuere hominibus bonum et malum, ut quisque utatur. Tertia Atropos | appellatur, quae frangit et abscindit filum atque adeo cursum rerum 194 naturalium facit. – Accommodatio ad temporum commoda: Hinc satis clarum est, quam pulchre hoc figmento prudentes viri ostenderint rationem et vim, cuius 5 transcursu optima quaeque evenire, optimas occasiones afferri, semel ablata nunquam redire, pessima postea contingere hominibus videmus.

10

15

20

25

30

35

LXXI. Exemplum monitoriae epistolae, ut studia litterarum sacrarum pie colantur et cum aliis artium studiis coniungantur. Exordium constat occupatione per attentionem: Satis agnosco me propter aetatem aliorum admonitionibus indigere, quam quod ipse rectius consulere possim. – Adversativa: Verum cum benigni|tate fortunae in eum locum delatus sim, ubi 195 maximorum virorum iudicia audiam, volui id tibi, amantissime, communicare, quod non solum propter doctissimorum virorum auctoritatem, sed magis propter dignitatem et gravitatem doctrinae plurimum apud te valere debet. – Narratio ponatur ante propositionem: Mense ab hoc tertio fui in coetu praestantissimorum virorum huius academiae, qui inter multa alia, de quibus prudenter disserebant, et hoc in medium adduxerunt vix ullum seculum etiam inter ethnicos tam ἄθεον fuisse quam nunc. Haec narratio augenda est a commemoratione argumentorum seu factorum, quibus probarunt impietatem huius seculi, partim a fraude, impostura, improbitate et perfidia hominum, partim hoc exemplo, | quod nuper quidam inventus sit, qui 196 Christo suum non dedit honorem et in toto septennio publicis sacris et divinis concionibus nunquam interfuit. – Huic exemplo subiiciendum est epiphonema per collationem: Hoc religionis contemptu, mentis humanae securitate vix ullum in tot seculorum historiis exemplum haberi magis horrendum, cum ethnici vitam hominum deorum metu vacantem nunquam subsistere posse iudicarent. – Propositio: Quare te familiariter moneo, ut pietatis studium serves reverenter neque aliis in quibus versaris artibus postponas. – Prima confirmatio ab eius persona: Cum enim animum ad honestas artes discendas adieceris, tui officii erit videre, ut id studium non negligas, quod omnium honestissimum est. – | Αἰτιολογία: Nihil enim potest 197 dignius esse iis litteris, quae hominis aeternitatem docent et praecepta continent de vera dei agnitione. – Amplificatio per collationem: Veteres philosophiam tanti fecerunt, ut beatitudinem in ea cognoscenda positam existimarint, nec hominem, sed pecudem putarint, qui in vita eius doctrinam non attigisset. Haec vero dici possunt de sacrarum litterarum studiis, quibus neglectis non modo homo non dissimilis est bestiis, sed etiam totam suam vitam pessundat ac invita quasi voce condemnat. – Αἰτιολογία, qua fit excursus brevis in commendationem theologiae hoc modo: In sacris enim litteris tantummodo est revelatum, quae sit conservatio vitae ac sempiternae felicitatis, adeo, ut haec sacra studia solum vera philosophia

4 pulchro | prudentis 7 colant 8 coniungant 10 ipse] quisque 12 amantissime] sup. amanti s.s. amici 15 huic | coetum 20 quidem 24 historias 35 invita] in vita

486 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

198 possint dici, | cuius cognitio nobis patefacit divinam sapientiam, voluntatem dei

199

200

201

202

erga nos, ac ostendit, quibus imitandum sit ad beatam vitam consequendam. – Primum argumentum ab utili: Nulla res est, ex qua maior percipiatur utilitas, quam ex ea opera, quae in sacris confertur. – Αἰτιολογία, quae habet rationem: Cum autem natura nos ducat ad earum rerum cognitionem, quae aliquid opis aut commodi aut incommodi nobis adferunt, quae amentia est hoc studium negligere, ex quo innumerae utilitates ad nos redeunt? – Amplificatio per congeriem commodorum: Primum enim ex solis sacris litteris recte docemur de creatione mundi et origine omnium rerum, de hominis praecipua excellentia inter reliquas omnes creaturas, et | quomodo, mirabiliter a deo procreatus et horribiliter lapsus, divina benignitate conservatus. Neque hominis immortalitas usquam certius exprimitur. Deinde omnes variationes maximarum rerum in hoc mundo ostendunt, praestantissima remedia adversus omnes terrores et pericula fortiter ferenda proponunt. Postremo magnum errorem et ambiguum quasi somnium inter sapientes dissolvunt et explicant, cum corruptionem rerum omnium et totius mundi ruinam plenissime demonstrant. – Epiphonema: Haec et pleraque alia rationi abscondita certissime ex sacris litteris cognoscuntur, quae in multarum et gravissimarum rerum certitudine exploranda tanquam verissima oracula consulenda sunt. – Conclusio huius argumenti: Quare non debet a studiis tuis alienum esse, quod aliquam laboris partem in earum | cognitionem ponis. – Tertium argumentum ex circumstantiis temporum per occupationem: Quamquam autem haec satis magna sunt, ut omnium animos movere debeant, tamen illud quoque non parum ponderis habet, quod haec tempora in primis sacrarum litterarum cognitionem requirunt. – Αἰτιολογία per praeteritionem: Ut enim nihil dicam vel de nostra salute, cuius ante omnia habenda est ratio, vel de maximis dissensionibus theologorum huius seculi, inter quos magnum discrimen habendum est, illud quaeso consideres, quod modo vix quisquam in quacunque vitae conditione versatur, 〈qui〉 honeste vitam agere possit, nisi mediocrem notitiam sacrarum dispositionum ad alias res agendas attulerit. – Expositio, qua fiat descriptio huius temporis: Nam hoc tempore | cum omnibus negotiis disceptationes de rebus theologicis coincidunt et praesertim magnis civilibus controversiis admiscentur, cum tempus tam turbulentum sit totque habeat factiones et subinde novas gignat, ut nunquam non de sacris inter homines etiam illiteratos agitetur, ut plerique in dubium vocent universum statum politicae vitae. – Amplificatiuncula: Praeterea, quis non videt opus esse in tantis motibus, ut alter alterum, in quacunque sit professione, de vera iustitia recte doceat et alterius conscientiam explicet, instituat et sanet? – Epilogus huius argumenti per incrementum: Proinde, si utiliter tibi prospicere, si honestam vitam agere, si in studiis feliciter versari | et hominis offitio fungi velis ac perpetuae saluti consulere, te etiam atque etiam rogo, ut simul cum aliis bonis artibus sacrarum litterarum notitiam tibi compares. – Hic praecipua

3 percipiatur] praecipiatur 6 ex quo] ex qua 8 solio 17 certitudinem 22 quod] quae 31 tam] tum 32 illiteratos] il s.s. 34 quocunque

21 magna satis

5

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 487

argumenta repetenda sunt cum quadam amplificatione in hunc modum: Habet enim praeclarum pietatis 〈studium〉 summam cognationem cum honestis litteris, quae sine altero cum aliquo fructu non addiscuntur, quia haec studia suo quasi vinculo coniuncta haerent. Hoc modo repeti possunt et reliqua argumenta, quae hoc 5 exemplo illustranda sunt, quod nostrum seculum tam infinita genera factionum ac multas haereses proferat, ex ea praecipue causa, quod homines mediocriter litterati veram pietatis cognitionem non adiungant artibus ceteris, quibus ingenium perpoliunt. – | Expositio seu αἰτιολογία: Usu enim comperimus, quam multi ingenio et 203 doctrina excellentes viri nefando errore hoc tempore implicati sint et a vera religione 10 lapsi, ita ut non tantum sibi exitio fuerint, sed magnis rebus publicis ingentem cladem attulerint. – Accommodatio exempli: Id inde evenisse credes, quod neglictis sacris litteris tantummodo aliis artium studiis animum excoluerunt nec veram religionem simul a pueris imbiberunt. – Clausula seu repetitio principii: Consule igitur tuis rebus et in sacris litteris cognoscendis te diligentem praesta, ut et tibi 15 honori et rei publicae ornamento esse possis. LXXII. Dispositio argumenti ex prologo Terentii. Exordium habet captationem benevolentiae a signis: Summum mihi studium fuit omni voluptati pro viribus obsequi et omnem operam eo referre, ut tu praecipue aliquid voluptatis inde caperes. – Adversatio per querelam de necessitate: Verum 20 nunc idem mihi conanti obiicitur necessitas magna, ut mea scribendi opera aliquandiu abuti cogar. – Αἰτιολογία seu expositio: Quod enim antea solebam facere idque tibi gratissimum, ut optima et iucundissima quaeque tibi meis scriptis communicarem et varios rumores hominum exponerem, id nunc vel invitus facere prohibeor, cum mea fama malevolorum obtrectationibus graviter laesa necessario mihi tuenda 25 est. – Narratio, qua exponitur, quo|modo aliquid detractum sit eius famae: Nuper 205 enim incidi in calumniam hominum malevolentissimorum, qui mihi obtrectabant, quod non tam meo ingenio quam aliorum opera in scribendis ad te litteris uterer, idque praecipue calumniabantur, quod interdum insignes locos optimorum virorum mihi vendicarem. – Propositio per attentionem: Hoc maximum vitium iudicant et 30 maximum indecorem arbitrantur alienis pro suis uti; quam merito autem id fiat, quaeso diligenter attendas. – Recriminatio: Ac primo quidem videntur mihi eius modi homines nimium sapiendo plane desipere, id quod accidit omnibus illis, qui minus exacte omnia criminando obscurant, sicut sapienter dictum est: 206 Stulti dum vitant vitia, in contraria currunt. – |

2 cognitionem 6 praecipua 8 ingenii 11 gladem | attulerunt 13 repetio 22 iucuntissima 27 ad te] a te 33 dixum 16 Terenz, Prolog zur Andria 1 ff. stulti’ etc.

29–30 Vgl. a. a. O. vs. 8 ff.

34 Horaz, Sat. I 2, 24: ‘Dum vitant

488 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Defensio ab aliorum exemplis: Quid enim magis ridiculum est, quam alicui id vitio vertere, quod omnes boni sibi laudi ducunt? – Αἰτιολογία: Rerum enim exempla testantur maximos quosque viros hac scribendi ratione usos esse, ut ab aliis, quod suis rebus conveniat, apte transferrent. – Expositio exemplorum: Quoties enim Cicero in suis scriptis aliorum sententiis utitur, vel cum iis pondus addit, vel cum 5 graviori auctoritate illustrat! Mutuatur multa ab Hesiodo, Ennio, Afranio, Platone, item Terentio et aliorum doctorum scriptis. – Epilogus per inversionem: Quod igitur est vitio datum, id mihi propter aliorum praestantium virorum exempla laudi esse 207 duco. – Αἰτιολογία: Malim enim Ciceronis auctoritatem sequi quam illam cu|riosiam diligentiam, qua putant nefas hoc nostris scriptis inferre, quod ab aliis usurpatum 10 est. LXXIII. Argumentum epistolae monitoriae, ne prima difficultate discendarum artium a studio absterreamur. Exordium sumatur a χρεία: Prudenter ab Aristotele dictum est omnes artes ac virtutes versari circa difficilia. Quod cum saepe mihi in mente haereat, tum praecipue hoc tempore subinde incidit in animum, cum tam multos video, qui facile a bonis rebus discendis oblata aliqua asperitate terrentur. – Propositio: Hoc idem ne tibi contingeret, breviter admonendum duxi. – 〈Prima〉 Confirmatio ab honesto: Quid enim minus decet hominem quam fugere eos labores, quibus honestas ac virtus 208 comparatur? – Αἰτιολογία a minore: Etenim | cum homo ad laborem natus sit, nihil est praestantius quam fortiter sustinere omnes molestias, curas et solicitudines, quae magnam utilitatem conferunt et omnem honestatem gignunt. – Secunda confirmatio ab universali ad particularem: Neque enim quicquam sine difficultate ac ingenti conatu homines assequi possunt, sicut inquit Horatius: Nil sine magno labore vita dedit mortalibus. Neque cogitemus res honestas, graves et in omni vita utiles absque sudore et ingeniis comparari posse. – Amplificatio ex circumstantiis rei: Virtutem enim Hesiodus describit esse in sublimi, arduo et aspero loco positam et multis sudoribus circumseptam esse, quae nulla alia ratione potest comprehendi, 209 nisi per laboriosam operam et indefessum studium, quod aditum | facit ad omnem difficultatem vincendam. – Epilogus: Itaque cave, ne ullum taedium ullave spes difficultatis ab honestate discenda te abducat. – Amplificatio a simili: Sicut enim apud Terentium mater filium fugientem nuptias hac suavitate allicit, cum dicit: Haec dum incipis, gravia sunt, dumque ignoras; ubi cognoveris, facilima; ita ego te eadem

8 datum] data 9 illam] illum 13 absterreantur 17 discendi 29 et et in defessum 31 discedenda 33 dumque] dum quia

23 particulari

26 comparare

14–15 Aristot. Eth. Nic. (II) 1105a9. 24–25 Horaz, Sat. I 9, 59: ‘Nil sine magno vita labore dedit mortalibus’. 27–28 Hesiod, Opera et Dies 290 ff. 32–33 Terenz, Hautontim. 1058/59. In den neueren Ausgaben spricht nicht Sostrata matrona, sondern Menedemus diese Worte. Alte (z. B. Frobeniana 1532, Simon Bevilaqua Venet. 1485) wie neuere Ausgaben schreiben incipias und ignores, facilia (nicht facilima).

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 489

suavitate ad patientiam laborum, quibus virtus et artium cognitio paratur, moneo et hortor, ut cogites primam difficultatem ac molestiam diligentia superandam esse. Sic enim reliqua omnia fore non tantum faciliora, sed etiam longe suavissima. LXXIV. Historia de Maximiliano. 5 Habuit Germania ante paucos annos Imperatorem admirabili virtute ac prudentia

10

15

20

25

30

praeditum, qui a teneris annis feliciter institutus erat in omni genere disciplinarum, ita ut non tan|tum politicas artes regendae rei publicae optime teneret, sed etiam 210 astronomiam ac res coelestes probe cognitas haberet. – Narratio facti: Cum itaque tanquam sapientissimus princeps hominum litteratorum conversationem plurimum amaret eosque publicis consiliis ac omnibus rebus gerendis adhiberet atque saepe aliis, nobilitate quadam et genere praestantioribus, sed litterarum usu et peritia longe inferioribus, praeferret, coeperunt aliquando nobiles et potentes in aula consilium inire, quo animum prudentis principis a doctis averterent atque in se eam benevolentiam transferrent. – Excursus de odio potentiorum erga inferiores: Sicut enim magna et gravissima odia potentum et ineruditorum hominum erga eos, qui in inferiore conditione commendationem apud praestantes viros habent. – Quapropter ut per ali|quam occasionem id persuadere possent, ita solicitabant eius animum, ut 211 ignobiles homines ex aula reiiceret; tum se minore stipendio contentos fore. Honestissimus Caesar animadvertens illorum sceleratam invidiam facile passus est id sibi persuaderi, sed hac conditione, ut ipsi nobiles omnia munera, quae doctis viris incumbebant, subirent. Cogitabat enim hoc modo facile illorum iniuriam vindicari posse, si gravissimis rebus praefecti officium suum non possent tueri. Itaque, cum magno applausu id in se recepissent hi homines nulla rerum doctrina ac usu periti, tandem accidit, ut Venetorum legati 〈de〉 re gravi et magna ad Imperatorem mitterentur; ibi statim Imperator suos nobiles aulicos accersi iubet ad audiendum legatos, consultandum ac respondendum de gravissimo | negotio, quod illis 212 offerebatur. Quid vero accidit? Ad negotia non magis idonei erant, quam canis, ut dicitur, ad balneum. Nec enim satis vel intelligebant legatos latine loquentes vel magnam causam in certam deliberationem vocare poterant. Proinde suum errorem agnoscentes ad eius modi res disputandas doctores adhibendos esse dixerunt. Quo facto prudentissimus Imperator illorum ineptissimam persuasionem derisit atque ita denique ultus est, ut eos vicissim ex aula amoverit, significans se cum doctis et peritis hominibus diutius rem publicam administraturum esse, quam ipsi absque doctorum opera facere potuissent.

2 primum 7 politicas] policitas 12 ceperunt 14 transferrant 15 eos] nos 18 reiicerat 23 recipissent 24 Venetorum] venatorum 25 mitterent

17 ut2] ut si

27–28 Lucian, adv. indoctum 5 = III S. 124 Sommerbrodt: τὶ κυνὶ καὶ βαλανείῳ; vgl. Erasmus Roterd. Adag. I 4, 39.

490 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

LXXV. Argumentum epistolae petitoriae, ut amicus aliquid operae in studia conferat. 213 Exordium ab ἀδυνάτῳ: Nunquam | putavi fore, ut, cum me tunc excolendi ingenii

causa N. conferrem, in tantam rerum penuriam incidere possem. – Αἰτιολογία: Arbitrabar enim me ea pecunia, quam mecum huc advexi, magnam partem temporis transigere posse. – Adversativa: Sed tanta est sumtuum difficultas, ut omnium opinionem facile vincat; brevi in temporis spatio omnino pecunia exhaustus sum, ut me nunc violens angustia premat. – Propositio petitionis: Quapropter magna necessitate adductus tuam opem imploro, ne mihi sumtus praestare abneges. – Prima confirmatio a necessario: Neque enim diutius me hic sustentare potero, nisi mihi 214 opem feres. – Hoc argumentum amplificari potest a circumstantiis temporis et loci, | quod videlicet tempus sit difficilimum et locus, ubi versaris, durissimus, ut neque ad momentum temporis detur facultas manendi, nisi pecuniam in promptu habeas. – Secunda confirmatio a facili: Non est magnum, quod peto, et sine ulla rerum tuarum diminutione in me conferri potest. – Αἰτιολογία: Nam cum copiis abundes, quid potest esse dispendii hos sumtus egenti mihi subministrare? – Amplificatio per correctionem: Imo sic cogitandum est, quod ideo divitiis affluas, ut destitutis et egenis succurras tuaque copia aliorum inopiam subleves. – Tertia confirmatio ab honesto: Cum homo hominis causa natus sit, nullum humanius officium quam 215 benignitatem erga inopes exercere potes. – Ratio: Nam ad hoc natura nos | formavit in primis, ut communem societatem coleremus, quod maxime fit et ostenditur, cum non alios calamitate supprimi 〈patimur〉. – Amplificatio a communi ad singulare: Si quidem id omnes deceat, non video, quid magis ex officio sit, quam si illis tota res publica iuvari possit? – Minor per interrogationem: Quis autem ignorat praeclara artium studia esse honestissima, quibus nulla unquam maior dignitas et utilitas extitit? – Conclusio huius argumenti: Itaque mihi in iis studiis versanti succurrere debes. – Quarta confirmatio ab utili: Haec tua liberalitas pariet tibi aeternam memoriam apud omnem posteritatem, quae huius tuae beneficentiae fructus ex meis studiis perceptura est. – Hic et aliae utilitates accommodari possunt: Nempe 216 gratitudo et divina remuneratio, qua eius modi | beneficentia largiter compensari solet. – Amplificatio per collationem: Sed omnium utilitatum haec est praestantissima, quae in virtutis laude posita est, quod bono honestum factum per se suscipiendum sit, etiamsi nullus unquam fructus sequatur. – Epilogus: Quapropter fac, ut tuam beneficentiam nunc extreme destitutus experiar et sentiam te virtutis amore duci nec miserorum preces, quibus et deus movetur, spernere.

5

10

15

20

25

30

LXXVI. Argumentum generis demonstrativi, quod vulgus pravam consuetudinem 35 magis amet et tueatur quam rectam. Exordium a querela: Non postremum malorum huius vitae est, quod homines ultro et magna vi ad perversissimam viam ducuntur. – Αἰτιολογία, quae habeat propositio-

5 sumtum 10 feras 12 pecunia 14 quid] quod 18 natus] mortuus 25 studiis sup. literis s.s. 29 renumeratio

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 491

nem: Videmus enim, quanto | studio pravos mores retineant et conservent atque 217 optimos quosque contemnant et repudient. – Confirmatio ab exemplo: Id quod hoc exemplo clare conspici potest, quod impensissime istud furiosum Bacchanalium, ut vocant, tempus observent ac custodiant, illud autem, quo ieiunium institutum erat, 5 plane negligant. – Αἰτιολογία per occupationem: Quamquam enim ieiunandi tempori impius usus adiectus erat, tamen eo dempto utiliter ac honeste servari poterat. – Ratio ab utili: Prodest enim eius observatio ad temperantiam ac moderationem vitae ac denique ad plurimas cupiditates abstinenter retinendas, ac deinde ad certa discrimina temporum servanda, ne iam sine ullo discrimine victus lascivia10 mus. – Amplificatio ab enthymemate: Haec satis magna sunt, quae possunt homines movere ad istud tempus | sancte colendum. – Adversativa: Verum ea est perversitas 218 humanarum mentium, ut ista statim abiiciant et absurdissima tenaciter amplectantur. – Αἰτιολογία: Nam turpissimum tempus debacchandi altero sponte omisso retinent et ab eo vix minis terreri possunt, eo quod ista pravitate ac furore impensius 15 delectantur. – Epilogus: Huius modi exempla passim in omnibus rebus apparent, quod imperitum vulgus ultro feratur ad observationem pravorum et ad rectos mores et probatas consuetudines defendendas vix metu legum et poenarum adigi possit.

20

25

30

35

LXXVII. Argumentum epistolae responsoriae ad petitionem amici addita adhortatione. Exordium: Monet me et summa necessitas, qua te admodum premi quereris, et tua summa mo|destia, qua 〈in〉 rogando usus es, ut nolim tibi ullum commodum in me 219 claudi. – Propositio: Quapropter sumtum pro mea tenuitate in te conferre volui, quem ut pro tua virili optime exerceas, te merito adhortor. – 〈I.〉 Ratio a suo officio: Decet enim me, qui tibi ad studia tua subsidium paro, non minus in monendo optimum consultorem esse, quam largiendo erga te benevolum. – 〈II.〉 Ratio ab alterius officio: Nec tuum officium aliter suadet quam te morigerum et mihi obsequentem praebere. – Αἰτιολογία: Est enim in primis liberalis animi indicium recte monenti parere. – Amplificatio a circumstantiis: Nam cum adolescens per aetatem suis rebus non satis providere nec commode de suis rebus iudicia facere possit, nihil magis consentaneum aut conveniens isti aetati est, quam aliorum monita quam minime spernere. – | Conclusio horum argumentorum: Debes mihi 220 ignoscere fideliter consulenti et pro tuo offitio consultare, ne gravissimi sumtus in te facti male collocentur. – Tertia ratio a causa finali: Si meis monitis parueris, feres inde amplissimos fructus, qui litterarum studia sequuntur. – Amplificatio per occasionem: Quamvis enim principaliter cogitare debes te in hoc studiorum genere

10 entymemathe 13 debachandi 14 minis] nimis | terreri corr. terrere 15 delectentur 21 molestia 23 quem] quam 27 iudicium 28 parcere 29 nec commode nec commode 30 potest 32 consulendi 3 Bacchanalia = Fastnacht. 19 Antwort auf Dispositio LXXV.

492 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

propter honestatem et rem publicam versari, tamen, quia honestatem cum utili semper coniunctam esse scis, non potest non tibi esse summae utilitati, si liberalium artium cognitionem tibi comparaveris. – Epilogus per obtestationem: Quam ob rem pro tua in me fide et benevolentia te primum diligenter rogo, ut, cum omnes amici te 221 deserant, te ipsum deserere ac ignavo otio negligere non velis. | 5 LXXVIII. Argumentum didascalici generis, an usitata confessio in ecclesia sit necessaria. Exordium ab occasione: Ἦθος: Quaeris ex me honestissimis tuis litteris, utrum usitata confessio in ecclesia tanquam necessaria conservanda sit. – Propositio per occupationem: Quod etsi aetatem meam et ingenium longe excedat, ut tam gravem controversiam satis accurate diiudicare possim, tamen pro mea in te pietate paucis respondebo atque ostendam ecclesiasticam confitendi consuetudinem pernecessariam esse. – Prima confirmatio ex definitione, estque maior: Satis enim constat omnes ecclesiasticos ritus legitime et utiliter institutos ad consolandas ambigentes conscientias confirmandasque certa doctrina sancte retinendos esse. – Amplificatio 222 ex circumstantiis: Nec enim ulla crudelior impietas est | et maior blasphemia in deum, quam honesta instituta ecclesiae, quae cum ad hominum salutem, tum ad dei gloriam pertinent, abolere et inutilia docere. – Minor: Est autem confessio ecclesiae talis quidem ritus a maioribus ad omnem utilitatem constitutus, quo ignorantes commodius et de vera doctrina religionis informentur et aliae dubiae mentes consolationem, consilia petere possint. – Conclusio amplificata collatione: Sicut igitur magna barbaries esset statuere in omnium hominum vita mutuam consolationem amicorum neque utilem admodum neque necessariam esse, ita et impium censeri debet, si quis ecclesiasticum confitendi ritum ab usu hominum excludat. – Αἰτιολογία: Plurimum enim interest conservare eos ritus, qui aliquid commodi 223 hominibus afferunt. |

10

15

20

25

LXXIX. Aliud eiusdem generis 〈argumentum〉, utrum philosophia homini Christiano sit discenda. Exordium habet attentionem: Magna fuit quaestio inter homines et multum agitata multis seculis, expediatne Christianis versari in studiis philosophiae necne. – 30 Αἰτιολογία: Cum enim studium alienum videatur a Christiana doctrina, non paucos haec res exercuit adeo, ut etiam, quid certo statuerent, non haberent. – Αἰτιολογία alia per distributionem: Nam alii prorsus dubitarunt, num homines Christiani hoc studio iuvari possent, alii non levi errore lapsi explodi voluerunt a Christianorum scholis nec non omnibus interdixerunt. – Conclusio exordii: Quare ut intelligi possit, 35 224 quid vobis de hac re sentiendum sit, operae pretium duxi hanc | quaestionem aliquo

1 utile 2 coniunctum 3 comparueris 11 pietate] sup. bonitate s.s. pietate eadem manu 12–13 pernecessarium 15 retinendas 17 hominem 19 tales 20 et1] ad 22 in] ut 33 num] cum 34 iuvare

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 493

5

10

15

20

25

30

modo explicare. – Propositio per occupationem: Etsi autem in multorum contentione et opinionum varietate non valde expeditum sit aliquid decernere, tamen certo iudicio firmisque rationibus adductus sic iudico, quod non parum conferat primis, ut aiunt, labiis degustasse philosophiae doctrinam, nedum in eam multam operam posuisse. – Confirmatio a genere: Etenim philosophia est veritas divinitus humano generi tradita. – Consequens per antithesin: Sicut igitur veritas coeleste donum est Christianorum, tam utilis, ut sine ea omnia religionis dogmata servari non possint, sed perpetua caligine obducantur, ita et philosophiae cognitio, quae veritatem gravibus tenebris obvolutam in omnibus rebus ostendit, multum profutura est Christianis ad patefaciendam quarum|libet rerum genuinam vim et proprietatem, 225 deinde ad verae religionis pietatem conservandam. – Alia confirmatio a causis: Praeterea studium philosophiae hanc universam civilem vitam gubernat et regit. – Maior per interrogationem: Quis autem ignorat ad huius vitae commodam sustentationem opus esse certis gubernatoribus, qui multarum rerum perspicientia et legum et honestatis doctrina valeant? – Αἰτιολογία: Neque enim multitudo hominum in officio, neque pax et tranquillitas conservari possent, nisi tales essent rerum publicarum administratores, qui sua praestantia hoc prudenter iudicando efficerent. – Conclusio huius argumenti: Itaque, cum philosophiae doctrina sapientiam intelligentiamque rerum conferat, merito ab omnibus colenda est. – Confutatio obiectionis: Sed divi Pauli auctoritate, qui philosophiam repudiant, | innituntur. – 226 Αἰτιολογία: Nam is praecipit diligenter prospiciendum esse, ne homines philosophia decipiantur. – Epiphonema: Habet hoc testimonium non parvam speciem, quo imprudens aliquis facile in errorem induceretur. – Adversativa: Verum si quis re considerata Pauli sententiam altius introspexerit, citra controversiam videbit, quod huius doctrinae dignitati nihil detrahat. – Αἰτιολογία: Manifestum est enim Paulum hoc dicto non verum et licitum usum, sed impium abusum reprehendere et Christianis interdicere, ne suo ingenio aut sapientia freti dei verbum, quod 〈supra〉 hominis captum est, negligant aut contemnant. – Epilogus: Quare cum Pauli sententia pugnant omnes, qui eam contra philosophiam interpraetantur; quae, cum maximas utilitates afferat homi|nibus, 〈non〉 indigna debet censeri, ut omni animi contentione 227 ab hominibus defendatur, ametur et discatur.

2 experitum 5 potuisse 6 coelestum 7 Christianum 10 geminam 16 potest 17 qui] quia prudenter hoc iudicandi 20 innituntur] imituntur 24 citra controversiam] controversiam citra l. dub. 28 Paulo 4 Antikes Sprichwort; vgl. Cic. de nat. deor. I 20 und Otto, Sprichwörter der Römer S. 181 s. v. labrum. 21–22 Kol. 2, 8.

494 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

LXXX. Argumentum generis iudicialis in statu coniecturali, quod Clodius, non Milo, consilium faciendae caedis sumpserit. Exordium ab occasione: Valde iniquum tibi videtur, quod Milo Catonis voce in criminali iudicio absolutus est, ac si iuste Clodium sibi insidiantem occidisset. – Αἰτιολογία: Significas enim verisimilius esse a Milone positas insidias quam a Clodio. – Conclusio exordii: Itaque rogas, ut meam de hoc facto coniecturam ex certis argumentis collectam tibi declarem. – Propositio per occupationem: Ego vero, etsi non sum eius perspicatiae, ut facile verum cernere possim, tamen, quantum colligere licet, sentio Clodium, non Milonem, praeparandae necis consilium cepisse. 228 – | I. Confirmatio a voluntate: Nam Clodius summopere exosum habuit Milonem eumque semper extinctum voluit. – 〈II.〉 Confirmatio seu argumentum a voluntate: Quid, quod multo credibilius est hominem facinorosum, audacem et improbum posuisse ad faciendam caedem insidias? – Minor: Talem autem Clodium semper fuisse quis ignorat? – Αἰτιολογία: Suis enim verbis in re publica datis saepissime tranquillitatem publicam perturbavit multasque seditiones movit et suis procellis totam pene rem publicam obruit. – Conclusio huius argumenti: Itaque consentaneum est eum quoque in Milonem tyrannice exacerbatum per insidias impetum fecisse. – III. Confirmatio a facultate: Maior: Neque prorsus incredibile eum insidia229 tum esse, qui alterius iter praescivit. – Minor cum conclusione: | Quod cum Clodius exploratum habuerit, certum esse debet Clodium insidias struxisse. – IV. Argumentum a circumstantiis: Quid dicam de loci opportunitate, ex quo pugnavit Clodius? Qui nisi consilio fuisset occupatus, non potuisset se casu tam commode offerre. Quid de apparatu et expeditione, qua plurimum valuit Clodius, Milo minime? – Epilogus: Quapropter explicatis iam coniecturis evidenter liquere arbitror Milonem Clodii insidiis hostiliter circumventum esse.

5

10

15

20

25

LXXXI. Argumentum generis iudicialis in statu iudiciali continens quandam vituperationem filii ex alterius delatione apud parentes ortam. Exordium habet insinuationem hoc modo: Omnium seculorum iudicia testantur impossibile esse in recte factis effugere reprehensionem. – Consequens: Quare, 230 amantissime pater, | nec tibi mirum videri debet, quod mea studia ab invidis calum- 30 niose interpretantur. – Propositio inserta ratione: Namque N. me parum diligentem studiorum meorum curatorem passim traduxit. At ego maligno id eum animo fecisse ostendam, si modo meam expurgationem benigne acceperis, ut omnibus constet eam delationem ex virulento odio in me confictam esse. – I. Confirmatio: Quod enim 6 facto coniecturam] facio coniuncturam 13 posuisse corr. potuisse 14 saepissimam 15 sediones 20 imploratum 24 excitatis 25 hostibiliter 26 iudicialis] iudiciali 27 orta 32 At ego] adeo 1–2 Vgl. Pauly-Wissowa, RE I 2273 ff. 3 Vgl. Asconius in orationem pro Milone p. 47, 24 Kießling26–27 Ganz ähnlich, zum Teil wörtlich übereinstimmend, ist Dispositio CVII. Vgl. Schoell. Einleitung, Abschnitt: Inhalt und Composition.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 495

conquestus est me parum eruditionis ex meis studiis percepisse, id non mea negligentia factum est, sed temporis brevitate, ex quo primum ad haec studia perveni. – Αἰτιολογία: Neque enim satis est multum diligentiae ponere in rebus discendis, sed etiam necesse est, ut tempus, artium magister, accedat, quo uberiores 5 fructus colligamus ex litterarum studiis. – Alia αἰτιολογία a gnome: Id | constat 231 communi proverbio: Annus, non ager, fert 〈fructus〉. – II. Confirmatio per translationem: Praeterea studiorum difficultas me non parum remorata est, quo minus in bonis litteris tantum effecerim, quantum tu optabas et ego me praestiturum sperabam. – Αἰτιολογία: Dici enim satis non potest, quantum laboris litterarum 10 studia requirant, et quantopere ingenium fatigandum sit, priusquam aliquis fructus depraehendatur. – Epilogus cum repetitione argumentorum: Quare, cum in tam operosis studiis verser, spero te facile intellecturum, quod nomine negligentiae malignissimo animo apud te accusatus fuerim, nec dubito, quin ex tuo candidissimo 232 iudicio omnem suspicionem de me antea conceptam amoturus sis. | LXXXII. Argumentum generis iudicialis in statu finitivo; quaestio est, quid sit movere seditionem. Initium sumendum est a narratione per collationem: Sicut saepe alias magni motus in re publica extiterunt non aeque iustis de causis a tribunis plebis excitati, ita impetus populi factus est auctore Norbano tribuno adversus Scipionem, cuius culpa 20 ingens exercitus Romanus deletus est. – Αἰτιολογία: Nam Norbanus incendit plebis animos et valde extimulavit ad movendum bellum in re publica, ne cladem negligentiae Scipionis impunitam relinqueret. – Conclusio: Itaque turbae factae sunt omnium animis odio Scipionis exacerbatis, qui amissum exercitum vindicare statuerunt. – Adversativa: Sed antequam agi inceptum est, Sulpitius totam | rem in 233 25 iudicium attulit et Norbanum maiestatis reum fecit; Antonius autem Norbanum defendens negabat eum maiestatem minuisse, si quidem non omnis motus in re publica ad seditionem spectaret. – Accommodatio quaestionis ad narrationem: Hinc igitur est orta questio, an iustum fuerit Antonii patrocinium. – Propositio: Multis quidem videbatur iniquum esse palam rem publicam turbantibus patrocinari; sed 30 omnino recte fecisse videtur, idque, si mihi exigua auscultandi opera data fuerit, consentaneum reddam. – Confirmatio a dignitate: Non enim quaelibet turba maiestatem minuit, nec quilibet in re publica tumultus conflatae seditionis nomen obtinet, sed is tantum, qui amplitudinem et rem publicam mutandi maligno animo concitatur. – | Amplificatio ab exemplis: Etenim cum reges expellerentur ex urbe 234 15

5 gnoma 6 ager] aeger 8 tantum] tandem 13 ex] et 19 Norbano] semper Narbanus 24 est] esset 32 nec] ne 6 Theophrast, Hist. plant. VIII 7, 6. 19–20 Verwechslung Melanchthons oder eines Schreibers; es handelt sich um Servilius Caepio und seine Niederlage gegen die Cimbern an der Rhone 105 v. Chr. Vgl. zur ganzen Dispositio z. B. Cic. de orat. II 124 und 200 ff. 25–27 Vgl. Cic. de orat. II 201.

496 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Romana factis multorum conspirationibus et tumultuantibus omnibus civibus, nulla fuit seditio, nullum maiestatis crimen, propterea 〈quod〉 nulla iniusta populus contra regiam dominationem arma ceperat. – Conclusio argumenti: Cum igitur nec Norbanus eius modi turbas dederit, quibus rei publicae apertam iniuriam inferre et magistratus trucidare aut opprimere constituisset, perspicuum est eum seditiosum 5 civem vocari non posse. – Αἰτιολογία: Nam iusto dolore adductus est, una cum plebe multorum civium interitum lugente, non potuit se reprimere, quin Scipionem ad iusta supplicia deposceret. – Epilogus: Proinde iuste Antonium hanc defensionem 235 suscepisse, qua innocentem civem a maiestatis crimine alienum conservavit. | LXXXIII. Argumentum in statu contrariarum legum. Exordium constat argumento a minore ad maius: Cum sanctissime institutum sit a prudentibus viris, ne quid legis cum iudicio discrepet, non incommode videtur id sentiendum esse, ne quam legem cum iure divino pugnantem approbemus. – Αἰτιολογία: Nam ratio hominis vestigium quoddam est divini iuris, a quo eo minus leges civiles descendere debent, quo maius et sanctius ab omnibus habetur. – Adversativa: Verum diversum evenire palam est, cum leges publicae in aliquot locis a iure divino dissentiunt. – Narratio, a qua progrediendum est ad propositionem: Nam civilibus legibus permissum est, ut quis consuetudine concubinae utatur, nec 236 civiliter crimen habetur concubinam | sibi adsciscere, cum tamen divinis mandatis id minime liceat. – Αἰτιολογία: Iubet enim sententia divina, ut quisque suam coniugem habeat et sint fornicationes et concubinatus alieni a legitimis matrimoniis. – Conclusio narrationis: Quare hic civilem constitutionem a praeceptis divinis discrepare satis perspicuum est. – Propositio: Nascitur autem ex hoc dissidio non levis controversia, quam ego sic dirimi arbitror, ut usum concubinarum non decere homines Christianos statuamus. – 〈I.〉 Argumentum a causa efficiente: Si enim lex ideo quoque debet diligentissime observari, quia est sanctissima, aequum est, ut lex divina humanis constitutionibus praeferatur. – Αἰτιολογία: Est enim haec lex 237 sacrosanctior et venerabilior, quae a divina voce profecta est estque nobis mandata. | Amplificatio a simili: Sicut enim nefas est ponere legem pugnantem cum ratione hominis, ita sceleratum est et impium divinitus legem traditam postponere hominum decretis. – II. Argumentum a vulgata regula: Maior: Praeterea tutissima regula est, quae docet legem inferiorem semper cedere superiori. – Minor: Quis autem dubitat divinam sententiam longe antecellere humanis constitutionibus? – Conclusio huius argumenti: Itaque pluris illa fieri debet et potius conservari, quam hominis institutum ab ea alienum et dissentiens. – Amplificatio a minori: Ethnici

2 propterea] praeterea 3 ceperit 3–4 Narbonus 7 multarum 9 Magestatis | alienum] aliarum 10 statum 11 sanctissimum 12 discrepat 18 nec] ne 21 concubitus 28 perfecta 32 cadere 20–21 1. Ko. 7, 2.

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 497

cum summa religione incertas deorum sententias induerunt nec se ab his aliis quantumvis magnis propositis abduci passi sunt. Quanto igitur magis decet Christianos tenaciter inniti suis adeo certissimis propositis oraculis et praeceptis! – | 238 Epilogus: Quam ob rem legem de illicito usu concubinarum malignam esse Christia5 nis hominibus facile advertetis, qui eam cum sanctissimis sancti spiritus praeceptis pugnare intelligetis.

10

15

20

25

30

LXXXIV. Declamatoria ἐπίδειξις, qua laudetur liberalitas. Exordium constat extenuatione: Tametsi satis agnoscam, quanta sit imbecillitas mea et rationis dicendi imperitia, sed tamen, cum me non mea voluntas, sed aliorum iudicia ad has partes suscipiendas impulerint, nolui refugere communem declamandi consuetudinem nec perverso ingenio hunc laborem contemnere, ut meae diligentiae specimen edere videar. – Αἰτιολογία: Valde enim decet doctorum iudicia aequo animo subire et amplecti eam operam, qua honesta studia mirum in modum provehuntur. – | Conclusio exordii: Quare rogo, ut aequo animo dicentem me 239 audiatis ac, si forte non probetis conatum, saltem, quod aliis morem gerere nec officio meo deesse volui, benigne interpraetemini. – Propositio: Cum autem vix quicquam in hac hominum coniunctione sit praestantius quam intelligere communia officia, recte me facturum arbitratus sum, si recte liberalitatem, qua virtute homine nihil dignius est, brevi aliquo encomio ornarem. – I. Confirmatio ab honesto: Est enim liberalitas eius modi virtus, qua conservatur huius vitae communitas; egentium inopiam nostra liberalitate sublevamus adeo, ut, cum 〈homo〉 hominis iuvandi gratia procreatus sit, nihil magis hac virtute eum ornare possit. – Amplificatio per antithesin: Nulla enim re homines longius absunt | a natura ferarum quam 240 coniunctione ac rerum omnium benigna communicatione. – Αἰτιολογία: Videmus enim ipsis beluis esse vestigia ceterarum virtutum, ut fortitudinis; huius vero simulacrum homini divinitus impressum est. – II. Confirmatio est a maiorum iudicio: Benigna communicandarum rerum voluntas tanti facta est ab omnium seculorum hominibus, ut semper putaverint eos esse deos, non homines, et vita defunctos statim in deorum numerum retulerint, qui hac virtute excelluerunt. – Αἰτιολογία: Hic enim extat celebre et sapiens dictum, mortales tum maxime deos imitari, cum sint benefici. – III. Confirmatio ab utili: Nec vero satis dici potest, quantum favorem mereantur homines liberales, quanquam et deus illos amplectitur, qui | munifice 241 aliis de suo largiuntur. – Αἰτιολογία: Legimus inter sacra proverbia, quod hilarem datorem diligit deus. – Amplificatio ab exemplo: Testatur historia episcopum Spiren-

1 nec] ne 2 adduci | debet 3 inniti] inuti 5 advertetis] adverteris 7 ἐπιδείξις 8 agnoscent quanta] quam | imbecillis 11 declarandi 15 quod] quo ad | nec] et 21 ingentium 32 merentur | amplectite 7 Ganz ähnlich, zum Teil wörtlich übereinstimmend, ist Dispositio CX. Wer war der S. 34–498,1 genannte Bischof? 30–31 Seneca, de benef. III 15, 3. 33–34 2. Ko. 9, 7.

