Gesamtregister [1 ed.]
 9783666500152, 9783525500156

Citation preview

Hans-Otto Schneider (Hg.)

Gesamtregister Controversia et Confessio Band 10

Vandenhoeck & Ruprecht



10

Hans-Otto Schneider

Gesamtregister

-

Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek: Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über https://dnb.de abrufbar. © 2023 Vandenhoeck & Ruprecht, Robert-Bosch-Breite 10, D-37079 Göttingen, ein Imprint der Brill-Gruppe (Koninklijke Brill NV, Leiden, Niederlande; Brill USA Inc., Boston MA, USA; Brill Asia Pte Ltd, Singapore; Brill Deutschland GmbH, Paderborn, Deutschland; Brill Österreich GmbH, Wien, Österreich) Koninklijke Brill NV umfasst die Imprints Brill, Brill Nijhoff, Brill Hotei, Brill Schöningh, Brill Fink, Brill mentis, Vandenhoeck & Ruprecht, Böhlau, V&R unipress und Wageningen Academic. Alle Rechte vorbehalten. Das Werk und seine Teile sind urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung in anderen als den gesetzlich zugelassenen Fällen bedarf der vorherigen schriftlichen Einwilligung des Verlages. Satz: Hans-Otto Schneider

Vandenhoeck & Ruprecht Verlage | www.vandenhoeck-ruprecht-verlage.com ISBN 978-3-666-50015-2

Vorbemerkungen Die insgesamt neun Editionsbände unserer Ausgabe dokumentieren neun verschiedene Kontroversen und sind daher jeweils in sich thematisch geschlossen. Der vorliegende Registerband soll den Zugang zum Gesamtcorpus der edierten Texte und zu den darin enthaltenen Informationen erleichtern. Neben den Inhaltsübersichten der Bände 1–9 dienen dazu Verzeichnisse der in 152 Nummern (teilweise zweisprachig, mit Bei- und Anlagen) edierten Texte, nach Erscheinungsjahren chronologisch und nach Verfassern alphabetisch geordnet, außerdem kumulierte Register der Einzelbände (Personenregister, geographische Register, Zitatenregister).1 Im Zuge der Zusammenführung wurden die Register vereinheitlicht und einzelne Korrekturen vorgenommen. Es war jedoch aus arbeitsökonomischen Gründen nicht möglich, alle Einträge einzeln zu überprüfen oder gar Nacherhebungen durchzuführen. Die ursprünglichen Register wurden erstellt von Johannes Hund (Band 8), Kęstutis Daugirdas (Band 9), Jan Martin Lies (Bände 1–7) und Hans-Otto Schneider (Bände 1–8). Der hier vorliegende Registerband schließt mit einer Liste von Corrigenda und Addenda. Die bio-bibliographische Datenbank des Projekts „Controversia et Confessio“ ist über die Projekthomepage zugänglich (www.controversia-et-confessio.de). Dort werden auch sukzessive digitale Versionen der Editionsbände veröffentlicht, in Kooperation mit dem Zentrum für digitale Editionen (ZEiD) der Universitäts- und Landesbibliothek Darmstadt. Der Registerband rundet die neunbändige Gesamtedition ab und wird deren Benutzung unter übergreifenden Fragestellungen und Forschungsperspektiven erleichtern.

Mainz, im Advent 2022

1

Hans-Otto Schneider

Die Einzelbände enthalten jeweils auch umfängliche Bibelstellenregister. Auf deren Kumulation wurde allerdings verzichtet, weil davon über die jeweiligen Einzelregister hinaus kein deutlicher Zusatznutzen zu erwarten ist; die Frage nach der (evtl. gehäuften) Verwendung einzelner Bibelstellen wird in der Regel sinnvollerweise in thematisch abgegrenzten Zusammenhängen erörtert.

Inhaltsübersicht Inhaltsverzeichnisse zu den Bänden 1– 9 ................................................... 1 Verzeichnis der edierten Stücke nach Erscheinungsjahren ...................... 35 Verzeichnis der edierten Stücke in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen ......................................................................................... 45 Personenregister zu den Bänden 1– 9........................................................... 57 Geographisches Register zu den Bänden 1– 9........................................... 105 Zitatenregister zu den Bänden 1–9 ........................................................... 127 Corrigenda et Addenda ............................................................................. 167

Inhaltsverzeichnisse zu den Bänden 1– 9

Bd. 1: Reaktionen auf das Augsburger Interim. Der Interimistische Streit (1548 –1549) Bd. 2: Der Adiaphoristische Streit (1548 –1560) Bd. 3: Der Majoristische Streit (1552–1570) Bd. 4: Der Antinomistische Streit (1556 –1571) Bd. 5: Der Synergistische Streit (1555 –1564) Bd. 6: Der Erbsündenstreit (1559 –1580) Bd. 7: Der Osiandrische Streit (1550 –1570) Bd. 8: Die Debatte um die Wittenberger Abendmahlslehre und Christologie (1570 –1574) Bd. 9: Antitrinitarische Streitigkeiten. Die tritheistische Phase (1560 –1568)

Band 1 Reaktionen auf das Augsburger Interim Der Interimistische Streit (1548 –1549) Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung: Irene Dingel ........................................................ 3 1. Streitkultur im späten 16. Jahrhundert ............................................... 4 2. Controversia et Confessio. Der inhaltliche Zuschnitt des Forschungs- und Editionsprojekts .... 5 3. Die Kontroversen ............................................................................ 13 4. Die Konzeption der Edition ............................................................ 32 Bibliographische Hinweise zur sprachlichen Erschließung der frühneuhochdeutschen Texte in unserer Ausgabe zusammengestellt von Hans-Otto Schneider ..................................... 35 Edition 1. Philipp Melanchthon: Bedenken aufs Interim (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 40 1.1 Einleitung ................................................................................... 43 1.2 Text ............................................................................................. 59 2. John Rogers: A Weighing and Considering of the Interim, Preface (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 76 2.1 Einleitung ................................................................................... 79 2.2 Text ............................................................................................. 85 3. Theodorus Henetus [Pseudonym für Matthias Flacius]: Ein kurzer Bericht vom Interim (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 88 3.1 Einleitung ................................................................................... 91 3.2 Text ............................................................................................. 99 4. [Nikolaus Gallus:] Einer christlichen Stadt untertänige Antwort (1548) bearbeitet von Johannes Hund .......................................................... 114 4.1 Einleitung .................................................................................. 117 4.2 Text ............................................................................... ............. 123

4

Inhalt Band 1

5. Johannes Wahrmund [Pseudonym für Matthias Flacius]: Eine gemeine Protestation und Klagschrift (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .... ........................................... 132 5.1 Einleitung ................................................................................. 135 5.2 Text .......................................................................................... 143 6. Nikolaus von Amsdorf/Justus Menius u. a.: Christlich Bedenken auf das Interim (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ....... ........................................ 180 6.1 Einleitung ................................................................................. 183 6.2 Text .......................................................................................... 187 7. Nikolaus von Amsdorf: Antwort, Glaub und Bekenntnis (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 204 7.1 Einleitung ................................................................................. 207 7.2 Text .......................................................................................... 213 8. [Johannes Brenz u. a.:] Bedenken etlicher Prädikanten (1548) bearbeitet von Johannes Hund .. ....................................................... 238 8.1 Einleitung .................................................................................. 241 8.2 Text . .......................................................................................... 253 9. [Johannes Aepin u. a.:] Bekenntnis und Erklärung aufs Interim (1548) bearbeitet von Johannes Hund/Hans-Otto Schneider . ...................... 274 9.1 Einleitung ....................... ........................................................... 277 9.2 Text ........................................................................................... 287 10. Peder Palladius/Johannes Machabaeus: Gutachten über das Interim für den dänischen König (1548) bearbeitet von Johannes Hund/Hans-Otto Schneider . ...................... 481 10.1 Einleitung ..................................... ........................................... 483 10.2 Theologorum Hafniensium Brevis Censura ............................. 489 10.3 Theologorum Academiae Hafniensis Judicium de Interim

... 499

11. [Erasmus Alber:] Ein Dialogus vom Interim (1548) bearbeitet von Johannes Hund/Hans-Otto Schneider . ...................... 548 11.1 Einleitung ................................................................................ 551 11.2 Text ......................................................................................... 559

Inhalt Band 1

5

12. Nikolaus Medler: Eine Predigt wider das Interim (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 694 12.1 Einleitung ................................................................................ 697 12.2 Text .......................................................................................... 703 13. Der Grafen zu Mansfeld Antwort auf die intimierte Deklaration des Interims (1548) bearbeitet von J. Hund/J. M. Lies/H.-O. Schneider ......................... 712 13.1 Einleitung ................................................................................ 715 13.2 Text .......................................................................................... 723 14. Pasquillus, continens analysin, seu expositionem adverbii Interim (1548) bearbeitet von Johannes Hund .......................................................... 728 14.1 Einleitung ................................................................................ 731 14.2 Text .......................................................................................... 735 15. Christian Lauterwahr [Pseudonym für Matthias Flacius]: Wider das Interim (1549) bearbeitet von Johannes Hund .......................................................... 742 15.1 Einleitung ................................................................................. 745 15.2 Text .......................................................................................... 753 16. Dominicus Aquinas [?]: Ein sehr schön christlich Bedenken (1549) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 772 16.1 Einleitung .......... ...................................................................... 775 16.2 Text .......................................................................................... 779 17. Georg Witzel: Beständige Antwort (1549) bearbeitet von Jan Martin Lies ............................................................ 792 17.1 Einleitung ................................................................................... 795 17.2 Text ............................................................................................. 803 18.–22. Lieder gegen das Interim Einleitung von Hans-Otto Schneider ................................................. 873 18. [Erasmus Alber:] Von Grickel Interim (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 878 18.1 Einleitung ............................................................ ..................... 881 18.2 Text .......................................................................................... 887

6

Inhalt Band 1

19. [Cyriakus Schnauß/Johannes Bauerschmidt:] Interim. Ein neues und mit Heiliger Schrift wohlgegründetes Lied (1548) bearbeitet von Johannes Hund ................................ ........................... 894 19.1 Einleitung ......................................... ....................................... 897 19.2 Text ......................................................................................... 903 20. [Joachim Greff:] Trostlied für Johann Friedrich von Sachsen (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 914 20.1 Einleitung ........................................ ....................................... 917 20.2 Text ........................................................................................ 921 21. [Wolf Pfeilschmid:] Ein neuer Bergreihen (1548) bearbeitet von Johannes Hund ...... .................................................. 942 21.1 Einleitung ............................................................................... 945 21.2 Text ........................................................................................ 949 22. Eines sächsischen Maidleins Klag und Bitt (1548) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 954 22.1 Einleitung ................................... ............................................ 957 22.2 Text ........................................................................................ 959 Anhang: Briefe zu den Gutachten der dänischen Theologen .......................... 965 Briefwechsel zwischen Karl V. und den Grafen von Mansfeld .......... 973 Abkürzungen .......................................................................................... 979 Literatur und Kurztitel ............................................................................ 981 Personenregister ................................................................................... 1000 Geographisches Register .. .................................................................... 1010 Bibelstellenregister ........................................................................... .... 1015 Zitatenregister ....................................................................................... 1025

Band 2 Der Adiaphoristische Streit (1548 –1560) Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung: Irene Dingel ........................................................ 3 Edition 1. Matthias Flacius Illyricus: Wider den Auszug des Leipsischen Interims (Magdeburg 1549) bearbeitet von Jan Martin Lies .......................................................... 16 1.1 Einleitung ..................................................................................

19

1.2 Text ............................................................................................. 27 2. Hamburger Prediger: De rebus adiaphoris epistola / Ein Brief von Mitteldingen (Magdeburg 1549) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................... 38 2.1 Einleitung ..................................................................................... 43 2.2 Text .............................................................................................. 62 3. Matthias Flacius Illyricus: Liber de veris et falsis adiaphoris (Magdeburg 1549) / Ein Buch von wahren und falschen Mitteldingen (Magdeburg 1550) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 112 3.1 Einleitung ................................................................................. 117 3.2 Text ........................................................................................... 132 4. Nikolaus Gallus / Matthias Flacius Illyricus: Der Theologen Bedenken oder Beschluss des Landtages zu Leipzig 1548 (‚Leipziger Interim‘) nebst einschlägigen Dokumenten (Magdeburg 1550) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 354 4.1 Einleitung ................................................................................. 357 4.2 Text ............................................................................................ 367

8

Inhalt Band 2

5. Magdeburger Bekenntnis, lateinisch und deutsch (Magdeburg 1550) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ..... ........................................... 442 5.1 Einleitung ................................................................................. 447 5.2 Text .......................................................................................... 458 5.3 Beilage: Ausschreiben des Magdeburger Rats vom 24. März 1550 ........ 630 6. Johannes Pfeffinger: Gründlicher und wahrhaftiger Bericht (Leipzig 1550) bearbeitet von Jan Martin Lies ... ..................................................... 642 6.1 Einleitung ................................................................................. 645 6.2 Text .......................................................................................... 655 7. Nikolaus Gallus: Gegenbericht auf D. Pfeffingers und der Adiaphoristen gesuchte Glossen (Magdeburg 1550) bearbeitet von Jan Martin Lies ......... ............................................... 732 7.1 Einleitung ................................................................................. 735 7.2 Text .......................................................................................... 741 8. Nikolaus von Amsdorf: Dass Doktor Pommer und Doktor Major mit ihren Adiaphoristen Ärgernis und Zertrennung angericht (Magdeburg 1551) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 752 8.1 Einleitung .................................................................................. 755 8.2 Text . .......................................................................................... 761 9. Matthias Flacius Illyricus: Die vornehmsten adiaphoristischen Irrtümer (Jena 1558) bearbeitet von Jan Martin Lies . ........................................................ 778 9.1 Einleitung ....................... ........................................................... 781 9.2 Text ........................................................................................... 789

Inhalt Band 2

9

10. Wittenberger Studenten: Summa und kurzer Auszug aus den Actis Synodicis (Wittenberg 1560) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 838 10.1 Einleitung ..................................... ........................................... 841 10.2 Text ........................................................................................... 849 11. Nikolaus Gallus: Summa und Auszug der Antwort auf die Summa der Wittenberger (Regensburg 1560) bearbeitet von Jan Martin Lies ........ ................................................ 944 11.1 Einleitung ................................................................................ 947 11.2 Text .......................................................................................... 953

Abkürzungen ........................................................................................... 973 Literatur und Kurztitel ............................................................................ 975 Personenregister ... ................................................................................... 991 Geographisches Register .... .................................................................... 998 Bibelstellenregister ........................................................................... .... 1001 Zitatenregister ...................................................................................... 1009

Band 3 Der Majoristische Streit (1552–1570) Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung: Irene Dingel ........................................................ 3 Edition 1. Georg Major: Antwort auf des Ehrwürdigen Herren Niclas von Amsdorff Schrift (Wittenberg 1552) bearbeitet von Hans-Otto Schneider . ................................................ 18 1.1 Einleitung ................................................................................... 21 1.2 Text ............................................................................................ 25 2. Nikolaus von Amsdorf: Ein kurzer Unterricht auf D. Georgen Majors Antwort ([Magdeburg] 1552) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .................................................. 46 2.1 Einleitung ..................................................................................... 49 2.2 Text ............................................................................................. 55 3. Matthias Flacius Illyricus: Wider den Evangelisten des heiligen Chorrocks D. Geitz Major ([Magdeburg] 1552) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 74 3.1 Einleitung ................................................................................... 77 3.2 Text ............................................................................................ 81 4. Nikolaus Gallus: Antwort auf des Herrn D. Majors Verantwortung und Declaration ([Magdeburg] 1552) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .................................................. 96 4.1 Einleitung .................................................................................... 99 4.2 Text ............................................................................................ 103

Inhalt Band 3

11

5. Georg Major: Ein Sermon von S. Pauli und aller gottfürchtigen Menschen Bekehrung zu Gott (Leipzig 1553) bearbeitet von Hans-Otto Schneider/Jan Martin Lies ..................... 130 5.1 Einleitung ................................................................................. 133 5.2 Text . .......................................................................................... 137 6. Mansfelder Prediger: Bedenken, das diese Proposition nicht wahr sei (Magdeburg 1553) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 280 6.1 Einleitung .................................................................................. 283 6.2 Text ........................................................................................... 291 7. Stephan Agricola d. J.: Propositiones de bonis operibus (1553) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 315 7.1 Einleitung ................................................................................. 317 7.2 Text . .......................................................................................... 327 8. Mansfelder Prediger: Antwort auf Stephani Agricolae Schlussreden und Schmähschriften (Magdeburg 1553) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 332 8.1 Einleitung .................................................................................. 335 8.2 Text .. .......................................................................................... 339 9. Acta oder Handlungen des löblichen Synodi Eisleben 13. Febr. 1554 (Magdeburg 1554) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 354 9.1 Einleitung .................................................................................. 357 9.2 Text . ........................................................................................... 361 10. Matthias Flacius Illyricus: Die alte und neue Lehr Justi Menii ... zu einem Vortrab (Jena 1557) bearbeitet von Jan Martin Lies .......................................................... 390 10.1 Einleitung ................................................................................ 393 10.2 Text ......................................................................................... 399

12

Inhalt Band 3

11. Justus Menius: Kurzer Bescheid ... das seine Lehre ... nicht mit ihr selbst streitig (Wittenberg 1557) bearbeitet von Jan Martin Lies ......... ................................................ 408 11.1 Einleitung ................................................................................ 411 11.2 Text ......................................................................................... 419 12. Georg Major: Confessio de articulo iustificationis (Wittenberg 1557) / Bekenntnis von dem Artikel der Justifikation (Wittenberg 1558) bearbeitet von Jan Martin Lies .. ....................................................... 440 11.1 Einleitung ................................................................................ 445 11.2 Text ......................................................................................... 452 13. Nikolaus von Amsdorf: Dass die Propositio „Gute Werke sind zur Seligkeit schädlich“ ein rechte wahre christliche Propositio sei (Magdeburg 1559) bearbeitet von Jan Martin Lies .. ....................................................... 468 11.1 Einleitung ................................................................................ 471 11.2 Text ......................................................................................... 477 14. Georg Major: Widmungsvorrede zu „Prima pars homeliarum in epistolas Dominicales“ (Wittenberg 1562) bearbeitet von Jan Martin Lies .... ..................................................... 488 11.1 Einleitung ................................................................................ 491 11.2 Text ......................................................................................... 499 15. Joachim Mörlin: Verantwortung der Präfation, so vor die Lüneburgischen Artikel gestellt ist. Wider D. Majors Vorrede (Eisleben 1562) bearbeitet von Jan Martin Lies .. ....................................................... 520 11.1 Einleitung ................................................................................ 523 11.2 Text ......................................................................................... 529 16. Georg Major: Testamentum (Wittenberg 1570) bearbeitet von Jan Martin Lies .. ....................................................... 544 11.1 Einleitung ................................................................................ 547 11.2 Text ......................................................................................... 553

Inhalt Band 3

13

17. Theologen der Universität Jena: Vom Testament D. Majors (Jena 1570) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 564 11.1 Einleitung ................................................................................ 567 11.2 Text .......................................................................................... 573

Abkürzungen ........................................................................................... 583 Literatur und Kurztitel ............................................................................ 585 Personenregister ... ................................................................................... 591 Geographisches Register .... .................................................................... 597 Bibelstellenregister ............................. .................................................... 601 Zitatenregister ......................................................................................... 607

Band 4 Der Antinomistische Streit (1556 –1571) Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung: Irene Dingel ........................................................ 3 Edition 1. Abschied der Eisenacher Synode 1556 bearbeitet von Hans-Otto Schneider . ................................................ 17 1.1 Einleitung ................................................................................... 19 1.2 Text ............................................................................................ 29 2. Matthias Flacius: Dass die Buße allein aus dem Gesetz und die Vergebung allein aus dem Evangelio zu predigen sei (Jena 1559) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .................................................. 46 2.1 Einleitung ..................................................................................... 49 2.2 Text ............................................................................................. 55 3. Wittenberger Studenten: Wider die Verfälschung der Definition des Evangelii ([Wittenberg] 1559) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 70 3.1 Einleitung ................................................................................... 73 3.2 Text ............................................................................................ 77 4. Matthias Flacius: Kurze Antwort auf die Schrift der Adiaphoristen vom Evangelio (Jena 1559) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .................................................. 98 4.1 Einleitung .................................................................................. 101 4.2 Text ............................................................................................ 103

Inhalt Band 4

15

5. Anton Otho: Gütlicher Bericht von den Antinomern (Regensburg [1559]) bearbeitet von Hans-Otto Schneider/Jan Martin Lies ..................... 108 5.1 Einleitung ................................................................................. 111 5.2 Text . .......................................................................................... 117 6. Abdias Praetorius: De novae oboedientiae et bonorum operum necessitate (Frankfurt/Oder 1561) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 136 6.1 Einleitung ................................................................................. 139 6.2 Text ........................................................................................... 145 7. Abdias Praetorius: Von der Rechtfertigung und guten Werken (Frankfurt/Oder 1562) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 156 7.1 Einleitung ................................................................................. 159 7.2 Text . .......................................................................................... 163 8. Nikolaus von Amsdorf: An den Rat und die Bürgerschaft zu Magdeburg (Magdeburg 1563) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ............................................... 174 8.1 Einleitung .................................................................................. 177 8.2 Text .. .......................................................................................... 185 9. Johann Wigand: Ein Brief an Herrn Amsdorf (s.l. 1563) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 200 9.1 Einleitung .................................................................................. 203 9.2 Text . ........................................................................................... 207 10. Nikolaus von Amsdorf: Dass Wigandus unbillig meine Vermahung an die von Magdeburg strafet (Magdeburg 1564) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .................................................. 214 10.1 Einleitung ................................................................................ 217 10.2 Text ......................................................................................... 219

16

Inhalt Band 4

11. Johann Wigand: Vom Amt des Gesetzes (Frankfurt/Main 1564) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ....... ......................................... 228 11.1 Einleitung ................................................................................ 231 11.2 Text ......................................................................................... 233 12. Abdias Praetorius: Von nötiger Gottseligkeit der Christen (Wittenberg 1564) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .................................................. 246 12.1 Einleitung ................................................................................ 249 12.2 Text ......................................................................................... 253 13. Andreas Musculus: Antwort auf Praetorii Büchlein (Frankfurt/Oder 1564) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 278 13.1 Einleitung ................................................................................ 281 13.2 Text ......................................................................................... 285 14. Joachim Mörlin: Disputationes tres pro tertio usu legis (s.l. 1566) bearbeitet von Jan Martin Lies .... ..................................................... 300 14.1 Einleitung ................................................................................ 303 14.2 Text ......................................................................................... 309 15. Andreas Fabricius: Bericht vom Gesetz Gottes (Eisleben 1569) bearbeitet von Jan Martin Lies .. ....................................................... 320 15.1 Einleitung ................................................................................ 323 15.2 Text ......................................................................................... 329 16. Jakob Sybold: Wahrhaftiger Gegenbericht (s.l. 1569) bearbeitet von Jan Martin Lies .. ....................................................... 348 16.1 Einleitung ................................................................................ 351 16.2 Text ......................................................................................... 357

Inhalt Band 4

17

17. Paul Crell: Spongia (Wittenberg 1570) bearbeitet von Kęstutis Daugirdas .................................................... 372 17.1 Einleitung ................................................................................ 375 17.2 Text .......................................................................................... 379 18. Johann Wigand: De antinomia veteri et nova (Jena 1571) bearbeitet von Kęstutis Daugirdas .................................................... 416 18.1 Einleitung ............................................................................... 419 18.2 Text .......................................................................................... 423 19. Christoph Pezel: Apologia verae doctrinae (Wittenberg 1571) bearbeitet von Kęstutis Daugirdas .................................................... 524 19.1 Einleitung ............................................................................... 527 19.2 Text .......................................................................................... 531

Abkürzungen ........................................................................................... 563 Literatur und Kurztitel ............................................................................ 565 Personenregister ... ................................................................................... 571 Geographisches Register .... .................................................................... 577 Bibelstellenregister ............................. .................................................... 581 Zitatenregister ......................................................................................... 587

Band 5 Der Synergistische Streit (1555 –1564) Inhalt Editionsrichtlinien ..................................................................................... 1 Historische Einleitung: Irene Dingel

........................................................ 3

Edition 1. Johann Pfeffinger: De libertate voluntatis humanae quaestiones quinque (Leipzig 1555) bearbeitet von Kęstutis Daugirdas . .................................................... 18 1.1 Einleitung .................................................................................... 21 1.2 Text ............................................................................................. 27 2. Nikolaus von Amsdorf: Öffentliches Bekenntnis der reinen Lehre des Euangelii und Confutatio der itzigen Schwärmer (Jena 1558) bearbeitet von Jan Martin Lies ........................................................... 46 2.1 Einleitung ..................................................................................... 49 2.2 Text ............................................................................................. 55 3. Johann Stoltz: Refutatio propositionum Pfeffingeri de libero arbitrio (1558) bearbeitet von Kęstutis Daugirdas . .................................................... 76 3.1 Einleitung .................................................................................... 79 3.2 Text ............................................................................................. 85 4. Matthias Flacius: Refutatio propositionum Pfeffingeri de libero arbitrio (1558) bearbeitet von Kęstutis Daugirdas ................................................... 105 4.1 Einleitung .................................................................................. 107 4.2 Text ............................................................................................ 113

Inhalt Band 5

19

5. Johann Pfeffinger: Antwort auf die öffentliche Bekenntnis der reinen Lehre des Euangelii und Confutation der itzigen Schwärmerei Amsdorfs (Wittenberg 1558) bearbeitet von Jan Martin Lies ........................................................ 146 5.1 Einleitung .................................................................................. 149 5.2 Text . ........................................................................................... 153 6. Nikolaus von Amsdorf: Dass D. Pfeffinger seine Missetat böslich und fälschlich leugnet ([Magdeburg] 1559) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 174 6.1 Einleitung .................................................................................. 177 6.2 Text . ........................................................................................... 181 7. Johann Pfeffinger: Nochmals gründlicher, klarer, wahrhaftiger Bericht ([Wittenberg] 1559) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 210 7.1 Einleitung .................................................................................. 213 7.2 Text . ........................................................................................... 221 8. Nikolaus Gallus: Dass der freie Wille nichts sei. Vorrede (Regensburg 1559) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 266 8.1 Einleitung .................................................................................. 269 8.2 Text .. .......................................................................................... 275 9. Weimarer Konfutationsbuch (lateinisch/deutsch) (Jena 1559) bearbeitet von Hans-Otto Schneider / Jan Martin Lies ..................... 288 9.1 Einleitung ................................................................................... 293 9.2 Text . ........................................................................................... 308 10. Nikolaus Gallus: Erklärung und Consens vieler christlicher Kirchen der Augsburgischen Konfession (Regensburg 1559) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 502 10.1 Einleitung ................................................................................ 505 10.2 Text ......................................................................................... 509

20

Inhalt Band 5

11. Simon Musaeus / Matthias Flacius / Victorin Strigel: Thesen zur Weimarer Disputation 1560 ([Basel] 1562) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ....... ......................................... 528 11.1 Einleitung ................................................................................ 531 11.2 Text ......................................................................................... 539 12. Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Confessio et sententia Witebergensium de libero arbitrio (Wittenberg 1561) bearbeitet von Kęstutis Daugirdas ................................................... 552 12.1 Einleitung ................................................................................ 555 12.2 Text ......................................................................................... 559 13. Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Bekenntnis von der Enturlaubung der Theologen zu Jena ([1562]) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 574 13.1 Einleitung ................................................................................ 577 13.2 Text ......................................................................................... 585 14. Sententia ministrorum verbi in comitatu Mansfeldensi de Formula Declarationis Victorini Strigelii in quaestione de libero hominis arbitrio ([Eisleben] 1562) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 632 14.1 Einleitung ................................................................................ 635 14.2 Text ......................................................................................... 645 15. Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Erzählung, wie der Religionsstreit Victorini geschlichtet worden sei (Regensburg 1563) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 658 15.1 Einleitung ................................................................................ 661 15.2 Text ......................................................................................... 671 16. Victorin Strigel: ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ in omnes psalmos Davidis (Leipzig 1563) [Auszüge]

bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................ 716 16.1 Einleitung ................................................................................ 719 16.2 Text ......................................................................................... 729

Inhalt Band 5

21

17. Etliche Schriften und Handlungen der Württembergischen Theologen und Victorini Strigelii anno 1563 (1564) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 740 17.1 Einleitung ................................................................................ 743 17.2 Text .......................................................................................... 749 18. Nikolaus von Amsdorf: Wider die Synergia Victorini ([Eisleben] 1564) bearbeitet von Jan Martin Lies ..... .................................................... 768 18.1 Einleitung ................................................................................ 771 18.2 Text . ......................................................................................... 775

Abkürzungen ........................................................................................... 789 Literatur und Kurztitel ............................................................................. 791 Personenregister ....................................................................................... 799 Geographisches Register ......................................................................... 805 Bibelstellenregister ................................................................................. 809 Zitatenregister ......................................................................................... 817

Band 6 Der Erbsündenstreit (1559 –1580) (hg. u. bearb. v. H.-O. Schneider)

Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung .............................................................................. 3 Edition 1. Matthias Flacius: Disputatio de originali peccato et libero arbitrio (1559) .................. 18 1.1 Einleitung ................................................................................... 21 1.2 Text ............................................................................................ 33 2. Simon Musäus (Hg.): Weimarer Disputation, Sessio secunda (1560) .................................. 62 2.1 Einleitung .................................................................................... 65 2.2 Text ............................................................................................ 75 3. Matthias Flacius: De peccati originalis et veteri Adami appellationibus et essentia, aus: Clavis scripturae II, Tractatus VI (1567) ................................. 102 3.1 Einleitung .................................................................................. 105 3.2 Text ........................................................................................... 123 4. Christoph Lasius: Wider die flacianische Klotzbuß (1568) ............. 164 4.1 Einleitung ........................... ....................................................... 167 4.2 Text .............................................................................. ............. 175 5. Matthias Flacius: Von der Erbsünde, freiem Willen, Bekehrung und Wiedergeburt. Antwort an Christoph Lasius (1568) . ...................... 224 5.1 Einleitung ................................................................................. 227 5.2 Text .......................................................................................... 233

Inhalt Band 6

23

6. Anton Otho: Antwort auf Lasii Klotzbuße und andere Landlügen (1568) ........... 268 6.1 Einleitung ................................................................................. 271 6.2 Text ........................................................................................... 277 7. Johannes Wigand: Propositiones de peccato (1570) ...................... 302 7.1 Einleitung ................................................................................. 305 7.2 Text . .......................................................................................... 317 8. Joachim Mörlin, Martin Chemnitz: Themata de imagine Dei in homine (1570) ...................................... 340 8.1 Einleitung .................................................................................. 343 8.2 Text (Mörlin) . ............................................................................ 355 8.3 Text (Chemnitz) .......................................................................... 366 9. Cyriakus Spangenberg: Appendix Citharae Lutheri (1570). Vorwort und 1. Predigt über „Durch Adams Fall ist ganz verderbt menschlich Natur und Wesen“ (Lazarus Spengler) ........... 378 9.1 Einleitung ....................... ........................................................... 381 9.2 Text ............................................................................................ 387 10. Matthias Flacius: Kurzes Bekenntnis von etlichen Stücken christlichen Glaubens [1570] ......................... 416 10.1 Einleitung ................................................................................ 419 10.2 Text ........................................................................................... 425 11. Cyriakus Spangenberg: Kurzer Bericht von der Erbsünde (1571) ... 434 11.1 Einleitung ................................................................................ 437 11.2 Text ........................................................................................... 439 12. Tileman Heshusius: Gegenbericht auf Flacii kurzes Bekenntnis (1571) .......................... 456 12.1 Einleitung ............................................................................... 459 12.2 Text .......................................................................................... 465

24

Inhalt Band 6

13. Johannes Wigand: De monstris novis commonefactio (1571) ......... 490 13.1 Einleitung ............................ .................................................... 493 13.2 Text ......................................................................................... 497 14. Ein öffentliches und wahrhaftiges Zeugnis von der Disputation zwischen Matthias Flacius und etlichen Widerwärtigen, geschehen am 3. und 4. September 1572 (1572) ............................. 506 14.1 Einleitung ................................................................................ 509 14.2 Text ......................................................................................... 515 15. Cyriakus Spangenberg: Antwort auf die Landlüge (1572) ................ 522 15.1 Einleitung ................................................................................. 525 15.2 Text ......................................................................................... 529 16. Prediger zu Mansfeld: Zwei hochnotwendige Fragen über die Erbsünde (1573) ................. 552 16.1 Einleitung .......... ...................................................................... 555 16.2 Text ......................................................................................... 559 17. Hieronymus Menzel: Grund der Lehre von der Erbsünde (1573) ....... 568 17.1 Einleitung ................................................................................... 571 17.2 Text ............................................................................................ 577 18. Zacharias Praetorius: Hauptsache des jetzigen Kirchenstreits (1573) . 610 18.1 Einleitung .............................. ................................................... 613 18.2 Text ......................................................................................... 619 19. Zacharias Praetorius: Dass Gottes Wort, die Artikel des Glaubens und Luthers Schriften noch fest stehen (1573) ......................................... ........................... 628 19.1 Einleitung ............................................ ................................... 631 19.2 Text . ...................................................................................... 633 20. Cyriakus Spangenberg: Menzels Lehre von der Erbsünde (1575) . ... 638 20.1 Einleitung ........................................ ....................................... 641 20.2 Text ........................................................................................ 645

Inhalt Band 6

25

21. Cyriakus Spangenberg: Anathema (1578) ....................................... 674 21.1 Einleitung ..............................................................................

