Opera omnia, Pars III: Praedestinatus qui dicitur

Citation preview

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXV В

CORPVS CHRISTIANORVM Series Latina

XXV в

ARNOBII IVNIORIS OPERA OMNIA PARS III

TURNHOUT BREPOLSSä PUBLISHERS 2000

ARNOBII IVNIORIS PRAEDESTINATVS QVI DICITVR

CVRA ET STVDIO

F. GORI

TURNHOUT BREPOLS^ PUBLISHERS

CORPVS CHRISTIANORVM AlD

Series Latina

"ß f^.

in Abbatia Sancti Petri Steenbrvgensi

es-. U

a reuerendissimo Domino Eligio Dekkers fundata

f*49 ""

-. о

V- «i--5 D

nunc sub auspiciis Vniuersitatum Univkrsitf.it Antwerpen - ufsia

Vrije Universiteit Brussel

Universiteit Gent

Katholieke Universiteit Leuven Université Catholique de Louvain edita

editionibus curandis praesunt Fernand Bossier Rita Beyers Georges Declercq Luc De Coninck Jean Goossens Mathijs Lamberigts Paul Tombeur Marc Van Uytfanghe paran dis opera m dant Roland Demeulenaere Luc Jocqué

Roel Vander Plaetse

This book has been printed on paper according to the prevailing ISO-NORMS. © 2000 ВREPOLSfflPUBLISHER.S (Turnhout - Belgium) All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of the publisher.

PROLEGOMENA En tibi, lector, noua editio emendata et apparatu critico instructa illius operis quod sine nomine et titulo in codice Remensi saeculi IX Iacobus Sirmondus inuenit, quodque Praedestinatum ipse inscripsit1 ediditque Parisiis a. 1643, sibi persuasum habens huius operis testimonium magni esse ponderis ad refutandam «in solentem quorumdam opinionem» (scil. Iansenii et sectatorum eius) qui tunc temporis uellent «praedestinatianam haeresim in ecclesia nullam umquam fuisse..., eam non haeresim, sed ipsissimam fuisse doctrinam sancti Augustini, quam eius aemuli ut odiosam redderent, funesti nominis titulo infamarint»2. Sirmondianam editionem principem recudit Iacobus La Baune (Parisiis 1696)3, qui perpauca emendans in textu, in apparatu annotationum uarias lectiones dedit, quas e codicis Augiensis apographo quodam Barberiniano4 Romae collato ipsius Sirmondi rogatu Lucas Holstenius collegerat eidemque miserat a. 1645. Hanc secundam edi tionem denuo typis exscripsit Andreas Gallandi5, quam postea cum nonnullis emendationibus uulgauit Iacobus Paulus Migne (PL 53, 583-672)6. Editionem uero, quae dicitur critica, primus parare et in collectione CSEL excudere Iohannes Scharnagl7 nisus est, qui tamen inceptum perficere non potuit.

1 Praedestinatus. Praedestinatorum baeresis et libri S. Augustino temere adscriptt Refutatio, cura et studio lacobi Sirmondi, Parisiis 1643. Sirmondus hunc titulum deprompsit ex loco 3,15,1 (quid autem nunc dicat liber Praedestinatus audite), in quo tamen auctor tantummodo operis sui librum secundum significat. 2 Sirmondus in praefatione editionis suae. 3 Iacobus La Baune Praedestinati nouam (ut ipse dicit) editionem recudit inter Sirmondi opera uaria, t. I, Parisiis 1696, 449 sqq., in qua Praefatio quam anonymus auctor Praedestinati praeposuit operi suo ita typographi errore impressa est ac si al tera esset ipsius Sirmondi praefatio post priorem quam uere idem Sirmondus 'lectori' inscripsit. 4 Nunc seruatur in bibliotheca Vaticana, Barb. Lat. 701, de cuius uariis lectionibus Iacobus La Baune quae sequuntur adnotauit: bas (sc. uarias lectiones) Holstenius baud molto post misit cum isto codicis elogio: "exemplar bibliotbecae Em. Card. Barberini transcriptum est ex codice antiquissimo monasterii Augiensis, dioecesis Constantiensis in Alemannia, qui codex scriptus fuit studio et labore F. Reginbaldi (intellege Reginberti), monachi benedictini in eodem monasterio ante annos DCCC ". Nos igitur in bac Praedes tinati noua editione, uarias illas codicis Augiensis lectiones dedimus, non omnes tamen: quaedam enim deteriores erant baud dubie, quaedam momenti leuioris (op. cit., 455 sq.). 5 Bibliotheca ueterum patrum, X, Venetiis 1774, 358 sqq. 6 Praedestinati librum primum edidit et apparatu, quem dicimus criticum, instruxit (nesciens tamen codices С L) Franciscus Öhler, Corpus haereseologicum, I, Berolini 1856. 7 Cf. J. SCHARNAGL, Zur Textesgestaltung des sogenannten Praedestinatus, WS 39 (1917), pp. 179-182.

VI

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

Praedestinatus ex praefatione constat tribusque libris, quorum in primo 'omnes haereses singillatim per ordinem licet strictim'" anonymus auctor tractat. Haereseon autem scriptorum temporis antiquioris, quos in inscriptione longiore enumerat et quorum opera se nouisse et in epitomen cogere uelle auctor ostentat, nonnulli, ut puta Epiphanius et Philaster (alias Filastrius), celebres sunt, quorundam autem (sc. Hygini, Polycratis, Africani) nomina et gesta, non tamen scripta aduersus haereses nouimus, Hesiodum uero quis sit prorsus nescimus. Veruntamen pro certo habemus horum scripta, quos memorat, in manibus eius non fuisse, at cuius nec nomen laudat, Augustini De baeresibus fontem et exemplar fuisse libro eius certum est. Etenim Augustinianum opus auctor noster saepius prope, nonnumquam seruiliter exsequitur, raro mu tans haereseon ordinem, hic sermonem perstringens, illic exspositionem adaugens, duas quoque ipse addens nouissimas haereses 89 Nestorianorum et 90 Praedestinatorum, quae tempore Augustini nondum ortae erant. Quo fit ut pro certo habere possimus ex quo riuo pristinae traditionis manuscriptae operis Augustini ipse hauserit doctrinam illius doctissimi episcopi, qui riuus scilicet est ex quo nobis fluxit codex Augustinianus Augiensis H, sic notatus apud CCL 46 9. Haec germanitas libri primi Praedestinati et codicis H probatur ex non paucis erroribus, qui iidem sunt in utroque, ex uno eodemque exemplari manuscripto Augustini operis necessarie exortis10. Insuper adde quod sicut auctor noster in fine expositionis uniuscuiusque haereseos fere semper notat quis uel catholicus scriptor uel episcopus uel quae synodus damnauerit haeresim de qua agit, ita nonnumquam etsi non easdem, tamen similes notationes habet codex H, quas Augustinus non scripsit". Quaeri ergo licet an forte auctor harum notationum, quas Augustini operis De baeresibus codex H testatur, idem ille sit qui auctor est Praedestinati'2.

" Cf. Praef. 4,2sq. 9 Karlsruhe, Badische Landesbibliothek, perg. IV, saec. IX, fol. 29v-40v. "' Qui et quot in utroque sint errores iidem, quibus congruant inter se Praedes tinatus et codex H, qui opus Augustini De baeresibus tradit, uideas in apparatu critico editionis CCL 46. " E. g. de haeresi 35 Bardesanitarum codex H habet: hos damnauit Andreas apos tolus (CCL 46, p. 306); de haeresi 55 Apollinaristarum: contra hos Tertullianus mire scripsit (p. 325). '2 Attende etiam quod Hyginum episcopum scripsisse aduersus haereses nusquam alibi legimus nisi in H (haer. 56, CCL 46, p. 325, app. ad loc.) et in Praedestinato (lib. I, inscr.). Praeterea additamentum quod codex И habet in fine haereseos 38 Catharorum (CCL 46, p. 307 suscepit contra hos Xystits papa Romanus quia sub ipso

PROLEGOMENA

VII

Libri secundi locum tenet libellus quidam, qui — inquit auctor — Augustinum mentitur in titulo1 ъ, cum se haereticum ostendat in textu14. Hunc libellum dicit per diuersas haereticorum Praedestinatorum domos clanculo traditum esse ut lectitaretur quasi summa, quin immo symbolum illius haereseos quam nonagesimam ipse ordinauit in libro primo, deinde proditum esse per quandam feminam, quae cum eum sub sacramento ab haereticis accepisset, iis quos catholicos nouisset, examinandum dederit; exinde a summo pontifice Caelestino damnatum esse15. Qui certe libellus Augustini non est neque ex bona fide Augustinianam doctrinam repraesentat, utrum sit uere cuiusdam haeretici, qui eum scripserit ad usum Praedestinatorum sectae, quam tunc exstitisse non satis compertum habemus, an ipsius Praedestinati auctoris, qui in fraudem illum deputauerit haereticis, uidebimus infra. Liber tertius refutationem Praedestinatorum haereseos continet simul cum demonstratione doctrinae quam catholicam esse auctor contendit, quam uero aetatis nostrae uiri historiae theologiae periti uocare solent semipelagianam haeresim. Illius refutationem huiusque demonstrationem auctor expedit excussione illius libelli haeretici, qui libri secundi locum tenet, ex quo plurima excerpta in librum tertium adducit, ut singula ordinate et explicate confu tes In prologo huius libri doctrinam Hipponensis episcopi, quam haeretici adulterauerint, ortodoxam se defendere auctor ostentat, sed utrum in haereticos, qui Augustini nomen mendaciter usurpauerint, an reapse in ipsum Augustinum uim contentionis libri tertii conuertere in animo habeat, ambiguum nobis est. Qui liber in tres partes diuidi potest. Primo enim de praedestinatione ho minis disputat (i-ii), dein quae sit conuenientia gratiae dei cum arbitrii übertate explicat (12-30), postremo de baptismo et concupiscentia sermonem habet (31-37) improuiso in fine desinentem. Nunc illud quaeramus, quis sit auctor. In praefatione editionis suae principis Sirmondus diuinatione, quam ipse incertam dixit, nomen Arnobii uulgo dicti Iunioris coniecit, propterea quod 'styli

coeperunt), cum bene uerbis quae Praedestinatus ad eandem haeresim ponit respondet (contra hunc beatus Xystus martyr et episcopus), tum similitudinem habet cum notationibus, in quibus et Praedestinatus utitur peculiari soloecismo suscipere contra (suscipere absolute sine acc), e. g. 1,23,7 contra hunc suscepit sanctus Apollonius episcopus Corinthiorum. 13 Re uera codicum nostrorum neque inscriptiones neque subscriptiones Augus tini nomen habent. ч Cf. Praef. 3,3-4. '* Cf. Praef. 3,10-23.

VIII

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

sententiarumque affinitatem' pariter inesse intueretur in eiusdem Commentariis in Psalmos, quos nouerat, ac in Praedestinato. Hanc opinionem nonnulli peritissimi uiri aetatis nostrae defenderunt. Imprimis Germanus Morin concordantiam Praedestinati cum Ar nobii Commentariis in Psalmos et cum eiusdem Conflictu Arnobii et Serapionis compluribus exemplis ostendit'r\ Attamen librum secundum non Arnobii esse existimauit, sed auctoris cuiusdam ignoti qui uere illam praedestinationis doctrinam professus sit. Hoc iudicium secuti sunt et G. Krüger17 et P. de Labriolle1", hoc secutus est et O. Bardenhewer'9, qui tamen etiam librum secun dum ab Arnobio scriptum esse opinatus est. Quibus omnibus consensit E. Amann20, qui et Praedestinati doctrinam et usum scribendi congruere ostendit cum operibus Arnobii, qui librum quoque secundum fraudolenter confecerit. Nec non ita postea opinati sunt H. Diepen21 et M. Abel22, alias similes aliis rationibus addentes. Nonnulli tamen fuerunt qui sensus sententiasque dogmatis Iuliani Aeclanensis in hoc opere adeo perceperunt ut H. von Schubert23 illius discipulis Praedestinatum adscripserit, G. Bouwman24 autem et H.-I. Marrou25 et B. Studer2fi ipsi Iuliano. De cetero qui Praedestinatum Primasio auctori dederunt, scili cet Lucas Holstenius27 et Iohannes Mabillonius2", illius nomen inuenerunt in duobus codicibus apographis de codice Augiensi

,6 Cf. G. MORIN, Études, textes, découvertes. Contributions à la littérature et a l'histoire des douze premiers siecles. Maredsoli 191 3, pp. 315-324. 17 Cf. M. SCHANZ, Geschicbte der römischen Literatur. IV b. Monad 1920, p. 534. 18 P. DE LaBRIOLLE, Histoire de la littérature latine Chrétienne, Parisiis 1920, p. 571"' O. BaRDENHEWER, Geschichte der altkirclichen Literatur, IV, Friburgi in B. 1924, pp. 520-521. 20 É. Amann, in DThC 12 (1935), 2778-2779. 2I H. -M. Diepen, La pensée christologique d'Arnobe le jeune.

Théologie de

l'Assumptus homo ou de l'Emmanuel? , «Revue thomiste» 59 (1959), p. 537. 22 M. ABEL, Le 'Praedestinatus' et le pélagianisme, «Recherches de théologie an cienne et médiévale» 35 (1968), pp. 5-25. 21 H. VON Schuвert, Der sogenannte Praedestinatus. Ein Beitrag zur Geschichte des Pelagianismus, TU 24,4, Lipsiae 1903, pp. 114-118. 24 G. BOUWMAN, Des Julian von Aeclanum Kommentar zu den Propheten Osee. Joel und Amos. Ein Beitrag zur Geschichte der Exegese, Romae 1956, pp. 17-19. 25 H.-I. Marrou, in Lexicon für Theologie und Kirche 8, Friburgi in B. 1963, 672. B. STUDER, in Patrologia 3, Augustae Taurinorum 1978, p. 539. 21 Cf. epistulam Holstenii ad Sirmondum in Sirmondi opera uaria, I, Parisiis 1696, 449. 2H J. Mabillon, Vetera analecta. Parisiis 1723, p. 15 д.

PROLEGOMENA

IX

CIX, quem supra memorauimus, depromptis, quorum alter, nunc Vaticanus Barberinianus 701, anno 1643 descriptus a monacho Eusebio Manzio in monasterio Augiae Diuitis apud Reichenau urbem, in manus uenit, ut diximus, Holstenio, alter, quem an adhuc exstet nescimus, ibidem anno 1683 ab Anselmo Knoblok et Alphonso Bendell descriptus, praesto fuit Mabillonio29. Qui enim codicem Augiensem exarauit (ante annum 842), Reginbertus in capite folii primi titulum posuit opus Primasii discipuli Augus tini, falso intellegens testimonium Isidori Hispalensis 3°. Nullius fere momenti coniecturas de nomine auctoris fecerunt Casimirus Oudin31 et Serafinus Piccinardi32. Auctorem trium omnium librorum esse Arnobium Iuniorem pro certo nos habemus, ad hoc permoti ui ac robore argumentorum a commemoratis eruditis uiris adductorum, quae nunc repetere praetermittimus, quibus tamen nobis utile uisum est alia quaedam addere, quae praesertim ex comparatione Praedestinati cum Conflictu Arnobii et Serapionis eruimus. Nempe nobis uidentur simi les esse structura et dispositio utriusque operis: reapse unum ge nus scriptionis utrique. Sicut enim Conflictus disputatio est ortodoxi et catholici Arnobii cum haeretico Serapione, qui aduersarius minime uerus est, sed studiose fictus ad usum auctoris, ut ipse Arnobius, partes agens simul auctoris ac disputatoris, commode uictor existat aduersarii sui, ita nobis uidetur auctor Praedestinati simili fraude consilioque confinxisse aduersarium auctorem illius libelli haeretici, qui locum secundi libri tenet, quem re uera ipse composuerit, tali ratione sententias et sensus contexendo, quos Augustino aduersarii eius falso tribuebant, ut satis commode doc

29 Attende notas duas, quarum altera in codice Augiensi fol. ir: anno 1645 sequentes tres libri Primasii de haeresibus qui pridem credebantur interisse a R. P. Eusebio Manzio Eminentissimo Cardinali Francisco Barberini descripti sunt ex antiquo manuscripto Augiensis bibliothecae. lidem libri denuo anno 1683 a RR. PP. Anselmo Knobloch et Alphonso Bendell descripti sunt RR. PP. loanni Mabillonio et Michaeli Germano, Congregationis S. Mauri, Parisiis in regali S. Germani Monasterio tunc temporis degentibus, altera in codice Barb. 701 fol. 90': finiit opus trium librorum Primasii de Hae resibus et Haereticorum praedestinatione opera et labore F. Reginberti monachi Benedic tini in Augia Diuite Dioecesis Constantiensis in Alemannia ante annos DCCC descriptum: quod ipsum ego F. Eusebius Mancius in dicto monasterio ordinem S. Benedicti professus summo studio et industria ex eiusdem Reginberti MS. libro transcripsi. Errores uero atque obscuriores et nonnumquam prorsus alienos dicti libri Ms sensus si quos offendi asteriscis in margine positis adnotaui. Anno pariente virgine MDCXLIU. ,c Isid. Hisp. uir. ill. 22 (PL 83, 1095 A) Primasius Africanus episcopus composuit sermone scholastico de haeresibus libros tres directos ad Fortunatianum episcopum. " Commentarius de scriptoribus ecclesiaticis, 1, Francofurti ad M. 1722, 1247. ,2 De nouitio opere quod inscribitur Praedestinatus, Patauii 1686, Prol.

X

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

trinam praedestinationis, quae uulgo Augustiniana dicebatur, su perare posset33. Insuper adde quod sicut librum primum ad hoc praeponit Arnobius Conflictui suo ut, antequam defensionem catholicae fidei ineat, se ortodoxum et catholicum uirum esse demonstret34, et uideatur summa quaedam esse omnium haereseon de deo uno et trino, quas ipse refutat priusquam iure defendere possit catholicum dogma de Christo contra Nestorium, ita simili modo liber primus nostri operis ad hoc initium totius operis facit ut probet firmam et catholicam esse fidem auctoris sui qui uelit de gratia dei et libertate hominis arbitrii disputare35. Demonstra tio quoque dogmatum cum in Conflictu tum in Praedestinato pariter dicitur duobus modis expromenda esse, scilicet ratione hu mana et auctoritate uel ecclesiae uel diuinae scripturae ,6. Deinde argumentum maximum quod nos ducit ad credendum auctorem Praedestinati et Conflictus unum eumdenque esse, ipse Praedestinati auctor praebet, cum se nouisse ac legisse epistolam primam Cyrilli Alexandrini episcopi ad Nestorium ostendit. Nam quot et quae fuerint testimonia scripta quae Cyrillus Romam papae Caelestino misit, quibus probaret Nestorium professum esse haeresim, nouimus, cum alia ipse Cyrillus meminerit37, alia Iohannes Cassianus testetur3", alia denique in Arnobii Conflictuw tradantur. Sed Praedestinatus unus neque alius quisquam certiores nos facit Cyrillum Caelestino misisse etiam exemplar suae primae

" Indicia alia quae Praedestinati librum secundum Arnbio auctori adscribendum esse comprobant, alibi dedimus et tractauimus: cf. F. Gori, II 'Praedestinatus' di Ar nobio il Giovane. L'eresiologia contro l'agostinismo, SEA 65, Romae 1999, pp. 89sq. M Cf. Arn. confl. 1,2,13 Serapion dixit: ego Arnobium scire studeo utrumnam in aliis non erret fides eius, ne forte sint alia praeter ista, de quibus causatio est, quae possint iure refelli; 1,14,12 idcirco, ut dixi, tecum me iniisse conflictum, ut, si inuenissem te in aliquem incurrisse errorem, non tecum de hac definitione agerem, de qua tu a me et ego a te dissentio. 35 Cf. 1,90,30-32 omnes haereses... deteximus, ut probemus nos soli fidei catholicae esse concordes. ,6 Cf. Praef 4,9 tam ratione quam auctoritate superatas (haereses) ostendimus; Arn. confl. 1,8,13 (p- 80) humana ratione edocuit et apostoli auctoritate firmauit; 2,1,6 (p. 132) utique humana ratione docuisti quod auctoritate euangelica stare non praeualet. " Cyr. Al. epist. ad Cael. 2 (ACO 1,1,5, P- I0.33sq- = PL 50, 45o B); 6 (p. I2,19sqq. = PL 50,454в). ,8 De excerptis quae Iohannes Cassianus de collectione testimoniorum a Cyrillo Romam missa deprompsit et in suo Contra Nestorium inseruit, locutus sum in praefatione editionis Arnobii Iunioris Conflictus Arnobii et Serapionis, CP 14, Augustae Taurinorum 1993, pp. 21-24. ,9 De Cyrilli et Cassiani et Arnobii testimoniis uide quae scripsi in CP 14, pp. 21-25.

.

PROLEGOMENA

XI

epistulae ad Nestorium, quam quidem auctor noster in 1,89,7-9 laudat dicens: Cyrillus Alexandrinus hoc dictum ita reprehendit, quo diceret per epistolam, ut si eum (sc. Nestorium) forte fefellisset, emendaret dictumA°. Praeterea quem semel atque iterum Arnobius in Conflictu meminit et cuius excerpta nobis tradit41, eundem sermonem Nestorianum ostendir se nouisse Praedestinati auctor42, qui quamuis falso eum putet esse paschalem43, cum sit re uera sermo de natiuitate a. 428 Constantinopoli habitus, tamen proba fide sensum eius ita strictim refert: in tractatu suo Constantinopolites Nestorius scripsit Mariam non esse dsoTÓKOV, sed XpunoTÓKOV, id est non deum peperisse, sed hominem, ut nemo dubitare possit quin illum prae manu habuerit. Huc accedit quod eadem Nestorii sententia, Maria ergo... templum deo genuit, similiter in utroque opere traditur44. Nec neglegendum est quod et auctor Praedestinati et Arnobii Conflictus uterque testatur, etsi non uerbis iisdem, idem tamen fragmentum cuiusdam libri Arrii, quod neutrubi fide dignum habetur45. Ad hoc addatur quod uterque uocabulum infrequens in tota latinitate usurpat homuncionita^ , uterque disputatori uictori

40 Quae uerba certe mentionem faciunt illius loci Cyr. Al. epist. ad Nest. 1,3 (ACO 1,1,1, p. 24,24sqq.) ti Y°P Ka¡ irapeppúr| Aóyoc шс èiri Aaoû Tpéxwv, àAA" ènavop9ouc9(jJ toîç еiпакЕфеспу. 41 Arn. confl. 2,11,7-10 (p. 164) = F. LOOFS, Nestoriana. Die Fragmente des Nes torius gesammelt, Halis Saxonum 1905, p. 249sqq. 42 Cf. 1,89,5-7 = Loofs, p. 252,5-10. 43 Cf. 1,89,2-5 consuetudo est namque ut unum tractatum suum episcopus Alexan drinus mittat ad Constantinopolim, qui recitetur in pascba, et tractatum suum Constan tinopolites, qui Alexandriae recitetur. 44 Cf. 1,89,15 = Arn. confl. 2,11,8 (p. 164) = Nest., Loofs, p. 252,13. Insuper etiam alia concordantia nobis neglegenda non est Arnobii Conflictus cum Praedestinato, ubi scilicet cum uterque loquatur de Nestoriana doctrina, ille dicit: si enim dixerimus quia deum genuit (Maria), fecimus matrem deum, sicut gentiles (1,89,13sq.), similiter iste habet: nouum mihi hodie dedisti responsum, in quo matrem domini, ut gen tiles delirant, Mariam esse genetricem sine patre eius dicas, cuius pater deus genitor sine matre exstiterit. 45 Cf. Arn. confl. 2,1,2: dicit (Arrius): «me quid culpatis dicentem: 'pater maior est', cum ipse filius de ipso testetur dicens: 'pater qui me misit, maior me est'?»; praedest. 3,14,1 isq.: hoc dicit (Arrius) nobis quod dicitis uos: «si ipsi filio creditis, ipsum audite. Dicit enim: 'quia pater maior est me'», quem eundem, ut uidetur, locum Arrianum auctor noster repetit in 3,19,5-7: Arrius in tertio libro suo epigramma huiusmodi posuit dicens: «nos uerba filii dei accepimus, et uera credimus, uera etiam confitemur. Ipse dicit: 'pater maior me est'»: quae testimonia falsa esse putant SCHUBERT, p. 38 et G. Bardy, Le souvenir d'Arius dans le Praedestinatus , «Rev. Bén.» 40 (1928), p. 257. 46 Cf. 1,76,1; 3,8,43; Arn. confl. 1,2,1 (p. 60).

XII

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

iisdem locutionibus dat uictoriam47, uterque quaestioni quid sit deus, respondet: 'deus hoc est quod est'48. Denique eadem est utriusque docrrina de duabus naturis in Christto, fere iisdem uerbis expressa tam in Conflictu ubi dicitur: ... per ipsum filium uirginis qui deus et homo est49, quam in Praedestinato ubi legitur: Mariam deum et hominem genuisseb°. Ad confirmandam autem concordiam Commentariorum in Psalmos Arnobii cum Praedestinato satis hic nobis sit exemplum loci illius Gen. 22,18, ut uidetur, quinquies illic, hic uero bis occurrentis cum eadem et falsa et singulari lectione, quam nusquam alibi legimus: in semine tuo bereditabo omnes gentes''^. Insuper nos, dum operam nomini detegendo damus, iuuat recolere eum fuisse unum ex iis perpaucis qui illo tempore in occi dente adhuc Graecam linguam nouerant52. Constat enim Arnobium quoque ex iis fuisse53. Quod autem adtinet ad nationem, sicut Arnobius Afer uidetur fuisse54, ita satis constat Praedestinati auctorem ex Africa originem duxisse. Nam praesertim casus Africae et eorum cursus clare diserteque exponit, Carthaginiensem basilicam Restitutam, sic dictam, nominar resque ad eam pertinentes diligenter explicat55, scripta Cypriani56 et Tertulliani57 nouit et laudat. Praeterea quae de Tertullianistis scribit et praecipue de Donatistis, magni aestimantur ab iis qui eorum historiam enarrare nituntur58.

47 Cf. 3,12,26sq. damus uobis manus, uicistis; 3,11,54«]. defensio nostra accepit palmam; Arn. confl. 2,9,27 (p. 222) uidemus Serapionem manus tuae dedisse uictoriae; 2,15,2 (p. 182) moramur palmam dare uincenti; 3,7,25 (p. 214) palmam studet dare uictori. 48 Cf. 3,19,13; Arn. confl. 1,6,2 (p. 74). 49 Arn. confl. 2,10,9 (p- 160). 50 1,89,12sq. 51 Cf. Arn. inPs. 65,25 (CCL 25, p. 92); 77,77 (p. 114); 104,41 (p. 158); 117,73 (p. 186); praedest. 3,8,Ó3sq.78sq. 52 Cf. 1,3,3sqq.; 1,58,2sq.; 1,62,2; 3,18,14 (cenodoxus). Nomina haereseon 68, 71, 73-79 quae in exemplari Augustiniano desunt, ipse Graece facit noua (e. g.: gymnopodae, Adelophagi). " Cf. Arn. inps. 67,51 (CCL 25, p. 95); confl. 2,11,10 (p. 164); 13,7,22 (p. 172); 3,2,9 (p. 192). 54 Cf. MORIN, Études..., p. 341; Id., Vorigine africaine d'Arnobe le Jeune, «Rev. Sc. Reí.» 16 (1936), pp. 177-184. " Cf. 1,46,62; 1,86,22sqq. 56 Cf. 1,38,5sqq.; 3, prol. 3sq. 57 Cf. 1,21,8sq.; 1,26,15sqq.; I,86,20sqq. 5" Cf. 1,69.