498 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

sem sua liberalitate tantum commodi fecisse, ut deus illi nunquam aliquid deesse passus sit. – Αἰτιολογία: Nec enim agrorum fertilitate solum ut aliis, sed novo plane ac mirabili exemplo vacuis horreis ita benedixit, ut, quod episcopus largiri posset, abunde in eis inveniret. – Epilogus: Nulla est alia virtus, quae maiorem laudem afferat hominibus ac maius decus et ornamentum in se contineat hominique conve- 5 nientior sit quam benignitas et liberalis largiendi voluntas. Id ut omnibus persuasum non haec solum mea exigua oratio efficere debet, sed omnium praestantium 242 hominum iudicium et cuiusque animi testimonium et comprobatio. | LXXXV. Exemplum tractandi chreiam. Ferunt Aesopum dixisse quemlibet hominem gestare duas manticas; alteram a tergo pendere, in qua nostra peccata reponimus, alteram a fronte, in qua aliorum recondimus. Haec copiosa exquisitione laudari possunt in hunc modum: Pulcherrima 〈est〉 pictura huius turpissimi et frequentissimi vitii, quod in aliorum delictis censendis semper oculatiores simus quam in nostris corrigendis, et plane consentit cum eo, quod poeta dicit: Sed non videmus, manticae quod in tergo est. Idem approbat Persius, cum inquit: Ut nemo in sese tendit descendere, nemo, Sed praecedenti spectatur mantica tergo. – Amplificatio a contrario: Erat autem homo natura conveniens et ad stabiliendam 243 societatem et concor|diam colendam; 〈....〉 stabilius potius contrarium fieri. – Αἰτιολογία: Cum enim nemo sine vitiis vivat et suus cuique sit attributus error, magis decet vitia propria antea emendare, quam aliena castiganda vel palam reprehendenda excipere. – Epilogus: Est igitur boni hominis consuefacere se ad hominum errata tegenda potius quam retegenda et animum alienum a reprehensione aliorum vitiorum gerere nec non deterrere alios ab illo improbo amore laudandi sua et culpandi aliena.

10

15

20

25

LXXXVI. Exemplum generis didascalici in quaestione composita, an liceat Christiano bellum gerere. Principium sumatur a narratione: Ante paucos annos enatum est genus hominum 30 244 existimantium illicita esse bella Christianis. – | Αἰτιολογία: Cum enim prohibitae sint vindictae et mandata 〈sit〉 patientia, putarunt quamlibet defensionem esse improbandam. – Propositio: Verum, ut intelligas errorem huius opinionis, benigne mihi aures accommoda. – 〈I.〉 Argumentum a genere: [Minor:] Quid enim absurdius est,

3 possit 4 eis] ea 10 Aesopem 30 renatum | hominum] humanum 10–12 Halm, Fab. Aes. nr. 359. temptat statt tendit).

12 Haec] Hac

16 Catull, XXII 21.

13 consendis

24 excipere] inciperemus

18–19 Persius, IV 23/24 (die Ausgaben haben

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 499

5

10

15

20

quam interdicere Christianis iis rebus, quas deus in natura condidit? – Maior: Res publica non est interdicta Christianis. – Minor: Est autem inter politicas res vel praecipua maximeque ad retinendam tranquillitatem necessaria defensio. – Amplificatio a simili: Sicut enim insania esset affirmare Christiano non esse cibo ac potu utendum, ita amentia esset tollere defensionem. – Conclusio huius loci: Itaque non esse eripiendam Christianis potestatem defendendi sole clarius est. – | II. Argumen- 245 tum a definitione: Hostes armis nos opprimentes et cervice et capite et fortunis nostris arcere nec natura nec Christiana religio prohibet. – Αἰτιολογία: Constat enim sanctissimos viros id fecisse et demum id suis demandasse. – Minor: Quis autem ambigit bellum esse legitimam depulsionem hostium? – Amplificatio: Est autem ea legitima depulsio, quam magistratus exercet vel 〈quae〉 auctoritate magistratus suscipitur. – Αἰτιολογία: Ideo enim magistratus divinitus acceptum gladium gerit, ut oppressos iniuria tueatur. – Conclusio huius argumenti: Itaque se armare in hostem, vindictam exercere et excusabile et concessum est. – Refutatio I. obiectionis: At, inquis, vindicta est prohibita. Illud vero non nego, sed dextre accipiendum esse intelligo. – | Αἰτιολογία: Nam de qualibet vindicta intelligi non potest, sed de ea, 246 quae vel iniuste vel sine publica auctoritate exercetur. – II. Refutatio: At patientes dicuntur esse Christiani. An impatientes, cum intolleranda et nefanda non ferunt? Profecto satis patiuntur, cum illis vis iniusta infertur, sua eripiuntur, in caput eorum insaevitur. – Amplificatio: Sicut enim non potest impatiens dici aegrotus utens medicamentis ad depellendos morbos divinitus conditis, ita impatiens non est, qui se legitime defendit. – Epilogus: Quapropter minime pugnat cum Christiana religione nec tanquam impium improbandum est bellum publicae tranquillitatis 247 causa susceptum. |

LXXXVII. Exemplum tractandi genus iudiciale in statu coniecturali, an ea mulier, quae in iudicio Salomonis discindi puerum voluit, vera mater fuerit. Cum omnis notitia humana magno labore constet et admodum lubrica sit, tum ea in primis magna indagatione opus habet, quae ex coniecturis haurienda est. – Αἰτιολογία: Nam eius veritas aut nulla est aut profecto, ut Democritus ait, in profun30 dum immersa est. – Epilogus exordii: Quare errores in hoc genere etiam faciliorem veniam mereri debent. – Propositio: Hac spe nixus libere decerno eam mulierculam, quae in iudicio Salomonis puerum scindi voluit, matrem veram non fuisse. – Ratio a signis: Quid enim ab affectione materna erga liberos magis abhorret quam expetere eorum necem? – | Amplificatio per ἀντίθεσιν: Sicut enim vera mater ardet cupiditate 248 35 vitae, incolumitatis liberorum, ita falsa absque dolore ferre potest, ut trucidentur. – 25

3 retinendum 5 esse 6 II] III. vel desunt nonnulla 7 nos] non 13 tuetur dicuntur esse 31 moereri | debent] dent 34 necum 35 ferri | trucidantur

18 dicuntur esse

17–18 Ja. 5, 7. 25–26 1. Kg. 3, 16 ff. 29–30 Diog. Laert. IX 11, 8 = Diels, Fragmente der Vorsokratiker I2 p. 407.

500 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Alia amplificatio ab exemplis: Bruta acerrime pugnant instinctu naturae, ne sibi eripiantur pulli; itaque id magis homini convenire statuendum est. – Conclusio huius loci: Proinde natura monitrice palam est puerum istius, quae eum discindi voluit, non fuisse. – Ratio a tecmerio: Nam impossibile est exuere affectus, ut in natura non cieantur. – Occupatio: Et quanquam conetur eos aliquis dissimulare, 5 tamen obscuris indiciis proferuntur. – Αἰτιολογία: Aut enim fremunt homines aut pallent aut rubent aut moerent vel etiam horrore perfunduntur. – Epilogus: Quorum 249 cum nihil in muliere puerum ad immanem secti|onem deposcente animadversum sit, commentitiam eam matrem fuisse certum est. – Αἰτιολογία: Altera enim perculsa affectibus naturae inpressis vitam sibi acerbam fore existimavit, si pateretur puerum 10 in conspectu suo mactari; ideo maluit de suo iure decedere, quam tam tristem casum admittere. – Repetitio conclusionis: Igitur haec mater fuit, et altera perfide se esse finxit. LXXXVIII. Argumentum in statu iudiciali, utrum divus Ambrosius recte fecerit non tradens militibus Theodosii basilicam. Exordium ab officio episcopi: Nihil tam decet episcopum quam fidelem esse custodem ecclesiae et omnium, quae ad ecclesiam pertinent. – Αἰτιολογία a simili: Sicut enim maximum officium boni principis est videre, ne quid res publica 250 detri|menti capiat, ita eadem diligentia in rebus ecclesiae maxime ornat episcopum. – Propositio: Cum Imperator Theodosius milites misisset ad Ambrosium ad poscendam traditionem templi, constanti defensione Ambrosius id abnuit. – I. Confirmatio ex iure naturae: Maior: Docet enim natura id non esse alienandum, quod non est in nostra potestate, sed tantum custodiae commissum. – Minor cum conclusione: At constat Ambrosium tantum fuisse magistrum ecclesiae; ideo non debuit eam abalienare. – Amplificatio: Ac proinde respondit sapienter se domini templo nil posse decerpere, cum illud custodiendum, non tradendum acceperit. – II. Confirmatio ex 251 eodem loco: Aliena petenti non est obtemperandum. Quid autem iniquius | quam petere res ecclesiae perdendas? – Amplificatio: Tanta est foeditas in eius modi flagitio, ut potius mors appetenda sit quam iis morigerandum. – Αἰτιολογία: Dilacerata enim ecclesia contumelia afficitur deus. – Conclusio argumenti: Quare, sicut contumeliosis in deum, sic et impiis est resistendum. – III. Ratio a religione: Contra, mandatum dei est res ecclesiae, altaria dei non dare in rapinam et libidinosis abusibus aliorum subiicere. – Αἰτιολογία: Vult enim deus templa et alias res divinis usibus addictas sibi soli et suis membris servire. Quod quo pacto fieri possit, cum

1 ne] nec 4 exure | effectus 6 iudiciis | frenunt 15 militibus] mulieribus | basilicam] Baricam 24 eam] eos 28 funditas 4 tecmerio [WPW] from τεκμήριον, „token.“ Cf. Aristot. Rh. 1357b4 –21, An. Pr. 70b2 –3. 14–15 Vgl. Ambrosius, Epist. 20, MPL 16, S. 994 ff. Übrigens handelt es sich nicht um Theodosius, sondern um Iustina und Valentinian. 25–26 Diese Worte finden sich im Berichte des Ambrosius nicht.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 501

obiiciuntur praedae aliis, non video. – IV. Ratio a lege scripta: Vetat et ius publicum profanitatem rerum sacrarum. – Αἰτιολογία: Sic enim inquit lex: | Semel deo dicata 252 non debent amplius in humanos usus conferri. – V. Ratio a consuetudine: Atque haec sententia fuit omnium hominum, quorum exempla testantur nihil esse 5 detrahendum ecclesiae. – Amplificatio: Non parum laudis inde meriti sunt praeclari principes, qui tam reverenter de rerum ecclesiasticarum usu senserunt. – Epilogus: Proinde et Ambrosius pie fecisse videtur, quod basilicam militibus non tradidit. – Αἰτιολογία: Id enim iudicavit suum officium postulare, ut arceret a direptione rerum alienarum et profanatione templi impias manus et ostenderet res ecclesiae Impera10 tori non subiectas esse. Sic enim ait: Se etiam consulere saluti Imperatoris, quia nec sibi tradere nec illi accipere expediat. | 253

15

20

25

30

LXXXIX. Exemplum status definitivi, an, qui occasionem caedis dat, sit homicida. Exordium ab occupatione: Etsi iurisprudentes recte instituerunt neminem occisorem vocandum esse, nisi qui immediate caedis auctor sit, 〈tamen....〉. – Αἰτιολογία: Nam id rationi consentaneum est nec repugnat iuri communi. – Propositio: Quare affirmare ausim non minus eum homicidam habendum esse, qui alium ad faciendam caedem impellit, quam qui ipse manus infert. – I. Argumentum a causis: Nam coagentes causae eundem producunt effectum. Compellens et faciens sunt causae coagentes, ergo eundem habent effectum. – Amplificatio minoris: Etenim quomodo segregari possunt ab aliquo opere, quorum alter sine alterius opera et occasione nihil agere potest. – | Similitudo: Sicut igni ignis nec accenditur nec uritur nisi 254 adiuncto fomite, ita nihil agit is, qui ab alterius incitatione dependet, eo non accedente. – Repetitio conclusionis per collationem: Quemadmodum igitur eadem est actio simul agentium, ita idem nomen ex actione sortiri debent. – II. Argumentum ab auctoritate antecedentis: Leges enim statuunt magis in culpa esse, qui occasionem damni dat, quam qui damnum infert. Ergo et impulsor magis est censendus homicida quam perpetrator caedis. – Amplificatio a minore ad maius: Si enim in damnis aliarum rerum magis culpandus est instigator, quid in spoliatione vitae, rerum omnium praestantissimae? – Αἰτιολογία per subiectionem: Profecto tam in atroci re instigator, si non magis, saltem non minus cri|men sceleris ferre debet quam 255 is, qui necavit. – Refutatio obiectionis: Sed obiicitur eum proprie homicidam vocari, qui necat, et leges reputare occisorem eum, qui immediate interficit. – Propositio: Hoc vero nihil obstat intelligenti occasionem dare 〈.....〉. – Epilogus: Itaque per se

1 video] audeo 7 Basiliam 13 instituerant 16 eum] et 19 habens 21 utitur 22 incitatione] mutatione 24 debet 29 praestantissima 30 re] ne | crimen] nomen 32 reputant 2–3 Nicht nachweisbares Citat. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 10–11 Vgl. a. a. O. 506,36–507,2. 13–14 Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 33 Hier ist eine Lücke anzunehmen. Der Zusammenhang verlangt den Gedanken: Dieser Schluß ist ein Irrtum. Der Anstifter ist so schlimm als der Täter selbst.

502 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

quisque effecisse putatur, quod per alium fieri curavit; ita dans efficacem occasionem assimulatur occisori nec minus in culpa est, quam si ipse manus admovisset. XC. Exemplum sciscitatoriae epistolae. Nulla equidem re magis excrucior, quam quod subinde desidero eum, cuius consilio et iudicio in studiis utar. – Αἰτιολογία: Plurimum enim refert in obscuris et ambiguis 256 rebus habere aliquem ceu paedagogum, qui impe|ditum expediat. – Alia αἰτιολογία: Nam multa subinde occurrunt, quae discentis progressum non parum retardant. – Conclusio exordii: Quam ob rem, cum in aliis fortuna mihi sit aequior, in eo me plane infelicem iudico; eaque causa est, cur saepius fortasse 〈et〉 imprudentius per has litteras te sollicitem. – Narratio: Quoties versor in poematibus, perturbor ea cogitatione, quod inutilia sint, quae in eis continentur, vel teneris vel pudicis animis parum convenientia. – 〈I.〉 Ratio: Plaeraque enim ab otiosis hominibus modo anilium fabularum excogitata videntur, quae omni fructu carent. – Amplificatio a simili: Sicut enim nemo dixerit rerum inanium et commentitiarum usum aliquem esse, ita 257 nec video, quae utilitas ex poetis peti possit. – | Αἰτιολογία: Nihil enim in eorum scriptis, quae fabulis involuta sunt, inveniri potest. – 〈II.〉 Ratio: Valde autem fugiendum est, ne res verae fabulis involvantur et obscurentur, quemadmodum poetae faciunt. – III. Ratio: Illud satis manifestum est multa satis impudica in poematis describi, quae puerilibus animis praesertim perniciosissima sunt. – Αἰτιολογία: Decet enim, ut iuvenilis aetas honestissimis et ab omni turpitudine alienis instituatur. – Epilogus: Cum igitur haec in poetarum scriptis palam fit, adducor in eam sententiam, ut poetarum lectionem non 〈modo〉 inutilem sed etiam perniciosam putem. – Clausula petitoria: Quare, quid tibi videatur, audire cupio.

5

10

15

20

XCI. Exemplum responsoriae epistulae. Exordium familiare ab occasione: Et gratum est, quod scribis te expetere κοινωνίαν, 25 258 id est collationem studiorum, et doleo tibi fortunam hac parte non respondere. – | Αἰτιολογία: Nam maximum discendi compendium affert studiorum communicatio. – Amplificatio ab occupatione: Et quanquam nec imprudentiae tribuendum est dubias cogitationes doctioribus proferre nec opera haesitantibus neganda est, tamen praesentem habere, cum quo conferas, utilius est. – Αἰτιολογία: Nam colloquendo 30 plaeraque solent liberius ac simplicius, nonnunquam etiam dexterius explicari. – Conclusio exordii per praecisionem: Sed haec ferenda sunt, donec melior fortuna aspiret. – Propositio: Quod autem quibusdam rationibus adductus lectionem poetarum damnas, id paucis dicam ac monstrabo eam non modo utilem esse, sed etiam liberalibus ingeniis dignam. – 〈I.〉 Dilutio: Neque enim otiosae fabulationes sunt, sed 35

6 cyragogen 7 succurrunt | quae] qui 13 excogitatae 23 videtur 25 κρινωνίαν 29 cogiactiones 31 solent] debent 24 Antwort auf die vorangehende Dispositio.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 503

5

10

15

20

lepidis figmentis res hone|stae et graves velut picturis teguntur. – Occupatio: Neque 259 omnia commentitia et inania sunt. – Αἰτιολογία: Nam etiam aliquibus frigidis fabulis interdum res non indignae subsunt. – Illustratio ab exemplis: Id quod vel exemplo conspicuum est, quo finguntur lepores concionari leonibus de proprio officio. – Αἰτιολογία: Nam quis hinc non discit periculosam esse administrationem seu obiurgationem, quae fit ad potentiores? – Conclusio huius dilutionis: Igitur certum est non omnes fabulas esse inutiles, sed in eis saepissime gravissimam doctrinam contineri. – II. Dilutio: Nec poetae res veras ita fabulis involvunt, ut res obscurent, ne intelligi possint. – Αἰτιολογία: Nam eius modi rerum verarum involutio tenacius homi|num animis infigitur commentitia dulcedine aspersa, quam quae nude et 260 simpliciter perscribuntur. – Confirmatio ab utilitate: Ideo recte de poetis scripsit Horatius: Qui voluit simul et iucunda dicere vitae. – Alia auctoritas: Et Strabo post longam commendationem poematum ait: Poetae veris contemplationibus ita apponunt fabulas, sicut si quis auro argentum circumfundit. – III. Dilutio: Quod vero quaedam dici videntur in poematis petulantius, id nequaquam in vitio ponendum est. – Αἰτιολογία: Nam cum poetae virtutum doctores sint, necesse est eos morum obscenitatem ita fingere, ut turpissima imago in conspectu magis absterreat. – Epilogus: Habes meam sententiam, ex qua facile perspicis falsa specie tibi imponi, quod censes inutilem poe|tarum lectionem; quam 261 quidem ideo velim tibi commendatiorem esse, quia multum et facundiae et communi prudentiae omnibusque vitae partibus prodest. – Epiphonema: Propterea non puduit sapientissimos veteres iurisconsultos Homerum principem omnis virtutis appellare.

XCII. Exemplum gratiarum actionis pro liberali communicatione iudicii. Exordium a commendatione benevolentiae in iuvandis aliis: Cum homines nascantur ad societatem vitae, nihil magis convenit, quam ab iis laudem mereri. – Αἰτιολογία: Nam societas hunc finem habet, ut alii alios iuvent. – Amplificatio a dissimili: Sicut enim in beluis videmus esse disiunctionem aliquam et perpetuum 30 solitudinis amorem, eo quod mutuis operis non indigent, ita in hominibus amor societatis est, quia sine mutuo auxilio vivere non possunt. – | Conclusio exordii: 262 Quare maxime secundum naturam est aliis benefacere. – Propositio: Quod cum iam sedulo facias ac de me bene mereri nunquam desinas, ita me tibi astringis, ut nunquam satis gratus esse possim. – I. Ratio a praestantia meritorum: Nam doctri25

2 aliquibus] aculibus 9 tenacium 10 commenditiam | nude] unde 11 praescribunt 15 veris corr. veteris | apponere 16 quidam 19 Hebes 21 commendationem 23 iurisconsultis 24 appellari 27 ab iis] aliis 29 nec perpetuam 31 societas 4 Antisthenes bei Aristot. Pol. (III) 1284a15. 13 Horaz, Ars poet. 334. 14–16 Strabo I 2, 9 p. 20 Cas. 22–24 Einleitung zu den Pandekten, Krüger-Mommsen, Corpus Iuris I p. XVII b 1902: patrem (!) omnis virtutis. 25 Antwort auf die vorangehende Dispositio

504 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

nae et iudicii sui alium facere participem, longe praestat aliorum beneficiorum magnitudinem. – Αἰτιολογία: Pertinet enim istud beneficium ad optimam hominis partem, quo ut nihil est praestantius, ita nec studiis quicquam maius est. – Conclusio huius narrationis: Si igitur et pro aliis beneficiis nunquam debita gratia reddi potest, quantum in hoc beneficio desideratur? – II. Ratio ab utili : Cum vero ea 5 maiora aestimentur beneficia, quae plus utilitatis afferunt, quid maius tua opera in me collata aestimari potest? – Αἰτιολογία: Neque enim mihi tantum bonum est, sed 263 etiam multis aliis | aliquando profuturum est, qui a me vicissim doceri poterunt. – Alia αἰτιολογία: Ea enim doctrinae ratio est, ut ab uno praeceptore ad multos transferri possit. – Epiphonema: Ita diffundit se hoc tantum beneficium, ut multi 10 posteri aliquando fruantur. – Amplificatio a collatione: Habeantur sane alia beneficia in magno pretio, sed profecto ad ea, quibus ingenium et prudentia excitantur, relata perexigua sunt. – Epilogus: Quare merito fateor me plurimum tibi debere nec pio tuo liberali in me animo unquam satisfacere posse. XCIII. Vituperatio obtrectationis. Exordium a chreia in hunc modum: Divina sententia est Salomonis, ne aliorum famae obloquamur, cum ait: Qui famae proximi obloquitur, stultus est; ait vir intelligens 264 tegit probra. – | Αἰτιολογία: Nam re vera prodit suam stultitiam, qui aliorum praesertim absentium famam incessit. – Propositio: Quare obtrectationis crimen est odiosissimum et indignissimum, quod in hominem cadere debet. – Ratio a turpi: Cum enim omnes vehementer fugiamus insipientiae nomen, turpe est non parcere aliorum famae, cum ea summa sit stultitia. – Αἰτιολογία: Nam unicuique sua vitia data sunt, quae ut in nobis celari volumus, ita decet eadem in aliis tegere. – Conclusio huius rationis: Sicut igitur parum considerati hominis est id de alio dicere, quod de te ipso tacueris, ita amentia est aliorum vitae et moribus obloqui et stultorum errata carpere. – Αἰτιολογία: Etsi enim eadem in te forte non deprehenderes, tamen alia 265 haud dissimilia obvia erunt, quae | condonari tibi cupias. – Ratio a malis: Parit studium obtrectandi multa mala. – Αἰτιολογία per enumerationem malorum: Nam et stultam arrogantiam incitat et animos hominum mutuis odiis accendit et certam perniciem affert. – Confirmatio a gnome: Sic enim dicitur: Qui mala seminat, mala metit, et: Lingua immoderata plerumque fit calamitosa. – Epilogus: Quare bono viro laborandum est, ne in hanc turpitudinem tantaque mala incurrat.

6 beneficio | quid] quod 8 aliquando] aliqu | profutura | peterunt 9 Ea] Eae | praecepto 11 fruentur 14 nunquam 18 legit | stultiam | qui aliorum qui aliorum 19–20 odiosum et indignum 21 non] nos 23 legere 25 tacuero | moribus] rumoribus 26 deprehenderet 31 netit 17 Pr. 10, 18. 17–18 Pr. 11, 13. 30–31 Pr. 22, 8. 31 Pr. 15, 4 (Luther: eine lügenhafte [Zunge] macht herzleid).

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 505

5

10

15

20

XCIV. Epistola petitoria. Exordium sit obliquum, quod vocant insinuationem: Aliquotiens me scribere conantem pudor depressit; adeo namque non ignoro, quam parum verecundi hominis sit in mala causa a bono viro patrocinium rogare. – | Adversativa: Sed cum non cupiam 266 improbum factum excusare, et omnino vulnus, cui medendum est, detegendum sit, vici tandem pudorem. – Narratio improbi facti: Cum superiore aestate satis amplam pecuniam a patre in studia litterarum accepissem, incidi in genus hominum nullis non bonis odiosum ac sibi etiam damnosum, cuius conversatione dilapidatum est aes a patre acceptum. – Amplificatio per concessionem: Ingens hoc flagitium est fateri, sed isti succurri poterat, nisi hoc insuper accessisset. – Regressio ad narrationem: Patri nuntiatum est me non solum potorem factum esse, sed perditum etiam amatorem. Quod etsi vanum est, tamen ideo redditur verisimile, quod Venus Bacchi comes est. – Conclusio narrationis: Ita pater merito iratus abdicationem mi|natur, 267 quod si fit, funditus pereo. – Propositio: Nunc, cum sciam te nihil non apud patrem posse, obsecro mihi succurras. – 〈I.〉 Ratio a facili: Si quis unquam, certe tu solus es, qui potes me in gratiam redigere. – II. Ratio ab honesto: Decet lapsis succurrere eorumque misereri, qui errata agnoscunt et emendationem vitae promittunt. – 〈III.〉 Ratio a circumstantiis: Vides enim eam aetatem esse eius modi, quae saepe a gravioribus 〈vitiis〉 ad meliorem frugem sese convertere solet. – Αἰτιολογία: Nam iuventute nihil magis lubricum est, ac, quemadmodum ad vitia prona fertur, ita, si semel resipuerit, tenacissima est honestorum studiorum. – Epilogus: Quare rogo, ut pro me intercedas patrisque exulceratum animum mitiges. – Αἰτιολογία ab utilitate: 268 Efficiam, ut te | mei nunquam pudeat nec poeniteat. XCV. Μυθολογία de Turno illudente sacerdoti, sub cuius specie latuit furia.

25 Exordium a χρεία, quod Seneca dixit fata volentem ducere, nolentem trahere. Quod

pulchre apparet in fabuloso exemplo Turni contemnentis adhortationem vatis. – Αἰτιολογία: Cum enim volens nollet eam sequi, invitus raptus est furore in arma. – Alia αἰτιολογία: Ita enim contingit, ut, quo magis insultent homines fortunae, minus sperent futurum malum, eo citius in id procidant. – Amplificatio a communi ad 30 singulare: Id praecipue in iuvenibus multa exempla habet. – Αἰτιολογία: Nam hi, quo calidiores sunt et robustiores, ita magis ferociunt et superbe suis viribus confidunt nec admittunt senum admonitiones. – | Alia αἰτιολογία: Nihil enim esse 269 sibi persuasum habent, quod ipsos lateat, nec quicquam edici posse, quod non praesciant; ita providos senes alii ludibrio habent, alii elato animo nihil non pruden35 tia sua imaginantur. – Amplificatio ab fabula: Quemadmodum in Turno conspici

3 namque] nunqnam 6 aetate 8 dilapidum 11 potorem] doctorem 14 fit] sit 21 tenacissime 22 mitigas 24 lacuit 27 eam] eum 29 sperant | mali 31 quo] qui 34 alii1] alio 24 Vergil, Aen. VII 406 ff.; die Furie war Allecto. 25 Seneca, Ep. 107, 11.

506 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

potest, qui vatem monitorem risu excepit eamque curiositatis arguit, quod et ante nota moneat et anxie de alieno solicita sit. – Epiphonema: Haec sunt iuvenilis ardoris duo praecipua vitia, quae praecipitant eam aetatem in extremam amentiam. – Expositio primi vitii: Primum enim arrogans est iuventus et gerit persuasionem magnae prudentiae; ideo senum dictis non obtemperat, sed ea amarulenter deridet. 5 – Expositio secundi vitii: Deinde est expers curarum nec in futurum prospicit; ideo 270 senes solicitos et semper futura mala metuentes ut curiosos et | inani diligentia alienis negotiis invigilantes inclementer audiunt, nonnunquam etiam procriminantur. – Conclusio per adversativam: Sed hanc arrogantiam continuatam sequitur furor, quo deinde dissipantur publica commoda. Sicut Turnus percitus furiis arma 10 corripuit et non solum sibi, sed toti Latio communiter erinnys fuit et extremum exitium attulit. XCVI. Exemplum tractandi hypothesin, quod liceat sacerdotibus tenere proprium. Exordium habet querelam: Gravissime semper exercetur ecclesia Christianorum superstitiosis opinionibus. – Epiphonema: Adeo prona sunt hominum ingenia ad impia dogmata probanda ac defendenda. – Accommodatio querelae ad institutum: 271 Inter cetera vero illud etiam superstitionem auxit, quod a nonnullis | creditum est ingens flagitium esse, si sacerdotes proprium tenerent. – Αἰτιολογία: Cum enim Christiana religio prohibeat habere aes in zonis et iubeat dare omnibus petentibus atque adeo postulet, ut omnia sint communia, videtur maxime consentaneum esse, ut sacerdotes ex illis praeceptis vitam instituant. – Alia αἰτιολογία: Decet enim eorum vitam praecipue directam esse ad regulas divinitus traditas, ut aliis suo exemplo placeant. – Propositio per adversativam: Verumtamen esse hanc alienam a vera religione opinionem certum est. – Prima ratio a genere: Sicut enim omnibus aliis rebus politicis non prohibentur uti sacerdotes, ita nec rerum proprietate. – Αἰτιολογία: Nam inter praecipuas res civiles est rerum proprietas, quam Christiana 272 religio adeo non tollit, ut approbet etiam. – | Secunda ratio ab officio sacerdotum: Neque vero sacerdotes propter administrationem sacrorum in vera pietate ita excluduntur ab hominum politicorum societate, ut, quae his liceant, illis sint prohibita. – Αἰτιολογία: Nam quemadmodum cibo potuque, aliis rebus pariter fruuntur, ita proprietate rerum simul cum aliis possunt rite frui. – Refutatio obiectionis: Nec ad rem facit, quod Christus ait: Non habentes aes 〈etc.〉 – Αἰτιολογία: Quia non adimit proprietatem, sed solicitudinem de acquirendis rebus necessariis. – Amplificatio per correctionem: Imo magis concedere eis usum proprietatis videtur. – Αἰτιολογία: Hoc enim monet, ut, cum habent pecuniam, utantur, cum non habent, de acquirenda non sint anxie soliciti. – Epilogus: Quam ob rem non peccant sacerdo-

1 vatem] autem | eamque] eumque 11 corripit | Erynnis 13 hypothesis 15 prona] parva 21 ut] in | Debet 22 vitae 23 Verum tantum 32 aes] es 36 sint] sunt 19 Mt. 10, 9. | Mt. 5, 42. 20 AG. 2, 44. 32 Mt. 10, 9. 35–36 Vgl. Mt. 6, 31; Lc. 12, 15 ff.

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 507

tes, qui possident proprium, | et superstitiosum 〈est〉 alligare ad officium sacerdotis 273 desertionem proprietatis.

5

10

15

20

25

XCVII. Adhortatio ad studium proprietatis in sermone. Exordium a sententia Platonis: Divini ingenii philosophus Plato scriptum reliquit, quod mutata musica mutentur etiam mores publici. – Amplificatio per occupationem: Quod etsi involutum dictum videtur, tamen procul dubio hunc sensum habet imprudentes mutationes morum cognosci ex notis animorum. – Αἰτιολογία: Sicut enim animi hominum variantur, ita pro eadem varietate et mores aliter atque aliter instituuntur. – Amplificatio: Porro certissima animorum nota est musica, quae linguae usum non solum in canendo, sed etiam in sermone fingendo conformat. Ideo musica iudicium praebet publicorum morum. – Αἰτιολογία: Nam dura et horrida musica designat immites et agrestes animos, sicut econtra mollis ac | placida refert 274 mentes leniter compositas, quibus non dissimiles mores respondent. – Propositio: Cum igitur in usu musices et totius sermonis compositione tantum momentum sit, etiam atque etiam te hortor, ut etiam tibi linguam effingas, quae lenitatem morum adeoque veram humanitatem arguat. – Occupatio: Sed inquies: Quanam ratione id consequi possumus? – Subiectio: Non equidem inficiabor difficile esse hanc referre, attamen studio proprietatis id contingere sapientium iudicium est. – Αἰτιολογία: Nam proprietas, quia simplicitatem amat, proxima est naturae, cum impropria omnia et affectata a natura abhorreant. – Ratio propositionis: Itaque vide, ut sermonem proprium effingas, ea, quae pura, plana, simplicia sunt, ames, effugias omnia peregrina, obscura, impropria et affectata. – | Ratio a commoditate: Nam hoc pacto 275 recte et cum fructu sermonem disces ac multas perplexitates rerum, quae ex peregrino sermone nascuntur, cavebis. Deinde placidi animi et lenium hominis naturae convenientium morum sapientibus certa iudicia dabis. Hinc potest fieri amplificatio per ἀντίθεσιν incommodorum, quae affectationem improprii ac peregrini sermonis sequuntur. – Epilogus subiiciatur, ut studeat proprietati eamque amet ac summa diligentia persequatur.

XCVIII. Exemplum generis iudicialis, nimirum defensio facti divi Ambrosii, quod 30 Theodosium a templo repulit propter praeceps facinus in puniendis civibus. Exordium per occupationem et concessionem fiat in hunc modum: Multa sunt pontificum exempla atrocia edita in Imperatores innocentes auctori|tate ecclesiasti- 276

7 animorum] amicorum 8 aliterque 9 animorum] amicorum 17 inficiabo 24 plicidi 25 convenientem 26 improprii] improbi 5 Plato, Polit. (IV) 424c. 29–30 Vgl. Theodoret, h. e. V 17 f.; Ambrosius, de obitu Theodosii c. 34; Schäfer, Luther als Kirchenhistoriker S. 257, wo Cassiodor hist. tripartita IX 30 als Quelle angegeben ist.

508 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

cae censurae. – Αἰτιολογία: Nam quidam Romanus pontifex eximium principem Romanum Fridericum Barbarossam adeo crudeliter praeter meritum excommunicavit, ut eum supplicem in petenda venia non audiret. – Adversativa: Sed hoc interim etiam palam est non pauca utilia exempla extare iustissimae censurae ecclesiasticae. – Αἰτιολογία: Quibus hoc Ambrosii connumerari potest merito, quod statuit in Theodosium. – Narratio facti: Nam is princeps imperii, cum ex Graecia in Italiam rediisset, audivit quosdam seditionis reos esse in clarissima urbe Aquileia. Ita commotus subito animadvertendum in seditiosos putavit. Sciebat enim opprimendi motus publici primam quanque occasionem iustissimam et utilissimam esse. Quam ob rem accersitis lictoribus indicta causa iussit omnes, qui ut seditiosi delati erant, 277 capite plecti. Postea inde digressus cum Me|diolanum adiisset, incidit in episcopum eius loci divum Ambrosium, qui iniustam saevitiam Theodosii adeo detestatus est, ut publica voce et interdictis eum a sacris aedibus arceret. – Propositio defensionis: Hoc praeclarum est 〈exemplum〉 exercendae ecclesiasticae censurae. – 〈I.〉 Ratio a iusto: Neque enim conticescendum est ad manifesta delicta praesertim eorum, quorum vita propter publicum exemplum sanctissima esse debet. – Αἰτιολογία: Quia reprehensio malefactorum est quaedam invitatio ad poenitentiam et emendationem vitae. – II. Ratio ab officio episcopi: Nec debent notati flagitiis intermisceri probis in ecclesia, in quibus nihil reprehendi potest. – Αἰτιολογία: Iubet enim Christus fieri separationem, cum mandat, ut admonitos flagitiosae vitae et perseverantes in delictis deferamus ad ecclesiam, cuius potestas est re cognita eos excommunicare. – III. Ratio ab absurdo: Non reprehendere nota crimina est approbantis tacite. Si igitur 278 episcopi peccant appro|bantes scelerata facta, certum est eos recte facere, quod eadem publice reprehendunt. – Epilogus: Quam ob rem pie et iuste fecit Ambrosius, quod Theodosium templo prohibuit, antequam admissi delicti, quo praecipitanter incognitae seditionis accusatos ad supplicium vocavit, poenitentiam publice ageret.

5

10

15

20

25

XCIX. Colloquium Deucalionis et Pyrrae. Exordium: Vides, soror et coniunx mea, diluvio omnes homines absumtos esse, quo malo nihil potuit accidere miserius. – Querela: Hac tanta miseria non dubito quin maximopere et tu afficiaris et maxime timeas, ne idem patiaris, quod profecto 30 accidere potest, nisi deus aliquis nos servaverit. – Conclusio: Sed tibi est, quod gaudeas, cum coniugem adhuc habeas – Propositio seu adhortatio: Nunc igitur

2 praeter] propter 3 eum] eam 5 communicari 6 imperi 12 testatus 15 conticescendum] con?nendum 16 sanctissimum 18 notati] natari 19 nihil] mihi | iubent 21 communicare 22 criminis 25 Theodosio | praecipitanter] percipitantur 26 agerent 1–3 Friedrich Barbarossa wurde 1160 von Alexander gebannt. Vgl. Hauck, KG. Deutschlands IV 241, und Schäfer, Luther als Kirchenhistoriker S. 389 –391; zu eum supplicem etc. vgl. Schäfer a. a. O. S. 390 oben. 7 Irrtum Melanchthons; es war in Thessalonich. 19–21 Mt. 18,17. 27 Ovid, Met. I 348 ff.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 509

danda est opera, ut quam primum per | nos consulatur generi humano omnino 279 extincto, ut denuo restituatur. C. Gratulatio cum adhortatione. Narratio exordii: Audio te consecutum esse stipendium. – Propositio exordii: Valde 5 tibi gratulor. – Ratio: Tibi enim bene cupio. – Propositio: Hortor igitur te, ut conferas illud stipendium ad excolendum ingenium bonis moribus et litterarum studiis. – Confirmatio ab honesto: Indignum est illis, qui vivunt de bonis publicis, vicissim non laborare, ut olim ecclesiae et rei publicae usui esse possint. – Amplificatio: Erit etiam tibi olim turpissimum, quod habueris occasiones discendi, si tunc nihil 10 differas doctrina vel sapientia ab homine illiterato. – Ab utili: Si vero collegeris aliquam doctrinam, erit tibi honori et rei publicae usui. – Πάθος a voluntate parentum: Parentes tui nihil aeque optant, quam ut talis evadas, in quo olim ipsorum se|nectus acquiescere possit. – Conclusio: Igitur vide, ut bene colloces sumtus, ne 280 hellueris de publico, quod videtur esse furtum. CI. Adhortatio [Dialecticam usu disci debere]. Exordium peregrinum: Vulgare et tritum proverbium est experientiam esse magistram rerum. – Propositio: Itaque non video, quo studio magis dialecticae usum consequi possimus quam disputando. – A contrario: Et si quis mihi forte parum 20 habeat fidei, is sibi ob oculos proponat eos, qui in angulis se legendo affligunt neque unquam in arenam prodeunt aut descendunt; videbit profecto illos magis mutos esse, quam ulli sunt pisces, si ad graviores causas adhibentur. – Epilogus: Quare danda est nobis opera, ut totis viribus incumbamus, ut his exercitationibus aliquem usum dialecticae paremus. – Poteris supra ad contrarium adiicere historiam de 25 mathematico Erphordiensi, qui, cum volebat proficisci Norimbergam, putabat | se in 281 via errare, cum vix milliare ab Erphordia abesset, dicens in sua tabula Norimbergam vix spithamam ab Erphordia distare. Ita illi facile errant, qui non habent usum suae artis. 15

CII. Dehortatio. 30 Exordium ab illius persona: Quamvis sis prudentissimus et nullis admonitionibus

opus habeas, tamen, quia nonnunquam accidere solet, ut vitia nostra non cernamus, commonendus mihi fuisti; quaeso, ut aequi consulas. – Propositio: Audio te dare operam cumulandae pecuniae, quod facere non debeas. – Argumentum ab honesto:

7 vivunt] vivum 12 optarent | evades 16 Dialecticam…debere] mg. m.1 27 spithanum 30 sis] sit 31 ut] in 33 cumulandae] cum laude 15 Vgl. Dispositionen XXXIX und LXIII. 17–18 Kein antikes Sprichwort. Ähnlich z. B. Cic. pro Rab. 4, 9.

510 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Quia magnae opes non possunt facile comparari sine iniuriis hominum, quos decipiamus necesse est. – Ab utili seu fine: Nullus usus est magnarum opum, sunt incertae, plenae curis et innumeris solicitudinibus. Hic affer dicta et exempla 282 magnorum virorum: Laudato ingentia rura, exigua colito. – | A simili: Quemadmodum febricitantes nunquam possunt saturari aqua, sic etiam avarus nunquam potest 5 acquiescere, quia illi tam deest, quod habet, quam quod non habet. – Ab aetate: Iam grandis es et nullos habes liberos. – Epilogus: Cessa igitur. – Afferas quoque hinc alia in amplificationem et repetas argumenta. CIII. Petitoria 10 [Petit aliquot aureos]. Exordium a captatione illius personae: Fretus tua humanitate, 〈quam〉 erga omnes optimarum artium alumnos habes, ad te venio, ut me quoque in adverso et parum prosperis rebus iuves. Cum enim tot nominibus antea devinctus tibi sim, plane cupio fieri vel devinctissimus. – Narratio: Ego omnem meam pecuniam consumsi. – Petitio: Supplex te rogo, ut mihi subvenias et aliquot aureos mittas. – 〈Ratio〉 a facili: Quia 15 potes. – Ab honesto: Iustum est iuvare studiosos. – A praemio seu remuneratione: 283 Ego vi|cissim, ubi ad istam metam pervenero, ad quam remis velisque tendo, tibi, ubicunque potero, inserviam. CIV. Adhortatio ad modestiam. Exordium a gratulatione: Audio te in haereditatem opulentissimi civis nuper 20 defuncti venisse; eam fortunam tibi gratulor. – Expositio: Tuaque causa ita laetor, quam si mihi ea fortuna contigisset. – Propositio: Cum autem deus tantum boni tibi contulerit, cavere debes, ne abutaris dei benignitate aut temere insolescas. – Ratio: Quia insolentia et luxu praecipiatur stultus in exitium. Deus enim 〈non〉 fert fastum, et luxus exhaurit facultates. – Alia ratio a fortunae inconstantia: Hic recita Polycratis 25 exitum, qui ita fuit fortunatus, ut abiiceret annulum in mare et eum tamen recuperaret. Tandem vero est redactus in crucem. Et vides quotidie, quam sit fortuna fallax. 284 Multi etiam doctissimi redacti sunt ad inopiam, et deus graviter insolentiam pu|nire solet. – Obiectio: Imo multi florent. – Correctio: Sinit quidem deus aliquandiu malos crescere, ut postea graviori ruina collabantur, ut ait Claudianus: Non est igitur, ut 30 quis secundis rebus confidat; fieri enim potest, ut rursum ruat; omnium enim rerum vicissitudo est, et τὸ μέλλον ἀόρατον, ut ait Socrates. – Conclusio: Haec igitur

2 est1] esse 3 plenae] planae 10 Petit…aureos] mg. m.1 pervenire 23 insolesces 29 Obiectio] Occupatio | Sinit] Sicut

16 renumeratione

17 ubi] tibi

4 Vergil, Georg. II 412 f. 9 Vgl. Dispositio LXXV. 25–26 Herodot III 125. 26–27 Herodot III 41. 30–31 Claudian, in Rufin. II 440. 31–32 omnium…vicissitudo] = Erasmus Roterd., Adag. III 9, 72. 32 Gemeint ist Isocrates I 29; vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 511

considerato et moderate utere tuis bonis et ad utiles et honestas res ea confer; tunc deus ea augebit et fortunabit.