677

21.2 Text ......................................................................................... 681 22. Cyriakus Spangenberg: Bedenken der Wörter Substanz und Akzidens halben (1580) ......... 686 22.1 Einleitung ............................................................................... 689 22.2 Text ......................................................................................... 695 Abkürzungen ........................................................................................... 709 Literatur und Kurztitel ............................................................................ 713 Personenregister ... ................................................................................... 723 Geographisches Register .... .................................................................... 731 Bibelstellenregister ................................................................................. 735 Zitatenregister ......................................................................................... 741

Band 7 Der Osiandrische Streit (1550 –1570) Inhalt Editionsrichtlinien ..................................................................................... 1 Historische Einleitung: Irene Dingel

........................................................ 3

Edition 1. Andreas Osiander: Disputatio de iustificatione (lateinisch/deutsch) (Königsberg 1550/1551) bearbeitet von Jan Martin Lies ....... .................................................... 18 1.1 Einleitung .................................................................................... 23 1.2 Text ............................................................................................. 32 2. Johannes Funck: Der neunte Psalm, gepredigt und einfältiglich ausgelegt, Vorrede (Königsberg 1551) bearbeitet von Hans-Otto Schneider . ................................................. 52 2.1 Einleitung ..................................................................................... 55 2.2 Text ............................................................................................. 61 3. Michael Roting: Testimonium contra falsam Osiandri de iustificatione sententiam (Nürnberg 1551) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................... 66 3.1 Einleitung .................................................................................... 69 3.2 Text ............................................................................................. 77 4. Herzog Albrecht in Preußen: Auschreiben vom 5. Oktober 1551 (Königsberg 1553) bearbeitet von Jan Martin Lies ...... ................................................... 113 4.1 Einleitung .................................................................................. 115 4.2 Text ............................................................................................ 121

Inhalt Band 7

27

5. Andreas Osiander: Rechte, wahre und christliche Auslegung über die Worte des Herrn Johannis 16,10 (Königsberg 1551) bearbeitet von Jan Martin Lies ........................................................ 130 5.1 Einleitung .................................................................................. 133 5.2 Text . ........................................................................................... 137 6. Erasmus Alber: Wider das Lästerbuch des hochfliegenden Osiandri (Hamburg 1552) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 146 6.1 Einleitung .................................................................................. 149 6.2 Text . ........................................................................................... 155 7. Philipp Melanchthon: Antwort auf das Buch Osiandri von der Rechtfertigung des Menschen (Wittenberg 1552) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 204 7.1 Einleitung .................................................................................. 207 7.2 Text . ........................................................................................... 215 8. Matthias Flacius Illyricus: Verlegung des Bekenntnisses Osiandri von der Rechtfertigung (lateinisch/deutsch). Mit Unterschreibung Nicolai Galli. (Frankfurt am Main / Magdeburg 1552) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 234 8.1 Einleitung .................................................................................. 237 8.2 Text .. .......................................................................................... 247 9. Pasquillus aus Preußen (1552) bearbeitet von Jan Martin Lies .......................................................... 422 9.1 Einleitung ................................................................................... 425 9.2 Text . ........................................................................................... 431 10. Pasquillus. Ein Colloquium oder Gespräch wider die antichristische und verführerische Lehre Osiandri vom Artikel der Rechtfertigung ([Nürnberg] 1552) bearbeitet von Hans-Otto Schneider .................................................. 442 10.1 Einleitung ................................................................................ 445 10.2 Text ......................................................................................... 451

28

Inhalt Band 7

11. Joachim Mörlin / Georg von Venediger / Petrus Hegemon: Von der Rechtfertigung des Glaubens. Gründlicher, wahrhaftiger Bericht aus Gottes Wort (Königsberg 1552) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ....... ......................................... 512 11.1 Einleitung ................................................................................ 515 11.2 Text ......................................................................................... 527 12. Matthias Flacius Illyricus / Nicolaus Gallus (Hg.): Des Herrn Brenz und anderer württembergischer Theologen Declaration über Osianders Disputation von der Rechtfertigungslehre, samt ihres Glaubens Bekenntnis. Mit einer Vorrede der Herausgeber ([Magdeburg 1553]) bearbeitet von Jan Martin Lies ..... ................................................... 652 12.1 Einleitung ................................................................................ 655 12.2 Text ......................................................................................... 659 13. Johannes Funck: Wahrhaftiger und gründlicher Bericht, wie die Spaltung von der Gerechtigkeit des Glaubens sich erhoben und was davon gehalten werden möge ([Königsberg 1553]) bearbeitet von Jan Martin Lies ......... ................................................ 696 13.1 Einleitung ................................................................................ 699 13.2 Text ......................................................................................... 707 14. Matthias Flacius Illyricus: Verlegung des unwahrhaftigen, ungegründeten Berichts Hansen Funckens von der Osiandrischen Schwärmerei ([Magdeburg 1554]) bearbeitet von Jan Martin Lies ......... ................................................ 786 14.1 Einleitung ................................................................................ 789 14.2 Text ......................................................................................... 795 15. Herzog Albrecht in Preußen: Abschied vom 24. September 1554 (Königsberg 1554) bearbeitet von Jan Martin Lies ......... ................................................ 820 15.1 Einleitung ................................................................................ 823 15.2 Text ......................................................................................... 829

Inhalt Band 7

29

16. Matthias Flacius Illyricus: Dass das teure Blut oder gehorsame Leiden Christi die wahre Gerechtigkeit sei ([Nürnberg 1554]) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 832 16.1 Einleitung ................................................................................ 835 16.2 Text .......................................................................................... 839 17. Matthäus Vogel: Dialogus oder Gespräch eines armen Sünders mit Mose und Christo von der Rechtfertigung des Glaubens, samt seinem Bedenken von dem Zwispalt darüber und einer Anwort auf Mörlins Sendbrief ([Königsberg] 1557) bearbeitet von Hans-Otto Schneider ................................................. 866 17.1 Einleitung ................................................................................ 869 17.2 Text . ......................................................................................... 873 18. Joachim Mörlin: Treuherziger, gar kurzer und gründlicher Bericht für fromme Herzen, die die Lehre Osiandri noch irre macht (Königsberg 1570) bearbeitet von Jan Martin Lies ......................................................... 962 18.1 Einleitung ................................................................................ 965 18.2 Text .......................................................................................... 969

Abkürzungen ........................................................................................... 975 Literatur und Kurztitel ............................................................................. 979 Personenregister ....................................................................................... 985 Geographisches Register . ........................................................................ 993 Bibelstellenregister . ................................................................................ 997 Zitatenregister ........................................................................................ 1009

Band 8 Die Debatte um die Wittenberger Abendmahlslehre und Christologie (1570 –1574) Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung: Irene Dingel ........................................................ 3 Edition 1. Propositiones (1570) bearbeitet von Johannes Hund ........................................................... 16 1.1 Einleitung .................................................................................... 19 1.2 Text ............................................................................................ 25 2. Wittenberger Katechismus (1571) bearbeitet von Johannes Hund ........................................................... 76 2.1 Einleitung .................................................................................... 79 2.2 Text ............................................................................................ 91 3. Joachim Mörlin: Treuhertzige Warnung (1571) bearbeitet von Henning Jürgens/Johannes Hund ............................. 290 3.1 Einleitung ................................................................................. 293 3.2 Text .......................................................................................... 297 4. Nikolaus Selnecker: Commonefactio (1571) bearbeitet von Henning Jürgens ....................................................... 304 4.1 Einleitung .................................................................................. 307 4.2 Text .......................................................................................... 311 5. Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571) bearbeitet von Henning Jürgens ...................................................... 318 5.1 Einleitung ................................................................................. 321 5.2 Text .......................................................................................... 329

Inhalt Band 8

31

6. Disputatio grammatica (1571) bearbeitet von Johannes Hund ........................................................

356

6.1 Einleitung ................................................................................

359

6.2 Text ........................................................................................... 365 7. Grundfest (1571) bearbeitet von Henning Jürgens/Johannes Hund ............................. 382 7.1 Einleitung ................................................................................. 385 7.2 Text ........................................................................................... 391 8. Christliche Fragstück (1571) bearbeitet von Henning Jürgens/Johannes Hund ............................

674

8.1 Einleitung ................................................................................

677

8.2 Text ........................................................................................... 681 9. Niedersächsisches Bekenntnis (1571) bearbeitet von Henning Jürgens .....................................................

704

9.1 Einleitung ................................................................................

707

9.2 Text ........................................................................................... 713 10. Consensus Dresdensis (1571) bearbeitet von Henning Jürgens .....................................................

794

10.1 Einleitung ..............................................................................

797

10.2 Text ......................................................................................... 807 11. Württemberger Bekenntnis (1572) bearbeitet von Henning Jürgens/Johannes Hund ............................

824

11.1 Einleitung ............................................................................... 827 11.2 Text ......................................................................................... 833 12. Lukas Osiander d.Ä.: Bericht vom Nachtmahl (1572) bearbeitet von Johannes Hund ........................................................

982

12.1 Einleitung ............................................................................... 985 12.2 Text ......................................................................................... 989 13. Joachim Curaeus: Exegesis perspicua (1574) bearbeitet von Johannes Hund ....................................................... 1014 13.1 Einleitung ............................................................................. 1017 13.2 Text ........................................................................................ 1021

32

Inhalt Band 8

14. Torgauer Artikel (1574) bearbeitet von Henning Jürgens ..................................................... 1090 14.1 Einleitung ............................................................................. 1093 14.2 Text ...................................................................................... 1103 Abkürzungen ....................................................................................... 1153 Literatur und Kurztitel ......................................................................... 1154 Personenregister .................................................................................. 1158 Geographisches Register ..................................................................... 1169 Bibelstellenregister .............................................................................. 1174 Zitatenregister ...................................................................................... 1181

Band 9 Antitrinitarische Streitigkeiten Die tritheistische Phase (1560-1568) (zusammengestellt u. bearb. v. K. Daugirdas)

Inhalt Editionsrichtlinien .................................................................................... 1 Historische Einleitung: Kęstutis Daugirdas / Irene Dingel ....................... 3 Edition 1. Petrus Gonesius: De Deo et Filio eius (um 1560) ............................. 19 1.1 Einleitung .................................................................................... 21 1.2 Text .............................................................................................. 59 2. Petrus Gonesius: De uno vero Deo (um 1560) .................................. 69 2.1 Einleitung ................................................................................... 71 2.2 Text .............................................................................................. 75 3. Valentino Gentile: Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) ... 97 3.1 Einleitung ................................................................................... 99 3.2 Text ............................................................................................ 107 4. Alexander Alesius: Assertio (1564) .................................................. 132 4.1 Einleitung .................................................................................. 135 4.2 Text ........................................................................................... 141 5. [Francesco Lismanini]: Brevis explicatio (1565) ............................ 176 5.1 Einleitung ................................................................................. 179 5.2 Text ............................................................................................ 185 6. Andreas Volanus: Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) ................. 223 6.1 Einleitung .................................................................................. 225 6.2 Text ............................................................................................ 231 7. [Erasmus Gliczner]: Societas et symbola (1565) .............................. 248 7.1 Einleitung ................................................................................. 251 7.2 Text ........................................................................................... 255

34

Inhalt Band 9

8. Jakob Schegk: Contra antitrinitarios (1566) ..................................... 270 8.1 Einleitung .................................................................................. 273 8.2 Text ........................................................................................... 281 9. Nikolaus Pac: Orthodoxa fidei confessio ........................................... 346 9.1 Einleitung .................................................................................. 349 9.2 Text ........................................................................................... 355 10. Johann Wigand: De Deo (1566) ....................................................... 418 10.1 Einleitung ................................................................................ 421 10.2 Text ......................................................................................... 429 11. Jakob Andreae: Disputatio de Trinitate (1568) ................................ 560 11.1 Einleitung ................................................................................ 563 11.2 Text ......................................................................................... 567

Anhang: Beilage 1: Gregor Paweł, Contra zophistas ...................................... 585 Beilage 2: Jakob Andreae, Colloquium (1566) ................................ 591 Abkürzungen .......................................................................................... 595 Literatur und Kurztitel ............................................................................ 596 Personenregister ........ ............................................................................. 604 Geographisches Register .... .................................................................... 611 Bibelstellenregister .................................................................................. 613 Zitatenregister ......................................................................................... 619

Verzeichnis der edierten Stücke nach Erscheinungsjahren

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren Die römischen Ziffern in Fettdruck geben die Bandnummer an, darauf folgen in arabischen Ziffern die Seitenzahlen, die den Umfang der jeweiligen Stücke (in der Regel einschließlich der Titelblattabbildung und der Einleitung) angeben. Innerhalb der einzelnen Jahre richtet sich die Reihenfolge nach dem Alphabet der Verfasser. Anonym veröffentlichte Titel sind vorangestellt.

1548 [Anonymus]: Pasquillus, continens analysin, seu expositionem adverbii Interim (1548) I, 728–740 [Anonymus]: Eines sächsischen Maidleins Klag und Bitt (1548) I, 954–962 [Johannes Aepin u. a.]: Bekenntnis und Erklärung aufs Interim (1548) I, 274–479 [Erasmus Alber]: Ein Dialogus vom Interim (1548) I, 548–692 [Erasmus Alber]: Von Grickel Interim (1548) I, 878–892 Nikolaus von Amsdorf / Justus Menius u. a.: Christlich Bedenken auf das Interim (1548) I, 180–202 Nikolaus von Amsdorf: Antwort, Glaub und Bekenntnis (1548) I, 204–236 [Johannes Brenz u. a.]: Bedenken etlicher Prädikanten (1548) I, 238–272 Briefe zu den Gutachten der dänischen Theologen I, 965–971 Theodorus Henetus [= Matthias Flacius]: Ein kurzer Bericht vom Interim (1548) I, 88–113 Johannes Wahrmund [= Matthias Flacius]: Eine gemeine Protestation und Klagschrift (1548) I, 132–179 [Nikolaus Gallus]: Einer christlichen Stadt untertänige Antwort (1548) I, 114–130 [Joachim Greff]: Trostlied für Johann Friedrich von Sachsen (1548) I, 914–941 Briefwechsel zwischen Karl V. und den Grafen von Mansfeld I, 973–978 Der Grafen zu Mansfeld Antwort auf die intimierte Deklaration des Interims (1548) I, 712–726 Nikolaus Medler: Eine Predigt wider das Interim (1548) I, 694–711 Philipp Melanchthon: Bedenken aufs Interim (1548) I, 40–75 Peder Palladius / Johannes Machabaeus: Gutachten über das Interim für den dänischen König (1548) I, 481–546 [Wolf Pfeilschmid]: Ein neuer Bergreihen (1548) I, 942–953 John Rogers: A Weighing and Considering of the Interim, Preface (1548) I, 76–87 [Cyriakus Schnauß / Johannes Bauerschmidt]: Interim. Ein neues und mit Heiliger Schrift wohlgegründetes Lied (1548) I, 894–912

38

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren

1549 Dominicus Aquinas [?]: Ein sehr schön christlich Bedenken (1549) I, 772–790 Matthias Flacius Illyricus: Wider den Auszug des Leipsischen Interims (Magdeburg 1549) II, 16–37 Matthias Flacius Illyricus: Quid sit ecclesiam deserere (1549) II, 106–110 Hamburger Prediger: De rebus adiaphoris epistola / Ein Brief von Mitteldingen (Magdeburg 1549) II, 38–99 Christian Lauterwahr [= Matthias Flacius]: Wider das Interim (1549) I, 742–770 Joachim Westphal: Vom güldenen Kalbe Aaronis (1549) II, 99–111 [Wittenberger Theologen]: Responsio Theologorum Witebergensium II, 98–106 Georg Witzel: Beständige Antwort (1549) I, 792–870 1550 Matthias Flacius Illyricus: Liber de veris et falsis adiaphoris (Magdeburg 1549) / Ein Buch von wahren und falschen Mitteldingen (Magdeburg 1550) II, 112–353 Nikolaus Gallus / Matthias Flacius Illyricus: Der Theologen Bedenken oder Beschluss des Landtages zu Leipzig 1548 (‚Leipziger Interim‘) nebst einschlägigen Dokumenten (Magdeburg 1550) II, 354–441 Nikolaus Gallus: Gegenbericht auf D. Pfeffingers und der Adiaphoristen gesuchte Glossen (Magdeburg 1550) II, 732–751 Magdeburger Bekenntnis, lateinisch und deutsch (Magdeburg 1550) II, 442–629 Magdeburger Rat: Ausschreiben vom 24. März 1550 II, 630–641 Andreas Osiander: Disputatio de iustificatione (1550) (lat./dt.) VII, 18–51 Johann Pfeffinger: Gründlicher und wahrhaftiger Bericht (Leipzig 1550) II, 642–730 1551 Erasmus Alber: Wider das Lästerbuch des hochfliegenden Osiandri (1551/2) VII, 146–203 Albrecht v. Preußen: Ausschreiben vom 5. Okt. 1551 VII, 113–129 Nikolaus von Amsdorf: Dass Doktor Pommer und Doktor Major mit ihren Adiaphoristen Ärgernis und Zertrennung angericht (Magdeburg 1551) II, 752–777 Johann Funck: Der Neunde Psalm ... (Vorrede mit kurzem Bekenntnis) (1551) VII, 52–64 Andreas Osiander: Rechte, wahre und christliche Auslegung (1551) VII, 130–145 Michael Roting: Testimonium contra falsam Osiandri sententiam (1551/2) VII, 66–112

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren

39

1552 [Anonymus]: Pasquillus aus Preußen anno 1552 VII, 422–441 [Anonymus]: Pasquillus. Ein Colloquium wider die antichristische Lehre Osiandri (1552) VII, 442–510 Nikolaus von Amsdorf: Ein kurzer Unterricht auf D. Georgen Majors Antwort ([Magdeburg] 1552) III, 46–73 Matthias Flacius Illyricus: Wider den Evangelisten des heiligen Chorrocks D. Geitz Major ([Magdeburg] 1552) III, 74–95 Matthias Flacius Illyricus / Nikolaus Gallus: Verlegung des Bekenntnisses Osiandri (1552) VII, 232–421 Nikolaus Gallus: Antwort auf des Herrn D. Majors Verantwortung und Declaration ([Magdeburg] 1552) III, 96–128 Georg Major: Antwort auf des Ehrwürdigen Herren Niclas von Amsdorff Schrift (Wittenberg 1552) III, 18–45 Philipp Melanchthon, Antwort auf das Buch Osiandri von der Rechtfertigung (1552) VII, 204–231 Joachim Mörlin / Georg v. Venediger / Petrus Hegemon: Von der Rechtfertigung des Glaubens (1552) VII, 512–650 1553 Stephan Agricola d. J.: Propositiones de bonis operibus (1553) III, 315–331 Matthias Flacius Illyricus / Nikolaus Gallus (Hg.): Bekenntnis Brentii und andern von der Rechtfertigung, Vorwort von Flacius / Gallus (1553) VII, 652–694 Johann Funck: Wahrhaftiger und gründlicher Bericht (28.3.1553) VII, 696–784 Georg Major: Ein Sermon von S. Pauli und aller gottfürchtigen Menschen Bekehrung zu Gott (Leipzig 1553) III, 130–279 Mansfelder Prediger: Bedenken, das diese Proposition nicht wahr sei (Magdeburg 1553) III, 280–314 Mansfelder Prediger: Antwort auf Stephani Agricolae Schlussreden und Schmähschriften (Magdeburg 1553) III, 332–352 1554 Albrecht v. Preußen: Abschied, danach sich alle Pfarrer verhalten sollen (24.09.1554) VII, 820–831 Matthias Flacius Illyricus: Verlegung des unwahrhaftigen Berichts Funckens (Neuj. 1554) VII, 786–818 Matthias Flacius Illyricus: Dass das teure Blut oder gehorsamlich Leiden Christi ... (1554) VII, 832–864 [Mansfelder Prediger]: Acta oder Handlungen des löblichen Synodi Eisleben 13. Febr. 1554 (Magdeburg 1554) III, 354–389

40

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren

1555 Johann Pfeffinger: De libertate voluntatis humanae quaestiones quinque (Leipzig 1555) V, 18–44 1556 [Mansfelder Prediger]: Abschied der Eisenacher Synode 1556 IV, 17–44 1557 Matthias Flacius Illyricus: Die alte und neue Lehr Justi Menii ... zu einem Vortrab (Jena 1557) III, 390–406 Georg Major: Confessio de articulo iustificationis (Wittenberg 1557) / Bekenntnis von dem Artikel der Justifikation (Wittenberg 1558) III, 440–467 Justus Menius: Kurzer Bescheid ... das seine Lehre ... nicht mit ihr selbst streitig (Wittenberg 1557) III, 408–438 Matthäus Vogel: Dialogus oder Gespräch eines armen Sünders mit Mose (1557) VII, 866–960 1558 Nikolaus von Amsdorf: Öffentliches Bekenntnis der reinen Lehre des Euangelii und Confutatio der itzigen Schwärmer (Jena 1558) V, 46–74 Matthias Flacius Illyricus: Refutatio propositionum Pfeffingeri de libero arbitrio (1558) V, 105–144 Matthias Flacius Illyricus: Die vornehmsten adiaphoristischen Irrtümer (Jena 1558) II, 778–837 Johann Pfeffinger: Antwort auf die öffentliche Bekenntnis der reinen Lehre des Euangelii und Confutation der itzigen Schwärmerei Amsdorfs (Wittenberg 1558) V, 146–173 Johann Stoltz: Refutatio propositionum Pfeffingeri de libero arbitrio (1558) V, 76–103 1559 Nikolaus von Amsdorf: Dass die Propositio „Gute Werke sind zur Seligkeit schädlich“ ein rechte wahre christliche Propositio sei (Magdeburg 1559) III, 468–487 Nikolaus von Amsdorf: Dass D. Pfeffinger seine Missetat böslich und fälschlich leugnet ([Magdeburg] 1559) V, 174–209 Matthias Flacius Illyricus: Dass die Buße allein aus dem Gesetz und die Vergebung allein aus dem Evangelio zu predigen sei (Jena 1559) IV, 45–69 Matthias Flacius Illyricus: Kurze Antwort auf die Schrift der Adiaphoristen vom Evangelio (Jena 1559) IV, 98–106 Matthias Flacius Illyricus: Disputatio de originali peccato et libero arbitrio (1559) VI, 18–61

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren

41

Nikolaus Gallus: Dass der freie Wille nichts sei. Vorrede (Regensburg 1559) V, 266–286 Nikolaus Gallus: Erklärung und Consens vieler christlicher Kirchen der Augsburgischen Konfession (Regensburg 1559) V, 502–527 Johann Pfeffinger: Nochmals gründlicher, klarer, wahrhaftiger Bericht ([Wittenberg] 1559) V, 210–265 Anton Otho: Gütlicher Bericht von den Antinomern (Regensburg [1559]) IV, 108–134 Weimarer Konfutationsbuch (lateinisch/deutsch) (Jena 1559) V, 288–501 Wittenberger Studenten: Wider die Verfälschung der Definition des Evangelii ([Wittenberg] 1559) IV, 70–96 1560 Nikolaus Gallus: Summa und Auszug der Antwort auf die Summa der Wittenberger (Regensburg 1560) II, 944–972 Petrus Gonesius: De Deo et Filio eius (um 1560) IX, 19–68 Petrus Gonesius: De uno vero Deo (um 1560) IX, 69–96 Simon Musaeus (Hg.): Weimarer Disputation, Sessio secunda (1560) VI, 62–101 Wittenberger Studenten: Summa und kurzer Auszug aus den Actis Synodicis (Wittenberg 1560) II, 838–943 1561 Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Confessio et sententia Witebergensium de libero arbitrio (Wittenberg 1561) V, 552–573 Valentino Gentile: Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) IX, 97–131 Abdias Praetorius: De novae oboedientiae et bonorum operum necessitate (Frankfurt/Oder 1561) IV, 136–155 1562 Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Bekenntnis von der Enturlaubung der Theologen zu Jena ([1562]) V, 574–631 Georg Major: Widmungsvorrede zu „Prima pars homeliarum in epistolas Dominicales“ (Wittenberg 1562) III, 488–519 [Mansfelder Prediger]: Sententia ministrorum verbi in comitatu Mansfeldensi de Formula Declarationis Victorini Strigelii in quaestione de libero hominis arbitrio ([Eisleben] 1562) V, 632–656 Joachim Mörlin: Verantwortung der Präfation, so vor die Lüneburgischen Artikel gestellt ist. Wider D. Majors Vorrede (Eisleben 1562) III, 520–542 Simon Musaeus / Matthias Flacius Illyricus / Victorin Strigel: Thesen zur Weimarer Disputation 1560 ([Basel] 1562) V, 528–551

42

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren

Abdias Praetorius: Von der Rechtfertigung und guten Werken (Frankfurt/ Oder 1562) IV, 156–173 1563 Nikolaus von Amsdorf: An den Rat und die Bürgerschaft zu Magdeburg (Magdeburg 1563) IV, 174–198 Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Erzählung, wie der Religionsstreit Victorini geschlichtet worden sei (Regensburg 1563) V, 658–714 Victorin Strigel: ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ in omnes psalmos Davidis (Leipzig 1563) [Auszüge] V, 716–738 Johann Wigand: Ein Brief an Herrn Amsdorf (s.l. 1563) IV, 200–213 1564 [Anonymus]: Etliche Schriften und Handlungen der Württembergischen Theologen und Victorini Strigelii anno 1563 (1564) V, 740–767 Alexander Alesius: Assertio (1564) IX, 132–174 Nikolaus von Amsdorf: Dass Wigandus unbillig meine Vermahung an die von Magdeburg strafet (Magdeburg 1564) IV, 214–226 Nikolaus von Amsdorf: Wider die Synergia Victorini ([Eisleben] 1564) V, 768–787 Joachim Mörlin: Disputationes tres pro tertio usu legis (s.l. 1566) IV, 300–319 Andreas Musculus: Antwort auf Praetorii Büchlein (Frankfurt/Oder 1564) IV, 278–299 Abdias Praetorius: Von nötiger Gottseligkeit der Christen (Wittenberg 1564) IV, 246–276 Johann Wigand: Vom Amt des Gesetzes (Frankfurt/Main 1564) IV, 228–245 1565 [Erasmus Gliczner]: Societas et symbola (1565) IX, 248–269 [Francesco Lismanini]: Brevis explicatio (1565) IX, 176–222 Andreas Volanus: Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) IX, 223–246 1566 Jakob Andreae, Colloquium (1566) IX, 591–593 Nikolaus Pac: Orthodoxa fidei confessio (1566) IX, 346–416 Gregor Paweł, Contra zophistas (1566) IX, 585–589 Jakob Schegk: Contra antitrinitarios (1566) IX, 270–344 Johann Wigand: De Deo (1566) IX, 418–559

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren

43

1567 Matthias Flacius Illyricus: De peccati originalis et veteri Adami appellationibus et essentia, aus: Clavis scripturae II, Tractatus VI (1567) VI, 102–163 1568 Jakob Andreae: Disputatio de Trinitate (1568) IX, 560–582 Matthias Flacius Illyricus: Von der Erbsünde, freiem Willen, Bekehrung und Wiedergeburt. Antwort an Christoph Lasius (1568) VI, 224–266 Christoph Lasius: Wider die flacianische Klotzbuß (1568) VI, 164–223 Anton Otho: Antwort auf Lasii Klotzbuße und andere Landlügen (1568) VI, 268–301 1569 Andreas Fabricius: Bericht vom Gesetz Gottes (Eisleben 1569) IV, 320–346 Jakob Sybold: Wahrhaftiger Gegenbericht (s.l. 1569) IV, 348–371 1570 Martin Chemnitz: [Themata de imagine Dei in homine] Simplex et brevis resolutio (1570) VI, (340) 366–377 Paul Crell: Spongia (Wittenberg 1570) IV, 372–415 Matthias Flacius Illyricus: Kurzes Bekenntnis von etlichen Stücken christlichen Glaubens [1570] VI, 416–432 Theologen der Universität Jena: Vom Testament D. Majors (Jena 1570) III, 564–582 Georg Major: Testamentum (Wittenberg 1570) III, 544–562 [Georg Major?]: Propositiones (1570) VIII, 16–74 Joachim Mörlin: Themata de imagine Dei in homine (1570) VI, 340–365 Joachim Mörlin: Treuherziger und gar gründlicher Bericht (1570) VII, 962–973 Cyriakus Spangenberg: Appendix Citharae Lutheri (1570). Liedpredigt: Durch Adams Fall ist ganz verderbt menschlich Natur und Wesen (L. Spengler) VI, 378–415 Johann Wigand: Propositiones de peccato (1570) VI, 302–338 1571 [Martin Chemnitz?]: Niedersächsisches Bekenntnis (1571) VIII, 704–793 Tilman Heshusius: Gegenbericht auf Flacii kurzes Bekenntnis (1571) VI, 456–489 [Kursächsische Theologen]: Consensus Dresdensis (1571) VIII, 794–822 Joachim Mörlin: Treuhertzige Warnung (1571) VIII, 290–303 Christoph Pezel: Apologia verae doctrinae (Wittenberg 1571) IV, 524–561 Esrom Rudinger / Caspar Cruciger d.J.: Disputatio grammatica (1571) VIII, 356–381

44

Edierte Texte nach Erscheinungsjahren

Nikolaus Selnecker: Commonefactio (1571) VIII, 304–317 Cyriakus Spangenberg: Kurzer Bericht von der Erbsünde (1571) VI, 434–454 Johann Wigand: De monstris novis commonefactio (1571) VI, 490–504 Johann Wigand: De antinomia veteri et nova (Jena 1571) IV, 416–523 Johann Wigand u. a.: Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571) VIII, 318–355 Wittenberger Katechismus (1571) VIII, 76–289 [Wittenberger Theologen]: Grundfest (1571) VIII, 382–673 [Wittenberger Theologen]: Christliche Fragstück (1571) VIII, 674–702 1572 [Matthias Flacius Illyricus]: Ein öffentliches und wahrhaftiges Zeugnis von der Disputation zwischen Matthias Flacius und etlichen Widerwärtigen, geschehen am 3. und 4. September 1572 (1572) VI, 506–520 Lukas Osiander d.Ä.: Bericht vom Nachtmahl (1572) VIII, 982–1012 Cyriakus Spangenberg: Antwort auf die Landlüge (1572) VI, 522–551 [Württemberger Theologen]: Württemberger Bekenntnis (1572) VIII, 824–981 1573 [Mansfelder Prediger]: Zwei hochnotwendige Fragen über die Erbsünde (1573) VI, 552–566 Hieronymus Menzel: Grund der Lehre von der Erbsünde (1573) VI, 568–608 Zacharias Praetorius: Hauptsache des jetzigen Kirchenstreits (1573) VI, 610–627 Zacharias Praetorius: Dass Gottes Wort, die Artikel des Glaubens und Luthers Schriften noch fest stehen (1573) VI, 628–637 1574 Joachim Curaeus: Exegesis perspicua (1574) VIII, 1014–1089 Torgauer Artikel (1574) VIII, 1090–1151 1575 Cyriakus Spangenberg: Menzels Lehre von der Erbsünde (1575) VI, 638–672 1578 Cyriakus Spangenberg: Anathema (1578) VI, 674–685 1580 Cyriakus Spangenberg: Bedenken der Wörter Substanz und Akzidens halben (1580) VI, 686–708

Verzeichnis der edierten Stücke in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen Die römischen Ziffern in Fettdruck geben die Bandnummer an, darauf folgen in arabischen Ziffern die Seitenzahlen, die den Umfang der jeweiligen Stücke in der Regel einschließlich der Titelblattabbildung und der Einleitung angeben. Innerhalb des Verfasseralphabets sind die Texte nach Erscheinungsjahren angeordnet.

