Martin Luthers 95 Thesen: Nebst dem Sermon von Ablass und Gnade, 1517 9783111356860, 9783111000442

195 140 2MB

German Pages 26 [28] Year 1962

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Martin Luthers 95 Thesen: Nebst dem Sermon von Ablass und Gnade, 1517
 9783111356860, 9783111000442

Table of contents :
Disputatio Pro Declaratione Virtutis Indulgentiarum. 1517
Ein Sermon Von Ablass Nnd Gnade. 1518.

Citation preview

K L E I N E TEXTE FÜR V O R L E S U N G E N U N D

ÜBUNGEN

BEGRÜNDET VON HANS LIETZMANN HERAUSGEGEBEN VON KURT ALAND

I42

MARTIN LUTHERS 95 T H E S E N nebst dem

SERMON VON A B L A S S UND G N A D E J

5!7

Sonderdruck aus der I . U T H E R A U S G A B E V O N O. C L E M F . N Herausgegeben von KURT A L A N D

VERLAG

WALTER

DE

GRUYTER

&

CO.

VORM. G. J. GÖSCHEN'SCHE VERLAGSHANDLUNG . J. GUTTENTAG, VERLAGSBUCHHANDLUNG • GEORG REIMER • KARL J. TRÜBNER • VEIT & COMP.

B ERLIN

1962

1962 by Walter de Gruyter & OD., vormals G . J . Göschen'sche Verlagshandlung • J . Guttentag, Verlagsbuchhandlung • Georg Reimer • Karl J . Trübner • Veit & Comp. Berlin W jn (Printed in Germanv)

e

Alle Rechte, insbesondere das der Ubersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen. Archiv Nr. 3 3 3 26?./! I

Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum. 1517. Zur einleitung vgl. K . K . i , 1 5 2 fr., auch Pastor, Gesch. der Päpste I V , 1 , 5. - 7.Aufl., s. 240 f f . Zum dogmengeschichtl. Verständnis unent5 behrlich ist die kenntnis der Instructio suramaria Albrechts von Mainz, vgl. W . Köhler, L . und die Kirchengesch. I , Erlangen 1900, s. 7 ff., abgedruckt bei dems., Dokumente zum Ablaßstreit von 1 5 1 7 , Tübingen 2 1902, l934 s. 104 f f . ; s. 1 ff. Literaturverzeichnis. V g l . ferner ders., L . s 95 Thesen samt seinen Resolutionen sowie den Gegenschriften xo von Wimpina-Tetzel, E c k und Prierias, Leipzig 1903. Nur folgende fragen sind genauer zu beantworten: Hat L . die 95 thesen selbst in druck gegeben? V o r oder erst nach dem 3 1 . okt. 1 5 1 7 ? [Damit zusammenhängend:] Hat er sie gedruckt oder geschrieben angeschlagen und an Albrecht von Mainz geschickt? — Folgende quellenstellen sind 15 zu beachten: 1 . Die Überschrift auf dem ersten plakatdruck (s. u.): , . . . hec subscripta disputabuntur Wittenberge . . . Quare petit, vt, qui non possunt verbis presentes nobiscum disceptare, agant id literis absentes . . . ' 2. Dazu stimmt in dem briefe L . s an seinen Ordinarius, den bischof 20 von Brandenburg, vom I 3 . f e b r . 1 5 1 8 ' : J t a q u e emisi disputationem, invitans et rogans publice omnes, privatim vero, ut no st i ,quosque doctissimos, ut vel per literas suam sententiam aperirent' ( W A B r l , i 3 8 , i 7 f f . ) . 3. Auf jene Überschrift beruft sich L . auch papst L e o X . gegenüber am 30. mai 1 5 1 8 * : Itaque schedulam disputatoriam edidi, invitans 25 tantum doctiores, siqui vellent mecum disceptare, sicut manifestum esse etiam adversariis oportet ex praefatione eiusdem disceptationis' ( W A 1.5*8,«4

4. Sehr lehrreich ist L . s brief an Christoph Scheurl in Nürnberg vom 5. märz 1 5 1 8 : ,non fuit consilium neque votum eas [positiones] evulgari, 30 sed cum paucis apud et circum nos habitantibus primum super ipsis conferri, ut sie multoram iudicio vel damnatae abolerentur vel probatae ederentur. A t nunc longe ultra spem toties exeuduntur et transferuntur, ut me poeniteat huius foeturae, non quod veritatem non faveam cognitam fieri vulgo, imo id unice quaerebam, sed quod ille modus non est idoneus, 35 quo vulgus erudiatur. Sunt enim nonnulla mihi ipsi dubia, longeque aliter et certius quaedam asseruissem vel omisissem, si id futurum sperassem' ( W A B r i . 1 5 2 , 7 ff.). 5. Dazu stimmt wieder in dem briefe L . s an Jodocus Trutfetter in Erfurt vom 9. mai 1 5 1 8 : ,De aliis autem Positionibus indulgentiaruni 4° prius tibi scripsi 3 , mihi non placere earum tarn vastam invulgationem. Nusquam enim id auditum est fieri, nec potui sperare futurum, quod in istis solis contigit; alioqui clarius eas posuissem' ( W A B r 1 , 1 7 0 , 4 1 ff.). 1) Zur datierung v g l . C l e m e n W A B r l , 1 3 5 f r 2) Ueber das Verhältnis dieser dedikationsepistel zu den resolutionen s , W A ! B r l , l 3 6 f f . 3) d. h. in einem verloren gegangenen briefe, den L . Spalatin gegenüber am 22. febr. 1 5 1 8 erwähnt ( W A B r i , i 5 0 , 21 ). Luther I I