5

10

15

20

25

30

35

CV. Declamatoria ἐπίδειξις de laudibus styli et exercitiis scribendi. Exordium sumatur ab occupatione per extenuationem ad captandam benevolentiam in hunc modum: Cum meo me pede metior, satis intelligo levitatem meae orationis, quae exilior et horridior est, quam ut vestram benevolentiam et consuetam auscultationem mereri possit. – Correctio: Imo, quanto rem magis considero, eo plus intelligo me potius odium | quam benevolentiam apud vos capere posse, cum omni facultate 285 bene et suaviter dicendi me destitutum esse sentiam. – Αἰτιολογία: Nam et natura infeliciori sum praeditus et exercitatione dicendi minus excultus, quam ut in dicendo tantum valere possim, quo omnium auribus et iudicio aliquo modo saltem satisfaciam. – Adversativa ducta ab officio auditoris: Verum, quia vestri officii est non tam propter cuiusque rationis, quae ex hoc loco pronuntiari solet, dignitatem, quam ob laudatissimam declamandi consuetudinem vestram aequanimitatem dicentibus accommodare, in spem magnam adducor vos eadem mansuetudine erga me usuros, qua dicentes solito more excipere soletis. – Amplificatio, qua fiat aditus ad propositionem: Et quia elegantia orationis minus valeo, constitui eius modi argumentum afferre, cuius tractatio non solum ut plurimum utilitatis nobis promittere, sed etiam suavitatis afferre potest. – | Αἰτιολογία: Pertinet enim eius cognitio ad 286 omnes bonarum artium cultores adeo, ut eo nihil familiarius, nihil coniunctius, nihil amabilius debeat esse. – Epilogus exordii: Peto igitur, ut mihi hanc operam detis, cum honestissimi mei instituti, tum maxime utilis consuetudinis conservandae causa, qua vestra benignitas ac propensa voluntas ad meam imbecillitatem ac dicendi levitatem benevole accedat. – Propositio fungens occupatione: Sum enim dicturus de laudibus styli, cuius magnitudinem etsi satis intelligo me propter negatam facundiam non posse pro dignitate excolere, tamen nihilominus id pro viribus praestare annitar, ut intelligatis exercitationem styli plurimum utilitatis afferre. – Amplificatiuncula: Id vero non solum doctorum ac sapientum testimoniis, qui huius modi rebus gravitatem et pondus adducunt, sed etiam firmis rationibus ostendere conabor. – | Commemoratio per collationem et ἀντίθεσιν: Primum autem 287 sic inducite animum, quod, etsi ex hoc loco sapientissimorum hominum et fortissimorum heroum laudes saepius decantatae sunt et praestantes virtutes ac honestissima facta amplissimis praeconiis ornata, tamen nihil unquam tantas meruerit laudes aut tam dignum commemoratione fuerit, quam hoc styli exercitium, de quo dicendum institui. – Αἰτιολογία: Ex hoc enim plerique sapientiae initia ac ceterarum

1 moderato | res ea] eas 3 Declamatoria] eas 8 vos] nos 12 officii] iudicii 14 ob] ad 15 mansuetudinem 24 fungens] fugn 31 inducito | sapientissimum 33 tantos | meruerit] meruisse 34 fuerit] fuisse 3 Vgl. Dispositio XLI.

512 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

288

289

290

291

virtutum initia hauserunt. – Ratio ab exemplo: Etenim, quae praestantissima Ciceronis virtus ac laus extitisset, nisi eam sibi sedulitate et dicendi ac scribendi consuetudine parasset? Quae Demosthenis saltem apud posteros memoria, ne dicam gloria, nisi eius oratio lucernam redolere dicta fuisset? – Conclusio huius commendationis per praecisionem: Sed quid opus est eius rei exempla adducere, cum res ipsa | testetur et omnium veterum monumenta loquantur clarissimas virorum laudes 〈ab hac〉 exercitatione initium cepisse, ut nunc eorum memoria apud posteritatem non intermoriatur? Quapropter sic persuasum sit vobis nihil ex hoc loco, quo maior vis et utilitas comprehensa esset, unquam pronuntiatum esse nec ullam rem maioribus praeconiis digniorem quam styli consuetudinem. – Amplificatio per querelam: At ego quidem nihil tam deesse sentio, quam quod magnitudinem huius rei oratione satis assequi atque exprimere possim. – Αἰτιολογία, quae habet moiorem: Quid enim laboriosius est et propemodum impossibilius, quam rem magnam graviter dicere et rerum pondera orationis amplitudine exaequare? – Minor cum conclusione: Quum autem res longe praestantissima sit | exercitatio styli, nec quicquam fere amplius excogitari possit, non dubium videri debet, quin etiam maximam habeat difficultatem et valde operosum sit quadam cum dignitate et splendore orationis magnitudinem eius illustrare et magis conspicuam reddere. Debetur igitur in hac quoque parte imbecillitati meae venia, si pro dignitate rem maximam non pertractavero nec vestrae expectationi omnino satisfecero. – Praecisio continens utilitatem: Sed ne longius in commemorando excurram et diutius, quam par sit, prooemium protraham, quanta potero brevitate potissimas utilitates huius exercitii complectar atque eas in certa capita distinguam. – Αἰτιολογία: per ἀδύνατον: Neque enim fieri posse sentio, ut omnia commoda, emolumenta et fructus, quos styli exercitatio producit, enumerem, cum vix cogitatio ad haec intelligenda sufficiat. – Distributio utilitatum: Quare primum | recensebo eas utilitates, quae ad orationem spectant, cuius copiam styli usus confert et alit, ac postea de rerum cognitione et iudicio, quod inde comparatur, dicturus sum. – Expositio primae utilitatis: Debetis autem sic inducere animum, quod ex omnibus exercitiis, quae ad nostra studia pertinent, nullum maius, nullum utilius nec fructuosius sit eo, quod in stylo consistit, ad orationis copiam comparandam, locupletandum sermonem et linguam optimi sermonis genere informandam. – Αἰτιολογία ex divisione: Est enim stylus exercitatio quaedam et, ut Cicero inquit, multi laboris; qua prompte atque expedite cum magna perspicuitate mentis sensa, cogitationes atque conceptum explicare possumus. – Amplificatio per interrogationem: Qua in re quis non videt opus esse magna ubertate orationis, splendore et proprietate, quae omnia diligens expositio rerum requirit? – |

2–3 consuetudinem 3 superasset 14 Minor] Maior | Quum] Quam 15 longa 20 utilitatem] docilitatem 23 ἀνδύματον 30 fructiosius 32 generi 3–4 Plutarch, Demosth. VIII = IV p. 215, 27 Sintenis; Libanius, Vita Demosth., bei Westermann, Biographoi p. 295 Zeile 79. 32–33 Cic. de orat. I 257.

5

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 513

5

10

15

20

25

30

Αἰτιολογία ab absurdo: Res enim absque orationis splendore, puritate ac copia explicandas suscipere non explicare, sed obscurare est. – Amplificatio per praeteritionem: Atque ut nihil dicam de illustrando, sed tantum expediendo praesertim impedito certo negotio, magna facundia est quam simplicissime et purissime res difficiles et ignotas dicendo aliquantulum evolvere atque aliis perspicue proponere. – Conclusio huius partis: Quam ob rem in conspicuo est ad res dilucide et significanter exprimendas magna et copiosa bonae orationis facultate opus esse. – Amplificatio per congeriem: Posita autem est omnis orationis ubertas in styli usu. Hoc exercitio bonus et Latinus sermo comparatur, hoc puritas ac perspicuitas dicendi acquiritur, hoc lingua maxima copia et plurima suavitate orationis perpolitur, hoc denique splendor atque omnis orationis lux nitorem accipit atque amplissime fulget. – Ex simili: Sicut enim luculenta, pura | et nitida oratione nihil est mirabilius, ita hoc 292 exercitium, ex quo oratio omnem vim ac velut calorem ducit ac primam laudis suae originem trahit, longe maximum iudicandum est. – A χρεία: Cicero in quodam loco citat vetus dictum nisi fallor Pythagorae usurpatum, quod dicendo facillime dicere discamus; id ego non invenuste, sed valde apposite ad stylum accommodari sentio. – Αἰτιολογία: Etenim sic iudico, quod scribendo scribere discamus, quod omnia, quae ad recte scribendum requiruntur, usus scribendi suppeditet ac conformet, nec tam dicere quam scribere orationis facultatem suggerat. – Confirmatio cuiusdam obiectionis: Quamquam enim dicendi exercitatio linguae copiam non parum auget, tamen uberior fructus est is, quem consuetudo scribendi cumulatim fundit. – Αἰτιολογία ab auctoritate: Sic enim Quntilianus inquit, ut auctor gravis, ita fidei plenus, quod dicendi facultas | stylo non confirmata tantum inanem loquacitatem 293 det et verba in labris nascentia. – Epilogus huius utilitatis: Quam ob rem non est dubium, quin omnis dicendi vis in labore vertendi styli consistat, nec oratio satis pura aut perspicua esse possit, nisi hac ratione excolatur. – Transitio ad alteram utilitatem: Hactenus qua potui brevitate ostendi styli usum prodesse ad orationis formam perspicuam et illustrem reddendam, ne oratio sit impura, sordida et inquinata. Nunc, quantum scribendi 〈exercitatio〉 ad prudentiam et acumen iudicii conferat, eadem brevitate perstringam. Vosque rogo, ut, sicut coepistis, etiam porro attente pergatis audire. – Expositio secundae utilitatis per distributionem: Video autem plurimum referre, ut in hac parte duplicem utilitatem ostendam. – Αἰτιολογία: Continet et veram prudentiam et rationem iudicandi, de quorum | altero pauca 294 subiicere, ut distincte intelligatur, placuit. – Confirmatio secundae partis, estque

3 expedito 5 difficeles 7 bona 15–16 discendo facilimae discere 27 quo scribendi…iudicii] ad prudentiam scribendi et acumen iudicii 30 cepistis

29 Nunc] Nam

14–16 Cic. de orat. I 149. Bei Erasmus Roterd., der Adag. I 6, 30 diese Worte Ciceros anführt, steht als ähnlicher Ausspruch auch das von Melanchthon Zeile 21 gebrachte scribendo scribere discimus. Vom pythagoreïschen Ursprung der entsprechenden griechischen Worte ἐκ τοῦ λέγειν τὸ λέγειν πορίζεται (vgl. Otto, Sprichwörter der Römer s. v. dicere 1) weiß die Überlieferung und Cicero mit ihr nichts. 22–24 Quint. X 3, 2.

514 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

maior: Et longa experientia et omnium sapientum testimonio certum est opus esse iis, qui ad aliquam eruditionis laudem aspirant, ut mentes varia rerum cognitione et ubertate impleant. Nulla autem exercitationum ratio magis apta est ad nutriendum animum inplendumque pectus magna rerum copia et plurima suavitate, quam frequens styli usus. – Conclusio argumenti: Itaque ad hanc doctrinam plurimarum rerum percipiendam in primis conducit hoc exercitium, quod maxime accommodatum est ad quandam communem rerum prudentiam. – Probatio minoris ab auctoritate: Sic enim apud Senecam est, quod stylus in corpus redigat, quicquid sedulitate legendi et audiendi collectum est. – Αἰτιολογία a simili: Nam quemadmodum apes 295 per flores suavissimos vagan|tur et collectum succum tandem per favos digerunt, ut liquentia mella stipent et dulci distendant nectare cellas, ita diligens scriptor optimarum rerum congeriem undiquaque contractam sua sedulitate ita disponit, auget et digerit, ut unum quasi corpus conficiatur, et animus ex illa digestione iucundissimarum rerum suavitate imbuatur. – Epiphonema: Ita fit, ut, qui multum scriptitaverit, copia rerum tandem abundet et non solum in promptu habeat, quid de rebus commode dici, sed etiam, quo ordine quidque dici oporteat, non ignoret. – Αἰτιολογία: Nam per varios usus mens habitum inducit facile cogitandi et digerendi res singulas, qua facilitate destituantur omnes, qui hoc exercitium non attigerunt. – Amplificatio per interrogationem: Quid enim prudentiae in inveniendis aut artis in 296 collocandis rebus in eo existere potest, qui nec usu scribendi in|genium agilius reddidit nec animum ad celeritatem excogitandi promptum fecit nec industriam comparavit eligendarum rerum et recte dispertiendarum consuetudinem? – Exclamatio per πάθος: O miserum hunc hominem et sui non tam oblitum, quam cum summo dedecore sibi postea displicentem, qui abiecto utilissimo exercitio formandae prudentiae in studiis utiliter se versari profiteatur! – Αἰτιολογία: Neque enim munus suum tueri nec eum, quem se venditat, re ipsa 〈se〉 praestare potest. – Translatio: Exposui hactenus gravissimas utilitates huius exercitii, quae orationem locupletant et illustrem atque firmam prudentiam continent; quae cum tantae sint, ut κυκλοπαιδείαν absolvere et ad fastigium eruditionis pervenire omnium consensu indicentur, merito omnes accendere debent ad consuetudinis scribendi amorem. – 297 Attentio: At ego iam dicendi | finem facerem propositis tot et tantis commodis, nisi et meis promissis et vestra singulari auscultandi benignitate ad pauca adhuc subiicienda exhortarer. – Propositio tertiae utilitatis: Quare dicam nunc de tertia 〈utilitate〉, quod diligens et assiduum scribendi studium nos breviter exacuat. – Commendatio huius utilitatis: Habet enim haec res tantam vim, ut nihil maius ex omnibus studiis nostris peti possit. – Αἰτιολογία: Nam diserte iudicare de rebus complectitur omnia negotia, quae in disceptationem hominum cadere possunt, nec

2 aliquem 11 distantent | scriptum 12 contractum 16 quodque 22 consuetudine 25 profitentur 26 vendicat 27 quae] qui 28 tanta 29 κοκλο παιδίαν 34 nos] non 36 disertae 8 Seneca, Epist. 84, 2. 9–11 Vgl. Vergil, Georg. IV 164.

5

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 515

5

10

15

20

25

30

35

quicquam est aliud in universa vita humana, quod facultatem iudicandi dare possit. – Aditus ad confirmationem: Sed ut intelligatis, quomodo scriptitando confirmetur iudicium et tota vis mentis, alioqui multa caligine septa, hoc velut instrumento excitetur, id paucis attingam. – | Confirmatio ab effectu: Maior: Nemini obscurum esse arbitror, quod ad prudenter iudicandum requiratur perfecta notitia multorum negotiorum, quae propemodum infinita sunt. – Minor: Assiduitas autem scribendi confert ad eam notitiam; introducit enim in solidam quandam diversissimarum rerum intelligentiam, adeo, ut frequens stylus, imaginem nobis imprimat exacti et diserti iudicii de omnibus rebus faciendi. – Αἰτιολογία: Versatur enim scribendi exercitatio in multarum rerum explicatione, qua diligentia praeformatur animus ad acumen iudicandi de singulis negotiis. – Expositio: Αἰτιολογία: Etenim cum ficta argumenta in exercitationibus pertractantur, praeparant ingenia ad serias causas, ad omnium negotiorum genera mentis acumine introspicienda ac denique orationis lumine patefacienda. – Conclusio argumenti: Quare citra contro|versiam scribendi usum plurimum conducere ad discernendas accurata diligentia causas et ad confirmandum iudicium clarum est. – Amplificatio ex definitione: Etenim cum iudicare nihil aliud sit, quam apte discernere convenientia ab inconvenientibus, maxime probabile et consentaneum in causa statuere, non video, quo genere studiorum id comparetur facilius quam multum scribendo. – Αἰτιολογία: In eo enim subinde opus est meditatione atque electione rerum, ne discrepantia coniungamus aut absurda nec satis decora proferamus. – Conclusio: Ex quo fit, ut ex hac rerum pensitatione rectum iudicium nascatur et confirmetur, nec vero quisquam satis solide iudicare possit, nisi multo stylo vires acceperit. – Epilogus: Quam late autem patet usus et fructus styli, is demum cernit, qui eos eruit experiendo. – | Amplificatio, quae habet exhortationem: Quapropter sese adhortentur studiosi, ut amplissimos fructus percipiant nec committant, ut hoc praestanti exercitio posthabito nullum usum suorum studiorum sentiant. – Ratio ex repetitione superiorum: Luditur enim omnis opera in studiis, cum 〈I.〉 nec dicendo rerum involucra evolvere discimus nec obscuras causas orationis lumine nudare, II. nec perspitientia rerum et quadam communi prudentia non solum, quid expediat, sed ne quidem, quid deceat, discere consuescimus, III. nec, quod longe praestantissimum est, vera a falsis certo iudicio discernere. – Amplificatio adhortationis ab exemplo. Moneant liberalia ingenia et exuscitent amore huius studii praestantium virorum exempla, qui non solum suis praeceptis sed etiam factis ostenderunt magnam huic exercitationi vim inesse. – Αἰτιολογία: Nam Cicero, virorum | eloquentiae laude cumulatissimus, diligentissime adhortatur Gallum iureconsultum, ut stylum urgeat et ne transversum quidem unguem ab eo discedat, et addit se quoque ad eam exercitationem persequendam aliquantulum

1 dare] dere 12 praeparent 19 eo] ea 21 Conclusio] Αἰτιολογία 28 nec2] et 29 nudare] obscurare 37 ad] ob 35–516,1 Cic. epist. VII 25, 2.

22 nascetur

24 eos] vos

298

299

300

301

516 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

noctis adsumere. – Epiphonema: Usque adeo necessarium esse existimavit scriptitando se exercere, ut etiam alibi testetur suam orationem et divinam facultatem propemodum exaruisse, nisi se ad studium scribendi et exercendi ingenii retulisset. – Exaggeratio ab auctoritate Quintiliani: Quintilianus ait omnes eos, qui continua scribendi consuetudine non detinentur, contrahere κάρωμα, i. e. in stupore seu 5 perpetua torpedine versari. – Praecisio: Sed quid exempla quaero, cum idem testentur uno ore omnium sapientium et doctorum voces, qui ipsi ex sola industria et 302 sedulitate scribendi maximam virtu|tum laudem et excellentiam ingeniorum, commendationem perpetuam nominis et memoriam commeruerunt? – Epiphonema: Ideo omne tulit punctum, qui stylum saepe exercuit. – Clausula: Quam ob rem, qui 10 praestare aliis maximis virtutibus, eloquentia ac suavitate dicendi, cupiunt, qui prudentiam appetunt, qui perpolitum iudicium, quo nihil est divinius, desiderant ac quaerunt, hi omni conatu hanc contendant exercitationem suscipere atque ei invigilanti studio incumbant ac cogitent nihil in omni vita magna laude dignum sine usu et exercitatione quemque consequi posse. 15 CVI. Epistola consolatoria. Exordium ab occasione per πάθος: Quanta cum acerbitate et dolore animi tuum gravissimum casum acceperim, sine lachrymis proferre nequeo. – Αἰτιολογία: 303 Etenim quis potest in|gentem animi luctum absque moerore recensere? – Correctio: Neque vero opus esse doloris significatione arbitror, cum hoc magis reficiatur quam 20 sanetur. – Conclusio exordii: Itaque prudens hanc rem praetereo. – Propositio: Te vero moneo, ut contra hanc fortunae asperitatem animum tuum confirmes. – I. Ratio ex loco honestatis: Nihil enim tam convenit forti viro, quam in tristissimis casibus animo minime defici. – Αἰτιολογία ab auctoritate: Sic enim nos docent sapientium praeclara dicta. – II. Ratio a circumstantiis: Neque vero ignarus es communium 25 remediorum, quibus praestantes viri uti solent, ut mala sua magnanimitate lenire studeant. – Epilogus: Haec te recordari velim nec quicquam abiectius existimare, 304 quam fortunae cedere. – Amplificatio a testimonio: Cicero | ait omnem fortunam levem et imbecillem ab animo firmo et gravi, tanquam fluctum a saxo, frangi 30 oportere. Quod ut tibi quoque faciendum cogites, etiam atque etiam adhortor.

5 contrahera | κάρωμα] κάρκαμα cf. annot. ad 4–6 10 exercuit] revertit 18 acceperint 20 reficetur 24 deiici | decent 29 fluctum] flexum 1–3 Cic. epist. IX 18, 3. 4–6 Dieses Quintilian citat ist apokryph. Für κάρκαμα (wohl Schreibfehler oder Hörfehler für κάρκωμα) ist zu schreiben κάρωμα. Diese Nebenform zu κάρωσις (= sopor, torpor) ist meines Wissens in der antiken Sprache unbelegt (vgl. z. B. Stephanus, Thesaurus Graecus). Auch die Glossen kennen nur die Formen καρόω und κάρωσις (z. B. Corp. Gloss. ed Loewe-Goetz II p. 339, 25; 338, 60). 10 Vgl. Horaz, Ars poet. 343. 28–30 Cic. epist. IX 16, 6.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 517

CVII. Excusatio in amovenda suspitione negligentiae. Exordium constat insinuatione: Impossibile 〈est〉 in recte factis effugere reprehensionem. Itaque non mirum esse debet, si mea vita aliorum obtrectationi obnoxia sit. – Narratio facti: Audio enim id contigisse, ut, cum me antea satis diligentem in studiis 5 cogitaris, nunc de nimia negligentia suspectum habeas. – Propositio: Quod ut intelligas iniquo animo fieri, quaeso, ut meam defensionem non graviter admittas. – Αἰτιολογία: Ita enim futurum spero, ut sponte dicas aliorum malignitate me accusatum esse. – 〈I.〉 Confirmatio a circumstantiis per | interrogationem: Quid enim est 305 iniquius quam ideo desidiosum me suspicari, quod hactenus in studiis parum 10 profecerim? – Αἰτιολογία 〈per interrogationem〉: Cum enim vix anni spacium in iis transegerim, quis potest magnus a me profectus expectari? – Alia αἰτιολογία [per interrogationem]: Etenim quamvis quis valeat ingenio, tamen, nisi tempus accesserit, quod hoc genus studiorum magnum requirit, parva inde utilitas colligi potest. – Amplificatio a gnome: Notum enim est proverbium: Annus perfert fructus, non ager. 15 – II. Confirmatio a difficultate studiorum: Praeterea magna in studiis litterarum difficultas; ideo diuturnitas temporis requiritur ad mediocrem in studiis habitum comparandum. – Conclusio: Haec si expenderis, haud dubie invidiam delatoris reprehendes meque suspitione liberabis. CVIII. Generis deliberativi argumentum; epistola monitoria, ut in secunda fortuna maxime | fugiat insolentiam. 306 Exordium ab effectu: Valde laetor tibi victoriam contigisse teque nunc dominum totius Graeciae factum esse adeoque tibi omnia prospere evenisse. – Αἰτιολογία: Nam plurimum te amo cum propter egregiam tuam virtutem, tum ob multa tua in me beneficia. – Conclusio exordii: Quapropter non possum facere, quin tibi istam 25 felicitatem obtigisse serio et ex animo gaudeam. – Propositio per adversativam: Sed nunc te tantum admonitum volo, ne illo rerum omnium successu efferaris neve nimium fortunae arridenti credas, sed in primis moderatione utaris. – I. Confirmatio ab incommodis seu communi eventu: Plerumque enim sic accidere videmus, quod res secundae ita dementent animos hominum, ut omnino suae conditionis et rerum 30 humanarum obliviscantur, unde deinde in magnas calamitates praecipites ruunt. – Αἰτιολογία a gnome: Nam sapienter philosophus ait: Fortuna vitrea est; cum maxime splendet, frangitur nec | magis metuenda est, quam cum apparet blandissima. – II. 307 Confirmatio per ἀντίθεσιν: Stultos enim adversa fortuna prosternit, secunda prorsus dementat. – Amplificatio ab auctoritate: Rectum autem et prudens est praeceptum 35 apud lyricum: 20

6 ut] ad 10 〈per interrogationem〉] cf. 11–12 11 expetari 35 apud] ad 1 Vergleiche die zum Teil wörtlich übereinstimmende Dispositio LXXXI. 14 Theophrast, Hist. plant. VIII 7, 6, vgl. S. 495,6. 31–32 Vgl. Publilius Syrus bei Ribbeck, Com. Rom. Frg.2 S. 326 vs. 189 (für cum maxime hier tum cum).

518 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

〈Aequam memento rebus in arduis〉 Servare mentem, non secus 〈in bonis〉 Ab insolenti temperatam Laetitia 〈...〉. – Epilogus figuratus similitudine: Proinde cave, ne insolenter extollaris, sed sic 5 facito, ut contempleris ad lumen solis tuam umbram; quam si crevisse videris ac iam maiorem, quam antea erat, factam esse, tunc permitto, ut exultes et te non nihil efferas. Sin autem illam nihilo maiorem quam antea factam videris esse, admoneo te, ut cogites te eundem esse, qui fuisti antea, et eidem fortunae eisque humanis casibus adhuc obnoxium esse, ita ut facile una hora et levissimo momento omnis tua 10 felicitas everti possit. – Αἰτιολογία: Haec enim conditio rerum humanarum est, ut 308 nihil stabile, nihil firmum sit in hac vita, nec unquam | nobis magis metuenda sit adversa fortuna, quam cum omnes res admodum nobis ad nostram utilitatem fluere videntur. CIX. Epistola consolatoria, ne aegre ferat scholasticus, quod ei sumtus a parentibus negentur. Exordium sumitur ab effectu in hunc modum: Non sine magno animi moerore ad me relatum est te parentum subsidio in persequendis studiis litterarum destitui. – Αἰτιολογία: Video enim magnum ingenium in te negligi, quod magno ornamento rei publicae esse poterat. – Adversativa, quae habet propositionem: Verum, quia ista fortuna tibi cum multis communis est, aequo animo eam ferre debes. – I. Confirmatio a causa efficiente: Neque enim tuo fit vitio, sed temporum iniuria, quod ab honestis studiis alienus esse cogaris. – II. Confirmatio ab inutili: Et quanquam diu doles, tamen haec fortuna tuo dolore nequaquam mutari potest. – Conclusio harum 309 rationum iuxta il|lud proverbium: Feras, non culpes, quod mutari non potest. – Confutatio: Neque vero est, quod parentibus tuis succenseas, quia sumptus suppeditare noluerint. – Αἰτιολογία: Etenim non arbitror parentum vitio 〈id〉 fieri, sed potius communi rerum necessariarum angustia. – Alia 〈a〉 circumstantia temporis: Nam ea nunc est temporis difficultas, ut difficile sit ingentes sumtus ad fovenda studia ministrare. – Amplificatio: Praeterea tanta est huius seculi perversitas in contemnendis artibus, ut ex quolibet alio studiorum genere certiorem et uberiorem fructum sibi homines promittant quam ex eo, quod ad virtutem et honestatem spectat. – 〈Conclusio:〉 Quapropter tuum est, ne quantumvis iusto dolori indulgeas. – Αἰτιολογία: Semper enim sapientis esse habitum est cedere temporibus.

2 secus] secus atque 3 Ab] Ob 5 ne] ut 7 promitto 9 et] ut 11 posset 17 sumit 18 parentem | subsideo 22 efficiente] officii 29 communium

15 scholascicus

1–4 Horaz, Carm. II 3, 1 ff. 26 Publilius Syrus bei Ribbeck, Com. Rom. Frg.2 S. 324 vs. 176; Otto, Sprichwörter der Römer S. 134 s. v. ferre 2.

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 519

CX. Excusatio, quod non possit amico pecuniam mutuo dare. | 310 Exordium sumatur ab occupatione hoc modo: Video non posse me effugere suspitionem inofficiosi et parum candidi amici, si pecuniam petitam tibi denegavero. – Adversativa cum propositione: Verum non mea illiberalitas facit, sed infortunium, 5 ut, etiamsi velim tibi morem in praesentia gerere, non possim. – I. Ratio ab impossibili: Neque enim meae facultates sinunt quicquam de illis alteri mutuo dare. – Αἰτιολογία: Sic enim attenuatae sunt sumtibus in varias res factis, ut nihil fere mihi sit reliquum. Hic subiici possunt variae causae, propter quas sumtus facere coactus sit. – II. Ratio ab inhonesto: Parum decet alteri mutuum dare, quod ipse egeas, cum 10 sit patris familias, ut in suis aedibus plus possit quam in alienis. – III. Ratio ab inutili: Nec fieri potest, ut is bonam mereatur gratiam, qui ita alicui mutuo dat, ut idem subito repetere cogatur. – Epilogus: Quare persuasum habeo a|pud te mihi 311 minime probrosum fore, quod tuae voluntati et petitioni mea liberalitate non respondeo magisque 〈meis〉 rebus commode prospiciam. CXI. Monitio, quod non temere sit credendum omnibus rumoribus. Exordium sumitur a χρεία in hunc modum: Re ipsa verum esse comperi, quod gravissimus auctor Livius dixit: Sapere alieno malo utile est exemplum. – Αἰτιολογία: Equidem si diebus paucis recordatus fuissem vanis rumoribus non esse facile assentiendum, minime mihi mea credulitas timorem incussisset. – Propositio: Quare, si 20 vel monitorem pateris vel alieno exemplo te doceri vis, tibi cavendum erit, ne incertos rumores captes. – I. Confirmatio a disciplina: Deditus enim es severioribus studiis, itaque convenit, ne inanitate vulgi delecteris. Item: Versaris in studiis sapientiae, quare minime te latere decet primum gradum esse sapientiae diffidere. – II. Confirmatio ab eventu: Plerunque | autem evenire solet, ut, qui vanis rumoribus 312 25 facile fidem adhibent, mendacii arguantur. – Amplificatio a collatione: Proinde, sicut mendaces hoc incommodum consequuntur, ut, posteaquam semel atque iterum eos mentiri compertum est, omnem fidem amittant, ita et captatoribus famae fere accidat, ut fides eorum extenuetur. – Alia a similitudine: Praeterea, quemadmodum aviculis ad omnem strepitum advolantibus attingit, ut facile ab aucupibus 30 capiantur, ita citius et illi falluntur et alios decipiunt, qui quosvis rumores amant. – Epilogus: Quare cave, ne rumoribus facile fidem des, sed illis diffide potius. 15

CXII. Consolatoria. Exordium constet narratione, qua commemoretur eventus et species infortunii: Renunciatum est mihi te gravi moerore affici nec facile consilium admittere, propte35 rea quod praeceps in emendis libris magnam ia|cturam rerum tuarum feceris. – 313

4 liberalitas 9 honesto 13 probosum 18 vanis] inanis 23 gratum 27 est] et 28 similitudine] consuetudine 17 Vgl. Liv. III 50, 8: ‘aliena calamitate documentum datum illis cavendae similis iniuriae’.

520 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Propositio: Qua in re videris mihi vehementer errare. – 〈I.〉 Ratio ab honesto: Decet enim moderatum ingenium non plus aequo dolori indulgere, sed acerbitatem eventuum aequanimitate mitigare. – II. Ratio a generali sententia: Tritum est factum infectum fieri non posse. Ita stulti hominis est non moderari sibi in re non mutabili. – III. Ratio a circumstantia infortunii: Levis est iactura et talis, quae facile fortunae 5 casu sarciri possit. – IV. A fato: Impossibile est destinata et fatalia nos effugere posse; quapropter non indulgendum est dolori. – Epilogus amplificationis a circumstantiis personae: Quod cum ita sit, in primis turpe est homini philosopho et Christiano impatientius ferre, si qua praeter spem acciderint adversa. 10 CXIII. Tractatio historiae accommodata ad speciem. 314 Exordium a communi ad singulare: Cum | omnes delirare mihi videntur, qui res a cognitione humana remotas investigare student, tum maxime ii, qui in rebus divinis perscrutandis operam superstitiosam sumunt. – Αἴτιον ab auctoritate: Nam sic Salomon inquit: Qui scrutator maiestatis est, opprimetur a gloria. – Propositio: Quare longissime mihi errare videtur, quem non piget curiosa diligentia dei essen- 15 tiam perscrutari. – Ratio ab experientia: Nam multis exemplis manifestum 〈est〉 divinam naturam esse inperscrutabilem. – Αἰτιολογία continens narrationem historiae seu exemplum: Sicut enim ex historiis constat, quod divus Augustinus incipiens scribere de trinitate, cum multis perplexis quaestionibus torqueretur, laxandi animi causa spaciatus est in litore maris; ibi forte vidit puerum aquam 20 haurientem ex mari in foveam quandam. Ex quo cum interrogasset, cur aquam ex 315 mari | hauriret, respondit puer suum conatum simile esse conatui divi Augustini; tam enim impossibile esse divinam maiestatem humanum ingenium perscrutari, quam a se omnis maris aquam in istam foveam transfundi posse. 25 CXIV. Exemplum generis encomiastici in laudando facto. Exordium ducatur ab officio regis in hunc modum: Quotiescunque mecum perpendo, quid maxime deceat regem, nihil video convenientius, quam ut in id incumbat, ne quenquam ex subditis otiosum et inertem esse patiatur. – Αἰτιολογία: Solet enim ut plurimum evenire, ut otiosi cives suo otio molesti sint. – Propositio: Quapropter utiliter et honeste fecisse videtur rex Aegyptiorum Amasis, qui publica lege consti- 30 tuit eum debere capite plecti, qui nullo certo artificio se aut suam familiam aleret. – Confirmatio ab effectibus: Sequitur namque inde, ut omnes honestate et rei publicae 316 | commodis frui liceat. – Amplificatio per distributionem: Primum enim, si pueri non adhibentur ad discendas artes, accidit, ut postea nullius usus vel privatim vel

6 fato] facto 7 est] esse 9 praeter] propter marini 31 deberet 32 honestae 33 licet

15–16 assentiam 17 inperstrutabilem 21 mari]

3–4 Plautus, Aulul. 741; vgl. Otto, Sprichwörter der Römer S. 129 s. v. facere 2. 18–21 Über diese Legende vg. Bindemann, Augustinus III S. 744 f. 30 Herodot II 177.

14 Pr. 25, 27.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 521

publice esse possint, adulescentes vero nullo studiorum genere adsueti promiscue ad omnia libidinum genera rapiantur, iuventus incipiat odisse magistratum et leges et communem societatem rerum perturbet, postremo senectus nullo adminiculo artium suffulta nihil suavitatis olim et voluptatis praebeat, qua adempta vitam Aetna 5 graviorem existimant. CXV. Dehortatio, ut a crudis frugibus autumni tempore abstineatur. Exordium sit peregrinum a proverbio ductum: Vulgare proverbium est, quod amicorum omnia sint communia. – Expositio per accommodationem: Quod ego in primis ad consilia, quae inter amicos voluntaria et libera esse debent, applicandum censeo. 10 – | Αἰτιολογία per occupationem: Etsi enim ceterarum quoque rerum inter amicos 317 debet esse quaedam communio, tamen nihil rectius consiliis cum iis communicare possumus. – Conclusio exordii: Quare, cum te semper ut amicum coluerim, meum consilium tibi communicare volui. – Propositio: Id vero est eius modi, ut per hoc tempus immaturos fructus tanquam venenum fugias. – 〈I.〉 Confirmatio ab incommo15 dis: Commune enim omnium medicorum suffragium est, quod inde generentur pestiferi morbi. – II. Confirmatio a causa per rationem: Neque deest huic sententiae causa, cum certum sit, quod comestionem fructuum sequatur cruditas stomachi; cruditates postea pariunt putrefactiones, quibus valetudo periculose affligitur. – Αἰτιολογία: Nam putrefacti humores inficiunt omnem sanguinem, alimentum corpo20 ris, quo corrupto omnia membra languere necesse est. – | III. Confirmatio ab 318 exemplo: Nuper admodum miserabiliter confectus est dyssenteria egregiae indolis puer, qui eum morbum inde contraxerat, quod immoderate crudis piris usus fuerat. – Αἰτιολογία ab auctoritate: Ita enim doctissimi viri de eo pronuntiarunt. – Epilogus: Quapropter vide, ut te tantis malis admonitus ab esu fructuum abstineas. CXVI. Consolatoria epistola: Non esse lugendam eius mortem, qui in bello pro patria occubuit. Exordium a χρεία: Prudenter dixit Horatius mortem ultimam lineam rerum esse. Αἰτιολογία: Etenim, quicquid in rebus humanis est, hoc morte clauditur ac desinit. – Adversativa, qua praeparatur aditus ad propositionem: Verum in hac extrema linea 30 nihil est beatius celebritate. – Αἰτιολογία: Qui enim virtute claram vitam cum morte commutant, non extremo felicitatis gradu collocati sunt. – | Propositio: Quod cum iis 319 contingat, qui pro patria occidunt, summa iniquitas est eos non potius beatos censere, quam multis lacrymis lugere. – I. Ratio ab honesto: Quid enim vel ad 25

1 nullo] multo 4 suavitatis] assuetum | voluptates praebet | Aetna] Aethica 7 sit] fit 9 amplificandum 19 humores corr. homines 22 morbum] modum 23 autoritote 24 abstinere 25 lugendum 7–8 Cic. de off. I 51, nach Pythagoras: τὰ τῶν φίλων κοινά; vgl. Otto, Sprichwörter der Römer S. 20 s. v. amicus 1. 27 Horaz, Epist. I 16, 79.

522 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

laudem vel ad perpetuum nominis decus illis deest, qui se pro patriae salute periculis obiiciunt? – Subiectio: Equidem omnium seculorum iudicium fuit nihil esse clarius aut insignius hac morte. – Conclusio istius rationis: Quare non dolore, sed gratulatione prosequendi sunt tanquam beatissimi, qui in acie fortiter concidunt. – II. Ratio ab exemplo fabuloso: Herodotus refert in Graecia fuisse mulierculam paupe- 5 rem equidem, sed in pia educatione liberorum diligentem. Ea cum iam longa aetate confecta esset ac destituta viribus, saepe gestata est a filiis ad templum Apollinis. Hac pietate motus Apollo obtulit mulierculae electionem muneris, quo liberos 320 bearet. | Verum mulier, indignum iudicans liberalitati Apollinis modum praescribere, rem in eius arbitrium reiecit. Ita Apollo honestos adolescentes occidit, ut honesta 10 morte calamitosam vitam effugerent ac pietatis officio celebres interirent. – Accommodatio per epiphonema: Vide iudicium divinum de clara ac nobili morte! – Epilogus: Quapropter beatos iudicare debes, qui laude et pietate coronati vitam profundunt, eosque minime lugere. CXVII. Epistola monitoria. Exordium sumatur a similitudine: Sicut nemo non ridet eum, qui currui quintam rotam adderet, ita mihi ab omnibus ridendi videntur, qui artes non necessarias discendas existimant. – Αἰτιολογία: Nihil enim ineptius est, quam supervacuis studiis se onerare. – Propositio: Quare diligenter cavendum est, ne non necessaria 321 discamus. – | I. Ratio ab incommodis: Ea namque discendi perversitas, praeterquam quod stulta est, plurima etiam habet incommoda. – Congeries incommodorum: Nam primo, dum non necessaria discimus, necessaria cognitu negligimus; deinde operam et oleum perdimus aetatemque et tempus frustra terimus, cum ea, quae nullius usus sunt, studiose sectamur; praeterea hac ratione debitum studiorum finem neutiquam assequimur. – 〈II.〉 Ratio ab inhonesto per exemplum: Quemadmodum Graecis ludibrio fuit Hippias philosophus, qui, ut nihil nescire videretur, sordidas quoque artes, ut fulloniam, sutoriam, cerdoniam, sibi discendas existimavit, ita ludibrio exponunt se, qui a necessariis ad non necessaria discenda deflectunt. – Amplificatio per occupationem: At, inquies, quae sunt necessaria aut non necessaria? Equidem 322 non video, quae | artes sint magis aut minus necessariae, cum singulae suas habeant utilitates et alii aliis inserviant. – Refutatio per concessionem: Hoc facile tibi permitto. Verum cuius consilii aut rationis est confundere omnes artes nec alias aliis aetatibus et temporibus magis necessarias iudicare? – Αἰτιολογία ab absurdo: Si enim puer primis rudimentis artium instituendus statim ad astrologiam aut

23 terimus] quaerimus 24 sectantur 32 promitto | alias corr. alios

27 sutoniam

28 qui a] quia

29 At] an

31 alii] aliae

5 Gemeint ist die Erzählung von Kleobis und Biton, die Solon dem König Krösus bei Herodot I 31 berichtet. 23 Sprichwörtliche lateinische Redensart; vgl. Otto, Sprichwörter der Römer S. 253 s. v. oleum 3. 26 Plato, Hipp. min. 368b = Diels, Fragmente der Vorsokratiker II 12 S. 582.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 523

physicam evolet, quid, quaeso, stultius accidere possit? Econtra vero, si adultus aliquis, cuius aetas rerum sacrarum aut civilium cognitione imbuenda est, perpetuis orthographiae et prosodiae praeceptis detineretur, an non extrema haec dementia esset? – Epilogus: Quae cum ita sint, maxime incumbere debes in studium istarum 5 artium, quae et tuo ingenio, conditioni ac aetati maxime conveniunt, nec occupare animum variis curis rerum non necessariarum. – | Αἰτιολογία: Notus enim est 323 versiculus: Pluribus intentus minor est ad singula sensus. Et profecto verissimum est, quod magna ingenia multis rebus simul agendis minime 10 sufficiant. CXVIII. Exemplum epistolae monitoriae. Exordium sit figuratum ab allegoria: Veteri iactatum est proverbio canem festinantem caecos parere catulos. – Hic obiicienda est interpretatio, qua scribitur fugiendam esse in rebus feliciter absolvendis properam festinationem. – Deinde propositio 15 ad hunc modum: Itaque vide, ne in ea, quam suscepisti, re peragenda nimium festines. Neque enim unquam felix est festinatio, sed praecipitat homines in ingentia mala. – Αἰτιολογία: Et siquidem naturam, rerum parentem, intuemur, nihil perfectum et durabile cum impetu et repentina vi producit; unde a physicis dictum est: Quod cito fit, cito perit. – Amplificatio: Hoc vero idem et de iis, | quae humana 324 20 industria fiunt, commode dici potest. – Αἰτιολογία: Etenim et matura ex deliberatione aguntur certius et solidius perspici solent. – Alia: Sunt enim, ut Euripides inquit, posteriores cogitationes sapientiores prioribus. – [II.] Ratio ab auctoritate: Livius praeclare ait properam festinationem caecam et improvidam esse. Et sicut fit, ut caecutientes facile impingantur, ita festinantium infortunatior est praecipitantia. 25 – Epilogus: Quapropter fugienda est nimia acceleratio in tuo suscepto negotio. CXIX. Laudatoria epistula. Laudandus N., quod negotiacionem posthabuerit, ut litteris vacare possit. – Exordium ducatur a pravis huius seculi iudiciis per occupationem: Mirari minime debes, si quis te reprehendat, quod relicta negotiatione te ad litterarum studia contu30 leris. Multiplices sunt enim bonarum artium contemptus, qui adeo | omnium pene 325 animos occupant, ut fere cernere non possint, quantum commodum mortalibus litterarum negotio afferatur. – Propositio amplificata asseveratione: Et mehercule, quoties apud animum reputo, quam difficile sit populari hominum iudicio non duci, 1 posset 3 prosadiae 32 afferat 33 sit] fit

12 sit] fit

13 scribitur] scer corr. et ras.