A [Anonymus]: Pasquillus, continens analysin, seu expositionem adverbii Interim (1548) I, 728–740 [Anonymus]: Eines sächsischen Maidleins Klag und Bitt (1548) I, 954–962 [Anonymus]: Pasquillus aus Preußen anno 1552 VII, 422–441 [Anonymus]: Pasquillus. Ein Colloquium wider die antichristische lere Osiandri (1552) VII, 442–510 [Anonymus]: Etliche Schriften und Handlungen der Württembergischen Theologen und Victorini Strigelii anno 1563 (1564) V, 740–767 [Johannes Aepin u. a.]: Bekenntnis und Erklärung aufs Interim (1548) I, 274–479 Johannes Aepin namens der Hamburger Pfarrerschaft an die Theologen der Universität Kopenhagen (29. Juni 1548) I, 965f Stephan Agricola d. J.: Propositiones de bonis operibus (1553) III, 315–331 [Erasmus Alber]: Ein Dialogus vom Interim (1548) I, 548–692 [Erasmus Alber]: Von Grickel Interim (1548) I, 878–892 Erasmus Alber: Wider das Lästerbuch des hochfliegenden Osiandri (1551/2) VII, 146–203 Albrecht v. Preußen: Ausschreiben vom 5. Okt. 1551 VII, 113–129 Albrecht v. Preußen: Abschied, danach sich alle Pfarrer verhalten sollen (24.09.1554) VII, 820–831 Alexander Alesius: Assertio (1564) IX, 132–174 Nikolaus von Amsdorf / Justus Menius u. a.: Christlich Bedenken auf das Interim (1548) I, 180–202 Nikolaus von Amsdorf: Antwort, Glaub und Bekenntnis (1548) I, 204–236 Nikolaus von Amsdorf: Dass Doktor Pommer und Doktor Major mit ihren Adiaphoristen Ärgernis und Zertrennung angericht (Magdeburg 1551) II, 752–777 Nikolaus von Amsdorf: Ein kurzer Unterricht auf D. Georgen Majors Antwort ([Magdeburg] 1552) III, 46–73 Nikolaus von Amsdorf: Öffentliches Bekenntnis der reinen Lehre des Euangelii und Confutatio der itzigen Schwärmer (Jena 1558) V, 46–74

48

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

Nikolaus von Amsdorf: Dass die Propositio „Gute Werke sind zur Seligkeit schädlich“ ein rechte wahre christliche Propositio sei (Magdeburg 1559) III, 468–487 Nikolaus von Amsdorf: Dass D. Pfeffinger seine Missetat böslich und fälschlich leugnet ([Magdeburg] 1559) V, 174–209 Nikolaus von Amsdorf: An den Rat und die Bürgerschaft zu Magdeburg (Magdeburg 1563) IV, 174–198 Nikolaus von Amsdorf: Dass Wigandus unbillig meine Vermahung an die von Magdeburg strafet (Magdeburg 1564) IV, 214–226 Nikolaus von Amsdorf: Wider die Synergia Victorini ([Eisleben] 1564) V, 768–787 Jakob Andreae: Colloquium (1566) IX, 591–593 Jakob Andreae: Disputatio de Trinitate (1568) IX, 560–582 Dominicus Aquinas [?]: Ein sehr schön christlich Bedenken (1549) I, 772–790 B Johannes Bauerschmidt siehe Cyrikaus Schnauß [Johannes Brenz u. a.]: Bedenken etlicher Prädikanten (1548) I, 238–272 Matthias Flacius Illyricus / Nikolaus Gallus (Hg.): Bekenntnis Brentii und anderer von der Rechtfertigung (1553) VII, 652–694 C Martin Chemnitz: [Themata de imagine Dei in homine] Simplex et brevis resolutio (1570) VI, (340) 366–377 [Martin Chemnitz?]: Niedersächsisches Bekenntnis (1571) VIII, 704–793 Johann Friedrich Coelestin u. a.: Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571) VIII, 318–355 Paul Crell: Spongia (Wittenberg 1570) IV, 372–415 Caspar Cruciger d. J. / Esrom Rudinger: Disputatio grammatica (1571) VIII, 356–381 Joachim Curaeus: Exegesis perspicua (1574) VIII, 1014–1089 F Andreas Fabricius: Bericht vom Gesetz Gottes (Eisleben 1569) IV, 320–346 [Matthias Flacius =] Theodorus Henetus: Ein kurzer Bericht vom Interim (1548) I, 88–113 [Matthias Flacius =] Christian Lauterwahr: Wider das Interim (1549) I, 742–770

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

49

[Matthias Flacius =] Johannes Wahrmund: Eine gemeine Protestation und Klagschrift (1548) I, 132–179 Matthias Flacius Illyricus: Wider den Auszug des Leipsischen Interims (Magdeburg 1549) II, 16–37 Matthias Flacius Illyricus: Quid sit ecclesiam deserere (1549) II, 106–110 Matthias Flacius Illyricus: Liber de veris et falsis adiaphoris (Magdeburg 1549) / Ein Buch von wahren und falschen Mitteldingen (Magdeburg 1550) II, 112–353 Matthias Flacius Illyricus / Nikolaus Gallus: Der Theologen Bedenken oder Beschluss des Landtages zu Leipzig 1548 (‚Leipziger Interim‘) nebst einschlägigen Dokumenten (Magdeburg 1550) II, 354–441 Matthias Flacius Illyricus: Wider den Evangelisten des heiligen Chorrocks D. Geitz Major ([Magdeburg] 1552) III, 74–95 Matthias Flacius Illyricus / Nikolaus Gallus: Verlegung des Bekenntnisses Osiandri (1552) VII, 232–421 Matthias Flacius Illyricus / Nikolaus Gallus (Hg.): Bekenntnis Brentii und anderer von der Rechtfertigung, Vorwort von Flacius / Gallus (1553) VII, 652–694 Matthias Flacius Illyricus: Verlegung des unwahrhaftigen Berichts Funckens (Neuj. 1554) VII,786–818 Matthias Flacius Illyricus: Dass das teure Blut oder gehorsamlich Leiden Christi ... (1554) VII, 832–864 Matthias Flacius Illyricus: Die alte und neue Lehr Justi Menii ... zu einem Vortrab (Jena 1557) III, 390–406 Matthias Flacius Illyricus: Refutatio propositionum Pfeffingeri de libero arbitrio (1558) V, 105–144 Matthias Flacius Illyricus: Die vornehmsten adiaphoristischen Irrtümer (Jena 1558) II, 778–837 Matthias Flacius Illyricus: Dass die Buße allein aus dem Gesetz und die Vergebung allein aus dem Evangelio zu predigen sei (Jena 1559) IV, 45–69 Matthias Flacius Illyricus: Kurze Antwort auf die Schrift der Adiaphoristen vom Evangelio (Jena 1559) IV, 98–106 Matthias Flacius Illyricus: Disputatio de originali peccato et libero arbitrio (1559) VI, 18–61 Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Confessio et sententia Witebergensium de libero arbitrio (Wittenberg 1561) V, 552–573 Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Bekenntnis von der Enturlaubung der Theologen zu Jena ([1562]) V, 574–631 Matthias Flacius Illyricus / Simon Musaeus / Victorin Strigel: Thesen zur Weimarer Disputation 1560 ([Basel] 1562) V, 528–551

50

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Erzählung, wie der Religionsstreit Victorini geschlichtet worden sei (Regensburg 1563) V, 658–714 Matthias Flacius Illyricus: De peccati originalis et veteri Adami appellationibus et essentia, aus: Clavis scripturae II, Tractatus VI (1567) VI, 102–163 Matthias Flacius Illyricus: Von der Erbsünde, freiem Willen, Bekehrung und Wiedergeburt. Antwort an Christoph Lasius (1568) VI, 224–266 Matthias Flacius Illyricus: Kurzes Bekenntnis von etlichen Stücken christlichen Glaubens [1570] VI, 416–432 [Matthias Flacius Illyricus]: Ein öffentliches und wahrhaftiges Zeugnis von der Disputation zwischen Matthias Flacius und etlichen Widerwärtigen, geschehen am 3. und 4. September 1572 (1572) VI, 506–520 Johann Funck: Der Neunde Psalm ... (Vorrede mit kurzem Bekenntnis) (1551) VII, 52–64 Johann Funck: Wahrhaftiger und gründlicher Bericht, (28.3.1553) VII, 696–784 G [Nikolaus Gallus]: Einer christlichen Stadt untertänige Antwort (1548) I, 114–130 Nikolaus Gallus / Matthias Flacius Illyricus: Der Theologen Bedenken oder Beschluss des Landtages zu Leipzig 1548 (‚Leipziger Interim‘) nebst einschlägigen Dokumenten (Magdeburg 1550) II, 354–441 Nikolaus Gallus: Gegenbericht auf D. Pfeffingers und der Adiaphoristen gesuchte Glossen (Magdeburg 1550) II, 732–751 Nikolaus Gallus: Antwort auf des Herrn D. Majors Verantwortung und Declaration ([Magdeburg] 1552) III, 96–128 Nikolaus Gallus / Matthias Flacius Illyricus: Verlegung des Bekenntnisses Osiandri (1552) VII, 232–421 Nikolaus Gallus / Matthias Flacius Illyricus (Hg.): Bekenntnis Brentii und anderer von der Rechtfertigung, Vorwort von Flacius / Gallus (1553) VII, 652–694 Nikolaus Gallus: Dass der freie Wille nichts sei. Vorrede (Regensburg 1559) V, 266–286 Nikolaus Gallus: Erklärung und Consens vieler christlicher Kirchen der Augsburgischen Konfession (Regensburg 1559) V, 502–527 Nikolaus Gallus: Summa und Auszug der Antwort auf die Summa der Wittenberger (Regensburg 1560) II, 944–972 Valentino Gentile: Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561) IX, 97–131 [Erasmus Gliczner]: Societas et symbola (1565) IX, 248–269 Petrus Gonesius: De Deo et Filio eius (um 1560) IX, 19–68

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

51

Petrus Gonesius: De uno vero Deo (um 1560) IX, 69–96 [Joachim Greff]: Trostlied für Johann Friedrich von Sachsen (1548) I, 914–941 H Hamburger Prediger an Theologen der Universität Kopenhagen (29. Juni 1548) I, 965 Hamburger Prediger: De rebus adiaphoris epistola / Ein Brief von Mitteldingen (Magdeburg 1549) II, 38–99 Petrus Hegemon / Joachim Mörlin / Georg v. Venediger: Von der Rechtfertigung des Glaubens (1552) VII, 512–650 Theodorus Henetus [= Matthias Flacius]: Ein kurzer Bericht vom Interim (1548) I, 88–113 Tilman Heshusius: Gegenbericht auf Flacii kurzes Bekenntnis (1571) VI, 456–489 Tilman Heshusius u. a.: Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571) VIII, 318–355 J Theologen der Universität Jena: Vom Testament D. Majors (Jena 1570) III, 564–582 Theologen der Universität Jena: Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571) VIII, 318–355 K Briefwechsel zwischen Karl V. und den Grafen von Mansfeld I, 973–978 Timotheus Kirchner u. a.: Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571) VIII, 318–355 [Kursächsische Theologen]: Consensus Dresdensis (1571) VIII, 794–822 L Christoph Lasius: Wider die flacianische Klotzbuß (1568) VI, 164–223 Christian Lauterwahr [Pseudonym für Matthias Flacius]: Wider das Interim (1549) I, 742–770 [Francesco Lismanini]: Brevis explicatio (1565) IX, 176–222 M Johannes Machabaeus siehe Peder Palladius Magdeburger Bekenntnis, lateinisch und deutsch (Magdeburg 1550) II, 442–629

52

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

Magdeburger Rat: Ausschreiben vom 24. März 1550 II, 630–641 Georg Major: Antwort auf des Ehrwürdigen Herren Niclas von Amsdorff Schrift (Wittenberg 1552) III, 18–45 Georg Major: Ein Sermon von S. Pauli und aller gottfürchtigen Menschen Bekehrung zu Gott (Leipzig 1553) III, 130–279 Georg Major: Confessio de articulo iustificationis (Wittenberg 1557) / Bekenntnis von dem Artikel der Justifikation (Wittenberg 1558) III, 440–467 Georg Major: Widmungsvorrede zu „Prima pars homeliarum in epistolas Dominicales“ (Wittenberg 1562) III, 488–519 Georg Major: Testamentum (Wittenberg 1570) III, 544–562 [Georg Major?]: Propositiones (1570) VIII, 16–74 Der Grafen zu Mansfeld Antwort auf die intimierte Deklaration des Interims (1548) I, 712–726 Briefwechsel zwischen Karl V. und den Grafen von Mansfeld I, 973–978 Mansfelder Prediger: Bedenken, das diese Proposition nicht wahr sei (Magdeburg 1553) III, 280–314 Mansfelder Prediger: Antwort auf Stephani Agricolae Schlussreden und Schmähschriften (Magdeburg 1553) III, 332–352 [Mansfelder Prediger]: Acta oder Handlungen des löblichen Synodi Eisleben 13. Febr. 1554 (Magdeburg 1554) III, 354–389 [Mansfelder Prediger]: Abschied der Eisenacher Synode 1556 IV, 17–44 [Mansfelder Prediger]: Sententia ministrorum verbi in comitatu Mansfeldensi de Formula Declarationis Victorini Strigelii in quaestione de libero hominis arbitrio ([Eisleben] 1562) V, 632–656 [Mansfelder Prediger]: Zwei hochnotwendige Fragen über die Erbsünde (1573) VI, 552–566 Nikolaus Medler: Eine Predigt wider das Interim (1548) I, 694–711 Philipp Melanchthon: Bedenken aufs Interim (1548) I, 40–75 Philipp Melanchthon: Antwort auf das Buch Osiandri von der Rechtfertigung (1552) VII, 204–231 Justus Menius / Nikolaus von Amsdorf u. a.: Christlich Bedenken auf das Interim (1548) I, 180–202 Justus Menius: Kurzer Bescheid ... das seine Lehre ... nicht mit ihr selbst streitig (Wittenberg 1557) III, 408–438 Hieronymus Menzel: Grund der Lehre von der Erbsünde (1573) VI, 568–608 Joachim Mörlin / Georg v. Venediger / Petrus Hegemon: Von der Rechtfertigung des Glaubens (1552) VII, 512–650 Joachim Mörlin: Verantwortung der Präfation, so vor die Lüneburgischen Artikel gestellt ist. Wider D. Majors Vorrede (Eisleben 1562) III, 520–542

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

53

Joachim Mörlin: Disputationes tres pro tertio usu legis (s.l. 1566) IV, 300–319 Joachim Mörlin: Themata de imagine Dei in homine (1570) VI, 340–365 Joachim Mörlin: Treuherziger und gar gründlicher Bericht (1570) VII, 962–973 Joachim Mörlin: Treuhertzige Warnung (1571) VIII, 290–303 Simon Musaeus (Hg.): Weimarer Disputation, Sessio secunda (1560) VI, 62–101 Simon Musaeus / Matthias Flacius Illyricus / Victorin Strigel: Thesen zur Weimarer Disputation 1560 ([Basel] 1562) V, 528–551 Andreas Musculus: Antwort auf Praetorii Büchlein (Frankfurt/Oder 1564) IV, 278–299 O Andreas Osiander: Disputatio de iustificatione (1550) (lat./dt.) VII, 18–51 Andreas Osiander: Rechte, wahre und christliche Auslegung (1551) VII, 130–145 Lukas Osiander d. Ä.: Bericht vom Nachtmahl (1572) VIII, 982–1012 Anton Otho: Gütlicher Bericht von den Antinomern (Regensburg [1559]) IV, 108–134 Anton Otho: Antwort auf Lasii Klotzbuße und andere Landlügen (1568) VI, 268–301 P Nikolaus Pac: Orthodoxa fidei confessio (1566) IX, 346–416 Peder Palladius / Johannes Machabaeus: Gutachten über das Interim für den dänischen König (1548) I, 481–546 Peder Palladius und Kollegen an die Hamburger Geistlichkeit (12. Juli 1548) I, 967–969 Peder Palladius und Johannes Machabaeus an Christian III. v. Dänemark (11. August 1548) I, 970f Gregor Paweł: Contra zophistas (1566) IX, 585–589 Christoph Pezel: Apologia verae doctrinae (Wittenberg 1571) IV, 524–561 Johann Pfeffinger: Gründlicher und wahrhaftiger Bericht (Leipzig 1550) II, 642–730 Johann Pfeffinger: De libertate voluntatis humanae quaestiones quinque (Leipzig 1555) V, 18–44 Johann Pfeffinger: Antwort auf die öffentliche Bekenntnis der reinen Lehre des Euangelii und Confutation der itzigen Schwärmerei Amsdorfs (Wittenberg 1558) V, 146–173

54

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

Johann Pfeffinger: Nochmals gründlicher, klarer, wahrhaftiger Bericht ([Wittenberg] 1559) V, 210–265 [Wolf Pfeilschmid:] Ein neuer Bergreihen (1548) I, 942–953 Abdias Praetorius: De novae oboedientiae et bonorum operum necessitate (Frankfurt/Oder 1561) IV, 136–155 Abdias Praetorius: Von der Rechtfertigung und guten Werken (Frankfurt/ Oder 1562) IV, 156–173 Abdias Praetorius: Von nötiger Gottseligkeit der Christen (Wittenberg 1564) IV, 246–276 Zacharias Praetorius: Hauptsache des jetzigen Kirchenstreits (1573) VI, 610–627 Zacharias Praetorius: Dass Gottes Wort, die Artikel des Glaubens und Luthers Schriften noch fest stehen (1573) VI, 628–637 R John Rogers: A Weighing and Considering of the Interim, Preface (1548) I, 76–87 Michael Roting: Testimonium contra falsam Osiandri sententiam (1551/2) VII, 66–112 Esrom Rudinger / Caspar Cruciger d. J.: Disputatio grammatica (1571) VIII, 356–381 S Jakob Schegk: Contra antitrinitarios (1566) IX, 270–344 Cyriakus Schnauß / Johannes Bauerschmidt:] Interim. Ein neues und mit Heiliger Schrift wohlgegründetes Lied (1548) I, 894–912 Nikolaus Selnecker: Commonefactio (1571) VIII, 304–317 Cyriakus Spangenberg: Appendix Citharae Lutheri (1570). Liedpredigt: Durch Adams Fall ist ganz verderbt menschlich Natur und Wesen (L. Spengler) VI, 378–415 Cyriakus Spangenberg: Kurzer Bericht von der Erbsünde (1571) VI, 434–454 Cyriakus Spangenberg: Antwort auf die Landlüge (1572) VI, 522–551 Cyriakus Spangenberg: Menzels Lehre von der Erbsünde (1575) VI, 638–672 Cyriakus Spangenberg: Anathema (1578) VI, 674–685 Cyriakus Spangenberg: Bedenken der Wörter Substanz und Akzidens halben (1580) VI, 686–708 Johann Stoltz: Refutatio propositionum Pfeffingeri de libero arbitrio (1558) V, 76–103 Victorin Strigel / Simon Musaeus / Matthias Flacius Illyricus: Thesen zur Weimarer Disputation 1560 ([Basel] 1562) V, 528–551

Edierte Texte in alphabetischer Ordnung der Verfassernamen

55

Victorin Strigel: ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ in omnes psalmos Davidis (Leipzig 1563) [Auszüge] V, 716–738 Jakob Sybold: Wahrhaftiger Gegenbericht (s.l. 1569) IV, 348–371 T Torgauer Artikel (1574) VIII, 1090–1151 V Georg v. Venediger / Joachim Mörlin / Petrus Hegemon: Von der Rechtfertigung des Glaubens (1552) VII, 512–650 Matthäus Vogel: Dialogus oder Gespräch eines armen Sünders mit Mose (1557) VII, 866–960 Andreas Volanus: Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) IX, 223–246 W Johannes Wahrmund [= Matthias Flacius]: Eine gemeine Protestation und Klagschrift (1548) I, 132–179 Weimarer Konfutationsbuch (lateinisch/deutsch) (Jena 1559) V, 288–501 Joachim Westphal: Vom güldenen Kalbe Aaronis (1549) II, 99–111 Johann Wigand: Ein Brief an Herrn Amsdorf (s.l. 1563) IV, 200–213 Johann Wigand: Vom Amt des Gesetzes (Frankfurt/Main 1564) IV, 228–245 Johann Wigand: De Deo (1566) IX, 418–559 Johann Wigand: Propositiones de peccato (1570) VI, 302–338 Johann Wigand: De monstris novis commonefactio (1571) VI, 490–504 Johann Wigand: De antinomia veteri et nova (Jena 1571) IV, 416–523 Johann Wigand u. a.: Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571) VIII, 318–355 Wittenberger Katechismus (1571) VIII, 76–289 Wittenberger Studenten: Wider die Verfälschung der Definition des Evangelii ([Wittenberg] 1559) IV, 70–96 Wittenberger Studenten: Summa und kurzer Auszug aus den Actis Synodicis (Wittenberg 1560) II, 838–943 [Wittenberger Theologen]: Responsio Theologorum Witebergensium II, 98–106 [Wittenberger Theologen]: Grundfest (1571) VIII, 382–673 [Wittenberger Theologen]: Christliche Fragstück (1571) VIII, 674–702 Georg Witzel: Beständige Antwort (1549) I, 792–870 [Württemberger Theologen]: Württemberger Bekenntnis (1572) VIII, 824–981

Personenregister zu den Bänden 1– 9

Personenregister 1–9 Das Personenregister berücksichtigt nur Einzelpersonen, keine Gruppenbezeichnungen. Unberücksichtigt bleiben die Autoren wissenschaftlicher Sekundärliteratur. Ebenfalls nicht enthalten sind die Namen biblischer Personen. Fettgedruckte Ziffern geben den jeweiligen Band an, kursive Ziffern bezeichnen Seiten mit Personennamen, die nur im Anmerkungstext enthalten sind. Abaelard, Petrus (1079–1142) 9: 469 Acacius, Bischof von Caesarea († um 366) 9: 384 Acesius von Konstantinopel (um 325) 8: 59 Acholios, Bischof von Thessalonich († 382/383) 2: 750 Adam, Melchior (um 1575 –1622) 8: 53, 83, 220f, 1018 Adam, N. N. (Pfarrer in Gierałtowice) 9: 212 Adolf von Anhalt-Zerbst, Bischof von Merseburg (reg. 1514 –1526) 1: 798 Adolf von Schauenburg, Erzbischof und Kurfürst von Köln (reg. 1547–1556) 1: 645 Adolf, Herzog von Schleswig-HolsteinGottorff (1526–1586, reg. 1544–1586) 4: 188 Adrastos 3: 182 Aegilius 1: 846 Aemylius, Georg (1517–1569) 2: 935 • 4: 303 • 8: 1146 Aepin, Johannes (1499–1553) 1: 15f, 47f, 267, 277–279, 315, 324, 410, 425, 435, 463, 466f, 484, 487, 493, 517f, 965 – 967, 968 • 2: 9, 43f, 46– 49, 51, 61, 68, 113, 115, 118–121, 138f, 810, 926 • 3: 86, 251, 325, 330 • 5: 506f • 7: 208, 216, 722 • 8: 957, 958 Aerius (um 300 – nach 375) 1: 833 Aesop (um 600 v. Chr.) 1: 168, 233 • 6: 149 Aesticampianus, Johannes Rhagius (um 1457 – 1520) 1: 698 Aëtius v. Antiochia († 367) 7: 190 • 9: 356, 397 Agamemnon 3: 182 Agatho, Bischof von Rom († 681) 8: 455, 456, 517, 654, 666 Agnes von Hessen, Kurfürstin von Sachsen (1527–1555) 1: 612 • 2: 249 Agobard von Lyon (um 769 – 840) 8: 642

Agricola, Georg (1494–1555) 6: 367 Agricola, Johann (Eisleben) (1494 –1566) 1: 20, 22, 43, 92, 108, 152, 175, 243f, 267, 292, 315, 559, 562f, 574f, 577– 579, 581f, 584, 587, 589, 599, 602, 626f, 628, 700, 704, 706f, 743, 745– 748, 750, 755, 762, 763 –769, 795, 879, 881f, 884, 887, 888, 889, 891, 898, 904f, 907, 909, 973 • 2: 19, 28, 30, 53, 68f, 87, 92–95, 105, 133, 212f, 363, 374f, 379f, 420, 432f, 435, 486, 660, 662, 672, 696, 793, 829, 873, 907, 918–920 • 3: 88, 94, 350, 403, 463, 495, 507, 537 • 4: 3–7, 10f, 14f, 55, 61, 89f, 101, 104, 115, 117, 120, 124, 134, 140, 159, 249, 281, 258, 354, 368, 371, 377, 419f, 430, 431, 433f, 442, 444–446, 462, 479– 482, 486, 490, 497, 500, 507, 509f, 512f, 517, 521f, 527, 552 • 6: 169, 233 • 7: 152, 157, 162, 197, 260 Agricola (Kastenbauer), Stephan d. Ä. (1491–1547) 3: 317, 319, 320 Agricola, Stephan d. J. (um 1526 – 1562) 2: 822 • 3: 12f, 134, 284, 315, 317– 322, 326f, 333, 336, 341, 350, 357f • 8: 323 Agrippina (Iulia Agrippina [minor]) (15/16–59) 5: 738 Aischylos (525/4 – 456/5 v. Chr.) 8: 578, 1080 Alba siehe Fernando Alvarez de Toledo y Pimentel Alber, Erasmus (um 1500 – 1553) 1: 16, 29, 162f, 371, 517, 552–554, 572, 609, 614, 627, 632, 672, 675, 710, 732, 747, 764, 874f, 881f, 888, 930, 939, 941, 959 • 2: 49, 117, 360, 451, 625, 736 • 3: 100, 472 • 4: 79, 120 • 5: 108, 271 • 7: 12, 147, 149–155, 156, 157, 173, 178, 188, 197, 241 • 8: 963, 964 Alber, Jodocus 3: 249 Alber, Matthäus (1495 –1570) 3: 249 • 7: 691

60

Register

Albertus Magnus (um 1200 – 1280) 1: 359 • 9: 440 Albinus (Weiß), Johannes (1498 –1561) 4: 20, 26, 43 Albinus, Matias 9: 212 Albinus, Petrus (Peter von Weiße) (1543– 1598) 7: 427 Albrecht der Beherzte, Herzog von Sachsen (1443–1500) 1: 642 Albrecht, Erzbischof und Kurfürst von Mainz, (1490–1545, reg. 1514–1545) 1: 108, 138, 160, 162, 603, 632, 719, 785 • 2: 37, 224f, 934 • 3: 247 • 7: 156 Albrecht I. von Brandenburg-Ansbach, Herzog in Preußen (1490 –1568, reg. 1525 –1568) 1: 26, 28, 247, 665 • 2: 44, 266, 873, 918, 920 • 3: 89, 524, 576 • 4: 256, 305, 367 • 5: 248, 745f, 748, 763, 775 • 6: 243, 344 • 7: 4f, 12–14, 16, 23–26, 57, 58, 59, 62, 70, 113, 115–117, 120f, 123, 125f, 133f, 137, 151, 155, 190, 196, 207f, 212, 237f, 241, 247, 426f, 432, 434– 437, 439, 446–448, 460, 466, 469f, 474, 515–517, 519–522, 527, 533, 655–658, 659, 661, 664, 667, 670, 682f, 694, 699–702, 708, 709, 711– 713, 715f, 719, 720, 725, 728, 776, 789f, 795, 798f, 801, 803, 818, 821, 823f, 829, 835f, 839, 869, 871, 903, 908, 937, 942, 965–967 • 8: 294f • 9: 214 Albrecht III. Achilles, Kurfürst von Brandenburg (1414–1486, ab 1440 Mgf. Ansbach, 1464 Kulmbach, 1470 Mgf. u. Kf. Brandenburg) 7: 62 Albrecht IV. (VII.), Graf von MansfeldHinterort (1480 –1560, reg. 1486 – 1560) 1: 202, 637, 663, 715 –717, 719 • 3: 9, 12, 23, 134, 283, 285, 320, 357, 493 • 4: 5, 25, 433 • 5: 81, 297 • 6: 516, 587, 677 Albrecht V., der Großmütige, Herzog von Bayern (1528–1579, reg. 1550–1579) 6: 243 Albrecht VII., Herzog von Mecklenburg (1486–1547, reg. 1503/1520–1547) 2: 432 Albrecht Alkibiades, Markgraf von Brandenburg-Kulmbach (1522–1557, reg. 1541–1557) 1: 242, 243, 605, 617, 618 • 2: 102, 108, 330f, 932 Albrecht Friedrich, Herzog in Preußen (1553–1618, reg. [1568] 1571–1618) 7: 474 • 8: 297 Alciati, Gian Paolo (um 1519/20 – um 1586) 8: 522 • 9: 100f, 115, 363 Alesius, Alexander (1500–1565) 4: 112 • 5: 555, 559, 570 – 572 • 7: 71, 72, 939 • 9: 10, 14, 17, 99, 133, 135–138,