4

Disputatio pro declaratione

6. V g l . endlich auch Asterisci Lutheri adversus obeliscos E c k i i (spätestens am 19. mai 1 5 1 8 vollendet: Z K G . 27, i o o f f . ) : , N a m cum ego non lingua vulgari aediderim nec latius quam circum nos emiserim, a d d e , s o l u m doct [i]oribus obtulerim et amicis eruditioribus. . ' ( W . A . 1 , 3 1 1 , z. I9f.;9.778). H i e m a c h hat L . selbst die thesen gleichzeitig auf doppelte weise (unterschieden in 1. 2) veröffentlicht (emittere = edere): 1. durch anschlag für die disputation an Allerheiligen, 2. durch mitteilung an einige gelehrte freunde in und um W i t t e n b e r g (4—6). Beide male wandte er sich nur an fachgenossen (3). V o n ihrem urteile wollte er es abhängig machen, o b die thesen dann wieder verschwinden oder eventuell verbessert in weitere kreise ausgehen sollten (4). Ganz w i d e r erwarten (4. 5) fanden nun aber die thesen in dieser ihrer ersten form schnell weitere Verbreitung auch in l a i e n k r e i s e n u n d sie wurden so oft im lateinischen urtext und in deutscher Übersetzung gedruckt [nachgedruckt! s. u.], dass L . sein hinaustreten in die öffentlichkeit bereute (4). Vorstellen kann man sich diese entwicklung der dinge nur, w e n n man annimmt, dass L . vor dem anschlag die thesen durch den druck vervielfältigen Hess, zunächst alle exemplare zu seiner Verfügung behielt* und nur einige wenige ausgab 3 , diese aber in kreise drangen, für die sie nicht bestimmt waren, so dass die thesen durch (abschrift und) nachdruck immer weiter verbreitet werden konnten. D a n n hat aber L . auch gewiss ein druckexemplar der thesen angeschlagen 4 und ein druckexemplar an demselben 3 1 . okt. 1517 an A l b r e c h t von Mainz geschickt®. Der von L . autorisierte plakatdruck wurde höchst wahrscheinlich von Joh. Grunenberg in W i t t e n b e r g hergestellt (F. F a l k , K a t h o l i k 1891 I , 482). E s ist jedoch kein exemplar davon nachweisbar. Dagegen sind zwei andere Folioeinblattdracke belegt: der eine ( = W . A . 1, 230 A ) , der nach P r a e t o r 6 aus der Presse Hieronymus Hölzeis in Nürnberg 7 her-

1) W e n n L . später (1541) in „ W i d e r H a n s W o r s t " schreibt, die thesen „liefen schier in vierzehn tagen durch ganz Deutschland" ( W A 5 i , 5 4 0 ) , s o ist das natürlich ebenso rhetorische Übertreibung, w i e die bekannte stelle bei Friedrich Myconius ( K . K . I, 162) oder die bei Henricus Phoeniceus ( = Urbanus R h e g i u s ?), L . s „disputatz z e d e l " sei „in alle land gefiret" worden (Beitr. z. bayer. K G . 9, 74). 2) S o hat er es z. b. auch mit den asterisci gemacht ( Z K G . 27, 104). 3) A m 1 1 . nov. 1517 schickte er eines seiner privatexemplare an Joh. L a n g in E r f u r t : ,Ecce alia denuo Paradoxa m i t t o ' ( W A B r i , 1 2 1 , 4 ) . 4) D i e stelle aus Scheurls „Geschichtbuch der Christenheit" ( 1 5 I i bis 1 5 2 3 ; zitiert W . A . 1, 229), L . habe die thesen aufgestellt, „ g e w i s s lich nit in Meinung, dass die weiter gelangen sollten, denn sie b l o s s l i c h g e s c h r i e b e n w a r e n " , ist wiedergäbe und folgerung aus dem oben unter 4 angeführten briefe L . s an ihn, den Scheurl sorgsam aufbewahrt hat ( W A B r i , i 5 i ) . a l s o sekundär u n d unbeachtlich. 5) Zu diesem briefe W A B r i , N r + 8 vgl. besonders auch F . F a l k , K a t h o l i k 1891 I, 483 ff. *) A n Index to the Early Printed B o o k s in the British Museum. P a r t TI Section I. Germany. London 1903. S. 98 N r . 1 1 0 1 7 . z u H . v g l . J . B e n z i n g , B u c h d r u c k e r l o x i k o n d e s 16. J h d t s . , 1 9 5 2 S. i 2 Q N r . 5 . ' ) v g l . d a z u Y o l z S . 128 ff. A n m . 207

virtutis indulgentiarum. 1517.

5

vorgegangen ist, durch Exemplare in der Preuß. Staatsbibl. und im Britischen Museum, der andere ( = B), v o n Jakob Thanner in Leipzig hergestellt 1 , im Geh. Staatsarchiv zu Berlin (verloren), in der Michaelis kirchenbibl. Zeitz und in der Gymnasialbibl. zu Brieg 2 . Außerdem gibt 5 es einen gar nicht so seltenen nachdruck in B u c h f o r m ( = C), 4 Quartblätter umfassend, der bei A d a m Petri in Basel erschienen ist, vgl. Benzing S.23 Nr. 8. In dem folgenden abdruck sind die druckfehler verbessert, die abbreviaturen aufgelöst und ist die interpunktion moder10 nisiert; unterm strich sind die wichtigeren Varianten aus B und C (nach W . A.) angegeben.

Soweit die Vorrede O. Clemens in einer Revision ihrer Gestalt in der 5. A u f l a g e der Clemenschen Lutherausgabe v o n 1959. Seitdem h a b e n die 95 Thesen jedoch eine umfangreiche Diskussion gefunden. Z u n ä c h s t stand die B e h a u p t u n g von H. Volz zur Debatte, die Thesen seien v o n L u t h e r nicht a m 31. Oktober, sondern am 1. N o v e m b e r 1 5 1 7 angeschlagen worden. D a n n erklärte E . Iserloh, der Thesenanschlag habe überhaupt nicht stattgefunden, sondern L u t h e r habe die Thesen nur brieflich versandt. Die jeweils vorgetragenen Argumente können hier nicht wiederholt werden, sie müssen in den Diskussionsbeiträgen selbst nachgeschlagen werden: H. Volz, A n welchem T a g e schlug Martin Luther seine 95 Thesen an die Wittenberger Schloßkirche a n ? (Deutsches Pfarrerblatt 57, 1957, 457 bis 458); K . Aland, Der 31. Oktober 1 5 1 7 gilt zu R e c h t als T a g des Thesenanschlages Martin Luthers (ebda 58, 1958, 2 4 1 — 2 4 5 ) ; H. V o l z , Martin Luthers Thesenanschlag (ebda 58, 1958, 488—490); H . Volz, Martin Luthers Thesenanschlag und dessen Vorgeschichte, Weimar, 1959; H. B o r n k a m m , Der 31. Oktober als T a g des Thesenanschlages (Deutsches Pfarrerblatt 61, 1961, 508—509); E . Iserloh, Luthers Thesenanschlag, Tatsache oder Legende ? (Trierer Theologische Zeitschrift 70, 1961, 303—312); E . Iserloh, Luthers Thesenanschlag, Tatsache oder L e g e n d e ? , Institut für Europäische Geschichte Mainz, Vorträge Nr. 31, Wiesbaden 1962; K . Aland, Luthers Thesenanschlag, Tatsache oder Legende ? (Deutsches Pfarrerblatt 62, 1962, 2 4 1 — 2 4 4 ) S t a t t einer Kepetition der Diskussion sollen wenigstens die wichtigsten T e x t e hier abgedruckt werden, auf denen sie sich aufb a u t (Volz f u ß t hauptsächlich auf Nr. 10 und 11, Iserloh auf Nr. 2. 3 . 8 . 9 . 1 1 . 17.) 2 a. Fortsetzung W A B r 1, 139, 4 6 — 5 4 :