24 impingant

28 parvis

8 Kein antiker Vers; vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 12–13 Leutsch, Corpus Paroem. Graec. II S. 181 nr. 32: κύων σπεύδουσα τυφλὰ τίκτει; vgl. Erasmus Roterd. Adag. II 2, 35. 19 Kein antikes Sprichwort; vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 21–22 Euripides, Hipp. 436. 23 Liv. XXII 39, 22. 26 Ganz ähnlich, zum Teil wörtlich übereinstimmend, sind die Dispositionen CXLII und CLV.

524 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

sentio non absque numine te id incepisse, ut litteras quaestui anteferas. Nec ab ullo satis digne factum tuum posse laudari sentio. – Argumentum ab utili per collationem sive ἀντίθεσιν commodorum, quae sequuntur vel quaestui vel litteris operam dantes: Equidem, si quis expendit, quibus artibus res potissimum tueamur, num consilio magis an pecunia magis administrentur, inveniet, quantum momenti habeant litterae ad quaslibet res gerendas. Fortassis hoc aliquis assequitur negotiando, ut rationem accepti vel expensi facere possit; quo pacto vero constituendae sint res vel publicae vel privatae, ut pro conditione et usu rerum homines in 326 officio retineantur, mi|nime. At litterae varios hominis affectus, consilia, studia docent praeceptis et exemplis, et, qui eas probe didicerit, potest et sibi moderari et imperare et alios aequitatis, honestatis ac iustitiae exemplis instituere. – Confirmatio per concessionem: Sunt quidem pecuniae rerum gerendarum nervi, sed ita, si prudenti consilio subserviant. Neque enim alioqui plus prosint quam claudo firmae tibiae. – Ab exemplo: Ferunt ducem Palatinum, qui nunc imperium ad Rhenum tenet, extrema prope senecta didicisse litteras. Nam cum variis urgeretur bellis neque ipse vel legere vel dictare posset, sensit quamvis sero se multo felicius imperium gessurum, si litteras attigisset. – Ab honesto per praeteritionem: Quantum vero dignitatis hominibus addant litterae, quid attinet pluribus ostendere? Nisi inter humanitatem et barbariem nihil interesse censemus, profecto iudicabimus vel solis 327 hominibus hoc na|tura competere, ut dilucide ac diserte loqui possint. – A iudicio: Was ander leut davon halten. Si fortassis aliquis ὑπερβολικωτέρως amore litterarum hoc a me dictum existimat, durum audiat iudicem, qui, cum inter doctissimos simul ac prudentissimos versaretur, a quibus, sicut fit, varie de rebus gravissimis disserebatur, interrogatus ipse quoque multa in medium attulit, sed sentiens se minime posse rem, quam cerneret, tanta luce, quanta alii, illorum oculis subiicere: Profecto, inquit, video homines, qui litteris non sunt exculti, similes esse speculis inexpolitis. Sicut enim illa adhibitas imagines rerum propter hebetudinem nunquam satis conferunt, ita meo periculo experior, quod homines indocti, quamvis ingenii bonitate multam doctrinam intelligant ac assequantur, tamen propius ea ostendere non possunt. – Epiphonema: Vidit hic vir litteras non modo esse instrumenta huma328 nae providentiae, sed rationis et ingeniorum | velut artifices. Porro, cum praeclarissima sit hominis pars ratio, ex qua tanquam ex fonte omnes virtutes profluant, quid homine dignius 〈quam〉 litterarum studio, quibus citra omnem controversiam ratio maxime acuitur atque formatur, sese dedere? – Epilogus: Felicem itaque merito te

9 At] ac vgl. 552,21. | homines 10 decent 11 imperari 13 subnerviant 15 vageretur 18 addunt 20 possent 21 ὑπερ βολικοτέρως 23 verseretur 23–24 diserebatur 27 habitudinem 30 vir] vis 4–525,5 Die Worte von Equidem an bis zum Schluß dieser Disposition finden sich fast wörtlich wieder Dispositio CLV S. 552,16–553,19. 14 Gemeint ist der Pfalzgraf Friedrich II. (gest. 26.2.1556). Über dessen Bemühen, im Alter die Versäumnisse seiner Jugend nachzuholen, vgl. Rott, Friedrich II. von der Pfalz und die Reformation 1904, z. B. S. 65.

5

10

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 525

aliquis dixerit, cui deus talem dedit mentem, ut litteras pro summo et amplissimo dono dei (id quod re vera sunt) amplectaris posthabitaque negotiatione sordidum putaris lucrum, quod litterarum negligentia paratur. His poterit aliquis subiicere exhortationem, ut urgeat institutum nec permittat ullas illecebras se a litteris 5 avocare. CXX. Laudatio liberalitatis. Exordium: Etsi omnino ignarus sum artium dicendi, tamen, cum a fortuna in hanc scholam prolatus sim, ne viderer perverso ingenio fugere laborem dicendi, volo diligentiae meae specimen apud vos edere. Rogo itaque, ut aequo | animo me audia- 329 10 tis. – Propositio: Institui me velle laudare liberalitatem, qua virtute homine nihil dignius est aut aeque decet aut commendat. – Ab honesto: Esse liberalitatem eam virtutem, qua alterius inopiam sublevamus nostra munificentia. Et cum homo natus sit ad iuvandos homines, nihil magis decere hominem hac virtute. A Strabone dictum est mortales tunc in deos mutari, cum benefici sunt. – A maiorum iudicio: 15 Tanti semper eos fecisse hanc virtutem, ut vel deos putarent homines, qui hac virtute excelluerunt. – Ab exemplo: Ferunt Spirensem episcopum fecisse hanc usuram sua largitate, ut deus illi nihil deesse passus sit. – Ab utili: Mereri hanc virtutem non solum hominum favorem, sed et deum amplecti hos, qui liberaliter de suo aliis largiuntur, iuxta illud: Hilarem datorem diligit deus. – Clausula: Inter omnes alias 20 itaque vir|tutes haec, quae homines magis decet, expetenda est. 330 CXXI. Dehortatio, ut is, qui a nobis commendatus fuerat nec se dignum commendationi isti gesserat, a sua negligentia et improbitate absistat. Exordium a collatione: Nemo est, qui non eum exosum habeat, qui mutuum non reddat. At, cum multo plus sit pro aliquo interponere fidem quam mutuo dare 25 pecuniam, quis te non execrabitur, qui maligna tua negligentia spem meam fefellisti? – Narratio: Relatum est ad me te adeo 〈non〉 obsequi praeceptorum tuorum admonitionibus, ut ii ne quidem amplius te admonere voluerint. Haec narratio potest declarari de eventu rerum. – Αἰτιολογία: Nam vetus est proverbium arborem cito curvari, quae nunquam recta futura sit. Sic ingenia in primae aetatis flore de se 30 praebent spem atque expectationem virtutis ostendunt, siquidem in posterum eximii quid praestare voluerint. Itaque, cum fefelleris omnium nostrum | animos tua 331

4 urgent 9 vos] illos 11 Esse] Etsi 12 qua] quam | sublavamus putarent vel 18 hominem 27 ii] is 30 virtutibus cf. 553,29–30.

15 fecisse] fuisse | deos

6 Ganz ähnlich, zum Teil wörtlich übereinstimmend, ist Dispositio LXXXIV. 14 Strabo X 3, 9 p. 467 Cas.: εἴρηται ... τοὺς ἀνθρώπους τότε μάλιστα μιμεῖσθαι τοὺς θεούς, ὅταν εὐεργετῶσιν. Seneca, de benef. III 15, 4: qui dat beneficia, deos imitatur, entspricht Strabons Worten mehr als hier in deos mutari. 15–16 Vgl. Anm. zu 14. 19 2. Ko. 9, 7. 21–22 Vgl. die zum Teil wörtlich übereinstimmende Dispositio CLVI. 28–29 Kein antikes Sprichwort. Ähnlich in Luthers Sprichwörtern (ed. Thiele S. 366 nr. 402): ‘Curvum se praebet, quod in uncum crescere debet’.

526 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

negligentia, veremur, ut porro probi adolescentis, non dico studiosi, 〈sis〉 functurus officium. – Amplificatio ab exemplis: Athenienses summo supplicio affecerunt adolescentem, qui gratuita quadam libidine volucrum oculos effodere solitus fuerat; magnam enim de se praebuisse significationem videbatur, quod tyrannus et immanis futurus esset. Proinde non dubites tuum ingenium omnibus esse suspectum, 5 quandoquidem fallere meam fidem non erubueris. – Correctio: Verum ut me terreant malitiosi tui ingenii indicia, tamen, ne videar de incerto eventu superstitiose pronuntiare, dabo id tuae adolescentiae nec plane desperabo, quin emendaturus sis istam enormitatem tuorum institutorum. – Ab auctoritate: Patet enim ipsa experientia verum esse, quod Aristoteles dixit de contingentibus non esse determinandam 10 332 veritatem. – Epilogus: Itaque non plane deiiciam spem | de tuis studiis, sed sperabo te admonitum his meis litteris resarturum diligentia et contentione, quod a te neglectum est hactenus. – Similitudo: Ac sicut sera cultura provenire solet magno cum fructu, ita mihi persuadebo te posthac spem meam non modo expleturum, sed etiam 15 superaturum. CXXII. Ἐπίδειξις cum obiurgatione, quod amicus inconsulto ac perturbato ordine in studiis litterarum versetur. Exordium constat captatione benevolentiae ab amici officio hoc modo: Nihil tam decet candidum amicum, quam subinde admonere et corrigere in amico ea, quae praeter officium et rationem facere videtur. – Ratio ab effectu: Etenim qui monet 20 amicum, quasi adiuvat eum et praestat suam benevolentiam, ut est apud Homerum sapientissime scriptum: Ἀγαθὴ δὲ παραίφασίς ἐστιν ἑταίρου. – Propositio, quae est cum amplificatione proponendi: Itaque, si veri amici officio (sicut hactenus a me 333 factum est) porro | fungi velim, necesse est ea ad te scribere, quae nuper de tua perversitate discendi audivi, quia absque ulla ratione et modo illotis manibus 25 pedibusque omnia genera artium pervagaris et temere te omnibus studiis immisces. – Narratio breviter ponenda est: Sicut enim a bonae fidei adolescente intellexi te nullis artibus inhaerere nec in una eademque re diligenter et cum laude discendi commorari, sed omnibus simul deditum esse ac interdum ab infimis ad summa, quod perniciosissimum est, discurrere. – Epiphonema, in quo interpraetatur 30 narratio: Hac ratione discendi nescio quid possit tuae aetati esse nocentius, nec, si quis recta via reputet, aliqua discendi ea ratio est, sed omnia potius impediendi ac perturbandi. – Argumentum primum ex causa efficiente: Nam doctrina rerum non nisi ex magna intentione animi ad rem quampiam acquiritur; nullo autem modo 1 studiosis functuros 6 terream 7 iudicia 10 determinandum 16 CXXII] om., cf. Einleitung, Abschnitt Überlieferung. 21 quasi] quae 22 ἀγαθὴ δὲ παράθασις ἐστίν ἑτέρον. 24 ad] de 26 te] de | mimisces 33 effiente 2–5 Quint. V 9, 13. 10–11 Vgl. Aristot. An. pr. (I.17) 37b16 und (I.13) 32a29 (contingens = ἐνδεχόμενον vgl. Thesaurus Ling. Lat. IV 720, 41 ff.). 22 Homer, Ilias XI 793. 25–26 Sprichwörtliche lateinische Redensart; vgl. Otto, Sprichwörter der Römer S. 211 s. v. manus 13.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 527

5

10

15

20

25

30

intendi mens potest, si diversis rebus implicatur. – | Maior est diligenter amplifi- 334 canda: Quod varietas negotiorum animum distrahat, perturbet et in diversas quoque partes rapiat. – Argumentum secundum ab effectu: Hoc accidere videmus, ut multi infeliciter in percipiendis bonis litteris versentur. Id hinc evenire reputes, quia converso ordine ac praepostera serie curam discendi suscipiant. – Αἰτιολογία: Nullum enim fructum facere possunt, qui nullis rebus diligenter meditatis ab una ad aliam transeunt. – Argumentum tertium ab auctoritate: Doctissimi homines semper iudicaverunt seiuncta esse haec, multa simul et recte eadem facere. Et Cicero id omnino fieri posse negat; praeterea Itali, qui sane propter alacritatem studiorum in summa omnium hominum sunt admiratione, communi ac proverbiali versiculo testantur non convenire aut utile esse simul multis rebus animum onerare. Sic enim inquiunt: Pectora nostra duas non admittentia curas. – Amplificatio ex minore: At, cum ipsi | de duabus curis loquantur idque admodum 335 reprehendant, quid eos dicturos censendum est, si nostras audiant tantas et tam varias cogitationes, digressiones, commutationes studiorum, non multum dissimiles fluctibus Euripi, qui nunquam consistunt, sed nunc illuc volitant, nunc huc currunt? – Quartum 〈argumentum〉 a χρεία: Pulchre a Seneca dictum est eum, qui ubique est, nusquam esse. Haec sententia propter summam huius viri auctoritatem et propter eius certitudinem magni ponderis esse debet. – Amplificatio per comparationem: Nam quemadmodum iuxta vulgare dictum peregrinantes, qui nulla quaerunt hospitia, cursum properanter perficiunt, sic, qui ita tumultuarie in studiis versantur nec ullis rebus familiariter animum applicant, nihil certi inde auferre possunt. – A natura rerum: Ita etiam omnia corpora sine debita mora nullas vires accipere possunt. – | Αἰτιολογία: Videmus enim saepius plantas translatas non coalescere nec 336 vulnera ad cicatricem pervenire, quibus crebra medicamenta adhibentur. – Obiectio per ἀντίθεσιν: At, inquis, subasperum est in exilibus primarum artium praeceptis laborare illisque perpetuo insistere. – Confutatio per concessionem: Equidem non nego minus esse suavitatis in radicibus artium, quae non ita delectant sicut ipsa altitudo. – Adversativa per comparationem: Verum, ut perversus merito iudicatur, qui arboris altitudinem, qua maxime afficimur, absque radicibus et stirpibus, quae non ita delectant, se consequi posse putat; ita ineptus videri debet, qui primis radicibus, i.e. radicibus eruditionis, neglectis statim sublimitatem ac fastigium earum

3 ut] et 13 admitentia 17 fructibus 18 Quartum] III. 21 vulgarum 22 proficiunt 26 ad] ac 28 laberare 30 nidicatur 31 altitudine 8–9 Bei Cicero ad Att. XIV 15, 3 steht nur: ‘Sed non possunt omnia simul’. Das entsprechende griechische Sprichwort: Χωρὶς τὸ τ’ εἰπεῖν πολλὰ καὶ τὸ καίρια steht bei Leutsch, Corpus Paroem. Graec. II S. 730 nr. 47; vgl. Erasmus Roterd. Adag. I 2, 99. 13 Iuvenal, Sat. VII 65: ‘Pectora vestra (!) etc.’. 16–17 Über den verwickelten Strömungswechsel im Euripus und die antiken Zeugnisse hierüber vgl. Neumann-Partsch, Geographie von Griechenland S. 150 f. 18–19 Seneca, Epist. 2, 2. 21–22 Mittelalterliches Sprichwort. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate.

528 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

ascendit et ad ea evolat, quibus aliquantulum delectari, verum non multum adiuvari possit. CXXIII. Exemplum narrationis accommodatae ad locum communem. | Exordium a χρεία: Perpulchre Ennius dixit fortunam esse rerum duarum. Αἰτιολογία: Videmus enim res humanas in admirabili varietate consistere et multos absque suo merito vel humiles vel magnos esse. – Narratio historiae: Cuius rei illustre exemplum est in historia Sigismundi Imperatoris. Is enim, ut ferunt, habuit militem quendam bene de se meritum, sed infelicem in accipiendis muneribus. Qui cum videret alios ditescere munificentia principis, se vero nulla ex parte ampliorem fieri, indigne eam fortunam tulit, culpam eius in Imperatorem reiiciens; existimabat enim eius iniquitate se nunquam ad maiorem fortunam evehi. Cum autem forte cum principe venatum abiisset, accidit, quod equus Imperatoris in medio fluvio proiecit urinam; ibi miles perstringens Imperatoris munificentiam inconsultam, equum naturam 338 domini referre ait. Hac voce ab Imperatore audita iussus | est miles eam interpraetari. Quod cum fecisset, intellexit princeps se ea notatum esse, propterea quod illi propter merita sua munificentia parum prospexisset, aliis multis etiam minus egentibus interea locupletatis. Itaque se purgare coepit, affirmans potentum munera non tam in bene meritos conferri quam in eos, quibus fortuna favet; id se exemplo ostensurum promisit. Cum igitur ex venatione rediisset, iussit sibi duas pyxides forma et magnitudine similes dari, quarum alteram auri alteram plumbi aequali pondere implevit easque militi proposuit, ut alteram eligeret. Miles deliberabundus iam hanc iam illam anxie attigit, incertus, utram acciperet; tandem plumbo plenam elegit, qua aperta Imperator ait hinc perspici posse nun suam, sed militis fortunam esse, quod tam diu nullis muneribus donatus apud liberalem principem stipendia 339 fecerit. – | Epiphonema: Et profecto insigne hoc documentum est, quod omnia, ut Ovidius inquit, fortuna det et cuicumque libet rapiat. 337

5

10

15

20

25

CXXIV. Hortatio, ne moram trahat in ullo genere studiorum propter spem aetatis. Exordium ab auctoritate: Notum est hemistichium Virgilii: Omnia fert aetas. – Adversativa cum propositione: Sed tu vide, ne nimis multa propter spem aetatis tibi pollicearis. – I. Ratio a contraria auctoritate: Nam alius quidam non inferioris 30 auctoritatis poeta inquit: Tolle moras; semper nocuit differe paratis.

15 illi] illa 21 deliberandus 23 militis corr. milites 24 nullis] multis 25 nocumentum 26 cuicumque libet] quaecunque liberat 30 polliciaris 4 Diese Worte stehen nicht bei Ennius noch bei einem andren römischen Schriftsteller; vielleicht ist Ennius vs. 300 Vahlen2: ‘fortuna varia validis cum viribus luctant’ gemeint, oder der Gedanke ist aus vs. 287 ff. entnommen. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 25–26 Ovid, Trist. III 7, 41. 28 Vergil, Ecl. IX 51. 32 Lucan I 281.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 529

Et idem Virgilius monet alibi pueros, ne nimium colori credant. – II. A communi proverbio: Neque deroganda est auctoritas communi proverbio, quo dicitur: Nunquam ea discit, quae primum neglexit, aetas. – Epilogus: Ita cavendum est, ne spe aetatis te ipsum defraudes. – | Amplificatio posterioris dictionis Vergilii: Nam 340 5 quod Virgilius de coloris mutabilitate dixit, ad omnia praesertim naturae bona referas atque sic cogites, quod deus iuvenilem aetatem maiori commoditate discendi atque exercendi ingenii dotaverit, ut in ea felicitate impendentium calamitatum memor magno studio adversus tempestates grandioris aetatis sibi praesidium paret. CXXV. Querela de ingratitudine amici. 10 Exordium peregrinum a fabula sumptum: Poetae finxerunt Iovem 2 habere arculas,

ex altera promere eum beneficia, in alteram condere reddita; sed hanc usque adeo vacuam esse, ut vix suppetat ad ullum beneficium conferendum. – Epiphonema: Tanta est ingratitudo, ut ex multis milibus vix unum reperias, qui beneficium reddere didicerit. – Accommodatio: Itaque nuper exemplo | edoctus sum. – Narratio: 341 15 Nosti enim, ut opinor, quo amore quibusve officiis amplexus sim N. – Exclamatio: Ah, deum immortalem, quam infelicem meam operam collocavi! – Αἰτιολογία: Nam piguit hominem tantum libellum mihi emere, cuius usus plurimum mihi prodesse poterat. – Amplificatio indignitatis a circumstantiis: In hac tam pusilla re mihi operam dare recusavit, cum ego innumeris beneficiis et summo studio semper eum 20 coluerim. – Epilogus a praecisione: Sed quid queror de eius ingratitudine, cum Martialis doceat non multum fidei tribuendum esse iis, in quos quam plurima beneficia collocaveris? Sic enim inquit: Semper inhumanos habet officiosus amicos. CXXVI. Adhortatoria epistula. 25 Exordium sit patheticum et gratulatorium ad hunc modum: Vehementer gaudeo,

quod animum ad litterarum studia adiecisti. – | Αἰτιολογία: Novi ingenii enim 342 indolem tuam liberalibus artibus aptissimam. – Conclusio exordii: Itaque indignum iudicabam datum ingenium aliis potius quam ingenuis artibus vacare. – Propositio: Sed quia felici, ut dicitur, Minerva scholasticam vitam ingressus es, vide, ut vigilan30 ter tuam stationem tuearis. – I. Ratio a facili: Est enim hoc praecocibus ingeniis familiare, quod nimium sibi indulgent. – Amplificatio a communi ad singulare: Et quemadmodum omnes proclives sumus a labore ad segnitiem, ita praecipue eo malo

2 quo] quod 6 maiori 8 grandiores 10 arculas mg. m2. ariculas 11 condere] condita 23 officina 1 Vergil, Ecl. II 17. 3 Kein antikes Sprichwort; ähnlich Otto, Sprichwörter der Römer S. 118 s. v. discere 4; vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 10–12 So spricht Simonides bei Bergk, Poet. Lyr. Gr. III4 p. 532 fgm. 239. Von Zeus-Jupiter ist mir diese Erzählung nicht bekannt. 23 Martial V 22, 13. 29 Diese sprichwörtliche Redensart kann ich weder aus dem Altertum noch dem Mittelalter belegen; z. B. auch Erasmus Roterd. Adag. I 1, 37 kennt nur ‘pingui, crassa, crassiore Minerva’.

530 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

ii tenentur, qui ingenio excellunt. – Αἰτιολογία: Nam dexteritate naturae pollicentur sibi multum – II. Ratio: Tu vero, si cupis aliquid efficere in litteris, diligenter cave, ne otium tibi blandiatur. – Αἰτιολογία: Nihil enim indulgentia nocentius est bonis 343 ingeniis. – Alia ab auctoritate: Quintilianus di|cit: Nimia indulgentia perdit et enervit corporis et animi vires. – III. ratio ab exemplo: Et, si mihi credas, afferam exemplum, 5 quod expertus sum. – Narratio exempli: Vidi adolescentem praestantis ingenii, cui nec fortunae bona nec is defuit, qui eius indolem doctrina foveret; verum, quia nimium ingenio confidebat, in posterum tempus plane torpescebat. – Αἰτιολογία: Ita enim indoles summae ingeniorum languescunt. – Epilogus: Quam ob rem, ne quicquam tibi indulgeas, litteris sedulo et toto pectore incumbas. Otium, quod divus 10 Ambrosius pulvinar Sathanae vocat, tanquam pestem tuae felicitatis fugias! CXXVII. Exemplum generis didascalici in quaestione simplici de religione. Exordium a communi ad singulare: Quam variae fuerint hominum opiniones de religione, non sum nescius; itaque te etiam opinionibus distrahi nihil miror. – Propo344 sitio: Libenter autem te pro virili | ex tuis erroribus explicabo, ut, quae sit vera religio, intelligas. – 〈Primus〉 Locus definitionis: Scias igitur religionem esse veram dei agnitionem, quae constat amore et fiducia erga deum. – Refutatio obiectionis: Nam quod quidam sunt, qui existimant externas observationes ceremoniarum religionem esse, longe falluntur. – 〈II.〉 Ratio a causis, locus secundus: Religio enim in intimo corde per verbum dei et sanctum spiritum exuscitatur ad amandum deum et fiduciam eius promissionis. – Amplificatio causae efficientis: Nec possunt a ratione depraehendi, qui veram religionem ignorent, et omnium gentium libri nihil de vera religione statuere aut tradere possunt. – Αἰτιολογία: Nam ratio humana non illuminata sancto spirito res sacras contemplans in tenebris, ut aiunt, saltat et nihil de vero cultu intelligit. – Amplificatio: Hinc est illa infinita opinionum de cultu dei 345 varietas, qua omnes gentes aliis atque aliis modis deum placare voluerunt. – | Conclusio huius loci: Itaque tu sentias religionem esse verum cultum, quem verbum dei et spiritus sanctus describunt. – Tertius Locus de partibus: Constat autem ille cultus timore et fiducia in deum. – Αἰτιολογία: Nam statuendum est deum vere irasci peccatis et amantes ipsius ac confugientes ad misericordiam eius tueri. – Quartus Locus pugnantium: Haec vera est religio, cum qua pugnant omnium hominum superstitiones falsa fiducia eorum cultuum, quos humana mens sibi effingit, ut omnes idolatriae. – Epilogus: Quapropter reiectis omnibus aliis imaginationibus cogites nihil aliud esse religionem quam veram cognitionem dei, quae a sancto

1 ii] hi 6 sum] es 7 fomeret Quartus] III. 32 culturum

11 infelicitatis

24 contemplens

4–5 Quint. I 2, 6. 10–11 Vgl. Dispositio XXVIII S. 448,25 ff. Sommerbrodt; vgl. Erasmus Roterd. Adag. I 9, 40.

28 Tertius] II.

30 amentes

24 Lucian, Hermot. 49 = I 2 p. 144

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 531

spiritu pectoribus nostris infunditur ad timendum deum et credendum eius promissionibus.

5

10

15

20

25

CXXVIII. Aliud eiusdem generis de ceremoniis. Exordium ab occasione scribendi sumatur: Cum significes hoc tibi persuasum esse, quod religio etiam in cere|moniis posita sit, haud gravatim earum vim tibi patefa- 356 ciam. – Αἰτιολογία: Error enim est vel maximus religionem cum ceremoniis confundere. – Propositio: Proinde, ut discrimen teneas, hoc modo eam discernere debes. – I. Locus definitionis: Ceremoniae sunt externi ritus seu observationes civiles. – Αἰτιολογία per ἀντίθεσιν: Nam quemadmodum religio dei cultum complectitur, ita ceremoniae cultum vitae nostrae et externas actiones respiciunt. – II. Locus causarum: Instruuntur enim ceremoniae in rebus externis, ut sint ritus quidam pro infirmis, quos Paulus lacte ali dicit. – Αἰτιολογία a simili: Etenim sicut in civili vita et moribus decorum et ordo omnes actiones commendat, ita externa ceremoniarum species vulgo augustiorem religionem facit. – Conclusio huius loci: Quemadmodum igitur aliud est verus cultus dei, aliud civiles mores vitae, ita differunt religio et ceremoniae. – Αἰτιολογία per ἀντίθεσιν causarum: | Nam religio in sancto corde 347 reposita est, ceremoniae in externis corporis partibus, ut manibus, pedibus, lingua haerent. – III. Locus effectuum: Neque vero ea vis est ceremoniarum, ut in his deum cognoscere possimus, sed tantum gubernant externas actiones, ut omnia rite fiant et infirmi ad verae pietatis studium invitentur. – Αἰτιολογία ab exemplis: Cum enim primitiae offerentur, templa sacrantur, non vere colitur deus, sed ritus vere exercentur ad exuscitanda studia hominum colendae pietatis. – Epilogus: Proinde tibi persuadeas ceremonias non esse religionem, sed ritus ad vitae cultum conditos, ex quibus appareat, an aliquis insit mentibus verae pietatis amor! – Amplificatio per similitudinem: Neque enim plus conferunt ceremoniae ad religionem quam fumus ad ignem. Itaque, sicut fumus ignem non efficit, sed indicium tantum est exurgentis ignis, sic observationes rituum non efficiunt, | ut corda amore dei flagrent, quod 348 proprium est religionis, sed affectationem cordis erga deum quoquo modo indicant.

CXXIX. Exemplum tractandi status contrariarum legum, utrum liceat repudiare 30 coniugem. Exordium a χρεία: Prudenter dixit Augustinus conferenda esse tempora, ut concordet scriptura. – Αἰτιολογία: Nam diversis temporibus dicta intelligi nequeunt nisi ad ipsa tempora collata. – Alia a contrario: Quod enim dissimilitudo rerum sit, haud facile cernitur. – Conclusio exordii: Proinde, ne mota controversia dissimiles senten-

8 civiles] divinae 13–14 externes ceremoniarum spectes 14 angustiorem 17 linguam 18 ea] et 24 aliquis] alia vis 5 Vgl. die vorangehende Dispositio, Seite 530,17–19. 12 1. Ko. 3, 2. 31–32 August. Serm. 82, 7, 10 (PL 38, 511): ‘Distribuite tempora, ut concordet scriptura’.

532 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

tiae veritati efficiantur, praecepto Augustini utendum est. – Propositio: Illud autem certo certius statuere debes repudiationes coniugum nefarias esse. – Αἰτιολογία: Nam etsi in Deuteronomio permissum sit dare libellum repudii, tamen, quia 349 scriptum est: Quod deus coniunxit, homo non separet, impia est sepa|ratio coniugatorum. – I. Ratio a circumstantiis: Nam libellus repudii permissus erat certo populo 5 et ad certum tempus. – Adversativa: Verum haec notitia de insolubili vinculo coniugii perpetua est. – Αἰτιολογία: Scripta est enim in omnium mentibus et auctoritate divina renovata. – II. Ratio: Priores leges abrogantur per posteriores. – Minor: Est autem haec posterior lex: Omnis, qui dimiserit uxorem suam excepta fornicationis causa, facit eam moechari. – Conclusio: Igitur, sicut adulteria sunt damnanda, ita et 10 solutio matrimoniorum. – III. Ratio ab auctoritate: Christus acerrime reprehendit Iudaeos uxores suas dimittentes. – Αἰτιολογία: Ait enim propter duriciem cordis eorum Moysen permisisse repudium, cum ab initio non sic fuerit. – Epilogus: Quare certum est, quod nobis rescindere legitima matrimonia non liceat. – Amplificatio ex 350 superioribus: Nam Mosaica concessio ad nos non pertinet et | per Christum sublata 15 est, qui repudiatores moechos appellat et nullam vult fieri distractionem coniugii, excepto casu fornicationis. CXXX. Exemplum tractandi status ambigui. Exordium ab excusatione difficultatis: Non vulgaris vel eruditionis vel iudicii est recte iudicare ambigue dicta. – Αἰτιολογία: Opus est enim cognitione varia et usu expositionis, ne a scopo aberremus. – Conclusio exordii: Quae cum omnia in me desiderentur, quaeso, ut aequi bonique consulas, quidquid meo iudicio pronuntiavero. – Propositio: Quod enim alii censent Paulum prohibuisse nuptias secundas episcopis, cum inquit: Episcopus sit unius uxoris vir, id ego plane improbandum puto. – Αἰτιολογία ab occupatione: Quamvis enim sententia Pauli tanquam ambigua eum sensum habere videatur, tamen satius est alteram veriorem interpraetationem amplecti. – I. Ratio ab absurdo: Quid enim magis absurdum est, quam negare secun351 das | nuptias episcopis atque ita aperire fenestram exercendis libidinibus? – Conclusio huius loci: Itaque hoc voluisse Paulus videtur, ne episcopi sint bigami et plures uxores simul habeant. – II. A lege naturae: Nam id rationi convenit, siquidem omnes magno naturae consensu intelligimus non esse plurium simul connubia expetenda. – III. A lege divina: Et divina ordinatio hoc probat, ut matrimonium in duabus tantum personis constet; sic enim scriptum est: Erunt duo in carne una. – IV. A circumstantiis: Haec omnia quanquam veram interpraetationem Pauli monstrent, tamen etiam illud eam declarat, quod orientalibus nescio quo vitio consuetudinis

1 efficiant 2 nefarios 7 perpertua 9 formicationis 13 earum 17 formicationis 19 Non] Nam 23 enim alii (= .n. alii)] mihi 32–33 in 2 tantum personas 3 Dt. 24, 1. 4 Mc. 10, 9. 9–10 Mt. 19, 9. 12–13 Mt. 19, 8. 16–17 Mt. 19, 9 wie 9–10. 24 1. Ti. 3, 2. 33 Gen. 2, 24.

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 533

polygamia usitata fuerit, quam episcopo fugiendam esse Paulus voluit. – Conclusio: Itaque non prohibet secundas nuptias, sed foeda connubia plurium simul, quibus et sensus nostri et ordinatio dei refragantur. |. 352 CXXXI. Suasio, ne studiis litterarum alia anteponantur. 5 Exordium a querela: Ita fere sunt res mortalium, ut quisque sua quadam infirmitate

10

15

20

25

laboret et pauci reperiantur homines, qui videant, quod genus vitae sit probatissimum. – Conclusio: Quare non mirum est multos esse, qui studia litterarum valde extenuant ac contemnunt. – Αἰτιολογία: Plerique enim putant alia studia litteris praeferenda esse. – Propositio: Sed ego suadeo, ut statuas studia litterarum omnium esse praestantissima, quaeque praecipue hominis vitam et doceant et ornent. – I. Ratio ab honesto: Maior: Excolere enim meliorem partem naturae humanae res est longe praestantissima. – Αἰτιολογία a simili: Sicut enim anima praestat corpori, ita cultura animi praecellit alia exercitia humana. – Minor: Doctrina autem litterarum excolit animum, optimam hominis partem. – Αἰτιολογία: Nam et ingenium exacuit et prudentiam confert et men|tem omnesque cogitationes quadam celeritate ac solertia 353 confirmat. – Conclusio huius rationis: Quare ea aliis studiis anteponenda est. – II. Ab utilitatibus: Parit praeterea cognitio litterarum ingentes utilitates publicas in primis. – Αἰτιολογία per congeriem utilitatum: Nam veram religionis doctrinam conservat, rei publicae statum inconcussum retinet, disciplinam legum universamque civilem societatem tanquam unicum vinculum confirmat ac munit. Quid dicam de privatis utilitatibus, cum litterae demum hominem et nominis sui praestantia dignum efficiant? – Αἰτιολογία: Praeterquam enim quod maxima vitae praesidia et ornamenta in studiis litterarum proposita sunt, etiam ad mores plurimum valent. – Αἰτιολογία: Sic enim inquit poeta: Adde, quod ingenuas etc. – Epilogus: Ob has tantas causas cogites velim studiis litterarum nihil esse divinius ac optabilius ac longe ea praesidiis humanae vitae aliis anteferenda esse. | Praeclare enim dixit 354 quidam non contemnendus auctor vitam sine litteris mortem esse et vivi hominis sepulchrum.

CXXXII. Adhortatio, ut frugalitatem colat. 30 Exordium: Praecipuum benevoli hominis officium est alterum ad virtutes sedulo hortari. – Αἰτιολογία: Ita enim deus voluit societatem esse inter homines, ut alii aliorum monitis regantur. – Propositio: Cum igitur nos sanctissimo vinculo sociati simus, te admoneo, ut frugalitatem ames. – I. Ratio ab honesto: Nulla enim virtus privatam hominis vitam magis ornat. – Αἰτιολογία cum amplificatione: Quia enim 35 vicina est temperantiae, qua Lacedaemonii in sapientissimi Lycurgi legibus nullam

1 pobygamia 4 anteponatur 19 incussum 33 sumus 24 Ovid, ex Ponto II 9, 47: ‘Adde, quod ingenuas didicisse fideliter artes Emollit mores nec sinit esse feros’. 27–28 Seneca, Epist. 82, 3. 29 Vgl. Dispositio CXXXVIII.

534 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

potiorem habuerunt disciplinam, ideo maiorem laudem habet. – Conclusio huius rationis: Quare recte dixit Plutarchus, quod frugalitas sit totius virtutis. – II. Ab 355 utilitatibus: Tot comitantur hanc virtutem commoda, ut sibi in|fortunium accersat, qui eam negligit. – I. Utilitas: Rem enim male tuetur, qui non frugaliter vivit. – Αἰτιολογία: Nota enim est Ciceronis sententia, quod parsimonia sit magnum vectigal. – Amplificatio: Unde fit, quod iuxta proverbium luxuriosorum mala accelerent. – II. Utilitas: Homines frugi ac parce suis rebus utentes suae valetudini consulunt. – Αἰτιολογία: Sola enim temperantia, cuius maxima pars est frugalitas, et corporis et animi sanitatem conservat. – Alia: Cum enim sobrie vivitur, actiones animi et corporis sunt validiores. – Conclusio utilitatis cum amplificatione: Quare hanc virtutem et propter rem publicam colere debemus. – Αἰτιολογία: Nam nemo in re publica utilior, nemo magis rebus gerendis aptior, quam qui frugalem vitam ducit et, ut Plutarchus inquit, quam paucissimis ad vitam sustentandam eget. – Epiphonema: Prudenter 356 igitur Sophocles ait: Magistra consiliorum est frugalitas prudentum. – | Epilogus: Proinde te adhortor, ut a teneris annis et cursum vitae tuae infelicem fore ac tristem cogites 〈...〉. – Αἰτιολογία: Nam si verum est, quod dicitur quemque esse suae fortunae fabrum, profecto magnam partem felicitatis humanae haec virtus tribuit. – Alia: Cum enim rebus omnibus divinitus ad commoditatem vitae datis moderate, sobrie ac temperanter utimur, non potest fieri, ut non praemia actionibus digna consequamur. – Praecisio: Sed haec tu rectius et altius cogitabis. Nunc iterum te hortor, ut frugalem vitam divinitati proximam existimes eamque summis viribus expetas.

5

10

15

20

CXXXIII. Dissuasio, ne ducatur uxor. Exordium sumatur ab occasione scribendi: Scribis te litteris incitatum ad rem uxoriam sollicitari meque, quid faciendum sit, consulis. – Occupatio, qua excusatur 25 arrogantia: Ego vero, etsi inops sum consilii, tamen tibi, coniunctissimo amico, 357 deesse | non possum. – Propositio: Disuadeo igitur, ne te uxori iungas. – I. Confirmatio a circumstantiis aetatis: Maior: Tua enim aetas honestis disciplinis a voluptatibus arcenda est. – Αἰτιολογία: Ita enim et te ipsum ornabis et rei publicae usui eris. – Amplificatio per interrogationem: Quis enim expertus doctrinae et multorum studio- 30

1 habent 2 quod] quam 4 frugalior 7 consolunt 15 et] ad 16 quemque] pueroque 2 Kein bestimmtes Citat, sondern nur Wiedergabe eines Grundgedankens der Ethik Plutarchs; vgl. z. B. die Schlußkapitel (8 –10) der Schrift de cupiditate divitiarum (III S. 364 ff. Bernardakis), und de virtute morali cap. 6, wo es (III S. 158, 5 Bernardakis) heißt: οὐ γὰρ ἂν διέφερε σωφροσύνης ἐγκράτεια. Der Gedanke kehrt im Altertum oft wieder, vgl. z. B. Cicero pro Deiot. 26. 5 Cic. Parad. VI 3, 49. Vgl. 540,1–2. 6 Nicht nachweisbares Citat. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 11–13 Plutarch, Sap. Conv. p. 158 C. I p. 387, 10 f. Bernardakis. 14 Nauck, Trag. Graec. Frg.2 p. 942 nr. 522. 16 Hier sind nach cogites Worte wie sine frugalitate ausgefallen. 16–17 Appius Claudius Caecus bei PseudoSallust, de re publ. I 1, 2 p. 141, 5 Jordan und Otto, Sprichwörter der Römer S. 144 s. v. fortuna 8. Vgl. S. 540,34–541,1.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 535

rum vel sine laude vel sine rei publicae utilitate unquam vixit? – Minor: Iam vero constat connubium vel maxime impedimento esse. – Αἰτιολογία: Nemo enim potest simul et uxoribus 〈et〉 Musis vacare, nec ulla res ingenii vigorem magis hebetat bonasque corporis vires enervat quam indulgentia coniugii. – Conclusio huius 5 confirmationis: Quare, cum robustior aetas honestis ac laboriosis studiis sustinendis procreata sit, non est voluptatibus enervanda. – II. Confirmatio ab utilitate: Maior: Valde necessarium est, ut Christiani discant certare cum vitiosa concupiscentia naturae. – | Αἰτιολογία: Id enim est, quod sacrae litterae iubent mortificare carnem. 358 – Alia: Et hoc certamen assuefacit nos ad luctam gravissimam hostes Christiani 10 nominis sustinendi. – Minor: Quod quomodo praestabit is, qui vel levibus irritamentis voluptatum cedit? – Αἰτιολογία: Nam omnis concupiscentiae refrenatio primum quasi tyrocinium est, quo appetitus coniunctionis vincitur atque collabitur. – III. Confirmatio ab incommodis ac periculis: Quid autem dicam de periculis ineundi matrimonii, denique incommodis eo iam suscepto? – Αἰτιολ(ογία): Nam et libertas, 15 cuius nos natura finxit avidos, amittitur et rixis atque multis querelis vita obiicitur. – Epilogus: Quam ob rem ex re tua videtur, ut a nuptiis animum avoces.

20

25

30

35

CXXXIV. Suasio, ut uxor ducatur. Exordium per insinuationem: Cicero collaudat sententiam Aristote|lis, qua hominem 359 solitarium aut angelum aut κακοδαίμονα esse censuit. – Ratio: Amare enim solitudinem est contra hominis naturam. – Conclusio exordii cum amplificatione: Ideo sapientum praeceptis hoc continetur, ut consortium amicorum nobis comparemus et societatem generis humani sedulo colamus. – Propositio: Quare valde delector tuo animo ad coniugium inclinato, meumque consilium est, ne id negligas. – I. Confirmatio a genere: Est enim coniugium quaedam societas. – Αἰτιολογία: Nam arctissimo vinculo inter se devinciuntur coniugum animi. – Conclusio huius partis per collationem: Quemadmodum igitur societas, ita et coniugium minime negligendum est. – II. A pietate: Divino ore praeceptum est, ut etiam parentibus desertis quisque operam det coniugio. – Αἰτιολογία: Nam interempto pene genere humano per diluvium iterum iussit 〈deus〉 amplecti nuptias, ut crescerent ho|mines et terram complerent. – 360 Conclusio huius confirmationis: Quare, ut pietas nos ad obedientiam dei vocat, ita eadem nos ducit ac invitat ad matrimonium. – III. Ab utili per occupationem: Nec vero id remedium est tantum multarum anxietatum, sed felicitatis consortium. – Αἰτιολογία: Ideo enim deus e costis mari uxorem dedit, ut maiore felicitate genus humanum bearet. – Alia: Cum aliis enim amicis animorum tantum benevolentia coniungimur, at cum uxore corporum et fortunarum omnium permixtione et sacramenti foedere, qua nulla est firmior aut tenacior felicitas. – Epilogus: Itaque

12 colubetur 15 atque] ac per 16 re] te 19 κακωδαίμονα 23 inclinatio 25 coniugium 8 Kol. 3, 5. 18–19 Dieses Citat kann ich weder bei Cicero noch bei Aristoteles nachweisen. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 21–22 Vgl. z. B. Cic. de fin. 4, 4. 27–28 Gen. 2, 24. 29 Gen 9, 1 und 7.