PROLEGOMENA

XIII

Vbi Praedestinatus scriptus sit nescimus. Tantum credere licet, cum auctor eius bene nouerit solusque enarret quae Iouinianistae in urbe perpessi sint59 et quae Tertullianistae tempore Anastasii papae ibidem egerint , de Africa eum Romam uenisse, sicut uenisse creditur Arnobius postquam Vandali in Africam inuasissent61. Nos nobis persuasum habentes ab Arnobio Praedestinatum scrip tum esse, haud parui fecimus rationes et argumenta uirorum doctorum, supra nominatorum, qui auctoritati Iuliani Aeclanensis illum dare maluerunt. Tamen ex uicinitate sensuum doctrinarumque Praedestinati et Iuliani, non arguimus huic tribuendum esse opus nostrum, sed cuidam discipulo eius uel eiusdem operum lec tori qui tunc temporis, ut iam constat, fuit Arnobius. Quem pos tea, id est sub Leone Magno summo pontifice, qui acrius egit con tra Pelagianos quam fecerat decessor Xystus III, a Iuliano digressum et ad doctrinam Augustinianam conuersum conicere licet ex Conflictu, ubi Arnobius inopinatum excursum praebens de gratia et libero arbitrio Augustinum ab accusationibus aduersariorum defendit sincera fide, ut uidetur, et locum satis longum reuerens et laudans affert eius epistulae'". Sicut nomen auctoris nonnisi coniciendo proferre possumus, ita tempus quo Praedestinatus scriptus est, historiae fide comprobatum non habemus. Agnouimus tamen et terminum post quem et terminum ante quem ortus est. Nam in primo libro octogesimam nonam haeresim Nestorianam tractans, concilium quoque Ephesenum (a. 431) memorat auctor. De haeresi autem Eutychiana (a. 449) silet. Caelestinum pontificem iam mortuum (a. 432) comme morat his uerbis: beatissimae memoriae summus pontifex Caelestinus6*. Cum autem uerisimile non est tempore Leonis Magni hoc opus re fauens Pelagianae doctrinae ortum esse, probabilius uidetur sub Xysto III Romano pontifice (a. 432-440) scriptum

Nunc quaerendum est quam habere auctoritatem et quam fidem possint quae in primo libro auctor Praedestinati ipse composuit, quaeque scilicet in Augustiniano fonte De haeresibus non inuenit.

,9 '" 61 62 63

Cf. I,82,15sqq. Cf. 1,86,3-19. G. MORIN, L'origine africaine..., pp. 180-182. Cf. Arn. confl. 4,10, ubi laudatur Augustini epistula 17. tt.praef. 3,11.

XIV

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

Nemo modo miretur nos non eandem prorsus fidem tribuere Ar nobio auctori Praedestinati ac eidem auctori Conflictus. Etenim Conflictus opus non parui momenti est, utpote quod auctor eius agens de haeresi Nestoriana sibi coequali et illis temporibus ani mos perturbante, eius memoriam nobis cum testimoniis diligenter tradidit, quae in archiuo Romanae sedis ipsi praesto erant, cum autem idem auctor, in scribendo et exarando Praedestinato, uno Augustino teste et fonte uteretur simulque eo iactantiae duceretur ut affectaret se doctius certiusque Hipponensi episcopo disserere de omnibus haeresibus siue praesentis siue antiquioris uel antiquissimi aeui. Ad hoc consilium expediendum scientia sua usus est, si potuit, sin autem fictis inuentisque, sicut fictum composuit librum secundum operis sui iam diximus. Itaque nostrum est secernere uera falsis commixta. Et quidem, exempli gratia, pro certo habemus, ut diximus, Praedestinati auc tori opera Tertulliani nota esse, attamen fragmentum illud quod ipse in 1,60,15-29 adducit et Tertulliano apertis uerbis adscribit, quodque Adolphus von Harnack64 coniciens ex deperdito Tertul liani opere De censи animae aduersus Hermogenem excerptum esse, tanto studio genuinum probare nisus est, ut post hunc eruditissimum uirum editores sine ulla disceptatione illud asciuerintr'5, nos tro iudicio auctoritatem Tertulliani minime habere potest, cum Arnobii indicio esse uideantur et uerba et sensus (de qua re cum non sit hic disserendi locus, alibi conuenienter tractabimus). Pari modo cursus uerborum alterius breuioris fragmenti quod in 1,26,21-23 Tertulliano tribuitur, et idem Harnack66 ipsius operi deperdito De exstasi assignauit, uidetur nobis ne longe quidem Tertullianum sonare. Neque maiore fide dignus habendus est auc tor noster cum locum Arrii adducit, ut supra diximus67, et Photinum confutatum esse a Synodo Nicaenar,K scribit, et Lini episcopi Romani sermonem aduersus Menandrianos commemorat 9, et quid Zacchaeus quidam episcopus Caesariensis aduersus Valentinianos et Ptolomaeitas egerit dicit7°, et alia huiusmodi multa as sent quae credi non possunt.

64 Kön. 65 66 67 68

A. VON HARNACK, Tertullian in der Litteratur der alten Kirche, Sitzungsb. Preuss. Akad. Wiss., Berolini 1895, 2, pp. 576sq. Cf. CCL 2, p. 1335. HARNACK, Tertullian in der Litteratur, p. 575sq.; CCL 2, p. 1334«]. Cf. supra adn. 44. Cf. 1,45,8.

r"J Cf. I,2,2sqq.

70 Cf. G. Mercati, Zacchaeus Caesariensis, in Studi e Testi 76, in Civitate Vati cana 1937, p. 389s.

PROLEGOMENA

XV

Veniamus iam ad libros quinque manu scriptos quibus usi sumus ad textum Praedestinati constituendum: A: Augiensis 109 (Karlsruhe, Badische Landesbibl.) membranaceus, 54 fol., 306 x 197 a. 820-842 7I litteris Carolinis Germanicis in monasterio Augiae Diuitis a monacho Reginberto scriptus, unus ex codicibus numero amplius quam quadraginta duobus ab eodem exaratis72, quem scimus fuisse scriptorem et bibliothecarium nec non poetam73. In fol. ir leguntur haec: in nomine dei patris et filii et spiritus sancti A et a>. Hunc codicem ego Keginbertus scriptor seruorum dei seruus. Cum permissu et uoluntate seniorum. ad seruitium dei et sanctae Mariae ceterorumque sanctorum quibus in Auua seruitur meo studio et labore confeci. Eumque usibus fratrum inibidem famulantium aptari et conseruari deposco. Perque deum optestor. ut nulli a quoquam extra monasterium donetur aut praestetur. Nisi qui ibi fidem et pignus dediderit. donec eum sanum et saluum suo loco restituat. Dein sequitur eiusdem Reginberti carmen sub titulo Metrum hiroicum exametrum, quod in editis inuenitur74. Praeter Praedestinatum (fol. ir-39r) codex alia continet quae diligenter Schubert recensuit75. C: Casinensis 322 (Montecassino, Bibl. della Badia) membranaceus pp. 201, 295 x 180 mm., saeculo X uel XI litteris Beneuentanis exaratus76, pp. 2-101 Praedestinatum habens, post quem adsunt Isidori De differentiis rerum et Eucherii Instructiones. De correctore С2 uidebimus infra. L: Laurentianus, S. M. 945 (Firenze, Bibl. Med. Laurenz., S. Marco) membranaceus saeculi XI, fol. 1-128, 222 x 140 mm. Praeter Praedestinatum (fol. 58r-i27r) alia habet, ut in fol. iv

71 Cf. A. HOLDER, Die Handschriften der Grossherzoglich Badischen Hof- und Landesbibliothek in Karlsruhe, V. Die Reichenauer Handschriften, 1, Lipsiae 1906, pp. 281-283. 72 Cf. G. BECKER, Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonnae 1885, 10, pp. I9sqq. 73 Cf. К. Preisenanz, Reginbert von Reichenau. Aus Bibliothek und Skriptorium des Inselklosters, Neue Heidelberger Jahrbücher NF 1952-53, pp. 1-49 74 Cf. в. PEZ, Thesaurus anecdotorum nouissimus, 1,3, Augustae Vind.-Graecii 1721, с. 655; MGH, Poet. 2, p. 424. 75 H. VON SCHUBERT, Der sogenannte Praedestinatus. Ein Beitrag zur Geschichte des Pelagianismus, TU 24,4, Leipzig 1903. pp. 15-143. 76 Cf. A. Reifferscheid, Die Bibliothek von Monte Cassino, Sitzungsber. d. Wien. Ak. Philos.-hist. Kl. 71, 1872, p. I55sqq.; M. INGUANEZ, Codicum Casinensium manuscriptorum catalogus, 2,2, Montis Casini 1934, pp. s.; E. A. LOEW, The Beneventan Script. A History of the South Italian Minuscule, Romae 1980, I passim, II, p. 322.

XVI

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

manus saec. XV indicat: In hoc uolumine continentur sequentes sci licet Epistula quoduultdei dyaconii cartaginensis ad Augustinum episcopum de Numero heresum postulantis11 . Responsio seu libellus Augustini ad eundem qui dicitur de hereticorum sententiis7". dicta sancti Metodi episcopi paterensis de Regnis Regum gentium et de nouissimis temporibus. liber qui dicitur Cathericus [lege Cathegoricus] id est accusator hereticorum et catholicorum defensor. Liber nonagesimae heresis quae asserit dei praedestinatione peccata committi. Liber sub nomine Augustini confictus arguens et docens pro defensione catholice fidei dimicare. Conuentus Sancti Marci de Florentia ordinis praedicatorum. Ex hereditate famosi uiri Nicolai de Nicolis7v. D: Dunensis, nunc Brugensis 158 (Brugge, Stadsbibliotheek), membranaceus, 227 x 150 mm."o Fol. Arv: fragmentum regulae Benedicti. Fol. iv-8ov saeculi XII: quaedam Origenis homiliae latinae interprete Rufino"'. Fol. 8ir-i26r saeculi XIV binis columnis: Praedestinatus. Fol. I26r-i2j": glossae Aimonis Autissiodorensis*2 et epistulae duo (244 et 243) Bernardi Clareuallensis. R: Remensis 70 (Reims, Bibl. munic.) membranaceus litteris Carolinis scriptus saeculo IX, fol. ir-27iv, 292 x 235 mm."3 In fol. В adnotatio legitur Egidii d'Aspromont (a. 1412): iste liber est de antiquissimis libris huius ecclesiae Remensis, et erat in capitulo cum aliis libris antiquis: quem librum dedit olim Sanctae Mariae

77 Re uera fol. 2 '--¡' continent epistulas quattuor Quoduultdei et Augustini, ed. CCL 46, pp. 275-281. 78 Fol. 7"-4ir: Aug., haer. CCL 46, pp. 283-342. 79 De hoc codice uide in Bibliotheca Laurentiana librum manu scriptum cui est titulus Index manuscriptorum Bibliothecae FF. Ordinis Praedicatorum Florentiae ad Sanctum Marcum, A.D. 1748, p. 72. 80 Cf. A. DE POORTER, Catalogue des manuscrits de la bibliothèque publique de la ville de Bruges. Parisiis 1934, pp. 204-205. "' Fol. iv: Orig. in Num. 23, GCS 30, p. 210; fol. 10г: in los. 2, GCS 30, p. 296; fol. 1 iv: in Ez.. GCS 33, p. 319; in lud. 3,10, GCS 30, p. 484; fol. 26": in Ex. 9,3, SCh 321, p. 288; fol. 30": in Ex. 13, SCh 321, p. 372; fol. 38": in Leu. 7, SCh 286, p. 298; fol. 54r: in Leu. 9, SCh 287, p. 70; fol. 67: in Leu. 6, SCh 286, p. 268; fol. 74': in Is. 3, GCS 33, p. 253; fol. 76": in Ez. 14, GCS 33, p. 450, de quibus cf. A. SlEGMUND, Die Überlieferung der griechischen christlischen Literatur in der lateini schen Kirche bis zum zwolften Jahrhundert, Monaci 1949; B. LAMBERT, Bibliotheca Hieronymiana manuscripta. 2, Steenbrugis 1969, p. 214. 82 Cf. F. GORI, Glosse di Aimone di Auxerre alla Praefatio Hieronymi in Pentatheucum. in Studi latini in ricordo di R. Cappelletto, Urbini 1996, pp. 101-1 17. 8, Cf. H. LORIQUET, Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France. Départements, t. 38, Reims I, Parisiis 1904, p. 70.

PROLEGOMENA

XVII

Remensi dominus Hincmarus, tunc Remensis archiepiscopus. In fol. 52r-i7iv habentur opuscula exegetica (Beda in Prou.; Hier, in Eccl.; Beda in Tob.). Quomodo et quantum isti libri inter se congruant sequenti stemmate ostendimus.

IX

X

XI

XII XIII

Si Primo considerationem nostram intendimus in exempla errorum quibus comprobare possumus codices ACL manauisse ex subarchetypo ß: Praef. 1,2 domini praecepta memoranda] tibi proelia dimicanda ACL Praef. 1,3 attendamus] abscidamur ACL Praef. 1,4-7 rabies usq. dominico от. ACL 1,45,3 fecit] add. docens ACL 1,90,41 omnibus] praem. cum ACL 2,2,4 oculatas] occultas ACL 2,3,6 pro causa qua ipsa captiuitas от. ACL

XVIII

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

3,13,68 eriperet] praem. a nobis ACL 3,28,8 consensu arbitrii от. ACL 3,31,78 incurrere] inuenire ACL Rationem habentes eorum, quos libri С L praebent, uel communium errorum utriusque uel singularium uniuscuiusque arguimus unum et idem fuisse exemplar (S) ex quo fluxerunt ambo: Praef. 2,13 diuina от. С L Praef. 2,19 diuini oris] diuinitus С L 1.15.15 collocatas] conlatis С L 1,33,4 propterea] ideo С L 2,1,17 cui] ubi С L 2,5,14 ruinam] stultam С L 3,2,24-8,37 exhibeat usq. oportet от. С L Manus С2, quae textum codicis С diuinationibus quoque interdum emendauit, antigraphum (7) codicis A contulit, sicut duo exempla sequentia ostendunt, quorum prius probat propinquam esse cognationem manus C2 cum codice A, alterum autem obstat quin idem corrector C2 uel ipsum codicem A uel prognatum ex ipso ullum contulerit: 2,4,48 non contra nos uenitis от. A eras. C2 1,23,3-4 Christi nec bonum esse deum sed iustum patrem uero Christi bonum от. A Christi nec bonum esse deum sed iustum patrem от. С add. С2 Codices R D inter se concordes, singularibus erroribus unius cuiusque obstantibus quominus alter ex altero manauerit, ex eodem exemplari (e) certe fluxerunt: 1,20,7 loseph от. R D Si 1,43,23 mentis от. R D Si 2,4,4 uterque1 от. R D Si 2,6,6 omnis1] add. homo R D Si 3,8,121 Petrus] praem. apostolus R D Si 3.28.16 tamque perfecta est] ita in deo uiget ut deo posset oboedire ita infirmata est in nobis84 R D Si "^ Ita librarius codicis E correxit sensum integrae et genuinae sententiae libertas ¡taque arbitrii tam integra tamque perfecta est, quae procul dubio doctrinam Pelagianam sapit.

PROLEGOMENA

XIX

De ratione huius editionis ante omnia dicendum est neminem ex quinque codicibus quibus usi sumus habita ratione stemmatis quod effinximus, maiore auctoritate florere. Ad textum constituendum libri ptimi oportuit nos in oculis habere praeter codices nos tros uarias quoque lectiones codicum Augustini operis De baeresibus, quod Praedestinati auctor saepius prope secutus est, nonnumquam ad uerbum. Quem testem Augustinianae traditionis manu scriptae in manibus habuerit iam diximus: scilicet illud exemplar deperditum ex quo etiam manauit codex Augustini De haeresibus H, in editione CCL 46 sic notatus, cui germanus est codex C, ibidem sic notatus85. Nunc superest ut exempla demus errorum quos in dicto exemplari Augustiniano deperdito legit et inscius recepit auctor noster una cum codice H Augustini operis et nonnumquam cum codice С eiusdem operis Augustini, quosque errores, eo quod ex ipso fonte fluxerunt, emendare noluimus: 1,3,6 fiunt praedest. H C\ praem. qui Aug. (exc. H С); i,ii,6 aquam praedest. H (ita Philast. haer. 38, CCL 9, p. 234,21)] от. Aug. (exc. H); 1,17,3 lingua praedest. H С] от. Aug. (exc. H С); i,27,2 desertam ciuitatem praedest. H\ ciuitatem desertam Aug. (exc. H); 1,31,3 nec praedest. H\ praem. nec priusquam peccasset Adam Aug. (exc. H); 1,46,27 maxime praedest. H\ mixta et Aug. (exc. H); 1,46,39 malis praedest. H] add. debellandis Aug. (exc. H); 1,46,40 esse praedest. H\ praem. missa Aug. (exc. H)\ 1,46,45 escas praedest. H\ sanctas Aug. (exc. H); 1,46,101 ut praedest. H\ от. Aug. (exc. H); 1,46,130 numeri praedest. H\ от. Aug. (exc. H); 1,46,147 diuinitatis praedest. H] dei Aug. (exc. H); 1,46,148 contrario praedest. e contraria H] a contrario principio Aug. (exc. H); 1,48,2 cum praedest. H С] add. conuersis id est Aug. (exc. H С); 1,48,3 ceciderant praedest. H\ ceciderunt Aug. (exc. H); 1,70,9 prorsus praedest. H С] от. Aug. (exc. H С) Capitula et libri primi et libri secundi quae codex A solus ha bet, et Sirmondus non nouit, hic primum edimus, litteris quidem minoribus, utpote qui pro certo habentes ex calamo auctoris ea non fluxisse, a Reginberto huius libri scriptore inserta esse credimus. Sirmondum editionem suam (Si) ex codice R eruisse iam dixi mus. Ipse autem prae manu habuit etiam Augustinianum opus De haeresibus, quod nonnumquam in exemplum assumpsit ad textum primi libri emendandum, e.g.:

"5 Cf. stemma codicum Augustini De haeresibus in CCL 46, p. 269.

XX

Arnoвii ivnioris praedestinatvs

1,12,1 Euandrianorum] Secundianorum Si Aug.; 1,18,3 putant] add. esse et scelus eius beneficium deputant Si Aug.; 1,36,2 eundem esse Christum] Christum eundem ipsum esse patrem Si Aug. Sirmondi et Iacobi La Baune emendationes si non probauimus, in apparatu uariarum lectionum memorauimus. Singulares lectiones, quae ex stemmatis regula nullius ponderis iudicandae erant, neglegimus.

BIBLIOGRAPHIA Editiones operum Arnobii Iunioris: Praedestinatus. Praedestinatorum haeresis et libri S. Augustini te mere adscripti Refutatio, cura et studio Iacobi Sirmondi, Parisiis 1643 ( = PL 53, 583-672). Arnobii Iunioris Commentarii in Psalmos, cura et studio Kl.-D. Daur (CCL 25,1), Turnholti 1990. Arnobii Iunioris opera minora, cura et studio Kl.-D. Daur (CCL 25A), Turnholti 1992. Arnobii Iunioris Conflictus Arnobii et Serapionis, ed. F. Gori (CP 14), Augustae Taurinorum 1993 (qua usi sumus). Studia: M. Aвel, Le 'Praedestinatus' et le pélagianisme, «Recherches de théol. anc. et méd.» 35 (1968), pp. 5-25. È. AMANN, Praedestinatus, DThC 12,2 (1935), 2776-80. G. BARDY, Le souvenir d'Arius dans Arnobe leJeune, «Rev. Bén.» 40 (1928), pp. 256-261. G. BOUWMAN, Des Julian von Aeclanum Kommentar zu den Pro pheten Osee, Joel und Amos. Ein Beitrag zur Geschichte der Exegese, Romae 1956. Th. S. DE BRUYN, Constantius the Tractator: Author of an ano nymous Commentary on the Pauline Epistles?, JThS 43 (1992), pp. 38-54. G. A. Cecconi, II Praedestinatus (1,69) come fonte sul donatismo, «Africa romana» 9,2 (1994), pp. 865-879. A. FAURE, Die Widerlegung der Häretiker im I. Buche des Prae destinatus, Inaug.-Diss., Gottingae 1903. V. GROSSI, A proposito della presenza di Origene in 'Praedestina tus'. Il cristianesimo latino del V sec. tra Origene e Agostino, «Augustinianum» 26 (1986), pp. 229-240. ID., L'icona di Maria nelle collezioni eresiologiche latine (sec. IIIV), «Augustinianum» 28 (1988), pp. 503-526.

XXII

PROLEGOMENA

Id, // termine 'praedestinatio' tra il 420-435: dalla linea agostiniana dei 'salvati' a quella dei 'saIvati e dei dannati', «Augustinianum» 25 (1985), pp. 27-64. A. VON Harnack, Tertullian in der Litteratur der alten Kirche, Sitzungsb. d. König. Preuss. Academie d. Wissen., Berolini 1895, II, pp. 545-579A. HOLDER, Die Handschriften der Grossherzoglich Badische Hofund Landesbibliothek in Karlsruhe, V. Die Reichenauer Handschriften, 1, Lipsiae 1906. G. Mercati, Zacchaeus Caesariensis, Studi e Testi 76, in Civitate Vaticana 1937, p. 389s. G. MORIN, Études, textes, découvertes: contributions à la litterature et à l'histoire des douze premiers siècles, Maredsoli 1913, pp. 309-439. Id., Examen des écrits attribués à Arnobe le Jeune, «Rev. Bén.» 26 (1909), pp. 420-432 (=Études, textes, découvertes, pp. 309324). Id., Étude d'ensemble sur Arnobe le Jeune, «Rev. Bén.» 28 (191 1), pp. 154-190 (-Etudes, textes, découvertes, p. 340-382). Id., L'origine africaine d'Arnobe le Jeune, «Rev. Sc. Reí.» 16 (1936), pp. 177-184. F. Ohler, Corpus haereseologicum, I, Berolini 1856. C. OUDIN, Commentarius de scriptoribus ecclesiastici, 1, Francofurti ad M. 1722. S. PlCCINARDI, De nouitio opere quod inscribitur Praedestinatus, Patauii 1686. K. Preisenanz, Reginbert von Reichenau. Aus Bibliothek und Skriptorium des Inselklosters, Neue Heidelberger Jahrbücher NF 1952-53, PP- 1-49J. SCHARNAGL, Zur Textesgestaltung des sogenannten Praedestina tus, WS 39 (1917), pp. 179-183. H. VON SCHUBERT, Der sogenannte Praedestinatus. Ein Beitrag zur Geschichte des Pelagianismus, TU 24,4, Lipsiae 1903. A. SOUTER, Pelagius expositions of thirteen epistles of St. Paul, 2, TSt. 9,2, Cantabrigiae 1926; 3, TSt. 9,3, Cantabrigiae 193 1.

ARNOBII IVNIORIS PRAEDESTINATVS QVI DICITVR

SIGLA ET COMPENDIA A: C: L: D: R:

Augiensis CIX a. 820-842 Casinensis 322 saec. X-XI Florentinus Laurentianus S. M. 945 saec. XI Dunensis, nunc Brugensis 158 saec. XII Remensis 70 saec. IX

57: LaBa: Ga: Mi: Aug. :

Sirmondi editio princeps, Parisiis 1643 editio La Baune, Parisiis 1696 editio Gallandi, Venetiis 1774 Migne PL 53, 583-672 Augustini De haeresibus {CCL 46)

COD PL PLS

Conciliorum Oecumenicorum Documenta, Bononiae 1991. Patrologia Latina, ed. J.-P. Migne, Parisiis 1841-1864. Patrologia Latina. Supplementum, ed. A Hamman, Pari siis 1957-1971. CCL Corpus Christianorum. Series Latina, Turnhol ti 1953 ss. ACO Acta Conciliorum Oecumenicorum, ed. E. Schwartz-I. Straub, Berolini 1914 ss. CP Corona Patrum, Augustae Taurinorum 1975 ss. CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum, Vindobonae 1865 ss. TU Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristli chen Literatur, Lipsiae-Berolini 1882 ss.

I. INCIPIUNT CAPITULA DE HERESIBUS NUMERO NONAGINTA [a Reginberto monacho scripta] I. Simoniana a Simone mago. 5 II. Menandrianorum a Menandro. III. Basilidianorum a Basilide. IUI. Nicolaitarum a Nicolao, qui propter pulchram coniugem predicabat debere sacerdotes coniuges suas uti. V. Saturnianorum a Saturnio. io VI. Gnosticorum proptet scientiam. VII. Carpocratianorum a Carpocrate. VIII. Cerinthianorum a Cerintho. VIUI. Nazarenorum a Nazareo. X. Hebionei. 15 XI. Valentinianorum a Valentino. XII. Euandrianorum. XIII. Ptolemeitae a Ptolemeo Valentini discipuli. XIIII. a Marco quodam est adinuenta. XV. Colobrasiana a Colobrasio. 20 XVI. Heracleonitarum ab Heracleone. XVII. Ophitarum a colubro nominati sunt. XVIII. Cainiti pro hoc quod Cain adorant. XVIIII. Setianorum propter Seth filium Adae. XX. Apud Cretam Archonticorum. 25 XXI. a Marcione orta est. XXII. Apellitarum est. XXIII. Cetdonianorum a Cerdone coepit exordium. XXIIII. Seuerianorum a Seueriano. XXV. Tatianorum a Tatiano. 30 XXVI. Cataphryges orti sunt. XXVII. Pepuzianorum a loco. XXVIII. Artotyritas. XXIX. Tesserescedecatitae dicuntur. XXX. Alogiorum. 35 XXXI. Adamianorum qui ex Adam nomen acceperunt. XXXII. Helceseorum. XXXIII. Theodotianorum a Theodoto. XXXIIII. Melchisedechiani.

capitula nonnisi in A habentur opus primasii discipuli augustini A (in capite f. 1,17 ptholomaitae A ab tholomeo A 22 cainiti A 24 crecam A marconiticorum A 25 marciane A 27 cordianorum a cordione A 29 tititianorum A titiano A 30 orti] or i.r. A 31 pepugianorum A 33 tesseris cedecatite A 34 halogiorum A 37 theodosio A 38 melcisedeciani A 1")

4

CAPITVLA

XXXV. Bardesanitae a Bardesane. 40 XXXVI. Noetorum est. XXXVII. Valesii. XXXVIII Catharoi a munditia. XXXVIIII. Angelicorum qui se angelicos uoluerunt uocari. XL. Apostol iciorum. 45 XLI. Sabelliana a Sabellio. XLII. Origeniani ab Origene sunt, non ille qui omnibus notus est. XLIII. Alii Origeniani continuo subsecuti. XLIIII. Paulinianorum a Paulo Samosateo. XLV. Photinianorum a Photino. 50 XLVI. Manichei a contubernio Manicheorum. XLVII. Hieracha Hierachitas. XLVIII. Meletianorum a Meletio. XLVIIII. Arriana ab Arrio. L. Audianorum. 55 LI. Eunomianorum ab Eunomio. LU. Macedonianorum a Macedonio. LUI. Aerianorum ab Aeriano. LIIII. Aetiana ab Aetio. LV. Apollinaristarum ab Apollinare. 60 LVI. Antidicomarianitae. LVII. Messalianorum. LVIII. Metangismonitae. LVIIII. Seleuciani a Seleucio. LX. Proclinianistae a Proclino. 65 LXI. Patriciani a Patricio. LXII. Ascitarum. LXIII. Passalorinchitae qui dactylorinchitae. LXIIII. Aquariorum. LXV. Colutanorum a Colutano. 70 LXVI. Florianorum a Floriano. LXVII. Satannianorum a Satannio. LXVIII. Gymnopodarum. LXVIIII. Donatistae a Donate LXX. Priscillianorum a Priscilliano Hispaniae. 75 LXXI. Adelophagi. LXXII. Rhetoriani a Rhetorio.