Igitur cum in hanc arenam vocarem omnes, veniret vero nullus, deinde viderem disputationes meas lacius vagari quam volueram atque passim non ut disputabilia, sed ') ebd. S. 127 f. Anm. >06; vgl. Bcnzing S. 103 Nr. 5. 2) jetzt in der Univ. bibl. Breslau

6

Disputatio pro declaratione

asserta acciperentur, coactus sum praeter spem et votum meam infanciam et ignorantiam in vulgus mittere et declarationes ac probationes earum publicitus edere, satius ratus me tacere, si Imperitie mee infamiam incurrerem, quam illos errare sinerem, qui forte putant omnia esse asserta, Inter quae sunt, quae dubito, Nonnulla ignoro, aliqua et nego, Nulla vero pertinaciter assero. Tamen omnia Ecclesiae sanctae suoque iudicio submitto. 5 a. Fortsetzung WA Br 1, 170, 20—29:

Deinde Positiones meae displicent, atque ita futurum suspicabar. Verum de iis, quae gratiam et opera tangunt, scias, optime vir, me neque solum neque primum esse earum assertorem. Scis ingenia eorum, qui apud nos sunt, puta Carlstadii, Amsdorfii, D. Hieronymi, D. Wolfgangi, utriusque Feldkirchen, denique D. Petri Lupini. At ii omnes constanter mecum sentiunt, imo tota Universitas, excepto uno ferme Licentiato Sebastiano, sed et Princeps et Episcopus Ordinarius noster; deinde multi alii Praelati, et quotquot sunt ingeniosi cives, iam uno ore dicunt, sese prius non novisse nec audivisse Christum et Euangelium. 7. Brief Luthers an Albrecht von Mainz vom 31. Oktober 1517 (WA Br 1, 110—112, vgl. S. 113 die Zusammenstellung der Nachrichten über den gleichzeitigen Brief an den Bischof von Brandenburg; wenn Clemen übrigens S. 114 meint, „daß die beiden Briefe gleich lauteten" und Luther deshalb von dem an den Brandenburger Bischof keine Abschrift bzw. Vorlage besaß, so kann das nicht buchstäblich gemeint sein, denn einige Stellen müssen in dem Brief an Hieronymus Schulz doch wohl anders gelautet haben. Verwunderlich bleibt in jedem Fall die Einleitung von Luthers Brief an Schulz vom 13. Februar 1518, WA Br 1, 138f.).

Rndissimo in Christo patri, illustrissimo domino, d[omino] Alberto Magdeburgensis ac Moguntinensis Ecclesiarum Archiepiscopo Primati, Marchioni Brandenburgensi etc. domino suo & pastori in Christo venerabiliter metuendo ac gratiosissimo. Ihesus. Gratiam & misericordiam dei & quicquid potest & est. parce mihi, Rme in Christo pater princeps illustrissime,

virtutis indulgentiarum. 1 5 1 7 .

7

Quod ego fex hominum tantum habeo temeritatis, vt ad Culmen tue sublimitatis ausus fuerim cogitare Epistolam. Testis est mihi dominus Ihesus, Quod mee paruitatis &turpitudinis mihi conscius diu iam distuli, quod nunc perfricata fronte perficio, motus quam maxime officio fidelitatis mee, quam tue R p[aternitati] in Christo debere me agnosco. Dignetur itaque tua interim celsitudo oculum ad puluerem vnum intendere & votum meum pro tua & pontificali dementia intelligere. Circumferuntur Indulgentie papales sub tuo praeclarissimo titulo ad fabricam S petri, In quibus non adeo accuso praedicatorum exclamationes, quas non audiui, Sed doleo falsissimas intelligentias populi ex illis conceptas, quas vulgo vndique iactant. Videlicet, Quod credunt infelices anime, si literas indulgentiarum redemerint, securi sint de salute sua. Item, Quod anime de purgatorio statim euolent, vbi contributionem in cistam coniecerint. Deinde tantas esse has gratias, vt nullum sit adeo magnum peccatum, etiam (vt aiunt) si per impossibile quis Matrem dei violasset, quin possit solui. Item, Quod homo per istas Indulgentias über sit ab omni pena & culpa. O deus optime, Sic erudiuntur anime tuis curis, optime pater, commisse ad mortem ! E t fit atque crescit durissima ratio tibi reddenda super omnibus istis. idcirco tacere hec amplius non potui. Non enim fit homo per vllum munus Episcopi securus de salute, cum nec per gratiam infusam dei fiat securus, Sed semper in timore & tremore iubet nos operari salutem nostram Apostolus. E t Iustus vix saluabitur. Denique tarn arta est via, que ducit ad vitam, vt dominus per prophetas Amos & Zachariam saluandos appellet torres raptos de incendio. E t vbique dominus difficultatem salutis denunciai. Quomodo ergo per illas falsas veniarum fabulas & promissiones faciunt populum securum & sine timore? Cum indulgentie prorsus nihil boni conferant animabus ad salutem aut sanctitatem, Sed tantummodo penam externam olim canonice imponi solitam auferant. Denique opera pietatis & charitatis sunt in infinitum meliora indulgentiis. E t tarnen hec non tanta pompa nec tanto studio praedicant, immo propter venias praedicandas illa tacent, cum tarnen omnium Episcoporum hoc sit officium primum & solum, vt populus Euangelium discat &