536 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

valde probo tuum institutum ac velim, ut is animus nunquam in te mutetur. – Amplificatio: Nihil enim naturae convenientius est, nihil sanctius, nihil dulcius, quam id 361 amplecti consortium, in quo non mutua tantum be|nevolentia, sed omnium rerum adeoque corporum communio observatur sanctissime. CXXXV. Querela de tristi eventu initi matrimonii. Exordium per occupationem: Nunquam fui immemor proditae sententiae, quod praeceps consilium sit inauspicatum. – Αἰτιολογία: Nam id studia liberalis doctrinae subinde mihi in animum reduxerunt. – Adversativa continens propositionem: Et tamen nescio, qua imprudentia susceperim, quod nunc mihi in extremum malum cessit. – Amplificatio a χρεία: Si enim nunquam alias, nunc profecto 〈...〉, quod Livius dixit consilia calida prima specie grata, tractatu dura, eventu tristia esse. – Narratio continens expositionem totius rei iuxta omnes circumstantias: Nam cum primum matrimonium iucundum existimarem, res mihi mirifice blandiebatur, susceptum autem non nihil animum exacerbare, deinde totum pectus tristitia 362 explere coepit. – | Enumeratio malorum: Uxor enim molesta esse nunquam desinit, liberi, servi, ancillae totam domum inquietant, assiduae curae de re familiari animum defatigant et, quod omnium durissimum est, cum mihi valde vacare videor, tunc primum plena agnitione subeunt solicitudines, quae me totum enecant. – Amplificatio per collationem: Adde his etiam, quod nihil tam acerbum quam mulier, prae qua cetera omnia ludum iocumque dixeris. – Epilogus: Itaque valde imprudenter a me factum esse video, quod praecipiti animo in tanta mala me coniecerim. – Amplificatio a dignitate: Profecto existimo curas sanam mihi ex pectore mentem exemisse, cum dulcissimum genus cum acerbissimo commutaverim.

5

10

15

20

CXXXVI. Consolatio, ut molestias coniugii patienter feras. Exordium ab increpatione: Quis furor te exagitat, quod tam queribunda voce ad me 25 scribis? Quale coniugium tibi attulit exitium? – Amplificatio per interrogationes 363 plures: | Tu hominis vitam omni peste vacuam tibi somnias, mihi rem sacram exosam facis, tu, quod omnibus salutare est, tibi uni pestiferum existimas? – Conclusio per communicationem: Vide enim, 〈ne〉 in caput tuum omnes inferos concites, ut longe nocentiorem, quam nunc sentis, pestem in te immittant. – Propositio: Itaque 30 aequo animo ferenda erat, quaecunque fortuna per uxorem oblata est. – I. Ratio ex honestissimo loco: Maior: Sic enim verum est, quod a philosophis dicitur viro bono et acerbas res subeundas esse suscepto matrimonio. Αἰτιολογία: Minor: Est enim

8 amicum 10 sic 14 tristia 23 comitaverim 25 querebunda 28 tu] ut 7 Nicht nachweisbares Sprichwort. 10 Nach profecto ist ein Begriff wie sentio oder cognosco ausgelassen. 11 Liv. XXXV 32, 13. 32–33 Kein Citat. Die ungünstigen Urteile der Philosophen über die Ehe finden sich z. B. bei Plato (Zeller, Philosophie der Griechen II 14 S. 888), bei Epikur (a. a. O. III 14 S. 474 Anm. 6), bei Epiktet Dissert. III 22, 67 f. und sonst.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 537

coniugium inter res honestas honestissimum. – II. A conditione mortalium: Si philosophis assentiris, non moleste ferendum, quod communis sors tibi imposuit. – Αἰτιολογία: Nulla enim est vita mortalium, quae non sit omnibus fortunae casibus obiecta, et omnino e vita migrandum est ei, qui nihil acerbitatis ferre velit. – Haec 5 ratio amplificanda est a causis, circumstantiis, quod diaboli instructu | praecipue 364 coniugium multis cladibus infestetur et ad extirpandum genus humanum et vagas libidines incendendas. – Conclusio harum rationum: Quare memineris, quod intra humanam conditionem animum tuum contineas. – Occupatio obiectionis: At, inquis, satis honesta res coniugium, si omnia secunda eveniant, at, si diversa, 10 minime beatam videri. – Dilutio: Perbelle tu quidem, sed non satis prudenter ab exitu esse spectandum censes. – Αἰτιολογία: Neque enim honestas ac beatitudo a fine dependet; itaque Phyllis apud Ovidium recte invehitur in Demophoontem inquiens: Careat successibus 〈...〉. – Epilogus: Obfirma igitur animum et cogita sapienti nihil triste accidere posse praeter turpitudinem: qua cum vacet matrimo15 nium, nulla tristitia quemque afficere debet.

20

25

30

35

CXXXVII. An liceat Christianis ius dicere ex ethnicorum legibus. Principium sumatur a narratione: Male vociferabantur quidam fanatici, quod, etsi exercere iudicium licet Chri|stianis, tamen legibus ethnicorum utendum non esset. – 365 Αἰτιολογία: Impium igitur id iudicant, siquidem incertum sit, utrum deus eas approbet. – Conclusio narrationis: Itaque explosis Romanis legibus aut novas ferre aut Mosaicas renovare conantur. – Adversativa cum propositione: Verum eos desipere manifestum est. – Αἰτιολογία: Nam minime vitiant Christianam pietatem. – 〈I.〉 Ratio a simili: Sicut enim Christiani hominis est praesentibus magistratibus obedire, ita nos sciamus praesentes leges retinendas et colendas esse. – Αἰτιολογία: Nam lex est ipsa vox magistratus, et, cum magistratus ordinatio dei sit, necesse est eorum imperio parere in omnibus civilibus ac honestis institutis. – II. Ab exemplo Christi: Christus non immutavit neque magistratus neque leges ethnicas, sed obtemperandum esse dixit hac voce: Date Caesari, quae sunt Caesaris. – Conclusio huius argumenti: Igitur convenit, | ut Christiani etiam praesentibus magistratibus et 366 legibus obtemperent. – III. Ab officio evangelii: Evangelium non obligat nos ritibus Mosaicis nec abolet res politicas et receptos mores. – Amplificatio a simili: Sicut enim externa corporis officia non immutat, ita non vult immutari aut dissolvi praesentem rei publicae statum. – Refutatio obiectionis: Sed, inquis, impium est ius dicere ex scripto ethnico, quia incertum est, an placeat deo illa obedientia. – Ratio inficiationis: Cum magistratus verbum dei habeat, quo sua officia approbantur, quid opus est dubitatione, utrum deo placeat? – Alia obiectio: Non extat autem certum

1 mortaliorum 14 praeter] propter | qua] quae | vacat 27 ethicas 31 receptas 34 ethico 13 Ovid, Heroid. II 85. 28 Mt. 22, 21.

16 Ethicorum 18 Ethicorum | esse

538 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

testimonium scriptum ea de re. – Dilutio: Id vero nihil opus est, cum haec res [est] ut ceterae subiecta sit rationi. – Αἰτιολογία: Nam scriptura hoc tantum agit, ut nobis revelet voluntatem dei ignotam rationi, reliqua rationi comprehensibilia nobis 367 committit diiudicanda. – | Epilogus: Quam ob rem non cogi debent Christiani ad novas leges aut instituta civilia, sed praesentibus parere et iis recte uti debent. 5 CXXXVIII. Declamatoria ἐπίδειξις in commendatione frugalitatis. Exordium peregrinum vel longum sit ab honesta consuetudine describendarum virtutum in declamationibus. – Propositio exordii: Optima consuetudo est conferre exercitium scribendi ad res honestas et vitae utiles. – Αἰτιολογία: Nam praeter sermonis copiam inde etiam aliquid maioris accedit, ut rerum praestantia excitati animi earum amore flagrent. – Alia: Solent enim acutius meditata et explicata accuratius magis movere et flectere liberales animos. – Amplificatio: Neque vero quisquam est tam duro pectore, qui non honestarum rerum commemoratione afficiatur. – Αἰτιολογία a natura hominis: Ea enim est vis naturae humanae, ut, cum ad 368 virtutem condita sit, non possit non eius admiratione teneri. – | Illustratio a χρεία: Ita Plato dixit, quod, si honestissima imago oculis cerneretur, mirabiles amores sui excitaret. – Conclusio exordii: Praeclare igitur factum est a maioribus, quod iuventutem exerceri voluerint in describendis honestis rebus et pingendis virtutibus. – Amplificatio a simili: Nam quemadmodum in beluis videmus naturam tacitis stimulis cieri proposito eo, ad quod ducitur, sicut Virgilius egregie de equo inquit: Primus equi labor est animos ac arma videre Bellantum, ita homines extimulantur ad meliorem vitam amplectendam, cum eius species assidue oculis obversetur. – Occupatio, qua aditus fit ad propositionem: Etsi autem eximiis factis tanquam vivis imaginibus praecipue percelluntur animi, tamen non parvam vim habet pictura virtutum, inter quas frugalitas tanquam moderatrix quaedam est universae salutis humanae. – Αἰτιολογία: Quid enim in vita beatum dici 369 potest hac virtute sublata, qua | tanquam capite ceterae omnes continentur? – Petitio attentionis: Quaeso igitur, ut me de hac dicentem patienter et attente audiatis. – I. Ratio commemorationis a definitione nominis: Cicero frugalitatem dictam putat eam virtutem, quam Graeci σωφροσύνην nominant, qua voce constat totum quasi chorum praecipuarum virtutum indicari, temperantiae, verecundiae, sobrietatis ac prudentiae. – Αἰτιολογία: Nam hae ita cohaerent adeoque amice inter se coniurarunt, ut plane divelli non velint. – Amplificatio: Ob quam causam frugi hominem Latini vocant bonum, sobrium, utilem et virtutibus praeditum omniaque recte

2 subiectae sint 3 ignotam] agnitam 5 pareri 6 Declamoria ἐπιδείξις | commendationem 10 exercitati 21 videri 25 procelluntur 35 vocunt 6 Vgl. Dispositio CXXXII. 16–17 Plato, Phaedr. 250d. 21–22 Vergil, Georg III 182 f. (aber atque für ac). 30–31 Cic. Tusc. III 8, 16.

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 539

5

10

15

20

25

30

35

facientem. – Αἰτιολογία: Nam inde proverbii locum obtinuisse illud Cicero meminit: Hominem frugi omnia recte facere. – II. A definitione rei: Sed hoc amplissimum huius virtutis lubens praetereo ac frugalitatem eam praecipue virtutem appello, quae in moderatione ac temperantia consistens commodum rerum usum retinet ac conservat. – | Occupatio: Ex qua etsi palam est ceteras virtutes oriri, quae privatae vitae praecipuae gubernatrices sunt, tamen, quia nunc non de castitate, non de abstinentia, non de verecundia aut prudentia dicere institui, sed de principali harum virtutum omnium frugalitate, hanc solam explicabo. – Amplificatio per correctionem: Interim tamen haec memineritis haec pulcherrima vitae ornamenta modeste, sobrie, verecunde ac pudice vivendi ex hoc fonte hauriri. – Αἰτιολογία: Nam qui frugalitatem non didicit, is nullam harum omnium praestabit. – Conclusio huius loci a χρεία: Quam ob rem aiunt Pythagoram frugalitatem velut genetricem virtutum omnium assiduo studio ingessisse suis auditoribus, persuasum habens hanc unicam totius honestatis ducem esse. – III. A genere: Cum frugalitas virtus sit, magnam profecto laudem et amorem meretur. – | Αἰτιολογία: Omnes enim intelligunt virtute nihil esse amabilius, nihil pulchrius. – Amplificatio a communi ad singulare: At cum omnis virtus maxime homine digna est, tum ea praecipue, quae privatam vitam frugaliter erudit. – Αἰτιολογία: Haec enim efficit, ut vita hominis praecipue emineat. – Alia: Nam ita eam moderatur, ut conservet verum usum rerum, ne quid secus fiat, quam natura probetur. – Haec sunt non nihil amplificanda, ut intelligatur, quomodo frugalitate communis usus rerum foveatur. Est enim addenda ἀντίθεσις, quod, sicut turpe est depravare usum rerum, ita longe sit pulcerrimum eo modo rebus uti, sicut deus et natura suadent ac res ipsae conditae sunt. – Hic est locus communis in hac oratione, quo tractatur digrediendum esse ad quartam rationem a causa finali ad hunc modum: Cum igitur frugalitas praestet, ut nihil ultra praescriptum agamus, ob hanc sane causam | amplectenda est, etiamsi alios fructus non paret. – Correctio: Quanquam profecto abundet innumeris commoditatibus privatis ac publicis, hic primum de privatis commodis dicendum. Nam, ut primum de privatis dicam, quid tota vita domestica boni vel iucundi habet sine frugali rerum usu? Quomodo oeconomia feliciter staret, nisi homines frugi essent, qui utiliter rebus fruerentur? – His addenda est amplificatio per distributionem: Neque enim coniugii vinculum firmum esse nec liberi procreari aut honeste educari nec res familiaris augeri possent, si omnia promiscue in abusum libidinis verterentur. – Correctio: Imo, quomodo vitae diu superstites essemus, nisi hac recte frueremur? – Hic singulae partes possunt dilatari copiosius. Id quod ad hunc modum commodum est: Etenim, si impudice contra connubii leges viveretur, quomodo coniugium subsisteret? Quae esset suscipiendae prolis spes, si effuse libido | sanguinis impura misceretur? Nec opes quaeruntur prodigalitate. – Αἰτιολογία: Nam sola parsimonia etiam res paucae

3 lubeas 9 pulcherria 18 ut] in 21 usum 34 fruaremur 36 subsisterit 37 effus 38 etiem 2 Cic. Tusc. IV 16, 36. 12–14 Vgl. z. B. Iamblich, de vita Pyth. 34 p. 171, 15 Nauck.

370

371

372

373

540 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

crescunt et divitiae augentur, ut pulcherrime inquit Cicero parsimoniam magnum vectigal esse. – His ita locupletatis subiicienda est conclusio huius partis hoc modo: Ex quo iam constat multarum 〈rerum〉 foecundissimam genetricem esse frugalitatem, cum ea non solum honestum usum rerum, sed vitam ipsam adeoque universam naturam nobis integre conservet. – Transitio ad publica commoda: Dixi hactenus de privatis commodis; nunc publica etiam recensebo breviter. Et quanquam domestica virtutum studia etiam publica sint, tamen haec virtus usque adeo ad rem publicam conducit, ut sine ea salva esse non possit. Hic iam numerandum est, quantum conferat rei publicae frugalitas vitae. Nisi enim rectores populi disciplinam frugalitatis et ipsi ament et subditis praecipiant, quomodo fideliter praeesse, et quomodo 374 imperia tueri possunt? – | Αἰτιολογία: Sicut enim nocentissima rerum publicarum pestis est luxuriosa vita, ita frugalitas auxiliatrix est felicitatis. – Amplificatio a praeiudicio: Ideo enim maioribus leges sumtuariae severissimae latae erant, quia viderunt collabi res publicas, in quibus frugalitas disciplinae oppressa sit. – Αἰτιολογία: Et profecto ea recte aestimata nihil peius videbitur offerri generi humano quam libido, luxus, prodigalitas. – Amplificatio: Haec vitia extenuant opes humanas, haec aegestatem involvunt, amoenitatem gravant, difficultatibus mortales premunt, denique florentes res publicas tanquam charibdes absumunt. – Illustratio a gnome: Ad quod respexit Claudianus, cum inquit: Et luxus populator etc. – Amplificatio ab exemplo: Nec procul huius rei exempla peti necesse est; videmus nostras res publicas, dum omnia citra modum et frugalitatem luxuriosissime admittunt, 375 delabi ad extremam perniciem, ut non tam hostis ex|tremus quam prodiga rerum luxuries formidabilis sit. – Ἀντίθεσις: Quanto autem rectius rei publicae consuleretur, si et gubernatores frugalis vitae exemplis praelucerent populo et subditi metu poenarum frugi esse consuescerent! – Αἰτιολογία: Ita enim communis salus omnium tueretur. – Ab exemplo Augusti: Augustum aiunt disciplina frugalitatis ita exornasse urbem Romam, ut gloriam sortitus sit. – Epilogus: Cum igitur tam foecunda optimarum rerum procreatrix sit frugalitas et universam vitam hominis salutemque rei publicae contineat, meretur sane, ut ab omnibus excipiatur. – Αἰτιολογία: Quae enim vesania est non amplecti et osculari matrem omnis felicitatis? – Hic repetendae sunt praecipuae utilitates, quas gignit haec virtus, ex superiori enumeratione in hunc modum: Cum enim hanc virtutem colimus, vitam conservamus, multas pestes 376 generis humani invertimus, rei familiari et toti posteritati | prospicimus, rei publicae statum non tantum incolumem servamus, sed etiam instabilem munimus. Denique nihil privatae aut publicae fortunae est, cuius nosmet ipsos, ut in proverbio est, 2 locupletis 4 vitam] viam 12 luxoriosa 15 ea] et | peius] magis 17 amoenam 18 chalibdes 23 formitabilis 24 subditis 25 consulerent 26 Augustini: Augustinum | exonerasse 31 praecipue 1–2 Cic. Parad. VI 3, 49. Vgl. S. 534,5. 13 Vgl. z. B. Marquardt, Privatleben der Römer VII 12 S. 299. 19 Claudian, in Rufin. I 35. 26–27 Vgl. z. B. Mommsen, Monum. Ancyr. p. 402 und Horaz, Carm. III 24, 25 ff.; IV 15, 10.

5

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 541

fabros non efficimus. – Amplificatio a contrario et dubio: Sed quae perversitas maximae parti hominum dominatur, ut non tam utilia quam exitiosa consectari gaudeant? – Αἰτιολογία: Quam laxis enim frenis feruntur ad teterrimas quasque libidines, quam immoderate omnia gubernantur, ut nihil magis placeat, quam quod 5 extra omnem modum et rationem positum est! – Alia amplificatio ab effectu: Hinc emergunt illae afflictiones, quibus homines involvuntur, hinc morbi, pestes, fames, aegestas miserrimum genus humanum continent. – Πάθος: Haec cum recordor, haud temere mihi a veteribus excogitatum videtur Iovem a mortalibus iniquitatis accusatum esse et caelo delapsum seque defendisse, quod non sit auctor infelicitatis huma10 nae, sed dignis hanc evenire. | Nam cum fortuna rectae institutionis ac prudentiae 377 soror sit, aliter fieri non posse, quin sui cuique mores fortunam fingant. – Clausula: Quam ob rem, qui comite fortuna hoc vitae studium percurrere volet, hic recte instituat vitam, i. e. componat se ad frugalitatem temporis ac rerum usu. – Αἰτιολογία: Proposuit enim natura frugalitatem ac sobriam vitam humanae felicitati, 15 et, sicut poeta inquit: Cum moribus aequis Inclinat populo regale modestia culmen. CXXXIX. Exemplum celebrandi dicti. Exordium sumatur a propositione: Egregia sententia est sapientissimi philosophi 20 Xenophontis, quod studium et patientia sint causae omnis honestatis. Αἰτιολογία: Nam ex his ceu primis fontibus, quicquid vere honestum dici potest, nascitur. – 〈I.〉 Argumentum a definitione studii a causis ducta: Maior: Studium est ardens animi conatus, quo bonarum artium amore impellimur ad earum felicem cognitionem et firmum usum. – | Minor cum conclusione: Cum autem honestas nemini tribuatur nisi 378 25 ob bonas artes cogitatas et exercitatas, non potest fieri, ut quis sine studio honesti nomen ferat. – Amplificatio huius argumenti a χρεία: Unde et Seneca dicit studia homines claros et nobiles efficere et sine iis animum aegrum et morti similem esse. – II. Argumentum a definitione patientiae ad honestatem: Plurimum vero patientiam conferre ad honestatem inde manifestum, quia patientia est virtus in animo pruden30 tis, diligenter considerantis huius vitae incommoda, quae omnes molestias ac iniurias aequanimiter vincit et perfert. – Confirmatio ab auctoritate: Sic enim Cicero hanc virtutem describit, quod rerum arduarum et difficilium omnisque adversitatis est perpessio. – Minor: Quis autem nescit hanc aequanimitatem et invictam malis

4 immoderatae 9 relapsum 10 dignus | fortunae 14 felicitatis 31 profert 33 est perpessio] et impetus cf. Cic. de inv. II 163.

20 patientia] sapientia

1 Appius Claudius Caecus bei Pseudo-Sallust, de re publ. I 1, 2 p. 141, 5 Jordan; vgl. S. 534,16–17. 8–10 Kein bestimmtes Citat; vgl. z. B. Welcker, Griech. Götterlehre I S. 182. Die Worte von et caelo an sind freie Erfindung Melanchthons. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Citate. 16–17 Claudian, VI. cons. Honor. 63 f. 20 Vgl. Xenophon, Cyropaed. III 3, 8. 26–27 Vgl. Seneca, Epist. 82, 3. 31–33 Cic. de inv. II 163.

542 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

virtutem plenam honestissimi nominis ac decoris esse? – Αἰτιολογία: Sequitur enim 379 honestas virtutes tanquam unica procreatio. – | Conclusio: Quare, qui patientem se

praebet, is honestatem rectissime promeretur. – Amplificatio huius argumenti: Quo respexisse Cicero videtur, cum ait in arduis et difficilibus honestatis causam positam 5 esse. CXL. Argumentum generis demonstrativi in vituperanda arrogantia. Exordium sit peregrinum ex historia Archidami, Agesilai filii, hoc modo: Archidamum, Agesilai filium, cum victus esset a Philippo, rege Macedonum, et ab eo litteras superba acerbitate scriptas accepisset, dixisse ferunt non prius homini ob fortunae successum superbiendum esse, quam umbram suam videret maiorem factam esse, quam antea fuisset. – Epiphonema: Gravis profecto admonitio et digna Archidamo! – Αἰτιολογία: Nihil enim magis prudentem dedecet quam insolescere ob laetum fortunae statum, cum eo nihilo maior efficiatur. – Conclusio exordii: Quare aequissi380 mum est, ut quisque suae naturae bona metiatur re|pudiatis fortunae blanditiis, quae, ut dare aliquid, dum licet, ita vicissim eripere, cum visum 〈est〉, potest. – Propositio: Quod cum ita sit, turpe sane ac foedum existimandum est arrogantiae vitium. – I. Ratio a causis et effectibus: Nam ut leniter aspirans fortuna et inanis ac temeraria persuasio arrogantiam gignit, ita haec foedum aliorum contemptum producit. – II. Ratio a definitione: Is enim dicitur arrogans, qui temeritate et imprudentia ea sibi inesse, quae minime insunt, aut maiora iis, quae insunt, fingit, ut in vita auctoritatem sibi comparet et alios prae se despectos reddat. – III. Amplificatio turpitudinis: Hanc autem insignem stultitiam et vanitatem esse certum est, gloriari, ut Cicero inquit, sub falsa nominis umbra. – Αἰτιολογία: Prodit enim mentis levitatem captator inanis gloriae. – Conclusio: Quare nihil tam virum dedecet, quam sua 381 arrogantia aliis fucum facere et sibi nimium placere aliosque prae se despicere. – | Αἰτιολογία: Qui enim sibi nimium arrogat, is aliis immodice derogat, unde obtestationes petulantes, linguae morbi foedissimi, sequuntur. – Clausula: Proinde Lacedaemonii suis vitiis Ctesiphontem, disertum alioqui virum, vivere apud se non sunt passi, quod indicavit de re quavis se vel totum diem dicere posse. – Αἰτιολογία: Consueverunt enim boni oratores habere sermonem rebus parem.

2 unicam procreationem 11 Archidamo] Agesilao 12 ob] ad 16 sit] fit | sanum 17 leviter | et2] ut 23–24 levitate 28 Ctesiphonem 29 indicavit] inclitavit 4–5 Vgl. Anm. zu 541,31–33. 7 Plutarch, Apoph. Lac. s. v. Archidamus, Agesilai filius 1 = II p. 129 Bernardakis. 22–23 Cic. in Pis. 24, 57. 28–29 Die antike Quelle für diese Anekdote habe ich nicht gefunden; vielleicht liegt eine Verwechslung vor. Einleitung, Abschnitt: Citate.

10

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 543

CXLI. Institue responsionem ad amici litteras, quibus te accusat intermissionis litterarum. Exordium sumatur a repetitione epistolae amici et partim a comprobatione amoris et a dolore, quem ex litteris eius perceperis: Per dubitationem te nescire, plusne volup5 tatis an doloris ex eius litteris perceperis. Nam quatenus requirat scribendi officium, eas litteras indicio esse ipsius in te amoris, quatenus autem ostendat te odio vel oblivione ipsius non scripsisse, eam suspitionem tibi, pro eo ac debuit, fuisse molestissimam. Nunc | ostende perpetuam ipsius memoriam apud te haerere et illa 382 sit quasi propositio. Sequantur postea causae tuae cessationis per concessionem: 10 Verum esse litteras esse nervos et suffulcra amicitiae nec quicquam ab amicis absentibus magis 〈expeti〉 quam illam mutuam litterarum communicationem. Sed si causas ulla reputarit via, te facile apud ipsum veniam consequuturum. Causae autem sunt non oblivio, non odium, non superbia aut abalienatus animus, sed partim tabellariorum inopia, partim eorumdem perfidia et ignavia, partim longinqui15 tas itineris, partim tua negotia, partim etiam studia, quibus praecipuam debeas operam, fuerunt impedimento. Postremo, quandoquidem animadvertas ipsum ita desiderare tuas litteras, te nullum tabellarium postmodum praetermissurum esse. Subsequatur clausula officiosa de tuis in ipsum studiis. CXLII. Probandum est consilium amici, quod aulam posthabuerit, ut litteris operam dare possit; et ponuntur exempla in genere demonstrativo. | 383 Exordium a praepostero huius seculi iudicio: Ne miretur, si quis ipsum reprehendat, quod relicta vita aulica et illo splendido genere vitae se ad litterarum studia contulerit. Tantum enim contemptum litterarum omnium animos occupasse, ut, quantum commodi mortalibus afferant, cernere non queant. – Propositionem amplifica 25 quadam antithesi: Et quidem, quoties apud animum cogites, quam difficile sit populari iudicio hominum non duci nec illecebris aulicis persuaderi, te non posse aliter iudicare quam singulari ipsum dei consilio ad amorem litterarum retractum, ut litteras omnibus ceteris rebus anteponeret, nec illud consilium satis laudari posse. – Confirmatio ab utili per collationem commodorum de vita aulica et litteris: Si quis 30 contendit, quibus artibus res publica praecipue administretur, num consilio et eruditione magis an moribus et exercitiis aulicis, facile statuet, quantum momenti habeant litterae ad quaslibet res agendas. – Concessio: Hoc fortasse quis assequitur in | aula, ut in notitiam magnorum principum perveniat et aulicam affabilitatem 384 perdiscat, itaque aliquando ditescat ex largitione et liberalitate principum. – Correc35 tio: Sed quomodo constituendae sint res publicae vel privatae disciplinae, ut pro conditione et usu rerum homines in officiis retineantur, disci nihil potest. – Ab usu litterarum: litterae vero varios hominum affectus, consilia, studia docent, praecepta 20

6 iudico 10 amiticiae 14 tabellorum 15 iteneris 29 collocationem 31 statue 35 sunt 19–20 Vgl. Dispositio CXIX und CLV. 29–30 Vgl. S. 552,16 ff.

544 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

atque exempla tradunt, ut, qui ea probe didicerit, possit moderari et imperare aliis facilius aequitate, iustitia, honestis praeceptis vitae. – Ab exemplis: Hoc intellexisse multos saepe principes, nihil ad gubernationem imperiorum esse utilius, et in provectiore aetate didicisse litteras, ut de duce Palatino scribitur. – Epiphonemate illustretur litteras esse fontes sapientiae, adeo, ut, qui diligenti studio litterarum 5 animos excoluerint, consulti de negotiis rectius iudicare et dilucide explicare 385 possint. – Iterum conferatur vita aulica et enumerentur incommoda aulae. Item | describatur aulica vita: Aulam non esse scholam morum honestorum aut disciplinam quandam, sed potius, ut nunc sunt mores, fabricam militiae, assentationis, symposiorum, ingurgitationis, libidinum, blasphemiae, denique Lernam malorum. – 10 Confutatio obiectionis: Quamvis autem necesse sit, ut principes habeant suos satellites et consiliarios, tamen, nisi quis doctrinae praesidiis instructus fuerit ingressurus, haec mala effugere ipsum vix posse. Secus, si studiis litterarum munitus hanc Lernam accesserit. – Epilogus: Quare felicem eum dicas, cui deus hanc mentem dederit, ut litteras pro summo dei dono amplectatur, quodque sordidam et beluinam 15 vitam iudicarit, quae non litterarum scientia regeretur. Adiungas adhortationem brevem, ut studia litterarum ardenter tractet. CXLIII. Commendatio sententiae Virgilianae: In teneris consuescere multum est. 386 Propositio: Praeclare et sapienter poetam dixisse iudico. – | Αἰτιολογία: Nam natura tenacissimi sumus eorum, quae teneris annis percepimus, ut sapor, quo nova vasa 20 imbuis, durat nec lanarum colores, quibus simplex ille candor mutatur, elui possunt, iuxta illud Horatii: Quo semel est imbuta recens servabit odorem Testa diu. Magni vero refert, quibus moribus imbuantur animi teneri. Nisi enim quadam 25 disciplina frenantur impetus pueriles, raro ad frugem perveniunt. – De efficacia disciplinae per ἀντίθεσιν: Res quidem efficax est natura, sed potentior institutio, quae malam naturam in meliorem transfert. – Probetur partim ex agrorum cultura, partim ex insitione: Quia acerbae arbores, si inferas dulcis fructus surculum, mitescunt et natura mutantur. – Ab exemplo Lycurgi: Sapientissimus vir ostendere 30 volens, quantum momenti positum in bona institutione, produxit in spectaculum duos catulos ex iisdem parentibus ortos, alterum ad cibos et focos, alterum ad 387 venationes educatum. | Libum apposuit et leporem, sed alter in cibum irruit, alter vero relicto cibo ad feram insiluit. – A noëmate: Fons omnis virtutis est diligens et

4 provectione 7 conferantur 10 iniurgitationes 14 Lernam] Laidem | accesserim 18 commentatio | mg. 2. Georg. 20 quae] qui | percepimus] ne 21 mutatus 26 frenentur 32 ex] et 33 libam 4 Vgl. S. 524,14–15 und 552,26. 18 Vergil, Georg. II 272. 23–24 Horaz, Epist. I 2, 69. 30 Plutarch, Apoph. Lac. s. v. Lycurgus 1 = II p. 149 Bernardakis.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 545

sancta educatio. – Probatio a testimoniis Platonis libro 6 de legibus: Si 〈homo〉 cum natura facili rectam disciplinam fuerit assecutus, divinum animal efficietur et mansuetum. Sin vero aut non satis aut non bene fuerit educatus, ferocissimum omnium, quae in silvis nascuntur, animal reddetur. Quam ob rem non debet legisla5 tor summopere necessariam pueritiae educationem postponere, sed operam dare in primis, ut optimus vir eligatur, qui pueris educandis praesit. – A reprehensione vulgatae consuetudinis: Quo quisque est ditior, eo minus solicitus est de puerorum educatione. Hanc absurditatem Crates Thebanus perspiciens improbavit: Quae vos agit dementia, cives, inquiens? Tam anxiam curam impenditis parandis pecuniis ac 10 possessionibus; liberorum, quibus ista paratis, nul|lam prorsus curam habetis? – 388 Epilogus: Verissime igitur a poeta dictum multum esse situm in institutione puerili et dandam operam, ut quisque ad virtutem educetur. Testatur item Themistocles asperos et indomitos in optimos equos evadere, si quis illis adhibet disciplinam rectamque institutionem. CXLIV. Dehortatio de ebrietate. Exordium a dubitatione et correctione sententiae Terentianae: Nescire te, quomodo verum sit, [quam] quod apud Terentium senex dixerit: Obsequium amicos, veritas odium parit. Molestam vero veritatem esse; si ex ea nascitur odium, venenum amicitiae esse 20 solere. At obsequium multo esse molestius, quod peccatis indulgens praecipitem amicum ferri seu ruere sinat. Quare te potius subiturum periculum odii, quam permissurum, ut is, quem pro amico intimo semper habueris, tam turpiter pereat. – Correctio ab ipsius ingenio: Quamvis de periculo tuo non adeo sis solicitus, | sed 389 ipsum admonitionem honestissimam 〈non〉 aspernaturum 〈te sperare〉. – I. Causa: 25 Siquidem bonis ortus sit parentibus. – II. Ingenue et liberaliter a puero educatus. – III. Liberalibus studiis deditus, quae omnia distortum ingenium facile in viam revocant. – Narratio: Audisse vero te ipsum dies noctesque potare et raro solem videre sobrio stomacho. – Propositio: Id quam abominandum vitium sit, ipsum satis scire, cum Musis operam sobrius dederit. – Confirmatio seu amplificatio a turpitu30 dine, quod ne bestiae quidem plus iusto bibant. – Hoc exaggerabis circumstantiis: Ut maxime alios deceat, ipsum tamen litteris deditum non decere. – A pernicie: Adducas pericula et patiaris ea in〈de〉 animi et corporis detrimenta et mala, quae sequantur; iram dei, valetudinis exitium, poenas corporales et spirituales, contemptum verbi dei, impietatem, neglectum omnis honestatis sequi, suffocari ingenium, 15

19 esse1] vere 20 soleat 24 ipsam | causae 25 sit] sis 30 exagerabis 4–6 Plato, Leg. 766a. 8–10 Plutarch, de lib. educ. 7 = I p. 9 Bernardakis. Jetzt legt man diese Worte nicht dem Crates, sondern dem Sokrates in den Mund, vgl. Plato, Clitoph. 407a. 11–12 Vgl. Horaz, Epist. I 2, 67 ff. und Anm. zu 544,23–24. 13–14 Plutarch, Themistokles 2 = I p. 221, 1 Sintenis. Vgl. 15 Vgl. Dispositionen LXVIII und CLIII. Erasmus Roterd. Apophth. V s. v. Themistocles nr. 18. 18 Terenz, Andr. 68 vgl. S. 482,11.

546 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

390 extingui | intellectum, enervari vires corporis, accersi perpetuos cerebri cruciatus,

vertiginem, apoplexiam, comitialem, vitiosos et crassos humores gigni. – Ab impietate: Sumtus, quos decebat in pios usus collocare, inter greges nebulonum sceleratissime ipsum perfraudare. – A periculo et contemptu: Omnes ipsum tanquam vanissimum nebulonem contempturos. – Ab effectu: Ex ebrietate saepe occasiones 5 oriri multorum scelerum: Nox et Amor vinumque nihil moderabile suadent. Possunt multae sententiae in hunc usum adduci; Propertius libro 2: Vino forma perit, vino corrumpitur aetas. – Ab exemplo Liviano: Regios iuvenes incaluisse vino eoque factum, ut Tarquinius 10 stupraret Lucretiam etc. Alexander ebrius occidit optimos duces, Clitum etc. – Peroratio constat propositionis et argumentorum quorundam repetitione. Postea 391 claudatur praecatione veniae, ne aegre ferat admonitum se ab amico. | CXLV. Responsio ad superius argumentum de vitando ebrietatis vitio; sit igitur purgatio in genere iudiciali, statu coniecturali. Exordium captatione benevolentiae constabit per inversionem in hunc prope modum: Nescio, plusne doloris an voluptatis ex tuis litteris perceperim. Quamvis enim vehementer doleam me abs te immerentem accusari, tamen mihi interim iucundum fuit officium meum requiri. Est enim immodici amoris argumentum temere de amico suspicari eumque correctum et emendatum velle. – Translatio: Sed tibi nequaquam irascor, qui admonendum me mei officii acerbius aliquando duxisti. Illud excruciat me, quod tanta vis sit calumniae, ut optimos quosque et innocentes suis convitiis non modo proscindat, verum etiam amicos et eorum fidem abducat. – Praecisio: Sed alienum nunc est tempus expostulandi cum calumniatoribus, 392 purgandi vero mei magis est visum. – | Propositio figurata: Dii prohibeant, quae scribis! Egone me potationibus oblectarem, egone studia mea tam turpiter desererem, quae mihi ipsa vita sunt cariora? Cave credas! – Confirmatio: Argumenta a facultate et voluntate sumta: Ut maxime voluissem pergraecari, non licuit propter inopiam, quando tam longo temporis spacio a parentibus ne obolum 〈quidem〉 acceperim. – Ab illicito, ex loci dignitate argue: Summum nefas et atrocissimum scelus esse nec licere in tanto sobriorum et sapientum vororum coetu heluari. – Ab amore litterarum: Tanti te facere studia, ut propterea vel curam corporis commodam negligas, nedum ut etc. – A tua persona: Te iam eo sapientiae devenisse, ut intelligas te omnium minime hoc vitium decere. – Ab obedientia, quam parentibus debes: Te satis intelligere, quanto labore parentes tuos sumtus comparcant. Non igitur te posse 393 tam impium esse erga eos, ut taceas, quam deum esses offensurus. – | A natura et

2 crastos 3 delebat | nebulorum 11 stuperaret 28 licut 7 Ovid, Amor. I 6, 59. 9 Properz II 33, 33. 10–11 Liv. I 57 f. 11 Vgl. z. B. Plutarch, Alex. 50 f. = III p. 336, 6 ff. Sintenis.

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 547

valetudine tua: Etiamsi velis, sicut alii facile consortio malorum trahuntur ad crapulam, te tamen propter stomachi imbecillitatem non posse. – Ab incommoditate temporis: In tanta rerum omnium penuria, in tam periculoso tempore, in publico orbis terrarum incendio, tot imminentibus undique malis, non esse locum crapulae 5 nec posse animum de tantis malis cogitantem indulgere voluptatibus. – Conclusio cum quadam reprehensione facilitatis in credendo: Esse igitur hoc rite ab invido confictum, qui studiis tuis, quorum splendore offensus 〈sit〉, male velit. Ipsius vero aures non tam facile debuisse ad calumnias patere. Rogare te igitur, ut hanc suspitionem ex animo amoveat; diem ipsam docturam brevi haec ipsa conficta esse crimina. 10

15

20

25

30

CXLVI. Argumentum epistolae dehortatoriae. Propositio: Pravum sodalicium fugiant. – Confirmatio ab argumentis ex loco communi de | pravo sodalicio: Nullam pestem insidiari adolescentiae quam pravum 394 sodalicium. Contagione sui rectos et ingenuos mores infici, ita ut saepe nunquam ad bonam frugem perveniant, qui in sodalicio obsequentes fuerunt. Trahunt enim hominem sodalitia, quae etiam in mores penetrant, et perinde quisquis evadit, ut sunt, quibuscum versatur. – A testimonio sacrarum litterarum: Cum bono bonus eris, cum perverso perverteris. – A testimonio Menandri, quem senarium Paulus allegat ad Corinthios I. epist. cap. 15: Corrumpunt bonos mores colloquia prava. – A periculo: Malorum commertia multis ingentia damna dederunt. – Ab exemplo ex Livio: Videre hoc est in Bruti liberis, quorum alioqui fuerunt bona ingenia, sed pertracti sunt ab improbis sodalibus ad proditionis consilia. Attexe nunc alteram partem epistolae, ut doctorum et honestorum virorum consuetudinem amet. – Ab utili: In dies eum apud eruditos et bonos discere posse, quod vel ad augendam | 395 doctrinam conferat vel ad formandos mores et honestatem prosit. – Ab exemplo Ciceronis in Laelio: Ciceronem fateri se a Scaevolae auguris, sapientissimi viri, latere nunquam discessisse. Unde multa prudenter ab eo disputata, multa breviter et commode dicta memoriae mandarit fierique studuerit eius prudentia doctior. – Ab experientia: Rem ipsam docere unumquemque talem fieri, qualium utatur consuetudine, iuxta illud: Qui cum claudo habitat, subclaudicare discit. – Epilogus: Admone igitur eum, ut devitet sodalitia malorum et bonorum commertio gaudeat. Ita enim fore, ut et melius rebus suis prospiciat et parentibus etiam pietatem debitam exsolvat.

3 publice 4 locum] lucrum 11 fugiam 14 obsequentio 15 sodalitio 18 in Corinthiis 21 perditionis 10 Vgl. Dispositio XXI. 16–17 Ps. Vulg. 17, 27 (Luther 18, 27). 18 1. Ko. 15, 33. Vgl. Kock, CAF III p. 62 frg. 218. 20–21 Liv. II 4 f. 25–27 Cic. Lael. I 1. 29 Plutarch, de lib. educ. 6 = I p. 7 Bernardakis. Vgl. Erasmus Roterd. Adag. I 10, 73.