39 barderaniptae A barderano A 40 Anoetorum A 42 munditiae A 43 angeliorum A 44 apostoliciorum 48 paulianorum A 49 Fotianorum A 50 Amanii A 52 melitianorum A melitiano A 54 Vadianorum A 58 Aletiana A aletio A 59 Apollonistarum A 60 antidicomariae A 64 procliniatae A 74 spaniae A 75 adilofagi A 76 Setoriani A setorio A

CAPITVLA

80

85

90

95

5

LXXIII. Theoponitarum. LXXIIII. Trissolitae. LXXV. Hydrotheitae. LXXVI. Homuncionitae. LXXVII. Ametritae. LXXVIII. Psycopneumones. LXXVIIII. Adicerditae. LXXX. Haeresis ista a quo exorta est nomen non habet, sed hoc dicit filium dei postea genitum posteaquam uoluit pater. LXXXI. Luciferianus a Lucífero. LXXXII. Iouinianistae a Iouiniano. LXXXIII. Arabicos ab arabici, qui auctorem non habent. LXXXIIII. Heluidianorum ab Heluidiano. LXXXV. Paterniani. LXXXVI. Tertullianistas. LXXXVII. Abeloitas ab Abel. LXXXVIII. Pelagianistae a Pelagio. LXXXVIIII. Nestoriani a Nestorio. XC. Praedestinatorum. Expliciunt capitula XC numero de heresibus 2. INCIPIUNT CAPITULA QUAE HERETICI IN LIBRO PRAEDESTINA TORUM DEFENDUNT

I. Estote securi de ordinatione dei, quam praedestinando constituit. Cut uult deus miseretur et quem uult obdurat. Non est uolentis neque currentis, 5 sed miserentis est dei. Potestatem habet figulus luti ex eadem massa unum facere uas ad honorem aliud ad contumeliam, ut non quae uultis ipsa illa faciatis. Iam praedestinauit deus quos praesciit et quos iustificauit hos et magnificauit. Non est in homine uia eius et cetera. II. Per praescientiam deus praedestinationem suam constituit. Iam quos 10 praesciit nullo modo conuerti, hos praedestinauit ad mortem et quos praesciit omnimodo conuerti, hos praedestinauit ad uitam. III. De hoc quod apostolus dicit: uasa apta trae in interitum. IV. De hoc quod scriptum est: Iacob dilexi, Esau autem odio habui. V. De hoc quod euangelizauit apostolus dicens: quos uocauit hos praedes1 5 tinauit.

2, 3-4 Rom. 9,18. 7-8 Rom. 8,29-30. 14-15 Rom. 8,30.

A

4-5 Rom. 9,16. 8 1er. 10,23.

5-6 Rom. 9,21. I2 Rom. 9,22.

6-7 Gal. 5,17. 13 Rom. 9,13.

77 Theophonitarum A 78 Trissolidae A 89 helbidianorum ab helbidiano 96 expliciunt capitula XC numero de haeresibus A 2, 6 ipsa от. A add. i. т. A2 9 presentiam A

6

20

25

30

35

40

45

50

CAPITVLA

VI. Praedestinauit deus homines siue ad iustitiam siue ad peccatum, et idcirco quod eos uoluit esse qui condidit, aliud esse non posse. VII. Quia dixit apostolus: quos praedestinauit hos et uocauit. VIH. De luda praedestinato ad perditionem et Saulum ad uitam. IX. Hos deum saluare et hos praedestinauit ad salutem quos scit dignos salute redemptionis suae, et hos tantum saluare quos semel ad salutem praedestinasse cognoscit. Et de hoc quod dicent quia non antecedit arbi trii libertas gratiam dei, sed antecedit gratia dei libertatem arbitrii. X. Vanam et infructuosam esse hominis uoluntatem et arbitrium. XI. De hoc quod in euangelio nemo uenit ad me nisi quem pater attraxerit. XII. De hoc quod dicit apostolus: non est uolentis neque currentis, sed miserentis est dei. XIII. De hoc quod scriptum est: nisi dominus aedificauerit domum in uanum laborauerunt qui aedificant eam. Nisi dominus custodierit ciuitatem in uanum uigilauerunt qui custodiunt eam. XIIII. Quia dicent: aedificatio hominis non est certa, sed uana. XV. De hoc quod idem supra: nisi dominus aedificauerit domum, nisi dominus custodierit ciuitatem. XVI. De hoc quod de semetipso apostolus dicit: non quod uolo bonum hoc fació, sed quod nolo malum illud fació. XVII. De hoc quod dicit: non uocantur nisi praedestinati. Antecedit enim gratia dei hominis voluntatem. Prior est enim deus in bono hominis, homo autem in omni bono uix nouissimus inuenitur. XVIII. Ergo homo uincit deum, si deus eum uult esse bonum, et bonus non est. XVIIII. De hoc quod dicent in libro suo: antecedit gratia dei hominis uoluntatem. XX. Item dicunt in eodem libro praecedere uoluntatem hominis dei uoluntatem. XXI. De apostolo: non enim cum rogaremus neque cum peteremus, sed cum inimici essemus, reconcilian sumus, non per nostram uoluntatem, sed per mortem filii eius. XXII. Dicet enim liber eorum quod omnes non debent intellegi omnes. XXIII. Et hoc dicent hominis uoluntate nihil sibi prodesse posse. XXIIII. Dicit liber eorum eo quod per praeuaricationem primi hominis periisse ab hominibus arbitrii libertatem. XXV. Dicente libro eorum Pelagianam haeresem renouari propter arbi trii libertatem.

25-26 Io. 6,44. 27-28 Rom. 9,16. 36 Rom. 7,19. 47-48 Rom. 5,10.

52 perisse Л

29-31 Ps. 126 (127),1.

35-

CAPITVLA

7

55 XXVI. De gratia et libertate arbitrii. XXVII. De gratia quod uni se tenuem exhibeat, alii uero abundantem et largam non prout nos uolumus, sed prout ipse uult. XXVIII. De hoc quod dicit apostolus: spe saiиг facti sumus; spes autem quae uidetur non est spes et cetera. 60 XXVIIII. Post baptismatis gratiam non esse peccati nec possibilitas nec uoluntas. XXX. Per baptismum tantum tolli peccatum, ut capillum a nouacula rasum, non tamen ut peremundaretur eradicatum. XXXI. Si darentur quae promittuntur in baptismo, nullus post baptis65 matis undam concupiscentiae stimulo pungeretur. XXXII. Concupiscentia de coniugiis celebrandis. Expliciunt capitula.

58-59 Rom. 8,24.

56 uni se conieci (cf. infra 2,7,8) unis et A

65 unda A

PRAEFATIO

■j

10

15

20

25

30

i. Quotiescumque ad te, o amator dei, uerba doctorum attingunt, illico sunt domini praecepta memoranda quibus iubere dignatur ut attendamus ab his qui ueniunt ad nos in uestitu ouium, ne sub hoc tegmine luporum rabies occultata ouilem simplicitatem inuadat. Vtinam mihi uerbis ista dixisse sufficeret, et non, quod est cum suspirio memorandum, manifestum sit miscuisse se belluas gregi dominico, qui tanta subtilitate clandestino hiatu sese catholicis immerserunt ut ipsi magis ciues sanctorum et domestici fidei aestimentur, qui inimici ecclesiae et hostes dolosissimi comprobantur, dicentes iam homines ita praedesti natos ad mortem per dei praescientiam ut illis nec passio Christi nec baptismatis redemptio nec fides nec spes possit nec caritas subuenire. Orent, et ieiuniis et elemosynis occupentur: nulla, inquiunt, poterunt ratione liberari, quia non sunt praedestinati ad uitam. Econtra hi quos praedesti natio praescia futurorum dispunxit, negligant, contemnant et iustitiam fugiant: sic isti etiam nolentes trahuntur ad uitam, sicut illi uolentes ad uitam pertingere expelluntur in mortem. Sic istis non petentibus datur, sicut illis petentibus denegatur. Et isti quidem non quaerentes inuenient, illi autem quaerentes inuenire non possunt. Istis pietatis ianua non pulsantibus reseratur, illis autem nulla ratione poterit, etiam pulsantibus, etiam clamantibus aperiri. Quis hanc fidem habens sacerdotum benedictionibus caput incli nare desideret, et eorum sibi precibus et sacrificiis credat posse succurri? Si enim haec nec prodesse uolentibus, nec obesse nolentibus incipiant credi, cessabunt omnia dei sacerdotum studia, et uniuersa monitorum adminicula uana uidebuntur esse figmenta, atque ita unusquisque suis erit uitiis occupatus ut criminum suorum delectationem dei praedesti nationem existimet, et ad bonum a malo transitum nec per sacerdotem dei nec

I, 3-4 Cf. Matth. 7,15.

8-9 Cf. Eph. 2,19.

19-21 Cf. Matth. 7,8; Luc.

1 1,10.

praefatio Si incipit prologus sequentis libelli de heresibus A de heresibus R 1, 2 domini praecepta memoranda] tibi praelia dimicanda ACL quibus] praem. а А С L iubere] praem. nos ACL 3 attendamus] abscidamur ACL 4 hoc от. ACL 8 sese] от. A L. est С ipsi от. ACL 13 eta] ac Si 15 econtra hi] trahi ACL admonitorum A

21 ianuas ACL

27 munitorum С L

583В

С

D

584в

PRAEFATIO

9

per conuersionem suam nec per legem dominicain se posse inuenire confidat.

5

io

15

20

2. Silerem, fateor, et nequaquam stilo percurrente ista detegerem, si toties ut tacerent admoniti, saltem mediocriter contentionis suae impetum temperassent; non etiam audacter sub Augustini nomine libros ederent, et scriptorum suorum iaculis membra immaculatae matris nostrae ecclesiae uulnerarent. Quis filius matrem suam caedi non doleat? Quis genitricem suam uulnerari non plangat? An tacebimus illa laborante? Sed silentium nostrum reams docebitur, et taciturnitas uidebitur esse consensus. Quam enim tu patientiam taciturnitatis putas, hanc alius conscientiam peruersitatis existimat, praesertim si et ipse taceas, et eum qui loqui uoluerit pro defensione matris communis forsitan silere compellas. Cum tempus tacendi et С tempus loquendi in id sapientia diuina instituent, ut et modestia in silentio, et ratio esset in uerbo, ne ultra honestatis terminum unusquisque linguam uel promeret uel teneret, essetque loquacitas importuna aut taciturnitas obstinata, cum utrumque ueniret in uitium: loqui uelle cum non debeas, et nolle cum debeas. Istud igitur me in alterutrum custodisse habita ratione perdoceo, cum contra librum matri ecclesiae tendentem insidias diuini oris arma corripio et, ut Goliae, ex suo sibimet gladio, confidens in domino, eius ceruicem abscido. Qui tristis fuerit, suo quasi mus prodetur indicio, cum sui murmure Philistaeum se esse detexerit. Mecum autem gratulabitur omnis qui allophylus non est.

3. Igitur cum sollicite celatur, et occulte legitur, et caute con- D scribitur, tandem aliquando, non tam editus quam deprehensus, ad manus nostras peruenit liber, qui Augustinum mentitur in titulo, cum se haereticum ostendat in textu. Quis enim nesciat 5 Augustinum orthodoxum semper fuisse doctorem, et tam scribendo quam disputando omnibus haereticis obuiasse? Volentes 535A ergo inimicum fidei nostrae inter fratres dogma inducere, catholicum supra liminare libri sui titulum posuerunt. Qui liber, uelut

2, 12-13 Cf. Eccle 2,7.

20-21 1 Sam. 17,51.

2, 21-22 prouerbium: cf. Hier. ep. 133,11 (CSEL 56, p. 258,23).

2, 8 uidetur A С L

10 si] dum ACL

22 indicio] iudicio Si

10

ARNOBII IVNIORIS

sepulcrum fetens, a foris quidem Augustini nomine dealbatur, io intus uero scaturit uermibus mortuorum. Hunc librum aliquando sibi oblatum beatissimae memoriae summus pontifex Caelestinus ita exsecrationi habuit ut eum perpetuo iuberet damnari silentio. Eo magis haereticorum animus inflammatus, clanculo eum per diuersas domos tradidit lectitandum, quique quanto legi 15 publice uetabatur, tanto ab eis asserebatur insuperabili aequitate conscriptus. Sicque perfidum iniere consilium ut in modum symboli non discutiendus traderetur aliquibus, sed credendus. Ita contra hunc suscepimus ut aduersum singula blasphemiorum eius в dicta, tam rationabili ueritate quam legali auctoritate pugne20 mus. Quem librum non discerpentes, sed integrum eum ab initio usque ad finem praescribentes, nonagesimae haereseos proiecimus siluae, arborem eum nequissimam detegentes, ad cuius radicem securis est posita ad hoc ut excidatur et in ignem mittatur. Vbicumque autem eiusdem libri sunt dicta, lineis a tergo uersu25 um iacentibus deteguntur. Quae licet pro ipsa sui peruersitate ultro se legentibus prodant, tamen egimus ut ueritas a mendacio non solum uerbis rationabilibus, sed etiam alogiis increpantibus discernatur. 4. Sane Graecorum nos legisse catholicorum scripta contra 586A haereticorum sectas dimicantia idcirco memoramus, et omnes haereses singillatim per ordinem, licet strictim, perscribimus ut sciant nouae huius haeresis inuentores omnium nos haeretico5 rum definitionibus aduersari, et nullius eorum contra se uti consensu. Cesset omnis tergiuersatio, et calliditas oblatrantium in modum canis uomitus suos ipsa iterum sorbeat. Omnes a Simone coeptas haereses detegimus, arguimus, condemnamus, et tam ratione quam auctoritate superatas ostendimus. In detectio10 ne igitur falsitatis et in defensione ueritatis catholicorum sumus secuti uestigia, et id gessimus ut in primo libro ueterata haereseos superstitio perpatescat, in secundo uero nouae adinuentionis uenena non lateant, tertius uero über haereseos deuictae tumu- в lum fideique tropaeum cunctis ecclesiis tradat. Clemens itaque

3, 19 Cf. Arn. гея/7. 1,11,1; 1,18,34; Quodv. ep. 221,29 (CCL 46, p. 274)=Aug. haer. , praef. 45s. (p. 287). 4, 14-17 Clemens... edocuit] cf. Recognitiones pseudoclemen. (CPG 1015).

4, 1 legisse A D L legis R

PRAEFATIO

11

15 Romanus episcopus, Petri discipulus, Christi dignissimus mar tyr, Simonis haeresim a Petro apostolo cum ipso Simone superatam edocuit. Hunc secuti sunt sancti quique orthodoxi uiri, et suo quisque tempore uniuscuiusque haeresis ortum et certamen et exitum, per plurimos libros, et multa milia uersuum conscrip20 serunt, quae nos epitomantes, iuuante domino, hoc uno libello conclusimus. Orabunt pro nobis sancta studia, quae ad requiem curarum suarum per hunc nostrum laborem attingunt.

16 heresem ACL explicit prologus subsequentis operis A finit praephatio С explicit prefatio L R finit prefatio in domino amen D

LIBER PRIMVS Incipit epitoma екб1КГ)0Еи>с Hygini contra haeresiarches et categoricorum Epiphanii contra sectas et expositionum Philastri, qui hos transferens in latinum sermonem de Graeco cum Arriani damnarentur edidit. Prior Hyginus, post hunc Polycrates, Africanus, 5 Hesiodus, Epiphanius, Philaster, hi diuersis temporibus diuersas haereses detexerunt. Incipit epitoma categoricorum. I. Prima haeresis a Simone sumpsit exordium, qui dicebat castitatem ad deum non pertinere, deum mundum non fecisse. 588в Haec et his similia. A beato et sancto apostolo Petro ita est publice superatus ut ante pedes eius cadens ultra surgere minime 5 potuisset. II. Secunda haeresis a Menandro Menandrianorum, qui mun dum non a deo, sed ab angelis factum esse testantur. Hos sanctus Linus episcopus, secundus apostoli Petri, a consortio conuersationis nostrae eiectos aeterna damnatione multauit, docens ratio- 589A 5 nabiliter secundum sanctas scripturas ueteris testamenti deum qui cum Moyse locutus est, hunc esse omnium creatorem, et nihil in creaturis omnibus esse quod possit pro sui natura esse uituperabile. Omnia enim quae culpabilia iudicantur, actu non conditione culpantur. III. Tertia haeresis a Basilide Basilidianorum. Hi trecentos sexaginta et quinque caelos esse dicentes, contra Moysem suscipiunt, et deum horum caelorum Abrasax commemorant. Quod nomen Graeca ratio litterarum in hanc summam supputando pertingit. 5 ABPAZAE, id est: A unum et В duo et P centum et A unum et I ducenti et A unum et = sexaginta fiunt in summa CCCLXV. Hos в

i epitoma екбшпаЕшс] omegdiscas A -us A ' екб|кг|а£шс] egdiceseos С egdicesios R от. D (spatio uacuo relicto) heresiarches D heresiarces ACL heresiarchiis R haeresiarchas Si 2 et expositionum] от. С L, expositionem A 5 hi] hii D R, от. A 6 pertexuerunt Si I, 3 haec от. Si

a] praem. hic D' Si

III, 1 sexaginta] praem. et A"' (exp.) L 3 abraxas A abrasaz D 5 aBpaÇa A abpacaÇ С abpacaz L aBpacaZ D aBpacaz R A litteram supra unum, B supra duo et ita porro ceteras litteras (P, A, Z, A. H) scripserunt L D R, quas omnes от. A 6 ducenta Si =.] 7. L D

PRAEDESTINATVS I, 3-6

13

ecclesia ut energumenos computans, non altercando, sed proiciendo damnauit. IV. Quarta Nicolaitarum a Nicolao haeresis est adinuenta, qui unus ex Septem diaconibus ab apostolis ardinatus est. Iste, cum de zelo pulcherrimae coniugis culparetur, docere coepit indif ferenter deberi uti coniugibus, non solum laicis, sed etiam his qui 5 sacerdotii fungerentur officio. Hos damnauit sanctus Iohannes apostolus et euangelista et iussit ut quicumque cum eis uel sermonem colloquii miscuissent, ex hoc ipso communione priuandos, docens rationabiliter a mundi origine deo castitatem plurimum placuisse. Nunc autem etiam in seipso Christum dei С i о filium castitatis gloriam dedicasse, cum uirginem possidens matrem, uirgo mansurus, nullum discipulorum suorum commixtionem etiam legitimi coniugii uti permisit, dicens: si quis uult post me uenire, abneget se ipsum sibi et tollat crucem suam et sequatur me. V. Quinta haeresis Saturnianorum est a Saturnino. Hic docuit Septem angelos mundum fecisse, quibus cordi fuit libidines inserere ut, dum sese concupiscit ex alterutro diuersitas sexus, mundus a sui fine refrenatus possit esse perpetuus. Hos anathe5 matizauit beatus Thomas Christi apostolus docens rationabiliter mundum initium habuisse, et quia initium habuit, ad finem esse uenturum. Angelos autem omnipotentiam habere non posse et d ideo mundum eos non potuisse constituere. Conditorem autem mundi unum esse deum quem Moyses praedicauit fecisse caelum 10 et terram et mare et omnia quae in eis sunt. VI. Sexta haeresis Gnosticorum, qui Gnosticos se appellari 590A uoluerunt, quasi propter scientiam excellentem, cum miseriores superioribus esse, quos memorauimus, haberentur, docens eos

IV, 12-14 Matth. 16,24. V, 9-10 Cf. Gen. 1.

IV, 1-2 qui unus ex septem diaconibus ab apostolis ordinatus est R D uno ex septem diacono ab apostolis ordinato A unum ex septem diaconibus ab apostolis or dinatus С L 4 deberi conkci debere codd. Si 5 IohannisAR' 7-8 priuarentur R D V, 10 et2 от. A L

14

PRAEDESTINATVS I, 6-9

rationabiliter beatus Paulus apostolus non deo seruire, sed suo 5 uentri et libidini, inflatos esse et nihil scire et aegrotare circa quaestiones et uerborum pugnas. VII. Carpocratianorum septima est haeresis a Carpocrate inuenta, qui docebat potestates tenebrarum transire non posse, nisi solos eos qui omni se turpitudini miscuissent. Hi dominum nostrum Iesum de utroque sexu genitum asserebant, sed talem 5 animam accepisse quae superna caelorum sciret. Resurrexionem corporis denegantes, prophetas testamenti ueteris condemnabant. Habebant autem Marcellinam quandam, quae imagines в Iesu et Pauli et Pytagorae philosophi ponebat in medio populi quem decipiebat, et faciebat eos his imaginibus honorem deitatis 10 exhibere et incensum ponere. Hos damnauit apud Cyprum beatus Barnabas Christi discipulus docens eos ministros esse Satanae, et non debere constituit Christianum penitus cum his habere sermonem. VIII. Octaua haeresis Cerinthianorum a Cerintho. Dicebant mundum ab angelis factum, carne circumcidi debere, ueteris testamenti secundum litteram debere praecepta seruari. Iesum hominem tantummodo fuisse, nec resurrexisse, sed adhuc resur5 recturum esse memorabant. Hos in Galatia aeterno anathemate С beatus apostolus Paulus condemnauit. Hos denique tangit in sua epistola quam ad Galatas misit. IX. Nona haeresis Nazarenorum. Filium quidem dei confitentur, omnem autem ritum ueteris testamenti iudaico more conseruant. Hos docuit beatus apostolus Paulus debere spiritaliter scripturas aduertere, et hos in ecclesiis Galatiae deprehendit 5 atque non consentientes doctrinae suae anathemati esse con stituit.

VI, 4 Rom. 16,18.

VIII, 1 cerentianorum ACL

cerento ACL

2 carnem А С

IX, i haeresis Nazarenorum decima est in A cuius lectio est: decima heresis naza renorum cum filium dei confiteantur esse christum omnia tamen ueteris legis obseruant quae christiani per apostolicam traditionem non obseruare carnaliter sed spiritaliter intellegere didicerunt A

PRAEDESTINATVS 1,10-13

15

X. Decima haeresis Hebionaei. Hominem solum fuisse domi num Iesum Christum asserunt, et legis mandata more iudaico custodienda constituunt. Hos Lucas euangelista apud Antio- D chenam ecclesiam inueniens condemnauit, docens angelum 5 dixisse ad Mariam: spiritus sanctus superueniet in te et uirtus altissimi obumbrauit te. Ideoque id, quod nascetur, sanctum uocabitur filius dei. XI. Vndecima haeresis Valentinianorum a Valentino. Hi per 591 A orientem dispersi grauiter dei ecclesiam uulnerarunt dicentes profundum et altum secum commixta, ex quibus duobus, uelut ex coniugio, mundum processisse, altum dicentes patrem, 5 profundum filium, eumque nihil assumpsisse de Maria uirgine, sed illum, tamquam aquam per riuum aut fistulam, sine ulla carnis assumptione transisse, carnis autem resurrectionem omnimodis denegantes. Hos anathematizauit beatus Zacchaeus Caesariensis episcopus, docens dominum nostrum Iesum Chrisro tum, deum uerum uerumque hominem, per uirginea secreta transisse, ex semine Dauid secundum carnem, sed hominem uere natum, uere passum, uere mortuum, uere resurrexisse a mortuis, et uere ascendisse in caelis. XII. Duodecima haeresis Euandrianorum. Hoc solum a Valen- в tinianis distant, quia addunt huic sectae etiam turpitudinem corporis, quam quasi illi pseudocasti declinare se simulant. Hos damnauit Diodorus episcopus Cretensis. XIII. Tertia decima haeresis Ptolemaeitae a Ptolemaeo Valentini discipulo, qui hanc eandem haeresim acrius disputando dispersit, qui eodem tempore a sancto Zacchaeo supra memorato

X, 5-7 Luc. 1,35.

XI, 8 Zacchaeus] cf. G. Mercati, in Studi e testt 76, p. 389sq.

X, 1 haeresis Ebionaeorum nona est in A et (sed ideo ex ideoque uid.) R et ideo D

decima] nona A 6 ideoque] ideo nascetur] praem. ex te D R

XI, 6 aquam] ita Phil. haer. 38, CCL 9, p. 234,21, от. A (add. s. A') Aug. (exc. H) 10 uirginea secreta] uirgineam secretam L uirginem Mariam D 13 caelos L' D XII, 1 euandrianorum С D L R Secundinianorum Si, Aug. (edd.)

l6

PRAEDESTINATVS I, 13-16

episcopo Caesariensi damnatus est. Haeresim tamen pessimam 5 per multa spatia orientis dispersit. XIV. Quarta decima haeresis a Marco quodam est adinuenta, qui negans resurrectionem carnis, Christum non uere passum, С sed putatiue conabatur astruere. Hunc sanctus Clemens romanus episcopus et Christi dignissimus martyr fixis et integris asser5 tionibus confutans, et coram omni plebe in ecclesia detegens, aeterna damnatione puniuit, docens uere natum et passum dominum nostrum Iesum Christum, nihilque ab eo in phantasia factum commemorans et euidenter ostendens quod ueritas inimica falsitatis falsum in se nihil penitus habere potuerit, sicut 10 nec lux in se tenebras habere potest, nec benedictio maledictionem, nec dulcedo amaritudinem, et si ista commisci possent, deum tamen docuit mendacio impossibile esse misceri. XV. Quinta decima haeresis Colobrasiana a Colobrasio adin- D uenta. Vitam omnem hominum in septem stellis esse positam affirmabant, et has esse septem ecclesias et septem candelabra aurea conabatur astruere. Hunc sanctus Theodotus de Pergamo 5 episcopus, habita synodo septem episcoporum, anathematizauit, docens septem ecclesias in septiformi spiritu consecratas. Vna forma est, inquit, cum in forma quam primus homo amiserat, 592A reuocatur. Secunda, cum immaculatus, qui erat peccator, efficitur. Tertia, cum ex terra corpus mortuum suscitabitur. Quarta, 10 cum anima de inferni claustris eruitur. Quinta, quod anima paradisi habitatione laetatur, quousque corpus suum incorruptibile recipiat. Sexta, quod filios deo facit qui erant filii Adae. Septima, quod facit hominem regni caelorum esse participem. Has esse sancti spiritus formas in septem ecclesiis, in septem 15 oculis et in septem candelabris aureis collocatas. XVI. Sexta decima haeresis Heracleonitarum ab Heracleone adinuenta est, qua baptizatum hominem siue iustum siue peccatorem loco sancti computan docebat, nihilque obesse baptizatis

XV, 2-3 Cf. Apoc. 1.