8

Disputatici pro declaratione

Charitatem Christi. Nusquam enim Christus praecepit Indulgentias praedicari, Sed Euangelium vehementer praecepit praedicari. Quantus ergo horror est, quantum periculum Episcopi, Si tacito Euangelio non nisi strepitus Indulgentiarum permittat in populum suum E t has plus curet quam Euangelium ! Nonne dicet illis Christus : Colantes culicem et glutientes camelum ? Accedit ad hoc, Rme pater in domino, Quod in instructione ilia commissariorum sub tue p [aternitatis] nomine edita dicitur (Vtique sine tue p [aternitatis] R & scientia & consensu) Vnam principalium gratiarum esse donum illud dei inestimabile, quo reconciliatur homo deo et omnes pene delentur purgatorii. Item Quod non sit necessaria contritio iis, qui animas vel confessionalia redimunt. Sed quid faciam? optime praesul & illustriss[ime] princeps, Nisi quod per dominum Ihesum Christum t[uam] Rmam p[aternitatem] orem, quatinus oculum paterne cure dignetur aduertere & eundem libellumpenitus tollere &praedicatoribus veniarum imponere aliam praedicandi formam, Ne forte aliquis tandem exurgat, qui editis libellis & illos et libellum ilium confutet, ad vituperium summum illustrissime tue sublimitatis, quod ego vehementer quidem fieri abhorreo & tarnen futurum timeo, nisi cito succurratur. Hec mee paruitatis fidelia officia rogo tua illustrissima] gratia dignetur accipere modo principali & Episcopali, idest clementissimo, sicut ego ea exhibeo corde fidelissimo & t[uae] p[aternitati] R deditissimo. Sum enim & ego pars ouilis tui. dominus Ihesus custodiat t[uam] R p[aternitatem] ineternum. Amen. E x Vittenberga 1517; Vigilia omnium Sanctorum. Si t[uae] R p[aternitati] placet, poterit has meas disputationes videre, vt intelligat, quam dubia res sit Indulgentiarum opinio, quam illi vt certissimam seminant.

Indignus filius

Martinus Luther Aug. Doctor S Theologie vocatus.

virtutis indulgentiarum. 1517.

9

8. Rückblick Luthers in der autobiographischen Vorrede zu Bd. I der Opera Latina der Wittenberger Ausgabe 1545 (WA 54, 180; Clemen 4, 422):

Igitur cum anno MDXVII. indulgentiae in his regionibus venderentur (promulgarentur volui dicere) turpissimo quaestu, ego tum eram concionator, iuvenis (ut dicitur) Doctor Theologiae, et coepi dissuadere populiB, et eos dehortari, ne indulgentiariorum clamoribus aurem praeberent, habere eos meliora quae facerent, et in iis certus mihi videbar, me habiturum patronum papam, cuius fiducia tunc fortiter nitebar, qui in suis decretis clarissime damnat quaestorum (ita vocat induigentiarios praedicatores) immodestiam. Mox scripsi epistolas duas, alteram ad Moguntinensem archiepiscopum Albertum, qui dimidium pecuniae ex indulgentiis habebat, alteram dimidium papa, id quod tunc nesciebam, alteram ad ordina'rium (ut vocant) loci, episcopum Brandenburgensem Hieronymum, rogans, ut compescerent quaestorum impudentiam et blasphemiam, sed pauperculus frater contemnebatur. Ego contemptus edidi Disputationis scedulam simul et germanicam concionem de indulgentiis, paulo post etiam Resolutiones, in quibus pro honore papae hoc agebam, ut indulgentiae non damnarentur quidem, sed bona opera caritatis illis praeferrentur. 9. Rückblick Luthers in: Wider Hans Worst 1541 (WA 51 540; Clemen 4, 360):

35« fd)«ib id) einen brteff mit ben DropofUionibui / an ben ©ifftftoff ju Wagbeburg / oermanet onb bat / att auf;« guricfyten? Ta bebarff er biel fluger t>nb wetjfer leute ju, bte t)f>m fyelffett raten. SBcn tjfjr ben ijmer fterbet, fio muft t»t>r fein rab= geber fein. —Verum ego tum non intellexi hanc prophetiam in hoc modo implendam esse ; post quatuor enim annos coepi belligerari adversus papam atque omnia sua. 2255 b. (Khum. 298") Cum Doctor Staupitius aliquando cogitabundus sub piro in horto deambularet et Martinum videret, sic inquit: Domine Magister, Werbet doctor theologiae, fo ffjriegt if)r etmtó 3tu fdjaffen. — Secundo anno haec prophetia impleta est ; movit enim Doctor Martinus quaestionem de poenitentia, indulgentiis et ceteris traditionibus papae.

14. Tischrede aus Lauterbachs Tagebuch, 2. Februar 1538 (WA Tr 3,564; Clemen 8, 150): 3722: (Dresd. I. 423, 71; Laud. 1538,18) . . .

SKurt, 65ott ijat btt3 föunberlicl) ijet au« gefürt tmb f)at mici)

12

Disputatici pro declaratione

bod) üntüif3entlicf) übet bas fpiel gefurt ttu über bas 20. jar. SSie gar fcfjtuerlicE) (Dresd. I. 423, 73) ging e§ erftlicf) an, bo mit anno 17. post Omnium Sanctorum gegen Hemberg jugen, ubi ego primo proposueram scribere contra crassos errores indulgentiarum! Et Doctor Hieronymus Schurff restitit mihi: Vultis scribere contra papam ? SBaS tuoit ir madjen? SOian roirbtS nicf>t leiben! Ego dixi: SBen marts muft leiben? Mox prodiit in arenam Syluester, magister sacri palatii, fulminans contra me hoc syllogismo : Quicunque dubitai de dicto aut facto Romanae ecclesiae, est haereticus; Lutherus dubitai de dicto et facto Romanae ecclesiae, ergo etc. ®o ging? an.