141, 144, 146–148, 150f, 163, 166–168, 171 Alexander, Bischof von Alexandria (reg. 312/313–328) 2: 108, 333 • 7: 527 • 8: 502 • 9: 66f, 163, 266 Alexander Antiochenus 9: 499 Alexander, Bischof von Caesarea 9: 265 Alexander, Bischof von Konstantinopel (um 250 – 337/40) 8: 502 • 9: 66f, 265, 382 Alexander I., Bischof von Rom († um 116) 1: 536 Alexander III., Bischof von Rom (reg. 1159 –1181) 1: 396, 783 Alexander III., der Große, König von Makedonien (356 –323, reg. 336 –323) 2: 173 • 3: 348 • 4: 208 • 5: 87, 194, 204, 646 • 8: 617, 1032 • 9: 359 Alexander VI., Bischof von Rom (reg. 1492–1503) 1: 601 • 2: 122, 204 Alexander von Hales (um 1185 – 1245) 1: 408 Althamer, Andreas (vor 1500 – um 1539) 8: 949, 954 Alypius, Bischof von Thagaste (reg. 394 – um 430) 4: 63, • 9: 173 Amasis (Ahmose II.), ägypt. Pharao (reg. 570–526 v. Chr.) 6: 129 Ambach, Melchior (1490–1559 od. 1562/63) 3: 249 Ambrosiaster 1: 306 Ambrosius von Mailand (333/4–397) 1: 221, 340, 353, 366, 369, 433, 454f, 544, 584, 600, 758f, 848 • 2: 564f, 582f • 3: 175, 182, 243, 245, 561f, 580 • 4: 556 • 5: 392f, 653 • 6: 98, 99, 143, 374, 601 • 7: 596, 756, 876, 919, 934 • 8: 431, 465, 466, 585, 615, 667, 686 • 9: 40, 73, 77, 80, 82, 86, 91, 93, 138, 165, 169, 172f, 200f, 234, 352, 371, 385, 395, 396, 399, 500, 525 Ambrosius Catharinus (Lancelotto Politi; um 1484 – 1553) 5: 125, 126 Amerbach, Johannes (um 1440 – 1513) 6: 370, 637 Ammianus Marcellinus (um 330 – um 395/400) 5: 607 Amsdorf, Nikolaus von (1483 –1565) 1: 15f, 19f, 43, 49, 119, 175, 184, 200, 205, 207–210, 214, 222, 232, 518, 603, 612, 616, 645, 699, 747, 775, 800 • 2: 6, 7, 11, 23, 117, 360, 450, 451, 622f, 625, 650, 659, 722, 736, 753, 755–759, 766, 771, 777, 799, 899, 907 • 3: 5–12, 14f, 19, 21–26, 29, 31, 33 – 36, 38– 44, 47, 49 – 52, 58f, 60f, 62–65, 68f, 77f, 84, 89, 99–101, 103, 106f, 109f, 119, 124, 133, 141–143, 259, 260, 275, 277, 283, 359, 393, 396, 411, 413–415, 432, 435f, 445–447, 452f,

Personenregister

460f, 469, 471–474, 485f, 538, 574, 576 • 4: 10f, 13, 19, 20f, 23, 43, 50, 79, 123, 169, 175, 177, 180–182, 186, 188, 196, 198, 201, 203 –207, 208, 212f, 215, 218, 220, 226, 229, 231– 233, 235, 240–242, 244 • 5: 8–10, 17, 22, 25f, 28, 47, 49–53, 55, 56, 62, 70, 72, 79, 86, 108, 119, 129, 132, 141, 147, 149, 150–155, 156, 157–163, 169–173, 175, 177–180, 184–186, 187, 188, 205, 213, 224, 244, 246, 269, 271, 294, 448f, 542, 605, 664, 667, 673, 701, 710, 712–714, 769, 771–775 • 6: 181, 215, 246 • 7: 71, 100, 101, 209, 241, 252, 474, 517, 658 • 8: 57, 535, 958 Anastasios I. von Antiochien († 599) 8: 431 Anastasios I., Kaiser von Byzanz (Flavius Anastasius Augustus, um 430 – 518, reg. 491– 518) 8: 511 Anastasios, Priester in Konstantinopel (5. Jhd.) 7: 184 • 8: 505 Anastasius Sinaita (um 610 – nach 701) 1: 349 Anaxagoras (500/496 – 428 v. Chr.) 2: 137 Andrada, Diego de Payva de (Diogo de Paive de Andrade) (1528–1575) 6: 329 Andreae, Hieronymus, Drucker (um 1485 – 1556) 3: 163 Andreae, Jakob (1528 –1590) 1: 29, 30 • 4: 376 • 5: 16, 52, 57, 635, 661, 663f, 666, 702, 743, 782 • 6: 10f, 108, 227, 517, 678, 689, 697, 702, 705 • 7: 659, 691, 692 • 8: 7, 12, 15, 386, 401, 413, 427, 434, 540, 542–546, 549f, 551–553, 554, 576, 581, 588, 592f, 595, 597, 669f, 687, 827, 828f, 834, 991f • 9: 3, 13, 15, 17, 273, 275, 277, 282, 451, 561, 563–567, 571, 573f, 579–582, 583, 593 Andreae, Johannes (1554–1612) 8: 1148 Anicetus, Bf. v. Rom (um 100 – 166; reg. 154–166) 5: 229 Anna von Dänemark, Kurfürstin von Sachsen (1532–1585) 1: 31, 484, 635 • 8: 798, 1104 Anna von Mecklenburg, geb. Markgräfin von Brandenburg (1507–1567) 2: 432 • 7: 937 Anna von Oldenburg, Gräfin von Ostfriesland (1501–1575, reg. 1540–1561) 2: 241 Anna Maria von Braunschweig-Calenberg-Göttingen, Herzogin in Preußen (1532–1568) 7: 55, 62, 427, 474, 716 Anna Sophie von Mecklenburg, geb. v. Preußen (1527–1591) 7: 57, 474

61

Anselm von Canterbury (1033 –1109) 1: 408, 825 • 6: 125, 336 • 8: 405 Anshelm, Thomas, Drucker (um 1470 – 1522/24) 6: 336 Antiochus III. der Große, Seleukidenherrscher (reg. 223–187) 1: 672 Antiochus IV. Epiphanes, Seleukidenherrscher (reg. 175–164) 1: 163, 597, 598, 672 • 2: 242f, 302f, 550f, 580f • 5: 474f Antipatros († 319 v. Chr.) 9: 359 Antoninus Pius, römischer Kaiser (86 – 161, reg. 138 –161) 9: 111, 151 Apelles († nach 180) 8: 494, 667 • 9: 573 Apiarius, Samuel († 1590/1) 8: 1101 Apion 3: 576 Apitius, Bernhard (1537–1605) 8: 1115, 1127, 1139 Apollinaris von Laodicea (um 315 – vor 392) 8: 35, 459f, 495, 513, 515, 582, 913 Aquila, Caspar (1488–1560) 1: 184, 201, 764, 800 • 2: 662 • 7: 426f Aretius, Benedikt († 1574) 9: 14, 99, 101 Aristarch von Samothrake (um 216 – 144 v. Chr.) 8: 577, 643 Aristeides von Athen (um 550 – 467 v. Chr.) 8: 69, 601, 671 Aristogeiton, attischer Redner (4. Jh. v. Chr.) 4: 552 Aristophanes (um 448 – 385 v. Chr.) 6: 97 • 8: 1066 Aristoteles (384 –322 v. Chr.) 1: 161, 843 • 2: 104, 121, 168, 170f, 210f, 252f, 898 • 3: 296, 406 • 5: 114, 140, 281, 645 • 6: 10, 86, 142, 148–150 • 7: 192, 255, 257, 277, 320, 326, 578, 936 • 8: 175, 1059, 1067 • 9: 76, 276, 278, 284, 289, 292, 295, 297f, 300–302, 306f, 309f, 315f, 325, 331, 334, 339f, 342, 440 Arius (um 280 – 336) 1: 147, 833 • 2: 108, 332 • 3: 156, 576 • 4: 33, 316 • 5: 206, 223, 328f, 451f • 7: 79, 167, 169, 178, 506, 521, 527, 564, 594, 701, 713, 736 • 8: 34, 380f, 501f, 504, 515, 627, 656, 668, 672, 743, 890, 925, 1054, 1081 • 9: 28, 36, 66f, 109, 112, 143, 163, 169, 172f, 179, 187, 200f, 205, 210, 216, 219, 236, 249, 253, 255f, 259, 261–264, 266, 269, 283f, 323, 325, 332, 335, 356f, 361, 363, 378 –380, 382, 384–386, 389, 393, 396, 400, 404, 409, 411, 430, 432, 480f, 512, 518, 573, 588 Arminius, Cheruskerfürst 1: 637, 957, 960, 962

62

Register

Arnobius d. J. († nach 455) 1: 221 • 9: 529 Arnold, Adam 8: 1147 Arnold, Balthasar (Pfr. in Torgau) 2: 416 • 5: 182 Arnold, Gottfried (1666–1714) 7: 30 Arnoldi, Franziskus († nach 1535) 2: 578 Artemas von Rom († um 270) 8: 500 Artzhofer, Rupert (1544 – nach 1581) 6: 701 Ascherham, Gabriel († 1545) 1: 820 • 5: 60 Askew, Anne († 1546) 1: 673 Athanasius (299 –373) 1: 221, 333, 572, 672, 861 • 2: 58, 108, 125, 332, 333 • 3: 576 • 4: 241 • 6: 376 • 7: 543, 593f, 631, 633, 736 • 8: 28, 57, 111, 313f, 315, 374, 430, 458, 463, 464f, 502, 533, 579, 584f, 615, 632, 634, 644, 646f, 666f, 683, 689, 734, 742, 748f, 751, 783, 880f, 913f, 926, 943, 1027 August, Kurfürst von Sachsen (1526–1586, reg. 1553 –1586) 1: 6, 31, 484, 635, 745 • 2: 7, 741 • 3: 491 • 4: 12, 19, 26, 49, 73, 114, 203, 323, 325, 339, 351, 420 • 5: 184, 294, 297, 555, 563, 579, 597, 707, 713, 722 • 6: 23, 107, 273, 309, 419f, 509, 641 • 7: 240 • 8: 5, 12, 14, 19, 321, 374, 376, 385f, 542, 797–799, 807, 985f, 1017, 1093, 1103–1106, 1113, 1146 • 9: 423 Augustin (Aurelius Augustinus), Bischof von Hippo, Kirchenvater (354 – 430) 1: 72, 166, 221, 260, 312, 345, 348f, 352, 355, 356, 357, 363, 383, 409, 415, 420, 425, 427–430, 432, 436, 437, 443, 447, 450–452, 454–456, 461–463, 509, 523f, 528, 530, 532f, 536–538, 541, 600, 817, 831f, 847, 852, 861–864, 865, 867 • 2: 182, 232f, 264f, 344f, 393, 395, 502–505, 654, 674, 713, 717, 729, 750, 816 • 3: 25, 156, 185, 189, 200, 243f, 367, 561, 580 • 5: 24, 33, 94, 98, 99, 100, 102, 110, 115, 118, 122, 131, 135, 255, 278, 282, 430f, 513, 517, 522, 534, 570, 588, 650f, 708, 721, 736, 745, 747, 750, 754, 761f, 767 • 6: 4, 9, 33, 37, 40, 57, 68, 72, 77, 89, 93, 96–98, 124, 125, 199, 275, 284, 288, 290f, 313, 334, 335, 351, 367, 369–371, 373, 432, 448, 487, 511, 539, 577, 599, 637, 658, 665, 668, 682–684, 697 • 7: 174, 339, 381, 383, 385, 406, 544, 569, 580, 585, 599, 617, 625, 703, 764–766, 767, 792, 806, 817f, 847, 877, 890, 900, 914f, 919, 921, 933, 947 • 8: 46, 96, 99, 216, 219, 270f, 313f, 374, 431, 432, 473–475, 491, 571, 598, 608, 629, 631–634, 640, 667, 691, 744, 748, 777f, 881, 882, 918,

924, 946, 969f, 1027, 1036, 1039, 1043, 1045, 1049, 1063, 1066, 1068, 1071, 1075, 1084f • 9: 31, 40, 45, 71, 72, 73, 77, 82, 84, 103, 108, 138, 165, 167, 171, 173, 182, 186, 200, 202, 205, 207, 209, 213, 228, 234f, 245, 261, 285, 352, 370, 383, 393, 396, 405, 408, 410, 453f, 456, 460, 466, 468, 503f, 512, 522, 524, 566, 571f, 573f, 592 Augustinus, Erzbischof von Canterbury († 604/609) 2: 230, 254f • 5: 229 Augustus (C. Octavius Augustus), röm. Kaiser (63 v. – 14 n. Chr.) 2: 121, 170f Aurelian, römischer Kaiser (Lucius Domitius Aurelianus, 214–275, reg. 270–275) 5: 328f • 8: 500 Aurelius, Bischof von Karthago (reg. um 391 – um 430) 4: 63 Aurifaber (Goldschmidt), Andreas (1514– 1559) 7: 5, 7, 58, 119, 123, 436, 466, 469f, 489, 516f, 702, 720, 724, 791f, 803, 818, 823, 841 Aurifaber (Goldschmidt) Vinariensis, Johannes (1519–1575) 1: 202 • 2: 12, 783, 800, 808 • 4: 20, 25f, 43 • 5: 8, 15, 22, 49, 79–81, 86, 88, 107, 111, 214, 254, 255, 294, 297–299, 531, 577f, 605, 673 • 6: 65, 208, 409, 590 • 8: 857 Aurifaber (Goldschmidt) Vratislaviensis, Johannes (1517–1568) 4: 25 • 7: 58, 469, 823f, 842, 958 Aurogallus (Goldhahn), Matthäus (um 1490 – 1543) 7: 599 Bachofen, Friedrich (ngw. 1529–1560) 5: 605 Backmeister, Lucas (1530–1608) 6: 690 Badehorn, Sigismund 8: 1118, 1129, 1143 Baderesch (Pommer), Johann (1518 – nach 1564) 2: 432, 696 Badius, Jodocus, Drucker (1462–1535) 6: 373 Baldung (Grien), Hans (1484/1485–1545) 2: 761 Balhorn, Johann d. Ä. (um 1500 – 1573) 1: 56 Balthasar III. von Promnitz, Fürstbischof von Breslau (1488 –1562, reg. 1539 – 1562) 6: 243 Bapst, Anna († 1573) 5: 722 Bapst, Valentin d. Ä., Drucker († um 1556) 1: 640 • 2: 425, 654, 705, 730 • 5: 181, 186, 722 • 6: 591 Barbatus (Bartmann), Philippus (ngw. 1565–1585) 6: 700 Barth, Caspar (1552–1629) 8: 1148 Barth, Margaretha 3: 248

Personenregister

Bartholomäus von Pisa (um 1338 – um 1401) 4: 105, 120 Bärwald, Jakob, Drucker († 1570) 3: 253, 359, 389, 550, 562 • 6: 306 Bärwald, Zacharias, Drucker († 1598) 3: 389 Basilides (um 85 – um 145) 8: 35, 494, 667 • 9: 52, 375–377, 500 Basiliskos, Kaiser von Byzanz (Flavius Basiliscus, † 476, reg. 475/6) 8: 511 Basilius der Große, Bischof von Caesarea, Kirchenlehrer (329/30 –379) 1: 584, 848 • 2: 750 • 3: 154 • 4: 257 • 5: 24, 33, 185, 732 • 6: 50, 100, 313, 335, 601, 626 • 7: 529, 703, 766 • 8: 28, 63, 176, 179, 313, 370, 431, 466, 686, 742, 754, 865, 919, 921, 924, 925, 955f, 957, 1043 • 9: 38, 138, 164, 181f, 186f, 216f, 344, 352, 397, 405, 409f, 415, 502 Báthory, Stephan, polnischer König (1533– 1586, reg. 1576 –1586) 9: 227 Bauerschmidt, Johannes (1526 – nach 1580) 1: 874f, 877, 897, 904 Baumann, Georg, Drucker (ngw. 1557– 1599) 4: 142, 155, 164, 256, 286f • 6: 384, 387f, 626 Baumann, Hans (Rothenburg o. T.) 1: 640 Baumgarten (Pomarius), Johann (1514 – 1578) 2: 624f, 802 Baumgarten, Sigismund 2: 625 Baumgartner, Hieronymus (1498–1565) 1: 200 • 7: 207, 251 Baur/Bayer, Clara 3: 249 Beatus Rhenanus (1485 –1547) 9: 276 Beck, Balthasar, Drucker († um 1551) 1: 256 Beckman(n), Andreas (1554 –1612) 8: 1148 Beda Venerabilis (um 672–735) 1: 825 • 8: 1043 Behem, Cosmus (ngw. 1571) 6: 460 Behem, Franz, Drucker (1500 –1582) 1: 14 • 2: 830 • 4: 167 Behem (Böhme), Johannes († 1581) 3: 22, 122, 312, 370 Beichling, Helene (†1568) 6: 572 Bellarmin, Robert (1542–1621) 1: 326 Beller, Johannes, Drucker (†1595) 6: 47, 243 Benedicti, Laurentius (Drucker) 7: 73 Benedikt, Paul 1: 764 Benedikt XII., Bischof von Rom (reg. 1334 –1342) 1: 456 • 2: 498 Berengar von Tours (um 1000 – 1088) 1: 377

63

Berg (Montanus), Johann vom, Drucker († 1563) 3: 435 • 6: 178, 234, 364, 366 • 7: 72f, 213, 231, 373, 838, 939 Bergen, Gimel (Drucker) († 1599/1600) 8: 798, 822 Bernhard von Chartres († nach 1124) 7: 598 Bernhard von Clairvaux (um 1090 – 1153) 2: 854 • 3: 274 • 5: 540, 699 • 6: 25, 48, 88 • 7: 448, 452, 498, 564, 727, 808, 889, 919 • 8: 62, 956, 957, 1059 Bernhardi, Johannes († 1551) 3: 249 Bernuth, Andreas 8: 1116, 1127, 1139 Bert, Anna von (1533–1564) 3: 569 • 6: 461 Bertano, Pietro, Bischof von Fano (1501– 1558) 2: 887 Besler, Michael (1512–577) 7: 937, 939, 949 Besold, Hieronymus (1522–1562) 1: 244 • 6: 238, 364 • 7: 70, 133, 251, 434, 939 Beurlin, Jakob (1520–1561) 7: 691, 823 Beyer, Nikolaus († nach 1595) 8: 1148 Beza, Theodor (1519 –1605) 1: 29, 30 • 2: 450 • 8: 5, 9, 14, 84, 300 –302, 308, 311, 325f, 336 –338, 341, 343, 345, 347, 359, 368, 431, 550, 553, 717–719, 725, 759, 760, 785, 787f, 828, 901, 973f, 996, 1095, 1130, 1133 –1135, 1145 • 9: 5, 14, 22, 350 Biandrata, Giorgio (1515 –1588) 8: 21, 31, 71, 72, 522, 648f, 658 • 9: 7–9, 15, 101f, 115, 179, 186, 363, 411, 421 Bibliander, Theodor (1505 –1564) 1: 29 • 9: 181 Bidenbach (Bidembach), Balthasar (1533– 1578) 7: 691 Bidenbach, Wilhelm (1538–1572) 8: 593, 670 Biel, Gabriel (um 1410–1495) 3: 189 • 4: 266 • 5: 232 • 8: 372, 882 Biesenroth, Hans von (um 1527 Burggraf in Königsberg) 7: 433 Bigot, Wilhelm 9: 276 Bilney, Thomas († 1531) 1: 673 Birnbaum, Georg († 1572) 3: 313, 370 Blarer, Ambrosius (1492–1564) 4: 19 • 5: 295 Blochinger, Matthäus (1520 –1584) 8: 1115, 1127, 1139 Blum, Gregor 8: 1147 Blum, Michael, Drucker († 1550) 2: 772 • 3: 29, 250 Bock, Gabriel 8: 1149

64

Register

Bodenstein, Andreas Rudolf, gen. Karlstadt (1486 –1541) 1: 17, 49, 200, 554 • 2: 5f, 224, 484, 649, 761, 971 • 3: 23 • 5: 63 • 6: 280, 300, 614, 644, 670 • 7: 150f, 153, 160, 161, 180, 748 • 8: 343, 345f, 800, 819, 1095, 1125, 1129 Bodzecinius, Stanislaus 9: 212 Boethius, Anicius Manlius Torquatus Severinus (um 480 – um 524) 9: 24, 35, 54, 71, 73, 374, 424 Boethius, Sebastian (1515–1573) 4: 113, 339 • 8: 204f, 270, 272, 278f, 284f, 293, 298, 387, 606 – 608, 671, 992 Bohemus, Johannes, Eccl. Naumburg 5: 605 Böhme siehe Behem Bojanowski, Stanislaus (poln. Sekretär) (1507–1555) 7: 971 Boldewan, Johann (um 1485 – um 1529) 2: 47 Bona Sforza, polnische Königin (1494 – 1557, reg. 1518 –1548) 9: 7, 180 Bonacker, Maria 7: 871 Bonaventura (um 1217 – 1274) 1: 363, 365 • 5: 232 • 6: 125 Bonifatius VIII., Bischof von Rom (reg. 1294 –1303) 1: 786 • 2: 184 Bonnus, Hermann (1504 –1548) 1: 277 Bora, Katharina von (1499 –1552) 1: 200, 656, 686, 699 • 7: 251 Boratinski, Iohannes 9: 136 Borcke, Antonius von (1501–1575) 7: 789 Borisouius, Tiburtius (Borzyszowski, Tyburcjusz) 9: 212 Born, Bartholomäus († 1583) 3: 371 Bornhausen, Samuel 3: 374 Bornman, Lukas (ngw. 1549 –1558) 4: 112, 327, 339, 344, 357f Böttger, Georg (1545 –1582) 8: 1146 Bouquin, Pierre († 1582) 8: 338 Brahe, Tycho (1546–1601) 7: 73 Brandenstein, Dietz v., ernestin. Rat 5: 531, 710 • 6: 65 Brandt, Ahasverus von (um 1508 – um 1560) 7: 718 Brant, Sebastian (1457/58 –1521) 1: 638 • 7: 800 Braubach, Peter, Drucker (um 1500 – 1567) 3: 251, 434 • 4: 111, 205, 232 • 5: 50, 149, 177, 258, 507, 515, 517, 627, 680 • 6: 448, 591 • 7: 233, 237, 243, 691 • 9: 13f, 419, 421 Braunseysen, Thomas (ngw. 1580) 6: 701 Breither, Sebastian, Ratsherr in Mansfeld (um 1500 – 1568) 6: 614 Brem, Petrus († 1580) 5: 667, 712, 771

Brenner, Christoph (1531 – nach 1578) 8: 1116, 1127, 1139 Brenz, Johannes (1499 –1570) 1: 15, 29, 241–243, 245, 248f, 256, 261, 268, 517, 628, 646, 661, 838, 891, 952 • 2: 761 • 3: 249, 251, 320, 325, 330, 416, 434 • 5: 52, 57, 515, 663, 680 • 6: 108, 448, 591, 670 • 7: 14, 25f, 203, 523, 578, 653, 656–660, 663–665, 669f, 674, 676f, 680–682, 683, 686f, 691, 803, 823f, 829, 830, 873, 943, 965 • 8: 8, 21f, 295, 344, 368, 386, 431, 434, 540–546, 549, 550, 551–554, 562, 576, 592, 669, 687, 722, 732, 757, 827, 828, 834 – 836, 839, 843f, 874, 915 – 917, 987, 992, 998, 999, 1000, 1007f, 1059 • 9: 181, 584 Bresnitzer, Alexis (1503/04–1581) 5: 771 Brettschneider (Placotomus), Johann (1514– 1577) 7: 69, 207, 439, 670, 709, 716 Briesmann, Johannes (1488–1549) 7: 23, 26 Brinner, Oswald 8: 1147 Bruccamp, Heinrich (ngw. 1556) 7: 61 Brück, Christian, ernestinischer Kanzler (um 1516 – 1567) 1: 24 • 5: 14, 531, 578, 580, 601, 710, 758, 783 • 6: 65, 88, 95, 100, 107 Brück, Gregor d. Ä., ernestinischer Kanzler (1483/5–1557) 2: 843 • 4: 67 • 5: 601, 710 Brück, Gregor III. († 1589) 2: 843 Brück, Philipp († 1616) 2: 843 Brück, Simon (um 1480 – 1523) 1: 47 Brutus (Marcus Iunius Brutus Caepio, um 85 – 42 v. Chr.) 8: 1024, 1082 Bucer, Martin (1491–1551) 1: 246, 268, 645, 688, 766, 837, 838 • 2: 686 • 3: 247, 252, 325, 330 • 6: 137, 142, 147, 168, 242, 450 • 8: 535, 762, 777f, 815, 1055 Buchholzer, Georg (um 1503 – 1566) 1: 602, 769 • 2: 105, 432, 435, 661, 666, 696, 919 • 4: 140, 159 • 7: 440 Buchner, Wolfgang 3: 138 Budny, Szymon (um 1530 – 1593) 9: 10, 15, 227, 422 Bugenhagen, Hanna († 1527) 1: 47 Bugenhagen, Johannes d. Ä. (1484–1558) 1: 7, 14, 19, 43, 46 – 49, 119, 176, 279, 483, 484, 485, 656f, 697, 764, 812, 977 • 2: 11, 23, 34, 44, 45, 46 – 48, 52, 62f, 65, 105, 133, 249, 313, 324f, 349, 359, 373, 387, 422, 432, 512, 537, 624, 665, 681, 692, 696, 699, 755, 757, 762, 764, 773–777, 803, 813, 830, 873f, 888, 904, 926 • 3: 5f, 8f, 23, 27, 35, 40, 49, 55, 58f, 65, 85, 87f, 100, 187, 249, 460f, 481, 504 • 4: 5, 25, 79, 123, 256, 376, 437

Personenregister

• 5: 70, 178, 183, 185, 186, 206, 271, 629, 775 • 6: 87 • 7: 71, 212f, 224, 446, 517, 519, 521, 599, 701, 703f, 711, 722, 732, 761, 776–778, 873 • 8: 20, 53, 83, 201, 220f, 535, 722, 728, 737, 761, 781, 947f, 1118, 1124 Bugenhagen, Johannes d. J. (1531/32–1592) 1: 10 • 8: 5, 19, 81, 83, 308, 361, 365, 400, 798, 989, 1115, 1127, 1139 Bulderberg, Jakob (1553–1590) 4: 178 Bullinger, Heinrich (1504 –1575) 1: 29, 910 • 2: 913 • 3: 325, 330, 492 • 4: 167 • 8: 6, 14, 325, 341–343, 345, 963, 975, 991, 996, 1095, 1130, 1145 • 9: 5, 22, 89, 179, 181f, 209 Bünau, Heinrich d. Ä. von (um 1490 – nach 1562) 2: 372, 387 Bund, Sigmund, Drucker (ngw. 1538 – 1557) 4: 167 Burchard, Franz (ngw. 1551) 7: 718 Burenius, Arnold (1485–1566) 5: 732 Burger, Johannes, Drucker († wohl 1596) 6: 8 Burggrav, Martin (ngw. 1567–1569) 4: 352 Busch, Jakob (um 1520 – nach 1547) 3: 373 Busso II. von Alvesleben, Bischof von Havelberg (reg. 1523 –1548) 1: 674 Büttner, Caspar (1553–1638) 8: 1149 Butze, Georg († 1549) 1: 626, 630, 640, 643f, 651 Byzantius, Bernhardus (ngw. 1573 –1580) 6: 700 C siehe auch K Caecilianus von Karthago (1. Hälfte 4. Jahrhundert) 1: 832 Caesar, Gaius Iulius (100–44 v.) 2: 171, 288, 289 • 8: 817, 996f, 1024, 1082 Caesar, Johannes († 1582) 8: 1146 Caesar, Sebald (ngw. 1548–1554) 3: 358 Caesar, Wolfgang 8: 1147 Caesius, Ernst († nach 1575) 8: 1147 Cajetan siehe Thomas de Vio Caligari, Giovanni Andrea, Nuntius in Polen (1527–1613) 9: 350 Caligula, römischer Kaiser (12– 41, reg. 37– 41) 9: 458 Calnouius, Iacobus (Jakub z Kalinówki, †1583) 9: 215 Calvin, Johannes (1509 –1564) 1: 11, 14, 16, 29, 910 • 2: 48, 512f, 913, 950, 961, 967, 968f • 3: 325, 330 • 5: 182, 404f, 414f • 6: 149 • 7: 936 • 8: 6, 14, 295, 298f, 300, 302f, 325, 337, 341f, 345, 402, 708, 716 –720, 729, 784, 828, 901, 973f, 996, 997, 1095, 1130, 1145 • 9: 8, 9–11, 13f, 22, 24, 29, 37, 40f, 48, 52, 54, 55, 73, 87, 99f,

65

103, 112, 114f, 130, 135f, 179, 181, 225, 227f, 231, 233, 259, 263, 273f, 380, 400, 564 Camerarius, Joachim d. Ä. (1500 –1574) 1: 93 • 2: 20, 30, 133, 149, 213, 374f, 429, 843, 866 • 3: 88 • 4: 24 • 5: 56, 242, 270, 480, 505, 636, 722 • 6: 22, 214, 265, 571 • 7: 939 • 8: 79, 308, 316 • 9: 163, 164 Camerarius, Joachim d. J. (1534 –1598) 2: 843 Camillus (Marcus Furius Camillus) (um 446 – 365 v. Chr.) 5: 646 Campanus, Johannes (um 1500 – nach 1574) 1: 671, 798 • 8: 1130 Campeggio, Lorenzo, päpstlicher Legat (1474 –1539) 1: 603 • 2: 917 Canisius, Petrus (1521–1597) 2: 804 • 3: 321 • 5: 57 • 6: 239 Capito, Wolfgang (1481–1541) 2: 668 • 3: 247, 248 Cappert, Thomas 8: 1148 Cardanus, Hieronymus (1501–1576) 2: 941 Carion (Nägelin), Johannes (1499–1537) 7: 196 Carlowitz, Christoph von, kursächsischer Rat (1507–1578) 1: 44, 79f, 766 • 2: 314f, 324f, 374, 387, 418, 423, 671, 830 • 4: 120 • 5: 645 • 7: 162 Carlowitz, Georg v. (1480–1550) 2: 372, 387 Casimir Markgraf von Brandenburg-Kulmbach (reg. 1515 –1527) 1: 877 Cassianus, Johannes (um 360 – um 435) 6: 38, 373 Cassiodor (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus, um 485 – um 588) 1: 365, 369 • 2: 750 • 8: 459, 892 Cassius Dio (Lucius Claudius Cassius Dio Cocceianus, um 164 – nach 229) 8: 1082 Castellani, Alberto (um 1450 – nach 1522) 1: 379 Castellio, Sebastian (1515 –1563) 8: 785 Catilina, römischer Politiker (Lucius Sergius Catilina, um 108 – 62 v. Chr.) 8: 1058 Cato (M. Portius Cato d. Ä., 234–149) 1: 575, 738 Celichius, Andreas († 1599) 9: 253, 255 Celsus (2. Jh.) 1: 834 Cerasinus, Iohannes 9: 136 Cerdon 9: 376, 458, 459 Cervini, Marcello, Kardinallegat, als Marcellus II. Bischof von Rom († 1555) 1: 924 Chabrias, athenischer Feldherr († 357 v. Chr.) 2: 287, 288f