XIV, 1 1 commisceri D Si XV, 1 Colorbasiana a Colorbasio Si XVI, 2 quae D R qui A

6 spiritus С L R Si

12 dei Si

PRAEDESTINATVS I, 16-18

17

peccata memorabat, dicens, sicut non in se recipit natura ignis в 5 gelu, ita baptizatus non in se recipit peccatum. Sicut enim ignis resoluit aspectu suo niues, quantaecumque iuxta sint, sic semel baptizatus non recipit peccatorum reatum, etiam quantauis fuerint operibus eius peccata permixta. Hic in partibus Siciliae inchoauit docere. Contra hunc susceperunt episcopi Siculorum, 10 Eustachius Lilybaeorum et Panormeorum Theodorus. Quique omnium qui per Siciliam erant episcoporum synodum exorantes, gestis eum audire decreuerunt, et uniuersas assertiones eius diri gentes ad sanctum Alexandrum urbis episcopum rogauerunt ut ad eum confutandum aliquid ordinaret. Tunc sanctus Alexander, 15 ad singula quaeque capita hydri singulos gladios dei uerbi de uagina diuinae legis eiciens, librum contra Heracleonem ordinans, С feruentissimum in ingenio Sabinianum presbyterum destinauit, qui et scriptis episcopi et assertione sua ita eum confutaret ut noctu media nauis praesidio fugeret et ultra ubinam deuenisset 20 penitus nullus sciret. XVII. Septima decima haeresis Ophitarum. Hi a colubro nominati sunt. Coluber enim, graece Öcpic, dicitur. Habent ergo colubrum assuetum eorum panes lingua lambere, atque ita esse uelut eucharistiam sanctificare. Quem colubrum suum Christum 5 appellant. Contra hos susceperunt Bithyniae prouinciae sacer dotes, id est ciuitatis Chalcedoniae et Nicomediae episcopi Theocritus et Euander, et confutantes eos publice superarunt, D atque superuentum facientes eis per collegia eorum in Bithyniae, ut dixi, partibus per possessiones clanculo ubi haec ipsa perpe10 trabant, et sacerdotes eorum eliminarunt, et serpentes eorum occiderunt, ac rationem reddentes omni populo maximam partem plebis ab hoc periculo liberarunt. XVIII. Octaua decima haeresis, Caiani. Propterea sic appellati 593A sunt, quoniam Cain honorant, dicentes eum fortissimae esse uirtutis. Simul et Iudam traditorem diuinum aliquid putant,

XVII, 11 ac rationem reddentes] cf. infra 29,9.

6 resoluet С L'" R se soluit A XVII, 3 lingua от. Aug. (exc. H С) XVIII, i cainiani Si Si Aug.

15 uerba A R" esse] ex se Si

19 nocte D R 11 ac] hanc A L hac С

3 putant] add. esse et scelus eius beneficium deputant

18

PRAEDESTINATVS I, 18-20

asserentes eum praescisse quantum esset generi humano Christi 5 passio profutura, et occidendum Iudaeis propterea tradidisse. Hos ortos esse Mesopotamiani ecclesiarum Syriae sacerdotes ad ceteros suos coepiscopos conscripserunt. Quos triginta et duo episcopi apud Antiochiam residentes, cum eiusdem urbis episcopo Theodoro, in praesenti confutatos damnarunt, dicentes 10 eis illud quod sanctus spiritus locutus est per prophetam: Luae his qui dicunt de bono malum, et de malo bonum, qui ponunt tenebras lucem, et pro luce tenebras. Constat ergo uos a uobis ipsis esse damnatos, qui eos uultis magnos et iustos ascribi, quos facti sui в qualitate deus perpetuo gehennae incendio destinauit'. XIX. Nona decima haeresis Sethianorum. Hi nomen acceperunt a filio Adae qui uocatus est Seth, de superna matre eum natum esse iactantes, quam conuenisse dicunt cum superno parre, unde diuinum semen aliud nasceretur, ex quo semine sibi 5 deus iustos eligeret, et suos filios appellaret. Hi orti sunt in partibus Achaiae, contra quos suscepit sanctus Perigenes Argus ciuitatis antistes. Et ostendens eis de uno sancto uiro et iusto Isaac duos natos geminos, uno pariter utero editos, unum ad superiora diuinae gratiae penetrasse, alium ad inferiora inferi 10 deuenisse, 'unum itaque e duobus, inquit: aut naturae malae sunt filii, et ambo pro id quod sunt nati damnandi sunt, aut naturae С bonae sunt, et pro facti sui qualitate iuste alium benedictio coronauit, alium maledictio condemnauit'. Haec et his similia asserente sancto Perigene, aliquanti credentes conuersi sunt ab 15 errore hoc pessimo, non credentes autem nec conuertentes gladio sunt anathematis amputati. XX. Haeresis uicesima apud Cretam Archonticorum a principibus nomen accepit. Principes enim se colere iactant, quos dicunt condidisse hunc mundum. Hos sanctus Dioscorus Cre-

XVIII, 10-12 Is. 5,20. XIX, 7-8 Cf. Gen. 25,23; Rom. 9,11.

6 mesopotamiani Si in mesopotamia D mesopotamiam cett. tus tr. L D 13 facti] add. pro Si

10 spiritus sanc

XIX, 6 perigenis А С LR pereginus D 7 antistis С V" R et' от. Si uero ARD 1 1 et] от. A add. s. A', aut R D 14 asserenti С L R perigeno A perigeni С L R2 peregino D

PRAEDESTINATVS I, 20-22

19

tensis episcopus condemnauit, docens unum et uerum deum in 5 partes substantiales penitus diuidi omnino non posse, hunc esse deum, qui se et prophetis ostendit, et in se credentes ab omnibus D periculis liberauit, sicut Noe, sicut Abraham, Isaac, Iacob, Ioseph filiosque Israel, Ionam, Susannam, tres pueros, et innumerabilia erga credentes in se quae ostendit deus signa uirtutum, quibus se 10 solum deum ostenderet. Acquiescentes ueritati recepit, dissentientes uero aeterna abominatione puniuit. XXI. Prima et uicesima haeresis a Marcione orta est. Duo principia fuisse confirmat, boni et mali, quem Epiphanius tria 594A dicebat principia docuisse, boni, iusti et praui, sed Eusebius Syrinum quendam, non Marcionem, trium principiorum atque 5 naturarum scribit auctorem. Marcionitae, cum uniuersalem orientis ecclesiam macularent, ab Origene superati, confutati, et per singulas sunt ciuitates damnati. Item post aliquantos annos, iam deuicti atque detecti, in Africanis partibus pullulabant, quos Tertullianus modis omnibus ita obtinuit ut ipsos faceret contra 10 sectam suam publice praedicare. XXII. Vicesima secunda haeresis Apellitarum est, quorum est princeps Apelles, qui duos quidem introducit deos, sed unum в fatetur principium, hoc est bonum, et ab ipso factum alterum, id est ab ipso uno principio ab ipso alterum factum est, quod, cum 5 malignum esset inuentum, a bono abiectum est. Abiectum uero a bono principio hoc principium, quod malignabatur contra boni principii uoluntatem, in sua malignitate mundum fecit. Inde est quod ad malum nos promptiores quam ad bonum natura consequitur, et plus in uitiis, inquit, quam in uirtutibus 10 delectatur. Dominum nostrum Iesum Christum asserunt carnem ex dementis suscepisse, quam aeri reddidit dum ascenderet, et sine ea intrauit in caelum. Hos Origenes ita perfecte superauit ut eorum causa перюбеитпс fieret, et per singulas quasque urbes per orientem eundo praedicaret. Et quia innumerabilia sunt 15 tractatorum eius uolumina, haeretici superati libros eius ad suos С libitus callidissima argumentatione mutarunt, ut quos uellent

XX, 7 Ioseph от. R D XXI, 4 syrenum С Aug. (uar.) sirenum L synerum Aug. ( = Eus. hist. eccl. 5,13,4) XXII, 4 ab ipso от. D Si 5 a от. AC 12 eam ACL R orienis L corr. L2 13 eius от. Si 16 libitos А С L R

origenis А С

20

PRAEDESTINATVS I, 22-24

decipere, dicerent ita Origenem suis expositionibus definisse. Vnde quicumque usque hodie Origenem legit, si prudenti eum nouit recitatione distinguere, deprehendit loca ab haereticis 20 maculata. Quod ita esse sanctus Pamphilus martyr in suo Apolo getico declarauit. XXIII. Vicesima et tertia haeresis Cerdonianorum a Cerdone cepit exordium, qui duo principia sibi aduersantia dogmatizauit, deumque legis аc prophetarum non esse patrem Christi, nec bonum esse deum, sed iustum, patrem uero Christi bonum, 5 Christumque ipsum nec natum ex femina neque habuisse carnem nec uere mortuum uel quidquam passum, sed simulasse D passionem. Contra hunc suscepit sanctus Apollonius episcopus Corinthiorum, eumque omni cum synodo orientali damnauit, reddens rationem hunc esse deum patrem domini nostri Iesu 10 Christi de quo Moyses in capite libri sui dicit: in principio fecit tiens caelum ac terram. Omnes ueteris testamenti irreprehensibiles secundum apostolum approbauit dicens: quis accusabit aduersus electos dei? Deus qui iustificat? Quis est qui condemnet? 595A Haec autem et his similia. Наc de causa condemnatis haereticis 15 rationabili sermone, uidebantur satis facere sacerdotes siue ut a praecipitio reuocarent, siue ut se ostenderent sectas damnare, non homines. Homines autem seipsos damnare, qui damnatas sectas amplectentes a ueritate discedunt. XXIV. Vigesima et quarta est haeresis Seuerianorum, qui sunt a Seueriano exorti. Vinum non bibunt, eo quod fabulosa uanitate de semine Satanae terram germinasse asserunt uitem. Carnis quoque resurrectionem cum ueteri respuunt testamento. ■i Hos damnauit sanctus Euphranon episcopus Rhodius — apud Rhodum enim horum superstitio orta est —, quos conuicit scripturarum ratione sanctarum, in quibus legitur deus educere в de terra panem ad confirmandum cor hominis, et uinum ad

XXIII, 10-11 Gen. 1,1.

12-13 Rom. 8,33.

XXIV, 7-9 Ps. 103 (io4),14-I5.

XXIII, 1 et от. D St 3-4 Christi usq. bonum2 от. A Christi usq. patrem от. С miel. C2 5 ipsum nec] ipsum neque A С neque ipsum L 8 omnis R homines D 12 accusauit A С L 13 condamnat A С XXIV, 2 Seuerio Si

7 in от. A С L

8 uinum] uini A С

PRAEDESTINATVS I, 24-25

2I

laetificandum. Vini autem non usus necessarius, sed nimietas 10 inimica saluti culpanda est. Carnis uero resurrectionem ab illo promissam esse qui in praesenti mortuos suscitabat, qui, si mentitus fuisset, mortuos utique suscitare non potuisset. Sanctos esse apices testamenti ueteris, sicut fundamenta domus praeclare edocuit dicens: 'fundamenta domus circa squalida loca sunt 15 posita, ut ea quae sunt superius nullam contumeliam stercorum patiantur. Superiora ergo domus laquearibus auratis, parietibus pictis et uario marmorum metallo sunt edita. Inferiora uero, humori terreno uicina, digesta etiam superiorum uniuersa suscipiunt. Quid ergo nunc faciemus? Si auferimus inferiora, С го superiora corruunt. Tamen si destruenda erant inferiora, non hoc alius poterat nisi dei filius facere. Videamus ergo utrumnam ipse destruxerit hoc quod nos dicimus permanere: putatis, inquit, quia ueni legem destruere aut prophetas? Non ueni legem soluere, sed adimplere . Haec et his similia dicens sanctus Euphranon episco25 pus multos conuertit. In errore uero perseuerantes perpetua sanctione a communione priuauit. XXV. Vicesima quinta haeresis est Tatianorum a Tatiano quodam instituta, qui et encratitae appellati sunt. Hi nuptias damnant, atque omnino pares eas fornicationibus aliisque corruptionibus faciunt, nec recipiunt in suo numero coniugio D 5 utentem, marem uel feminam. Non uescuntur carnibus, easque omnino abominantur. Contra hos suscepit sanctus Epiphanius Ancyrae Galatiae episcopus, obiciens eis Pauli apostoli epistolam ad Timotheum primam, eo quod habeant cauteriatam conscientiam, prohibentes nubere, et abstinere docentes a cibis quos deus 1 о creauit ad percipiendum cum gratiarum actione fidelibus et his qui cognouerunt ueritatem, quia omnis creatura dei bona est, et nihil abiciendum quod cum gratiarum actione percipitur. Sanctificatur 596A

XXV, 8-13 1 Tim. 4,2-5.

XXIV, 13 apices test, uet.] cf. confl. 1,14,11 (p. 110,1). ratis] cf. Am. lib. ad Greg. 20,29sq., CCL 25A, p. 234.

14 docuit Si

16 laquearibus au

18 an degesta? (cf. 1,60,9)

XXV, 1 tatianorum L2 Si, titanorum A titianorum cett. Tatiano Í.2 Si titiano cett. 4 suo] suorum Aug. coniugio L2 Aug. от. А С L D R 5 ma rem] praem. siue L2 Aug. uel] siue L~ Aug.

22

PRAEDESTINATVS I, 25-26

enim per uerbum dei et orationem. Abstinentes autem nostras catholicos idcirco laudamus quia, quando non accipiunt, non 15 propterea non accipiunt, quasi qui dicant malum esse accipere, sed bonum dicunt et optimum, quod se asserunt esse ad percipiendum indignos. Sic fit ut et illud statutum apostoli conseruetur quod ait: non manducans manducantem non iudicet, et manducans non manducantem non spernat. Non enim creaturam 20 accusat, sed se esse talem pronuntiat quo se dicat huius epulis refici non mereri.

5

10

15

20

XXVI. Vicesima et sexta haeresis Cataphryges orti sunt, qui hoc nomen a prouincia, non a dogmate assumpserunt, quorum в auctores fuerunt Montanus, Prisca et Maximilla. Hi itaque aduentum spiritus sancti a domino promissum in se potius quam in apostolis fuisse asserunt redditum. Secundas nuptias pro fornicationibus habent, et ideo dicunt eas permisisse apostolum Paulum quia ex parte sciebat, et ex parte prophetabat. Nondum enim uenerat quod perfectum est. Hoc autem perfectum in Montanum et in eius prophetissas, quas supra diximus, uenisse delirant. Hactenus dixerim de Cataphrygis. Cetera quae dicuntur quasi incerta praetereo. De infantis sanguine eos accipere, quod ideo dicimus ne uideamur ignorare omnia quae de eis dicuntur. Hi enim qui contra eos scripserunt nihil hinc penitus memorarunt. Scripsit contra eos librum sanctus Soter papa urbis et Apollonius Ephesiorum antistes, contra quos scripsit Tertullia- С nus presbyter Carthaginiensis, qui cum omnia bene et prime et incomparabiliter scripserit, in hoc solum se reprehensibilem fecit, quod Montanum defendit agens contra Soterem supradictum urbis papam, asserens falsa esse de sanguine infantis, trinitatem in unitate deitatis, paenitentiam lapsis, mysteriis eisdem unum Pascha nobiscum. 'Hoc solum discrepamus, inquit, quod secundas nuptias non recipimus, et prophetiam Montani de futuro iudicio non recusamus'. Obiciunt quidam Tertulliano,

18-19 Rom. 14,3.

XXVI, 14-19 Cf. infra 1,86,26-31. 21-23 Cf. proleg. p. 14; CCL 2, p. 1334; cf. etiam Tert. ieiun. 1,3-4 (CCL 2, p. 1257).

14 accipiunt'] add. cibos С L D R ADR

14-15 non propterea non accipiunt от.

PRAEDESTINATVS I, 26-29

23

quod animam ex traduce, id est animam dixerit ita gigni ex ani25 ma, sicut ex corporibus corpus, quod catholica fides uehementer exsecratur. XXVII. Vicesima septima haeresis Peputianorum, qui a loco D quodam nominati sunt, quam desertam ciuitatem dicit Epiphanius. Hanc autem isti diuinum aliquid esse arbitrantes, Hierusalem uocant, tantum dantes mulieribus principatum ut 5 sacerdotio quoque apud eos honorentur. Dicunt enim duas ecclesias Quintillae et Priscillae in eadem ciuitate Pepuza. Vnum sunt cum Cataphrygis. Contemptui autem eos habent, quod se isti Pepuziani ceteris aestiment meliores. Dicunt enim hanc Pepuzam uillam fuisse Montani, Priscae et Maximillae, et quia 597A 10 ibi ceperunt praedicare et ibi uixerunt, ideo locum appellari Hierusalem. Et quia habitatores loci sunt, ideo ceteris se esse meliores ascribunt. Hos Apollonius superauit Ephesiorum episcopus. XXVIII. Vicesima octaua haeresis Artotyritas suos uocat quibus hoc nomen oblatio dedit. Offerunt enim panem et caseum, dicentes a primis hominibus oblationes deo de fructibus terrae et ouium fuisse celebratas. Hos Pepuzianis iungit Epiphanius, 5 contra quos nullus dignatus est nec loqui. XXIX. Vicesima nona haeresis Tessarescaedecatitae dicuntur, eo quod quarta decima luna Pascha celebrant, quilibet septima- в nаe occurrerit dies, et si dies dominicus incurrerit, ipso die ieiunant et uigilant. Hoc tantum a nobis discrepant, nihil aliud. 5 Hos sanctus Iohannes Constantinopolites episcopus tali ratione in multis ciuitatibus obtinuit. Abiit cum clero suo, et cum eis Pascha celebrauit dicens: 'sicut nos uobiscum celebrauimus Pascha, uenite et uos nobiscum suscipite'. A quibus cum hoc impetrauit, coeperunt unum sapere et nobiscum celebrare diem. 10 Probauerunt enim totam fidei regulam sic nos sicut se tenere, sic illos sicut nos credere.

24 ex traduce] Tertulliani opus De anima nouit auctor.

XXVII, 1 Peputianorum Si. pepugianorum coda. 2 desertam ciuitatem] ciuitatem desertam tr. Aug. (exc. H) 8 Pepuziani Si. pepuzani cm. 9 Pepu zam] Si, pepuziam codd. 10 appellarunt Si XXIX, 5 hos] hoc А С

24

PRAEDESTINATVS I, 30-34

XXX. Tricesima haeresis Alogiorum. Propterea sic uocantur quia uerbum dei esse filium accipere nolunt, in tantum ut euangelium sancti Iohannis dicant ipsius non esse. Nec Apocalypsim С accipiunt eiusdem Iohannis. Quid multa? Omnia nobiscum 5 sapiunt; uerbum dei filium dei penitus quasi blasphemiam exsecrantur. Hos Philo episcopus saepe superauit. XXXI. Tricesima prima haeresis Adamianorum, qui ex Adam nomen acceperunt, cuius imitantur in paradiso nuditatem, qualis fuit ante peccatum. Vnde et nuptias auersantur, quia nec prius quam dimissus esset de paradiso cognouit uxorem. Credunt ergo 5 quod nuptiae futurae non fuissent, si nemo peccasset. Nudi itaque mares feminaeque conueniunt, nudi lectiones audiunt, nudi orant, nudi celebrant sacramenta. Et ex hoc paradisum suam arbitrantur ecclesiam. Hos sanctus presbyter Polycarpus detexit, obtinuit, eliminauit. D XXXII. Tricesima et secunda haeresis Helcesaeorum. Hos quidam Helchi nomine pseudopropheta decepit, ex cuius genere duas mulieres tamquam deas ab eis perhibetur adoraras. Cetera Hebionaeis similia tenere ab Epiphanio asseruntur. Hos Papias 5 presbyter Achaiae obtinuit. XXXIII. Tricesimum et tertium locum haeresis tenent Theo- 598A dotiani, a quodam Theodotione instituti, hominem tantummodo Christum dei filium asserentes, quod dicitur idem Theodotion propterea docuisse, quia in persecutione lapsus isto modo se 5 casus sui deuitare putabat opprobrium, si non deum negasse, sed hominem uideretur. Hos obtinuit Craton episcopus Syrorum. XXXIV. Tricesimam quartam haeresim Melchisedechiani inuenerunt. Melchisedech sacerdotem dei excelsi, non hominem fuisse, sed uirtutem dei esse arbitrantur, illum locum sequentes apostoli ad Hebraeos quo ait: sine patre, sine matre, sine genealo-

XXXIV, 4 Hebr. 7,3.

XXXI, 3 nec] praem. nec priusquam peccasset Adam Aug. (exc. H) XXXIII, 2 theodotiane A'" Theodoto 57 L R institute D 3 Theodotus Si XXXIV, 1 heresem С L R

instituti Si Aug. institutam А С

PRAEDESTINATVS I, 34-37

25

5 gia. His occurrit Dionysius Hierosolymorum episcopus, dicens в hunc et patrem habuisse et matrem, et hoc ideo dixisse apostolum, quia et genealogia ipsius et materna paternaue prosapia non haberetur in eo ordine in quo lex Hebraeorum ascripta est, cum deo utique placuerit generatio Hebraeorum. XXXV. Tricesima quinta haeresis sunt Bardesanitae, a quodam Bardesane peruersi. Qui Bardesan dicitur perfectus fuisse catholicus, sed postea in id per Valentini discipulum incurrisse ut malam diceret carnis humanae creaturam, animae bonam. Hunc 5 in Cappadocia damnauit Theocritus episcopus, docens deum bonum utraque fecisse, utraque copulasse, et carnis humanae non naturam, sed praeuaricationem esse culpandam. XXXVI. Haeresis tricesima et sexta Noetianorum est, qui С dicunt eundem esse Christum et spiritum sanctum, non per substantiam, sicut nos, sed per personam, ut putatiue dicatur spiritus sanctus, non ueraciter. Hic damnatus est a Tranquillo 5 episcopo Chalcedoniorum Syriae. Ostendit enim patrem uerum, (filium uerum), spiritum sanctum uerum, unum quidem deum per unam substantiam, sed tres per distinctionem personas credi debere confirmans. XXXVII. In tricesima et septima haeresi Valesii incurrerunt, qui infelices et seipsos castrant et ospites suos. Hoc modo dicunt illud impleri: qui se castrauerunt propter regnum caelorum. Alia D quoque haeretica docere dicuntur et turpia, sed quae illa sint nec 5 ipse Epiphanius commemorat, nec uspiam potui reperire. Hi a synodo sunt damnati Achaiae.

XXXVII, 3 Matth. 19,12.

XXXV, 1 heresim AC С L"

2 Bardesane Si, bardesano codd.

4 malum

XXXVI, 1 et от. D A add. A ' anaetorum A L D anoetorum R netorum С 2 eundem esse Christum] Christum eundem ipsum esse patrem Si Aug. 6 filium uerum add. Si XXXVII, 1 in tricesima et septima haeresi R in tricesima VII heresi D in tricesima et septima heresim A С L in tricesimam septimam heresim Si incurrunt Si

26

PRAEDESTINATVS I, 38-41

XXXVIII. In tricesima octaua haeresi Catharoi, qui seipsos isto nomine quasi propter munditiam superbissime appellarunt. Secundas nuptias non admittunt. Paenitentiam denegant, Noua- 599A tum sectantes haereticum: unde etiam Nouatiani appellantur. 5 Contra hunc beatus Xystus martyr et episcopus, et uenerabilis Cyprianus martyr Christi, tunc Carthaginiensis pontifex, scripsit contra Nouatum librum De lapsis, quod possint per poenitentiam recuperare gratiam quam labendo perdiderant, quod Nouatus asserebat fieri omnino non posse. XXXIX. Tricesima et nona haeresis Angelicorum est. Hi An gelicos se uocari uoluerunt. Dicunt enim angelos debere adorari et excoli animo, et ipsis preces effundi, ut ipsi quem sciunt posse plus a se, ipsi faciant uotis hominum et petitionibus subuenire. 5 Hos Epiphanius iam omnino defecisse testatur uictos a Theo- в philo Apamaeo episcopo. XL. Quadragesimo loco apparuerunt Apostolici, qui se hoc nomine arroganter appellari uoluerunt, eo quod in suam communionem non recipiunt utentes coniugibus et res proprias possidentes, quales habet catholica et monachos et clericos 5 plurimos. Ideo ergo isti haeretici sunt, quia se ab ecclesia separantes, nullam spem eos putant habere qui utuntur his rebus, quibus ipsi carent. His in eo testimonio occurrit ecclesia, in quo dicit apostolus: 'etiamsi corpus meum non solum abstinentiis macerem, sed etiam tradam eum igni ut ardeat, caritatem autem 10 non habeam nihil mihi prodest'. XLI. In quadragesima et prima haeresi Sabelliani a Sabel- С lio incurrerunt, ipsum sibi patrem, ipsum sibi filium, ipsum sibi sanctum spiritum confitentes. Hi sunt qui et Praxeani dicuntur, qui habuerunt inter initia Praxeam quendam docto-

XL, 8-10 1 Cor. 13,3.

XXXVIII, 1 tricesima octaua haeresis est Catharorum Si 6 carthaginis А С L XXXIX, i angelicorum D Si angeliorum А С L R niri coda.

heresim А С L

4 subuenire] Si subue-

XLI, 1 in quadragesima prima heresi (-sim A -sis L) А С L in quadragesima et prima heresi D in quadragesimam et primam haeresim R Si

PRAEDESTINATVS I, 41-43

27

5 rem. Dicuntur et Hermogeniani, quia Hermogenem habuerunt in Sabellii contubernio. His occurrit Dositheus episcopus Seleuciae, docens eum totam trinitatem negare, dum se aestimat unitatem defendere. Pater enim ingenitus, filius genitus, Spiritus sanctus procedens ex patre, coaequalis per omnia patri et filio. 10 Deitas enim sic recipit unitatem substantiae, ut distinctionem personae non perdat. XLII. Quadragesimam et secundam haeresim Origeniani D inchoauerunt, a quodam Origene, non illo qui fere omnibus notus est, sed alio Syro quodam sceleratissimo, de quo dicit Epiphanius quod tam turpia docuerit ut nec debeant per scriptu5 ram ad nostros posteros destinari.

5

10

15

20

XLIII. Quadragesimam et tertiam haeresim alii Origeniani continuo subsecuti sunt, ut dicit Epiphanius, qui et mortuorum 600A resurrectionem negant. Christi autem creaturam esse sanctum spiritum dicunt, paradisum autem et caelos allegorice dicta firmantes. Hi duo Origenes praua quaeque quae scripserunt haeretici et peruersi doctores nostro Origeni catholico tractatori miscuerunt ut adimpleretur quod dicitur a domino in Euangeliis: nonne bonum semen seminasti in agro tuo? Vnde ergo haec zizania? Qui respondens ait: 'inimicus homo haec fecit'. Ideo enim Origenem legentes inuenimus catholicum, et contra haereses dimicantem et uincentem; identidem legentes Origenem inuenimus haereticum et aduersa fidei astruentem. Litterae uerba tradunt et sensus: si possent et facies loquentium demonstrare, errorem в nullus poterat de persona doctoris incurrere. Nam et illud cauendum est quod Ampullianus quidam haeresiarches Bithynius, qui docebat post Origenem ecclesiam dei. Hic incurrit talem haeresim ut diceret omnes criminosos cum diabolo et demoniis eousque in gehenna decoqui usquequo puri redditi possint inde mundi et immaculati egredi, ad hoc quod antea fuerant alieni a culpa suo iterum creatori restitui. Hic dum argueretur ab uniuersali ecclesia, coepit proferre libros Origenis quos ipse uitiauerat, et dicere: 'ecce quia Origenes ita sensit, et praecipue in quatuor

XLIII, 8-9 Matth. 13,27-28.