15. Tischrede aus Lauterbachs Sammlung (WA Tr 5, 657 f.) :

6431. (B. 3, 172) I n i t i u m c u m T e t z e l i o . Tetzelii abominationes palpabiles: Indulgentias esse reconciliationem inter Deum et homines, immo valere, etiamsi homo non poeniteret et existeret sine contritione. Item si quis Beatam Virginem impraegnasset, posset eum absolvere. Item de futuris peccatis promisit remissionem. Item crucem papae erectam aequi valere cruci Christi. Ista portenta me movebant, ut me opponerem, non propter aliquem honorem aut quaestum. Primo in terram prostratus orabam (B. 3, 173) Deum, ut mihi adesset. Nondum vidi tantas papae abominationes, sed tantum crassos abusus. Ideo primum supplex scribebam ad episcopum Brandeburgensem et Moguntinum, nisi hoc malum tollerent, me contra scripturum. Episcopi miserunt meum scriptum Tetzelio; quo semel atque iterum relecto dicitur ad ministrum clamasse : Seit, mirbt baS offenbar tr erben bnb in Seu^fdjlanbt fommen, fo Wirbt bn§ ber Seuffel befcfjeijjen ! Tunc episcopi, ut petiveram, remittebant mihi scripta mea. Abbas de Lehnin imperabat mihi silentium, sed ipsi nolebant tacere meque irritabant ad scribendum. Et gratias ago Deo, qui per me miserum et pauperem mendicum regnum illud mendaciorum oppugnavi. bennod) matt gemacht.

virtutis indulgentiarum. 1 5 1 7 .

13

16. Brief an Spalatili, Anfang November( ?) 1517 (WA Br 1, 118, 9—14) :

Positiones nostras nolui in nostri Principis Illustrissimi aut alicuius aulici sui prius venire manus quam eas percepissent ii, qui sese in illis notari crederent, ne forte crederent eas vel iussu vel favore Principis in Episcopum Magdeburgensem a me fuisse editas, sicut iam audio a multis eorum somniari. Sed salvum est nunc etiam iurare, quod sine scitu Ducis Friderici exierint. Alia alias, quia tempus occupatissimum habeo. 17. Brief an Joh. Lang, 11. November 1517 (WA Br 1, 121, 1—11; 122, 35—40):

Salutem in Christo. Ecce alia denuo Paradoxa mitto, Reverendissime Pater mi in Christo. Quod si etiam in his tui theologi offendentur et dixerint (sicut passim de me omnes loquuntur) me nimis temere superbeque praecipitare iudicium damnareque alienas sententias, respondeo per te et has literas: primum mihi vehementer piacere maturam eorum modestiam cunctantemque diu gravitai em, si eam in opere exhiberent, sicut in me reprehendunt levitatem et praecipitem temeritatem. Facile enim in me, ut video, notant vitium eiusmodi. . . Id solum cupio ex te tuisque theologis quam maximo voto, tacito interim autoris vitio, de ipsis editionibus meis vel conclusionibus quid sentiant, intelligere, imo multo magis erroris vitia, si qua in illis sunt, mihi significali. Quis enim ignorai, quin sine superbia, aut saltern sine specie superbiae et contentionis suspicione possit quicquam novi produci ? 18. Brief an Spalatin, 22. Februar 1518 (WA Br 1, 149, 4—9) :

Salutem. Non angor, optime Spalatine, Quod illi de me pessime loquuntur vel principem nostrum autorem mearum Conci[usionum] garriunt. Id solum timeo, ne ista occasione inter principes tantos simultas nasceretur, si forte & princeps Brandenburgensis simile aliquod fieri permitteret

14

Disputatio pro declaratione

in vindictam, Quale fuit nuper auditum de ilio. Qui vocatur bet Sdiertcfe. 19. Brief an Friedrich den Weisen (für Cajetan), November 1518 (WA Br 1, 244, 354—245, 366) :

Unum ego intimo corde doleo, quod literis suis Reverendissimus Dominus Legatus oblique mordet Illustrissimam Dominationem tuam, quasi fiducia potentiae Celsitudinis tuae moliar ista omnia. Sic enim et apud nos quidam sycophantae iactaverunt, tuae Celsitudinis hortatu et Consilio me ista disputasse: cum huius disputationis nullus etiam intimorum amicorum fuerit conscius, nisi Reverendissimus Dominus Archiepiscopus Magdeburgensis, et Dominus Hieronymus Episcopus Brandenburgensis. Hos enim, sicut intererat eorum ista monstra prohibere, ita privatis literis, antequam disputationem ederem, humiliter et reverenter monui, ut super oves Christi vigilarent adversus lupos istos. Bene sciebam haec non ad Principes laicos, sed ad Episcopos primum referenda; extat epistola mea, multorum in manus devoluta, horum omnium testis. Ista ego feci.

20. Notiz Agrícolas (A. Brecher, Neue Beiträge zum Briefwechsel der Reformatoren, Zeitschr. f. Hist. Theol. 42, 1872, 326): „Anno 1517 proposuit Lutherus Witenbergae, quae urbs est ad Albim sita, pro veteri scholarum more themata quaedam disputanda, me teste (modeste ?, so Hans Volz im Artikel „Agrícola", Handwörterbuch der Sage, Göttingen 1961, I, 171 Anm. 5) quidem citra ullius hominis aut notam aut iniuriam.

21. Vorrede Melanchthons zu Bd. 2 der Opera Latina der Wittenberger Ausgabe, 1546 (CR 6, 161 f.) :

In hoc cursu cum esset Lutherus, circumferuntur venales indulgentiae in his regionibus a Tecelio Dominicano impudentissimo sycophanta, cuius impiis et nefariis concionibus irritatus Lutherus, studio pietatis ardens, edidit Propositiones de Indulgentiis, quae in primo Tomo monumentorum ipsius extant, Et has publice Templo, quod arci Witebergensi contiguum est, affixit pridie festi omnium Sanctorum anno 1517.

virtutis indulgentiarum. 1 5 1 7 .

15

Möglicherweise h a t die gegenwärtige Diskussion über die 95 Thesen ihr letztes Stadium noch nicht erreicht. Die vorstehend abgedruckten Quellen dürften jedoch für eine begründete Stellungnahme dazu genügen. U m über die Meinung des Unterzeichneten keinen Zweifel zu lassen: die Thesen sind a m 31. O k t o b e r 1517 an die T ü r der Schloßkirche a n g e s c h l a g e n worden. K . A.