66

Register

Checiny, Ioannes (Ioannes a Chęciny) 9: 212 Chemnitz, Martin (1522–1586) 1: 27, 30, 100, 148 • 3: 285, 509, 524 • 4: 178, 204, 305, 358 • 5: 579, 637 • 6: 14, 106, 308f, 314, 341, 343, 345, 349, 352f, 367, 382 • 7: 11, 14, 519, 535, 966 • 8: 7– 9, 11, 21f, 84, 89, 180 – 183, 188, 191, 204f, 278f, 284f, 293 – 298, 299–301, 303, 307, 361, 367, 371, 385, 387, 434, 576–591, 597, 599, 603, 608 –618, 621–624, 625, 626, 628–633, 635f, 643, 670–672, 707, 708, 736, 748, 829, 922, 981, 1002, 1005, 1059 • 9: 565 Chieregati, Francesco (1479–1539) 1: 782 Chleuicki (Chlewicki), Stanislaus 9: 215 Chodkiewicz (Chotkowicz), Johannes († 1579) 9: 12, 349, 351, 355 Cholinus, Maternus, Drucker (1525–1588) 6: 243f Christian I., Kurfürst von Sachsen (1560 – 1591, reg. 1586 –1591) 4: 26 • 5: 297 Christian II., König von Dänemark (1481– 1559, reg. 1513 –1523) 1: 483 • 6: 295 Christian III., König von Dänemark (1503– 1559, reg. 1534 –1559) 1: 47, 277, 483 – 487, 635, 965f, 968, 969, 970f • 2: 23, 44f, 52, 692, 720 • 5: 186 • 6: 690 Christianus, Albertus († 1564) 3: 318 Christoborski, Nicolaus • 9: 136 Christoph, Herzog zu Mecklenburg (1537–1592) 2: 432 Christoph, Herzog von Württemberg (1515– 1568, reg. 1550 –1568) 1: 6, 30 • 3: 89, 247, 491 • 4: 49 • 5: 17, 294, 513, 515, 517, 661, 663, 671, 673, 702, 743–745, 752, 760, 762 • 6: 57, 105, 108 • 7: 655, 659, 662, 691, 823, 871 • 8: 542, 828 • 9: 13, 181, 273f, 276f, 281, 563f Christoph, Landgraf von Leuchtenberg († 1554) 1: 617, 618 Chrysipp von Soloi (281/276–208/204 v. Chr.) 7: 175 • 9: 497 Chrysogonus von Aquileia (Märtyrer) 1: 466 Chytraeus, David (1530 –1600) 2: 801, 920 • 5: 487, 661, 743 • 6: 488, 690 • 7: 207 • 9: 565 Cicero, Marcus Tullius (106 – 43 v. Chr.) 2: 172f, 230f • 3: 73 • 5: 114, 120, 137 • 6: 33 • 7: 255 • 8: 367 • 9: 141, 351, 364, 436, 440, 442, 455f Clamorinus siehe Schreier Clauiger, Christian 8: 1147

Clemens von Alexandrien (um 150 – um 215) 5: 115 • 7: 764, 767 • 8: 1043 • 9: 138, 144, 155f, 169, 458, 459 Clemens I., Romanus (1. Jh.) 1: 357, 466 Clemens V., Bischof von Rom (reg. 1305– 1314) 1: 783, 784 Clemens VII., Bischof von Rom (reg. 1523– 1534) 1: 80, 718 Cletus (Anacletus), Bischof von Rom (2. Hälfte 1. Jh.) 1: 466 Cochlaeus, Johannes (1479 –1552) 1: 14, 43 • 2: 709, 917f • 3: 7, 52, 62, 70f • 6: 292 Coelestin I., Bischof von Rom (reg. 422– 432) 2: 729 Coelestin, Johann Friedrich († 1577/78) 1: 9 • 3: 568, 570 • 5: 12, 577, 662 • 8: 11, 321f, 324, 355 Coelius, Christian († vor 1579) 6: 572 Coelius, Michael (1492–1559) 1: 162, 663 • 2: 379 • 3: 9, 12, 21, 22, 49, 283, 284, 285, 312, 335, 370 • 4: 203, 433 • 6: 308, 587 Colditz, Laurentius († 1573) 3: 370 Coler, Jacob (1537–1612) 6: 109 Colerus, Caspar (ngw. 1575–1580) 6: 700 Collizius (Kollitz), Johannes (Drucker) († 1599) 7: 15 Colopinus, Georg (1504 –1583) 8: 1116, 1127, 1139, 1147 Commendone, Giovanni Francesco, Nuntius in Polen (1524–1584) 9: 250 Conrad, Caspar (1548–1612) 8: 1148 Constantius II. (Flavius Iulius Constantius), römischer Kaiser (reg. 337/53–361) 5: 607 • 9: 253, 257 Contarini, Gasparo, Kardinal (1483–1542) 1: 160 Cordatus, Conrad (1480 –1546) 3: 4f • 4: 281 Cornelius, Bischof von Rom (reg. 251–253) 1: 384, 466, 832 • 8: 1081 • 9: 378 Corner, Christoph (1518 –1594) 9: 565 Cornicaelius siehe Kornig Corvinus, Antonius (1501–1553) 1: 800 2: 379 • 7: 61, 826, 830, 943 • 8: 535, 959 Coverdale, Miles (um 1488 – 1569) 1: 81, 486 Crabbe, Petrus (um 1471 – 1553/4) 8: 449, 455 Cracovita, Leonardus 9: 8 Cracow, Georg (1525 –1575) 8: 5, 14 Crammius, Johannes (†1553) 7: 61 Cranach, Barbara († 1601) 5: 601 Cranach, Lucas d. Ä. (1472–1553) 1: 152, 890 • 5: 601 • 6: 356 • 7: 196

Personenregister

Cranach, Zacharias 8: 1116, 1127, 1139 Cranmer, Margaret († um 1575) 1: 79 Cranmer, Thomas, Erzbischof von Canterbury (1489 –1556, reg. 1532–1556) 1: 79 • 6: 247 • 7: 55 Cratander (Hartmann), Andreas, Drucker (um 1485 – um 1540) 6: 336 Crato siehe Krafft Crato, Christoph († 1577) 8: 1140 Crell, Paul (1531–1579) 1: 10 • 2: 803, 843 • 4: 9, 14, 373, 375 –378, 387, 391f, 394f, 398f, 406, 409, 419f, 427, 462f, 466–469, 479–487, 490–494, 498f, 505–517, 519f, 528, 531, 551 • 5: 556 • 8: 4f, 14, 81, 89f, 95, 97f, 100, 109, 125, 157, 542, 798, 834, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Crell(ius), Sebastian (1538–1567) 6: 245 Creutzer, Veit, Drucker († 1578) 3: 28, 33f, 55, 58, 67, 99, 120, 253, 260, 266, 396, 401, 433, 489, 496 • 4: 37, 154 • 5: 186 • 6: 247, 327 • 7: 205, 212, 656, 665, 674 Creytz(en) siehe Kreytzen Criscovius, Laurentius (Krzyszkowski, Wawrzyniec, um 1530 – nach 1597) 9: 10, 71, 226, 234 Cristinius, Stanislaus 9: 212 Cromwell, Thomas (um 1485 – 1540) 9: 137 Crouitius, Martinus siehe Krowicki, Marcin Cruciger, Caspar d. Ä. (1504 –1548) 1: 14, 43, 44, 45, 46 – 49, 176, 279, 612, 764 • 2: 7, 44, 47, 313, 353, 359, 372, 387, 537, 666, 674, 708, 813, 869, 888, 904 • 3: 4– 6, 35, 55, 59, 65, 85, 100, 135, 187, 249, 256, 320, 358 • 4: 56f, 123, 419 • 5: 155, 271, 629 • 7: 240, 599 • 8: 19, 322, 360, 535, 948, 949 • 9: 422 Cruciger, Caspar d. J. (1525 –1597) 1: 10, 51 • 2: 325 • 3: 13, 358 • 8: 5, 19, 81– 83, 185, 308, 359 –363, 365, 377, 400, 798, 989, 992, 1093, 1115, 1127, 1138 Cruciger, Elisabeth (um 1505 – 1535) 8: 19 Cruciger, Felix (KrzyĪak, Feliks, † 1563) 9: 182, 211, 221 Crusius siehe Krause Crutziger, Johann, Drucker († 1585?) 2: 920 Culmann, Leonhard (1497/98–1562) 7: 857 Curaeus, Joachim (1532–1573) 1: 31 • 8: 13, 1017–1019, 1026, 1039, 1056, 1059, 1063, 1075 Curio, Christoph 8: 1146

67

Curtius (Korte), Valentin (1493–1567) 1: 484 • 3: 509 Cyprian von Karthago (Thascius Caecilius Cyprianus, nach 200 – 258) 1: 194, 330, 342f, 345, 349, 355, 369, 409, 417, 420f, 424, 427–429, 431, 436, 450f, 454, 466, 538, 543, 832, 844, 861 • 5: 392f, 730 • 8: 59, 70, 200, 203, 216, 219, 222f, 224f, 277, 447f, 632, 666, 690, 1151 • 9: 138, 144, 160, 169, 172, 366f, 387, 400, 401, 405, 454, 499, 513f Czarnouius, Andreas (Czarnowski, Andrzej) 9: 215 Czechowic, Martin (1532–1613) 9: 349 Damasus I., Bischof von Rom (um 305 – 384) 8: 459, 504, 666f, 689 Danaeus, Lambertus (um 1530 –1595) 9: 16, 275 Dareios I. d. Gr., persischer Großkönig (549–486, reg. 521–486 v. Chr.) 5: 588 Dathenus, Petrus (1531/2–1588) 8: 12, 827, 985–987, 995, 997, 1011 Daubmann, Johann (Drucker) (†1573) 7: 5, 58, 70, 74, 381, 447, 664, 826f, 831, 870, 872, 943, 963, 967, 968 • 9: 12, 347, 349, 422 David von Mansfeld (1573–1628) 6: 679 Dávid, Ferencz (Davidis, Franciscus, 1510– 1579) 8: 21, 31, 71, 72, 420, 522, 648f, 658 • 9: 15, 101 Day, John, Drucker (ngw. 1544–1583) 5: 725 Decius (C. Messius Quintus Traianus Decius), römischer Kaiser (reg. 249–251) 1: 607, 832 • 2: 502, 564f Degen, Bernhard 9: 275 Degen, Jakob siehe Schegk, Jakob Demetrios I. Poliorketes, makedonischer König (um 336 – 283 v. Chr., reg. 294 – 283 v. Chr.) 8: 1025 Demetrius von Phaleron (um 350/60 – um 280 v. Chr.) 2: 104 • 8: 1025 Demophilus, Bischof von Konstantinopel (reg. 370–380, † 386) 1: 835, 843 Demokrit (um 460 – 380/70 v. Chr.) 8: 370 Demosthenes, attischer Rhetor (384 –322 v. Chr.) 2: 172f, 618f • 3: 73 • 4: 552 Denck, Hans (um 1495 – 1527) 9: 493 Denecker, David, Formschneider 1: 553 Dernbach, Balthasar von, gen. Graul, Fürstabt von Fulda (1548–1606, reg. 1570–1606) 6: 109 Deustzmann, Michael, Pfr. Naumburg († 1580/81) 5: 605

68

Register

Diagoras von Melos (um 475 – nach 410 v. Chr.) 9: 442 Díaz, Alfonso 1: 688 Díaz, Juan (um 1510 – 1546) 1: 556, 688 Dietherich, Justus (ngw. 1549–1562) 3: 371 Dietrich, Georg (1525–1598) 8: 1118, 1129, 1143 Dietrich, Veit (1506 –1549) 1: 118, 162, 646, 891 • 2: 512 • 3: 252, 433, 435 • 4: 203 • 6: 177, 308, 362 • 7: 57, 73, 167, 203, 251, 599, 873 • 8: 307, 959 Dietrich II. von Landsberg, Markgraf der Lausitz (reg. 1156–1185) 1: 639 • 2: 639 Dietrichstein, Herren von 3: 570 Diodoros Siculus (1. Jhdt. v. Chr.) 8: 1021 Diogenes von Sinope (um 413 – um 323 v. Chr.) 7: 949 Diokletian (C. Aurelius Valerius Diocletianus), römischer Kaiser (reg. 284–305) 1: 648, 832 • 2: 600f • 5: 350 Dionysius, Bischof von Alexandrien († 264/65) 9: 374, 377, 378, 384 Ps.-Dionysius Areopagita (um 500) 1: 72, 421, 430, 448 – 450, 454, 460, 464, 536, 835, 843, 861 • 8: 584 Dionysius Carthusianus bzw. Richelius (1392/1402–1471/2) 1: 401 • 6: 38 • 8: 1051 Dioskur, Patriarch von Alexandrien († 454) 8: 509 Dissinger, Jeremias (1520 – nach 1580) 6: 700 Dockhorn, Lorenz (ngw. 1575) 6: 642 Doetschel, Johann 7: 720 Dolgen, Merten, Drucker (ngw. 1541–1571) 2: 805 Dominicus Aquinas 1: 773, 775 Dominicus Loricatus († um 1060) 1: 372 Dominicus von Preußen († 1460) 1: 601 Donat (Aelius Donatus, * um 310) 1: 561, 732, 735, 736 Donatus von Karthago († 355) 1: 832 Dorothea, Königin von Dänemark und Norwegen, geb. Prinzessin von SachsenLauenburg-Ratzeburg, Gemahlin Christians III. von Dänemark (1511–1571) 1: 484 • 6: 690 Dorothea, Herzogin in Preußen, geb. Prinzessin von Dänemark und Norwegen (1504–1547) 7: 57, 474, 716 Dreher, Konrad, Drucker (ngw. 1565–1593) 6: 626 Dryander, Jaime (Enzinas, † 1547) 1: 688 Ducher, Agnes 5: 722

Duns Scotus, Johannes (um 1266 – 1308) 2: 386 • 5: 28, 72, 158, 160, 170 • 6: 193 • 8: 1052f, 1072 Durandus de Sancto Portiano (um 1275 – 1334) 1: 226 Dürer, Albrecht (1471–1528) 7: 73 Dürr, Rupert (württemb. Rat) 7: 823 Eber, Paul (1511–1569) 1: 7, 10 • 2: 312, 323, 387, 674, 869 • 4: 376, 528 • 5: 56, 555f, 559, 597 • 6: 614 • 7: 446 • 8: 4, 19, 83, 341, 541, 542, 625, 669, 729, 774, 777, 788f, 1113, 1124 • 9: 565 Eberhard, Kaspar (1523 –1575) 8: 19, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Eccard, Georg (1520–1583) 6: 183, 245 Eck, Johannes (1486 –1543) 1: 4, 162 • 2: 5, 496 • 3: 254 • 6: 280, 300 • 7: 507 • 8: 723, 816, 1122 Eck (Eccius), Wilhelm (* um 1530) 4: 177, 179f, 189f, 193, 222–224, 243 Eck (Egino) Gf. v. Salm-Neuburg († 1574) 6: 614 Eckhart von Hochheim (gen. Meister Eckhart) (um 1260 – vor Mai 1328) 7: 564 Edelsheim, Margareta von (um 1470 – um 1522) 1: 675 Edward VI., König von England (1537– 1553, reg. 1547–1553) 1: 79 –81, 787 • 2: 755, 757, 769, 771 • 3: 28, 33, 35, 55, 81 • 5: 186 • 7: 55 Egger(de)s, Petrus (ngw. 1549–1593) 4: 178, 180, 192 • 5: 15, 531, 577, 662 • 6: 65 Egger(de)s, Servatius († 1564) 2: 50 Eichbuchler, Heinrich, Drucker († 1555) 5: 723 Eichbuchler, Helena († vor 1564) 5: 723 Eichelborner, Adrian (ngw. 1550–1568) 3: 375 Eichelbrenner, Andreas (ngw. 1546 – 1555) 3: 371 Eichenbergk, Johannes 3: 509 Eichhorn siehe auch Sciurus Eichhorn, Andreas, Drucker (1553–1615) 6: 169 Eichhorn, George (ngw. 1554) 3: 371 Eichhorn, Johann d. Ä. († 19. Dez. 1549) 7: 469, 824, 841f Eichhorn, Johann (d. Ä.), Drucker (1524– 1583) 4: 137, 142, 157, 161, 164, 258f, 279, 283, 286f • 6: 165, 173 • 7: 469 Eichsfeld, Martin (1548–1613) 8: 1149 Eilenberg, Wolfgang 8: 1147 Einsiedel, Heinrich Abraham von (1504 – 1568) 2: 372

Personenregister

Einsiedel, Heinrich Hildebrandt von (1497–1557) 2: 372 Eisengrein, Martin (1535 –1578) 8: 353 Eitzen, Paul von (1522–1598) 1: 29 • 2: 48f, 51 • 3: 509 Elisabeth, Herzogin von BraunschweigLüneburg, Gräfin von Henneberg (1510–1558) 7: 6, 55, 59, 61, 62, 426f, 474 Elisabeth von Dänemark, Kurfürstin von Brandenburg (1485 –1555) 1: 698f • 7: 61 Elisabeth von Österreich, Gemahlin Christians II. von Dänemark († 1526) 1: 483 Elisabeth von Thüringen (1207–1231) 1: 471 Emden, Levin (um 1488 – 1552) 5: 579 Emkel, Martin 2: 843 Empedokles (um 495 – um 435) 6: 129 Emser, Hieronymus (1478–1527) 1: 804, 879, 882 Ende, Wolf vom († 1555) 2: 372 Endriß, Jakob († 1566) 5: 663 Engelhart, Joachim (1547–1606) 8: 1116, 1127, 1139 Engelmann, Johannes († 1562/69) 7: 692 Ennius (Quintus Ennius, 239–169 v. Chr.) 8: 786 Enno II., Graf von Ostfriesland (1505 – 1540) 2: 241 Entringer, Anna († 1583) 5: 663 Epikur (um 341 – um 270 v. Chr.) 1: 108, 144, 593 • 2: 144, 504 • 3: 484 • 4: 40, 119, 311, 343 • 5: 120, 285, 355, 615 • 7: 257, 477, 587, 862 • 8: 234, 1062 • 9: 365, 436 Epiphanius von Salamis (um 315 – 403/4) 1: 417, 420, 436, 450, 454 • 3: 576 • 5: 721, 732, 735 • 6: 313, 335 • 7: 634 • 8: 314, 457, 458, 499, 666, 689, 743, 925 • 9: 529, 566, 572, 582 Epiphanius Scholasticus (Mitte des 6. Jhdt.) 1: 365, 369, 430, 431 Episcopius, Albertus 9: 212 Episcopius, Eusebius, Drucker (1540–1599) 6: 105, 106, 119 Episcopius, Nikolaus d. Ä., Drucker (1501– 1564) 3: 438 • 6: 367, 633 • 7: 182, 335 Epping, Tilemann († nach 1553) 2: 46, 51 Epple, gen. Mailänder, Johannes Ottmar (um 1510 – 1573) 7: 693 Erasmus von Rotterdam (1466/69 –1536) 1: 24, 342f, 349, 523, 627 • 2: 264f, 289, 961 • 3: 165 • 4: 92 • 5: 4, 9, 97, 117, 132, 133, 267, 272–280, 282, 285, 391, 505, 526, 729, 735 • 6: 4f,

69

48, 197, 241, 244, 279, 280, 292, 294, 297, 300, 370, 479, 535, 601, 637, 699 • 7: 445, 475 • 8: 30, 200, 224f, 308, 312, 347, 367, 459, 591 • 9: 28, 39, 40, 52, 94, 107, 167, 168, 463, 466, 469, 571 Erich I. d. Ä., Herzog von BraunschweigLüneburg, Fürst von Calenberg-Göttingen (1470–1540, reg. um 1495–1540) 7: 61, 426 Erich II. d. J., Hz. v. Braunschweig-Lüneburg, Fürst v. Calenberg-Göttingen (1528–1584, reg. 1540–1584) 1: 605, 637 • 6: 344 • 7: 6, 61, 426, 519, 719 • 8: 535 Ernst II. von Mansfeld-Vorderort (1479 – 1531) 1: 719 Ernst III. (IV./VI.) v. Mansfeld-Hinterort (1561–1609) 6: 678 Ernst, Andreas (1498–1565) 4: 324 Ernst, Ursula 4: 324 Erythropilus, Johann Justus, Verleger in Kopenhagen (ngw. 1680 –1700) 6: 121 Espin, Wolfgang 8: 1147 Etzdorf, Heinrich v., ernestin. Rat († 1577) 5: 531 • 6: 65 Eucharius v. Trier (Mitte 3. Jh.) 6: 40, 41 Eucherius v. Lyon (vor 410 – um 450) 6: 41 Eudoxios von Antiochia, Bischof von Germanicia, von Antiochia, von Konstantinopel (um 300 – 370) 7: 527 Euklid (4. Jh. v. Chr.) 9: 295 Eunomius (325–396) 8: 502, 504, 743 • 9: 142f, 152, 164, 284, 383, 574 Euripides (485/80–406 v. Chr.) 2: 339 • 8: 26, 1023 Euseb von Emesa (um 300 – 360) 9: 492 Euseb von Caesarea (vor 265 – 339/40) 1: 369, 417f, 430, 444 • 2: 779 • 5: 229, 328f • 8: 96f, 500, 501f, 742, 919, 926 • 9: 36–39, 72, 92, 163f, 264, 266, 352, 374, 378, 457 Euseb von Nikomedien († 341) 8: 502 • 9: 382 Euseb von Vercelli (um 283 – 371) 8: 742, 914 Eustachius (Eustathius von Antiochien, um 280 – 337 bzw. 360/61) 9: 380 Eustathius von Sebaste († nach 377) 8: 32 Eutyches (um 378 – nach 454) 7: 141, 242, 413, 589 • 8: 37, 39f, 181, 191, 297, 380f, 451, 475, 480, 509 –514, 516, 521, 524, 539, 541, 543f, 556f, 564, 574, 582, 588, 653f, 668, 672, 734, 735, 904, 908, 911, 922, 931,

70

Register

1029, 1035, 1043, 1046, 1065, 1086 • 9: 66, 179, 356f, 400, 486 Evagrius Scholasticus (um 535 – nach 595) 8: 451, 453, 906 Evodius, Bischof von Uzalis (reg. 396/7– 424/8) 4: 63 Faber, Andreas (1549 – nach 1600) 8: 1150 Faber, Anna (†1577) 6: 572 Faber, Basilius (um 1520 – 1575/76) 4: 177, 222, 243 Faber, Johann (ngw. 1550) 3: 372 Faber, Johann (ngw. 1549–1563) 3: 374 Faber, Johannes 3: 373 Faber, Nikolaus 8: 1148 Faber, Paul, Drucker (ngw. 1580 –1593) 6: 690 Faber Stapulensis, Jacobus (Jacques Lefèvre d’Étaples, 1450/55 –1536) 1: 843 • 9: 276 Faber, Wendelin (ngw. 1526 –1540) 6: 587 Fabian, Bischof von Rom (reg. 236 –250) 1: 384 Fabricius, Andreas (1528 –1577) 1: 21 • 4: 12, 114, 303 –305, 321, 323 –328, 329, 340, 342, 344f, 349, 351–354, 357, 358, 359f, 362, 363f, 365, 369– 371 • 6: 271, 272, 307, 509f, 665 Fabricius, Georg (1516–1571) 3: 358 • 4: 324 • 6: 509 • 7: 207 Fabricius, Johannes 7: 939 Fabricius, Theodor (1501–1570) 4: 281 Fabricius, Valentin 8: 1150 Fachs, Ludwig (1497–1554) 2: 9, 21, 387, 671, 866, 887 Falckmann, Balthasar (ngw. 1551–1562) 3: 376 Falconius, Johannes († 1586) 9: 6–8, 215 Falconius, Thomas 9: 8, 215 Farnese, Alessandro siehe Paul III. Farnese, Giulia (1474 –1524) 2: 204 Farnese, Ottavio (1524 –1586) 1: 655 Farnese, Pierluigi II. (1503 –1547) 1: 655 Farnrode, Dietrich von 1: 889 Faust(us), Elisabeth, verehl. Flacius († 1564) 2: 119 • 3: 77 • 4: 52 • 6: 22 • 7: 239 Faust, Lampert 4: 111 Faustus, Michael (1483–1561) 1: 93 • 2: 119 • 6: 22 • 7: 239 Feige, Johann, hessischer Kanzler (1482– 1543) 1: 601 Ferdinand I., röm.-dt. König und Kaiser (1503–1564, reg. 1531/1558–1564) 1: 146, 153, 176, 269, 551– 553, 562, 591f, 594f, 596, 605, 611f, 614, 615,

622, 638, 643f, 646, 689, 698, 745, 748, 764, 799 • 2: 20f, 283, 560f, 645, 735, 878f, 923f, 930 • 4: 49, 52, 256 • 5: 294 • 6: 243f, 516 Ferinarius, Johannes (1534–1602) 8: 349 Fernando Alvarez de Toledo y Pimentel, Herzog von Alba (1507–1582) 1: 640 • 6: 265 Fesel, Johannes († 1557) 6: 344 • 7: 519 Feyerabend, Sigmundt, Drucker (1528– 1590) 6: 398 Figulus, Wolfgang (um 1520–1591) 8: 1118, 1128, 1142 Filastrius von Brescia († vor 397) 8: 577, 783 • 9: 566, 572 Filipowski, Hieronymus († vor 1574) 9: 8 Filkner, Johannes 8: 1149 Fischart, Johann (1546/7–1591) 6: 374 Fischer, Agnes († um 1563) 2: 359 • 7: 240 Fischer, Christoph (1518 –1598) 8: 966f Fischer (Piscator), Gabriel († 1565) 3: 372 Fischer, Ulrich († nach 1564) 7: 70 Flach, Martin d. J., Drucker († 1539) 6: 445 Flacius Illyricus, Matthias (1520 –1575) 1: 7, 9, 11, 12, 15 –19, 21, 23 –26, 28, 29, 44f, 80, 91– 93, 97, 101, 111, 119, 127, 135f, 145, 148–150, 152–154, 159, 166, 175f, 278, 554, 673, 699, 732, 746–748, 762f, 769, 800, 905, 907, 945 • 2: 6 –14, 17, 22–24, 28, 30f, 34f, 37, 45, 48, 53, 57f, 61, 106, 113, 115, 117–126, 133, 138f, 151, 168f, 218, 241, 248, 250f, 253, 257, 272, 284, 299, 313, 323, 329, 335, 347, 348, 355, 358, 360, 368, 372, 378, 387, 448, 451, 472, 493, 625, 646, 648f, 653f, 657, 659, 663, 675, 686, 703f, 705f, 709, 711–714, 718f, 723, 724, 726 –728, 735 –737, 743, 755, 777, 779, 781–786, 795f, 798f, 800 – 802, 803, 804, 808, 809, 812, 813, 815, 830, 832, 841– 847, 849, 851, 852– 856, 859, 861, 862, 863, 875f, 880f, 892, 899, 903, 904 – 907, 909–911, 913, 914, 915–934, 936–939, 940, 941– 943, 947f, 953, 957 • 3: 7–11, 12, 13, 24, 31, 32, 33f, 35, 40– 45, 49f, 52, 55, 57, 58f, 65, 70, 75, 77–79, 81, 86, 88, 90, 91, 93, 94, 99–101, 103, 106, 133f, 151, 152, 187, 259, 275, 277, 284–286, 313, 317, 335, 391, 393–397, 406, 409, 411f, 415–417, 419f, 422f, 425, 427, 431, 436, 437f, 445f, 452f, 460f, 471f, 485, 494f, 501–504, 507, 509f, 512,

Personenregister

513–515, 518, 523–525, 532, 541, 547, 570 • 4: 10f, 14, 21f, 25–27, 44, 47, 50 –53, 55, 68f, 71, 73 –80, 86–90, 92, 94–96, 99, 101f, 114, 123, 178, 179, 203, 221, 249, 258, 305, 325, 420, 538 • 5: 6, 7–10, 12–17, 47, 54, 68, 80f, 83, 105, 107–111, 113, 114f, 120, 123f, 126, 133–135, 137, 139f, 142–144, 149f, 152f, 163, 170, 181, 205, 206, 211, 213–218, 221f, 224, 235, 236, 240f, 243f, 246f, 251–253, 255–258, 260–264, 270f, 294, 296–299, 455, 487, 505, 529, 531–536, 539, 543, 553, 555–559, 562f, 577–581, 583, 591f, 593, 597f, 600, 602, 605, 613, 619, 620, 631, 635, 637, 639, 661–664, 666f, 669, 671, 672, 682, 688, 693, 707, 713f, 719f, 730, 743, 744, 752, 771 • 6: 3, 4f, 6– 9, 10, 11–17, 19, 21–29, 30, 35, 60, 63, 65–81, 83 –85, 87– 97, 100, 103, 105 –111, 118 –122, 167f, 170, 172f, 176, 179, 180, 200, 203f, 208f, 214, 217, 225, 227–231, 233, 234f, 237, 244f, 251, 265f, 271, 277, 280, 300, 305 –308, 336, 343, 348f, 351, 363, 368, 374f, 381f, 385, 417, 419 – 422, 425, 439f, 443, 453, 457, 459–488, 493, 507, 509, 511–513, 515, 516, 517f, 519, 556, 558, 571, 573, 577, 578f, 581f, 590, 594, 614f, 619, 621, 623f, 632, 635, 677 • 7: 6, 13f, 70, 71, 149f, 209, 233, 235, 237–239, 241–245, 247, 254, 260, 407, 411, 420, 520, 653, 656–661, 663, 665, 670, 682, 699, 700f, 787, 789–791, 803, 808, 811, 835–839, 842, 847, 853, 863, 869 • 8: 3f, 48f, 63, 294, 321, 323f, 333, 361, 392–398, 565, 602, 911 • 9: 14, 421–423 siehe auch Dominicus, Henetus, Lauterwar, Waremundus Flamme, Johann († 1566) 2: 50 Flavian, Bischof von Konstantinopel († 449/50) 8: 509, 574, 580, 736 Fleischmann, David (1546–1606) 8: 1115, 1126, 1138 Florinus, röm. Presbyter (2. Hälfte 2. Jhdt.) 5: 329 Formosus, Bischof von Rom (reg. 891– 896) 1: 783 Forster, Johannes (1496 –1556) 1: 45 • 2: 7, 249, 312, 372, 373f, 387, 681 • 3: 40, 58, 87f • 4: 376 • 5: 56 • 6: 633 • 7: 71, 212f, 225, 446 Franck (Francus), Jonas († nach 1581) 6: 700 Franck, Sebastian (1499–1542) 8: 533 Francke, Joachim († 1551) 2: 47 Franke, Joachim (1551–1599) 8: 1118, 1128, 1142 Franz von Assisi (1181/82–1226) 2: 933 • 4: 105, 120