XLIII, 3-4 spiritum sanctum tr. L D L D 22 orienes L origenis А С

17 heresem С L D R

19 ante С

28

PRAEDESTINATVS I, 43-44

Пер! apxiJüv libris'. Sed qui sani sensus est, et habet mentis splendidos oculos, sic uidet addita in Origenis opusculis mala ista С 25 atque cognoscit, sicut si in stragulo coccineo pannos albos aut cuiusque alterius coloris cernat assutos. Quod ita esse sanctus martyr Pamphilus docet, qui, antequam ad martyrii coronam attingeret, irreprehensibiliter cathedram episcopatus obtinuit, et sanam doctrinam dei populis ministrauit. Hic edidit Apologeti zo cum, et omnia quae de Origene catholici ignorantes mentiuntur exclusit, ostendens ea quae reprehensibilia inueniuntur in eius opusculis Origenis non esse, sed eorum quos ipse superauerat, alia uero quae tota peruersa sunt, aliorum duorum haereticorum esse, qui Origenis nomen, non fidem nec conscientiam ha35 buerunt.

5

10

15

20

XLIV. Quadragesima et quarta haeresis a Paulo Samosateo D inuenta. Paulianum sibi populum fecit. Christum non semper fuisse, sed a Maria coepisse, nec amplius eum aliud quam hominem dicunt. Haec haeresis antea fuit Artemonis, quae cum defecisset, ab isto Paulo Samosateo restaurata est. Item contra hunc suscipiens ecclesia, licet post mult0s annos, dum defecisset cum assertoribus praua defensio, a Photino nostro episcopo renouata iterum, Photinianum populum pullulauit. Siue ergo Artemonianos audias siue Paulianos siue Photinianos, unum 601A scias, sicut Donatistas et Monteses et Parmenianos uocamus, Donatistas a Donato, Monteses a montis latebra, Parmenianos a Parmeniano, qui per totam Africam libros contra nos conficiens, et nouos psalmos faciens circumibat, contra quem noster scripsit Optatus. Sed redeamus ad Paulianos. Omnibus notum est nos haereticos uenientes non rebaptizare, sed ad manum reconciliationis accedere, et ita diuino populo tradere sociandos. De Pauli anis autem sancta synodus Nicaena hoc constituit ut prorsus baptizentur, et ita demum catholico populo socientur. Vnde ego credo regulam eos baptismatis integram non tenere, et ideo hoc decretum a Christi pontificibus constitutum.

XLIV, 13-14 scripsit Optatus] cf. Hier. uir. ill. 1 10. can. 19 (COD, p. 15; Turner 1,2, pp. 234-236).

23 periarchon codd. Si

mentis от. R D

XLIV, 9 paulinianos A L D nis А С L D

16-18 Cf. conc. Nie,

25 cognoscet ACL

14 paulinianos Cac. L D

16-17 paulinia-

PRAEDESTINATVS I, 45-46

29

XLV. Quadragesima et quinta haeresis Photinianorum est а в Photino, quem sic dixi nostrum episcopum fuisse, sicut fuit noster ludas Scariotes apostolus. Hic suum populum fecit. Hominem quidem purum fuisse Christum docebat, et a Maria 5 coepisse cum Paulo Samosateo sentiebat, sed spiritum sanctum semper fuisse memorabat. Hoc solum quadragesimae quartae haeresi dissimilis, quod populum a se peruersum suo nomine nuncupauit. Et hic a synodo Nicaena confutatus est.

5

10

15

20

XLVI. Quadragesima et sexta haeresis a Mani inchoata Manichaeorum contubernium fecit. Hic Mani, cum esset ciuis Persa, et in Persida docens se apostolum dei diceret, etiam ad Graeciam deuolutus est. Quem Graeci discipuli eius deuiantes nomen С insaniae Mannichaeum uocari decreuerunt, id est quasi manna fundentem. Iste duo principia inter se diuersa et aduersa eademque aeterna et coaeterna, hoc est semper fuisse, composuit, duasque naturas atque substantias, boni scilicet et mali, sequens alios antiquos haereticos, opinatus est. Quarum inter se pugnam et commixtionem, et boni purgationem et boni quod purgari non poterit cum malo in aeternum damnationem secundum sua dogmata asseuerantes, multa fabulantur, quae cuncta intexere nimis longum est. Dicunt animas bonas et eiusdem cuius est deus esse naturae. Proinde mundum a natura boni, hoc est a natura dei factum confitentur quidem, sed de commixtione boni et mali, quae facta est quando inter se utraque natura pugnauit. Ipsam uero boni a D malo purgationem ac liberationem non solum per totum mundum et de omnibus eius elementis uirtutes dei facere dicunt, uerum etiam electos suos per alimenta quae sumunt. Et eis quipрe alimentis, sicut uniuerso mundo, dei substantiam perhibent esse commixtam, quam purgari putant in electis suis eo genere uitae quo uiuunt electi Manichaeorum, uelut sanctius et excel-

XLV, 8 Cf. Ruf. hist. 1,6 (GCS 9, Eusebius Werke 2,2, p. 969,3) = Turner 1,2, pp. 235, uel potius cf. conc. Constant. I, с i (COD, p. 31).

XLV, 3 scariotis ACL

fecit] add. docens ACL

8 et usq. est от. Si

XLVI, 1 manio A mane Si 2 manes D Si ciues А С L R 3 perside Si 5 mannichaeum scripsi manicheum codd. Si 9 quorum Si 10 purga tionem] praem. a malo Si purgare А С R \\ potuit R'" Si aeternum] Si Aug., aeternam codd. 17 pugnabat L D pugnabit L' 17-18 a malo] Si Aug., ac mali codd. 19 uirtutis R uirtutem Si

Y-

р?а£Гу£>т:.чатл> ;. _,*

.*?.',: л а.^'.!: ton bus suis. Nam his duabus protessionibus. hoc est ¿; e.ector-jm et auditorum. ecclesiam suam constare uoluerunt. In 692A ceteris autem hominibus. etiam in ipsis auditoribus suis, hanc partem bonae diuinaeque substantiae. quae maxime colligata in ev.is et potibus detinetur, maximeque in eis qui generant fílios, arctius et inquinatius colligari putant. Quidquid uero undique ■/. purgatur luminis, per quasdam naues, quas esse lunam et solem uolunt, regno dei tamquam propriis sedibus reddi. Quas naues de substantia dei perhibent fabricatas, lucemque istam corpoream animantium mortalium oculis adiacentem dei dicunt esse naturam. Quinque enim elementa quae genuerunt principes proY, prios, genti tribuunt tenebrarum, eaque elementa his nominibus nuncupant: fumum, tenebras, ignem, aquam, uentum. In fumo в nata animalia bipedia, unde homines ducere originem censent, in tenebris repentia, ín igni quadrupedia, in aquis natanlia. in uento ^uolatília). His quinque elementis malis alia quinque elementa de y, regno et substantia dei, esse dicunt, et in illa pugna fuisse permixta, fumo aerem, tenebris lucem, igni malo ignem bonum, aquae malae aquam bonam, uento malo uentum bonum. Naues autem illas, id est duo coeli luminaria, ita distinguunt ut lunam dicant factam ex bona aqua, solem uero ex igni bono. 45 Esse autem in eis nauibus escas uirtutes, quae se in masculos transfigurant, ut illiciant feminas gentis aduersae, et per hanc illecebram commota eorum concupiscentia fugiat de illis lumen quod membris suis permixtum tenebant, et purgandum suscipia- С tur ab angelis lucis, purgatumque in illis nauibus imponatur ad y, regna propria reportandum. Qua occasione coguntur electi eorum uelut eucharistiam conspersam cum semine humano sumere, sicut de aliis cibis, ut substantia illa diuina purgetur. Sed hoc se dum facere negant, detecti sunt. Nam et apud ecclesiam Carthaginiensem ita sunt 55 manifestati. Denique in conuentu episcoporum coram omni populo confessa est puella nondum annorum duodecim istam nefariam turpitudinem, et multa prodidit, se ipsam asserens ob hoc scelestum sacramentum eorum uim esse perpessam. Cui cum 27 maxime] mixta et Aug. (exc. H) 32 dei] add. pura Si 38 igni] R, igne cett. 38-39 in uento uolatilia Aug., in uento L, от. Si 39 malis] add. debellandis Aug. (exc. H) 40 esse] praem. missa Aug. (exc. H) 41 igni] igne А С bono igne (-i R2 Si) R 45 escas] sanctas Aug. (exc. H) masculo С 46 aduersae] add. et rursus feminae ut illiciant masculos eiusdem gentis aduersae Aug. 48-49 suscipitur L D 52 sumere] add. ut etiam inde Si Aug. ci bis] add. quos accipiunt Si Aug. ut от. Si Aug. 57 multos D multas A Si 58 scelesto sacramento А С L R

PRAEDESTINATVS I, 46

31

primo non crederetur uni puellae et soli, plurimas nominauit 60 huius facinoris conscias, quas solatio Vrsi tribuni, qui tunc domui regiae praefuit, de diuersis domibus ubi latebra fouebantur eiectas a clericis ad ecclesiam Restitutam adductas, id ipsum propter hoc ipsum passas, uix et compulsas constat esse confes sas. Tunc totum illud turpissimum scelus, ubi ad excipiendum et 65 commiscendum concumbentium semen farina substernitur, profertur in medium, et quod cum infinito rubore dicitur et auditur, recenti tempore nonnulli eorum ad ecclesiam adducti sunt, sicut gesta episcopalia ibidem confecta testantur. Tria ergo genera eorum sunt: Catharistae, Mattarii et Mani70 chaei. Omnes tamen has tres formas ab uno magistro ipso scelerato Mani constat esse conscriptas. Omnes denique Manichaeum legunt, et omnes libri eius sunt eis sine dubitatione communes: in quibus libris agitur ut per concupiscentiam dissoluatur utriusque sexus princeps tenebrarum, et fugiat ab eis liberata diuina 75 substantia, quam in hominis semine teneri existimant inquinatam, unde etiam Catharistae appellantur quasi purgatores. Qui cum carnes non comedant, tam polluti sunt ut cum omnibus suis etiam humanum semen assumant, cum nec oua ipsa accipiant. Aiunt enim: 'et ipsa dum franguntur expirant'. Sed nec alimonia 80 lactis utuntur, non quia putent diuinae substantiae nihil ibi esse permixtum, sed quia sibi error ipse non constat. Nam et uinum non bibunt, dicentes fel esse principis tenebrarum, et tamen uuas comedunt, cum de musto nec digitum intinctum assumant. Animas auditorum suorum in electos reuolui arbitrantur. 85 Ceteras autem animas quae eorum non sunt auditorum, in pecora redire asserunt, et in omnia quae radicibus fixa sunt atque aluntur in terra. Herbas enim et arbores ita in eis uitam esse putant ut sentire ea, cum laeduntur, aestiment et dolere. Vnde et agriculturam, quae omnium artium est innocentior, tamquam 90 plurimorum homicidiorum ream, dementes accusant, et praecipue cum agrum a spinis uiderint repurgari, suisque auditoribus ideo arbitrantur ignosci, quia praebent inde alimenta electis suis, ut diuina illa substantia in eorum uentre purgata impetret eis ueniam, quorum traditur oblatione purganda. Itaque ipsi electi 95 nihil in agris operantes nec poma carpentes nec folia ulla uellentes exspectant haec afferri usibus suis ab auditoribus suis, uiuentes tot ac tantis secundum suam uanitatem homicidiis

69 catharistas А С L R 97 tot] praem. de Aug.

Macarii Si ac] et R'" Si

91 ab A D

repugnari C' L

D

603A

в

С

32

100

105

110

115

120

125

130

135

PRAEDESTINATVS I, 46

alienis. Monent etiam eosdem auditores suos ut, si uescuntur carnibus, animalia non occidant, ne offendant principes tenebrarum in caelestibus colligatos, a quibus omnem carnem dicunt originem ducere. Et sic utuntur coniugibus ut conceptum generationemque deuitent, ne diuina substantia quae in eos per alimenta ingreditur, uinculis carneis ligetur in prole. Sic quippe in omnem carnem, id est per escas et potus, uenire animas credunt. Vnde et nuptias sine dubitatione condemnant et, quantum D in ipsis est, prohibent generare, propter quod sunt copulanda coniugia. Adam et Euam ex principibus fumi asserunt natos, quorum pater, aiunt, nomine Saclas, quem sociorum suorum fetus omnium asserunt deuorasse, et quidquid inde commixtum diuinae substantiae ceperat, cum uxore concumbens in carne prolis tamquam tenacissimo uinculo colligasse. Christum autem fuisse affirmant quem dicit nostra scriptura serpentem, a quo illuminatos asserunt eorum aspectus, ut bonum malumque dignoscerent, eumque Christum nouissimis temporibus aduenisse ad animas, non ad corpora liberanda, nec fuisse in 604A carne uera, sed simulatam speciem carnis ludificandis humanis sensibus praebuisse, ubi non solum mortem, uerum etiam resurrectionem similiter mentiretur. Deum qui legem per Moysen dedit et in Hebraeis prophetis locutus est, non esse uerum deum, sed unum ex principibus tenebrarum affirmant. Ipsiusque testamenti noui scripturas tamquam falsatas ita legunt ut quod uolunt inde accipiant, quod nolunt reiciant, eisque tamquam totum uerum habentes nonnullas apocryphas anteponunt. Promissionem domini nostri Iesu Christi de paracleto in suo haeresiarche Manichaeo dicunt esse completam. Vnde se ipse in suis litteris Iesu Christi apostolum dicit, eo quod Iesus Christus se eum в missurum esse promiserit, et ideo eius apostolus, quia in eo missus sit spiritus sanctus. Propter quod etiam ipse Manichaeus duodecim discipulos habuit, instar apostolici numeri, quem numerum Manichaei hodieque custodiunt. Nam et ex electis suis habent duodecim quos appellant magistros et tertium decimum principem ipsorum, episcopos autem septuaginta duo qui ordinantur a magistris, et presbyteros, qui ordinantur ab episcopis, numeri indefinite Habent etiam episcopi diaconos. lam ceteri

101 ut. ни иг ACL ut от. Aug. (exc. H) 103 prole Si Aug. prolem codd. 104 per Si Aug. in codd. 106 prohibent generare] prohibent quando gene rare prohibent Si Aug. in coeperat Aug. (ed.)

PRAEDESTINATVS I, 46-47

140

145

150

155

160

33

tantummodo electi uocantur. Sed mittuntur etiam ipsi qui uidentur idonei ad hunc errorem, uel ubi est augmentandum uel ubi non est seminandum. Baptismum in aqua nihil cuiquam perhibent salutis afferre, nec quemquam eorum quos decipiunt baptizandos putant. Orationes faciunt ad solem per diem quaquauersum circuit, ad С lunam per noctem si apparet, si autem non apparet, ad aquiloniam partem, qua sol cum occiderit ad orientem reuertitur. Stant orantes. Peccatorum autem originem non libero arbitrio uoluntatis, sed substantiae tribuunt gentis aduersae, quam dogmatizant esse hominibus mixtam. Omnem uero carnem non diuinitatis, sed male mentis asserunt esse opificium, quae contrario deo coaeterna est. Carnalem concupiscentiam qua caro concupiscit aduersus spiritum, substantiam uolunt esse contrariam, sic nobis adhaerentem ut quando liberamur atque purgamur, iterum reparetur, et in sua natura etiam ipsa immortaliter uiuat. In uno homine duas dicunt animas esse et duas mentes, easque per naturam con- D trarias, bonas et malas, easque dicunt inter se habere conflictum. Finito autem isto saeculo post conflagrationem mundi istam sub stantiam mali in globo quodam dicunt tamquam in carcere esse uicturam, cui globo affirmant accessurum et semper adhaesurum et quasi coopertorium atque tectorium ex animabus natura quidem bonis, sed tamen quae non potuerint a naturae malae contagione mundari.

XLVII. Quadragesimus Septimus haereticus Hieracha hieracitas instituit. Hi resurrectionem carnis negant. Monachos tantum et monachas, et eos qui coniugia non habent, in communione 605A recipiunt. Ad regnum caelorum non pertinere paruulos dicunt, 5 quia non sunt eis merita ulla certaminis quo uitia superantur. Contra hunc suscepit sanctus Aphrodisius Hellesponti episcopus, asserens resurrectionem carnis et nouo et ueteri testamento esse firmatam. Infantes autem iam homines esse, et sicut si quis eos occidat, homicidae suscipit crimen, sic qui eos baptismate 10 consecrauerit, mercedem sibi de hominis salute acquirit. Communionem nulli negandam, nisi his qui praetermissis coniugibus propriis alienas requirunt.

XLVI, 149-150 Gal. 5,17.

XLVII, 12 aliena А С L

34

PRAEDESTINATVS I, 48-49

XLVIII. Quadragesima octaua haeresis est Meletianorum a Meletio quodam. Nolentes orare cum his qui in persecutione в ceciderant, schisma fecerunt. Quibus restitit sanctus Basilius episcopus Cappadociae, dicens maiorem spei et fidei caritatem 5 quae omnia tolerat, et manum lapsis magis porrigendam. Hortatur etiam desperantes recuperatione prouocandos ut redeant: siquidem etiam angelis in caelo gaudium faciat unus paenitens, quam nonaginta nouem qui non peccauerunt. XLIX. Quadragesimus et nonus haeresiarches Arrius ortus est. Hic populos Arrianos instituit, qui patrem et filium et spiritum sanctum nolunt esse unius eiusdemque substantiae, sed esse filium creaturam, spiritum uero sanctum creaturam creaturae, 5 hoc est ab ipso filio creatum uolunt. In eo autem quod Christum sine anima carnem suscepisse arbitrantur, Epiphanius prodidit. С Et ideo patrem maiorem filii sic dicit quasi creatorem, et filium maiorem spiritui sancto quasi creatorem eius. Nostros, id est catholicos, ad se uenientes rebaptizant. Vtrum hoc etiam aliis, id 10 est non catholicis, faciant, nusquam legitur. Primus contra hos suscepit sanctus Hesiodus episcopus Corinthiorum, uir qui etiam mortuos suscitasse asseritur. Vnde factum est ut plus sanctitatem quam disputationem attendentes homines Arrium exsecrarentur. Siquidem eius orationibus asseritur ipse Arrius in secessum 15 sedens uniuersa simul interanea cum stercoribus profudisse. lam contra sectam eius tam orientales quam etiam occidentales episcopi scripserunt, quibus eum per singula capita dogmatum suorum asserunt blasphemantem. D

XLVIII, 4-5 Cf. 1 Cor. 13,13.7.

7-8 Luc. 15,7.

XLIX, 14-15 Cf. Äthan, mort. Arr. 3,3 (Opitz, p. 179); Ruf. bist. 1,14 (GCS 9, Eusebius Werke 2,2, p. 979,16-21).

XLVIII, 1 Meletianorum Si melitianorum codd. 2 Meletio Si melitiano codd. cum] add. conuersis id est Aug. (exc. HC) 3 ceciderant] ceciderunt Aug. (exc. H) 6 recuperationem А С L ad recuperationem D 7 gaudium] praem. plus L, add. maius Mi XLIX, 1 haeresiarchis A L 6 animam А С arbitrantur А С L D 8 spiritui] cf. infra 69,28 et confl. 1,12,8-9 (p- 96), spiritu D Si 15 iam от. A С L

PRAEDESTINATVS I, 50-53

35

L. Quinquagesimos Valdianos memorat Epiphanius, non quidem haereticos, sed schismaticos, quos alii anthropomorphitas uocant, quoniam deum sibi fingunt cogitatione carnali in similitudine imaginis corruptibilis hominis dicentes: oculi domini super iustos; caelos opera digitorum dei; et deus sedet super sedem sanctam suam; et: deus stetit in synagoga deorum, et cetera quae possunt de uisibili cogitari. Quia ergo in nullo alio errant, mitius eos agens 606A Epiphanius noluit haereticos nominare, dans ueniam rusticitati. Quod autem nobis non communicant, diuitias habere nostros episcopos clamant quas Christus etiam laicos contemnere iubet. Pascha cum Iudaeis celebrant. Egit contra hos Zenon Syrorum episcopus. LI. Quinquagesima prima haeresis Eunomianorum ab Eunomio. Hi serpentis antiqui spiritu pleni, non solum minorem filium, sed nec similis essentiae esse filium asseuerant. Egit contra hos Ammonius presbyter. LH. Quinquagesima secunda haeresis Macedonianorum a Ma- в cedonio. Hos pneumatomachos appellant per orientem nostri, eo quod de spiritu sancto litigent. Nam de patre et filio recte sentiunt, spiritum uero sanctum nolunt credere deum, creaturam eum dicentes. Philaster scribit Macedonium spiritum sanctum deitatem patris et filii dicere: quo dicto uidetur proprietatem suam sancto spiritui denegare. Egit contra hos synodus Nicaena. LIII. Quinquagesima et tertia haeresis Aerianorum ab Aerio quodam, qui cum esset presbyter, doluisse fertur quod non esset episcopus ordinatus. Coepit docere non debere pro dormientibus offerri, nec statuta celebranda esse ieiunia, sed, cum quisque uoluerit, ieiunandum, ne uideatur esse sub lege. Presbyterum ab episcopo nulla differentia debere discerni, et non admitti ad С communionem suam, nisi a coniugio abstinentes.

L, 4-5 Ps. 33 (34),16.

5 Ps. 8,4.

5-6 Ps. 46(47),9.

6 Ps. 81 (82),

LU, 7 synodus Nicaena] re uera cf. conc. Const, /, c. i (COD. p. 31).

L, i audianos Aug. (ed.) Si

3-4 similitudinem ACL

LI, 3 essentiae] sententiae A sententia С L LH, 7 egit contra hos synodus nicena от. Si

36

PRAEDESTINATVS I, 54-57

LIV. Quinquagesima et quarta haeresis Aetiana ab Aetio uocata. Hi cum Eunomio dissimilem per omnia patri filium confitentur, et dicunt: 'quicumque nostrae fidei consentiunt, sciant sibi nulla obesse peccata quaecumque ab eis fuerint perpetrata'. 5 Contra hos synodus uiginti episcoporum egit in Achaia. LV. Quinquagesima et quinta haeresis Apollinaristarum est ab Apollinare inchoata. Negant hominem perfectum in Christo, sed assumptionem carnis ita factam ut intus in homine pro ani ma diuinitas esset. Carnem autem et uerbum unius eiusdemque D 5 uoluit docere substantiae. Contentiosissime asserentes: uerbum caro factum est, uolunt docere aliquid de uerbo in carne conuersum. Insuper etiam de Mariae carne nihil esse susceptum in incarnatione domini nostri Iesu Christi confirmant. Egit contra hunc synodus in Antiochia. LVI. In quinquagesima sexta haeresi Antidicomaritae appellati sunt haeretici, qui Mariae uirginitati usque adeo contradicunt ut affirment eam post Christum natum uiro fuisse commixtam. 607A Egit contra hos Theodotus Cyprius episcopus. LVII. Quinquagesimam et septimam haeresim Messalianorum inuenimus, quod nomen ex lingua Syra est, Graece autem dicuntur Euchitae, ab orando sic appellati. Non psallunt, iugiter orant. Sed quia hoc solum faciunt, non habentes caritatem nec 5 alloquii nec humanitatis, inter haereticos sunt a sancta synodo confutati. Condemnant etiam eos monachos qui aliud, praeter legendi orandique opera, aliquid fuerint operati uel artis uel agriculturae. Vsque ad istos Epiphanius peruenit et siluit. Credo eum usque 10 ad id temporis uixisse. Praeterita enim et praesentia indicare humana curiositas potest. Deus autem solus potest futura в praedicere. Verum quia Philaster iam suis et ipse libris quibus diuersorum retexit historias, etiam haereses quae ortae fuerint

LV, 5-6 Io. 1,14.

LV, 6 carnem D R LVI, 4 cypri A D LVII, 6 computati AD

ч

12 iam] in Si

13 retexet С D corr. D'

PRAEDESTINATVS I, 57-60

37

ceteris quibusque temporibus, ex eius nunc libris discerpendo 15 solas haereses in medium exhibemus. Egit contra hos Ephrem presbyter Syrorum. LVIII. Quinquagesimam et octauam haeresim Metangismonitae inchoauerunt. 'Ayyeîov Graeco sermone uas dicitur, ратауую"МОс autem uas intra uas aduertitur. Ex isto ergo articulo hoc sibi nomen assumunt dicentes: 'sic est filius in patre 5 quomodo uas minus intra uas maius'. Quos ideo repudiat ecclesia, quia de incorporeo carnaliter sentiunt, et de incomprehensibili liniatis agunt, et de aequalitate diuinitatis gradus С statuunt. Egit contra hos Diodorus episcopus Nicomediae. LIX. In quinquagesima et nona haeresi Seleuciani sunt orti a Seleuco: qui elementorum materiam de qua factus est mundus, non a deo factam dicunt, sed deo coaeternam, nec animam deo tribuunt creatori, sed creatores esse animarum angelos uolunt de 5 igni et de spiritu. Malum autem asserunt esse aliquando a deo, aliquando a materia. Negant saluatorem in carne sedere ad dexteram patris, sed ea se exuisse perhibent eamque in sole posuisse, accipientes occasionem de psalmo ubi legitur: in sole posuit tabernaculum suum. Negant uisibilem paradisum, baptismum in 10 aqua non accipiunt, resurrectionem non credunt futuram, sed D quotidie asserunt in generatione filiorum. Hos non admittit disciplina fidei nostrae nobiscum disceptationem assumere, sed pro definitionibus suis eos praecepit anathemati mancipari. LX. Sexagesimam haeresim Proclinianitae a Proclino fecerunt. Dicunt isti dei filium sic paruisse in terris, sicut Raphaelem angelum aut Gabrielem, non carne assumpta, sed uisa. Sic se miscent populo dei ut non intelligantur. Denique quia nullum 5 alium errorem patiuntur, communicant nobiscum. Et hoc est quod peius est, quia quoscumque simplices inuenerint, ita eos 608A faciunt sentire et credere. Hoc scelus ualde inimicum salutis

LIX, 8-9 Ps. i8(iç)),6.

LVIII, 1 heresem A С L 2 agion L angion A С D R 3 metangismo L metangismos A С D R uas2 ] uase A С L 7 liniatis] intellege scriptis LIX, 4 uolunt Aug. uocant codd.

5 igne A D R"

LX, 1 Procl ianitae Aug. proclianistae codd. Aug. (uar.)