Amore et studio elucidande veritatis hec subscripta dis- "^'g*'^' putabuntur Wittenberge, Presidente R. P. Martino Lutther, 1', 233 w Artium et S. Theologie Magistro eiusdemque ibidem lectore Ordinario. Quare petit, vt, qui non possunt verbis presentes 5 nobiscum disceptare, agant id Uteris absentes. In nomine domini nostri hiesu christi, Amen. 1) Dominus et magister noster Jesus christus dicendo: Penitentiam agite etc. omnem vitam fidelium penitentiam esse voluit. i0 2) Quod verbum de penitentia sacramentali (id est confessionis et satisfactionis, que sacerdotum ministerio celebratur) non potest intelligi. 3) Non tamen solam intendit interiorem, immo interior nulla est, nisi foris operetur varias carnis mortificationes. '5 4) Manet itaque pena, donee manet odium sui (id est penitentia vera intus), scilicet vsque ad introitum regni celorum. 5) Papa non vult nec potest vllas penas remitiere praeter eas, quas arbitrio vel suo vel canonum imposuit. 20 6) Papa non potest remittere vllam culpam nisi declarando et approbando remissam a deo, Aut certe remittendo casus reseruatos sibi, quibus contemptis culpa prorsus remaneret. 7) Nulli prorsus remittit deus culpam, quin 1 simul eum '5 subijeiat humiliatum in omnibus sacerdoti suo vicario. 8) Cánones penitentiales solum viuentibus sunt impositi, nihilque morituris secundum eosdem debet imponi.

12 Lutther j- Eremitano Augustiniano B bum f poenitentia C

8 Mt. 4, 17

11 ver-

i6

Disputatio pro declaratione

g) Inde bene nobis facit spiritussanctus in p a p a , excipiendo in suis decretis semper articulum mortis et necessitatis. i o ) Indocte et male faciunt sacerdotes Li, qui morituris penitentias canonicas in purgatorium reseruant s n ) Zizania ilia de mutanda pena Canonica in penam purgatorij videntur certe dormientibus episcopis seminata. 12) Olim pene canonice non post, sed ante absolutionem imponebantur, tanquam tentamenta vere contritionis. 1 13) Morituri per mortem omnia soluunt, et legibus ca- 10 234 W nonum mortili iam sunt, habentes iure e arum relaxationem. 14) Imperfecta sanitas seu charitas morituri necessario secumi fert magnum timorem, tantoque maiorem, quanto minor fuerit ipsa. 15) Hie timor et horror satis est se solo (ut alia ta- 5 causam leuissimam? 83) Item: Cur permanent exequie et anniuersaria defunctorum, et non reddit aut recipi permittit beneficia pro illis instituta, cum iam sit iniuria pro redemptis orare? 84) Item : Que ilia noua pietas Dei et Pape, quod impio 3° et inimico propter pecuniam concedunt animam piam et amicam dei redimere, Et tamen propter necessitatem ipsius met pie et dilecte anime non redimunt earn gratuita charitate? 85) Item: Cur Canones penitentiales re ipsa et non vsu iam diu in semet abrogati et mortili, adhuc tamen pecunijs 35 redimuntur per concessionem indulgentiarum tanquam viuacissimi ? 86) Item : Cur Papa, cuius opes hodie sunt opulentissimis crassis crassiores, non de suis pecunijs magis quam pauperum fidelium strait vnam tantummodo basilicam sancti Petri ? 40 5 Paulus, Tetzel s. 56 ff. 7 Diximus A druckf. 8 possunt B 14 1. K o . 12, 28 18 spargi sinunt C 24 Cum tamen C 25 Basilicae, quae est causa levissima C

v i r t u t i s indulgentiarum. 1 5 1 7 .

21

1 87) Item: Quid remittit aut participât Papa iis, qui per 228 w contritionem perfectam ius habent plenarie remissionis et participationis ? 88) Item; Quid adderetur ecclesie boni maioris, Si Papa, 5 sicut semel facit, ita centies in die cuilibet fidelium has remissiones et participationes tribueret? 89) E x quo Papa salutem querit animarum per venias m agis quam pecunias, Cur suspendit literas et venias iam olim concessas, cum sint eque efficaces? >0 90) Hec scrupulosissima laicorum argumenta sola potestate compescere, nec reddita ratione diluere, Est ecclesiam et Papam hostibus ridendos exponere et infelices christianos facere. 9 1 ) Si ergo venie secundum spiritum et mentem Pape •s praedicarentur, facile ilia omnia soluerentur, immo non essent. 1 92) Valeant itaque omnes illi prophete, qui dicunt populo 293 e Christi: Pax, pax, et non est pax. 93) Bene agant omnes illi prophete, qui dicunt populo Christi: Crux, crux, et non est crux. » 94) Exhortandi sunt Christiani, vt caput suum christum per penas, mortes infemosque sequi studeant, 95) Ac sic magis per multas tribulationes intrare celum, quam per securitatem pacis confidant.

M. D.Xvij. 5 vgl. in den beicht- und ablaBbriefen das 'semel in vita et in mortis articulo'. 16 Jer. 6, 14. 22 A G . 14, 22.

22

Hin S e r m o n v o n Ablass

Ein Sermon von Ablass nnd Gnade.

15x8.