71

Franz I., Herzog von Braunschweig-Lüneburg (1508–1549) 2: 266 Franz I., König von Frankreich (1494– 1547, reg. 1515–1547) 1: 562, 718f, 843 Frecht, Martin (1494 –1556) 1: 268 • 3: 247 • 7: 691 Frede(r), Johannes (1510–1562) 3: 509 • 5: 605 Frede(n) (Friede), Henning († 1565) 2: 622f • 3: 509 Freyhub, Andreas (1526–1585) 1: 10 • 8: 79, 1114, 1126, 1138 Freytag, Sebastian († 1564) 2: 50 Friedel, Bartholomäus (1528–1577) 8: 1117, 1128, 1142 Friedrich I. Barbarossa, römisch-deutscher Kaiser (1122–1192, reg. 1152–1190) 1: 783 Friedrich I., dänischer König (reg. 1523 – 1533) 1: 483 Friedrich II., Kg. v. Dänemark u. Norwegen (1534–1588, reg. 1559–1588) 4: 188 Friedrich II., röm.-dt. Kaiser (1194–1250, 1211/12 dt. König, 1220 Kaiser) 2: 541 Friedrich II., der Weise, Kurfürst von der Pfalz (1482–1556, reg. 1540–1556) 1: 605, 655 • 6: 57 Friedrich III. (1415–1493, römisch-deutscher König ab 1440, Kaiser ab 1452) 7: 4 Friedrich III, der Fromme, Kurfürst von der Pfalz (1515–1576, reg. 1559– 1576), Herzog von Pfalz-Simmern (1557–1559) 3: 492, 529 • 4: 23, 49, 178 • 5: 294, 534, 673 • 6: 68, 419 • 8: 323, 1017, 1055 Friedrich III., der Weise, Kurfürst von Sachsen (1463 –1525, reg. 1486 –1525) 1: 666, 669, 960f • 2: 916 • 5: 310f, 594 • 6: 597 • 7: 208 • 8: 4 Friedrich V., d. Ä., Markgraf von Brandenburg-Ansbach-Kulmbach (1460– 1536, reg. 1486/1495–1515) 7: 117 Friedrich von Brandenburg (1530 –1552) 1: 745 Frischmut, Hans, Drucker († nach 1542) 6: 395, 406, 408, 536, 562 Frith, John († 1533) 1: 673 Froben, Hieronymus d. Ä., Drucker (wohl 1501–1563) 3: 438 • 6: 367, 601, 633 • 7: 182, 335 Froben, Johannes, Drucker (um 1460 – 1527) 6: 34, 151 Frölich, Georg (um 1500 – um 1554) 7: 433 Froschauer siehe Froschower

72

Register

Fröschel, Elisabeth 1: 51 Fröschel, Hieronymus (1527–1602) 6: 227 Fröschel, Sebastian (1497–1570) 1: 14, 46, 50, 176 • 7: 101 Fröschel, Zacharias (1540–1592) 8: 1140 Froschower, Christoph d. Ä., Drucker (um 1490 – 1564) 2: 761 • 6: 670 • 9: 15 Frost, Ambrosius 8: 1149 Frundsberg, Georg von, Landsknechtsführer (1473 –1528) 1: 633 Fuchs, Bartholomäus (1549 – nach 1606) 8: 1149 Fuchs (Alopecius), Hero, Drucker († vor 1556) 3: 243 Fuchs, Leonhard (1501–1566) 1: 93 • 6: 22 Fuhrmann, Jacob (1551–1619) 8: 1149 Fulgentius von Ruspe (um 465 – 532/3) 8: 432, 479, 597f • 9: 138, 167, 466, 485 Funck, Johann (1518–1566) 7: 7, 11, 14, 53, 55–60, 64, 69f, 118, 196, 434, 437, 447, 469f, 489, 697, 699–704, 707, 711f, 720, 722f, 776, 787, 789–792, 795, 803f, 806–815, 817, 824, 835, 837, 841, 843, 844, 847, 853, 857, 937, 942, 965f • 9: 180, 182, 214 Fürstenauer, Hans (Schachtelmacher, ngw. 1551) 7: 69f Fuß, Johann († 1565) 4: 113, 359 Galen von Pergamon (128/131–199/216) 2: 137 • 7: 714 • 9: 315 Galen, Johannes 8: 1116, 1127, 1139 Gall, Petrus, dänischer Geistlicher 1: 487, 969 Galle, Jakobus 3: 375 Gallus, Nikolaus (1516 –1570) 1: 7, 15f, 26, 29, 117–119, 122, 127–129, 268, 554, 646, 747, 952 • 2: 7, 9–12, 23, 28, 117, 299, 355, 358–360, 450, 451, 455, 467, 493f, 622f, 646, 653f, 657, 659, 703f, 705f, 709, 711–713, 723, 724, 726–728, 733, 735–739, 742, 750, 777, 783, 795, 799, 800, 801, 808, 809, 812, 841f, 844f, 849, 852–856, 859, 861– 863, 867, 874, 875, 877–881, 884– 889, 890, 892f, 898–909, 911–913, 915f, 924, 926, 928, 930, 936f, 941– 943, 947–950, 953, 955, 957, 961, 967, 969f • 3: 7–11, 35, 43, 49f, 58, 77, 85, 90f, 97, 99–102, 103, 106f, 109, 113, 118f, 126, 133f, 253, 259, 260, 266, 275, 277, 313, 416, 435, 452f, 460f, 472, 507, 515, 541, 547, 569 • 4: 79, 82f, 95, 123, 179, 203 • 5: 6, 7–9, 12, 15, 108f, 150, 153, 270–273, 275, 280, 455, 505–508, 519, 523, 527, 578, 605,

662 • 6: 5, 23, 107, 108, 181, 305, 308, 420, 459, 484 • 7: 13f, 71, 149f, 209, 235, 237, 240–242, 411, 653, 656–661, 663, 665, 682, 699, 700, 790, 808, 835, 869 • 8: 323 Garbitius, Matthias (um 1505 – 1559) 1: 93 • 2: 119 • 6: 22 Garcaeus, Johannes d. Ä. (1502–1558) 2: 46, 49 Garcaeus, Johann d. J. (1530 –1574) 8: 19 Gasser, Achilles Pirmin († 1577) 6: 227, 244 Gattinara, Mercurino Arborio di (1465 – 1530) 2: 940, 941 Gaubisch, Urban, Drucker (1527/30–1612) 1: 397 • 3: 389, 526, 542, 548 • 4: 26, 189, 220, 345f • 5: 298, 583f, 642, 773 • 6: 271, 362, 395, 511, 516, 543, 608, 621, 629, 632, 647, 661, 677, 691 Gawer, Jakob († nach 1599) 8: 1140 Gebhard VII., Graf von Mansfeld-Hinterort(-Mittelort) (1478–1558) 1: 717, 719, 726, 978 6: 587, 591 Gebhard, Michael (1530 – nach 1585) 6: 700 Gegler, Hans, Drucker (ngw. 1547–1560) 1: 552, 553 • 4: 49 • 6: 235 Geiler von Kaisersberg, Johann (1445– 1510) 3: 248 Geißler (Geisler), Heinrich, Drucker († 1569) 2: 374, 440, 841, 850, 853, 945, 948, 951, 954, 970 • 3: 548 • 4: 82, 109, 115, 179, 205 • 5: 267, 274, 278, 503, 508, 527, 631, 668 • 6: 5, 209 Gelasius I., Bischof von Rom (reg. 492– 496) 1: 409, 537 • 2: 184 • 8: 815 Ps.-Gelasius von Cyzicus (nach 475) 8: 816 Gemmingen, Dietrich von († 1526) 4: 19 • 5: 295 • 7: 692 Gemmingen, Philipp von († 1544) 3: 249 Génébrard, Gilbert (um 1537 – 1597) 9: 15f, 275 Gennadius von Marseille (2. Hälfte 5. Jh.) 1: 352 • 7: 914 Gentile, Giovanni Valentino (um 1520 – 1566) 8: 31, 522 • 9: 3, 8 –10, 14f, 17, 97, 99–107, 109, 111–113, 115, 116, 119, 122, 133, 135–143, 147f, 150–152, 160, 163–165, 167f, 171f, 225, 249, 251, 261–267, 351, 363, 370, 389, 422 Georg der Bärtige, Herzog von Sachsen (1471–1539) 1: 51, 152, 610f, 619, 642, 675, 686, 799 • 2: 37, 323, 578, 647, 666 • 4: 121 • 5: 155

Personenregister

Georg der Fromme, der Bekenner, Markgraf von Brandenburg-Ansbach (1484– 1543) 2: 331, 665 Georg von Egmond, Bf. v. Utrecht (um 1504 – 1559, reg. 1534–1559) 6: 243 Georg von Mecklenburg (1528–1552) 2: 432, 450, 741 Georg III., der Gottselige, Fürst von AnhaltDessau (1507–1553) 1: 7, 45, 49, 656, 658, 746, 762f, 918 • 2: 7, 20, 21, 43, 52, 93, 117, 266, 312, 357, 372, 373f, 375, 387, 512, 645, 650, 652, 666–671, 673f, 684, 688, 693, 699, 702, 725, 735, 751, 795, 797, 846, 858, 860f, 865, 869, 872, 934–936 • 3: 8, 32, 88, 259, 446, 493, 574 • 5: 56, 166, 181, 246f, 251, 480 • 8: 944 Georg III. Schenk von Limpurg, Fürstbischof von Bamberg († 1522) • 7: 72 Georg von Österreich, Bischof von Lüttich (1505 –1557, reg. 1544 –1557) 1: 675 Georg, Graf von Württemberg-Mömpelgard (1498–1558, reg. 1553 –1558) 3: 249 Georg Friedrich I., Markgraf von Brandenburg-Ansbach-Kulmbach (1539 – 1603) 1: 28, 102, 331 Gerbel, Nikolaus (1485–1560) 6: 168 Gerhardt, Paulus (1607–1676) 1: 877 Gericke, Bürgermeister von Magdeburg 4: 211 Gericke, Paul, Pfarrer in Posen 9: 252 Gerken, Heinrich 2: 624f Gerlach, Conrad († 1596) 2: 51f German, Martin (1496–1559) 3: 249 Germar, Hans v. († nach 1575) 2: 372 Gernhard, Bartholomäus (1525–1592) 4: 181 Gersdorf, Heinrich v. († 1557) 2: 372 Gerson, Johannes (1363–1429) 1: 72, 864 Ghelen, Sigismund (um 1498 – 1554) 9: 93, 111, 406, 453 Ghetelen, Hans van, Drucker (vor 1460 – vor Febr. 1528) 6: 278 Gilbert, William (1544–1603) 6: 147, 367 Gilouius, Paulus (Gilowski, Paweł, um 1534–1595) 9: 212 Giseke, Matthäus, Drucker (ngw. 1565 – 1579) 6: 614 Glaser, Petrus (1528 –1583) 8: 14, 1094, 1112, 1114, 1126, 1138 Glaser, Theophilus (1553–1603) 8: 1146 Glatz, Kaspar († 1551) 1: 200, 764 Gliczner, Erasmus (1535 –1603) 9: 12, 17, 99, 163, 251–254, 256, 258f, 263, 265 –267 Gliczner, Jakob (ngw. um 1535) 9: 252

73

Glünspieß, Philipp († 1565) 6: 614 Gnadenseel, N. N., verehl. Vogel († vor 1589) 7: 871 Gnaphaeus, Wilhelm (1493–1568) 7: 711, 713, 719 Gnoienski, Przeczlaus 9: 215 Göch, Andreas (1518 –1581) 8: 1139, 1146 Goelt(z)sch, Johann (1554–1606?) 8: 1150 Goeze, Christian, Drucker (1645–1708) 6: 121 Göldner, Georg (1542–1622) 8: 1141 Goltwurm, Kaspar (1524–1559) 3: 357 • 5: 298 Goltz, Margarethe, verehl. Funck († um 1560) 7: 56 Gonesius, Petrus (1525/30 –1573) 8: 522 • 9: 5 –7, 13, 17, 21–24, 28f, 38, 45, 48, 50 – 52, 56, 71–73, 75, 81, 83f, 87, 89, 93, 226, 228, 231, 233, 273 –275, 277, 288, 351, 370, 380, 399, 566 Göritz, Stephan (1544 –1604) 8: 1141 Görlitz, Martin († 1549) 1: 201 • 8: 946 Gorsky, Andreas 9: 136 Gottwaldt, Oswald (1541–1592) 8: 1115, 1126, 1138 Götze, Karl 8: 1147 Gramann siehe Poliander Granvella siehe Perrenot de Granvelle Gräter, Kaspar (um 1501 – 1557) 7: 692 Gräter, Margarethe, verehl. Brenz († 1548) 7: 658 Gräter, Michael (1492–1562) 7: 658 Gratian, römischer Kaiser (Flavius Gratianus, 359–383, reg. 375–383) 8: 459 • 9: 386, 459, 569 Gratianus de Clusio (um 1140) 8: 848 Grau, Johann (1483 –1559) 1: 201 Grau, Katharina († 1576) 6: 382 Greff, Joachim (1510–1552) 1: 49, 874f, 877, 917f, 925, 941 Gregor I., der Große, Bischof von Rom (um 540 – 604, reg. 590–604) 1: 349, 431, 758 • 2: 56, 100, 224, 230f, 254f • 8: 519, 1005, 1051 Gregor III., Bischof von Rom (reg. 731– 741) 1: 537 Gregor VII., Bischof von Rom (reg. 1073 –1085) 1: 377, 784 • 2: 184, 719, 923 • 4: 82 Gregor von Nazianz (um 330 – 390) 1: 509 • 5: 680, 698, 721, 732, 735 • 6: 85, 365 • 8: 63, 204f, 312, 362, 370f, 374, 378, 466, 467, 575, 626f, 629, 667, 672, 678, 687, 701f, 787, 1029f,

74

Register

1043 • 9: 38, 164, 174, 182, 187, 240, 344, 383, 466, 490, 503, 515 Gregor von Nyssa (um 335/340 – nach 394) 6: 100, 335, 601 • 8: 315, 466, 500, 667, 743, 768, 783, 913 – 915 • 9: 138, 344 Gregor Thaumaturgos, Bischof von Neocaesarea (um 210 – um 270) 5: 732 • 8: 500 • 9: 82f, 138, 162 Gregorius, Johannes (1533 –1577) 8: 1117, 1128, 1142 Greifenhain, Caspar († 1576) 8: 1116, 1127, 1139 Grelle, Johann (ngw. 1566) 7: 61 Gres(s)er, Daniel (1504 –1591) 1: 45, 762 • 2: 7, 372, 374, 685, 706 • 3: 88 • 4: 167 • 5: 56, 184 • 8: 797f, 955, 957, 985, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Gribaldi Mofa, Matteo (um 1500 – 1564) 2: 35 • 8: 522 • 9: 3 – 9, 13, 22f, 102, 274, 563 Gropper, Johannes (1503–1559) 2: 668 Grosheer, Wigand († 1577) 5: 708 Gross(ius), Henning, Verleger (1553–1621) 6: 307 Grumbach, Wilhelm von (1503–1567) 8: 12 Grun, Valentin (ngw. 1542–1573) 3: 375 Grunenberg, Johann, Drucker († 1529 [?]) 6: 280 Gruppenbach, Georg, Drucker († 1610) 6: 705 • 8: 981 Grynäus, Simon (1493–1541) 1: 92 • 6: 22 Gryphius, Sebastian (Drucker) (1492–1556) 7: 228 Gualtier de Lille, Philippe (um 1135 – 1200) 8: 1063 Gunderam, Matthias (1529–1564) 5: 673 Günterode, Apollonia (1520–1557) 1: 48 Günther XL. von Schwarzburg, genannt der Reiche oder der mit dem fetten Maule (1499 –1552) 6: 168, 344 • 7: 519 Günther, Wolfgang, Drucker († 1558) 1: 19 • 2: 815 • 3: 136, 279 • 5: 448 Gustav I. Wasa, schwedischer König (1496 –1560, reg. 1523–1560) 1: 484, 485 Güttel, Caspar (1471–1542) 3: 310 • 4: 433, 443 Gwalther, Rudolf (1519 –1586) 9: 181 Hackrath, Caspar 2: 46, 51 Hadrian VI, Bischof von Rom (reg. 1522– 1523) 1: 782 Hagen, Christoph vom (1490/1515–1573) 4: 114, 357 • 6: 273

Hagen, Engel vom (ngw. 1574) 6: 271 Hagen, Hans Christoph vom (1549–1614) 6: 273 Hagen, Margretha vom, geb. v. Bodenhausen (1520 – nach 1574) 6: 271 Hahn, Anna (1483 – nach 1533) 2: 358 • 3: 99 • 4: 79 • 5: 271 • 7: 240 Hahn, Petrus († 1525) 2: 358 • 3: 99 • 4: 79 • 5: 271 • 7: 240 Hain, Jobst von († 1550) 4: 67 Haintzel, Johann Baptist (1524–1581) 3: 319 Haller, Johannes (1523 –1575) 1: 910 Hamelmann, Hermann (1526–1595) 6: 381 • 8: 1005 Hamilton, Patrick († 1528) 1: 673 • 9: 136 Hank, Gregorius (um 1510 – 1584) 8: 1116, 1127, 1139 Hans Albrecht v. Mansfeld siehe Johann Albrecht v. Mansfeld-Vorderort Hantsch, Valentin 8: 1149 Hantzsch, Georg, Drucker († um 1585) 1: 23 • 2: 909 • 3: 381 • 5: 19, 26 • 6: 387 • 8: 1151 • 9: 135 Hardenberg, Albert (1510 –1574) 1: 29 • 2: 43 • 8: 9, 294, 324, 342 Harder, Wolfgang (1522–1602) 8: 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Hartkese, Martin 4: 111 Hartmann, Joachim († 1580) 5: 637 • 6: 381, 382, 510, 556 Hartwich, Henrich († um 1556) 2: 50 Hätzer, Ludwig (um 1500 – 1529) 9: 493 Haubold, Hieronymus (um 1535 – 1579) 6: 305 Haunschildt, David (1533 – nach 1580) 6: 700 Hausmann, Johann 1: 622 Hausmann, Nikolaus (um 1479 – 1538) 1: 622 • 2: 662, 663 Hausmann, Petrus 8: 1147 Haveman, Christian 3: 509 Haymon von Auxerre († nach 860) 8: 314, 768 Hebenstreit, Dorothea († 1558) 1: 699 Hedwig v. Schlesien (1174 –1243) 5: 625 Hegemon, Petrus (1512–1560) 7: 23, 33, 115f, 134, 515–518, 520f, 531, 535, 702, 712, 718, 719, 721f, 798, 824, 946 Hegenwald, Erhard (1. Hälfte 16. Jh.) 2: 698 • 6: 388 Hegesipp (um 100 – um 180) 2: 506, 779 Heidenreich, Andreas († 1562) 3: 375 Heidenreich, Caspar (1517–1586) 8: 603, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138

Personenregister

Heinrich, der Fromme, Herzog von Sachsen (1473 –1541) 1: 201, 563, 610, 617, 635, 686, 699 • 2: 666, 684, 698 • 3: 31 • 7: 197 • 8: 1104 Heinrich II., d. J., Herzog von Braunschweig-Lüneburg, Fürst von Braunschweig-Wolfenbüttel (1489 –1568, reg. 1514–1568) 1: 99, 551, 590, 591, 644, 649, 671, 686, 689f, 697, 805, 811, 874, 917f, 922, 928 • 2: 534, 670 • 7: 61 Heinrich VII., römisch-deutscher Kaiser (reg. 1308 –1313) 1: 784 Heinrich VIII., König von England (1491–1547, reg. 1509 –1547) 1: 79, 80, 689 • 2: 47 • 5: 6, 275 • 6: 295 • 9: 137 Heinrich von Zutphen (1488/89–1524) 1: 673 Helborn, Peter, Rektor der Universität Wittenberg 1559 († 1573) 1: 10 Heldelin, Caspar († nach 1577) 6: 65 Helding (Sidonius), Michael, Bischof von Merseburg (1506–1561, reg. 1550–1561) 1: 43, 108, 152, 175, 267, 292, 559, 707, 733, 736, 747, 795, 882, 888, 898, 904, 973 • 2: 30f, 34, 323, 414, 672, 819 • 3: 320, 358 • 4: 120 • 6: 227 • 7: 260, 863 • 8: 322 • 9: 422 Heling (Hollinger), Moritz (1522–1595) 3: 13, 357f • 6: 228 • 7: 939 Heller, Joachim (um 1518/1520 – um 1590) 7: 70, 447 Hemberg, Valentinus (ngw. 1554) 3: 375 Henetus, Theodorus, Pseudonym für Matthias Flacius 1: 89, 91f, 95 Henniges, Friedrich (1509 –1563) 3: 509 Henricpetri, Sebastian, Drucker (1546 – 1626/27) 6: 119f Henricus, Nikolaus d. Ä., Drucker (wohl 1530/32 – um 1600) 6: 9, 235, 507, 509, 512, 557, 578, 626 Herakleios, Kaiser von Byzanz (Flavios Herakleios, 575 – 641, reg. 610 – 641) 8: 516 Heraklit (um 520 – um 460 v. Chr.) 6: 129 • 9: 341 Herberger, Valerius (1562–1627) 1: 877 Herbordus, Johannes († 1574) 3: 372 Herbst(er), Hans (1468–1550) 5: 669 Herdesian, Christoph (1523 –1585) 8: 345, 978 Hering, kurfürstl.-sächsischer Hofnarr 1: 628 Hermann IV., Ldgf. v. Hessen, Erzbischof und Kurfürst von Köln (1449/50–1508, reg. 1480–1508) 7: 117

75

Hermann V. von Wied, Erzbischof und Kurfürst von Köln (1477–1552, reg. 1515–1546/47) 1: 645 Hermann, Abraham († 1585) 8: 1149 Hermann, Jakob 8: 1148 Hermann, Kilian (1546 –1622) 8: 1147 Herodes Agrippa I., König von Judäa (um 7 v. Chr. – 43/44 n. Chr., reg. 39 n. Chr. – 43/44 n. Chr.) 1: 163 Herodes Antipas, Tetrarch in Galiläa (20 v. Chr. – um 39 n. Chr., reg. 4 v. Chr. – 39 n. Chr.) 9: 443 Herodot (um 484 – um 424 v. Chr.) 8: 100f, 369, 1024 Herostrat († um 356 v. Chr.) 4: 430 • 7: 191 Herwagen, Johann d. Ä., Drucker (1497 – nach 1556) 6: 335, 365, 453 Herwagen, Johann d. J., Drucker (um 1530 – 1565) 5: 629, 735 Heshusius (Heshusen), Tilemann (1527– 1588) 1: 9, 16, 26, 29 • 2: 800 • 3: 285, 509, 568–570 • 4: 175, 177, 178, 179–182, 185–188, 190–196, 203f, 208f, 211, 218, 224, 231, 243f, 420 • 5: 578f, 637, 662 • 6: 10, 14, 106, 227, 305, 307, 309, 314, 343, 353, 382, 419, 421, 449f, 457, 459–464, 469, 485, 511, 577, 642, 644, 662, 664 • 7: 520 • 8: 4, 9, 11, 13, 175, 321–325, 333, 355, 393, 394, 624, 659, 660, 1017, 1026, 1056, 1059, 1075 • 9: 423 Hesiod (um 700) 5: 731 Heß, Anna, verehl. Staphylus (um 1531– 1564) 7: 722 Heß, Johann (1490–1547) 7: 712, 722 Hessiander siehe Herdesian Hessus, Helius Eobanus (1488 –1540) 3: 139 • 4: 24 Hettig, Johannes 8: 1150 Heuptvogel, Georg 8: 1147 Heußler, Christoph (Drucker) († 1578) 7: 604 Hiero II., Tyrann von Syrakus (306 –215 v. Chr.) 9: 455 Hieronymus (um 347 – 419/420) 1: 221, 343, 345, 349, 356, 364, 369, 428, 431, 451f, 455, 521, 524, 526, 540, 851 • 2: 386 • 5: 571 • 6: 128 • 7: 524, 597f, 610, 875, 926, 932, 959 • 8: 50, 312, 314, 347, 374, 459, 460, 461, 462, 495f, 607, 608, 629, 667, 689, 692, 930f, 1058 • 9: 28, 73, 81, 173f, 177, 200, 228, 234 Hieronymus Schulz, Bischof von Havelberg (reg. 1521/22) 1: 674

76

Register

Hilarius von Poitiers (um 315 – 367) 1: 377 • 2: 878 • 5: 761 • 6: 698 • 7: 575, 581, 632, 925, 932 • 8: 491, 615, 623, 638, 761, 815 • 9: 24, 26, 56, 68, 71, 72f, 78, 81, 88–90, 119, 138, 165, 170, 182, 186, 200f, 205, 207–209, 213, 253, 257, 261f, 264f, 267, 320–322, 330, 342f, 352, 367, 370f, 373, 376, 385, 392–394, 396, 399f, 403, 405, 407–409 Hildebrand, Gallus († 1575) 3: 370 Hilderich, Edo (1533–1599) 4: 520, 527 Hiltner, Johann(es), Ratskonsulent in Regensburg (1485 –1567) 1: 119 • 2: 358, 359, 360 • 3: 50, 58, 100 • 6: 107, 420 • 7: 240 Himmel, Augustin (1486–1553) 6: 169 Hippias von Elis (5. Jhdt.) 5: 732 Hippokrates (um 450 – um 380 v. Chr.) 9: 315 Hippolyt von Rom (um 170 – 235/6) 8: 743 Hitfeld, Ambrosius († 1572) 2: 624f Hobsinger siehe Opsinger Hochstraten, Jakob van (um 1460 – 1527) 1: 598 Hockner, Johann († 1566) 5: 666, 701, 782 Hoë, Johannes (ngw. um 1580) 6: 701 Hoeck, Hans 1: 278 • 2: 46 Hoffman(n), Blasius († 1611) 8: 1149 Hof(f)mann, Christoph († um 1553) 1: 201 Hoffmann, Martin 8: 1150 Hoffmann, Melchior (um 1495 – 1543) 2: 47 • 5: 60 • 9: 481 Hoffmeister, Johannes (1509/10–1547) 1: 163, 170, 599 Höfler, Wolfgang († 1564) 6: 343f • 7: 519 Hofmeister, Johann (ngw. 1556) 7: 61 Högelke, Johannes († 1558) 2: 49 Hoker (Hoiker, Hoeker), Walther (ngw. 1556) 7: 61 Holszańska, Alexandra 9: 350 Holszański, Paul, Bischof von Wilna (reg. 1536 –1555) 9: 350 Holzhuter, Thomas 4: 375 Homer (2. Hälfte 8. Jhdt.) 2: 172f, 176f • 7: 255 • 8: 1021f, 1042, 1045, 1046, 1056 • 9: 339 Hoppe, Johannes (um 1512 – 1565) 7: 445, 720, 787, 842 Horaz (Quintus Horatius Flaccus, 63 – 8 v. Chr.) 1: 174, 533, 648 • 2: 232f Hormisdas, Bischof von Rom († 523) 8: 453, 666

Hormisdas, Präfekt (um 380) 8: 510 Horn, Konrad († 1603) 8: 310, 793 Horn, Laurentius 8: 1150 Horst, Matthias († 1566) 7: 7, 58f Hosander, Andreas 7: 24 Hosander, Anna 7: 24 Hosius von Cordoba (um 256 – um 357/8) 4: 241 Hosius, Stanislaus, Kardinal, Fürstbischof von Ermland (1504–1579) 6: 243, 244, 265 • 7: 445 • 9: 225 Hos(se), Ulrich (um 1455 – 1535) 6: 244 Hoyer VI. von Mansfeld-Vorderort (1484–1540) 1: 719, 799 • 3: 362 Hoyer, Christina 2: 625 Hrabanus Maurus (um 780 – 856) 1: 441 • 2: 386 • 8: 930f Huberinus, Kaspar (1500–1553) 8: 962, 963 Hubner, Simon (ngw. 1580/81) 6: 700 Hueber, Ioannes (ngw. 1580) 6: 700 Hügel, Andreas, Superintendent in Jena (um 1500 – 1578) 1: 23 • 4: 20, 22, 24, 43 • 5: 10, 12, 14f, 51, 109, 294f, 297, 531, 534, 543, 578, 580, 583, 602, 661, 671, 711, 743 • 6: 21, 65, 68, 84, 233 Hugo von St. Cher (um 1190 –1263) 1: 318 • 2: 498 125 • 8: 932 Hugo von St. Victor (um 1097 – 1141) 6: 125 • 8: 932 Hugo, Franziskus (1551–1554) 3: 371 Hulst, Franciscus van der (um 1470 – nach 1524) 5: 126 Hüpscher, Eva 3: 358 Hus, Johannes (Jan) (um 1370 – 1415) 1: 168, 856, 865 • 2: 971 • 6: 291 Husanus, Heinrich, ernestin. Rat (1536– 1587) 5: 531, 783 • 6: 65 Huth, Johann (1541–1587) 8: 1141 Hutten, Ulrich von (1488–1523) 1: 598, 632, 634, 637f, 779 • 2: 440, 918 Hutter, Leonhard (1563–1616) 8: 368, 376, 542, 834 Hüttich, Günther, Drucker († 1572) 5: 303 • 6: 457, 464, 483 Hyginus, Bischof von Rom (reg. um 138 – 142) 9: 458 Hyperius, Andreas (1511–1564) 3: 492 • 9: 10, 14, 99 Iacobi, Nicolaus 9: 215 Iacobus (Jakub z Przeczycy), Superintendent 9: 212 Ignatius von Antiochien († vor 117) 7: 454 • 8: 372, 443, 445, 494, 498, 523, 666, 689, 690. 990, 1027 • 9: 103,

Personenregister

110–112, 137f, 141, 146 –148, 169, 171, 513, 529 Ignatius von Loyola (1491–1556) 4: 120 Ilbeck, Magdalena, verehl. Flacius († 1579) 1: 93 • 2: 119 • 4: 52 • 6: 22 • 7: 239 Innozenz I., Bischof von Rom, (reg. 401– 417) 4: 63 • 5: 115 Innozenz III., Bischof von Rom (1160/1 –1216, reg. 1198 –1216) 1: 365 • 8: 548 Ioannes, Pfarrer in Kiejdany 9: 215 Ioannes a Pokrziuunica (Jan z Pokrzywnicy) 9: 212 Irenäus von Lyon (um 135 – um 200) 1: 221, 420, 421, 422, 429, 539f • 2: 775 • 5: 229, 329, 442f, 732 • 6: 100, 143 • 7: 544, 554, 569, 576, 608, 636, 650, 761f, 764, 766, 792, 817 • 8: 126f, 408, 445, 446, 498, 666, 690, 814f, 993, 1033f, 1037, 1063, 1075, 1150 • 9: 24, 72f, 79f, 89 – 92, 94, 103, 111, 127, 137f, 141, 143f, 154f, 169, 234 –236, 352, 373, 375f, 399, 476, 479, 500, 529 Irenäus, Christoph (1522–1595) 5: 662 • 6: 17, 279, 509, 517, 556, 689 • 8: 603 Irzikouic (Irzykowic), Caspar 9: 215 Isabella Jagiellonica (1519 –1559) 1: 595 • 2: 595 Isabella von Österreich, Königin von Dänemark, Schweden und Norwegen (1501–1526) 7: 25 Isengrin, Michael, Drucker (1500–1557) 6: 447 Isenmann, Johann (1495–1574) 7: 658, 692 Isenmann, Katharina, verehl. Brenz (um 1532 – 1587) 7: 658 Isidor von Pelusium (um 360 – 431/451) 5: 762 Isinder, Melchior (um 1520 – 1588) 1: 27 • 2: 816, 830, 835 • 4: 105 • 7: 11, 33, 535, 702, 712, 719, 721f Iulius Caesar, Gaius, röm Feldherr (100–44 v. Chr.) 6: 266, 636 Iulius Nepos (um 430 – 480) 6: 636 Jäck, Barthel 3: 413 Jacob, Cyriakus, Verleger († 1551) 5: 464 • 6: 278 • 7: 57, 714 Jacob, Paulus (1541 – nach 1593) 8: 1116, 1127, 1139 Jagenteufel, Nikolaus (1526–1583) 7: 437, 841 • 8: 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Jäger, Petrus 8: 1147 Jakobiten 8: 512, 668