7 ea] eam ACL

38

10

15

20

25

30

35

PRAEDESTINATVS I, 60

nostrae ita astruunt: 'ergo deus illas sordes habuit sustinere quas naturalis conceptio partus et parientis infligitr1 Habuitque dei filius habere aluum degesta sua abluentem, humorem de naribus, saliuam ex ore, sordem in aure, in uentre stercora, putorem in exhalatione?', et his similia, quae insania mentis excogitat. His Tertullianus uehementer occurrit, ostendens dei filium impassibilem esse, et ista diuinitati non iniuriam, sed laudem afferre: 'sicut rex, qui uolens anulum aureum cum gemma de cloaca leuare, induit se seruilem tunicam et sic descendit ad cloacam ut stercoreas iniurias tunica illa suscipiat, et mittens manum et anulum aureum cum gemma eripiens, aqua abluit et digito suo В regali induit, posteaquam inde ascenderit, ita procul dubio dei filius formam serui suscipiens, uenit non solum ad inferos caelorum, ubi nos sumus qui uidemur uiuere in mundo, sed etiam ad inferos inferiores, qui tanto a nobis sunt profundius quanto nos sumus caelo, et ut inde humanum genus eriperet, cunctarum sordium non suarum, sed nostrarum est squalore perpessus. Pro uiuentibus sic uixit sicut nos qui uiuimus, nihil aliud distans, nisi hoc quod immaculatam uitam exercuit, habens intra se deum. Pro mortuis sic mortuus, nihil distans, nisi hoc quod tertia die resurrexit a mortuis, et quod propterea sic descendit ut sanctos inde erueret et mortis principem religaret'. Quod autem anulum aureum cum gemma posuit, hoc in sequenti lectione edocuit, с quod anulum corpus posuerit, gemmam uero in anulo inclusam esse animam declarauit. Hunc ergo anulum de stercoribus antiquis et de cloaca huius mundi Christus eleuans ac baptismatis unda perfundens, ab omni squalore abluens, in suis fecit sanctis manibus radiare. Siquidem ita legitur: iustorum autem animae in manu dei sunt. Et iterum: pone me sicut anulum in manu tua. Et: in manus tuas commendo spiritum meum. Et infinita sunt his similia in sacris apicibus, quae nos causa breuitatis omittentes, ad sexagesimam et primam haeresim accedamus.

LX, 20 Phil. 2,7.

35-36 Sap. 3,1.

36 Cant. 8,6.

37 Ps. 30 (3ОД

LX, 15-29 Cf. proleg. p. 14.

10 aluum] alium А С L. D (иid.) degesta] digesta D (fort., cf. 1,24,17) 19 induet А' С inducit D 23 et] add. deinde С L inde А С 24 squalorem D Si 31 in anulo от. Si 39 haetesem А С L R

PRAEDESTINATVS I, 61-63

39

LXI. Sexagesimam et primam haeresim Patriciani fecerunt, a D Patricio sumentes exordium. Hi substantiam carnis humanae non a deo, sed a diabolo conditam dicunt, eamque sic detestantur ut hunc dicant esse perfectum qui se potuerit constanter occi5 dere. Ex his sunt aliquanti qui etiam rogant eos quos inuenerint ignotos ut ab eis occidantur. Haec insania in partibus Numidiae superioris et Mauritaniae coepit olim. Et hos miseri Donatistae postea secuti, coeperunt se montis praecipitio quasi futuri marty res tradere, ut qui uitam aeternam catholicae fidei derelinquunt, 10 ui anathematis aeternam mortem inueniant. Contra hos Optatus legitur egisse. LXH. Sexagesima secunda haeresis Ascitarum est. Ascitae ergo 609A ab utre appellantur. 'Aokôç enim Graece uter dicitur. Isti, cum in trinitate nihil mali habeant, utrem tamen ingentem iuxta altare ponunt, eumque uacuum inflant, et linteaminibus uelant 5 et adorant, quia confectum cruoris domini ibi adiciunt, illud dicentes euangelicum: uinum nouum in utres nouos adiciunt, et utraque conseruantur. LXIII. Sexagesima et tertia haeresis est Passalorynchitae. Omnes, quando ad ecclesiam suam conueniunt, tanto silentio student ut et naribus et labiis suis digitum apponant, ne uel ipsam taciturnitatem flatibus laedant. Cur autem per palum 5 digitum significare maluerint a quibus hoc nomen compositum в est nescio, cum Graece ттааааЛос, palus dicatur, et digitus бактиЛос, et óúyxoc nasus. Melius autem mihi uidetur si Dactylorynchitae uocitentur. Inuenit sibi diabolus in lege dei quo faceret Pytagoras, illud obseruantes apostoli: orabo spiritu, orabo io et mente. Psalmum dicam spiritu, psalmum dicam et mente. Docent ergo homines foras ecclesiam quid dicant in cordibus suis intra ecclesiam positi, quasi non idem apostolus dixerit: corde creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit in salutem. Vanum

LXIII, 9-10 1 Cor. 14,15.

LXI, 1 haeresem А С L R L uiui D uiothanati 57

10 ui anathematis A uiethanati С R biothanati

LXIII, 1 et от. D Si 7 dactilos С L D R dactylos A chos ADR 8 quo Scharnagl t8j quos ADR quas CL 1 3 in] ad D" Si

rinche С L ryn12 ecclesia A С L

40

PRAEDESTINATVS I, 63-65

dico ego eum laborem arripere, qui dignatur talibus respondendo 15 tempus consumere, iustumque iudico ut tacentes tacendo uincamus. LXIV. Sexagesima quarta haeresis Aquariorum, qui ex hoc С appellati sunt Aquarii, quod aquam offerunt in poculo sacramenti. Dicunt enim uinum ebrietatis esse rem, per quam homicidia et fornicationes et cetera scelera perpetrantur. Cum constet 5 omnia excedentia modum crimen facere, et uitium procreare, non ergo uini haustu, sed nimietate crimina committuntur. Quid est enim quod nimis sumptum non culpam incurrat? Bibatur nimis aqua, uideamus si non laedat. Comedatur nimius panis, uideamus si non crapulam faciat. Optimum ergo in rebus omni10 bus modum tenentes, etiam hos anathematizamus, cur cruorem Christi a fonte separantes praeiudicio fornicatorum et homicidarum, regulam a Christo fundatam audacter infringant. LXV. Sexagesima quinta haeresis Coluthianorum a quodam D Colutho emersit. Hi dicunt deum creasse mala et bona, secun dum litteram sentientes quod dicitur: ego deus creans mala et faciens bona. Cum deus hoc per prophetam promiserit, quod 5 faceret eos sine gladio hostium uiuere, et faceret terram dare germen suum abundantiamque omnium frugum, si eius mandata seruassent, si uero praeuaricatores essent, gladium et famem paterentur, et his dictis adiunxerit: ego deus creans mala et faciens bona. Uli hoc ad substantiam ab specie transferentes, malorum бюА io deum asserunt creatorem, cum creatura nulla sit mala. Possunt, ut uideo, deum blasphemare peruersum quia dicit ad populum: si ambulaueritis recti, et ego uobiscum ambulabo rectus. Si autem ambulaueritis peruers1', et ego incedam uobiscum peruersus.

LXV, 3-4 Is. 45,7.

1 1-13 Leu. 26,23-24.

LXV, n-13 Cf. in Ps. I7,59sqq. (CCL 25, p. 22); Hier. Mai. 3,264sqq. (CCL 76A, p. 934).

LXIV, 5 excidentia А С L R

6 nimius А С L R

LXV, 1-10 sexagesima usq. nulla desiderantur in С (fol. lacer.) 1 coluthia norum Si Aug. coluthanorum ADR colunthanorum L 2 Colutho Si Aug., coluthano ADR colunthano L 9 ab] a Si

PRAEDESTINATVS I, 66-69

41

LXVI. Sexagesima sexta haeresis Florianorum a Floriano, qui dicit malas animas et bonas a deo creari. 'Ideo, inquit, qui malitiosi sunt, mali sunt, et non mutantur, et boni simpliciter uiuentes non in audaciam iniquorum hominum protrahuntur'. Quod 5 dictum a Theodoro breuiter uincitur ita: ludas bonus fuit, et factus est traditor, ipso tempore quo meretrix pessima lacrimis в rigabat pedes eius, misericordiam quaerens. Si animam malam habuit mulier, quare in meretricio crimine tantum tempore perdurauit? Constat ergo animas bonas a deo conditas, quibus 10 per naturam hoc inesse creator indulsit, ut cum sint bonae, non solum actu suo meliorentur, sed etiam in ipsa possint malignitate conuerti, dum illud diligentia inuenit, hoc incurrit negligentia. LXVII. Sexagesima et septima haeresis est Satannianorum a Satannio. Hi dicunt post resurrectionem mortuorum in eodem statu in quo nunc sumus nos esse mansuros neque ita esse mutandos, ut sit caelum nouum et terra noua, sicut sancta scriptura 5 promittit. Contra hos utriusque testamenti scripta luctantur. С LXVIII. Sexagesima et octaua haeresis est Gymnopodarum. Hi nudis pedibus semper ambulant, eo quod dixerit dominus ad Moysen: solue calceamentum de pedibus tuts, et quod sanctus Isaias legitur nudis pedibus ambulasse. Ideo hi schisma faciunt 5 quoniam calceatos condemnant. LXIX. In sexagesimam et nonam haeresim Donatistae a Do nato exorti sunt, qui propter ordinatum contra suam uoluntatem Caecilianum, ecclesiae Carthaginiensis episcopum, schisma fecerunt obicientes ei crimina non probata, et maxime quod a 5 traditoribus diuinarum scripturarum fuerit ordinatus. At ubi hinc mentiri conuicti sunt, schisma in haeresim conuerterunt. D

LXVII, 4 2 Petr. 3,13. LXVIII, 3 Ex. 3,5.

4 Is. 20,2.

LXVI, 1 floriniani Aug. i.t. (floriani Aug. uar.) Aug. uar.) 8 tantum conieci, tanto codd. non eo Si

florino Aug. i.t. (floriano

LXVII, 3-LXIX,3 mutandos usq. episcopum desiderantur in С (fol. lacer.) LXVIII, 2 deus A L LXIX, 1 heresem A L R

42

10

15

20

25

30

35

40

PRAEDESTINATVS I, 69

Quasi etiam si uera fuissent crimina in Caeciliano, statum suum de toto orbe terrarum ecclesia amittere potuisset propter unius hominis culpam seu ueram, seu, quod magis apparuit iudicibus, falsam, et in parte Africana solus Donatus potuerit statum ecclesiae conseruare, de toto autem orbe terrarum sit deletus sanctorum apostolorum labor et passio martyrum. Immo ipse saluatoris nostri cruor ad conseruandum coetum catholicae fidei defecit, quem solus Donatus cum aliquantis asellionibus Byzacenis obtinuit. Et ideo ausi sunt rebaptizare catholicos. In quo 6nA opere et praesumptores se et damnabiles comprobarunt, cum ecclesiae uniuersali sciant placuisse nec in ipsis haereticis baptismatis uiolare uirtutem. Huius haeresis principem legimus Donatum, qui de Numidia ueniens Carthaginem, et contra Caecilianum Christi diuidens plebem, adiungens sibi eiusdem factionis episcopos, Maiorinum nomine in sua parte apud Carthaginem ordinauit episcopum. Cui Maiorino Donatus alius in eadem diuisione successit, qui eloquentia sua sic confirmauit hanc haeresim ut multi existiment de ipso potius Donatistas initium haereseos assumpsisse. Exstant hodie scripta eius, ubi probatur in trinitate contra fidem catholicam suscepisse. Et quamuis unius substantiae dicat in trinitate в deum patrem, tamen maiorem filio, filium maiorem spiritui sancto confirmare tentauit. Sed in hunc errorem ideo nullus de populo eius attendit, quia alia erat intentio inter partes. Hi haeretici in partibus Italiae Monteses appellantur, in interiore Africa Parmeniani, in Carthaginiensi Donatistae. In utriusque Numidiae partibus habent ueluti monachos, quos Circumcelliones uocamus, agrestes et audacissimos daemonum famulos, qui non solum in alios acriter saeuiunt, uerum etiam sibi ipsis miseri omnino non parcunt. Nam per mortes uarias, maximeque praecipitiorum et aquarum et ignium, sese interficere consuerunt, et ad hunc exitium ex utroque sexu quantos potuerint seducunt. Aliquando etiam quos inuenerint rogant ut ab eis occidantur, mortem nisi fecerint comminantes. Quod uerum est, multis С Donatistarum displicent tales, sed hoc uerbo, non opere. Nam si uere displicerent, utique talibus non communicarent, qui per totum orbem ecclesiis unius Caeciliani crimen impingunt. Nam et inter se frequenter habuere dissidia. Denique apud Carthagi-

9 uera A L 10 falsa A L 14 bizacinis L bizachinis ADR 23 maurino AD 27 dicant A L 28 spiritui] cf. supra 49,8, spiritu D Si sancto spiritui tr. L 31 montenses L D interiori A D 34 audacissimus A L 38 exitum D R

PRAEDESTINATVS I, 69-70

43

45 nem temporibus Heracliani comitis, cum Maximianus contra Primianum ab eiusdem erroris centum ferme episcopis ordinatus, et a reliquis trecentis decem episcopis, qui ordinationi eius crimina impingebant, fuisset damnatus, docuit populum qui eum sequebatur, etiam extra ecclesiam dari posse baptismum Christi. 50 Denique quicumque aut a Primiano ad Maximianum abut aut a Maximiano ad Primianum, non est iterum baptizatus ab eo qui contra uoluntatem eorum ordinatus est: comprobantur ab eo D quem utique damnauerunt, non abiciunt, non renuunt, non mutant baptismatis sacramentum. Et seu a Primiano siue a Maxi55 miano quis aut baptizetur aut clericus ordinetur, quasi ab uno factus sit, non a duobus contrariis. In ea dignitate qua ab uno uenerit quis ad alterum, perseuerat: non mutatur baptisma nec dignitas tollitur, quia non de baptismatis altercatione, sed de ordinationis contentione facta diuisio comprobatur. De Caeci60 liani enim ordinatione dissentire coeperunt, non de baptismatis 61 2A aut fidei transgressione sese ab ecclesia absciderunt. LXX. Septuagesimam haeresim Priscillianorum apud Hispanos Priscillianus legitur inchoasse. Hi animas diuinae naturae affirmant, quas ad agonem quendam spontaneum in terris exercendum per septem caelos et per quosdam gradatim dicunt des5 cendere principatus, et in malignum principem incurrere a quo istum mundum factum uolunt, atque ab hoc principe per diuersa carnis corpora seminari. Asserunt etiam fatalibus stellis homines colligatos, ipsumque corpus nostrum secundum duodecim signa caeli esse compositum. Prorsus, sicut hi qui mathematici uulgo 10 appellantur, constituunt in capite arietem, taurum in ceruice, в geminos in humeris, cancrum in pectore, et cetera nominatim signa percurrentes ad plantas **, a signo Christi ad signa astrologi migrauerunt. Haec et alia fabulosa et uana multa confingunt. Vxores a uiris quas potuerint separant. Carnes sicut Manichaei 15 fugiunt. Apocryphas simul cum canonicis scripturis accipiunt, et in sensus suos allegorizando conuertunt. Trinitatem autem, sicut Sabelliani, ipsum sibi patrem, ipsum sibi filium, ipsum sibi sanctum spiritum confitentur.

45 cum от. A L D 47 et от. Si 59 facta от. L comprobatur] add. de et (det A) hac in istam (ista L) nostram istam sententiam А С L LXX, i heresem А С L 9 prorsus от. Aug. (exc. H С) aliqmd cecidisse uidetur (cf. Aug. haer. 70,18) astrologiae A D 16 allegorizzanda A С L 18 spiritum sanctum A L D

ii Si 12 ** 13 alia] tal ia A

44

PRAEDESTINATVS I, 71-73

LXXI. Septuagesimam et primam haeresim Adelophagi inchoarunt, dicentes non debere ita cibum sumere Christianum ut ab alio uideatur dum comedit. Et haec sola causa eos ab ecclesia separare dignoscitur. Trinitatem enim eiusdem substantiae confi- С 5 tentur. Egerunt cum eis episcopi de Epheso. LXXII. Septuagesimam et secundam haeresim Rhetorianorum a Rhetorio inchoatam Philastro scribente inuenimus. Hi ad tantam uanitatem deuoluti sunt, ut dicant omnes haereticos recte apud deum incedere. Quia hoc in eorum mentibus datum est, sic 5 colunt deum sicut possunt. Error eorum nobis uidetur reprehensibilis; apud deum autem nec error est nec uituperatio. Hi hoc docentur a suis doctoribus ut, praeter templa et synagogas, ubicumque inuocatur Christus natus ex uirgine, introeant, et participes se faciant haereticorum. LXXIII. Septuagesima et tertia haeresis est Theoponitarum. Hi D dicunt sic doluisse diuinitatem in Christo dum pateretur, sicut potest dolere anima dum corpus suppliciis agitur, de quibus ait Gregorius episcopus: 'infelices et miseri non uident in arboribus, 5 quando ferro caeduntur, solem quidem esse in arboribus. Numquid condolet solis splendor, quem utique, antequam ad lignum perueniat, priorem ictus ferri contingit?' Deus ergo lux est, et quomodo caedi potest lux? Nam quod anima sit quae doleat in corpore, hinc aduertimus quod recedente anima de corpore, 613A 10 nulla potest corpus sentire nec aduersa nec prospera. In corpore ergo domini nostri Iesu Christi anima humanitatis sensit, quam cum corpore assumpsit, non ipse qui assumpsit, sicut nec sol qui in arbore quam memoramus illuxit. Etiam si solis lux in arbore possit a uerberante concidi, in Christo diuinitas non possit a

LXXIII, 4-7 Cf. confl. 4,2,6 (pp. 226-7); /" P'- 68,33sqq. (p. 99).

LXXI, 1 adilofagi AD

3 comedet A2 С L comedunt A

LXXII, 1 heresem ACL Rhetorianorum Si et oriani A setoriani С L retoriani L' rethoriani R. D'" (uid.) 8 ubicumque] ubique D 8-9 introeant usq. haereticorum от. D LXXIII, 2 sic usq. pateretur] in Christo dum pateretur diuinitatem sic doluisse Si 6 condolet Scbarnagl 180, non solet (solet add. D* s.) codd.. non dolet Si omnino dolet Ohler 11-12 quam cum corpore Si quam (cum D2) corpus С L D quam cum corpus AR 13 arborem A L D

PRAEDESTINATVS I, 73-75

45

15 cruciante contingi, quia solis lux creatura est, hic autem creator agnoscitur et probatur. Nam quod anima humanitatis senserit passionem, ipse dominus ait ad discipulos suos dicens: tristis est anima mea usque ad mortem. Et hinc dixisse sufficiat. Accedamus ad reliquos. LXXIV. Septuagesimam et quartam haeresim Triscilidae incurrerunt, qui triformem deum ita asserunt, ut quaedam pars eius sit pater, quaedam filius, quaedam spiritus sanctus, et hinc sit trinitas in unitate. De quibus ait Gregorius: 'infelices et miseri 5 non uident quia totam ipsam trinitatem blasphemant. Non est enim deus, nisi qui in se ipso perfectus est. Perfectus ergo pater perfectum ex se genuit filium, perfectus ex patre procedit spiritus sanctus. Ecce tria perfecta non faciunt tres deos, sed unum, quia una est deitas. Non enim sicut sunt tres personae, sic tres deita10 tes, sed sunt tres, pater et filius et spiritus sanctus, sed una deitas, una maiestas, una uirtus, una uoluntas, et una substantia confitenda'. LXXV. Septuagesimam et quintam haeresim Hydrotheitae fecerunt, aquam deum dicentes, non habentem nec initium nec finem, sordes abluentem, peccata dimittentem et habentem spiritum sanctum. Quos iuste damnat fides catholica quasi caecos 5 et non uidentes aquam quibus spurcitiis seruit — et potest deus seruire? —, quibus etiam squaloribus, aut cuius momenti est aqua sine consecratione. Illam sermo uiuus uiuificat, sermo sanctus sanctificat, ut sanctus spiritus in ea dignetur habitare aut ut possit credentibus peccata mundare. Et sic, quomodo accipit uim 10 huius rei per benedictionem ut possit omnia mundare peccata, non potest mundare peccata eius qui fidem suam non ex integro prius deo crediderit offerendam. Non ergo per solum abluentem, sed magis per credentem spiritus sanctus infunditur in hominibus, et peccatorum uenia condonatur.

LXXIII, 17-18 Matth. 26,38.

LXXIV, 8 tria perfecta] cf. con/1. 1,4,21 (p. 68,24).

LXXV, 1 haeresem А С L

8 in ea spiritus tr. А С L

13 homines D R

46

PRAEDESTINATVS I, 76-80

LXXVI. Septuagesimam et sextam haeresim fecerunt Homuncionitae, qui dicunt in corpore hominis esse imaginem dei, non in anima. Vnde Gregorius: 'cum imago dei in rebus magnis et primis quae sunt in homine debeat quaeri, in memoria, in 5 intellectu, in scientia, et in illis locis unde homo pietate mouetur, 614A haec statuta in anima sunt, non in corporis liniamentis instructa, et tanto plus similis deo est quanto plus haec, quae memorauimus, purius potuerit obtinere'. LXXVII. Septuagesimam et septimam haeresim Ametritae instituerunt, dicentes innumerabiles esse mundos. Hoc eos dicere nouum putat qui non legit philosophos. Hoc enim olim aliquanti philosophorum dixere gentiles. Nos autem Moysen a 5 deo missum suscipimus, et de mundo quid sentiamus et quid credamus ab ipso didicimus. LXXVIII. Septuagesimam et octauam haeresim Psychopneumones occuparunt dicentes animas hominum bonas in spiritus в angelorum conuerti, animas uero hominum malas in spiritu daemonum mutari. LXXIX. Septuagesimam et nonam haeresim Adecerditae tenent, dicentes: Christo descendenti ad inferos omnis animarum multitudo occurrit, et credidit ei, et liberata est. LXXX. Octogesima haeresis dicit filium dei postea genitum, postea quam uoluit pater. Si noluisset pater, non genuisset. Esto, confiteamur aequalem filium patri: ut aequalis sit, non est res naturae, sed gratiae. Pater hoc uoluit, ac per hoc totum patris est, 5 non filii. Nos contrario dicimus: sicut fons ex eo genuit flumen С

LXXVI, 1-2 Homuncionitae] cf. confl. 1,2,1 (p. 60). 6,1; 9,9 (pp. 68.72.82). LXXX, 1-2 Cf. confl. 1,8,3sqq. (p. 78).

LXXVI, 1 heresem ACL

3-8 Cf. confl. 1,4,19;

5sqq. Cf. confl. 4,4,8 (p. 232).

5 ad pietatem Si

6 corporeis Ga

LXXVII, 1 heresem С LR LXXVIII, 1 heresem ACL LXXIX, 1 adicerditae ACL LXXX, 5 e contrario Si

3 spiritum D spiritus Si

PRAEDESTINATVS I, 80-82

47

ex quo est, ita pater ex eo genuit filium ex quo est, et sicut fons non uolendo et nolendo genuit fluuium, sed gignendo, ita pater non disputando aut uolendo aut nolendo, sed sicut natura fontis haec exstat, ut de plenitudine sua emanet, ita pater de plenitu10 dine sua effundens filium genuit. Et sicut fluuius circuit totum mundum, et mare ingreditur, et tamen de sinu fontis non recedit, ita et filius de sinu patris numquam discessit, nec tunc quando se humiliauit factus oboediens usque ad mortem. Sic ergo inter nos per assumptionem apparuit, sed per maiestatem suam 15 de sinu patris numquam discessit. Vt enim hoc ita fieret, nec possibilitas deo defuit, nec uoluntas. Vnum horum si deo defuit, deus non potest nuncupari. Qui enim bonum non uult, malus D est, qui non potest quod uult facere, omnipotens non est. Hanc blasphemiam damnantes in haeretico quem diximus, ad ceteros 20 accedamus. LXXXI. Octogesimam et primam non haeresim accusamus in Lucifero, sed schisma arguimus. Catholicus quidem per omnia, sed Luciferianos faciendo populos et diuidendo se ab ecclesia, a 61 5A fide sua caritatem exclusit, dicente apostolo: si fidem habeam ita 5 ut montes transferam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest. Gloriantur quidem a fide non deuiasse, sed non paruum crimen arguimus eos incurrere, qui cum dei ecclesia noluerint habere caritatem. LXXXII. Iouinianistae a Iouiniano quodam octogesimam et secundam haeresim arripuisse detecti sunt. Qui, sicut Stoici philosophi putant, paria dicunt esse uniuersa peccata, nec posse peccare hominem lauacro regenerationis accepto, nec aliquid 5 prodesse ieiunia uel a cibis aliquibus abstinentiam. Virginitatem sanctae Mariae destruunt dicentes eam pariendo fuisse uiolatam. в

LXXX, 13 Phil. 2,8. LXXXI, 4-6 Cf. 1 Cor. 13,2.

9 haec L D

14 per maiestatem suam] maiestate sua С L

15 ita от. Ga

LXXXI, 1 octogesima et prima ACL non от. С L R" 2 catholicos R Si 5 caritate R caritas Si 7 ecclesiam A С L noluerunt D LXXXII, 2 haeresem A С L Si, -tia coda.

3 esse dicunt tr. A С L

5 abstinentiam

48

10

15

20

25

PRAEDESTINATVS I, 82-83

Virginitatem etiam sanctimonialium et continentium castitatem et in uiris eligentibus coelibem uitam coniugium castorum atque fidelium meritis adaequant, ita ut quaedam uirgines sacrae prouectae etiam aetatis, eo audito nupsisse dicantut. Non sane ipse Iouinianus uel habebat uel habere uolebat uxorem. Quod factum non futurae uitae profuturum dicebat, sed praesenti commodo applicabat. Contra hunc suscepit sanctus Ambrosius Mediolanensis episcopus, quique edidit librum ad destruenda omnia commenta adinuentionum eius. Quod lectum in media Romana, id est ecclesia Lateranensi, una uoce et populus Romanus et sacerdotes in eisdem Iouinianistis et ipso Iouiniano anathema clamauerunt in ipso initio quadragesimae sancto Anastasio С episcopo antistite. Denique in ipsa autentica hebdomada Paschae inuenti sunt epulantes et porcorum carnibus trahentes conuiuia, ita ut assum porcum quem in mensa eorum inuenerant populi collo eius suspenderent, et ita eum totam ciuitatem facerent circuire. Scripsit etiam contra hos Hieronymus presbyter certos libros, quos qui plenius legerit, et quanta bona uirginitas et continentia et abstinentia habeat discit, et quanta mala edacitas et luxuria habeat perhorrescit.

LXXXIII. Octogesimam et tertiam haeresim in sexto libro historiographus noster ponit Eusebius, quam nec Epiphanius alicubi memorauit nec Polycrates nec Africanus nec Hesiodus, qui Graeco sermone uniuersas haereses describentes uolumina D 5 multorum condidere librorum. In sexto itaque, ut dixi, libro narrat Eusebius esse in Arabia haereticos, quorum quia auctorem non memorat, nos possumus eos nuncupare Arabicos. Hi, inquit, dicunt animas cum corporibus mori atque dissolui, et in fine saeculi utrumque reparan. Sed hos, inquit, disputatione 616A 10 Origenis magna memorat ex parte reuocatos.