In dem in der vorigen einleitung erwähnten briefe an Scheurl vom 5. märz 1518 schrieb L. ( WABri,152,20 ff.), dass er ausser den Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute, die er noch nicht habe herausgeben dürfen, weil ihm das urteil des bischofs von Branden- 5 bürg darüber noch nicht zugegangen sei, ein büchlein in deutscher Sprache über die kraft des ablasses ausgehen lassen wolle, das die wider seinen willen in weite volkskreise eingedrungenen 95 thesen verdrängen solle ('ut opprimam Fositiones illas vagantissimas'). Er plante also gewissermassen eine zweite verbesserte und dem Verständnis der 10 laien angepasste ausgabe der thesen in der Volkssprache (vgl. auch die unten nochmals zu verwertende stelle aus L.s briefe an Trutfetter \ V A B r M 7 0 . 4 3 f . : 'alioqui clarius eas posuissem, sicut feci in sermone vulgari'). Er verwirklichte sehr bald darauf diesen plan mit dem unten folgenden „Sermon von Ablass und Gnade". Bedenken wir, dass gegen- 15 wärtig noch über 20 verschiedene druckausgaben dieser schritt durch z abireiche exemplare belegt sind, während von den thesen nur J nachdrucke in z.T. wenigen exemplaren vertreten sind, dann will es uns scheinen, als ob der sermon wirklich die thesen totgemacht hätte. Nach der im laufe des monats april erschienenen „Vorlegung" 20 Tetzeis (Nik. Paulus, Joh. Tetzel der Ablassprediger, Mainz 1899, s. 54) ist der sermon „yn der fasten iungst vorschinen" — Ostern fiel 1518 auf den 4. april — gedruckt worden (W. A. 1, 239). Diese datierung wird durch folgende drei beobachtungen bestätigt und präzisiert: 1. Ende märz oder anfang april schrieb L. an Spalatin (W A, i j Brl,l62,10ff.), „gestern" sei der abt von Lehnin im namen und in Stellvertretung des bischofs von Brandenburg bei ihm gewesen und habe ihm in dessen auftrage eröffnet, er bitte dringend, dass Luther die ausgabe der Resolutiones und anderer abhandlungen, die er etwa noch in petto habe, ein weilchen aufschiebe, und nun heisst es weiter: 'de 30 indulgentiis tum sermonem vulgarem editum valde nollct, et deinceps non edendum nec vendendum rogavit', was ich nur so verstehen kann: die [eben erfolgte] ausgabe eines sermons über den ablass in der Volkssprache aber bedauere er sehr und bitte, den weiteren verkauf zu inhibieren. 35 2. Am 9. mai schrieb L. an Trutfetter ( W A B r i , "0>43ff.), klarer als in den Thesen habe er sich ausgedrückt 'in sermone vulgari, qui tibi plus iis Omnibus displicet'. Sein missfallen über den „Sermon von Ablass und Gnade" muss Trutfetter in einem verloren gegangenen briefe (vgl. WABri,169. 5 f.) geäussert haben, den L. kurz vor seiner abreise zum 40 generalkapitel nach Heidelbeig oder in Heidelberg (so K . K . I, 176), also etwa in der zeit vom 10. april bis I. mai erhalten haben wird; Trutfetter könnte ihn also etwa am 5. april unter dem frischen eindrucke der lektüre des sermons geschrieben haben. 3. Der sermon enthält „unverkennbare anspielungen" auf die von 45 Wimpina verfassten und von Tetzel am 20. januar 1518 zu Frankfurt a. O. verteidigten antithesen (Paulus, Tetzel, s. 48 ff. 170 ff. Katholik 1901 I,

u n d G n a d e . 15iS.

23

554 ff., Jos. Negwer, Konrad Wimpina, Breslau 1909, s. 147 ff.). Diese gelangten wahrscheinlich in dem Zeitraum 17.—19. märz nach Wittenberg, und dieser Zeitraum würde also als der terminus ante quem non für die abfassung des sermons zu bezeichnen sein (ZKG. 11, 120 ff.), j Es gibt 3 von Johann Gronenberg in Wittenberg hergestellte drucke: W . A . 1, 240 A u. B, 9, 769. Von dem an letzter stelle verzeichneten dritten drucke besitzt die Zwickauer Ratsschulbibl. ( X I X . V I I I . 3i' i t ) ein exemplar, das anscheinend in allem übrigen mit dem der Hamburger Stadtbibl. durchaus übereinstimmt, aber 'bOCtOCftn' im titel 1 1 0 h a t : @ptt S e r m o n ooti bem tmb gnabe, burd) ben üßtrbigeii bortoiem 1 SPTartinft g u t f w Slugnftiner f$u 1 SBittenbergf : ; ; : 1 4 ff. 4 b 4 weiss. E s wird sich kaum entscheiden lassen, welcher von den 3 Grunenbergschen drucken als der älteste anzusehen ist. W i r haben den druck der Zwickauer Bibliothek abgedruckt, da er i. in der W . A. 15 nicht berücksichtigt worden ist, 2. sich in einem sammelband findet, der einst dem Erfurter Augustinereremitenkloster gehört hat und mehrere dedikationsexemplare, ferne! u. a. ein exemplar der Acta Augustana ohne die geschwärzte stelle, enthält (StKr. 1899, S. 273ff.); es ist klar, dass damit jener druck in sehr günstige beleuchtung rückt. W . Köhler, J 20 Dokumente zum Ablaßstreit von 1517, Tübingen 1902, 1934> s. 146 ff. hat den Sermon nach W . A. abgedruckt und die korrespondierenden stellen aus Tetzeis „Vorlegung" eingefügt.

25

gpti © e r m o n öon bem Slblaö »nb gnabe / burd) ben ffiirbigett boctoiem -äJtartmw g u f f w ?luguftiner tju Wittenberg! : ; ; :

3um @rflen folt pljr rotffen / bai ettlid) tiero lerer / aW 'Wagtfler «7. « e 2 Senfen: ? ( j o m a i / onb p f j » folger geben ber p u t biet) $epl / 9lemltd) bie 9ten> / bie ^ e t d j f / bie ©nugtljuung / onnb roie rooll biger onterfdjepb 30 nod) prer mepnung / fd)toerltd) / abber aud) gar nidjtfi / gegrunbet erfunben » t r i pn ber Zotigen fdjrifff / nod) pnn ben alten f>epligen @i>ufllicf)en lerern / bod) motten roir bai i^t laffen bleiben / oft nad) prfjer roepfi reben. IT 3um Slnbernn fagen (ie / ® e r ablafs npmpt nicf)t (>pnn / ba< er(l 35 abber anber tepU / bai ift / bte rero abber pepd)t / funbern bai bsitt / nem= li(t) bie gnugtijuung. 1 1 3um Glitten / bie gnugtfjuüg roirt roepter geteplet / pn bjep tepl / 2 4 4 w bai ifl / SSeeien / fallen / almoßen / alßo / bai SBeeten begreif? aUerlep roerrf ber feelen eigen / aK legen / tid)ten / f>6;en gottii rooit / pbigen / leere / oft 40 ber glepdje. ffiaflen begrepff allerlei roerrf ber caflepung fepn« flepfd)< / al4 roadjen / erbebten / fjart lager / clepber ¡c. Sllmufien begrepff «Uerlep gute roerrf / ber lieb oft barmfjer^irfepf gegen ben ne&ften. i 7 f . Petra» Lombardus