548 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

CXLVII. Epistola Tarquiniorum ad Porsennam. Exordium a causis scribendi ductum: Praesentis fortunae nostrae indignitas, iniustissimum exilium impellit nos, ut circumspiciamus ad principes fortissimos, si 396 quem nostrae conditionis misereat. – Narratio: Sumus enim regno nostro pul|si, quod repetendum ducimus. – Propositio: Eos conatus ut adiuves, te etiam atque 5 rogamus. – Argumenta a possibili et facili: Magnum tuum nomen est, validae vires etc. Collatione virium Romanorum hoc argumentum illustretur. – I. Ab honesto seu iusto: Oriundi sumus ex Hetruscis. – II. Eiusdem sanguinis. – III. Eiusdem nominis regii. – IV. Egemus tua ope. – Amplificatio a collatione: Moneat te miserrima fortuna nostra, non patiaris nos ex tanto modo regno deturbatos cum liberis adolescentibus 10 ante oculos tuos turpiter perire, et eos, qui modo servi fuerunt, excusso iugo regni dominari. – Alia amplificatio per antithesin: Reges alii peregre in illud regnum acciti sunt, nos, qui id auximus et pace et bello, scelerata coniuratione pellimur. – A gratitudine: Erimus perpetuo grati. – Conclusio hypotyposi et affectibus constat, ut commiserationem moveant. 15 CXLVIII. Fingatur epistolae argumentum Syri ad Clitiphonem ex | Terentii Act. 5. Scena 2. Heautontimorumeni in genere iudiciali, statu coniecturali. Exordium a communicatione doloris: Haud minus aegre patior te tam subito in hoc malum coniici quam tu, cuius maxime interest. – Probatio ex meritis Clitiphonis et officio servi: Quia tibi ex animo bene volo propter tua in me merita, et quia decet 20 servum affici calamitatibus heri sui. – Propositio: Quare vere sum sollicitus et sedulo de tuis rebus cogito nec, quid certi concludam, scio, nisi quod videris tuorum parentum, quos putas, non esse filius. – I. Confirmatio ex coniecturis: Primum argumentum a signis seu a moribus verorum parentum: Impossibile est veros parentes subito levem ob noxiam mutare omnem affectum et abiicere omnem animum a veris liberis. 25 Tui parentes subito levem ob culpam omnem deiecerunt de te animum. Ergo impossibile est ipsos veros parentes teque ipsorum filium esse. – Probatio minoris: Quia, 398 dum istis fuisti solus, dum alia nulla delectatio, quae propior | esset te, indulgentiam tibi dabant; nunc, filia posteaquam est inventa vera, inventa est et causa, quare expellerent. – Secundum Argumentum ab affectu materno: Omnes verae matres filiis 30 in peccato adiutrices et auxilio sunt. Tua mater in tuo peccato non est adiutrix tibi nec auxilio in paterna iniuria. Ergo nec ipsa vera mater est nec tu filius verus. – Conclusio, qua simul consilium aperitur: Ergo suspitionem hanc ex illis quaere; aut scias, quis sis, aut, si non est verum, ad misericordiam ambo adducas. 397

5 duximus 6 valida 15 communiferationem 19 et] it 21 vere] vane 25 abiicero 26 animum] amicum 28 indulgebant 30 effectu 1 Vgl. Liv. II 9. 16–17 Terenz, Hautont. V 2 vs. 978 ff.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 549

5

10

15

20

25

30

35

CXLIX. Argumentum epistolae gratiarum actionis. Exordium constat a communi ad singulare: Plurima sunt tua erga me beneficia, sed nullum unquam mihi vel opportunius vel iucundius fuit, quam quod nuper mihi praestitisti. – Αἰτιολογία propositionis: Ex his litteris enim intellexi, quanto studio mihi faveas, nec unquam magis expertus sum homi|nem homini deum esse. – Narra- 399 tio: In extremis namque temporibus tua beneficentia mihi opem tulisti meque quasi divino numine adiutum omni cura liberrimum reddidisti. Nam nunc quieto animo praeclaris virtutum studiis vacare possum. – Propositio per partitionem: Moveor itaque hac tua liberalitate, ut partim tibi gratias agam pro dato beneficio; partim, quo animo tuam amicam exhortationem acceperim, tibi significabo. – Confirmatio ab honesto: Nihil enim dignius est quam bene meritis vel re, si possis, vel verbo vel animo, si aliter nequeas, beneficium rependere. – Αἰτιολογία: Nam gratae mentis signum est, ut, cum facultas deest, animi saltem testimonium proferas, quo ostendas te exhibitum beneficium gratum habere. – Amplificatio a circumstantiis: Ego vero, qui tuum munus non tam re magnificum quam auctore longe praeciosissimum acceperim, non possum sine magno scelere gratiarum actionem praetermittere. – | 400 Alia confirmatio ab eodem loco: Vetus est mimi sententia: Ingratum si dixeris, dixeris omnia convitia. Ego autem, cum in omni vita ab omni vitio abhorruerim, non committam, ut nunc turpissimo obnoxius dicar. – Conclusio huius partis amplificata distributione: Quam ob rem sic velim de me iudices, quod, etsi nec rerum copia nec splendidis verbis tibi gratiam polliceri queam, tamen summo studio id conaturus sum, quo animum memorem tibique deditissimum semper habeam. – Clausula: Quod enim referre nequeo, id sempiterna mente libenter meminisse volo. – Altera pars propositionis prioris per transitionem subiiciatur hoc modo: Venio autem ad eam partem, de qua ab initio me aliquid scripturum dixi, ut intelligas, quomodo tuam adhortationem acceperim; solent enim senibus adolescentes suspecti esse, quod plerumque, ut Ovidius ait, respuunt atque odio verba monentis habent. – | 401 Propositio huius partis per adversativam: Ego vero non modo non respuo tua monita gravissima, sed multo magis patienti animo ea admitto et utraque, ut dicitur, aure suscipio. – Ratio a suo officio, loco honestatis: Quid enim esset indignius quam te, optime meis rebus consulentem, non audire nec ea, quae mihi utiliter inculcas, persequi, colere et amplecti? – Αἰτιολογία, quae habet maiorem syllogismi: Nam sicut apud Hesiodum honestissime praeceptum est eum esse primum verum, qui ipse quoque ex usu sibi providet, secundum eum, qui huic monenti obtemperat, tertium, qui nec ipse sibi providet nec aliis obtemperat, extremae stultitiae esse, ita

9 haec | pro dato] probato | benificio 11 re] ea 12 rependent 19 committant | obnexius 27 momentis 29–30 utramque ... aurem suspicio 31 incultas 32 prosequi 34 ipsi | sibi] sic monenti] momento 35 esse] est 17–18 Vgl. Publilius Syrus bei Ribbeck, Com. Rom. Frg.2 S. 320 vs. 126 = p. 38, vs. 126 Friedrich. 27 Ovid, Remed. amor. 124. 33–35 Hesiod, Opera et Dies 293 –297.

550 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

et ego sentio eum laude dignum, qui fidis consultoribus paret. – Minor: Sed quid monitis tuis utilius, honestius et gravius, quibus me ad praeclara virtutum studia admones? – Conclusio: Itaque, cum non barbariem plus colerem quam humanita402 tem, | non potui non tuam admonitionem aequanimiter suscipere, custodire et sequi. – Amplificatio per occupationem: Etsi autem mea industria satis exuscitatus eram ad 5 sedulitatem discendi, tamen tanta accessio tua ex adhortatione facta est, ut verum esse compererim familiaribus hortationibus non parvum stimulum subesse. – Αἰτιολογία ab auctoritate: Sic enim et Ovidius docet, cum inquit: Acer et ad palmae per se cursurus honores, 10 Si tamen horteris, fortius ibit equus. – Epilogus: Proinde et gravissimo animo tua in me merita sustineo et adhortationem ita accipio, ut nunquam vel ungue latius ab ea discessurus sim. CL. Adhortatoria. Exordium ab occasione scribendi: Saepe rogarunt me tui parentes, ut, si quando per otium liceret, ad te diligenter scriberem; quorum petitioni et honestae et iustae nolui 15 403 deesse. – | Propositio: Institui autem hoc tempore te breviter adhortari ad studia excolenda, quae cepisti; idque unum curare debes, ne, quod alii multi facere solent, ita verseris in studiis, ut domum redieris nihil factus doctior. – I. Ratio ab incommodis: Hoc enim non tibi tantum sed et parentibus et in primis patriae esset dedecori, cum illi, qui fortiter impedire conati sunt, ne parentum sumptibus educareris, sed 20 artificium manuarium aliquod exerceres, tum triumpharent et tuam inscitiam merito irriderent. – II. Ratio cum amplificatione: Sed haec, quae dixi, nondum sunt maxima. Illa enim, quae nunc subiiciuntur, multo sunt graviora. Primum deum ita offenderes, ut nullo modo posset tibi verum fieri placatus, nimirum qui te ad hoc vocavit, ut conferas studia tua ad ipsius gloriam et publicam utilitatem. Deinde 25 404 accederet gravis illa querela ecclesiae apud deum de tua negligentia. – | Epilogus: Haec breviter impeditus aliis negotiis ad te scribere volui, ut meam sollicitudinem intelligeres de studiis tuis et dignitate retinenda, tum ut ipse intelligeres et cogitares diligentius te esse in tali vocatione, quae semel neglecta infinitas adfert miserias. CLI. Exemplum epistolae responsoriae. 30 Exordium: Quam gratae mihi fuerint litterae tuae, vel inde cogitare potes, quod his lectis statim ad te nuncium misi. – Propositio: Nihil potuisses iucundius aut utilius scribere, quam quod me ad litterarum studia adhortatus es. – Occupatio: Etsi enim ipse amem litteras, tamen mea haec aetas est, ut maxime opus habeam admonitione. – Pollicitatio: Ita autem me in studiis meis geram, ut omnes meos conatus primum 35

1 parat 4 tuam] tuos | sequi] loqui 9 censurus 12 ungue] unquam 15 liceret] diceret 18 ita] ut 20 illis 21 tum] seu 25 vocarit 27 solitudinem 31 fuerunt 35 pollicitatione 9–10 Ovid, ex Ponto II 11, 21 f. 30 Antwort auf die vorangehende Dispositio.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 551

referam ad gloriam dei, deinde ut sim honori patriae et omnibus amicis. – Epilogus: Tibi interim sancte polliceor 〈me〉 pro illa fideli ac pia admonitione, quae meae menti, quoad vixero, erit infixa, gratias esse acturum. | 405 CLII. Gratiarum actio. 5 Exordium: Quoniam multa et praeclara in me beneficia contulisti, aequum est, ut

pro illis gratias agam. – Propositio: Ago igitur tibi gratias pro innumerabilibus beneficiis in me. – Ratio: Inhumanus enim essem et profecto ab omni humanitate alienissimus, si immemor istorum beneficiorum existerem, quippe quae tanta sunt, ut ampliora, mea quidem sententia, esse non possint. – A natura: Ipsa mater 10 omnium rerum, quam philosophi naturam vocant, nos docet exigitque ab omnibus, ut gratissimi erga bene meritos simus et officium pro officio reddamus plurimumque illos iuvemus, a quibus diligenter iuvamur. – A simili: Agri fertiles magno cum foenere id, quod acceperunt, reddunt; quanto magis id nos facere decet! – Epilogus: Propterea, ne me redderem pessimi vitii obnoxium, volo tibi meis indoctis litteris 15 gratias agere. | 406 CLIII. Declamatio, qua vituperatur ebrietas. Exordium: Cum sit utilissimum nostrae aetati in iis materiis stylum exercere, quae prosunt moribus nosque ad virtutem expetendam et fugiendam turpitudinem hortantur, institui et ego vituperationem ebrietatis. – Querela: Quod vitium (proh 20 dolor!) hoc tempore adeo est divulgatum, ut nullus amplior bene monentibus sit locus relictus. Venter enim caret auribus, nec immanius saevit ira hyaenae abreptis catulis quam furor istorum heluonum, cum ventri suo et gulae finem modumque statui audiunt. – Captatio benevolentiae: Rogo autem, ut me benigne audiatis, etiamsi oratio non satisfaciat vobis. – Propositio: Nullum vitium indignius homine et 25 perniciosius. – Ratio ab honesto: Quia maxime secundum naturam est mediocritas et temperantia. – Ab inutili: Nocet valetudini; ebrii sibi ipsis mortem consciscunt, sunt parri|cidae suorum corporum. – A moribus: Fiunt feri, furibundi, etiam cum 407 sunt sobrii. – A futilitate ebriorum: Quod est in corde ebrii, id est in corde sobrii. – Argumentum votivum a religione: Christus prohibet, quia impedit preces et pias 30 cogitationes, dicens: Hoc genus daemoniorum non eiicitur nisi ieiunio et oratione. Ergo daemones sunt familiares ebriis, et eventus ipse testatur eos interesse barbaricis helluationibus et convivas esse temulentorum et impellere eos ad multa flagitia et scelera. – Conclusio cum dehortatione: Indignum esse homini, cum bestiae etiam fugiant intemperantiam, propter paucos monstrosos homines tantam sibi ipsi vim

8 alinissimus | quippe] qui 12 iuvemus] iuventus | fertiles] seniles 25 maximi 28 ebrii] sobrii | sobrii2] ebrii 34 tantum 16 Vgl. die Dispositionen LXVIII und CXLIV. 30 Mc. 9, 29.

13 debet

20 amplius

552 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

adferre et ingurgitando tanquam homicidam sui corporis vitam sibi eripere. Qualis 408 est illa vita tantum ingurgitari, quod postea per vim vomas, sicut ipsae bestiae! |

CLIV. Expostulatoria. Exordium: Satis mirari nequeo, quod iam nullas a te accipio litteras, cum antea singulis septimanis ad me scriberes; fortassis oblivionem nostri cepisti et novis iam 5 amoribus te oblectas. – Propositio: Tecum expostulabo propter nimiam tuam pigritiam, qua in scribendo uteris. – 〈Ratio〉 ab aequo: Aequum est, ut bonus vir alterum non contemnat, ac illi mali sunt, qui ista faciunt. Sed tu contemsisti me, qui lacessitus et provocatus meis litteris non respondisti! – Occupatio: Igitur dignum est, ut tecum expostulem. At, inquis, occupatior fui, quam ut mihi scribere licuisset, et 10 negotia mihi ardua obstitere, quo minus liceret. – Refutatio: Nulla tanta negotia sunt, quo minus amico operam dare sinerent. – Epilogus: Fac igitur sciam veram tui 409 silentii causam. | CLV. Argumentum ab utili per collationem sive ἀντίθεσιν commodorum, quae sequuntur vel quaestui vel litteris operam dantes. Equidem, si quis expendit, quibus 〈artibus〉 res potissimum tueamur, num consilio magis an pecunia magis administrentur, inveniet, quantum momenti habeant litterae quaslibet ad res gerendas. Fortassis hoc aliquis assequetur negotiando, ut rationem accepti vel expensi facere possit; quo pacto vero constituendae sint res vel publicae vel privatae, ut pro conditione et usu rerum homines in officio retineantur, non scit. At litterae varios affectus, consilia, studia docent praeceptis et exemplis, et, qui eas probe didicerit, potest et sibi moderari et imperare aliis aequitatis, honestatis et iustitiae exemplis institutus. – Confirmatio per concessionem: Sunt quidem 〈pecuniae〉 (quemadmodum 〈...〉 dixisse ferunt) rerum gerendarum nervi, sed ita, si prudenti consilio subserviant. Neque enim alioqui plus prosunt quam claudo firmae 410 tibiae. – | Ab exemplo: Ferunt ducem Palatinum, qui nunc imperium ad Rhenum agit, in extrema parte senectae litteras didicisse. Nam cum variis urgeretur bellis nec ipse legere vel dictare posset, sensit quamvis sero se multo facilius imperium gessurum, si litteras attigisset. – Ab honesto per praeteritionem: Quantum vero dignitatis hominibus addant, quid attinet pluribus ostendere? Cum inter humanitatem et barbariem interesse aliquid censemus, profecto iudicabimus vel in solos 〈eos〉 homines naturam hoc competere, qui suum animum diligenti studio litterarum

2 vomeas 8 tu] ut 9 lacessitis et provocatis 11 liceret] licuit 12 quo minus] quae modo 16 tueantur 20 retinentur 22 posset | impertiri 24 Vor dixisse ist ein Eigenname oder quosdam ausgefallen. 25 prodest | claudi 28 sentit 30 addunt 32 hoc] hominis cf. 524,20. 14–15 Anfang dieser Dispositio einschließlich der Propositio fehlt. Fast wörtlich stimmt überein Dispositio CXIX S. 524,2–525,5. Vgl. auch Dispositio CXLII S. 543,29 ff. und Einleitung, Abschnitt: 24 Vgl. Nehry, Citatenschatz S. 384 nr. 47 oder Büchmann, Geflügelte Inhalt und Composition. Worte, unter: nervus rerum; 21. Aufl. S. 402 f.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 553

excoluerunt, ut consulte et exacte de rebus communibus iudicare dilucideque dicere ac loqui possint. – A iudicato: Id si fortassis aliquis ὑπερβολικῶς amore litterarum a me dici existimat, ille audiat iudicem, qui, cum nuper inter doctissimos et simul prudentissimos versaretur, a quibus varie, sicut fit, de rebus gravissimis dissereba5 tur, interrogatus ipse quoque multa | in medium attulit, sed sentiens se minime 411 posse rem, quam cerneret, tanta luce, quanta alii, aliorum oculis subiicere: Profecto, inquit, video homines, qui litteris non sunt exculti, similes esse speculis inexpolitis. Sicut enim illa adhibitas imagines rerum propter hebetudinem nunquam satis conferunt, ita meo periculo experior, quod homines indocti, quamvis ingenii 10 bonitate multam doctrinam intelligant ac assequantur, tamen propterea respondere non possunt. – Epiphonema: Vidit hic vir litteras non modo esse instrumenta prudentiae humanae, sed rationis et ingeniorum veluti artifices. Porro, cum praeclarissima 〈pars〉 hominis sit ratio, ex qua tanquam ex fonte omnes virtutes profluunt, quid homine dignius studio litterarum? – Epilogus: Facile igitur aliquis dixerit hunc 15 vere esse beatum, cui deus eam dedit mentem, ut litteras pro summo et amplissimo dei dono (id quod re vera sunt) amplectatur posthabitaque negotiatione sordidum existimet lucrum, | quod litterarum negligentia paratur. Hic poterit aliquis subiicere 412 adhortationem, scilicet ut urgeat institutum nec permittat se illecebris a litteris avocari et dirimi, et alia doctissimorum virorum exempla subiungat. CLVI. Epistola adhortatoria. Exordium constat [a] collatione: Nemo est, qui eum non exosum habeat, qui mutuum non reddat. At, cum multo plus sit interponere pro aliquo fidem quam mutuum dare, quis te non execrabitur, quia indigna tua negligentia spem meam fefellisti? – Narratio: Venit ad me nudius tertius Balbus non sine indignatione 25 referens te adeo non obsequi praeceptorum tuorum admonitionibus, quas tibi utilissimas fore sentiant, ut ne quidem ad eas amplius te admonere velint. – Haec narratio potest dilatari per rerum eventum: Neque enim iuvenilis tua aetas te hac parte excusabit. Nam vetus est proverbium arborem cito incurvari, quae incurva futura sit. Sic inge|nia in primo flore aetatis de se praebent spem atque expectatio- 413 30 nem virtutis ostendunt, si quid in posterum eximii praestare voluerint. Ergo, cum fefelleris omnium nostrum animum erga te tua negligentia, 〈veremur〉, ut porro probi adolescentis officio, non dico studiosi, functurus videare. – Amplificatio ab exemplis: Athenienses supremo supplicio affecerunt adolescentem, qui gratuita quadam libidine volucrum oculos effodere solitus fuerat; magnam enim significatio35 nem de se praebuisse visus fuit, quod tyrannicum et immane quiddam in animo 20

1 consulto 4 varie] raria 8 habetudinem 11 posse | litteras] homines cf. 524,30. 13 qua] quo profluunt] persolvunt 18 urgeat] vigeat 27 narratio] ratio | te] de 31 nostrorum | ut] ne 20 Ganz ähnlich, zum Teil wörtlich übereinstimmend, ist Dispositio CXXI. Vgl. Einleitung, Abschnitt: Inhalt und Composition. 28–29 Vgl. Anm. zu 525,19. 33–554,1 Vgl. Anm. zu 526,2–5.

554 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

haberet. Proinde ne dubites tuum ingenium esse omnibus suspectum, quandoquidem fallere meam fidem non erubueris. – Correctio: Verum, ut et me terreant malitiosi ingenii tui indicia, cum videor de incerto eventu superstitiosius iudicare, dabo id tuae adolescentiae et porro plane non desperabo, quin posthac emendaturus 414 sis istam enor|mitatem tuorum institutorum. – Ab auctoritate: Docet enim ipsa 5 experientia verum esse, quod Aristoteles dixit de contingentibus non determinatam veritatem. – 〈Epilogus:〉 Itaque non plane abiiciam spem de tuis studiis, sed spero te admonitum his meis litteris resarturum diligentia et summa contentione, quod a te neglectum est hactenus. – Similitudine illustretur: Ac sicut sera cultura agrorum provenire solet magno cum fructu, ita meam de te fiduciam spero adhuc non modo 10 te expleturum, verum et superaturum esse. CLVII. Argumentum generis demonstrativi gratulatorium. Exordium constet occasione: Relatum est ad me, quod ad publicum munus gerendum accitus sis. – Propositio: Quod mihi auditu fuit iucundissimum tibique eum honorem gratulor. – 〈I. Ratio:〉 Maxime enim decet amicos aliorum honoribus 415 gratulari. – Αἰτιολογία: Est enim testificatio benevoli animi ac magni amoris. – | Illustratio per collationem: Sicut enim afflictis rebus et indignis casibus amicorum condolere debemus, ita in laetis eventibus gratulari eis convenit. – II. Ratio ex eodem loco ac pietate: Suscepisti officium honestum et gratissimum deo. Nihil enim est honestius quam publice prodesse multis, et ad id suscipiendum pietas nos vocat. – III. Ratio ab utili: Amplificabit ea res tuam famam et erit tibi gloriosissimum. – Distributio: Plurimorum enim commune suffragium habebis, quod iste honor delatus tibi est. – Αἰτιολογία: Est enim tacita quaedam applicatio, quia idoneum te esse ad publicum officium administrandum [te] censuerunt. – Amplificatio a circumstantiis: Addo hoc etiam, quod principum auctoritate ad hoc munus suscipiendum dignus iudicatus es, id quod in primis laudabile est. – Αἰτιολογία: Sic enim poeta inquit: Principibus placuisse viris non ultima laus est. – Altera pars utilitatis: Deinde, si veram gloriam parit rei publicae beneficium, 416 immor|tale decus te consequi necesse est. – Αἰτιολογία: Ea namque administratio est, quae, quod geritur, id publico bono cedit et ad totius populi salutem spectat. – Epilogus: Quam ob rem merito tibi gratulor, quod occasionem nactus sis, et spero te accessionem laudis maximam esse facturum.

2 teneant 3 iudicia 8 a te] ita 19 pietate] pio 23 quia] qui 26 est 31 quid 6–7 Vgl. Anm. zu 526,9–11. 28 Horaz, Epist. I 17, 35.

15

20

25

30

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 555

5

10

15

20

25

30

35

CLVIII. Forma dispositionis in genere demonstrativo. Laudandum et celebrandum est consilium ducum Saxoniae de constituenda et stabilienda schola ad posteritatem. – I. Argumentum: Pium est hoc officium et deo placet. – Amplificatio sumitur a mandatis dei, quae praecipiunt conservari doctrinam et foveri coetus docentium et discentium. Item a promissionibus praemiorum et promissionum exemplis. Mandatum dei Esaiae 49: Reges erunt nutricii tui et reginae nutrices, id est principes et res publicae debent curare, ut ecclesiae et scholae habeant victum et defensionem. Promissio dulcissima est Matthaei 10: Qui de|derit 417 potum aquae uni ex minimis propter doctrinam, non perdet suam mercedem. Exempla vetera leguntur in historia Abrahae, Eliae, Ieremiae. Nam deus benefecit hospitibus Abrahae et aluit viduam Sareptanam, hospitam Eliae, et regium eunuchum servavit in excidio Hierosolymae propter beneficentiam, quam exercuerat erga Ieremiam. – II. A necessitate: Quam necessaria est in corpore humano copulatio venarum et arteriarum, tam necessaria est coniunctio scholarum et ecclesiarum. Ut enim venae suppeditant arteriis sanguinem, quo alitur spiritus vitalis, ita hortuli ecclesiae rivulis scholarum irrigantur. – Amplificatio sumitur ex antithesi: Si intra annos triginta nemo disceret litteras aut pietatem, sequeretur Cyclopica barbaries, contemptus religionis, ignoratio necessariae doctrinae, interitus disciplinae; denique infinita barbaries et confusio sequeretur. – III. Ab utili: Prodest constitutio hu|ius scholae non tantum patriae, sed etiam reliquae Europae, cuius iuventus 418 poterit hic recte institui et ad virtutem assuefieri. Sunt autem praecipua ornamenta et praesidia vitae humanae homines docti et amantes virtutis. – IV. A dignitate seu officio principum: Magna sapientia est, quod principes intelligunt litterarum dignitatem et necessitatem et rectius iudicant de conservatione ministerii, honestarum legum et universae philosophiae, quam homines ἄμουσοι et indocti, qui pluris faciunt suas opes et voluptates quam deum et ecclesiam. Deinde heroica fortitudo est digna bonis principibus defendere coetus docentium et discentium adversus iniqua vulgi iudicia et saevitiam tyrannorum. Denique nullum genus beneficentiae magis congruit personae principum, quam liberaliter fovere studia doctrinae necessariae. Ideo enim pii appellantur, quia debent esse custodes rerum divinarum, | id 419 est religionis, disciplinae, litterarum et pacis. Et Homerus describens clypeum Achillis narrat in eo insculptas fuisse imagines solis, lunae et stellarum, qua pictura significatum est ad principes pertinere conservationem bonarum artium. – Praecisio sumatur ab extenuatione nostrae orationis, quae nequaquam par est tanto argumento. – In epilogo non tantum repetuntur praecipua argumenta, sed etiam 7 publice 15 aliter 25 quam] quod 33 Praecisio] exordium 2–3 Es handelt sich wohl um die Fürstenschulen (Pforta und Meißen 1543, Grimma 1550). Die ‘duces’ 6–7 Jes. 49, 23. sind dann Heinrich der Fromme (vgl. S. 30–31) und Moritz (seit 1547 elector). 8–9 Mt 10, 42. 10–11 Gemeint ist wohl Gen. 20, 17. 11 1. Kg. 17, 8 ff. 11–13 Gemeint ist die Erzählung von Ebed Melech bei Jer. 38, 7 ff. und 39, 15 ff. 30 Vgl. Anm. zu 2–3. 31–32 Homer, Ilias XVIII 484 ff.

556 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

aguntur deo et principibus gratiae pro tanto beneficio, et addatur precatio, ut deus umbra manus suae protegat principes, doctores et discipulos, nec sinat fieri vastationem in his regionibus, sed semper in eis colligat aeternam ecclesiam usque ad 420 resurrectionem mortuorum. | CLIX. Tractatio apologi. Exordium: Recte apologi εἰκόνες dicti sunt ab hominibus eruditis. Sunt enim venustissimae imagines humanae vitae et earum rerum, quae communissime in vita accidunt, praeterquam quod multas gravissimas et maxime salutares doctrinas simul contineant. Et quod ab Horatio dictum est: Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci, id re vera apologis efficitur. Summa enim utilitas cum maxima voluptate hic coniuncta est. Nam ipsum acumen et inventio et applicatio delectat homines ingeniosos. Similitudo vero ipsa et imago quasi in oculos incurrens de multis rebus utilibus in vita nos monet. Huic vero nostrae aetati vix quicquam iucundius aut 421 utilius esse potest. Qui enim suaviores aut magis | lepidi ludi adolescentiae proponi possunt, quam cum ingenia in istis venustissimis imaginibus detinentur, quae impressae animis de multis maximis ac gravissimis rebus deinde per omnem vitam moneant? Quapropter, cum hoc a praeceptore meo mandaretur, ut aliquam declamatiunculam conscriberem, libuit mihi hoc praecipue argumenti genere ludere. Recitabo igitur pervenustum apologum quique ex Aesopicis illis in primis praedicatur. Petoque a vobis, ut me, dum eum recito, humanitate atque aequanimitate benigne audiatis.

5

10

15

20

Apologus in hunc modum refertur ab Aesopo: Der wind Aquilo, welcher zwischen mitternacht und den aufgang herwehet und sehr 422 kalt und ungeheuer ist, hatt auf zeit sich gesetzt wieder die | sonnen und hatt die 25 sonne verachtet und seine macht und sterke hoch gerumet fur der sonnen und hatt

4 mortuorum] post mortuorum infra lineam δ. τ. θ. 6 εἴκονες 8 maximas 9 contineat 10 utili 20 pervenustam 24 Dem winde 25 hatt2] hat 6 εἰκών = imago, imago = Fabel (vgl. Georges, Handwörterbuch s. v. imago 5). Jedoch εἰκών = apologus nicht zu belegen 10 Horaz, Ars poet. 343. 23 Diese Fabel liegt bei Aesop in zwei Fassungen vor, nr. 82 a und 82 b bei Halm, Fab. Aes., unter dem Titel Βορέας καὶ Ἥλιος. Bei Melanchthon ist sie bedeutend erweitert, wie der folgende Text der Fassung nr. 82 a (82 b ist noch kürzer) zeigt: Βορέας καὶ Ἥλιος περὶ δυνάμεως ἤριξον· ἔδοξε δὲ αὐτοῖς ἐκείνῳ τὴν νίκην ἀπονεῖμαι, ὅς ἂν αὐτῶν ἄνθρωπον ὁδοιπόρον ἐκδύσῃ. Καὶ ὁ Βορέας ἀρξάμενος σφοδρὸς ἦν· τοῦ δὲ ἀνθρώπου ἀντεχομένου τῆς ἐσθῆτος, μᾶλλον ἐπέκειτο. Ὁ δὲ, ὑπὸ τοῦ ψύχους καταπονούμενος ἔτι μᾶλλον, καὶ περιττοτέραν ἐσθῆτα προσελάμβανεν, ἕως ἀποκαμὼν ὁ Βορέας τῷ Ἡλίῳ μετὰ τοῦτο παρέδωκε. Κἀκεῖνος τὸ μὲν πρῶτον μετρίως προσέλαμψε· τοῦ δὲ ἀνθρώπου τὰ περισσὰ τῶν ἱματίων ἀποτιθεμένου, σφοδρότερον τὸ καῦμα ἐπέτεινε, μέχρις οὗ πρὸς τὴν ἀλέαν ἀντέχειν μὴ δυνάμενος, ἀποδυσάμενος ποταμοῦ ῥέοντος ἐπὶ λουτρὸν ἀπῄει. – Ὁ λόγος δηλοῖ, ὅτι πολλάκις τὸ πείθειν τοῦ βιάζεσθαι ἀνυτικώτερόν ἐστι.

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 557

5

10

15

20

25

30

der sonne dampf angeboten. Die sonne verdros des Aquilonis ubermut sehr und klagte es dem gott Jovi und bat ihn, das er ir wolt erleuben mit den hochmutigen ungestummen Aquilone zu kempfen. Der Juppiter wolt sie beide nicht zusammen lassen, dan er furcht, d〈er〉 welt mocht ein schade daraus entstehen. Derhalben ornet ers also, das sie beide solten ihre sterk und macht versuchen an dem wanderer; welcher unter ihnen beiden den selbichen konte seine kleider abjagen und ihn uberwunden und darnieder werfen, der selbiche solte gewunnen haben und den preis behalten. Der vorschlag gefiel den beiden und war|fen das los darumb, welcher 423 erstlich solt seine macht an dem wanderer erzeigen; da fiel das erste loß auf den Aquilonem; der machte sich auf mit seinem kalden flutigen und blies dem wanderer sauer und kalt unter 〈die〉 augen und auf die nasen, das ihm die augen treneten. Der wander〈er〉 ward schelligk und zog ein winterkappen an und satzt einen durkenhut auf und holet den rock fest umb sich her und umb das heupt und zogk socken und stifeln an und zwifache hendtschuch und macht sich auf die reise. Der Boreas ward sein balt gewar und kam im daher umb die oren sausen, gruntzt und morret umb ihn her, wolte ihn darniederwerfen oder von wege jagen. Der wanderer steckt den kopf fur sich in den wint und gihn mit gewalt hindurch, | lies sich des windes morren 424 nicht irren; was bedarfs viel wort? Der Aquilo must ablasen und konde den wanderer nichts abgewinnen, sondern macht ihme noch viel mehr begiricher und mundter und frisch zugehen, auf das er sich erwermethe. Da nuhn Aquilo seine krefte vergebenlich an den man versucht hatte und uberwunden war, machte sich auch die sonne herfur und greiff den wanderer an mit ihrer grimmiger hitz, stach ihme auf den hals, erweckte auch wider ihn fliegen, schnecken, kefer, zweivelder, hundismucken und hornessel, auch pferdewespen, die stochen und engestigten ihn, zu dem so floß der schweis von ganzen leib und ward im der mundt treuge und ward gar madt und durstigk, ehr kundt die kleider nicht mehr ertragen, gihng dorther lechtzend wie ein durstiger hundt, | kundt kaum die fuße zur mattikeit erheben, endtlich ward er 425 frohe, das er zu einen brunnen und schatten unther den baumen kam; daselbst warf er als von sich, streckte sich dorthin unter die baume zu den kulen brunnen, undt kundt nicht mehr fortkommen; lag da stiell und ruhet, biß die sonne begundt unterzugehen, und wolt sich hernachmals nicht mehr in solcher hitz auf den weig machen. Also erlangete die sonne den preis an den wanderman, und wardt vom Jove sampt den andern zum urtheil gesprochen: das der sonnen macht kreftiger, großer und mechtiger were dan des Aquilonis.

2 ihn] ihnen | erleben 5 dem] denn 6 ihn] ihnen 7 ubewunden | den] der 15 ihn] ihnen 21 verschucht 25 im] in 26 lechtsen 32 erlanhete 23 zweinelder m.s; zweivelder = ‘zweifalter’ (Schmetterling).

558 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

Ἐπιμύθιον morale: Die außlegung oder bedeutunge. 426 Dieser apologus zeigt uns ahn, das durch gluck und gute tage die leut | viel er

uberwunden werden, den durch ungluck oder wiederwertikeit; derhalben die gelarten leut gelert haben, das einen bestendigen und dapfern man zugehor nicht allein in ungluck und wiederwertigkeit sich bestendigk und menlich zu erzeigen, sondern auch zu glucklichen zeiten mas halten und bescheidenheit, wie auch Horatius lehret: Aequam memento rebus in arduis Servare mentem, non secus in bonis Ab insolenti temperatam Laetitia etc. Dan es werden viel mehr leut durchs gluck und wollust verfuhret und verderbet, dan durch unfahl und wiederwertikeit, ja armut und ungluck macht oftmals die leut witzigk, munter und hortigk, wie man dan spricht: Ignava est opulentia, paupertas 427 vero sapientiam sortita est. | Aber gluck und reichtumb macht heilose faule leut, die sich darnach zu allerlei schnöde wollust ergeben, biß sie endlich zu boden gehen, wie mir an Alexandro Magno sehen, welcher, so lang er wiederstandt hette und geplagt ward, und so lang in der saure windt uber die nasen blies, war er ein loblicher feiner furst und ein rechter helt, aber so bald das gluck bei ihn uberhandt nam, ergab er sich zu saufen und anderer unzucht, dardurch er auch balt umbkommen ist, wan die historiae sagen, er habe sich mit saufen und unkeuschheit selber umb leben bracht. Also ist es auch mit David ergangen und andern mehr hohen hern. Auch mit den fornemsten monarchien und potestaten der welt. So lang 〈sie〉 in wiederwertigkeit gestanden und viel feindt und anfechtunge gehabt, ist es wol 428 gestanden und | gebluet und zugenommen. Nachdem es aber mit gluck uberschuttet ist worden, seindt von stunde ahn die leut hochmutigk und mutwillig und darzu laß und faul worden, habens sich zu schwelgen, unzucht und untugent gewöhenet. Derhalben auch entlich das schone imperium zu grundt gegangen ist. Wie dan ihre eigne poeten geklagt haben, ut est apud Iuvenalem: Potentior armis Luxuria invaluit victumque ulciscitur orbem. Also sihet man teuglich, das reichtumb, gluck und wolfart die leut sicher, mutwilligk, boeß macht, das sie beide, gott und die leut, verachten, thun, was sie lustet, meinen, sie haltens alles recht, biß sie entlich uberfellet gottes zorn und strafe, das 429 sie darnach gantz erschregklich fallen. Derhalben so bitt Salomon von gott nicht | groses gut, sondern ein teigliche notturft zu unterhaltunge des lebens, do er spricht: Demensum da mihi.

11 laetitiam 18 conj., ms. gen bett l. dub. 20 schaufen 25 und2] um 26 von] um 27 getohenet 8–11 Horaz, Carm. II 3, 1 ff. 14–15 Kein bestimmtes Citat. 30–31 Iuvenal, Sat. VI 292 f. (aber saevior statt potentior, das nicht ins Metrum paßt, und incubuit statt invaluit). 37 Pr. 30, 8.

5

10

15

20

25

30

35

Dispositiones Aliquot Rhetoricae | 559

In summa: Armseligkeit und wiederwertigkeit erhelt die leut in emsigkeyt, arbeit, ubete und macht sie fein munter, reichtumb aber und gluck macht die leut nachlessigk und schleffrich, iuxta dictum Claudiani: Sed, quod dissuasor honesti 5 Luxus et humanas oblimat copia mentes, Provocet ut segnes animos rerumque remotas Ingeniosa vias paulatim exploret aegestas.

10

15

20

25

30

CLX. Argumentum epistolae consolatoriae. Exordium a communi affectu: Cum de morte uxoris tuae ad nos allatum esset, non mediocrem cepi animo dolorem et communem calamitatem eam existimavi etc. Etsi igitur minime ad te consolandum ido|neus sum, ut qui ipse consolatione indigeam, 430 tamen facere non possum, quin qualecunque officium tibi praestem, homini amico et quem ego scio gravissimo dolore confici. Haec pluribus verbis tractare potes, summam iam habes exordii. – Propositio: Quaeso igitur te, ut cogites hoc, quicquid est doloris, tibi humaniter atque ut virum fortem et constantem praecipueque Christianum decet ferendum esse. – Primum argumentum a communi casu: Haec communis est conditio mortalium, ut omnibus moriendi necessitas sit imposita, quod nos statim nomen ipsum docet. Nihil igitur novum aut inusitatum aut separatim ab aliis nobis accidit, quando aliquis ex nobis moritur. Non tantum vita humana, sed omnes res huius mundi fragiles et fluxae sunt, intereunt regna et potentissimae civitates, nedum homines. Philosophus quidam, cum mors filii a quopiam pro re nova et inopinata nunciare|tur, respondit: Nihil novi affers; nam cum ex me natus 431 esset, sciebam mortalem eum esse et humanis omnibus casibus obnoxium. Hic locus de mortalitate est tibi pluribus verbis tractandus. – II. Ab officiis fortitudinis: Memineris ergo, quid in hac re personam tuam deceat. Est autem viri fortis rebus adversis et tristibus non frangi, nec muliebrem in morem luctu et moerore se ipsum conficere. Et tu cum res secundas semper recte et moderate tuleris, turpe tibi erit adversis succumbere, praesertim cum isto dolore et lachrymis eam revocare non possis. – III. Ab huius vitae aerumnis ac calamitatibus: Cum ipsa vero bene ac feliciter actum est, et mali nihil accidit, quod morte ex infinitis huius vitae miseriis liberata est. Quid enim erat, quod eam in hac vita delectare posset praesertim his miserrimis ac calamitosissimis temporibus? Hic excurrere potes in querimoniam de miseriis et calamitatibus huius nostri seculi. – | IV. A religione et pietate: Denique meminerimus 432 etiam, quomodo homines Christianos deceat in talibus casibus affectos esse. Volun-

1 amseligkeit 5 mentis 6 provocat 7 explorat 9 de] te 12 praestare 22 Nihil] nihi 27 erit] eris 28 eam] eum 31 delectari 32 calamitatissimis | quermoniam 2 ubete = Übung? 4–7 Claudian, de raptu Proserp. III 28 ff. p. 283 Koch. 18 homo gehört zu humus; vgl. Walde, Etym. Wtb. d. lat. Spr. s. v. homo. 21–23 Xenophon beim Tode des Gryllos; vgl. Diog. Laert. II 6, 10; Val. Max. V, 10 Ext. 2.

560 | Dispositiones Aliquot Rhetoricae

tatem benignissimam optimi patris coelestis eam esse meminerimus, cui nostris importunis querelis et affectibus adversari impium est. Meminerimus nullum passerem in terram cadere, nisi sit voluntas divina; ergo multo magis de nobis nihil fieri deo non ita decernente. Oramus quotidie: Fiat voluntas tua; et haec fieri voluntate ipsius sentimus, tamen adhuc obmurmuramus. – Conclusio: Tu igitur, mi amice, 5 istum casum tibi haud dubie acerbissimum vide ut recte feras finemque aliquando facias lugendi et cogites nullum esse dolorem tantum, quem non longinquitas temporis leniat etc. CLXI. Consolatoria. Ne animum despondeat propter parentum mortem. – Ab occupatione per concessio- 10 nem.