LXXXIII, 2 Cf. Eus. bist. 6,37 (GCS 9. P- 593)-

7 uirginitati Si et от. Si Scharnagl 181 castitati Si 8 in add. Aug. Scharnagl ¡81 coniugiorum Aug. Scbarnagl 181 10 etiam] iam Si aeta tis] add. in urbe Romana ubi haec docebat Si Aug. 14 quique] qui quoque Öhler (app.) 15 quo lecto Si 17 ipso] praem. in Si 22 totam] praem. per Ga LXXXIII, 9 separari С L suscitari L2

inquit от. Si

PRAEDESTINATVS I, 84-86

49

LXXXIV. Octogesimam et quartam haeresim Heluidianos occupasse ab Heluidio memoramus, qui ita uirginitati sanctae Mariae contradicunt ut eam dicant de Ioseph post natiuitatem Christi alios filios peperisse: isti quidem nuper, id est sub Siricio 5 Romanorum antistite orti sunt, et per Italiam atque Gallias direxerunt suos discipulos. Contra hos scripsit Hieronymus dictor egregius duos libros, quos lectos in tempore digna eos exsecratione anathematizabant. Epiphanius autem noster, scrutator haereticorum, scribens contra hos libellum qui in illo tempore 10 hanc blasphemiis plenam assertionem proferebant, [qua de causa] (Antidico)maritas eos censuit appellari. LXXXV. Octogesimam et quintam haeresim Paterniani inchoasse leguntur. Hi inferiores humani corporis partes non a deo, sed a diabolo factas opinantur: et omnium ex illis partibus licentiam tribuentes impurissime uiuunt. Hos dum Damasus damna5 ret episcopus detectos in scelere huiusmodi, de his in relatione sua ad Valentinianum maiorem scripsit dicens: 'scire uolumus pietatem uestram Venustianos in scelere turpissimo detectos ab apostolica sede esse damnatos'. Quorum etiam confessiones simul direxit. Contra hos postea lex specialis egressa est ut, to ubicumque essent reperti, uindice gladio agerentur. LXXXVI. Tertullianistas olim a Sotere papa Romano damna tos legimus. Cur autem octogesimam et sextam eos haeresim dicamus arripuisse, haec causa est, quod quaedam Octauiana ueniens ex Africa, cuius uir, Hesperius nomine, uidebatur duci 5 Arbogasti ualde coniunctus, qui etiam apud Maximum tyrannum multum potuit, haec Octauiana adduxit secum quendam tergiuersatorem uersutumque daemonem, cui uix centum occurrerent uerbosanti atque in hominem confidenti. Hic cum se presbyterum diceret Tertullianistam, meruit per sacrum scrip10 tum ut sibi collegium extra muros urbis fabricaret. Quod dum impetrasset a tyranno Maximo, sanctorum nostrorum exclusit locum, id est duorum fratrum Processi et Martiniani, dicens eos

LXXXIV, i haeresem А С L R 6 doctor L D Si 10-11 [qua de causa] (Antidico)maritas scripst qua de causa maritas codd. antidicomaritas Si et Aug. (uar.), cur Antidicomaritas Aug. LXXXV, 1 heresem A 2 (от. A ) С L R LXXXVI, 2 haeresem ACL

3-4 licentiam] praem. flagitiorum Si

6 octauia А С R octonia L

50

15

20

25

30

35

PRAEDESTINATVS I, 86-87

Phryges fuisse, et ideo hanc legem tenuisse quam Tertullianus, atque hoc ordine per occasionem martyrum dei populum seducebat. Deo autem Theodosio religioso Augusto dante uictoriam, punitoque satellite Maximi de cuius se Tertullianista potestate iactabat, statim fugit cum matrona qua uenerat, nec uiuentis neс 617A mortui rumore renouato. Martyrum suorum deus excubias catholicae festiuitati restituit. Tertullianus autem fuit ciuis et presbyter Carthaginiensis. Opuscula eloquentissima et feruentia in defensione edidit ueritatis. Hic apud Carthaginem basilicam habuit, ubi populi ad eum conueniebant. Quae basilica usque ad Aurelium episcopum fuit. Agente enim Augustino Hipponensi episcopo et rationabiliter cum eis disputante conuersi sunt, ecclesiamque suam sanctae ecclesiae contulerunt. Tertullianum autem catholica hinc reprehendit auctoritas, quod animam ex anima nasci dicit, et defendit Montanum et Priscam et Maximillam contra fidem catholicam et contra Apollonium episcopum orientis et contra Soterem papam urbis Romae, ut supra diximus, dum Cataphryges haereticos В detegeremus, a quibus postea diuisus. Ne plebs Montani nomen Tertulliani uideretur excludere, fudit a se omnem Phrygiae uanitatem et Tertullianistarum conuenticula propagauit, nihil tamen in fide mutauit. Nam et secundas nuptias condemnat, ut diximus, animam ex traduce uenire asserit, et nos catholicos psychicos titulat. Vbicumque autem legeris Tertulliani aduersum psychicos, scias eum contra catholicos agere.

LXXXVII. In octogesima et septima haeresi Abeloitas nominamus quia, cum sint priores pene omnibus haereticis, nunc nostris temporibus finiti. Isti ex filio Adae sibi nominis deriuationem assumpserant, id est ab Abel Abeloitae se nominari 5 uoluerunt. Hi non miscebantur uxoribus, et tamen non licebat С sectae ipsi ut sine uxoribus uiuerent. Mas ergo et femina, sub continentiae professione simul habitantes, puerum et puellam sibi adoptabant in eiusdem coniunctionis pacto successores futuros. Morte praeuentis quibusque singulis alii subrogabantur, 10 dum tamen duo duobus disparis sexus in illius domus societate

LXXXVI, 16 satellite] Arbogaste?

LXXXVII, 2 quia] qui L Si minae A R" 10 duo от. A L

30 Cf. supra 2Ó,14sqq.

4 Abeloitas D Si

6 mares ACL

fe-

PRAEDESTINATVS I, 87-88

5I

succederent. Et utrolibet quippe parente defuncto uni remanenti usque ad eius quoque obitum filii seruiebant, post cuius mortem etiam ipsi puerum et puellam similiter adoptabant. Nec umquam eis defuit unde adoptarent, generantibus circumquaque uicinis, et 15 filios suos inopes ad spem haereditatis alienae libenter dantibus. Haec sola erat inter nos atque illos distantia, in quo nostros arguebant ita non in lege nostra exercere coniugia ut et qui D nubunt tamquam non nubentes sint.

5

10

15

20

LXXXVIII. Octogesimam et octauam haeresim in Pelagio se inuenisse sedes apostolica sub papa sancto Innocentio docuit, dum Caelestius Pelagii discipulus apud Carthaginem doceret pos se homines sine peccato esse natura sibi sufficiente sola humana. Restitit ei quidam Paulinus diaconus, defensor et procurator ecclesiae Mediolanensis, cuique in conuentu sacerdotum multa capitula obiecit contra fidem catholicam, quae Caelestius damnare neglexit dicens: 'non ad me pertinet de his quae obicitis, ubi 618A meum nomen est et crimen alienum'. Tunc i ll ï obtulerunt ei libros suos, ubi dicebat ipsam sibi hominis naturam ad perfectionem posse sufficere, hoc est tantum potest homo exercere iustitiam, ut etiam sine peccato possit esse, si uelit. 'Adam mortalem factum, qui siue peccaret siue non peccaret, esset moriturus. Sic lex misit ad regnum, sicut euangelia. Infantes in remissionem peccatorum baptizandos esse ideo confitemur prop ter regulam uniuersalis ecclesiae. Nihil obfuisse generi humano peccatum Adae'. Omnia haec oppositionum genera ad damnandum obiciebantur Caelestio. Sed ille dicebat multa esse in his quae teneret fides eius, et propter ipsa caetera damnare non posse. Tunc ad relationem pene omnium Afrorum episcoporum papa Innocentius damnationem et Pelagio et Caelestio conscrip- в

LXXXVII, 17-18 Cf. 1 Cor. 7,19.

LXXXVIII, 5 Paulinus] cf. Aug. grat. Chr. et pea. or. 2,3,3.7,8 (CSEL 60, p. 168); Mar. Merc, cotnm, s. nom. Cael., ACO 1,5,1, p. 66,4; 12- 14. 16- 17 Cf. Aug. grat. Chr. et pecc. or. 2,11,12 (CSEL 60, p. 174); Mar. Merc. comm. s. nom. Cae!., ACÓ 1,5,1, p. 66,9-15. 14-15 Cf. Aug. grat. Chr. et pecc. or. 2,5,5 (CSEL 60, p. 169). 21 Innocentius] cf. epist. 182,6 (inter Augustinianas, CSEL 44, p. 721)

LXXXVIII, 2 sedis ACL Si, posset А С L D R

8 obiecit Si

1 1 tantam Si

20 posse

52

25

30

35

40

45

50

PRAEDESTINATVS I, 88

sit. Uli autem, siue antequam damnarentur ab uniuersali ecclesia siue posteaquam damnati sunt, non cessauerunt scribere posse hominem sine peccato esse, et nihil obfuisse Adam generi humano, et legem sic misisse ad tegnum sicut euangelia, et infan tes non ideo baptizandos quia habere possint originale peccatum, et naturam tam bene factam a deo, ut sibi sola sufficiat ad hoc ut possit carere peccato. Contra hos suscepit sine scriptura quidam Constantius tractator. Post hunc autem scripsit contra hos et Augustinus Hipponensis episcopus et Hieronymus presbyter Bethleites. Pelagiani tamen seu Caelestiani catholicae plebi permixti sunt, quia ecclesiam aliam non habent, et ideo ubi eis euenerit, communionem non renuunt. Dicunt enim unius confessionis se esse in hac parte, in qua eucharistia conficitur. 'De quaestione enim, aiunt, non de communione discernimur'. Pro hoc ausu, et a nostris si deprehendantur, periculis subiacent, et a suis exsecrationi habentur. Habent enim et presbyteros et episcopos suos. Ipse autem Pelagius ita in commentario suo ad Romanos scribit, dum ageret illum locum quo ait apostolus quoniam per unum in hoc mundo peccatum intrauit, et per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccauerunt, tangens Caelestium, qui contra traducem peccati primus scripsit, his uerbis ait: 'hi, inquit, qui contra traducem ueniunt, ita illam impugnare nituntur: si Adae peccatum etiam non peccantibus obfuit, ergo et Christi gratia etiam non credentibus prodest. Addunt etiam hoc: si baptisma tollit originale illud peccatum, de duobus baptizatis nati debent hoc carere peccato. Quomodo enim mittunt ad posteros quod ipsi in se minime habuerunt?' Haec, sicut ab ipso Pelagio sunt scripta, posuimus.

LXXXVIII, 40-42 Rom. 5,12.

35 Cf. Aug. grat. Chr. et pea. or. 2,4,3 (p. 169); 2,23,26 (p. 184). 39-48 Cf. Pel. in Rom. 5,15 (Souter 2, pp. 46,20-47,13, PLS 1,136-137); Aug. pea. mer. 3,1-2 (CSEL 60, p. I29sq.); Mar. Merc. comm. s. nom. Caei., ACO 1,5,1, p. 67,44-68,9; Morin, Études..., p. 345, ann. 4.

31 Bethleites] bethleemites L D bethelemites A 41 unum] add. hominem L D Si hunc mundum D Si hunc mundo L 43 ducem A С L 44 tradu cem] ducem A С L 47 baptismum ADR -us Si

PRAEDESTINATVS I, 88

55

60

65

70

75

80

53

De hoc itaque quod dictum est, posse hominem sine peccato esse, obiectum est illis ita: 'aut potest, et adiutorium non quaerit, aut non potest, et adiutorium quaerit'. A quocumque enim auxilium quaeritur, dicit se id quod uult facere implere non posse, alioquin irrisorie poscit qui potest hoc solus pro quo adiutorium postulat adimplere. Verbi gratia, decem pondo cuius- 619A cumque rei si leuare uoluerim, et adiutorium quaeram, ridiculum uideor exhibere dum posco. At uero si ducentas aut amplius uelim leuare libras, quia id implere non possum, auxilium flagito, et immensis precibus adiutorium quaero, praecipue si status uitae meae in hoc uidetur pondere positus, ut si pondus quod memoraui non leuauero, ad uitam peruenire non possim. De duobus autem baptizatis natum nihil habere de fide parentum haec nos ratio docet, quoniam hi qui baptizati sunt, duas habent natiuitates, unam qua eos generauit caro, aliam qua eos regenerauit spiritus sanctus, et ex his duabus generationibus nati duas generationes ad posteros mittunt, unam de carne coniugii ministerio, aliam de spiritu baptismate consecrando, в Hic ergo qui de baptizatis natus est, interrogo de qua re natus est, de carne, id est de prima generatione, an de spiritu, id est de secunda regeneratione? Si de spiritu natus est, baptizan non debet. Quare? Quia spiritus sanctus eum fecit nasci, non libido coniugii. Sin autem de coniugio carnali, id est masculo et femina, restat ut unde sunt regenerati de Christo et ecclesia, suam iterum regenerent prolem. De primo enim est Adam quod nascimur, de secundo autem Adam quod iterum recreamur dicente sancto apostolo: factus est primus homo Adam in animam uiuentem, nouissimus Adam in spiritu uiuificante. Sed non prius quod spiritale est, sed quod animale est. Deinde quod spiritale est. Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis. Ergo, sicut portaui- С mus imaginera terreni, id est sicut creauimus filios carnaliter, portemus et imaginem caelestis, id est quos creauimus carnaliter,

77-82 1 Cor. 15,45-47.49.

52-53 Cf. confl. 4,9,12 (p. 248).

65 una А С alia А С qua2] quae DR 66 generauit CR 69 de2] te Si 70 regeneratione] generatione C'"Si 73 si Si masculo] praem. de Si 74 ecclesiam С L R sua AD 78 spiritu uiuificante A С D R spiritu uiuificantem L spiritum uiuificantem Si 79 est2'3 от. Si

54

PRAEDESTINATVS I, 88-90

spiritaliter recreemus, aut ipsi qui carnaliter creati sumus nutu creatoris, iterum eius gratia spiritaliter recreemur. Hoc autem 85 dico, dixit apostolus, quia caro et sanguis, id est prima tantum generatione homines nati, nisi gratiam diuinam meruerint adipisci, regnum dei inuenire non possunt, neque corruptio incorruptionem possidebit.

5

10

15

20

LXXXIX. Octogesimam et nonam haeresim Nestorius Constantinopolites episcopus legitur incurrisse. Consuetudo est namque ut unum tractatum suum episcopus Alexandrinus mittat ad Constantinopolim, qui recitetur in Pascha, et tractatum suum D Constantinopolites, qui Alexandriae recitetur. In tractatu suo Constantinopolites Nestorius scripsit Mariam non esse 8eotókov, sed XpiaTOTÓKOV, id est non deum peperisse, sed hominem. Cyrillus Alexandrinus hoc dictum ita reprehendit, quo diceret per epistolam, ut si eum forte fefellisset, emendaret dictum. Ex hoc ipso quo reprehensus est Nestorius a Cyrillo, coepit Cyrillum haereticum inclamare. Data est synodus apud Thessalonicam, et nec sic emendare uoluit Nestorius ut diceret Mariam deum et hominem genuisse, 'sed solum, inquit, hominem'. Si 620A enim dixerimus quia deum genuit, fecimus matrem deum, sicut gentiles. Maria ergo, inquit, templum deo genuit, non ipsum qui in templo habitat. Accepit indutias ut aut damnaret dictum, et rediret ad sedem suam episcopus, aut, si damnare noluisset, postea redire non posset. Noluit, et in eadem confessione permansit. Hunc synodus apud Thessalonicam damnauit, in qua damnatione Romanus papa Caelestinus scripsit, et omnes cum eo pariter orientales atque occidentales episcopi subscripserunt. XC. Nonagesima haeresis, quam in praefatione nostra diximus de nomine Augustini episcopi esse mentitam, Praedestinatorum nomen accepit. Hi electionem bonorum et recusationem в malorum deo decernente definiunt, non homine uel studente uel

LXXXIX, 2-9 Cf. proleg., p. и 5-7 Cf. Nest, serm., Loofs, Nestoriana, p. 252,5-10. 8-9 Cyr. Al. epist. ad Nest. 1,3 (ACO 1,1,1, p. 24,24-26). 1415 sicut gentiles] cf. confl. 2,1,4 (p- 132). 15 templum] cf. Nest, serm., Loofs, Nestoriana, p. 252,13; confl. 2,11,8 (p. 164).

LXXXIX, 1 heresem ACL 19 Thessalonicam] Ephesum D R Si

XC, 3 hii D R his С hibi L

11 Thessalonicam]

Ephesum

D

R

PRAEDESTINATVS I, 90

55

5 negligente. Nolunt dei iura uel ab studentibus custodiri uel a negligentibus uiolari. Dicunt: 'etiam si uoluerit bonum facere qui ad malum praedestinatus est a deo, ad bonum peruenire non poterit. Nam qui ad bonum praedestinatus est, etiam si negligat, ad bonum perducetur inuitus'. Dicunt baptismatis undam non 10 uniuersa peccata mundare. Dicunt: 'ita antecedit gratia liberum arbitrium ut ante accipiat homo quam petat, ante inueniat quam quaerat, ante ei aperiatur quam pulset'. Dicunt nullum ad Christi fidem accedere, nisi fuerit a patre tractus inuitus, illud attendentes: nemo uenit ad me, nisi quem pater attraxerit. Dicunt 15 omnia non in re, sed ita in spe fieri, ut quod dicit apostolus: spes С quae uidetur, non est spes, etiam hoc mysteriis applicent dictum et dicant: 'ea quae percipiuntur, uidentur quidem esse, sed non sunt'. Dicunt: 'plus obfuit ad nocendum Adam generi humano, quam Christus in subueniendo'. 'Nam Adam, aiunt, quod nocuit 20 ita manet ut hoc nec passio Christi nec baptismatis sanctificatio possit auferre'. Verum quid moras tibi, o lector sancte et studiose, incutimus? Librum eorum tibi integrum, sicut est editus, in isto corpore praesentamus, cuius lectione cognosces definitiones eius a meta25 toribus antichristi adinuentas. Quotiescumque autem contra eos suscepimus, dixerunt nos ex haereticorum argutiis contra se agere. Videntes enim se ita superari, ut suspirare non possent, hanc calumniam semper catholicis nisibus irrogarunt, ut dum D timent se haereticos infamari, in silentio ueritatis loquelam 30 artarent. Eorum ergo ob causam omnes haereses a Simone me morantes huc usque deteximus, ut probemus nos soli fidei catholicae esse concordes. Rogamus te, domine, pater caeli et terrae, qui cum filio tuo et spiritu sancto unius ueritatis obtines maiestatem, unius maies35 tatis obtines deitatem, unius deitatis obtines trinitatem ut nos adiuues contra hostes tuos delatrantes. Habeant illi castra Goliae

XC, 14 Io. 6,44.

15-16 Rom. 8,24.

36-37 Cf. 1 Sam. 17.

XC, 9-10 Cf. Aug. с duas ep. Pel. 3,3,4 (CSEL 6o, p. 488). 10-11 Cf. in fra 2,5,10-11. 14-15 Cf. Aug. с duas ep. Pel. 3,3,5 (CSEL 6o, p. 491). 1819 Cf. lul. аp. Aug. op. imp. 1,97,4sqq. (CSEL 85,1, p. 228).

7 a deo от. Si 9 unda A C, L"' (uid.) 36 delatrantes A Si in te latrantes (in add. L')L telatrantes С R tela tractantes R' tela iactantes (ex tractantes.'1) D i.r.

56

PRAEDESTINATVS I, 90

in allophylorum acie constituta. Nos Hebraei, pueri tui Dauid pastoforium assumentes de lapide tuo angulari, pugnemus ut fidenter cum apostolo tuo dicere ualeamus: deo nostro grattas, qui 621A 40 dedit nobis uictoriam per dominum nostrum lesum Christum. Sit pax omnibus catholicis, et cum angelis una nobiscum uoce excla ment decantantes: gloria in excelsis deo, et in terra pax hominibus bonae uoluntatis.

38 Eph. 2,20.

39-40 1 Cor. 15,37.

42-43 Lc- 2,l4-

37 constitutam ACL 39 tuo от. A L nostro от. AL 41 omnibus] praem. cum ACL explicit liber categoricus (catericus L) siue egdicus (egdis A) id est accusator hereticorum et catholicorum defensor ACL explicit liber catoricus siue ecdicus siue accusator hereticorum et catholicorum defensor R sine subscriptione D

LIBER SECVNDVS Incipit liber nonagesimae haeresis qui asserit dei praedestinatione peccata committi.

5

10

15

20

25

i. Participem me intentionis uestrae, qui defenditis ueritatem, fieri fratrum spiritalium suggestio inuitauit. Vnde breuiter nisibus uestris me interserens, sermonis latitudinem fugi, sensusque qui latum quaerunt certaminis campum in angustum constitui, 62 iB ut et fastidium nobis lectionis auferrem, et occasionem defendendae ueritatis afferrem atque dimicantes seruos contra uoluntatem sui domini confutarem, eorum qui dicunt deo inuito et nolente hominum moueri arbitria, ac de potestate mortalium dei immortalis potestatem infringi. Huc adiciunt homines per uoluntatem suam sanctos fieri, et suo arbitratu ad dei amicitias peruenire. Leui hos impulsione uidebitis corruentes, a quibus sollicitudo humana et meliores et primas accipit partes, quibus excluso deo dicitur homo non ordinatione dei, sed sua se posse uoluntate seruare. Vos autem, o filii caritatis, zelum fidei signatum in uestris sensibus retinentes estote securi de ordinatione dei, quam praedestinando constituit, certaque sit nostris sensibus С apostolico ore dicta sententia, quoniam cut uult deus miseretur, et quem uult indurat. Non est enim uolentis neque currentis, sed tniserentis est dei, quia habet potestatem figulus luti ex eadem massa facere unum uas ad honorem, aliud ad contumeliam. Et inde est quod caro aduersatur spiritui, spiritus carni: haec, inquit aposto lus, inuicem sibi aduersantur, ut non quae uultis, illa faciatis. In opere enim suo deus omnes homines ante praeuidit, et quid unicuique competeret praeuidendo constituit. Hoc maiestatis eius singulare indicium, in quo parem non habet. 2. Deus solus est enim qui cogitanda, loquenda, operanda praesciit, et quia praesciit cunctorum generaliter gesta antequam

1, 17-18 Rom. 9,18. 22 Gal. 5,17.

18-19 Rom. 9,16.

19-20 Rom. 9,21.

21-

incipit 2 committi] add. haec est ammonitio hereticorum С ammonitio hereticotum L id est heresis XCma A

D

1, 5 et' от. L R uobis D' Si 12 accepit DR 14 saluare R saluari 20 aliud] praem. et С L, alium А С L R (cf. infra 3,4,5)

58

5

10

15

20

PRAEDESTINATVS II, 2-3

fierent, merita dispungendo quasi facta conspexit. Et idcirco res, D quasi oculatas et sibi in manifesto positas, tunc quando praesciit, praedestinauit, et constituit qui conformes fierent imaginis filii eius, ut esset filius dei primogenitus in multis fratribus. Quos autem praedestinauit; hos uocauit; quos uocauit. hos iustificauit, et quos iustificauit, ipsos et magnificauit. Vnde et propheta dicit: non 622в est in homine uia eius. Quid putatis uos, o fragiles, o caduci, miseri et mortales homines, si quid bene agitis, esse laudandos, aut forte delinquentes prorsus esse damnandos, cum ideo lex loquatur ut timorem incutiat? Ceterum nihil fit, nisi quod uoluerit deus. Quem uoluerit deus sanctum esse, sanctus est, aliud non erit. Quem praescierit esse iniquum, iniquus erit, aliud non erit. Praedestinatio enim dei iam et numerum iustorum, et numerum constituit peccatorum, et necesse erit constitutum terminum praeteriri non posse. Haec autem non quasi personarum accep tor constituit, sed quasi praescius omnium futurorum. Non enim per acceptionem personae, sed per praescientiam deus praedestinationem suam fixit atque constituit. Iam quos praesciit С nullo modo conuerti, hos praedestinauit ad mortem, quos praesciit omni modo conuerti, hos praedestinauit ad uitam.

3. Miror autem quod testimonia ueteris testamenti contra auctoritatem noui proferentes solent sancti Ezechielis prophetae testimonia usurpare dicentis: haec dicit dominus: cum dixero impio: morte morieris, et conuersus fuerit ab impietate sua, uiuo ego, 5 dicit dominus, uita uiuet. Hoc, ut dixi, in ueteri lege scriptum est pro tempore captiuitatis, pro causa qua ipsa captiuitas facta est, pro persona populi cui irrogata est, ut disceret in captiuitate positus pro peccatis suis se iugo Assyrii regis esse subiectum. Certe pro peccato captiuitas facta est, et ut quid simul captiuita10 tem iusti cum peccatoribus incurrerunt, nisi quia mysteria dei a D

2, 4-8 Rom. 8,29-30. 10,34; Rom. 2,1 1.

8-9 1er. 10,23.

17-18 Cf. Deut. 10,17; Act.

3, 3-5 Ez. 18,20-21.

2, 3 dispungendo] cf. infra 3. 5. 10, dispungens A disponendo D R 4 occul tas А С L 9 quid] numquid D R" 17 hoc С D R 21 quos] praem. et A С L 3, 2 proferantur Si 3 dicentes С L D R 6 pro causa qua ipsa captiuitas от. А С L D add. D' i.m. 7 pro] praem ex. A. D (uid.)

PRAEDESTINATVS II, 3-4

15

20

25

30

35

59

nostra fragilitate penitus sciri non possunt? Hoc ergo mysterium in ueteri lege scriptum est, in nouo autem apostolus clamat: uasa irae apta in interitum. Et ideo scriptum memorat deum dixisse 623A per praescientiam suam: lacob dilexi, Esau autem odio habui. Cum enim nondum nati fuissent, nec aliquid egissent boni uel mali, ex praescientia dictum est, quod unus haberetur odio, alius amaretur. Haec a nobis adinuenta non sunt, nec dicimus aliquid praeter quam euangelizauit apostolus. Per praescientiam dei praedestinationem ipse factam commemorat. De deo ipse dicit: quos uocauit, hos praedestinauit. Si praescientem et praedestinantem et uocantem in apostolo legitis, nobis ut quid impingitis crimen ob hoc quod dicimus praedestinasse deum homines, siue ad iustitiam siue ad peccatum, ne uideretur ipse sibi quasi non prouidus facere homines, qui facerent quod nolebat? Inuictus enim in sua uoluntate permanet deus, cum homo assidue supe- в retur. Si ergo inuictum confitemini deum, confitemini et hoc, quia quod eos uoluit ille qui condidit, aliud esse non possunt. Vnde colligimus apud animum quia quos deus semel praedesti nauit ad uitam, etiam si negligant, etiam si peccent, etiam si nolint, ad uitam perducentur inuiti. Quos autem praedestinauit ad mortem, etiam si currant, etiam si festinent, sine causa laborant. Nec hoc sine magisterio admittas euidentis exempli, ludas quotidie uerbum uitae audiuit, quotidie adhaesit domino, quotidie uirtutibus occupatus, quotidie ipsum dei filium monitorem audiuit, et quia praedestinatus est ad mortem, uno ictu subito interiit. Saulus quotidie persecutor, quotidie lapidator Christianorum, quotidie uastator ecclesiarum, et quia praedes- С tinatus est ad uitam, uno ictu subito uas electionis est factus. 4. Quid ergo tu qui in peccatis permanes expauescis? Si te deus dignatus est, sanctus eris. Aut quid tu qui in sanctitate uiuis, sollicitus redderis, quasi tua te sollicitudo conseruet? Si deus no-

12-13 Rom. 9,22. 14 Rom. 9,13; Mal. 1,2-3. I4-I7 Cf. Rom. 9,11. 17-18 Cf. Gal. 1,8. 20 Rom. 8,30. 35-36 Cf. Act. 9,14. 3637 Gal. 1,13.