77

Jan van Leiden (Beukelszoon) (1509– 1536) 2: 933 • 4: 121 Jauch, Samuel (1526 –1585) 8: 1094, 1112, 1114, 1126, 1138 Jenich (Ienichius), Sigismund (1548 – nach 1580) 6: 701 Jewel, John, Bischof von Salisbury (1522 –1571, reg. 1559 –1571) 9: 163 Joachim von Fiore (um 1130/35 –1202) 9: 55, 108 Joachim I., Fürst von Anhalt-Dessau (1509 –1561) 2: 668, 702 Joachim, Graf von Ortenburg (1530 – 1600) 3: 570 • 8: 324 Joachim I. Nestor, Markgraf und Kurfürst von Brandenburg (1484–1535, reg. 1499–1535) 1: 698 • 7: 61, 196, 937 Joachim II. Hektor, Markgraf und Kurfürst von Brandenburg (1505–1571, reg. 1535–1571) 1: 7, 108, 243, 554, 563, 595, 602, 626, 745f, 762f, 882, 888f • 2: 19, 28, 363, 374, 375, 432f, 435, 661, 666, 696, 793 • 3: 88, 125, 350 • 4: 25, 49, 139f, 254, 274, 281 • 5: 294, 295, 711 • 6: 21, 65 • 7: 150, 197 Joachim III. Friedrich von Brandenburg (1546 –1608, Admin. Erzstift Magdeburg 1567–1598, Kf. 1598 –1608) 6: 517, 641 Joachim Ernst, Fürst von Anhalt (1536– 1586, reg. [1561] 1570 –1586) 4: 73 • 8: 14 Jobin, Bernhard, Drucker (vor 1545 – 1593) 6: 374 Johann, Markgraf von BrandenburgKüstrin (1513–1571, reg. 1535–1571) 1: 270, 605, 745 • 2: 466, 872 • 5: 661, 671 • 7: 162, 208, 216 Johann von Dänemark, Schweden und Norwegen (1455–1513, reg. 1481–1513) 1: 698 Johann der Beständige, Kurfürst von Sachsen (1468–1532, reg. 1525– 1532) 1: 611, 631, 669, 698 • 2: 578, 722, 916, 941 • 4: 5 • 5: 310f, 710 • 7: 447 Johann der Ältere, Herzog von SchleswigHolstein-Hadersleben (1521–1580, reg. 1544–1580) 4: 188 Johann II., Fürst von Anhalt-Zerbst (1504 –1551) 2: 668 Johann VI., der Ältere, Graf von NassauDillenburg (1536 –1606) 4: 24, 528 • 5: 296, 701 Johann VII. von Schleinitz, Bischof von Meißen (um 1470 – 1537, reg. 1518 – 1537) 1: 47 • 2: 647

78

Register

Johann VIII. von Maltitz, Bischof von Meißen (reg. 1537–1549) 1: 768 • 2: 20, 373, 382, 387, 404, 412, 673f, 745, 818, 829, 860, 868 Johann Albrecht I., Herzog von Mecklenburg (1525 –1576 reg. 1547/52–1576) 1: 270, 554 • 2: 359, 803, 804, 815, 920 • 4: 420 • 5: 206, 613, 661, 671, 743 • 7: 57, 118, 151, 474, 520, 869, 937, 966 • 9: 423 Johann Albrecht VI. (I.) v. Mansfeld-Vorderort(-Arnstein) (1522–1586) 1: 717, 719, 726, 978 • 6: 383, 387, 398, 631 Johann Casimir v. Sachsen-Coburg (1564– 1633) 6: 579 Johann Ernst I. Graf von Mansfeld-Vorderort(-Heldrungen) (1530–1572) 1: 717, 719, 726 • 6: 510 Johann Ernst, Herzog von Sachsen-Coburg (1521–1553, reg. 1541–1553) 1: 897 • 5: 501 • 7: 447 Johann Ernst, Herzog von Sachsen-Eisenach (1566–1638) 6: 579 Johann Friedrich (I.), der Großmütige, Kurfürst von Sachsen, ab 1547 Herzog von Sachsen (1503 –1554, reg. 1532– 1554) 1: 7, 47, 81, 151f, 181, 183, 202, 207f, 270, 549, 551f, 555f, 561, 590f, 599–602, 604, 605f, 609 – 631, 634f, 637– 644, 648, 649, 660, 663– 670, 675f, 686f, 691, 697, 715, 753, 808, 814, 877, 897, 915, 917– 919, 921f, 927, 957, 961 • 2: 7, 30, 371, 534, 666, 671, 755, 756, 766, 888 • 3: 413, 481 • 4: 7, 22f, 25, 50 • 5: 69f, 80f, 155, 298, 310f, 314, 533, 601 • 6: 68, 87, 362, 397, 441, 516, 579 • 7: 150, 446, 448, 459 • 9: 421, 424, 433 Johann Friedrich II., der Mittlere, Herzog von Sachsen (1529 –1595, reg. 1554 – 1566) 1: 24, 183, 270, 641 • 2: 781 • 3: 49, 396, 403, 491f, 570 • 4: 19, 20, 24, 26, 51, 67, 420 • 5: 10 –15, 21, 49, 51, 57, 80, 86f, 107f, 142, 289, 291, 293f, 296f, 301f, 304f, 308f, 518, 531, 532, 543, 555, 577, 580, 591, 596, 601, 613, 635f, 661, 666, 671, 700, 701, 706, 710f, 743, 744, 771f, 777, 782f • 6: 21, 65, 305, 420, 493, 579 • 7: 447 • 8: 12, 321, 323f • 9: 433 Johann Friedrich III., der Jüngere, Herzog von Sachsen (1538–1565, reg. 1554/57– 1565) 1: 183, 270 • 5: 21f, 86, 289, 291, 301f, 304f, 518, 531, 592, 710 • 6: 65, 579 • 9: 421, 422, 429, 433 Johann Friedrich IV., Herzog von Sachsen (1559–1560) 5: 532 • 6: 66 Johann Georg I. Graf v. Mansfeld-Vorderort(-Eisleben) (1515–1579) 1: 717, 719, 726, 978 • 2: 372 • 3: 43 • 6: 510, 518, 646

Johann Ludwig von Hagen, Erzbischof und Kurfürst von Trier (reg. 1540–1547) 1: 599 Johann Rucherat von Wesel (um 1420 – 1481) 1: 72, 864 Johann Wessel Gansfort (um 1419 – 1489) 1: 72 Johann Wilhelm, Herzog von Sachsen (1530–1573, reg. 1554 –1573) 1: 183, 270, 613, 641 • 3: 567–570 • 4: 23f, 26, 114, 178 • 5: 21, 86, 289, 291, 296, 301–305, 518, 531, 592, 662, 701, 707, 710, 713, 783 • 6: 14, 65, 273, 305f, 420, 437, 459–461, 493, 517, 577, 579 • 8: 12, 308, 321, 323 –325 • 9: 421, 429, 433 Johann Zápolya, König von Ungarn, Fürst von Siebenbürgen (1487–1540, reg. 1526/39–1540) 1: 595 • 2: 283 Johanna, gen. die Wahnsinnige, Königin von Kastilien (1479 –1555) 1: 596, 959 Johannes der Presbyter (um 60 – um 130) 5: 329 Johannes II., Bischof von Jerusalem (um 356 – 417) 8: 496 Johannes VIII., Bischof von Rom (reg. 872– 882) 1: 783 Johannes XXII., Bischof von Rom in Avignon (1316 –1334) 1: 865 Johannes Chrysostomos (349?– 407) 1: 189, 221, 341, 353, 355, 367, 377, 421, 509, 848, 850–852, 861 • 3: 243 • 5: 24, 33, 88, 90, 115, 721, 736, 738 • 6: 50, 313, 335, 658 • 7: 385, 406, 915f, 933 • 8: 63, 65, 96f, 99, 313, 316, 374, 454, 467, 640, 667, 749, 761, 815, 1041 • 9: 67, 80, 228, 234f, 405, 493 Johannes Damascenus (um 650 – vor 754) 1: 221 • 8: 39, 49, 313, 374, 413, 479, 495, 548, 563, 572– 574, 585f, 667, 683, 685, 748, 750f, 754, 768, 913, 918, 923, 1052 • 9: 245, 493, 506 Johannes van den Esschen († 1523) 1: 235, 673 Johannes de Fonte 3: 296 Johannes Maxentius (1. H. 6. Jh.) 5: 122 Johannes Pistorius (Jan de Bakker, um 1499 – 1525) 1: 673 Johannes Scotus Eriugena (um 810 – um 880) 8: 1052 Jonas, Augustin († 1575) 8: 1140 Jonas, Christoph (um 1510 – 1582) 7: 709, 720 Jonas, Justus d. Ä. (1493 –1555) 1: 49, 118, 162, 646, 648, 663, 764, 798f • 2: 102, 346f, 665, 666, 671, 692, 888, 889, 959 • 3: 5f, 23, 249, 362,

Personenregister

446 • 4: 419 • 5: 9, 267, 274, 278, 505, 534 • 6: 5, 68, 388, 591, 599, 608 • 7: 599 • 8: 322, 535, 608, 948 • 9: 422 Jourdain, François 9: 16, 275 Judex, Matthäus (Matthias) (1528 –1564) 1: 9, 11, 16, 22, 29 • 2: 7, 12, 783, 802, 808, 914 • 3: 285 • 4: 140, 177, 178, 189, 203, 205, 219, 222, 243 • 5: 12, 15, 531, 533, 577–581, 583, 591, 592, 605, 619, 625f • 6: 65, 67, 244, 305, 308, 419, 421, 429 • 8: 4, 323 • 9: 421, 423 Julian Apostata (Flavius Claudius Iulianus), römischer Kaiser (331/32–363, reg. 360/61–363 1: 645, 672, 834, 854, 856 • 5: 472 • 7: 506 • 9: 382, 458, 466 Julian von Eclanum (ca. 385–450) 1: 312 Julius, Herzog von Braunschweig-Lüneburg-Wolfenbüttel (1528 –1589, reg. 1568–1589) 1: 6, 30 • 3: 569 • 5: 663 • 6: 461 • 8: 295, 307, 594, 707, 797 • 9: 565 Julius III., Bischof von Rom (1487–1555) 9: 180 Jürgens, Dieterich (Dirk Frese) († 1561) 2: 51 Justin I., Kaiser von Byzanz (um 450 – 527, reg. 518 – 527) 8: 453, 512f, 515 Justina, römische Kaiserin († 388) 2: 564f Justinian I. (Flavius Petrus Sabbatius Iustinianus) (römischer Kaiser) (um 482 – 565, reg. 527–565) 7: 57 • 8: 454, 573, 668, 1043 • 9: 567 Justinus Martyr (um 100 – um 165) 5: 109, 115 • 8: 36, 446, 447, 666, 881, 882, 1058, 1074 • 9: 10, 24, 26, 39, 47f, 62, 71, 80, 103, 111, 137f, 141, 143f, 148, 150f, 153, 169, 225f, 234 – 236, 243, 352, 405, 459, 529 Juvenal (Decimus Iunius Iuvenalis, um 60 – um 130) 8: 365 Kaiser, Leonhard († 1527) 1: 673 Kämmerer, Johann (1527–1583) 8: 1141 Kanitz, Elias von, ernestin. Rat (ngw. 1544 –1567) 5: 531 • 6: 65 Karl der Große, fränkischer König, römischer Kaiser (748–814, reg. 768/800– 814) 2: 887 • 8: 1052 Karl, Herzog von Mecklenburg (1540– 1610) 2: 432 Karl I. (sen.) Graf von Mansfeld-Hinterort (1534–1594) 6: 525 Karl II., Markgraf von Baden-Durlach (1529–1577, reg. 1552–1577) 4: 49 • 5: 294 Karl III. Graf von Gleichen-Blankenhain (1517–1599) 6: 398

79

Karl IV., römisch-deutscher Kaiser (1316 –1378, reg. 1347–1378) 1: 725 Karl V., römisch-deutscher Kaiser, König von Spanien (1500 –1558, reg. 1516/ 1519 –1556) 1: 7, 43f, 60, 79f, 82, 91, 99f, 117f, 120–122, 127, 129, 136, 138, 146, 148–150, 152f, 160, 176, 183, 230, 232, 235, 241–243, 277–280, 292–294, 296, 389, 483, 549, 551f, 553, 555, 561, 562, 588–594, 595, 596, 602, 605, 608–610, 611, 612, 618, 625f, 630, 631, 632, 634–636, 638, 640–644, 646f, 648, 653f, 655, 666f, 671, 688, 689, 691, 697, 716–721, 723–726, 745, 748, 764, 766, 775, 779, 782, 783, 795–797, 799, 803, 805–809, 811, 813, 814, 830, 917–919, 924, 927f, 933f, 945, 951f, 957, 959, 961, 965f, 968, 973–975, 977 • 2: 19, 20, 35, 44, 76f, 102, 142f, 240f, 242, 257, 298–301, 322–325, 343, 359, 362f, 370, 372, 375, 377, 381, 385, 404, 415, 427, 431, 433, 435, 438, 447, 449–452, 460f, 466, 534, 538f, 541–543, 545– 549, 560f, 564f, 589f, 592f, 634f, 652, 664, 668, 671f, 673, 676, 680, 683, 686, 689f, 696, 718, 724, 728, 736, 738, 741, 742f, 746, 748f, 776f, 828, 830–833, 844–846, 855f, 857, 858f, 861, 868–871, 874, 877f, 879, 880, 883, 884, 887, 888, 920, 923, 930–933, 937, 940, 949, 958 • 3: 100, 247, 413 • 4: 258, 412f • 5: 69, 126, 269, 314, 468, 621 • 6: 241, 278 • 7: 25, 149, 163, 435, 459, 658, 660, 711, 903 Karl IX., König v. Frankreich (1550–1574, reg. 1560–1574) 6: 579 Karlstadt siehe Bodenstein Karneades von Kyrene (214/3–129/8 v. Chr.) 4: 395 Karniński (Charninski), Iwan († 1603) 9: 7f, 180, 203, 205 Karpokrates († um 150) 8: 494, 667 Kasimir IV. Andreas Jagiello, Großfürst von Litauen, König von Polen (1427– 1492, reg. 1440/1447–1492) 7: 117 Kassandros, König von Makedonien (vor 353 – 298/7 v. Chr., reg. 302–297 v. Chr.) 8: 1025 Katharina von Aragon, Gemahlin Heinrichs VIII. von England (1485 –1536) 1: 80 Katharina v. Mansfeld, geb. Gräfin v. Gleichen-Blankenhain (1548–1601) 6: 383, 387, 398 Katharina von Mecklenburg, Herzogin von Sachsen (1487–1561) 1: 611f • 2: 249 Katharina v. Österreich (Habsburg), Infantin v. Kastilien (1507–1578, 1525 –1557

80

Register

Kgin. v. Portugal, Regentin 1557–[1568]) 6: 329 Kaufmann, Cyriakus, Neffe Luthers, Schultheiß in Mansfeld (ngw. 1530–1575) 6: 642 Kazanowski, Jan (Kazanouius, Ioannes, † 1591) 8: 522 • 9: 10f, 215, 274 Kedrenos, Georgios (11./12. Jhd.) 8: 453f, 511 Kegel, Andreas († 1550) 1: 44 Keller (Cellarius), Andreas (1503–1563) 7: 692 Kempe, Stephan († 1540) 2: 48 Kempff, Pankratius (ngw. 1549–1570) 2: 378, 930 • 5: 68 Kerinth (um 100) 7: 161, 506 • 8: 498, 500, 668, 1077 • 9: 89, 146, 356, 374, 480, 573 Kern, Michael (ngw. 1577–1580) 6: 701 Kiesewetter, Hieronymus von, Kanzler Augusts von Sachsen (1512–1586) 2: 372 Kinesias (um 400 v. Chr.) 2: 100 Kirchbach, Valentinus († nach 1584) 8: 1148 Kirchner, Ambrosius d. Ä., Drucker († 1560) 2: 875, 906, 908 • 3: 474 • 4: 80, 241 • 5: 180, 629 • 7: 869f Kirchner, Timotheus (1533 –1587) 1: 9 • 6: 460 • 8: 11, 321f, 324f, 327, 355 Kirchner, Wolfgang, Drucker († 1593) 3: 492, 508, 523 • 4: 219 • 5: 631 • 6: 474 Kisel, Gottmann Fridrich (18. Jh. ) 1: 487 Kitson, Abraham (ngw. 1578–1593) 5: 726 Kitson, Anthony 5: 726 Kittel, Johannes (1519–1590) 3: 509 Klebitz, Wilhelm (um 1533 – 1568) 1: 29 • 8: 323, 1017 Klein, Hieronymus 8: 1146 Klein, Paulus (1561–1617) 8: 1148 Kleomenes I., König von Sparta (reg. 520 – 490) 1: 652 Kleon, athenischer Politiker († 422 v. Chr.) 8: 1083 Kletting, Laurentius († 1590) 3: 374 Kling, Konrad (1483/84–1556) 3: 413 Kling, Melchior (1504–1571) 2: 379, 420 • 3: 319 Klingenbeck, Conrad (1526–1567) 7: 939 Klödt, Stephan, ernestin. Rat (ngw. 1537– 1567) 5: 531, 783 • 6: 65 Klug, Josef, Drucker († 1552) 1: 783 • 2: 23, 667, 773 • 6: 87, 400, 541, 670

Knipstro, Johannes (1497–1556) 7: 71 Knobloch, Johann d. Ä., Drucker (vor 1479 – nach Okt. 1528) 2: 761 • 6: 670 Knorr, Nikolaus, Drucker (ngw. 1557– 1596) 3: 550, 562 • 4: 114 • 6: 272 Koberger, Johannes (Hans) d. Ä. (Verleger) (um 1454 – 1543) • 7: 933 Koch, Christoph (ngw. 1553–1571) 3: 374 Kohl, Hans, Drucker (um 1500 – um 1559) 1: 121 • 2: 429, 800 • 3: 83, 253, 502 • 5: 468 • 7: 56 Köhler, David (1547–1615) 8: 1149 Köhler, Simon, Magdeburger Ratsherr 4: 177, 223 Kölacher, Anna (ngw. 1564) 2: 359 • 7: 240 Kolbenach, Johann († 1559) 3: 376 Koler, Caspar 3: 374 Koller, Wolf (um 1500 – nach 1562) 2: 372 Komerstadt, Georg von (1498–1559) 2: 313, 381 Komme, Valentin 8: 1116, 1127, 1139 Konstantin I., der Große (Flavius Valerius Constantinus), römischer Kaiser (270/ 88 –337, reg. 306/324 –337) 1: 339, 430 • 2: 582f, 680, 720 • 3: 576 • 6: 698 • 7: 521, 527, 593, 594 • 8: 59, 501– 503, 1079 • 9: 37, 261, 380, 382, 458 Konstantin II. (Flavius Claudius Constantinus), römischer Kaiser (316–340, reg. 337–340) 7: 594 Konstantius II. (Flavius Iulius Constantius), römischer Kaiser (reg. 337/53–361) 1: 645 • 4: 241 • 9: 384, 385, 403 Konstantin IV., Kaiser von Byzanz (652– 685, reg. 668 – 685) 8: 517 Kopernikus, Nikolaus, Astronom (1473 – 1543) 1: 247 • 7: 4, 25 Kopffius, Petrus (Verleger) († 1635) 7: 15 Köppichen, Andreas († 1589) 3: 313, 371 Körner (Cornerus), Christoph 4: 281 Kornig, Johann († nach 1590) 8: 1094, 1112, 1114, 1126, 1138 Korte, Valentin (1493 –1567) 1: 91 Kosmas und Damian 1: 466 Köteritz, Wolf von (1516–1575) 7: 117, 432f, 436, 438 Kotzel, Barbara († 1548) 1: 51 Kräer, Daniel 8: 1147 Krafft, Adam (1493 –1558) 1: 242, 245f

Personenregister

Krafft (Crato), Johann d. Ä., Drucker (um 1510–1578) 3: 581 • 4: 252 • 5: 732 • 6: 561 • 8: 1151 Krapp, Hans (1469–1515) 7: 209 Krapp, Katharina (1497–1557) 1: 50 • 7: 209 Kraus, Elisabeth, Ehefrau von Georg Witzel 1: 798 Krause (Crusius), Andreas († 1575) 3: 22, 122, 312, 370 • 7: 61 Krause, Georg (1547–1614) 8: 1148 Krause (Crusius), Johann († 1558) 3: 313, 372 Kraut, Katharina 3: 249 Krebs, Samuel, Drucker (1627–1679) 6: 121 Kreff, Elisabeth († vor 1535) 1: 51 Kreich, Joachim 8: 1146 Kreutzinger, Georg 1: 48 Kreutzinger, Margarete 1: 48 Kreytzen, Christoph von (1512–1578) (Oberburggraf) 7: 942 Kreytzen, Johann von (1516–1575) (preuß. Kanzler) 7: 718 Kroeger, Matthias († 1565) 2: 50 Kroeger, Meiner († 1571) 2: 50 Kröll (Krull), Leonhard (ngw. 1580) 6: 701 Krowicki, Martin († 1573) 9: 8, 212, 215 Krüger, Anton († wohl 1577) 6: 460, 510 Krüger, Urban 8: 1116, 1127, 1139 Krzizanovski, Gabriel 9: 136 Kühlstein, Elisabeth 1: 244 • 2: 647 • 5: 23 Kummer, Kaspar (um 1535 – 1595) 8: 1117, 1128, 1142 Kunad, Johannes (1545 –1591) 8: 1115, 1126, 1138 Kunheim, Erhard von (* um 1530) 7: 474 Künhofer, Helene, verehl. Osiander (1519 –1545) 7: 25, 433 Kunsdörffer (Königsdorffer), Pancratius († 1564) 3: 374 Kutzleben, Christoph von (ngw. 1493– 1549) 2: 372 Kymäus, Johannes (1498 –1552) 8: 535 Kyrill, Bischof von Alexandrien (um 375/80 – 444) 1: 377, 428, 452 • 5: 416f, 762 • 7: 184, 576, 578, 579, 580, 582, 626 • 8: 37, 191, 430f, 449, 450f, 461, 468, 469–471, 507f, 510, 563, 581, 588f, 597, 607, 652, 667f, 690, 691, 732, 734, 738, 744, 745, 746, 747, 748, 749f, 751, 754, 761, 765, 768, 774, 815, 881, 882, 893,

81

894f, 899, 903, 929, 930, 964f, 1030, 1033 –1035 • 9: 73, 88, 262, 405, 466 Kyrill, Bischof von Jerusalem (313–386, reg. 351–386) 7: 523 • 8: 470 Kyros II., der Große, persischer König († 530 v. Chr.) 2: 193 • 5: 564 • 7: 255 Lactantius (Lucius Cae(ci)lius Firmianus, um 250 – 325) 1: 163 • 9: 73, 85, 499 Ladislaus, Graf von Fraunberg-Haag (1505–1566) 3: 570 • 8: 324 Lambert, Franz (1487–1530) 1: 246 Landau, Agnes, Ehefrau von Michael Witzel 1: 797 Lang von Wellenburg siehe Matthäus Lang(e), Andreas († 1583) 6: 668, 689, 700 Lange, Andreas (ngw. 1544–1571) 3: 375 Lange, Andreas († 1575) 6: 668 Lange, Petrus 8: 1147 Langevoith, Georg (1528 –1575) 8: 19, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Langton, Stephen, Erzbischof von Canterbury (um 1150 – 1228) 6: 55 • 7: 953 Languet, Hubert (1518 –1581) 2: 800f • 8: 5 Las Casas, Bartolomé de (um 1484 – 1566) 2: 542 Lasco siehe Laski Lasius, Christoph (1504–1572) 6: 13, 165, 167–175, 184, 203, 225, 227–231, 233, 234, 236, 241, 245, 251f, 265f, 269, 271, 274f, 277f, 281f, 287, 290, 292, 294–298, 300, 344, 488 • 7: 519 • 8: 333, 400 Laski, Jan (Johannes a Lasco) (1499 – 1560) 1: 29 • 2: 241 • 8: 6, 344 • 9: 181, 204 Laskouius (Laskovius), Martinus 9: 212 Latomus, Jacob (um 1475 – 1544) 1: 163 • 6: 607, 699 Lauenstein, Wolf v. (ngw. 1548–1567) 5: 531 • 6: 65 Laurentius († 258) 1: 466, 607 • 2: 564f, 881 Laureo, Vincenzo, Nuntius in Polen (1523 –1592) 9: 350 Lausmann, Franz 8: 1148 Lauterbach, Anton (1502–1569) 1: 632 • 2: 374, 670 • 3: 88 • 5: 56 • 8: 1147 Lauterwald, Matthias (1520 – nach 1551) 4: 434 • 7: 23, 26, 207, 439, 670, 702, 716, 720

82

Register

Lauterwar, Christian (Pseudonym von Matthias Flacius) 1: 92, 743, 746, 747 Lauze, Wigand (um 1495 – um 1569) 1: 242 Lechner, Jakob (1516–1584) 8: 19, 1117, 1128, 1141 Łęczycki, Daniel (um 1530 – um 1600) 9: 10 Lee, Edward (um 1482 – 1544) 9: 28 Lehman, Lorenz († 1599) 8: 1116, 1127, 1139 Lehmann, Walburga 5: 579 Lehwald, Balthasar von 9: 274 Leib, Christoph (Pfr. in Altenburg) 2: 921 Leigerus, Johannes 3: 374 Lelcke, Johannes 3: 375 Lening, Johann (1491–1566) 1: 882 Leo I., der Große, Bischof von Rom (reg. 440 – 461) 1: 537 8: 38, 452f, 455, 574, 580, 666, 736, 768, 902, 903, 904 • 9: 388 Leo II., Bischof von Rom († 683) 8: 517 Leo X., Bischof von Rom (reg. 1513 – 1521) 1: 689, 718, 782 • 2: 507 • 7: 83, 167, 228 Leon I., Kaiser von Byzanz (Flavius Valerius Leo, um 400 – 474, reg. 457–474) 8: 511 Leonidas I., König von Sparta (reg. 490 – 480) 1: 652 Leopoldus, Johannes († 1583) 3: 373 Lerdsch (Curtius), Simon († 1557) 3: 374 Letz, Peter (1542–1611) 8: 1141 Leutschker, Bartholomäus (ngw. 1554– 1570) 3: 372 Lewe, Jochim siehe Löw, Joachim Leys, Heinrich 7: 73 Leys, Katharina, verehl. Roting († 1573) 7: 73 Leys, Kunigunda, verehl. Dietrich (um 1511 – 1579) 7: 73 Leyser, Polykarp d. Ä. (1552–1610) 6: 353f Licinius, römischer Kaiser (um 265 – 325, reg. 308–324) 2: 582f Liebe, Jacob († 1577) 3: 371 Linck, Wenzeslaus (1483–1547) 7: 202f • 8: 307 Lindanus, Wilhelm Damasi (1525–1588) 3: 577 • 6: 243 Linden, Damasus v. d. (1. H. 16. Jh.) 6: 243 Lindener, Johannes 8: 1149 Ling, Nicholas 5: 727

Linse, Johannes 8: 1148 Linus (2. Hälfte 1. Jh. n. Chr.) 1: 466 Lismanini, Francesco (1504 –1566) 9: 6, 7, 8, 12, 17, 179 –183, 185, 187, 203, 205, 211–214, 219, 221f, 273, 411 Listhenius (List), Georg (1532–1596) 1: 31 • 4: 26 • 5: 297 • 8: 14, 1094, 1112, 1114, 1126, 1138 Listrius (Leister), Martin (um 1500 – nach 1556) 7: 59, 61 Livius (Titus Livius, um 59 v. Chr. – um 9/17 n. Chr.) 8: 1089 Lodron, Anna von, Ehefrau von Georg von Frundsberg 1: 633 Lodron, Johann Baptist von (um 1480 – um 1550) 1: 647 Loener, Caspar (um 1493 – 1546) 1: 698 Löfflad, Georg († 1549) 1: 243f Lollius, Petrus 9: 15 Longobardus siehe Petrus Lombardus Lorentzen, Jacob († 1549) 2: 50 Löscher, Valentin Ernst (1673 –1749) 8: 13 Lose, Bernhard, Bürgermeister von Magdeburg 4: 211 Löser, Hans, kurfürstlicher Erbmarschall († 1541) 1: 610 Löser, Jhan, zu Treb(an)itz (um 1500 – nach 1554) 1: 642, 643 Lott(h)er, Melchior d. Ä., Drucker (um 1470 – 1549) 2: 578 • 3: 139, 359 Lott(h)er, Melchior d. J., Drucker (um 1490 – nach 1544) 4: 105 Lott(h)er, Michael, Drucker (1499 –1556) 1: 15, 18f, 49, 96f, 122, 141, 186, 211, 241, 251, 278, 286, 701, 777, 884 • 2: 22f, 37, 48, 59f, 110, 127f, 148, 150, 318, 321, 326, 351, 360, 364, 425, 441, 443, 452–455, 627, 629, 631, 648, 663f, 675, 726, 733, 739, 758f, 771, 782, 795, 830, 851, 907, 910 • 3: 9, 28, 49, 52, 79, 81f, 90, 95, 102, 133, 266, 288, 314, 319, 336, 352, 393, 411, 435 • 4: 112 • 5: 186, 205, 241 • 6: 227 • 7: 121, 438, 660, 663, 681, 694, 700, 727, 789, 803f, 816, 836, 870, 951 Louicius (Lovicius), Matias 9: 212 Löw, Joachim (Jochim Lewe), Drucker (ngw. 1547–1589) 1: 275, 277f, 285, 553 • 2: 903 • 6: 55 • 7: 154, 203, 460 Lownes, Matthew († um 1626) 5: 727 Loyola, Ignatius v. (1491–1556) 6: 234 Luciani, Jacoba 1: 92 Lucius, Jakob d. Ä. (1530–1597) 7: 73 Lucius (Lück), Ludwig, Drucker (ngw. 1552–1567) 4: 286 • 5: 736