7 longinquitas; eadem manu diuturnitas s.s. 2–3 Mt. 10, 29. 4 Mt. 6, 10. 10–11 Hier endet ohne irgend einen Vermerk die Schrift mit der letzten Seite des 27. Bogens (= Dd).

| Indexes

Index of Bible Citations Genesis 1,26: 443,9–10 1,31: 440,13 2,24: 532,33; 535,27–28 3,14: 75,13 3,15: 339,6–7 4,14: 75,10–12 4,16: 75,1–2 9,1: 535,29 9,7: 535,29 12,1: 74,12–13 14,18: 335,1–2.21 15,6: 304,22–23 21,1: 239,1 20,17: 555,10–11 22: 74,10–75,4; 306,4 22,1–2: 75,1 22,2: 69,8 22,13: 75,1–2 28,20–21: 285,25 34: 480,31–32 35,22: 480,33–34 37,35: 480,12–13 Exodus 11,2: 305,18 12,3: 337,20 17,11: 96,2 20,12: 435,11 20,13: 450,29; 482,18 20,15: 305,18 20,5: 229,6 20,7: 301,2 25,17: 337,20 25,22: 337,20 32,15: 306,4; 338,26 34,33: 338,17–18 Numbers 14,5: 445,4 14,21: 446,31 16,12–14: 96,2–3 21,6: 338,16–17 28: 446,31

Deuteronomy 5,22: 306,4 6,7: 474,3 6,13: 306,19–307,1 8,3: 75,23 24,1: 532,3 25,4: 448,16 Joshua 7,1: 440,18 Judges 7,18: 75,23 13,5: 75,16–18 14,14: 239,27–240,1 16,17: 75,16–18 1 Samuel (I Regum) 3: 445,4 16,23: 470,9–10 2 Samuel (II Regum) 7,16: 339,16; 308,3–4 11,2: 449,2 11–12: 440,18 12: 317,26 12,25: 445,4 1 Kings (III Regum) 3,16: 499,25–26 10,12: 240,6 17,8: 555,11 2 Kings (IV Regum) 7: 450,18 9: 306,5 19: 442,25 19,35: 450,18 23,29: 436,27 1 Chronicles 28,9: 116,1 2 Chronicles 35,20: 436,27

Psalms 1,1: 445,13; 449,2 2,12: 476,13.28 8,3: 476,18 14,1: 100,1–2 18,27: 547,16–17 21,9: 240,19–20 22,7: 442,27 22,26: 477,30–31 30,6: 75,24 32,1: 305,3 34,16: 332,20 34,17: 332,21 39,6: 69,6–7 45,8: 76,1 51: 313,12 51,3: 313,13 51,18: 313,17 59,5: 76,1 67,16: 76,1–2 67,26: 75,23 68: 314,23 68,3: 314,25 68,19: 480,2 82: 354,6–8 82,4: 300,19 82,6: 302,8 90: 439,16 110: 278,25 110: 308,5–7; 314,23 110,4: 335,2; 339,13 116,13: 333,7; 335,2 Proverbs 5,10: 460,33 6,6: 449,3–4 10,18: 504,17 11,13: 504,17–18 15,4: 504,31 22,8: 504,30–31 25,27: 520,14 26,11: 240,7 28,14: 439,5–6 30,8: 558,37

564 | Index of Bible Citations

Ecclesiastes 10,8: 341,15–16 Song of Songs 5,1: 76,1 Sirach (Ecclesiasticus) 30,12: 440,31 Isaiah 1,17: 300,19 1,24: 125,1–2 4,6: 442,24–25 5,7: 499,17–18 5,22: 125,1–2 9: 308,5–7 32,20: 235,23–24 37,36: 450,18 49,23: 302,3; 472,14–15; 555,6–7 51,16: 474,4 51,17: 237,9 53,1: 454,20 53,10: 339,18 54,13: 461,26 63,1: 76,1 Jeremiah 2,2: 75,24 25,15: 333,8 38,7: 555,11–13 39,15: 555,11–13 Ezekiel 9,4: 75,24 18,31: 145,19 Daniel 6: 340,14 12,3: 456,7–8 Joel 2,3: 236,21–237,1 Amos 2,11: 75,16–18 4,4: 240,16–17

Matthew 2,23: 75,16–18 4,18: 242,5–6 4,19: 236,19 5,9: 466,17 5,11–12: 437,16 5,34: 306,19–307,1 5,39: 237,4–5; 306,7 5,42: 506,19 6,10: 560,4 6,31: 506,35–36 7,6: 239,8–10 7,15: 360,1–2 7,17–18: 239,7–8 9,37: 237,2 10,9: 506,19.32 10,29: 560,2–3 10,32: 437,10 10,33: 446,21 10,42: 448,19; 555,8–9 11,17: 240,7–8 11,19: 240,11–12; 357,1–2 11,21: 247,20 11,30: 237,2 12: 357,3–4 12,30: 435,29 12,33: 239,7–8 12,40: 337,19; 338,16 13,3: 454,24 13,24–30: 241,13–14 13,30: 447,21 15: 318,1–2 16,19: 333,1 17,5: 461,26; 467,25 17,24: 339,21 18,17: 508,19–21 19,8: 532,12–13 19,9: 532,9–10.16–17 19,21: 287,13–14 20,22: 333,8 21,33: 75,22 22: 75,2–3 22,15: 339,21 22,21: 537,28 22,41: 339,24 23,14: 246,15 23,24: 240,7 24,6: 437,22–23 24,28: 240,1–2

25,14: 453,2; 465,29–30 25,41: 455,3.11 26,27–28: 333,7 26,39: 333,8 26,45: 240,12–13 26,52: 450,29 26,60–61: 357,3–4 27,22: 163,3 27,40: 240,20–21; 341,7–8 28,20: 449,15–16 Mark 1,17: 242,5–6 6,17: 460,35–461,1 7,5: 436,2 9,29: 551,16 10,9: 532,4 12,13: 339,21 13,7: 437,22–23 16,16: 441,5–6 Luke 1,5: 467,17–18 2,13–14: 70,6–7 3,17: 238,19–21 11,23: 451,1 12,8: 447,9 12,15: 506,35–36 13,1: 318,3 16,31: 237,6–7 19,1–10: 100,1–2 19,40: 241,8–9 19,44: 454,23 21,18: 449,15 22,20: 333,7 22,31: 220,21; 236,18 22,38: 309,30 24,32: 70,6–7 24,47: 237,6–7 John 1,29: 3,14: 3,16: 5,39: 6,13: 6,44: 6,45: 6,67:

333,2; 467,26 338,16–17 477,28–29 90,3 338,21–22 116,3 461,26 454,22

Index of Bible Citations | 565

9,41: 240,21 10,5: 461,25 10,27: 461,25 10,36: 240,14–15 11,25: 332,7 11,47: 357,1–2 12,15: 90,3 12,26: 456,8 14,3: 480,3–5 14,18: 449,16 14,23: 474,4 15,1: 443,14 16,7: 480,1–2 16,11: 237,12 16,28: 479,33–34 17,16: 143,17 18,11: 333,8 18,36: 479,36 18,38: 341,3 19,14: 240,12 Acts 2,44: 506,20 4,19: 437,10 5,1: 440,18 5,29: 450,27–28 7,55: 437,14 17,34: 329,9 23,5: 240,13 Romans 1,8: 219,20; 291,23–24 1,8–14: 324,5–9 1,9: 306,19–307,1 1,16: 292,5; 292,28; 457,9 1,17: 143,18–19; 292,6 1,29: 248,23–24; 344,9; 354,20 1,29–31: 244,15 1,32: 139,9 2,15: 139,9 2,25: 249,8–10 3: 304,19 3,1–12: 251,18–19 3,4: 69,6–7 3,5–6: 250,1–3 3,9: 250,15–17 3,20: 82,16–17; 116,9–10; 229,10–11

3,21: 283,7–8; 292,29 3,23: 71,15 3,24: 71,12–13 3,28: 226,1–2 3,30: 71,12–13 3,30–31: 225,21–23 4: 304,20–21 4,1–5: 225,21–23 4,3: 304,22–23 4,5: 145,19 4,7: 305,3 4,9: 143,14; 164,4 4,11: 156,9 4,12: 164,17 4,13: 69,8–9; 305,9–10 4,15: 82,17; 144,11–12; 305,12 4,16: 285,14 5: 156,8 5,3–4: 248,19–20; 357,13 5,20: 82,17; 163,10; 446,31 5–7: 283,7 6,1: 163,12.16 6,2: 163,18; 332,15 6,6: 169,10 6,12: 143,17–18 6,15: 246,9–10; 346,1–2 7,6: 237,9–10 7,7: 144,11–12; 356,8 7,8: 82,17 7,11: 71,13–14 7,23: 82,17 7,24: 246,14 7,24–25: 82,17; 143,17 7–8: 156,8–9 8,2: 71,13–14 8,3: 229,10–11 8,3–9: 251,21–22 8,6: 248,29 8,8: 143,18 8,10–11: 71,13–14 8,13: 248,27–28; 357,21– 22; 460,29–30 9,6: 164,17 9,22–23: 245,16–18 10,17: 478,11–12 11: 225,21–23 12,17: 306,7; 308,25–309,1 12–16: 229,10–11

13: 288,4 13,1: 332,13–14 13,2: 450,24 13,4: 300,14; 306,7–8 15,4: 69,1–3; 71,10–12; 90,3 15,15: 247,12 1 Corinthians 1,4: 219,20 2,3: 248,13 2,6–13: 249,1–2 2,14: 238,8 2,14–16: 249,2 3,6–9: 90,1–2 3,16: 90,1–2 5,6: 240,6–7 6,10: 466,17–18 6,13: 482,21 6,18: 460,33 7,2: 496,20–21 10–12: 439,6 13,7: 143,19–20 15,33: 440,26; 445,7; 547,18 2 Corinthians 1,23: 306,19–307,1 2,15–16: 249,18–19 3,6: 248,29–30 3,12: 71,13–14 3,13: 338,17–18 4,8: 245,10 8,14: 306,19 9,7: 497,33–34; 525,19 Galatians 1,6: 158,1; 246,25 1,7: 250,20 2,16: 116,9–10; 144,2 3,1: 158,1–2 3,2: 143,16; 144,2 3,11: 82,16 3,16: 69,8–9 3,18: 69,8–9 3,21: 296,15 3,21–22: 227,27–28 4,16: 247,12–13 4,24: 69,6–7

566 | Index of Bible Citations

5,13: 245,14; 345,13 5,22: 90,2 5,22–23: 143,19–20 5,24: 70,4; 143,17–18 5,7: 158,1–2 6,6: 448,16–17 Ephesians 4,8: 478,25; 479,18–19; 480,2 5,18: 482,25 5,3: 460,10 6,1: 435,11 6,4: 442,2 Philippians 1,3: 219,20 Colossians 2,8: 475,18–19; 493,21–22 2,12: 478,24 2,14: 333,16 2,15: 479,18 2,21: 341,12 3,5: 535,8 3,20: 435,11

2 Thessalonians 3,11: 437,4 1 Timothy 2,2: 473,5–6 3,2: 50,1; 532,42 4,16: 474,5 6,10: 440,18 6,13: 437,10 6,17: 307,23–308,1 2 Timothy 2,15: 458,2–3 2,24: 50,1; 447,22 2,25: 447,23–24 3,5–16: 90,3 Titus 1,7: 66,22 1,10: 245,11 Philemon 1,8: 306,19–307,1 Hebrews 1,9: 76,1

4,12: 70,6–7 6,16: 306,19–307,1 6,20: 335,1–2 7,1–28: 335,1–2 7,25: 339,13.30–32 9,1–14: 337,20 9,11: 337,20 10,10: 304,9 10,14: 304,9 11,5: 143,17 11,6: 69,6–7 11,17–18: 69,8–9 James 5,16–18: 96,1–2 1 Peter 2,21: 478,9–10 2 Peter 3,2: 237,12 Revelation 16,19: 333,8

Index of Citations Although it indexes many of Melanchthon’s sources, the index of citations is not intended as an index of sources. In addition to places cited by Melanchthon, it includes places cited in the third scholarly apparatus. Numerous of these appear for the sake of clarification, comparison, or illustration. The index includes ancient authors (through the late antique period) and the following modern authors: George of Trebizond, Rudolph Agricola, Erasmus, Martin Luther, and Melanchthon.

Aeschines Against Ctesiphon: 322,4 78: 353,21 120: 302,4–5 168: 353,30 Against Timarchus 25: 276,16 Aeschylus Prometheus Vinctus 44: 405,3 Agricola, Rudolph De inventione dialectica: 37,15; 41,2; 48,17– 49,1; 49,6–7; 50,1; 51,1–3; 51,18; 53,3; 54,11–13; 55,11; 61,11–12; 62,12–13; 77,1– 8; 77,13; 79,4–5; 81,19; 113,1–2; 130,23– 24; 131,11–16; 147,3–6; 149,16–17; 151,13– 20; 234,5–7; 272; 287,10; Epistola de ratione studii: 81,19; 105,20; 106 Alexander of Aphrodisias In Aristotelis Topicorum libros octo commentaria 5,17–27: 56 Aphthonius Progymnasmata: 402,10–11 Apuleius Metamorphoses: 134,14 Aristophanes Acharnenses: 156,10–11 530: 400,12–14 Ranae 858: 466,26 Aristotle Analytica posteriora: 41; 52–53; 56; 125,11; 271; 277; 281,9

1,2: 50,1 1,4: 150,25 1,22: 55,1 2,1: 61,8–11 2,3: 61,12–13 Analytica priora: 154,2; 271 1,1: 44,3 1,4: 145,8–9; 150,15–16 1,4–6: 150,2–3 Ars poetica 21: 331,2 Ars rhetorica 1,1: 36,5; 50,1; 52,13–15; 396 1,2: 45,10; 50,1; 78,14–79,2; 295,6 1,3: 47,4–6 1,11: 149,18–19 2,1–17: 109,7 2,21: 341,23 2,24: 109,23 3,6: 71,20 3,9: 369,3 3,12: 60,10–11 3,15: 356,21 De anima 1,1: 78,14–79,2 2,1: 78,8–9 2,2: 78,12–13 3,1: 36,5; 57,1–2 De generatione animalium 1,1–2: 58,9 De interpretatione: 80,22 1: 390,1–2 Ethica Nicomachea 1,1: 54 1,3: 50,4–5 1,5: 61,8–9 1,13: 129,1–2; 144,2 2,3: 488,14–15 3,5: 445,26 5,1: 64,14–15

568 | Index of Citations

5,2: 64,9 5,5: 59,17–22; 468,22–23 5,5–7: 61,2–4 5,10: 107,17–18 5,14: 61,6 6,2: 57,13 9,8: 78,14–79,2; 100,1–2 10,10: 140,1 Metaphysica 1,3: 57,20–21; 144,14 5,7: 55,1 5–7: 55,10 Organon: 53,1 Physica 2,5: 58,5 Politica 1,2: 54,6–7; 58,1–2 3,6: 67,1–2 3,13: 465,16; 503,4 8,3: 45,3–4 Rhetorica 1,15: 62,14–15 2,21: 150,25 2,22–25: 149,10–12 2,24: 132,10; 140,15 2,34: 62,15 Sophistici elenchi: 102,1–2 Topica: 53; 119; 125,11 1,1: 36,5; 56,1–4 1,2: 475,3–5 1,5: 60,16 1,6: 149,11–12 1,9: 55,1; 149,10–11 2,4: 62,12 2,22: 149,18–19 3,1: 61,8–9 4,1: 125,12–13 7: 149,11–12 9,1: 102,1–2 Augustine of Hippo De fide et operibus 18,33–19,34: 139,9 De gratia et libero arbitrio 5,10–11: 116,1 15,31: 145,16–17; 145,19–21 Enarratio in Ioannis Evangelio: 116,3 Sermones: 82: 531,31–32

Aulus Gellius Noctes atticae 1,10,4: 364,12–13 5,1,1: 386,3 7,2,1: 103,13–104,1 7,11: 468,16–17 13,31,16: 392,22 17,12: 392,12 18,7,3: 391,9 20,7: 384,1 20,10,1: 357,20 20,50,9: 403,1 Ausonius Epigrammata: 33: 103,13 Boethius Commentaria in Topica Ciceronis 6: 62,15 De differentiis topicis: 46; 56; 105,15–18 De syllogismo hypothetico: 81,1 Caesar, Gaius Julius Bellum civile: 2,8,3: 102,5 Carmen de figuris et schematibus 172: 345,2 Cato Monosticha: 40: 360,16 Catullus 22,21: 498,16 Chrysostom, Saint John Homiliae in Genesin: 74,10–75,4 Cicero Brutus 114: 134,12–13 121: 395,3–4 298: 356,11 De fato 26: 168,10 De finibus 3,4,15: 329,11–12 De inventione: 293,23–24 1,1: 391,3.12–13 1,2: 396,22–25 1,4: 351,25

Index of Citations | 569

1,5: 323,7–9 1,10: 112,11–14; 290,16 1,31–33: 59,9–10 1,57: 163,19 1,79: 295,16 2,15: 230,1–2 2,17: 294,14 2,24: 294,6 2,65–66: 127,1–7 2,124: 435,22 2,163: 541,31–33 De lege agraria 2,1,1: 218 2,9: 244,1–2 6–10: 353 De natura deorum 1,20: 493,4 De officiis 1: 277 1,2–3: 65 1,16: 140,2 1,17: 139,6–7 1,20: 63,18–21 1,38: 104,4 1,51: 521,7–8 2,64: 61,6 3,8: 61,9–10 De optimo genere oratorum 9: 328,15 De oratore 1,1: 160,4 1,33: 396,22–25 1,63: 476,17 1,149: 513,14–16 1,150: 459,19 1,231: 385,19–20 1,257: 512,32–33 2,34: 44,2 2,42: 147,15–17 2,68: 57,1–2 2,83: 87,5–6; 156,19 2,107: 304,13–14 2,145: 317,16; 349,2 2,159: 385,3–6 2,197: 304,13–14 3,26: 44,1–2 3,37: 327,32 3,52: 162,16–17 3,52–54: 234,26–28

3,60: 391,9.12–13 3,72: 391,9 3,100: 356,11 3,104: 328,3 3,106: 317,16; 349,2 3,120: 349,2 3,127: 45,3–4 3,142: 387,20; 391,3 3,155: 330,17–18 3,157: 331,19 3,167: 333,2.5 3,168: 332,14 3,178–181: 371,8 De senectute 12,42: 440,2 Epistulae ad Atticum 1,16,1: 394,6 14,15,3: 527,8–9 Epistulae ad Brutum 1,2,5: 436 Epistulae ad familiares 1,1,1: 217 1,9,1: 320,20 7,25,2: 515,35–516,1 9,16,6: 516,28–30 9,18,3: 516,1–3 In Catilinam: 374 1,1: 164,9 1,2: 246,12; 346,4 1,3: 158,19–21; 253,3–6 2,4: 135,20–21 In Pisonem : 110, 374 24: 542,22–23 46: 354 In Verrem: 110, 291, 374 1,42: 347,14 2,1,17: 347 2,4,73: 104,3–4 2,4,79: 164,9 2,5,145: 161,1–2 2,5,170: 158,7 2,5,161: 166,12–13 2,5,170: 355,3 Laelius de amicitia 1,1: 547 27,104: 99,11 Lucullus (Academica priora) 2,119: 395,7

570 | Index of Citations

Orationes Philippicae 2,35: 294,19–20 2,53: 243,24 2,63: 158,12–15; 159,6–8; 361,9 12,5: 360,11–12 Orator: 369,2–3 1: 346,8 9–10: 106,3–5 29: 400,8–10 34: 344 45–46: 317,16 63: 235,5–6 69–101: 233,9 70: 316,17–18 80: 234,26–28 113: 42,12 125: 349,2; 351,1 126: 150,25 134–139: 162,16–17 136: 162,18–19 150: 157,1–4 170–226: 157,7–8 185: 365,6–7 Paradoxa ad M. Brutum 1,9: 95,6 6,3,49: 534,5; 540,1–2 Partitiones oratoriae 1,4: 47,3–4 3,10: 47,4–6 9,33: 51,18 19,61: 317,10 Post reditum ad populum 1,1: 218 Post reditum in Quirites Oratio: 109,12–13 Pro Archia: 109,2–3; 131; 251; 280 1: 148,10–14; 168,17; 217; 355,7–9; 370 2: 148,14–15.15–16; 359 1–3: 323,10 1–3: 368 12: 469,14 15: 250,13–15 16: 354,14 29: 352 Pro C. Rabirio 9,56: 102,5 Pro Caecina 1: 218 Pro Caelio: 130 1: 218

6: 354 44–45: 324 Pro Cluentio 4: 234,21; 246,20 21: 370,10 91: 340,30 127: 252,19–20 Pro lege Manilia (De imperio Cn. Pompeii): 130 1–2: 224 4: 118 7–10: 224,19 10: 220 28: 353,32 Pro Ligario: 166 1: 160,16–17 6: 165; 247,10–11; 347; 361 7: 347 9: 370,12 37–38: 302,29 Pro Marcello: 109,1–2; 279; 316 1: 94; 221 1–3: 323,19 17: 345,2 25: 355 Pro Milone: 105; 127,25; 131,11–16; 150,11– 12; 151,13–14; 214–215; 290,5; 374 3: 86, 164 6: 169,7–8 7: 133, 14–16; 156 7–22: 321,28 8: 239,2–4; 241 9: 170,5; 435,22 9–11: 349,19 10-11: 169,7–8 14: 169,7–8 18: 126 26: 356,14 28: 370,7–9 30: 134 31–32: 226,23–26 32: 136,2.12; 227,8–12; 294,19–20; 324 33: 358,15; 251 35: 251 43: 324 44: 136,18–19; 356,14 46: 227,18–19 53: 252 54: 361,25

Index of Citations | 571

79: 346 84: 317 85: 347,6–7; 360,5 Pro Murena 1: 218 2: 133,12 4: 241,16–21 30: 344; 357,20 Pro rege Deiotaro: 114,8 2,7: 133,10 Pro Sestio 1: 333,15–16 97: 353,32 135: 333,15–16 Pro Sexto Roscio 9–11: 218 37: 360,11 141: 347 Pro Sulla 1: 292,16–17 Topica: 44; 81,19 7–8: 62,15 79: 317,10 79–80: 349,2 93–94: 112,11–14 Tusculanae disputationes 1,7,14: 79,4–5 1,15,35: 139,9 2,4,11: 370,15–17 3,8,16: 538,30–31 4,16,36: 539,2 Claudianus De raptu Proserpinae 3,28: 559,4–7 In Rufinum 1,35: 540,19 2,440: 510,30–31 Panegyricus dictus Honorio Augusto sextum consuli 63–64: 541,16–17

De corona 1–2: 218 1–8: 324,1 3–4: 324,3 4: 292,1 63: 346,16 194: 356,4–5 205: 349,31–350,1 268: 167,4 Epitaphios: 92,1–2 1: 84,19 Olynthiaca 3,3: 347,15–16 Philippica 1: 280 49: 331,3 Dio Cassius 56,44: 451,13 Diogenes Laertius 6,2,51: 465,24 7,2,2: 475,21 9,11,8: 499,29–30 Diomedes Ars grammatica: 343,1 Dionysios Areopagita De divinis nominibus 4,13: 59,3–4 De coelesti hierarchia 1,2: 336,6 Dionysius Halicarnassensis De Thucydide 37: 97,1–2

Demetrius De elocutione 1–34: 369,3

Donatus Ars Grammatica: 235,11; 343,1 3,3: 345,13; 352,4 3,4: 343,12 3,5: 344,8–9.10.12.18; 345,4 3,6: 331,11–17, 332,9, 341,6–7, 343,12– 13, 362,10 Commentum Terentii: 241,10; 245,12–13

Demosthenes Contra Aristogitonem 15–16: 319,21; 353,30

Erasmus Adagia: 42,10; 43; 309,26; 340,8; 341,12 1,1,7: 35,3–4

572 | Index of Citations

1,2,99: 523,8–9 1,3,1: 89,11–90,1 1,3,27: 36 1,3,36: 51,2–3 1,3,38: 360,11–12 1,4,8: 134,14 1,4,89: 79,10 1,5,43: 406,15–16 1,5,72: 51,7 1,6,30: 513,14–16 1,6,57: 54,9–10 1,6,89: 37 1,7,10: 406,28 1,7,27: 398,29–30 1,8,60: 319,9–10 1,8,79: 56,20 1,9,40: 530,24 1,9,95: 76,11–13; 340,28 2,2,35: 523,12–13 2,4,18: 45,13–15 2,6,34: 51,2 2,6,75: 328,15 2,8,95: 110,1–2 2,9,35: 43,12–13 2,9,86: 319,17 2,10,74: 37 3,1,1: 167,13 3,1,51: 41 3,3,1: 43; 76,9; 387,4–5 3,4,83: 397,14 3,6,86: 38 3,9,72: 510,31–32 3,10,93: 51,7–8 4,1,1: 122,12 4,4,84: 96,3 5,1,30: 394,6 Ciceronianus: 366, 367 Colloquia: 374 Concio de puero Iesu: 100,1–2 De conscribendis epistulis: 94,7–8; 279 De copia: 43; 50,2; 63; 73,13–15; 75,4–6; 79,12; 88,15–18; 93,10; 94,7–8; 103,11; 104,1–2.18–19; 105,20; 106,9–10; 107,1; 133,14–16; 157,11; 160,4; 166,1; 169,5–6; 103,13–104,1; 320,4; 355,3; 360,6 1: 235,18–242,2 1,10: 364,5 1,11: 248,10 1,15: 237,11–238,3; 237,13–16

1,16: 236,16–17.20 1,16–23: 331,11–17 1,18: 238,17; 239,23; 240,4 1,19: 238,6–9; 333,18–19 1,20: 238,4–5 1,21: 238,10–11, 332,9 1,22: 237,3-4.6–10 1,27: 351,25 1,29: 352,4 1,30: 344,8 2: 230,1–2.10; 231,30; 233,1–3; 241,8.12; 242,2; 247; 248,16.25; 249,2–3; 250,29; 252,7–8.15–16.24–27; 253,11.22–23; 254 2,1: 354,10 2,3: 355,7–9 2,4–5: 361,24 2,5: 361,18–19; 362 2,9: 354,22 2,11: 352,20; 359,18; 360,16.18; 361,1.6; De ratione studii: 36,1, 37,15, 39,1–2, 43,12 Encomium matrimonii: 98,2–3 Encomium medicinae: 223 Institutio principis christiani: 67,1–2; 122,12– 16; 123,4–6; 126,10–11 Moriae encomium: 91,1; 103; 222 Panegyricus ad Philippum Austriae ducem: 314,19–21 Parabolae: 35,3–4; 41,10 Querela pacis: 122,12; 123,1–2 Euripides Heraclidae: 300,23 Hippolytus 436: 523,21–22 Iphigenia Aulidensis 1013: 296,9–10 Eusebius Historia ecclesiae 6,19: 337,8 10,8: 299,6 Vita Constantini 2,49: 299,6 George of Trebizond Rhetorica: 45,10-13; 47,3-6; 48,15–16; 49,6– 7; 83,14–15; 84,3; 85,10; 86,8–12; 37,5; 40,5; 87,1–3.6-8; 90,19–91,1; 92,16–17;

Index of Citations | 573

98,5; 103,2; 113,1–2; 114,1–3; 115,6-12; 117,11; 118,9; 119,10–11; 130,23–24; 132,21; 135,22-25; 136,1–2.16–17; 136,19– 137,1; 137,7.10.12-14; 138,14.16–20; 139,1; 155,5; 156,16; 157,1–4; 163,15; 291,9; 296,13.19 Gregory of Nazianzus Orationes 43,1: 85, 217,219 Hermogenes De inventione: 316,21 De statibus: 316,21 10: 305,16 Herodotus 1,31: 522,5 2,177: 520,30 3,34: 347,25 3,41: 510,26–27 3,125: 510,25–26 4,76–77: 390,11–13 Hesiod Opera et dies 40: 340,28 47–105: 73,3 197–201: 108,3–5 256–262: 107,23–24 267–292: 108,2–3 290: 488,27–28 293–297: 549,33–35 Theogonia 41: 91,15–16 223: 108,3–5 904: 484,35–485,1 Hilarius Tractatus in psalmum primum 247: 308,16 Homer Iliad: 92,10–11 1,55: 73,22 1,249: 387,14; 394,18 2,212–277: 85,26–86,1 3,152: 91,15–16 3,173–175: 69,8

3,214: 400,34 3,215: 66,16–17 5,749–750: 60 6,333: 42 6,487: 42 5,831.889: 73,21–22 9,183: 73,20–21 10,224: 41 11,793: 526,22 18,484–485: 555,31–32 23,21: 452,24–25 Odyssey 9: 341,19 9,258: 73,20–21 11,367: 394,17–18 Horace Ars poetica 1: 289,17 21–22: 289,27–28 72: 328,34–35 143: 292,13 240–243: 400,5–7 334: 503,13 343: 516,10; 556,10 355: 391,14–15 Carmina 1,4,13: 332,4 2,3,1: 518,1–4; 558,8–11 3,2,13: 91,20 3,4,65: 51,7–8 Epistulae 1,2,40: 42,9 1,2,67: 545,11–12 1,2,69: 544,23–24 1,5,12: 331,7 1,7,85: 332,5 1,16,79: 57,4; 521,27 1,17,35: 554,28 2,1,232: 391,14–15 Satirae 1,2,24: 487,34 1,9,59: 488,24–25 Iamblichus Vita Pythagorae 34: 539,12–14 68: 385,24

574 | Index of Citations

Irenaeus Adversus haereses 1,1–11: 329,12 1,8,1: 309,26; 340 Isocrates Panathenaicus 1–39: 84,5 Iulius Rufinianus De figuris sententiarum et elocutionis liber 8: 355,7–9 9: 346,7 10: 346,15 12: 358,17 29: 360,18 33: 347,9 34: 346,9 36: 362,3 Juvenal 6,292–293: 558,30–31 7,65: 527,13 14,139: 89,11–90,1 Lactantius Divinae institutiones 1,1,10: 388,15 Livy 1,32,2: 469,32 1,50–51: 465,13–14 1,57–58: 465,17–18; 546,10–11 2,3–5: 95,26–27 2,4–5: 547,20–21 2,9: 548,1 2,12,1–2,13,5: 95,1–2; 216; 221; 230,2–5 3,50,8: 519,17 5,23: 479,21 5,27: 95,27–96,1; 115,7 5,33–49: 313,8; 393,23 5,44,1: 223 8,7: 108,14–15 21,43,9: 352,14 21,43,16: 361,20 21,44,8: 356,15–16 21,46,7: 451,15 21–22: 451,16–17 22,39,19: 359,12

22,39,19–20: 350 22,39,22: 523,23 23,3,14: 319,17 26: 451,16–17 28,28,9: 355,1 28,28,11: 356,1 28,43: 117,19–20 29,17,11–12: 320,24 30,26,9: 104,2–3; 359,11 30,30,3: 313,8; 350,6 30,30,3–30: 224,20–21 30,30,9: 224,23–25 30,45: 479,22 34,1–4: 224,5–6 35,32,13: 536,11 38,56: 451,17 39,15: 121,1–4.7.10-11.13-14.17.21-23; 122,1–2.4-6 39,15,2: 224,8–11 39,16: 122,4–6 Lucan 1,1–7: 352,27–353,2 1,281: 528,32 Lucian Adversus indoctum 5: 489,27–28 De columnia: 102,10–11 Dialogi deorum 19: 461,15 Hermotimus 49: 530,24 Lucretius: 391,21 1,936–950: 388,7 Luther, Martin: 69,6–7; 74,11–75,1; 143,19 Acta Augustana: 98,9–14 Asterisci Lutheri Martini adversus obeliscos Eckii: 38,2; 102,1–2 De votis monasticis: 305,17 Decem praecepta Wittenbergensi praedicata populo: 74,2–4; 141,13–142,2; 144,2 Die sieben Bußpsalmen: 71,17–19 Disputatio Heidelbergae habita: 142,10– 143,2.18–19; 144,15 In die dedicationis temple sermo: 100,1–2

Index of Citations | 575

In Epistolam Pauli ad Galatas Commentarius: 158,1 Ob Kriegsleute im seligen Stande sein können: 310,23–311,1 Operationes in Psalmos 1519: 100,1–2; 123,4–6. 11–12 Resolutiones disputationum de indulgentarium virtute: 70,16–17; 98,11– 12; 141,13–142,2 Reverendo in Christo Patri Sylvestro Prierati: 91,1 Sermo de triplici iustitia: 64,14 Tischreden 4154: 330,2 Vom ehelichen Leben: 305,17 Vom Kriege wider die Türken: 310,23–311,1 Macrobius Commentarius in somnium Scipionis 1,2,17–18: 386,23–25 Saturnalia 2,8,16: 358,2–3 4,1–22: 253,23 4,3,5: 253,24–25 6,6,20: 234,1–3 7,15,1: 468,16–17 Manilius Astronomica 4,155: 249,14–15; 358,2 Maximus of Tyre Dissertationes 29,9: 43,12–13 Melanchthon, Philip Adversus anabaptistas iudicium: 287,13–14 Annotationes in Evangelium Matthaei: 237,2.8–9; 240,1–2.7; 246,15 Apologia Confessionis Augustanae: 305,17 Artificium Epistolae Pauli ad Romanos: 139,9 Commentarii in epistola Pauli ad Romanos: 304,19 Commentarii in Psalmos: 313,12 Compendiaria dialectices ratio: 83,1–2; 152,16–18; 215,12; 225,21–23; 242,14–15; 252,15–16 Confessio Augustana: 284,15.23; 285,12; 305,17; 406,23

De anima: 283,13; 285,12 De artis liberalibus: 38,1; 39,1–2; 42,11; 46,1.5–6; 49,2–3; 77,1–2.7–8; 80,2; 97,3– 4; 140,1–2; 142,5–6 De corrigendis adolescentiae studiis: 35,6; 36,1; 37,8; 37,15; 39,1–2; 45,13–15; 46,5– 9; 52,16–53,1; 55,1; 79,6–12; 82,1; 102,10– 11; 112,4; 147,6–7 De locis communibus ratio: 320,4 De modo et arte concionandi: 313,12; 334,12 De officiis concionatoris: 334,12 De ratione concionandi: 334,12 De rhetorica libri tres: 214,2; 215,13; 234,30; 235,5–6; 242,3; 298,1; 310,23–311,1; 320,4 Declamatio de ebrietate: 362 Declamatio de Friderico Barbarossa: 312,29 Dispositio in epistola Pauli ad Romanos: 304,19 Dispositio orationis Ciceronis pro T. Annio Milone: 290,5 Dispositiones rhetoricae: 321,10–12 Doctrina de poenitentia: 284,23 Elementa rhetorices: 37,2; 50,1; 115,10–11; 235,5–6; 250,3–4 Enarratio Hesiodei poematis inscripti opera et dies: 362,11 Enarratio libri decimi institutionum oratoriarum Quintiliani: 362,13; 395,7 Enarratio psalmi Dixit Dominus: 335,1–2 Encomium eloquentiae: 381,7; 394,8.17–18; 396,10–11; 398,31–32; 399,21–23; 402,21–23 Erotemata dialectices: 281,9; 283,10–11.13– 14; 287,10; 293,23; 294,3–4; 295,10.18.19; 304,2; 307,4; 311,7–9; 314,6; 318,10–11; 353,28; 354,10; 357,14; 360,3 Ethicae doctrinae elementa: 283,13 Grammatica latina: 369,2–3 Institutiones Rhetorices: 161,16–162,2; 298,1 Loci communes (1521): 142,5–6; 226,1–2; 229,6.10–11.14–16; 230,6–7; 232,2; 237,8–9; 238,24–25; 239,7–8.17–19; 283,9; 284,23; 285,12.25; 305,17 Oratio de vita Rudolphi Agricolae: 98,9–14 Philosophiae moralis epitome: 283,13; 284,8–9; 299,6; 329,11–12 Rerum theologicarum capita seu loci: 139,9

576 | Index of Citations

Verlegung etlicher unchristlicher Artikel, welche die Widerteuffer fürgeben: 287,13–14; 306,19–307,1; 309,11 Ovid Amores 1,6,59: 546,7 Ars amatoria 1,585–586: 342,20 Epistulae ex Ponto 2,3,9–18: 353,8–15 2,9,47: 533,24 2,11,21–22: 550,9–10 4,3,35: 439,5 Fasti 1,303–304: 333,12 6,697–708: 72,24–25 Heroides 2,85: 537,13 5,116: 334,8–9 9,31: 345,5 12,143: 343,12 Metamorphoses 1,163–252: 73,4 1,348: 508,27 6,382: 387,10 12: 73,22–23 13,121–122: 356,18 13,128–381: 225,15–17 13,382: 361,14 15,368: 453,17–18 Remedia amoris 124: 549,27 139: 449,3; 461,14 143–144: 362,9–10 Tristia 1,1,39: 467,3 1,9,5: 357,21 3,7,41: 528,25–26 5,4: 334,8–9 Persius 4,23/24: 498,18–19 Plato Epinomis 989d: 405,16 Euthydemus 272c: 470,6–7

Gorgias 466a: 297,8; 458,29–30 485b–c: 385,11 Hippias Minor 368b: 522,26 Ion: 58–59 Leges 695b: 483,1–2 715c: 453,6 718e: 108 730c: 407,15 766a: 545 874e–875a: 140 916d: 37 Meno 42: 58 Parmenides 135d: 457,33; 474,28–30 Phaedo: 57 78c: 82 105a: 82 105d: 82 Phaedrus 243a: 407,30–32 250d: 538,16–17 259b6–259c5: 72,9–13 261c: 384,15–20 265e: 458,6–7 266b: 458,3–6; 474 267a: 384,15–20 273e: 476,7–8 Pythagoras 320d–323a: 73,3 Respublica 2: 45,3–4; 388,4; 392,12; 393,12 4: 507,5 5: 50,1; 64,14–15; 462,14 6: 37,2 7: 37,2 8: 341,12 10: 388,4 Sophista: 49,15–17; 55,3; 102,1–2 Symposium: 58–59; 387,4–5.11; 388,22–25 Thaetatus: 54 Timaeus: 468,16–17 Plautus Aulularia 741: 520,3–4

Index of Citations | 577

Mostellaria 273: 400,30–31 Trinummus: 89 23: 169,14 63: 319,19 Pliny the Elder Naturalis historia 1,8: 365,20 2,109: 59,2–3 7,18: 88,2 10,7: 100,14–15 10,81–83: 100,14–15 14,141: 482,28–483,1 35,79: 399,20 Pliny the Younger Epistulae 3,12,2–3: 91,16 7,9: 379–380 Panegyricus: 314,19–21 20,3: 253,15–16 Plutarch Alexander 7,3–5: 40,5 De liberis educandis 6: 547,29 7: 545,8–10 Demosthenes 8: 512,3–4 Lycurgus 13,1: 88,8–9 Regum et imperatorum Apophthegmata: 310,11 Themistocles 2: 545,13–14 Vitae parallelae 26–27: 112,4 Priscian Praeexercitamenta 7: 223,8 Propertius 2,33,33: 546,9

Publilius Syrus: 466,29; 518,26 Quintilian Declamationes Minores 2,20: 247,6–7 Institutio oratoria: 44; 132,10 1,2,6: 530,4–5 1,12,19: 37,8–9 2,1,2: 48,16 2,4: 48,14–15 2,16,19: 400,12–14 2,20,7: 42,12 3,3,9: 155,12–13 3,3,15: 47,3 3,4,12–13: 50,1 3,5,5: 317,10.16 3,5,11: 77,9 3,6,1: 114,1–3 3,6,2: 55,5–6; 290,3–4 3,6,5: 114,1–3 3,6,33: 297,15 3,6,46: 115,10–11 3,6,1–3: 112,11–14 3,6,66–68: 115,8–9; 116,6–7 3,7,12–15: 86,8–12 3,8,6: 48,16 3,8: 119,10–11 3,11,4: 290,3–4 3,11,4–6: 150,25 4,1: 291,13 4,2,13: 114,9–10 4,2,88–102: 356,11 4,8: 78,14–79,2 4,253–259,: 226,20 5,1: 295,7 5,3,1: 229,22–23 5,7,1–37: 229,22–23 5,9,1: 62,14–15 5,9,13: 526,2–5 5,10,20: 62,15 5,10,38–39: 115,2–4 5,11,1.24: 161,3–4 5,11,5: 359,19 5,11,17: 360,1–2 5,11,36: 360,16 6: 111,14 6,2.24,: 109,23–110,1 7,1,2: 322,4 7,2: 294,3–4

578 | Index of Citations

7,4: 297,15 7,7,1: 305,16 8,2,14: 343,12–13 8,3,48: 352,4 8,3,50: 244,11-12 8,3,72: 359,18 8,3,83: 238,14–15 8,4,2: 354,23 8,4,3: 158,4–5.7 8,4,4: 355,3 8,4,26: 248,10; 354,22 8,4,27: 166,7 8,4,1–29: 234,30 8,4,26–27: 354,22 8,4: 157,18–19; 348,12 8,5,3: 253,8 8,5,11: 170,5; 253,12–13; 360,18; 361,5 8,5,12: 361,10 8,5,25–34: 361,16 8,5: 360,10 8,6: 331,11–17 8,6,1–2: 234,8–9 8,6,1–43: 236,8–14 8,6,2: 236,5 8,6,6: 330,17–18 8,6,20: 237,3; 332,12–14.18 8,6,24: 332,18 8,6,27: 332,4 8,6,35: 238,6–9; 333,18–19 8,6,36: 333,23–24 8,6,40–43: 238,12 8,6,44: 334,7 8,6,54–59: 239,22 8,6,55: 340,30 8,6,56: 160,14–15 8,6,61–43: 235,18–242,2 8,6,67: 352,2–3 9,1,1: 161,11–13 9,1,4: 159,21; 166,3; 331,2 9,1,10: 331,6; 348,9–11 9,1,10–13: 342,19 9,1,17–18: 234,28–235,2 9,1,17: 161,13; 342,19 9,1,18: 356,11 9,1,22–25: 234,8–9 9,1,25: 162,16–17 9,2,7: 345,20 9,2,19: 346,7 9,2,20: 358,11

9,2,21: 165,1; 246,27–247,1; 346,16 9,2,23: 346,9 9,2,24: 246,22–23; 346,9–10 9,2,25: 247,5–6.6–7; 347,1 9,2,26: 246,12; 346,3 9,2,27: 347,9 9,2,28: 347,21–23 9,2,29: 83,14–15; 360,3 9,2,31: 360,6 9,2,36: 360,4 9,2,38: 347,5.6–7 9,2,40: 166,8–9; 346, 2; 361,24 9,2,51: 359,10 9,2,54: 170,12; 245,24 9,2,58: 341,10 9,2,100: 359,19 9,2,1–9,3,102: 234,28–235,2 9,3,23: 362,10 9,3,33–36: 249,19–21 9,3,35: 249,16 9,3,40–44: 244,8 9,3,41: 343,21 9,3,50: 244,13.16; 344,10.12 9,3,50–53: 244,14 9,3,54: 243,26–28; 249,22; 357,11 9,3,64: 358,11 9,3,65: 359,11 9,3,66: 245,5–6; 345,4 9,3,69–70: 245,8 9,3,70: 345,9 9,3,77: 344,18 9,3,78: 344,10 9,3,81: 357,17 9,3,85: 249,4; 358,1.2–3 9,3,87: 249,25–26 9,3,93: 355,7–9 9,4,17: 328,15 9,4,121: 369,2–3 10,1,81: 395,7 10,1,99: 451,14 10,3,2: 513,22–24 10,1–2: 363,38 11,1,1: 60,10–11 12,9,13: 352,7–8; 400,8–10 Rhetorica ad Alexandrum 1421b: 311,7–9 1426a: 315,13; 352,4 1432b: 358,22

Index of Citations | 579

1437b: 358,22 1439b: 358,22 1425b, 1426a: 351,25 Rhetorica ad Herennium: 130, 23–24; 170,3 1,4: 291,9 1,15: 228,10–11 1,18: 290,16 1,19: 303,6–11 1,24–25: 302,16 2,8: 137,13–14 2,13: 303,11 2,19: 297,25 2,23: 302,16 2,31: 295,16 3,6: 229,22–23 3,10: 314,9–10 4,8–11: 233,9 4,12: 232,22 4,13: 234,26–28; 243,9–10.19–20 4,14: 245,8 4,15: 248,30–249,1 4,19: 343,15 4,20: 244,18–20; 344,1–2 4,21: 345,9; 357,17; 358,1–2 4,22: 244,9; 345,20; 346,3 4,24: 360,10 4,25: 248,20–21 4,26: 344,10 4,27: 250,6 4,28: 248,11–12; 249,4–7; 344,10.18 4,29: 345,4 4,30: 245,24 4,31–34: 235,18–242,2 4,32: 237,6–10.13 4,33: 237,3; 346,2 4,34: 236,20; 357,11 4,35: 167,4; 252,18; 353,28; 353,34– 354,1; 362,6 4,36: 358,14 4,37: 167,2 4,38: 352,10 4,39: 165,10; 347,1; 358,1; 358,1–2 4,40: 168,3–4; 252,18; 346,7 4,41: 168,6–8; 344,10 4,43: 160,7 4,45: 248,30–249,1 4,47: 354,10 4,48: 347,9

4,50: 352,4 4,52: 168,20; 252,26; 354,10 4,54: 352,20 4,57: 169,3–4 4,58: 357,17; 358,1–2 4,59: 359,19 4,65: 360,6 4,66: 166,3 4,138: 167,10 Rutilius Lupus Schemata lexeos 1,2: 354,22 1,4: 359,11 1,6: 249,4.10–11; 358,1 1,7: 243,14 1,8: 243,19 1,11: 243,16–17 1,15: 354,16 1,16: 251,1 1,17: 362,8 1,18: 252,15; 354,10 1,19: 251,23; 359,10 1,20: 252,1; 355,14 2,3: 251,30–31; 355,9 2,4: 249,22 2,5: 252,5–6 2,6: 360,4 2,9: 358,11 2,13: 244,18–19 2,14: 244,21 2,19: 251,20; 355,7–9 Sallust Bellum Catilinae 51,5: 117,19 De coniuratione Catilinae: 135,20–21 5,4: 354 2,7,1: 369,3–4 Sallust (pseudo) De re publica 1,1: 534,16–17; 541,1 Seneca De beneficiis 3,15,3: 497,30–31 3,15,4: 525,14 4,17,3: 89,11–90,1