3, 14-17 Cf. Aug. с duas epist. Pel. 2,2,15 (CSEL 60, p. 475); op. imp. 1,126 (CSEL 85,1, p. 139,175s.).

24 prouide Si

28 quos] quod А"' С R

6o

PRAEDESTINATVS II, 4

luerit, numquam uterque corrues. Vterque de deo securi estote. 5 Numquid tu qui sanctus es, et sollicitus es ne corruas, et die noctuque orationibus ades, occuparis ieiuniis, et diuinis lectionibus diligenter insistis, exhortationibus uacas, atque omnibus sanctis studiis quotidie immines, numquidnam tuo hoc studio saluus eris? Numquid sanctior eris luda, qui accepit in potestate 10 infirmos curandi, demonia fugandi, mortuos suscitandi, calcandi super serpentes et scorpiones, collega apostolorum, Christi disci- D pulus et tamen quia praedestinatus est ad mortem, mortem aeternam inuenit? Cessa de te, o homo, cessa, inquam, de uirtute tua esse sollicitus, et de dei tantum confide uoluntate securus. Nihil 15 enim boni tu deo obtinebis inuito, sed si te dignabitur deus ut in bono permaneas, saluus eris. Tu quoque qui in peccato desperatione uana concuteris, disce a Paulo apostolo. Quis umquam par eius potuit sceleribus inueniri? Numquid tu aliquando peiora potuisti quam ille commisit perpetrare peccata? Et tamen, quia 20 praedestinatus est ad apostolatum, euasit subito uniuersa crimi- 624A na, et ab inferioribus inferis ad superna superiorum ascendit. Omnes itaque quos scit dignos salute redemptionis suae deus, hos ad salutem praedestinauit, et hos tantum saluat, quos se ad salutem praedestinasse cognoscit. Salus enim dei non uoluntati 25 hominis seruit. Ipse enim scit cui quid faciat. Nec enim antecedit arbitrii humani libertas gratiam dei, sed antecedit gratia dei humani uoluntatem arbitrii. Vana est enim et infructuosa uoluntas hominis et uanum est humanae uoluntatis arbitrium. Errat qui se putat per id quod uult bonum peruenire ad Christum, 30 cum ipse Christus dicat: nemo uenit ad me, nisi quem pater attraxerit. Qui melius a Christo sapitis, dicite si mentitus est Christus, et ita demum asserite nos contra Christi regulam istam fixisse в sententiam. Si enim uerum dixit Christus, non mentimur quod dicimus praedesti natos trahi ad uitam, quia uita ipse est. Quod si 35 aggrauat uos uis testimonii euangelici, qui contra nostram uenitis sententiam, et non potestis aggrauati pondere sententiae nobis dare responsum, saltim apostoli nobis definitionem exponite, qui dicit: non est uolentis neque currentis, sed miserentis est dei. Quantumcumque igitur studii sui uires ad aedificandum moueat

4, 10-11 Luc. 10,18.

4, 4 uterque' от. DR 37 saltem L Si

30 Io. 6,44.

38 Rom. 9,16.

12 est] erat AC2

21 superna] superiora Si

PRAEDESTINATVS II, 4-5

61

40 humana uoluntas, casso certamine nititur. Aut quid uigilantiam suam putat hominis fragilitas aeternis desideriis profuturam, cum propheta euidentibus exclamet documentis dicens: nisi dominus aedificauerit domum, in uanum laborauerunt qui aedificant eam. Nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilauerunt qui С 45 custodiunt eam! Quid est quod contra diuinos apices et contra conscientiam suam sperar se quispiam aedificarioni studere, cum his sacris apicibus doceatur aedificario hominis non esse certa, sed uana? Sed si contra nos ueniris, non contra nos uenitis, sed contra eum qui dixit: nisi dominus aedificauerit domum, in 50 uanum laborauerunt qui aedificant eam. Nisi dominus custodierit ciuitatem, in uanum uigilauerunt qui custodiunt eam. Ergo nesciir quia non erat utile populo dei, qui haec fecit scribi, et per posteros usque ad finem saeculi dirigi? Vos itaque qui ista reprehenditis, auferte haec de libro Psalmorum, quia legentes et 55 psallentes hos uersiculos, ut dicitis, aedificari non possunt. 5. Sed quid putant isti se uoluntate sua ad fructum posse D aedificationis attingere, cum nec ipse uas electionis suam se asserat potuisse uoluntatem implere? Dicit enim de se ipso apostolus: non quod uolo bonum hoc ago, sed quod nolo malum 5 illud facio. Si ergo apostolus quod uult bonum implere non praeualet, quomodo isti dicunt per uoluntatem suam ad fructum se posse gratiae peruenire? Apostoli uerba sunt, nostrum nihil adiungimus. Ipse de se dicit: non quod uolo bonum hoc ago, sed quod nolo malum illud facio. Et nos culpatis, quia dicimus: 'non 625A 10 uocantur nisi praedestinati. Antecedit gratia dei uoluntatem hominis'. Prior est enim deus in bono hominis. Homo autem etiam si optimus sit, in omni bono uix nouissimus inuenitur. Date primas partes deo, ut superbiam euacuetis humanam. Quod si uolueriris superbiam nutrire hominibus, apparet uos ruinam 15 generis humani perquirere, quia docetis in bono opere non deum

42-45 Ps. 126 (127),1. 5, 2 Cf. Act. 9,14.

4-5 Rom. 7,19.

5, 10-11 Arn. in ps. I48,49sq. (CCL 25, p. 255); Aug. don. pers. 16,41 (PL 45,1oi8C); op. imp. 1,131,36 (CSEL 85,1, p. 144).

5, 10 antecedit] add. enim Si

14 ruinam] uitam A stultam С L

62

PRAEDESTINATVS II, 5-6

antecedere, sed hominum uoluntatem, ut ipsi uideantur magis deum, ut bonum faciat, suis suggestionibus admonere, quasi qui non faceret bonum nisi ipsi dixissent, cum constet deum nullo suggerente, nullo rogante bona omnibus hominibus condonare. 20 Non enim dixit apostolus: 'cum rogaremus', sed cum inimici, inquit, essemus, reconciliati sumus deo, non per uoluntatem nostram, sed per mortem filii eius. Vbi est ergo uoluntas hominis? в Exclusa est. Quare? Quia non omnis qui uult, ipse saluatur. Quia si omnis qui uellet, saluaretur, nullus a salute poterat effici alie25 nus. Omnis etenim homo saluari uult, sed non omnis saluatur homo. Saluatur autem is quem uoluerit deus. Vtique, inquam, is quem uoluerit deus, ut exclusa hominis uoluntate suam plenam ex integro gratiam manifestet. Quod si aliquem uult deus bonum esse, et bonus non est, ergo homo uincit deum. Vincit enim 30 deum, si deus eum uult esse bonum et bonus non est. Deus ergo uoluntas et effectus est in bono hominis. Non enim cum roga remus, neque cum peteremus, sed cum inimici, inquit, essemus, reconciliati sumus deo per mortem filii eius. 6. Cum autem pro omnibus mortem filii eius legitis, miror С quomodo omnes intelligatis, cum paucos uix ad salutem cernatis attingere. Vbicumque autem omnes legitis, generaliter omnes uultis intelligi, cum omnes saepe pro parte doceantur. Nam cum 5 dicitur: omnes declinauerunt, non tamen omnes declinauerunt, et omnis homo mendax, non tamen omnis mendax, quia de quodam legimus: 'erat homo uerax'. Et illud: uiri mendaces non erunt illius memores, uiri autem ueraces inueniuntur in ea. Pars ergo maxima omnes uidetur significare, cum utique constet non 10 debere omnes intellegi. Et hoc miror, quod clausis oculis transitis hostis insidias, uos qui dicitis uoluntatem hominis aliquid acquirere posse uirtutis, non attendentes quantae ruinae castitatis per

20-22 Rom. 5,10.

6, 1 Cf. 2 Cor. 5,14.15; Hebr. 2,9. 7-8 Eccli 15,8.

5 Ps. 13 (i4),3-

6 Ps. ii5.ii.

6, 3sqq. Cf. Aug. с lui. 4,8,44 (PL 45, 760C); op. imp. 2,175 (M- 45.1217)-

20 rogaremus] add. etc. Si 6, 6 omnis] add. homo D R

6-7 legimus de quodam tr. А С L

PRAEDESTINATVS II, 6-7

63

diabolum fiant, quantaque crimina concupiscentiae, auaritiae, D liuoris ac perfidiae quotidie perpetrentur. Quae utique si uidere15 tis, non laboraremus uobis ostendere damna uirtutum, et uictorias uitiorum. Si integra enim esset libertas arbitrii, ista non fierent. Per praeuaricationem itaque primi hominis periit ab hominibus libertas arbitrii.

5

10

i5

20

7. Sed uos haeresim Pelagianam iterum renouatis, cum dicitis per libertatem arbitrii homines finem ponere posse peccatis. 626A Excluditis enim gratiam per libertatem arbitrii. Aut enim libero arbitrio liberamur, aut gratia dei eripimur. Eligite quid dicatis. Si gratiae totum dederitis, unum sapimus, si libero arbitrio, sciatis nos uobis consentire non posse. Vnde autem illi maior libertas arbitrii in bono, unde isti minor est, nisi quia dei dispensatione censentur? In alio enim tenuem se exhibet gratia, in alio abundantem et largam, prout ipsa uult gratia, non prout nos uolumus, qui a facturae nostrae ordine recessimus. In tantum denique uitiatam per praeuaricationem Adae hominis naturam agnouimus ut instaurationem suam per Christum non in re, sed in spe fuerit consecuta dicente apostolo: spe salui facti sumus. Spes autem quae uidetur non est spes. Si ergo spe saluati sumus, adhuc в rem in praesenti saeculo non accepimus. Ideo denique baptizan iterum carnaliter concupiscunt, et illos motus corporis patiuntur, quia spe, non re consecuti sunt restaurationis auxilium. Si enim re consecuti fuissent, post baptismatis gratiam non esset peccati nec possibilitas nec uoluntas. Verum quia uirtus baptismatis tanta est ut uniuersa peccata deleat, pullulatio tamen peccatorum baptismatis unda non abluitur. Inesse enim per Adam naturaliter perdocetur. Nam illa membra quae in baptis

7, 13-14 Rom. 8,24.

17 per praeuaricationem usq. hominis] cf. Aug. e. lui. et op. imp., passim (e. g. Aug. op. imp. 1,71, CSEL 85,1, p. 83); confl. 4,9,1 (p. 246). 17-18 periit... li bertas] cf. Aug. e. duas еp. Pel. 1,2,4 (CSEL 60, p. 425,12); 1,2,5 (P- 425,25); °Pimp. 1,94 (CSEL 85,1, p. 107,7); I,1o4 (P- 121,7). 7, 12-13 non ш re sed m sPe] Ф Aug. °P- 'mP- 6,31 (PL 45, 1585C).

14 uideritis ACL 7, 12 restaurationem ACL

19 nec1 от. Si

(■>4

25

30

35

40

45

50

PRAEDESTINATVS II, 7

matis hora confusione carent, postea confusionem recipiunt, qua euitant ubique conspectum, et quaerunt pudendo secretum. Quae enim deus membra fecerat, praeuaricatio in pudenda conuertit, et non dicuntur membra, sed pudenda. Quae pudenda in puncto illo baptismatis membra fiunt, sed mox iterum pudenda effi- С ciuntur ex membris. Non enim re, sed spe restaurati sunt. Concupiscentia enim carnis, quae per praeuaricationem Adae regnat in corpore tamquam lex peccati, iterum sibi uindicat baptizatum, totumque animum eius conatur euertere. Haec enim radix illius plagae est, quam Christus saluauit. Saluauit autem sic, sicut apostolus dicit: spe salui facti sumus. Et iubet nos animum ad inuisibilia contemplanda transferre, nec de his quae uidentur praesumendo corruere. Et ideo dicit: spes autem quae uidetur spes non est, ne forte aestimarentur per baptismum ita tolli peccata ut etiam radices ipsae peccatorum pariter euellantur. Motus enim ille pollutionis, qui per praeuaricationem naturam inuasit, ita remanet in baptizato, sicut radix capilli, cum fuerit nouacula in D superficie emundatus et rasus. Rasus enim est ut emundaretur locus, non est eradicatus ne ulterius nasceretur. Si enim ex integro per baptismum omnis praeuaricationis Adae fragilitas tolleretur, baptizati omnes nullo caloris motu traherentur ad crimina, nullus sordibus inquinaretur humanis, nullus concupiscentiae stimulo pungeretur, sed quia spe salui facti sumus, quod adhuc non uidemus, per patientiam exspectamus. Veniet tempus 627A in quo neque nubant neque uxores ducant, sed sint sicut angeli in caelis. Cum enim corruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit immortalitatem, tunc fiet sermo qui scriptus est: absorpta est mors in uictoriam. Vbi est, mors, contentio tua? Vbi est, mors, stimulus tuus? Stimulus autem mortis peccatum, uirtus uero peccati lex. Tunc dicemus: deo gratias, qui dedit nobis uicto riam per dominum nostrum lesum Christum.

30 Cf. 1 Cor. 15,56. 46 Rom. 8,25. Cor. 15,54-56. 52-53- I Cor. 15,57.

46-48 Matth. 22,30.

48-52 1

23-24 qua... secretum] Aug. nupt. com. 1,7,8 (CSEL 42, p. 220); lul. apud Aug. op. imp. 3,170.184 (CSEL 85,1, p. 471.483); 5,30 (PL 45, 1468 A). 24-26 Cf. Aug. passim (e.g. op. imp. 4,44, PL 45, 1364). 35-41 Cf. lul. epist. ad Rom. 7 (CCL 88, p. 397) = Aug. e. duas epist. Pel. 1,13,26 (CSEL 60, p. 445).

23 conmsione] confusionis L. C" (uid.) 23-24 que uitant С L D 28 instaurati DR 53 explicit D R finitus est liber inimicus hominum С

LIBER TERTIVS Prologus

5

10

15

20

25

30

Finitus est liber inimicus hominum contra fidem catholicam confictus: liber dolosus circumdatus fallaciis, adulter integrae definitionis, quique, ut sanctus Cyprianus ait, 'falsa ostentat ut uera subripiat', qui sub specie pietatis editus, agit contra omnium instituta sanctorum. Huius libri causa, ut memorauimus in prae- 627B fatiuncula, omnium haereticorum in unum librum collegimus sectas, ut sciant defensores eius cunctis nos haeresibus aduersari, et nullius contra eos uti consensu. Itaque, o sancta mater ecclesia, purae fidei genetrix, contra occultos hostes tuos, contra nouos barbaros pacificum habitum mentientes, contra eos qui per te contra te arma corripiunt nostras uires exalta, et uolentes inire certamen adiuua, contra hos praecipue, contra quos adhuc nullus scribendo pugnauit, cum illi scriptis suis sub sacerdotis Augustini nomine totum pene iam uulnerauerint mundum, uitiatos libros proferendo, et uarias epistolas dando quas memorati Hipponensis episcopi esse confingunt. Et uos, omnes catholicae fidei defen sores, precibus exoramus ut exclusa omni occupatione, intentius С nostrum proelium attendatis, et futurum iudicem iudicii uestri ante oculos habentes ex integro defendenda defendite, ex integro damnanda damnate. Cur autem intermissis aliis prauitatibus hunc librum in medium attulimus solum, haec ratio est, quia in modum eum symboli eis quos deceperint tradunt. Hunc ergo 628в totum per ordinem credidimus scribendum, ne uideantur ea quae facile uinci poterant ex eorum libro fuisse discerpta, et illa callide praetermissa, quae ipsum librum poterant ab accusationis nostrae iniuria uindicare. Nihil ergo praetermisimus, sed omne corpus eius his detegentes scriptis, gladium contra eum uerbi dei proferimus, atque in partes eum concidentes singula quaeque membra eius catholicorum oculis denudamus, ostendentes quae uenena in capite habeat, quae in ore tela contorqueat, quas ex pectore sagittas emittat, ac per singula membrorum officia aduer

3-4 Cypr. zel. Hu. 2,30 (CCL 3A, p. 76).

22-25 Cf. confl. 4,10,24 (p. 254).

incipit prologus libri catholici aduersos (aduersus D') praedictos hereticos D incipit prologus R 4 aget AC L 22 eum от. L R eis] his codd. 30 habeantur D habeant R"' tela от. R contorqueant R"'

66

PRAEDESTINATVS III, 1-2

sarietatis eius arguentes astutias, et captiuum eum ecclesiae catholicae pedibus prosternentes, omnibus eum facimus manifestum, ut ex hoc ipse sui damnator existat, qui catholicam doctrinam 35 deserens, consensum suum huius libri uoluerit contagione С uiolare. Finit prologus, qui librum sub nomine Augustini confictum arguens, docet sequentem librum contra hunc pro defensione catholicae fidei dimicare. 1. Hactenus haereticorum omnium incensae sunt siluae, in quibus latrocinante perfidia diuitiae fidei peruasae sunt, praedam passa ecclesia, animarum sanguis effusus. Verum quia solitum est spinis post incendium iterum pullulare, falcem diuini iudicii 5 teneamus, ut rediuiua et contra caelum euntia spinarum capita 627D amputemus. Non deerunt, procurante deo, huic agro cultores, ut possint beati immaculati in uia, immaculati in fide, qui ambulant in lege domini, absque impedimento sentium peruenire quo pergunt. 2. Nonagesimam haeresim praedestinati fecerunt, ostendentes libros falsos quos Augustini confingunt, cuius dicta in multis locis leguntur istis libris ualde contraria. Datur ergo catholicis uera suspicio quod tam scelerata dicta uiri orthodoxi esse non 5 possint, quae dantes manus mathematicis dicunt humanum genus ita diuinis praedestinationibus subiacere ut mala omnia quae geruntur in saeculo, dei dicantur uoluntate committi. Ne ergo participes nos eorum timor humanus aut uerecundia faceret, omnium haereticorum egimus curas, et inuenimus neminem 628D 10 peius potuisse errare, quam hos qui dicunt mala omnia et crimi na dei praedestinatione committi. Habeant ergo omnes haeretici unum librum, in quo eos non de potestate, sed de ratione uera

4 Cf. Apoc. 14,14-19.

7-8 Ps. 118 (119),1.

37-39 FINIT LIBER HERETICORVM SVB NOMINE SANCTI AVGVSTINI CONFICTVS DE PRAEDESTINATIS A finit prologus arguens librum quem sub nomine augustini conficiunt heretici docens sequentem librum contra hunc pro defensione fidei cotholicae dimicare D 38 librum post arguens (37) tr. R I , I INCIPIT LIBER CATHOLICORVM EPISCOPORVM CONTRA EVNDEM LIBRVM HERE TICORVM DEFENDENDO CATHOLICE ET ORTHODOXE REFVTANDO ERRORES EORVM. QVI IPSVM LIBRVM LEGIT VSQVE DVM CATHOLICVM INCIPIAT CAVTE LEGAT PROPTER VE NENA SERPENTIS Л 7 uia] add. id est А С L 8 sentum С L sententium Л

PRAEDESTINATVS III, 2-3

67

damnauimus, ut sciant praedestinati nulli nos consentire haeretico. Habeant et praedestinati unum librum, in quo eos deus ipse 15 conuincit, qui scit se nullum praedesti nasse ad malum, omnes autem praedestinasse ad bonum, ut quod bonum est, ipsius comprobemus. Omnia enim bona quae faciunt nunc homines aut quae ab initio fecerunt uel facturi sunt, dei gratiae, dei clementiae, dei dicimus auxilio, dei etiam praedestinatione com- 629A 20 pleta: praedestinatione autem, non qua uim faciat deus bonum nolentibus, sed quo ipse numquam mutet sententiam bonitatis, et incessanter sit bonum uolentibus promptus, malum autem uolentibus imparatus, siquidem uenientibus ad bonum, fidei eorum statim remunerationem exhibeat, conferendo indulgen25 tiam peccatorum et dei filios faciendo, euntibus autem ad malum non statim poenam inferat quam merentur, sed expectationis suae pias largiatur inducias. Hoc propositum dei praedestinatum confitemur et fixum. 3. Ergo dum mala fiunt, non deus suum propositum subduxit, sed homo suum contemptum induxit, nec deo uolente factum est aliquando peccatum, sed homine est negligente commissum. в In tantum deo nolente humanum deliquit genus, ut semper 5 peccata exercentibus irasceretur, et iustitiam agentibus subueniret. Denique, dum totus mundus a iustitia declinasset, et dignus esset diluuii perire naufragio, docetur deus uoluisse eum per suam correptionem saluari. Nam quid est quod apostolus Petrus dicit: exspectauit dei patientia eos qui increduli fuerunt in diebus 10 Noe, cum fabricaretur arca? Dicite nobis, quid exspectabat dei patientia? Numquid praedestinatam perditionem, an prouocatam conuersionem? Fabricatio itaque arcae diluuii exstitit praedicatrix. Clamabat ascia, sonabat malleus, contestabatur serra, et ipsa infidelibus praedicabant ferramenta diluuium. Datis itaque 15 centum annorum induciis, praecessit lex, quae perituros diceret С posse paenitendo euadere, quam non praedestinatio impediit, quae negaret posse corrigendo saluari. Si enim praedestinatio finibus suis terminum fixit, iniusta est lex quae fines cupit inuadere alienos. Ergo ut praedestinationem constituas, prae-

3, 9-10 1 Petr. 3,20.

2, 20 qua] quia ACL

21 quo] quia A qua Si

68

PRAEDESTINATVS III, 3-4

20 cepta conuince. Da legi repudium, ut regnum praedestinationi inducas. Lex enim imperare omnibus semper uoluit et numquam ulli seruire. Si ergo praedestinatio imperium legis euacuat, et lex praedestinationis iura conturbat, una e duabus tyrannidem gestat. Eligite nunc, catholici, cui colla subdamus. Si legi, nege25 mus praedestinationem ab imperio suo legem excludere, quia lex dicit: custodi praecepta mea, et uiues. Praedestinatio autem dicit: 'uasa irae iam aptata ad interitum, et uasa misericordiae quae uocantur ad uitam'. Vtrumque scriptum est: quid nunc faciamus, D eligite. Si iam sunt uasa irae aptata a deo ut peccent, et sunt uasa 30 misericordiae aptata ad uitam ut uiuant, fundamus nos omnes praedestinationis imperio, et legem cum suis praedicatoribus expellamus. Et ne forte hoc ausu facinoris nouum putetis esse peccatum, fecit hoc ab initio omnis turba peccantium. Nam ut 630Л quid interfecta est prophetarum et apostolorum et omnium tur35 ba sanctorum, nisi hac de causa, quia legem dei humanis sensibus ingerentes, arguebant in peccatoribus uitia? Qui si uoluissent adulationis uoce regnum praedestinationis inducere, exclusa lege iustitiae, nullus fuisset occisus. Dicebant enim Ulis, sicut scriptum est: nolite praedicare nobis dura. Quid est nolite praedicare 40 nobis dura? Hoc est sine dubio: nolite nobis per legem comminantem praedicare supplicia. Uli ad haec: 'si uos nostri temporis monitores audissent, habuerant illis in his uerbis adulando serui re, et, sicut uos facitis, per legis eos testimonia male interpretata decipere'. 4. [i]. Hinc incipiunt uerba praedestinatorum: 'estote securi de ordinatione dei, quam praedestinando constituit: cui В uult deus miseretur, et quem uult indurat. Non est enim uolentis neque currentis, sed miserentis est dei. Potestatem habet figulus luti ex eadem 5 massa facere unum uas ad honorem, aliud ad contumeliam. Caro

26 Prou. 4,4.

27-28 Rom. 9,22-23.

4, 2-3 Rom. 9,18.

3-4 Rom. 9,16.

39 Is. 30,10? 4-5 Rom. 9,21

4, 2-15 Cf. supra 2,1,15-2,2,17.

3, 21-22 numquam ulli] numquam nulli A nulli umquam D 4, I I HINC INCIPIVNT VERBA LIBRI HAERETICORVM DE PRAEDESTINATIONE Л 5 alium Si

PRAEDESTINATVS III, 4

69

aduersatur spiritui, spiritus carni: haec ¡пиiceт sibi aduersantur, ut non quae uultts ipsa faciatis. lam praedestinauit deus quos praesciit, et quos praedestinauit, hos uocauit; quos uocauit, hos iustificauit; quos autem iustificauit, hos et magnifkauit. Non est in homine uia eius. Quid 10 putatis uos in eo quod bene agitis esse laudandos, cum ideo lex loquatur ut timorem incutiat? Ceterum nihil fit, nisi quod uoluerit deus. Quem uoluerit esse sanctum, sanctus est, aliud non erit. Quem praescierit esse iniquum, iniquus est, non erit aliud. Praedestinatio enim dei iam et numerum iustorum, et numerum constituit pecca- С i5 torum, et necesse erit constitutum terminum praeteriri non posse'.

20

25

30

35

40

Haec quae uos dicitis si dixissent, hominum quidem temporales euaserant iras, sed inuenerant dei aeterna supplicia. Non ergo hoc dixerunt, sed dixerunt: haec dicit dominus: si uolueritis et audieritis me, quae bona sunt terrae edetis. Si autem nolueritis neque audieritis me, gladius uos comedet. Os enim domini locutum est haec. Et iterum: haec dicit dominus: quia uos recessistis a me, et ego recedam a uobis, et tradam uos Assyriis in depraedatione: filios uestros in conspectu uestro occident gladio, et uxores uestras abducent, quoniam contempsistis legem meam, et quae ego nolui eligitis. Et iterum: haec dicit dominus: numquid opprobrium factus sum do- D mut Israel, quoniam me dereliquerunt, et praecepta mea et legitima mea computauerunt pro nihilo? Et iterum: quoniam uocaui et con tempsistis, ego quoque in uestra perdittone ridebo, et gratulabor dum uenerit super uos repentina calamitas. Haec et his similia dicentes, diuersis sunt interfecti suppliciis. Vnde et dominus ad populum ciuitatis in qua prophetae fuerant interfecti, clamat tam in pro- 631A phetis quam in euangeliis suis dicens: Hierusalem, Hierusalem, quae occidis prophetas et lapidas eos qui ad te missi sunt, quotiens uolui congregare filios tuos, sicut gallina congregat pullos suos sub alts suis, et noluisti! Noluisti, inquit, quod uolui, uoluisti quod nolui. Si ergo noluit deus quod illi uoluerunt, et uoluit quod illi noluerunt, aut coactus a potentiore alio praedestinationem constituit aut, si ipse constituit, calumniam fecit. Vt quid enim dicit homini: 'hoc uolui quod noluisti', si scit se eum praedestinasse ne uellet? Secundum uestram blasphemiam excluditur reatus homi-

10,23. 18-21 Is. 1,19-20. 6-7 Gal. 5,17. 7-9 Rom. 8,29-30. 9 1er. 10, 21-27 C/ С/ Is. 5,24; 13,16; I3,i6; 65,12; 1er. 14,16; Ez. 5,6; 'Mal. . 3,7; Zach. 1,6. 2729 Prou. ~ 1,24.26.27. 32-35 Matth. 23,37.

8 iustificauit] praem. et A D 9 et от. Si 16 haec] praem. CATHOLICUS Л 28 in от. D R 36-37 et uoluit quod illi noluerunt от. Si

7