39 bedenken

24

Kin Sermon von Ablass

f 3um aSietíeu / 3(1 bep DÍ»n alle ongejroeoffelf / baé bft ablaí / Aij f)pnn npmpt biefelben rcettf ber gnugfftuftg /1 ooi bie funb fd)ulbig outfmn / abber auffgfft£t / banñ §o er / bit felben roercf folt aU íjpn n&emen / blieb nid)t» guteé mef» ba / baé toir tljun mod)ten. 1 3um Junfften. 3ft M Bielen getoefl epn groge / Bft nod) pn= 5 befd)logene opino / ab bft ablaé aud) tfroaé met)¡ 6on neljme / ba fuld)e auffgelegte gute roercf / nemlid) / ab er aud) bie pepne / bit gotftirf) ge= red)ticfept / por bit funbe / furbtrt / abnehme. if 3um pitfurber / baé (Jreuft Sf)!i(íi fcu tragenn / pnb bie obgenanten toercf (aud) pon niemant auffgefetjt) pben / bañ to fpjid)t er burd) @jed)ie: 3Banñ fíd) ber funber befeert / pnb ffcuí red)f / §0 reiU id) fepner *s funb nit met)¡ gebencfen. 3t««n algo fwtt er felbí all bie abfoluirt Wart« 5Rag: ben gid)tp»ud)tigen / bie eehecfjerpnne w. SBnb mídjt tooll gente h6ieu / reer baé anberé bemeren fott / pnangefefjn baéé ettlid) boctoieé §o baud>t f>att. f 3unt ©iebenbe / ® a é finbet man tooll / ba¿ gott etlid) nod) 1 0 fepner gerecfjticfept ftraffeí / ab' burcf) peone j bnngt ju ber reto / reie pm 88. pi. © j o fepn fpnbere toerben funbigen / toiU id) mit ber ruteen / pí)!f funbe fjepmfudjen / aber bod) mepn barmljerfcicfept / nit oon pfmn reenben. Qlber bige pepne / (teet pnn niemanbé getoalf nacftyulagen / bañ aBepn gottií / ia er toill fíe nit läge / funber POífp}id)í / er reoU fíe 25 A ' j ' auflegen. 1 f 3um 2Id)ten / Derfjalben / 60 fanñ man berfelben gebunrffen pepn / fepnen namen gebenn / roen§ aud) niemäf / toaé fíe ift / go fíe / bige flraff nit ifl / aud) bie guten obgenanten toercf nit ift. 3um SReunben. ©ag id) / ob bie @f»iftelid)e tird) nod) beut 30 befd)íug / onnb aug ercleret / baéé ber Slblag mebr / bañ bie toercf ber gnugtfnulg ion neme / go toere eí bennodjt taufentmalí bejTer / baé fein Sbiiffe menfd) ben ablaé logett / abber begeret / funbemñ b a i i fíe lieber bie toercf freien / onb bie pepn litten / banñ ber ablaé / nit anberft ifl / nací) mag toerben / banñ nad)lagung guter toercf / oñ fceplfamer pepn / bie 35 man biüid)er folt encelen bañ ooílagen / reie roole ettlid) ber nenien 245 w pbiger jtoeperlep pepn erfunben / fJíebi'catiuaé / ©atiffactojiaé / tai ifl eft= lid) pepn $ur gnugtftuung / ettlid) ßur befferung. 9Jber toir 6aben meljr 6 E fret)f)eot ßuuojaditen (gott lob) fuld)é / Pft be¿ glepdjen pleuberep / ban 1 fíe Ijaben / Ru ertid)ten / banñ alie pepnñ / ia alé rea* gott aufflegt / ifl beffer* 4» ' (id) I 011 jutreglicf) ben Sfjtiften. 15 Ez. 18, 2 i f . 33, 14—ib

22 Ps. 89, 31—34

27 eingebildeten

und G n a d e . 1518. 1

25

3um Ijeljenben / ®aé tfl nid)té gereb j tai nee pepn onnb roeref

tju oill fepnn / baéé ber menfd) fit nit mag oolnhenge / 6fr fur0()albeii fepné lebené / barumb oí>m nott fep ber 5íblaé.

9Introoit id) / baé baé

fepn grunb bab / oft epn lautet getid)t ift / bañ got oft bit Zeitige fitcf)t / 5 legt niemab nwbi auff / ban pf>m ju trage múglid) ift / alié auef). ©. *))aul fagt / ®aé got not legt oojfucfjt roerben pemanb / me&t bau er mag tragen / Dñ eé langet rtií roenig fcu ber 2íuiftenf>epf f:ep$el>enb j ab id) fdion oben gefagt / bao:fami / ¿Darumb wie wotl man j niemanb weren foll / '5

ben ju logen / go folt man bort) alle Sluiflen baruon 9if;en / onb tiu ben werden onb pepnen / bie bo nadjgelagen / reißen oft fterrfen. 1

3um 3lrf)tt)et)enben / Qlb bie feelen aug bem fegfewr gebogen tu erbe

burrfi ben ablai / wepg icf) nit / oft gleub bai aud) nod) niefit / wie woll [A 4] b a i i ettlid) new ei

1

boctojei fage / aber ifl t)f>n inmuglid) ¿ubewere / aud) I j a t t 2 0

bie fttcfie nad) nit befd)Ioflen / barüb ju mefcrer ftrf)tt6et)t / oid beffer

ifl e i I b a i i

bu ooi fie felbfl bittejl / oft roirrfefl / ban big ifl bewertet /

oii ifl gercig. 1

Sjum

iJleunje^enben.

3 n biffen puneten (»ab id) nit jwepffell /

off finb gnugfam pn ber fchiifft gegrunb / ®orumb

folt pr aud) fepnn »5

jioepffeU ^aben / onnb laft boctoiei ©d)olaflicoi / fdjolafltcoi fepnn / fie fepn alfampt nit gnug / mit pfnen opinien / bai fie eine piebiget befeflgen / folten. S j u m proenfiigflen.

91b etlid) mid) nu rootl epne fe^er fdjeitenn /

ben fuld) war^ept feer fd)eblid) ifl pm faflen.

©jo ad)t id) bod) fuld) 30

geplerre nit grog / fpntemal bai nit t6un / bann etflid) finfler ge^prne / bie bie aSiblten nie gerod)en / bie @(niftenlid)e lerer nie gelegen / pljt epgen lerer nie ooifläben / funbern pn p^ren locfjerete onb ^uriffen opinien »il nah

m t e e f e n / bann fetten fie bie ooiflanben / go reiften fie / ba44 fte

niemanb foltenn leflernii / »nuoibott / onb »nobertcunben / bod) gott geb 35 phn / ort on