580 | Index of Citations

Silius Italicus Punica 15,32: 103,12–13

Terence Adelphoe 585: 241,10 Andria 1: 487,16 28: 253,9 54–61: 89,1–2 68: 482,11; 545,18 204: 241,5 218: 245,4–5; 345,5 309: 247,1 Eunuchus: 406,6 65: 345,11 732: 160,3 ; 461,13 Heautontimoroumenos 978: 548,16–17 1058–59: 488,32–33 Hecyra 407: 247,20

Sophocles Oedipus Coloneus 510: 319,19

Theocritus Idylls 6,18–19: 473,19–22

Statius Thebais 6,651: 242,24

Theophrastus Historia plantarum 8,7,6: 495,6; 517,14

Stobaeus Ἀνθολόγιον 82,10: 475,20

Thucydides 2,35–46: 216 3,42–48: 227,26–27

Strabo Geographica 1,2,9: 503,14–16 10,3,9: 525,14

Valerius Maximus 6,1,12: 435,22

Epistulae morales ad Lucilium 2: 378,1; 527,18–19 82,3: 533,27–28; 541,26–27 84: 376,1; 514,8 107,11: 505,25 Hercules furens 524: 247,20 Seneca (pseudo) Octavia 377: 247,20 Seneca the Elder Controversiae 1: 330,24

Suetonius Divus Iulius 37,2: 344,8 Sulpitius Victor Institutiones rhetoricae: 249,4 Synesius Epistulae 104: 385,14–15

Virgil Aeneid: 92,10–11 1,16–17: 161,16; 242,22 1,33: 170,3; 253,14; 361,5 1,108–109: 243,1–2 1,109: 343,12–13 1,135: 245,23–24; 345,15 1,150: 251,31–252,1 1,180–181: 243,22–23 1,320: 242,25 1,378: 104,1–2 1,432–433: 376,14 1,475: 110,7 1,522–558: 437

Index of Citations | 581

1,561–578: 438 1,573: 242,26 1,589: 241,8 1,595–610: 313,8 1,646: 320,17 1,750: 243,15–16 2,241: 236,3–4 2,262: 344,12 2,262–263: 244,17 2,265: 330,21–22; 352,1–2 2,274: 346,34 2,274–275: 246,12–13 2,354: 244,8 2,385: 247,20 2,550–551: 111,5–6 2,556: 110,11–12 3,39: 121,7 3,56–57: 242,9 3,61: 244,24; 345,2 4,10: 246,6; 345,18 4,35–38: 247,4–5 4,173–179: 360,4 4,174: 165,17 4,314–319: 246,16; 346,4–5 4,586: 374,28 4,594: 344,8–9 4,635: 247,20 5,451: 160,20; 352,3 6,19: 159,20 6,64–65: 236,3–4 6,119–121: 111,8–10 6,625–626: 346,13–14 6,832–833: 347,8 7,341–358: 73,23 7,359: 110,14 7,406: 505,24 8,485: 321,5 9,225–444: 104,2–3 9,400–401: 91,20–21 9,427: 243,24 10,503–504: 246,17–18; 346,5 10,691–692: 234,15–16; 243,23–24; 343,18 10,782: 110,16

11,24–25: 111,2–3 11,45–46: 250,26 11,302–304: 219 11,343–344: 219 12,360–361: 341,6–7 11,362: 357,19–20 12,932: 253,24–25 12,933–934: 247,1–2 12,935: 110,9 Eclogues 1,4: 110,18 2,17: 529,1 3,90: 391,14–15 3,91: 240,23 3,102: 241,7 3,104: 160,13 3,104–105: 155,15–16 9,51: 528,28 10,72–73: 234,14–15 10,73: 243,23 Georgics 2,172: 247,15–16 2,272: 361,3–5 3,381: 160,18 4,163–164: 376,14 4,164: 514,9–11 4,182–183: 538,21–22 4,200: 452,17–18 4,201–202: 331,23 4,218: 91,20–21; 453,13–14 4,236: 452,21 4,272: 544,18 4,412–413: 510,4 Xenophon Anabasis 7,6,11: 438 Cyropaedia 3,3–8: 541,20 8,1,1: 473,12 Hellenica 2,4: 301,18 Oeconomicus 8,3: 326; 474,22–23

Index of Names Abel 443, 467 Abraham 69, 74, 225, 239, 304, 306, 335, 443, 555 Acestes 438 Achilles 246, 356, 452, 555 Adam 156, 438 Adonis 402 Aelius Aristides 102 Aeneas 132, 347 Aeschines 292, 322, 346, 374, 463 Aesop 73, 445, 556 Agamemnon 394 Agricola, Johannes 195, 213 Agricola, Rudolph 10, 11, 14, 18, 19, 20, 22, 25, 272, 411 Ajax 225, 226, 356 Albertus Magnus 383 Alcibiades 387, 388, 406 Aldus Manutius 69 Alexander III (pope) 508 Alexander of Aphrodisias 22 Alexander the Great 103, 120, 280, 391, 439, 445, 463, 483, 546, 558 Allecto 505 Ambrose, Saint 426, 428, 500, 501, 507, 508, 529 Amsdorf, Nicolaus von 202 Ananias and Sapphira 244, 440 Anchises 347 Andrea Torresani of Asola 69 Andromache 384 Anselm of Canterbury 90 Anshelm, Thomas 198, 204 Antonius (1), Marcus 317, 495 Apelles 399 Apollo 387, 522 Apollonios of Tyana 387, 391 Appius Claudius Caecus 534, 541 Apuleius 23, 364 Aquila Romanus 243 Arcesilaus 475 Archias (Aulus Licinius Archias) 148, 299, 301, 355 Archidamus 542 Aristaeus 453 Aristarchus of Samothrace 363

Aristides of Miletus 23, 134 Aristides the Just 102, 103 Aristotle 17, 18, 19, 20, 21, 22, 24, 26, 44, 45, 271–273, 333, 395, 399, 401-405, 426, 428, 445, 483, 554 Augustine of Hippo 14, 19, 20, 21, 23, 38, 220, 427, 439, 448, 520, 531 Augustus 540 Ausonius 103 Averroes 383 Bacchus 333, 505 Bacchylides 384 Badius, Josse 202 Barbaro, Ermolao 295, 382, 383, 386, 390392, 412 Barbatus, Nikolaus Asklepius 423 Barbirianus, Jacobus 106 Bartolinus, Richard 112 Bartolus de Saxoferrato 475 Basil of Caesarea 217, 218, 401 Bathsheba 440 Bembo, Pietro 364 Bindemann, Carl 520 Bindseil, Heinrich Ernst 302 Bizer, Ernst 15 Boccardo, Gianfrancesco 202 Boethius 55 Brenz, Johannes 27 Bretschneider, Karl Gottlieb 291 Brutus (Lucius Junius Brutus) 95 Brutus (Marcus Junius Brutus the Younger) 436 Büchmann, Georg 552 Bugenhagen, Johannes 27, 202 Bullemer, Karl 12, 290 Bullinger, Heinrich 27 Burchard, Franz 258, 260, 381, 393, 394, 396, 399 Caesarius, Johannes 272 Cain 75 Caleb 445 Calvin, John 27 Cambyses 347, 348

Index of Names | 583

Camillus (Marcus Furius Camillus) 95, 96, 115, 220, 222, 223, 313, 393, 479 Capito, Wolfgang 9 Catiline 92, 135, 253, 436 Catiuncula, Claudius 27 Cato the Elder 224, 346, 440 Cato the Younger 90, 91, 494 Celtis, Konrad 11 Ceres 333 Charlemagne 23, 312, 344 Charles Martel 312 Charles V, Holy Roman Emperor 224, 299, 344, 360 Christopher, Saint 341–342 Chrysippus 103, 107 Chrysostom, Saint John 23, 70, 145 Cicero 20, 22, 25, 44, 155, 215, 272, 280, 364, 390, 394, 399, 402-404, 412, 428, 436, 463, 484, 488 Classen, Carl Joachim 13, 27, 304 Claudian (Claudius Claudianus) 510, 540 Claus, Helmut 3, 4, 5, 6, 10, 257 Clement VII (pope) 310 Cleon 227 Clodius (Publius Clodius Pulcher) 112, 113, 115, 132, 134, 135, 137, 149, 151, 226, 227, 290, 294, 296, 317, 324, 346, 356, 362, 370, 494 Conrad II, Holy Roman Emperor 124 Constantine the Great 299, 300, 301, 447 Cortesi, Paolo 364 Cox, Leonard 202 Cranach, Lucas the Elder 373 Crassus (Lucius Licinius Crassus) 317 Croesus 348, 439, 522 Crusius, Martin 260, 261 Cyrus 348, 439, 445

Diana 461 Dido 313, 374, 437–438 Diels, Hermann 51 Diogenes Laertius 358 Dionysius the Areopagite 329 Drances 104 Duns Scotus, John 56, 363, 383, 392, 398, 403 Dürer, Albrecht 108, 373, 399

Daniel 445, 447 Dathan and Abiron 96 David, King 308, 313, 317, 335, 336, 339, 405, 436, 439, 440, 443, 446, 460, 470, 558 Decimator, Heinrich 261 Demades 394 Demea 104 Demetrius of Phalerum 369 Demosthenes 22, 23, 110, 155,162, 280, 322, 324, 363, 374, 394, 404, 512

Galen 404, 428, 475, 483 Gellius, Aulus 23, 104, 107 George of Trebizond 20, 22, 23, 166, 357 Göbler, Justin 258, 381 Göllner, Carl 311 Gorgias 156 Graf, Urs 9 Grafton, Anthony 198 Green, Lowell C. 195 Grünewald, Matthias 373

Eck, Johannes 23, 46, 63, 102, 147 Eli 445 Elijah 555 Elisha 442, 450 Empedocles 437 Engels, Joseph 390 Ennius 357, 428, 528 Epictetus 386, 536 Epicurus 536 Epimetheus 73 Erasmus 10, 18, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 39, 47, 153, 195, 205, 411, 425, 429, 430 Euripides 384 Eurystheus 300 Ezekiel 286 Fabius Maximus Verrucosus, Quintus (Cunctator) 104, 359 Favorinus 392 Ficino, Marsilio 22, 59 Flaccus, Calpurnius 424 Fladrunus, Petrus 10 Francis I, King 310 Frederick I Barbarossa, Holy Roman Emperor 124, 312, 508 Frederick II, Elector of Palatine 421, 524 Froben, Johann 6, 9

584 | Index of Names

Hadrian VI (pope) 310 Hannibal 93, 104, 313, 350, 359, 361 Hartfelder, Karl 362, 373 Hauck, Albert 508 Hausammann, Susi 304 Hector 243, 246 Hegel, Georg Wilhelm Friedrich 22 Helen of Troy 407 Henry IV, Duke of Saxony 422, 555 Henry VIII, King 310, 361 Heraclides Ponticus 332 Hercules 300, 301, 407 Herodotus 347, 404 Hesiod 23, 239 Hilarius 308 Hippocrates 404 Holtz, Sabine 23 Homer 23, 219, 237, 332, 333, 367, 384, 391, 404, 452 Horace 289, 366, 373, 400, 540 Hugh of St. Victor 244 Hutten, Ulrich von 112, 310, 314 Isaiah 235, 450, 467, 474 Isocrates 314, 349, 363, 429, 510 Jeremiah 123, 555 Jerome, Saint 23, 401, 403 Jesus Christ 75, 90, 123, 237, 238, 240, 241, 246, 249, 273, 278, 284, 285, 286, 287, 304, 308, 312, 314, 315, 317, 332, 333, 335, 336, 337, 338, 339, 340-342, 357, 367, 368, 413, 414, 421, 427, 435-437, 446, 453, 454, 455, 460, 461, 467, 468, 476, 477, 478, 479, 480, 485, 532 John of Damascus 231 Joseph 480–482 Josiah 436 Julian (emperor) 447 Julius Caesar 90, 91, 94, 117, 120, 132, 216, 221, 223, 247, 291, 295, 315, 323, 347, 355, 394, 439; as author, 330, 363, 364, 374 Julius Rufinianus 249, 251 Julius Victor 253 Jupiter 429, 529, 541, 557 Justina 426, 428, 500 Karlstadt, Andreas Bodenstein von Kaufmann, Thomas 38

306, 412

Kennedy, Ruth Wedgwood Knape, Joachim 12 Kühlmann, Wilhelm 11 Kuropka, Nicole 271 Kuspit, Donald B. 373

399

Lactantius 218, 388 Lang, Johann Jacob 134 Lang, Johannes 7 Lazarus 478 Leonidas 103 Lienemann, Wolfgang 299 Lipsius, Justus 366 Livy 23, 166, 330, 363, 373, 374, 404, 427 Lorenz, Sönke 23, 26, 198 Lot 454 Lothar III, Holy Roman Emperor 315–16 Lotter, Melchior II 224, 230 Lucian 23 Lucretia 465, 546 Lucretius 388, 391, 403 Luther, Martin 8, 14, 15, 20, 21, 23, 25, 26, 27, 40, 68, 69, 159, 202, 224, 286, 299, 304, 306, 307, 308, 311, 412, 466, 525 Lycurgus 88, 302, 533 Lysander 301 Lysias 328 Mack, Peter 272 Macrobius 253 Major, Georg 161, 195 Manlius Imperiosus Torquatus, Titus 108 Marc Antony 158, 243, 436 Marquardt, Joachim 540 Mars 333 Marsyas 387 Maurer, Wilhelm 12, 13, 35 Maurice, Elector of Saxony 422, 555 Maurus, Bernardus 35 Maximilian I, Holy Roman Emperor 360 Maximus of Tyre 22 Melchisedech 335 Memmius 244, 343 Menander 167 Menelaus 401 Milo (Titus Annius Milo) 112, 113, 115, 151, 226, 227, 239, 290, 294–6, 324, 346, 361, 370, 494 Minerva 529

Index of Names | 585

Mithridates 118 Mitio 104 Mitzschke, Paul 202 Mommsen, Theodor 540 Mosellanus, Petrus 23, 161, 162, 235, 236, 238 Moses 96, 333, 439, 445, 532 Müntzer, Thomas 306 Musonius Rufus 386 Mythridates 132 Nathan 445 Nazianzen, Gregory 14, 23, 38, 217, 231 Nehry, Hans 552 Nemesis 108 Neoptolemus 244 Nero 88 Nestor 394 Nicholas of Lyra 38 Niobe 384, 405 Noah 443, 454 Nosoponus 366, 367 Odysseus 72, 356; see also Ulysses Orestes 132, 228 Origen 23, 70, 307, 337 Orpheus 108 Otto I, Holy Roman Emperor 312 Otto, August 493, 518, 520, 521, 522, 526, 529, 534 Ovid 23, 225, 373, 366, 374 Pandora 73 Parmenides 457 Paul (the apostle) 21, 66, 90, 154, 155, 158, 163, 164, 225, 227, 229, 238, 243, 244, 245, 246, 249, 250, 251, 283, 289, 291, 300, 304, 306, 307, 321, 329, 333, 335, 337, 344, 356, 357, 401, 405, 447, 450, 458, 466, 467, 468, 473, 475, 479, 482, 493, 531, 532 Pelagius 283 Pericles 388, 394 Peter (Simon Peter) 220, 446 Petri, Adam 412 Petri, Heinrich 10 Peucer, Caspar 311 Philip II of Macedon 280, 542 Philostratus 387, 391

Phyllis 537 Pico della Mirandola, Giovanni 258, 260, 295, 296, 329, 381, 382, 383, 385, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 394, 398, 401, 403, 407, 412 Pico, Giovanni Francesco 364 Pindar 384 Pirckheimer, Willibald 202 Plato 22, 24, 65, 145, 286, 363, 394, 395, 396, 401, 405, 407, 428, 429, 453, 457, 458, 462, 464, 536 Plautus 23, 363 Pliny the Elder 363 Pliny the Younger 253, 257, 376, 379–80, 390 Plutarch 23, 88, 426, 427, 429, 451, 483, 534 Pohlenz, Max 387 Pöhlmann, Horst Georg 285 Poliziano, Angelo 14, 22, 97, 222, 364, 366 Polybius 427 Polycarp 449 Polyphemus 342 Pompey the Great 118, 132, 315, 220 Pontius Pilatus 318 Porphyrius 63, 337 Porsena, Lars 221, 548 Priam 243 Prometheus 73, 475 Publilius Syrus 319, 517, 549 Pythagoras 385, 402, 439, 513, 521, 539 Quinctius Flaminius, Lucius 440 Quintilian 22, 44, 48, 113, 163, 205, 234, 272, 364, 411, 424, 428, 516; on the figures, 233-235, 245, 253, 361 Ranieri, Philippo 134 Reiffenstein, Albert 257, 271 Reiffenstein, Johann 257, 271 Reiffenstein, Wilhelm 257, 271 Reuchlin, Johannes 11, 14, 18, 21, 22, 23, 39, 75, 84, 146, 329 Rhau-Grunenberg, Johannes 6, 7, 260 Rhein, Stefan 198 Roth, Stephan 200, 201, 202, 206, 422 Rott, Hans 524 Rummel, Erika 258 Rutilius Lupus 243, 251

586 | Index of Names

Sadoleto, Jacopo 112 Sallust 363, 372, 374 Samuel 75, 442, 445 Sappho 384 Satan 237, 435, 438 Sattler, Michael 307 Scaevola (Gaius Mucius Scaevola) 95, 221, 230 Schäfer, Ernst 507 Schäfer, Rolf 15, 304 Scheible, Heinz 258, 299 Schulze, Hieronymus 8 Scipio Africanus 103, 104, 243, 313, 350, 361, 427, 451, 479 Scott, Izora 365, 367 Scylla 320 Seneca 23, 88, 257, 372, 424 Servilius Caepio, Quintus 495 Servilius Rullus, Publius 244 Sidonius Apollinaris 364 Sigismund of Luxembourg, Holy Roman Emperor 120, 528 Silius Italicus 103 Simonides 529 Socrates 358, 387, 385, 388, 392, 393, 426, 428, 429, 437, 440, 458, 470, 474, 510, 545 Solomon 436, 439, 442, 445, 504, 558 Solon 90, 276, 394, 522 Sophocles 23, 534 Soter, Johann 161 Spalatin, Georg 7, 66, 82 Spengel, Pallas 11 Stadianus, Franciscus (Franz Kircher) 18 Stigel, Johann 426 Stobaeus, Joannes 302 Suleiman the Magnificent 310 Sulla 347 Sulpitius Victor 243 Sylvius, Franciscus 202 Tarquinius Sextus 546 Tarquinius Superbus 465 Tartaretus, Petrus 23, 147 Tauler, Johannes 23, 70 Terence 23, 104, 253, 330, 363, 374

Themistius 392 Themistocles 90, 103, 470, 545 Theodoret 440, 507 Theodosius I (emperor) 426, 500, 508 Theognis 23 Thersites 219 Thomas Aquinas 81, 363, 383, 398, 404 Thraso 406, 453 Thrasybulos 301 Thucydides 227 Tiberius Gracchus 253 Tibullus 366 Tigranes II the Great 118 Timotheus (general) 447 Turnus Herdonius 465 Turnus 104 Ulysses 93, 132, 137, 225, 226, 394; see also Odysseus Valentinian (emperor) 329, 426, 428, 447, 500 Valla, Lorenzo 392 Venus 237, 402, 438, 461, 505 Verres 243, 343 Victorinus, Marius 55, 351 Vincent of Beauvais 23, 147, 425 Virgil 23, 200, 319, 367, 373, 404, 412, 452 Walther, Hans 319 Welcker, Friedrich Gottlieb Weniger, Heinz 373 Wimpfeling, Jakob 86 Wolf, Ernst 299 Wolgast, Eike 299

541

Xenocrates 429 Xenophon 412, 426, 429, 438, 474, 559 Xerxes 349 Zekl, Hans Günter 53 Zeller, Eduard 536 Zeno of Citium 22, 42 Zeus 529 Zwicker, Hanns 411, 415, 416, 417

Index of Terms The following index of Latin and Greek terms is selective and not a concordance. It indexes only places where the term is used in a technical sense in the arts of rhetoric and dialectic. Occasional references to terms have been omitted. The index does not include terms introduced to illustrate a kind of speech or method of invention, for instance iustitia or homo. The plural form has been retained for technical terms that appear most frequently in the plural in Melanchthon’s usage (e.g., partes, loci communes). Emphasized page numbers indicate places where the term is defined.

absolutio 317 actio see pronunciatio adagium 43 adhortatio 313, 435, 437, 448, 449, 450, 453, 457, 458, 461, 463, 466, 491, 507, 508, 509, 510, 529, 533, 550, 553 aenos 72 affectus 71, 91, 92, 100, 109–111, 232, 297, 312, 320–21, 548 allegoria 43, 70, 72–6, 238–9 – in scriptural exegesis 334–9 – αἴνιγμα 72, 239–40, 340 – ἀντίφρασις 241 – ἀστυσμός 240 – εἰρωνεία 240, 340 – μυκτηρισμός 241 – παροιμία 240, 341 – σαρκασμός 240, 341 – χαριεντισμός 241 – apologos 341 – enigma 72, 239–40, 340 – fabula 341 – ironia 240, 340 – mimesis 341 – proverbium 240, 341 – sarcasmus 240, 341 amplificatio 75, 104–111, 247–54, 310, 318, 327, 348 anagogia 238 apologos 72, 73, 253, 445, 556–9, and see allegoriae > apologos axioma(ta) 56, 61, 79, 128 causa (quaestio) 57–8 causae civiles 83, 93, 115 causae orationum 47, 49, 128, see also genera orationum chreia 72, 76, 439, 488, 498, 504, 505, 513, 519, 521, 527, 528, 531, 536, 538, 539, 541

circuitus (periodus) 369 circumductio 369 colloquium 508 commemoratio 438 commendatio 96–7, 436, 438, 457, 459, 484, 489, 503, 514, 538, 544 commentarius 67–76, 82 commonefactio 473 communes notiones 54, 61 communicatio 548 comparatio 80, 125–6, 136 comparatio specierum 61–3 compositio verborum 365–7 comprobatio 150 conciones 93, 99, 141–6, 147 confirmatio 98, 102, 118–120, see also loci confirmationis – in genus deliberativum 224–5 – in status coniecturalis 293 – in the genus demonstrativum 221, 223 – in the genus iudiciale 135–7 confutatio 95, 99, 102, 120, 222, 223 – in status coniecturalis 295–6 – in status iuridicialis 301–2 consolationes 313, 438, 536 consolatoria 471, 516, 518, 519, 521, 559, 560 consuetudo sermonis 329, 336, 364 contentio 48, 92 copia verborum 319, 328 dehortatio 509, 525, 545, 547, 551 deploratio 437 deprecatio 313 descriptio 440 dialectica 38, 45–6, 50–51, 77, 149, 281, 336 – compared with rhetoric 41–44, 77, 215, 271–3, 276–8 – corruption of 271

588 | Index of Terms

dialecticus 48, 49, 55, 65, 82, 83, 215, 292, 325 dialogismus 479 dicterium 72 digressio 452, 478 dispositio 48, 53, 147–54, 232, 319, 321–5, 326 – definition of 148 – imitation of 363 disputationes 43 dissuasio 534 – divisio (pars orationis) 99–100 elocutio 48, 232–3, 276–7, 326 eloquentia 275 enarratio 66–76 energia 109 enthymema 249, 322–4, 491 epistulae 218, 273, 279, 288, 310 exclamatio 91 excusatio 471, 517, 519, 532 exempla 66, 108–9, 231, 253 exhortatio 91, 515, and see adhortatio exordium 48, 51, 84–6, 94, 97, 148, 291–2, 359 – imitation of 370 – in the genus deliberativum 117, 223–4, 310 – in the genus demonstrativum 217–9, 221, 222, 314 – in the genus iudiciale 133, 226 expositio 150, 448, 486 expostulatoria 552 fabula 43, 72–3, 104, 484, 505, 529 figurae see schemata genera orationum 278–80, 373–5, see also genus deliberativum, etc. genus deliberativum 47, 112–130, 223–5, 310–13, 455, 459 – arguments of 125–30 – disposition of 153 – in concionibus 146 – quaestiones belonging to 132 – genus demonstrativum 47, 48–49, 216–7, 280, 482, 490, 542, 554, 555 – compared with deliberativum 112 – compared with enarratio 66

– dispositio of 149–53 – species of 50–65 genus didacticon 49–53, 65, 67–8, 77, 101, see also genus didascalicum – in conciones 142–5 – quaestiones of 132 genus didascalicum 278, 280, 281–3, 478, 492, 498, 530, see also genus didacticon genus grande 374 genus humile 373–4 genus iudiciale 47, 130–141, 288, 480, 494, 499, 507, 546 – disposition of 153 – in concionibus 145 genus laudatorium 49, 83–100, 101, 314 – disposition of 152–3 – in concionibus 146 – quaestiones of 132 genus medium 374–5 grammatica 37, 336 grammaticus 68, 327, 343 gratiarum actio 316, 472, 473, 503, 549, 551 gratulatio 469, 509, 510 gratulatoria 462, 529, 554 historia 68–70, 72, 74–5, 489 – as narratio in laudatoria 87, 104, 220 hortatoria 446, 450, 464, 469, 528 hypothesis 317–18, 349, 468, 473, 506 imago 66 imitatio 101, 317, 319, 362–73 increpatio 536 inventio 47, 51–3, 65, 97, 214, 276, 326 – imitation of 363 iudicium 48, 49, 53, 82, 101, 106, 232, 280, 362 – as aim of rhetorical instruction 272–3, 275, 288 – as part of eloquence 214 – of dispositio 149, 322 iurisconsulti 104, 127, 364 laus 439, 443, 448, 451, 468, 476, 523, 525, 555 – factorum 94–6 – funebris 92 – personae 84–94, 217–220 legislatio 445

Index of Terms | 589

literae (bonae literae) 40–41, 49, 50–51, 101 loci see topica loci communes 43, 57, 65, 66, 68–70, 75, 229–232, 288, 309, 314, 316–20, and see schemata > locus communis – as means of amplification 105–9, 349–51 – as written exercises 80 – in allegorical interpretation 75–6 – in Scriptural exegesis 336, 339 – in the genus laudatorium 87, 90–1, 95–6 loci confirmationis 80, 94–5, 221, 224–5 – in the genus iudiciale 227 loci deliberativi 311, 315 loci dialectici 309, 351, 359 loci inventionis 42, 47–50, 51–2, 80, 216, 278, 363 loci narrationis 220 loci praecipui 338 meditatio 477 memoria 48, 276 methodus (μέθοδος) 42, 51, 56, 65, 67–68, 79–81, 97–8 monitoria 485, 488, 517, 519, 522, 523 musica 327 mythologia 108 narratio 48, 51, 102, 148, 445 – imitation of 370 – in praise of persons 86–92, 94, 219–20 – in praise of things as persons 97–8 – in status coniecturalis 292–3 – in the genus deliberativum 118, 224, 310– 11 – in the genus iudiciale 134, 226 notio see communes notiones numerus 370 obiurgatio 71, 91, 317, 347, 526 obtestatio 492 officia oratoris 276 orator 292, 318, 343 parabola 241, 253, 340 paradigma 241, see also exemplum paraphrasis 66–67, 374 partes orationis 321, see also exordium, etc. periodus 369–70 peroratio 48, 92–3, 96, 100, 103

– in status coniecturalis 297 – in status iudicialis 303 – in the deliberative genre 120, 225, 313 – in the demonstrative genre 220, 222, 223 – in the judicial genre 228 petitio 471, 502, 505, 510 philosophi 147 phrasis 328, 364–8, 372 poetae 237, 318, 356, 366 pollicitatio 473, 550 praedicamenta 54–7, 78, 79 precatio 437, 472 probatio 95, 127, 141, 349 pronunciatio 48, 276 propositio 80, 149, 226 – as status 289, 292–3 – for narratio 97–8, 224, 310 – in syllogisms 150 prosopographia 104 prosopopoeia 93, 104 proverbium 76, 273, 521, 529 quaestiones – of status 116, 132, 289 – quaestiones demonstrativae (sive methodicae, dialecticae) 51–3, 61, 68, 78, 114, 281 querela 454, 487, 490, 506, 508, 512, 529, 533, 536, 551 querimonia 71 recriminatio 487 reprehensio 439, 453, 545 responsoria 491, 502, 546, 550 rhetor 37, 42, 45, 48–9, 130–31, 215, 322 rhetorica 41–4, 45–6, 77, 275, 336 – compared with dialectic 41–4, 77, 215, 271–3 schemata 233–5, 242, 330–31, 342 – ἀδύνατον 346 – αἰτιολογία 251, 355 – ἀναγκαῖον 355 – ἀναδίπλωσις 243 – ἀνακοίνωσις 246 – ἀνανταπόδατα 245, 345, 366 – ἀνθυποφορά 246, 249–50, 346, 359 – ἀντανάκλασις 245, 345 – ἀντεισαγωγή 246, 250, 359

590 | Index of Terms

– ἀντίθεσις 248–9, 357 – ἀντιμεταβολή 249 – ἀντίπτωσις 242 – ἀντίστασις 244 – ἀντιστροφή 243 – ἀποδίωξις 251, 358 – ἀπορία 246, 346 – ἀποσιώπησις 245, 345 – ἀποστροφή 247, 347 – ἀπροσδόκητον 292 – ἀσύνδετον 244, 344 – αὔξησις 248 – ἀφόρισμος 251 – γνωμή 253 – διαλογισμός 252, 360 – διάλυσις 252, 354 – διάλυτον 244, 344 – δικαιολογία 251–2, 355 – εἰκών 253 – ἔλλειψις 245, 345 – ἔμφασις 352 – ἐπάνοδος 249 – ἐπανόρθωσις 250–1, 358 – ἐπίζευξις 243 – ἐπιφορά 243 – ἐπιφώνημα 253 – ἐρώτημα 246 – ζεῦγμα 242 – κλίμαξ 248, 357 – μείωσις 248, 352 – μερισμός 252, 354 – μετάβασις 250 – μετάθεσις 249, 358 – μετάνοια 251 – μετάστασις 355–6 – ὁμοιόπτωτον 244, 344 – ὁμοιοτέλευτον 244, 344 – ὁρισμός 252 – παθοποιία 253, 362 – παλιλογία 243 – παρ᾽ῥησία 247, 347 – παραδιαστολή 359 – παράλειψις 250, 347 – παρένθεσις 251, 362 – παρομολογία 251, 359 – παρονομασία 245, 345 – παφοποιία 246 – πλοκή 244, 343 – πολυσύνδετον 244, 344

– προκατάληψις 250, 358 – πρόληψις 242 – προσωποποιία 252, 360 – πῦσμα 246 – σύλληψις 242 – συμπλοκή 244 – συναθροισμός 354 – σύνθεσις 242 – συνοικείωσις 249, 358 – συνωνυμία 248, 352 – ταπείνωσις 248, 352 – ταυταλογία 244, 344 – τοπογραφία 252 – ὑπέρβατον 243 – ὑποτύπωσις 252, 352, 361 – χρονογραφία 252 – acclamatio 253 – accommodatio 444, 448, 451, 473, 476, 479, 483, 485, 487, 495, 506, 521, 522, 529 – adhortatio 246 – admiratio 292 – agnominatio 245, 345 – antithesis 435, 442, 457, 460, 462, 466, 467, 475, 483, 493, 497, 499, 511, 517, 527, 531, 540, 543, 544, 548, 552, 555, and see schemata > collatio – apostrophe 482 – applicatio 457, 478 – articulus 244, 344 – asseveratio 523 – aversio 247, 347 – calumnia 356 – causa 251 – circuitio 238 – clausula 253, 484, 487, 516, 525, 542, 549 – collatio 66, 359, 443, 452, 457, 464, 465, 468, 473, 475, 479, 485, 492, 495, 501, 504, 511, 519, 524, 525, 535, 536, 552, 553, 554, and see schemata > antithesis – color 356 – commemoratio 346 – communicatio 246–7, 346, 358 – commutatio 249, 358 – comparatio 253, 447, 527 – complexio 244 – concessio 359, 505, 522, 527, 543, 552, 559 – confessio 251

Index of Terms | 591

– congeries 248, 352, 354, 486, 513, 522, 533 – contentio 248–9, 357 – conversio 111, 243 – copulatio 244, 343 – correctio 250–1, 358, 466, 490, 506, 510, 511, 516, 526, 539, 543, 545, 554 – defectio 245 – deprecatio 362 – diminutio 248, 352 – distributio 234, 252, 354 – distributio 473, 476, 492, 512, 520, 539, 549, 554 – divisio 252 – dubitatio 121, 246, 292, 346, 543, 545 – effictio 252 – enumeratio 504, 536 – epiphonema 350, 360–1, 454, 473, 476, 485, 486, 493, 503, 505, 506, 514, 516, 522, 524, 526, 528, 529, 534, 542, 544, 553 – epitheton 238 – etymologia 237 – exaggeratio 473, 479, 482, 516 – exclamatio 111, 242, 246, 346, 361–2, 454, 529, – excusus 451 – expolitio 252, 352 – extenuatio 460, 497, 511 – finitio 252 – gnome 473, 476, 495, 504, 517, 540 – gradatio 248, 357 – hypallage 244, 345 – hyperbaton 343, 365 – hyperbole 352 – hypotyposis 321, 548 – illustratio 503 – imprecatio 246, 346 – incrementum 248, 354, 486 – insinuatio 85, 121, 219, 445, 449, 494, 505, 516, 535 – interpositio 251 – interpretatio 248, 352 – interrogatio 234, 246, 345, 490, 512, 514, 516, 534, 536 – inversio 227, 358, 473, 488 – licentia 247, 347 – locus communis 462, 463, 467, 468, 481, 528, 539, 547 – noema 253, 361, 544

– obiectio 249–50 – obtestatio 246, 346 – occupatio 250, 358, 439, 464, 469, 471, 473, 476, 480, 485, 491, 492, 493, 494, 501, 502, 503, 507, 511, 519, 521, 522, 523, 532, 537, 538, 539, 550, 552, 559 – ominatio 246, 346, 362 – paradoxum 246, 346 – permissio 247, 347 – praecisio 470, 478, 512, 516, 529, 534, 555 – praeiudicio 540 – praeoccupatio 447 – praesumptio 250 – praeteritio 250, 347, 484, 486, 513, 524, 552 – prolepsis 249 – prosopopoeia 247 – regressio 249 – reiectio 251, 358, 450, 462 – repetitio 243, 343, 475 – reticentia 245 – sententia 253 – sermocinatio 360 – simile 66 – similitudo 466, 475, 519, 522, 526, 531, 554 – subiectio 246, 346, 507 – traductio 244, 344 – transitio 250, 443, 453, 458, 479, 513, 540, 549 – translatio 355–6, 462, 495, 514, 546 – votum 292, 362, 480 schemata dianoias 245–7 schemata grammatica 235–43 schemata rhetorica 243–54 sciscitatoria 502 scopus 131, 279 Scriptura 238–9, 283, 307, 312, 367 – allegorical interpretation of 334–42 sententia 43, 66, 72, 76, 218, 231, 312, 318, 436, 448, 483, 507, 520 sermo grammaticus 328, 363 status 51, 71, 112–14, 131–32, 225–6, 289– 91 – in the genus deliberativum 117 – in the genus iudiciale 131–141 status coniecturalis 114, 135–8, 226–8, 291– 7, 480, 494, 499, 546, 548 status finitivus 115, 138, 495

592 | Index of Terms

status iudicialis 494, 500 status iuridicialis 297–303, and see status qualitatis status legales (constitutio legitima) 228–9, 303–10 – ambiguum 229, 308–9 – contrariae leges 229, 305–6, 496, 531 – definitio 229, 303–5, 307 – ratiocinatio 229, 309–10 – scriptum et sententia 229, 306–8 – translatio 229, 310 status negocialis see status qualitatis status qualitatis 115, 139–40, 228 suasoriae 71, 98, 111, 279 syllogismus 56, 61, 128, 150, 154, 215, 289– 90, 297, 322–4, 349, 370 synecdoche 237 thema 37, 43, 51, 76–83, 98 thema compositum 80–83, 101, 215–6 – disposition of 149 – in concionibus 144–5 thema simplex 54–65, 76–80, 101, 215, 530 – disposition of 149 – in concionibus 143–2 theologi 104, 127, 334, 336 thesis 317–18, 349–51 topica 61–3, 80–83, 110–111, see also loci inventionis – a communi ad singulare 505, 520, 529, 530, 539, 549 – a minore ad maius 456, 496, 501 – ab universali ad particularem 488, 490 – absolutio 227, 296 – absurdum 460, 508, 513, 522, 532 – accidens 53, 56 – actus 440, 442 – adiacens 443 – adolescentia 451 – aequum 297, 552 – aetas 510 – affectiones 53 – affinia 42, 47, 52–3, 63, 97 – antecedens 227 – antiquitas 456 – attentio 85, 99, 133, 219, 292, 485, 487, 514 – benevolentia 84–5, 99, 133, 217–9, 291, 449, 455

– bonum 297 – causa 135, 215, 281, 287–8, 305, 311, 356, 438, 439, 441, 442, 444, 446, 493, 501, 521, 530, 542 – causa efficiens 305, 436, 443, 446, 477, 496, 518, 526, 530 – causa finalis 350, 436, 446, 457, 477, 478, 491 – causa impulsiva 473, 477 – causa instrumentalis 477 – circumstantiae 47, 66, 68–9, 88, 95, 294– 5, 307–8, 317, 336, 350, 462, 488, 490, 491, 492, 494, 505, 516, 529, 532, 545, 549, 554 – cognata 281 – commoditas 224 – concessio 302 – consuetudo 297, 501 – contingens 445 – contrarium 42, 47, 52–3, 63–4, 97, 98, 151, 307, 436, 438, 441, 444, 459, 498, 509, 531, 541 – definitio 311, 447, 492, 515, 538, 539, 541, 542 – deprecatio 302 – differentiae 53, 56 – difficile 95 – difficultas 225, 517 – dignitas 456, 469, 474, 478, 495, 546, 555 – dissimile 503 – divisio 42, 47, 52, 59, 78, 86, 307 – docilitas 85, 100, 133, 219, 292 – effectus 281, 287, 307, 350, 357, 440, 442, 446, 465, 469, 470, 477, 480, 515, 517, 518, 526, 527, 541, 542, 546 – enumeratio 92, 100 – eventus 519, 553 – exempla 300, 356 – experientia 547 – facile 311–12, 437, 461, 483, 505, 510, 529, 548 – facilitas 95, 119, 221, 223, 225 – facultas 294, 461, 494 – finis 440, 441, 442, 445, 446, 447, 449, see also topica > officium – finitio 42, 53–61, 78, 215–6, 282–3, 287, 353, see also topica > definitio – futilitas 551 – gens 451

Index of Terms | 593

– genus 53, 56, 187–8, 357, 493, 506, 539 – gestus 321, 356 – honestum 95, 98–9, 119, 129, 221, 223, 224–5, 311–12, 320, 350, 461, 464, 469, 482, 484, 488, 490, 497, 505, 509, 510, 520, 521, 524, 525, 533, 548, 549, 551, 552 – ignominia 461 – impium 460, 546 – impossibile 438, 439, 519 – incommodum 460, 517, 522, 535, 547, 550 – incredibile 439 – indecorum 460 – indignum 460 – inhonestum 435, 460, 519, 522 – iniquum 456 – iniustum 460 – inutile 436, 446, 482, 518, 519, 551 – iucundum 443, 470, 475 – iudicatum 297 – ius gentium 438 – ius naturae 500 – iustum 446, 508 – iuventus 451 – laus 35, 69 – legitimum 446 – lex 218, 297, 312 – lex divina 453, 532 – lex naturae 453, 532 – lex scripta 300, 501 – magnitudo 223, 350 – malum 504 – materia 305, 477 – minus 488, 496, 527 – mores 218, 224, 551 – mors 453 – natura 47, 297, 300, 460, 538, 546, 551 – necessarium 437, 438, 440, 441, 458, 490 – necessitas 224, 487, 555 – obscurum 439 – occasio 454, 463, 472, 492, 494, 502, 516, 531, 534, 554 – officium 35, 41, 52, 53, 60–61, 78, 84, 97, 215, 217, 223, 224, 291, 315, 350, 354, 441, 453, 461, 465, 469, 491, 500, 506, 508, 510, 549, 555, 559 – opportunum 95, 440 – pactum 297 – parentes 451 – partes 42, 47, 52, 59, 215, 281, 287

– partitio 549 – periculum 223, 435, 438, 442, 446, 535, 546, 547 – pernicies 545 – persona 85, 224, 227, 315, 451, 471, 485, 509, 546 – pietas 456, 535, 554, 559 – poena 460, 483 – possibile 548 – potestas 227, see also topica > vis – pueritia 451 – pugnantia 281, 287, 307, 530 – purgatio 302 – qualitas 135 – ratiocinatio 229, 294 – res 85, 440, 441, 443, 450, 451 – sequens 227 – signum 227, 294, 321, 356, 487 – simile 435, 436, 439, 440, 443, 448, 459, 464, 466, 488, 500, 510, 513, 514, 531, 533, 537, 538, 551 – similia 151 – species 56, 59–60, 61–3, 357 – spes praemii 437, 438 – subiectum 478 – tempus 518 – testimonium 304–5, 307 – translatio criminis 302 – turpe 482, 504, 542, 545 – usus 478 – utile 95, 98–9, 119, 129, 311–12, 315–6, 320, 350, 435, 437, 440, 442, 443, 446, 451, 456, 458, 459, 465, 469, 472, 474, 482, 486, 491, 497, 504, 509, 510, 524, 525, 535, 547, 552, 554, 555 – utilitas 221, 223, 225, 461, 467, 470, 478, 483, 505, 513, 533, 534, 535 – vetustas 469 – vis 47, see also topica > potestas – voluntas 135, 227, 294, 466 – votum 218 tropoi 235–42, 331, 335 – allegoria 238–42, 334 – antonomasia 237, 333 – catachresis 238, 333 – hyperbole 241, 334 – metalepsis 238, 332 – metaphora 236–7, 238–9, 319, 331, 374 – metonymia 237, 332

594 | Index of Terms

– onomatopoeia 238, 333 – synecdoche 242, 332 tropologia 238

vituperatio 440, 504, 542 vituperium 49, 83, 92–3, 101

Select Greek Terms (see also subheadings of “schemata” above) αἴτιον 150, 154 ἀπόφθεγμα 43 ἀτεχνοι 135 αὔξησις 351 δείνωσις 109 διδακτικόν 49–53, 65, 67–8, 77, 101 ἐνθύμημα 149 ἐπίδειξις 497, 511, 526, 538 ἤθη 320 ἦθος 492

κατηγορίαι see praedicamenta κόμμα 369–70 κρινόμενον 150, 153, 290 κῶλον 369–70 μυθολογία 505 πάθη 320, 350 πάθος 463, 509, 514, 516, 541 περιστάσεις see circumstantiae προσωποποιηθεῖςαν 96–100 χρεία see chreia