Personenregister

Luczicki (Łuczycki), Bartolomeus 9: 212 Ludecus, Johannes 4: 281 Luder, Lorentz (ngw. 1575) 6: 642 Luder, Matthias (1520–1572) 4: 362 Luder, Peter 4: 461 Luder, Veit (ngw. 1575) 6: 642 Ludwig, Herzog von Württemberg (1554 – 1593, reg. 1586 –1593) 1: 6 • 8: 15, 827 Ludwig I., der Fromme (fränkischer König, römischer Kaiser, 778–840, reg. 814– 840) 8: 1052 Ludwig II., König von Böhmen und Ungarn (1506 –1526) 1: 594 • 2: 283 Ludwig IV., römisch-deutscher Kaiser (1281/82–1347, reg. 1314 –1347) 1: 723, 865 Ludwig IV. v. Hessen-Marburg, d. Ä., Testator (1537–1604) 6: 106 Ludwig V., der Friedfertige, Kurfürst von der Pfalz (1478 –1544, reg. 1508 – 1544) 1: 633 • 4: 24 • 5: 295, 534, 711 • 6: 21, 65, 68 Ludwig XI., König von Frankreich (1423 –1483, reg. 1461–1483) 2: 932 Lufft, Hans, Drucker (um 1495 –1584) 1: 779 2: 578, 815f, 914 • 3: 35, 39, 163, 254, 393, 396, 399, 401, 411, 422, 433, 441, 443, 445, 448–450, 471, 492, 516, 523, 545, 547, 549, 551, 567, 575, 578 • 4: 66f, 105f, 312f, 340 • 5: 272, 278, 452, 542 • 6: 254, 293, 306f, 362, 397, 441f, 532, 560, 597, 602 • 7: 28f, 50, 60, 95, 117, 120, 133f, 175, 224, 349, 436, 469f, 515, 517, 655, 699, 715, 723, 726, 789, 818, 823f, 845, 908, 941 • 8: 673, 1151 Lufft, Helene († 1549) 7: 436 Lugowsky, Stanislaus 9: 136 Lukian von Samosata (um 120 – vor 180 / um 200) 4: 540 Lullus, Raymundus (1232–1316) 8: 887 Lupetino (-a), Baldo (1502–1556) 1: 92, 93, 673 • 2: 118 • 3: 77, 395 • 4: 52 • 6: 22 • 7: 239 Luther, Johann(es), ernestin. Rat (1526– 1575) 5: 531 • 6: 65 Luther, Martin (1483 –1546) 1: 4, 6, 8 –10, 11, 12f, 16, 17, 20, 21–27, 29, 31, 47, 49f, 71, 79, 91, 93, 99 –101, 105, 107, 109, 112, 118, 136, 146, 152, 162, 166f, 200, 202, 207f, 210, 218, 229, 234–236, 241, 245f, 255, 259, 306, 315, 324, 331, 342, 348, 361, 368, 372, 381, 408, 410, 429, 435f, 468, 470f, 485, 525, 529, 531, 554, 560, 563, 566, 568, 570f, 575, 577, 582f, 587f, 595f, 603f, 607– 609, 616, 622, 626, 628, 629, 630, 632–

83

636, 637, 638, 647, 650, 653–655, 656, 657– 660, 661f, 663, 664, 667, 671, 672–674, 676 –678, 680, 686, 689, 698, 699, 715, 718f, 747f, 760, 763, 764, 766, 779, 782–784, 790, 798f, 803f, 806 – 808, 810, 811, 812– 814, 815, 816, 820, 822, 825, 830, 833f, 835, 838, 852, 856–858, 860, 864f, 868, 870, 873, 881f, 887, 890, 903, 905, 907, 917f, 922, 925, 936, 941, 960, 976f • 2: 4–6, 9f, 14, 27, 31, 32, 34, 44, 46, 62f, 102, 119, 126, 135, 137, 140f, 198f, 224, 266f, 282f, 284f, 296f, 306f, 320f, 323, 328f, 336f, 346f, 349, 353, 359, 378, 386, 400f, 406, 407, 417f, 423, 437, 449f, 460–469, 472f, 484f, 506, 512, 528– 531, 558f, 576–579, 599, 606, 622, 624, 627, 645, 647, 651f, 659, 660, 661f, 663f, 665–668, 669, 670, 674, 679, 686, 688–691, 692, 693, 695– 697, 699, 701–703, 711–713, 722, 728, 738, 746, 749f, 756f, 761f, 783, 792, 799, 815, 816, 825f, 828, 832, 846, 855, 873, 876, 888f, 895, 904, 910, 913f, 917–919, 929, 934–936, 941, 960f, 965, 968, 970, 971 • 3: 3–8, 13–15, 22f, 37, 39, 50f, 57f, 62f, 67, 71, 77f, 86, 91, 93, 100, 107, 109, 113, 115, 118, 120–122, 126, 133, 136, 141, 145, 156, 158, 162–165, 174, 200, 213f, 216f, 219, 221, 229, 232f, 244, 247–249, 253, 254f, 260, 266–269, 273–275, 277–279, 285, 294, 310, 311, 320, 325, 330, 340, 344, 346, 350, 359, 361f, 376, 378, 385, 388, 395, 399, 400, 403, 412, 415f, 421, 422, 426–428, 431f, 433, 446, 463–465, 469, 471–474, 477, 479f, 481, 482f, 486f, 492f, 495, 500f, 503, 507, 516, 523–526, 529, 531f, 535f, 537, 539–541, 549, 554, 559, 567, 574f, 578f, 582 • 4: 3 – 9, 11f, 14, 19, 22, 23 –26, 47, 52f, 56, 58–62, 69, 75, 78, 89–91, 92f, 101, 104f, 109, 115, 117, 119, 120, 124–126, 134, 142, 145f, 148, 149–151, 155, 157, 160f, 164, 167, 169–173, 181, 207, 217, 221, 224, 231, 235, 237, 240, 245, 249, 257–259, 268, 281, 305f, 309f, 312–314, 316, 318f, 325, 327, 329, 331f, 334f, 337, 338, 344, 346, 354, 364, 369, 375–377, 398, 403, 409, 411–414, 419, 423f, 428–431, 434–438, 440, 442, 446f, 451–454, 458, 460–463, 467, 474f, 478f, 480, 484–486, 489–492, 494, 495f, 497f, 500, 503, 505, 507f, 510–516, 518f, 521, 523, 527–529, 536–538, 541, 550, 552, 554, 556f, 559f • 5: 3–5, 7, 8f, 13, 17, 21f, 28, 51f, 55–58, 63, 70, 79, 81, 85f, 107–110, 116f, 119f, 126, 133, 136, 138f, 141f, 149, 157, 162,

84

Register

163, 177f, 182, 190, 199f, 203, 204– 208, 216, 218, 227, 229, 238f, 253, 254, 259, 261, 267, 272–283, 285, 298, 303–305, 310f, 330–333, 366f, 377–379, 380–383, 416f, 420f, 434–437, 448, 465, 474f, 478f, 488, 494f, 505f, 508, 517, 524, 526, 533f, 539, 541, 542, 547, 555f, 559, 562f, 569f, 573, 594f, 598, 607, 621, 626f, 637, 639, 641, 645, 647, 650–653, 655, 659, 668f, 682, 686, 690, 720, 730f, 763, 772f, 775, 779 • 6: 3–6, 9, 15, 21–23, 25f, 37f, 43, 45, 48, 49, 53, 55, 68, 70–72, 77, 79f, 87, 88, 91f, 94, 96–98, 100, 111, 114, 116, 131–135, 138, 140, 142, 145–148, 158f, 168–170, 173, 176f, 179–181, 183, 192, 197, 211, 221, 225, 227, 228f, 231, 236, 238, 241f, 244, 259–262, 264, 272, 274f, 277f, 279, 280, 286–288, 289, 290–300, 313, 328, 336, 338, 344, 348f, 351f, 357, 360f, 362, 364f, 368f, 372–374, 377, 379, 382, 383–385, 387, 388f, 394–397, 400, 404–409, 415, 417, 428, 431, 437, 439–444, 452, 460, 462f, 469, 473, 477–483, 486, 493, 497, 511, 515, 517, 529–537, 541, 548f, 556f, 559f, 562– 565, 572–574, 577–582, 584, 586f, 592f, 595, 597f, 601–607, 611, 614, 615f, 620–622, 626, 629, 632f, 635, 637, 639, 642–646, 648, 650–654, 656–667, 668, 669f, 671, 681–684, 689, 692, 696, 698f, 701–708 • 7: 3, 5f, 9, 11–13, 15, 24, 73, 83, 88f, 100f, 106, 118f, 122f, 133, 150–153, 156f, 159–162, 163, 165–167, 174–176, 182, 188, 192, 194, 201f, 209f, 212f, 215, 216, 224–230, 235, 239f, 242–244, 250–252, 259, 260–262, 266f, 272f, 298–301, 328, 330f, 352–355, 358– 369, 372, 374–381, 384–389, 393, 395, 406, 408, 412, 425, 428f, 431, 440, 448, 452, 459–466, 468, 471, 473, 475, 478, 482f, 484, 500, 507, 508, 519, 523–526, 535, 558, 562, 582, 585, 587, 590, 594f, 597–604, 606, 609–611, 617, 619, 624, 628, 634, 646f, 656, 657–662, 672, 687, 703f, 708, 720, 727, 744–746, 748, 761f, 770, 774, 776–778, 792, 795, 800, 808, 813, 816, 817f, 826, 830, 836, 846f, 870, 873, 886, 900f, 919–922, 925, 932f, 943, 953 • 8: 4, 6 –10, 12–14, 20, 63, 79f, 90f, 98 –101, 125, 163, 175, 187, 199, 201, 204f, 238, 239, 241, 244, 245, 254f, 260f, 284f, 287, 293 –303, 308, 311f, 321f, 325f, 329, 331–344, 347–352, 354f, 362, 371, 387, 391, 401, 404, 479f, 481, 483f, 485, 486, 487, 488, 490f, 533, 535 – 538, 541– 543, 546 – 549, 555 –561, 577, 595, 598, 604 – 606, 622– 626, 629f, 635, 637, 643, 660 – 663, 667– 669, 671f, 677f, 684, 687,

688, 692, 698, 699f, 708, 713 –715, 717–729, 731f, 734, 736, 739, 754, 755f, 757, 760 –763, 765 –767, 769f, 772, 774, 777, 779, 781–784, 786f, 790, 797, 799f, 808, 813f, 817– 821, 830, 833 – 839, 841– 844, 850f, 852, 853, 855 – 859, 860, 861f, 864, 868f, 871– 874, 876, 880, 886, 888, 903, 905, 916f, 931, 935f, 938 – 940, 942f, 944, 949, 953, 957, 958, 960, 972, 977– 979, 985 – 987, 989, 991– 995, 998, 999, 1000 –1012, 1018, 1028, 1040, 1054f, 1061, 1065, 1083f, 1087, 1093, 1095, 1103, 1105–1108, 1113, 1118, 1119 –1124, 1130, 1134, 1138, 1140, 1144f • 9: 89, 115, 137, 166, 256f, 350, 360, 421f, 429, 433, 435, 468, 493, 500, 510, 542, 549, 552f, 558 Lutomirski, Stanislaus († 1575) 9: 211 MacAlpin(e), John (vor 1500 – 1557) 1: 16, 81, 484–486, 487, 965, 970f Machabeus, Christian (1541–1598) 1: 486 Machabeus, Johannes siehe McAlpin(e), John Macheson, Agnes, Ehefrau von John McAlpin 1: 486 Macheson, Elizabeth, Ehefrau von Miles Coverdale 1: 486 Maciejowski, Samuel, Bischof von Kraków (reg. 1546 –1550) 9: 180 Magdalena von Mansfeld, geb. Gräfin von Schwarzburg (1530–1565) 6: 387, 631 Magdeburgius, Joachim (1518–1595) 5: 531, 605, 708 • 6: 65, 214, 700 Magenbuch, Helene (von Mayenbusch), verw. Osiander, verehl. Ruckher (1523–1597) 7: 25, 433 Magenbuch, Johannes (von) (1487–1546) 7: 25, 433 Maior, David (ngw. 1580) 6: 700 Major, Georg (1502–1574) 1: 7, 10, 14, 19f, 43, 45, 46, 48f, 279, 699, 764 • 2: 7, 11, 44, 52, 62f, 133, 137, 244, 245, 249, 313, 372, 373, 387, 415, 449, 537, 648f, 681, 755 –757, 762– 766, 769f, 771, 772, 775, 777, 799, 813, 814f, 832, 843, 845, 861, 888, 929 • 3: 3, 6, 8–15, 19, 21–24, 25, 27f, 30f, 33, 34, 35, 37, 40f, 43, 47, 49–52, 55–57, 59–72, 75, 77–79, 81, 83–95, 97, 99, 101–103, 105–115, 117–127, 131, 133f, 136, 165, 187, 283f, 286f, 313, 314, 317f, 321, 327, 328, 335, 339, 341, 357, 393f, 403, 411, 414, 435, 441, 443, 445f, 448– 450, 452, 453, 460f, 471–474, 477, 479, 486f, 489, 492–496, 499, 503, 505, 507, 513, 521, 523–526, 530–

Personenregister

540, 541, 545, 547–551, 553, 554, 562, 565, 567–582 • 4: 17, 19, 23, 29, 114, 123, 169, 181, 217, 221, 232, 241, 303, 323, 352, 376, 420 • 5: 11, 53, 56, 70, 178, 183, 185, 186, 214, 249, 300, 320f, 446–453, 458f, 462– 465, 506, 534, 542, 543, 555f, 559, 571f, 622, 629, 641, 655, 664, 673, 775 • 6: 4, 265, 273, 275, 292, 389, 395, 406, 408, 462, 473, 536, 562 • 7: 164, 407, 521, 922 • 8: 4, 19 –22, 50, 55, 63, 72, 81f, 185, 323, 361, 542, 648, 954, 1002f, 1114, 1126, 1138 • 9: 15, 423 Major, Johann (1533–1600) 6: 214 Makarius der Ägypter (um 300 – um 390) 8: 1043 Makedonius I., Patriarch von Konstantinopel († um 360) 8: 503 • 9: 211, 357, 383, 386, 389, 401 Malvenda, Pedro de (um 1505 – nach 1561) 1: 223, 688 • 4: 37 • 5: 572 • 6: 327 • 7: 863 Manantus, Märtyrer 9: 502 Mani (216 –277) 1: 393 • 4: 167 • 6: 8, 320, 487, 577, 681 • 7: 440 • 8: 28, 49, 494, 667 • 9: 378, 459, 481, 493 Mantel, Johannes († 1542/43) 1: 51 Manutius, Aldus (um 1452 – um 1515) 2: 339 Marbach, Johann (1521–1581) 5: 109 • 6: 459 • 8: 737, 740, 815, 828, 922, 1005 • 9: 564 Marcell von Ankyra († 374) 1: 819 • 9: 469 Marcens, Bartholomäus 8: 1116, 1127, 1139 Marcian (Flavius Marcianus), oströmischer Kaiser (um 390 – 457, reg. 450– 457) 7: 413 • 8: 452f, 509, 511, 668 • 9: 388 Marcus von Arethusa (um 300 – 362) 5: 472f Marcus, Bischof von Rom (reg. 336) 1: 537 Margarete von der Saale (1522–1566) 1: 389 Margarete von Österreich (1522–1586) 1: 655 Margarethe von Anhalt-Zerbst, verehl. Herzogin von Sachsen (1494–1521) 7: 447 Maria I., Königin von England (Mary Tudor, gen. „Bloody Mary“) (1516 – 1558, reg. 1553 –1558) 1: 79, 80 – 82 • 7: 55 Maria von Spanien, Gemahlin Kaiser Maximilians II. (1528 –1603) 1: 592

85

Maria von Böhmen und Ungarn, Witwe Ludwigs II. (1505 –1558) 1: 596 Mark Aurel, römischer Kaiser (121–180, reg. 161–180) 2: 121, 170f Markion (um 85 – 160) 1: 333 • 8: 35, 494, 521, 654, 667, 672, 878, 931 • 9: 52, 80, 83, 190, 453, 458f, 481, 500, 573 Marnix, Philips van (1540–1598) 6: 374 Marschall von Gosserstädt, Wolf (ngw. 1504–1549) 2: 372 Marsilius von Padua (1275/90 –1342/43) 1: 865f Martin I., Bischof von Rom (591– 655) 8: 516, 668 Martin von Braga (um 515 – um 580) 2: 37 Martin von Troppau († 1278) 1: 960 Martmeyer, Leonhard (1506–1583) 3: 313, 370 Maschen, Bertold, Bürgermeister in Höxter (ngw. 1533 –1545) 1: 601 Maslowsky, Valentin 9: 136 Mattathias, Priester in Modeïn († um 166 v. Chr.) 5: 474 Matthäus Lang von Wellenburg, Erzbf. v. Salzburg (1468–1540) 5: 185 Matthesius, Johannes (1504 –1565) 8: 965 Matthesius, Lorenz († nach 1574) 8: 1114, 1126, 1138 Matthesius, Paul (1548 –1584) 8: 1146 Matthews, Thomas, Pseudonym für John Rogers 1: 81 Mauritius († um 290?) 2: 448, 600f, 638 Maurus (Mohr), Nikolaus (1483–1539) 1: 659 Maxentius, Iacob 9: 136 Maxentius, Johannes (um 520) 6: 313, 335, 336 Maximianus (Marcus Aurelius Valerius Maximianus, gen. Herculius), röm. Kaiser (um 240 – 310, reg. 286–305) 2: 600f • 4: 241 Maximilian I., röm.-dt. Kaiser (1459–1519, reg. 1493–1519) 1: 596, 633, 653, 666, 675 • 6: 244 Maximilian II., röm.-dt. Kaiser (1527–1576, reg. 1564–1576) 1: 592 • 4: 73 • 6: 419, 516, 579 • 9: 227 Maximilla (2. Jh. n. Chr.) 9: 377 Maximinus Daia (C. Galerius Valerius Maximinus), römischer Kaiser (reg. 305–313) 2: 582f Mayer, Sebald (Drucker) († 1576?) 2: 920 • 5: 248

86

Register

Meckardt, Georg (1533–1592) 6: 183, 235 Meckardt, Johann († 1559) 6: 235, 246 Medici, Alessandro de (1510 –1537) 1: 655 Medick, Christoph († vor/um 1547) 7: 434 Medler, Nikolaus (1502–1551) 1: 15f, 93, 656, 695, 697–700, 704, 710 • 2: 22, 119 • 6: 23 Medler, Veronika, Ehefrau von Nikolaus Medler 1: 699 • 2: 699 Meerfeld, Katharina v. (†1588) 5: 109 • 6: 23 • 7: 240 Meise, Georg (1550–1596) 8: 1149 Melanchthon, Anna (1522–1546) 7: 209 Melanchthon, Georg (1527–1529) 7: 209 Melanchthon, Magdalena (1531–1576) 4: 73, 101f, 106 • 7: 209 Melanchthon, Philipp (1497–1560) 1: 7–10, 11, 12–16, 17, 19, 20, 21–23, 26 –28, 30f, 41, 43 – 47f, 50, 60, 73, 77, 79 – 82, 83, 85f, 91, 107, 111, 118, 127f, 151, 154, 159, 176, 246, 278f, 305, 313, 348, 351, 486, 490f, 499, 501, 509, 627, 628, 634f, 637, 638, 645, 656f, 678, 699, 746f, 760–762, 764, 766, 768, 769, 797, 798–800, 805f, 832, 833, 839f, 845, 847, 849, 855f, 881, 884 • 2: 4–11, 13, 21f, 23, 34, 43–45, 48, 51f, 62f, 66–68, 87, 104f, 108, 117, 133, 249f, 256, 284f, 292f, 299, 301, 312–315, 323–325, 328f, 331, 349, 359f, 362, 371, 372, 373f, 375, 381, 387, 405, 416, 417f, 423, 425, 429, 432, 460, 463, 537, 625, 647, 650f, 659, 660, 661, 662f, 665, 671f, 674f, 681, 686, 692, 696, 707–710, 712, 719, 723, 781–786, 795, 798, 800–804, 810, 813, 814–816, 825, 830, 834, 846, 851, 858, 869, 872–874, 884, 888, 899, 916–920, 921, 926, 929, 933–935, 940, 965, 967f, 970, 971 • 3: 3–8, 10, 12, 13, 15, 23, 32, 35, 40, 42, 55, 58f, 65, 67, 83, 85f, 87, 88, 100, 120, 122, 128, 135f, 139, 187, 246, 249, 253, 256, 318, 319, 320, 325, 330, 358, 403, 412– 414, 416, 422, 432, 446, 463, 465, 491, 493, 495, 500–502, 504, 516, 524f, 535, 537, 549, 554, 559, 568, 574, 576, 581 • 4: 3 –7, 9–15, 22, 24, 49, 50, 51, 53, 73, 75, 78, 90, 91f, 94, 103, 105f, 111–113, 120, 123, 139f, 142, 146, 150, 159, 167, 256, 281, 305, 324, 338, 375f, 399, 419f, 437, 507, 528f, 536–538, 541 • 5: 3–7, 10f, 14, 17, 21, 23–25, 33, 50f, 56, 68, 79, 82, 86f, 107–109, 114, 117, 149f, 166, 169, 178, 182f, 184–186, 205f, 213, 242, 248, 261, 269f, 272f,

276, 280f, 293, 448, 468, 480, 487, 505f, 533, 534, 555f, 559, 569f, 613, 629, 636, 645, 667, 673, 720, 724, 729, 730f, 732, 772f, 775, 776, 778f • 6: 5, 10f, 25, 43, 68, 87, 114, 136–138, 143, 151, 157f, 168–170, 176, 179, 181, 183, 214, 228f, 233, 235, 242, 243, 244f, 247, 250, 253, 265, 266, 273, 323, 344, 345, 354, 373, 442, 462, 473, 509, 571, 590, 591, 614, 634, 670 • 7: 5, 6, 9, 11f, 14f, 26, 69, 70-72, 118, 133, 196, 203, 205, 207–213, 215, 216, 224–230, 238, 240f, 251, 261, 425, 427–429, 431, 436f, 517, 519, 520, 599, 643, 656–659, 662, 687, 691, 718f, 728, 733, 735, 795, 802, 807, 823f, 826, 829, 830, 841, 847, 857, 870, 873, 937, 939, 943, 965, 967 • 8: 4f, 7– 9, 11, 13f, 21, 50, 60, 63, 64, 69, 79, 80, 82– 84, 88, 91, 98, 100f, 110f, 114f, 126f, 156, 157, 172, 175, 180 –182, 185, 188 –190, 201, 204–206, 207, 237, 252, 253–255, 262f, 270, 272, 273, 277, 279, 286, 287, 293 –295, 307, 321–323, 326f, 333, 342, 349, 360f, 366, 368, 378, 391, 408, 414, 428, 438, 463, 491f, 526f, 531–533, 535, 538 – 541, 548, 561, 567, 578 – 580, 581, 586f, 603, 605f, 609, 611, 622, 631f, 633, 634, 660f, 667, 669, 692, 723f, 728, 729, 736, 762, 770, 778f, 791f, 808, 814, 815f, 910, 944– 946, 1002–1004, 1017f, 1027, 1029, 1031, 1032, 1035 –1037, 1039, 1042, 1044, 1046f, 1055, 1059f, 1063f, 1071f, 1075 –1077, 1086, 1088, 1095, 1105f, 1108–1110, 1118, 1120 – 1122, 1131, 1138, 1143 –1145 • 9: 22, 24, 54, 89, 137, 148, 179, 226– 228, 231, 233, 244, 349, 352, 388, 422, 424f, 499, 506, 563f, 567 Melanchthon, Philipp d. J. (1525–1605) 7: 209 Melanchthon, Philipp d. J., Enkel des Reformators 8: 1146 Melanchthonianer 1: 11 Melander, Dionysius (1486–1561) 3: 249 Melhorn, Benedictus (ngw. 1563–1582) 6: 700 Menander (Gnostiker, um 100 n. Chr.) 9: 373, 975 Menander (342/1–291/0 v. Chr.) 4: 409 • 5: 185 • 8: 494, 667 Mengel, Stephan (1523–1607) 3: 375 Menius, Daniel 8: 1118, 1128, 1142 Menius, Josias († nach 1564) 7: 438f Menius, Justus (1499 –1558) 1: 19, 135, 184, 200 • 2: 449, 781, 785f, 805, 832, 846, 929 • 3: 13, 216f, 249, 376f, 381, 391, 393–397, 399–401, 403–406, 409, 411–417, 419, 420f,

Personenregister

426, 432, 435–437, 445, 472 • 4: 10, 17, 19f, 23f, 26, 29, 43, 44, 67, 112 • 5: 47, 53f, 181, 240, 534, 543, 710 • 6: 389 • 7: 71, 209, 447, 474, 658 • 8: 949, 953 Menius, Margarita 3: 413 Menno Simons (1496 –1561) 9: 481 Mensing, Johannes (1477–1547) 3: 63 Menzel, Hans (ngw. 1517) 6: 571 Menzel, Hieronymus (1517–1590) 3: 311, 318, 370 • 5: 636f • 6: 14, 16, 382, 460, 510, 517, 555f, 563, 571, 574, 577f, 585, 602, 615, 626, 639, 642–647, 649, 651–670, 672, 677 Meppen, Alexander († um 1568/69) 2: 52 Merckel, Georg (Drucker) (ngw. 1552– 1563) 7: 826, 831 Merckel, Heinrich 2: 358, 360, 451 Merckel, Margarethe 2: 360 Merseburger, Christiane (verehl. Caelius) († 1551) 6: 587 Meseritz, Elisabeth von (um 1504 – 1535) 1: 48 • 3: 358 Mesnart, Martin (um 1550) 9: 93, 111, 406, 453 Messalianer 9: 459 Meusel, Christian (1551–1626) 8: 1148 Meusel, Johann 4: 281 Meyenburg, Michael, Bürgermeister von Nordhausen (1491–1555) 4: 111, 324 • 6: 509 Meyerpeck, Wolfgang, Drucker (um 1505 – 1578) 1: 922 Michael, Pfarrer in Krosna 9: 212 Micyllus, Jakob (1503–1558) 6: 169 Milon v. Kroton (um 555 – nach 510 v. Chr.) 6: 150 Miltitz, Ernst von (1496/97–1555) 2: 372 Milvius, Christophorus 9: 212 Min(c)kwitz, Erasmus von, ernestinischer Kanzler (um 1512–1562/64) 3: 49 Min(c)kwitz, Georg von (um 1487 – 1553) 1: 554 • 7: 150 Mirisch, Simon 8: 1118, 1129, 1143 Mirus, Martin (1532–1593) 8: 14, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Misenus, Andreas († 1591) 5: 666, 701, 533 Mochau, Margarethe von († 1577) 1: 49 • 3: 23 Modrzewski, Andreas Fricius (Frycz) (1503 –1572) 9: 180, 182, 214 Mohammed (um 569 – 632) 1: 400 • 3: 160 • 7: 151, 155, 161, 163, 552, 646 • 8: 481f, 490, 518, 893 • 9: 112, 172, 578

87

Mohr, Georg († 1553) 2: 30, 248f, 272f, 416, 843 Mohr, Josua 2: 843 Moibanus, Ambrosius (1494–1554) 5: 533 • 6: 67 • 7: 215 Moicius, Stanislaus 9: 212 Molitor siehe auch Müller Molitor, Johannes († 1549) 1: 202 Molitor, Kaspar 4: 20, 25, 43 • 5: 605 Möller, Heinrich (um 1528 – 1567) 7: 438f Moller, Heinrich (1530 –1589) 1: 10 • 8: 5, 19, 81–83, 308, 361, 365, 400, 415, 798, 989, 1093, 1115, 1127, 1138 Monner, Basilius (1480/90–1566) 5: 531, 782 • 6: 65 Monninger, Martin (1498 –1552) 2: 331, 825 Montag, Clemens 8: 1147 Montanus (2. Jh.) 9: 377, 480, 493 Montanus, Georg (ngw. 1546) 3: 373 Montanus siehe auch Berg Mordeisen, Ulrich, albertinischer Rat und Kanzler (1519–1572) 3: 50 Morgenstern, Georg († 1565) 3: 313, 374 Morhart, Ulrich d. J., Drucker († 1567) 5: 57, 277, 507, 513, 680, 764 • 8: 981 Moritz der Gelehrte, Landgraf von Hessen (-Kassel) (1572–1632, reg. 1592–1627) 3: 358 Moritz, Herzog, ab 1547 Kurfürst von Sachsen (1521–1553, reg. 1541–1553) 1: 7, 14, 43 – 47, 50, 60, 63, 74, 162, 176, 183, 243, 269, 484, 551f, 553, 554, 589f, 602–604, 605, 609, 610 – 620, 621, 622, 625, 629, 630, 635, 641–643, 647, 651, 686, 717, 719, 745f, 753, 762, 800, 831, 833, 868, 921, 923, 961, 974 • 2: 7–10, 19–21, 34f, 37, 43, 117, 241, 249, 266, 299, 313, 319f, 323, 357, 360, 362f, 370, 371f, 375, 381, 387, 426, 429, 432f, 438, 447, 450, 600, 645f, 652, 669, 670, 671, 672f, 674, 675, 681, 682f, 684, 696, 706f, 718, 736, 741, 742, 745, 755, 795, 797, 801, 813, 844, 846, 851, 855–861, 865, 866, 867f, 871–874, 884, 887, 893, 905, 923, 930–932, 934, 937 • 3: 6, 8, 21, 23, 30, 35, 40–42, 43, 49, 55, 59, 65, 83, 85, 88, 133, 187, 259, 317 • 4: 123 • 5: 7, 11, 23, 50, 181, 208, 240, 310, 480, 622, 629 • 6: 179 • 7: 149, 209, 446, 459 • 8: 1104 Moritz, Laurentius 3: 375 Mörlin, Joachim (1514–1571) 1: 12, 16, 21, 28 • 2: 906 • 3: 9, 14, 492, 509,

88

Register

511, 521, 523–526, 533, 534, 536, 541, 569 • 4: 11f, 14f, 24, 112 178, 301, 304 –307, 312, 319, 323, 339, 357–359 • 5: 143, 296, 605, 636, 656, 782 • 6: 14, 106, 168, 308, 314, 341, 343–345, 352f, 461, 484, 488, 664 • 7: 6, 12–15, 71, 115f, 119, 123, 124, 125, 133f, 144, 177, 200f, 203, 426, 431f, 437, 445, 475, 515–521, 531, 549, 581, 592, 648, 670, 699f, 702f, 719, 721, 724f, 728–730, 731, 732, 734f, 789–791, 795, 798f, 818, 824, 867, 869–872, 877, 935f, 938–942, 944–960, 963, 966–968 • 8: 11, 89, 293 –295, 297, 381, 387, 393, 596 –599, 608, 636, 671, 964 Mörlin, Jodocus 3: 524 • 4: 304 • 6: 343 • 7: 518 Mörlin, Maximilian (1516–1584) 3: 393, 411, 534 • 4: 20, 24, 26, 43 • 5: 16, 294, 296, 531, 539, 596, 635, 661, 666, 701, 707, 782f • 6: 65, 343 • 7: 519 Morus, Thomas (1478–1536) 3: 341 Mosellanus, Petrus (1493/94 –1524) 1: 698 Moßhawer, Christoffel 3: 138 Möstel, Wolfgang (1497–1575) 1: 201 Mühlbeck, Katharina († um 1570) 6: 614 Müller, Christoph († 1577) 8: 1118, 1129, 1143 Müller, David (1531–1584) 8: 1117, 1128, 1142 Müller, Johannes (1551/2–1630) 8: 1149 Müller, Tobias 8: 1147 Müntzer, Thomas (um 1489 – 1525) 1: 798 • 2: 194f, 933 • 4: 121, 270 • 5: 60 • 8: 861 Musäus, Barbara 3: 569 • 6: 461 Musäus, Johannes (1613–1681) 6: 121f Musäus, Simon (1521–1576) 1: 9, 16 • 2: 843 • 3: 569 • 5: 12, 14f, 294, 296f, 531–534, 539, 577–580, 591f, 602, 605, 619, 701 • 6: 65–67, 84, 86f, 106, 305, 420, 459, 461 • 8: 323, 967, 968 Musculus, Andreas (1514 –1581) 1: 21, 764 • 4: 9, 12f, 122, 139f, 169, 171, 247, 249 –252, 254 –260, 270f, 273, 275, 279, 281–283, 286 • 7: 802 • 9: 565 Musculus (Müslin), Wolfgang (1497– 1563) 1: 21 • 3: 248, 325, 330 • 6: 335 • 8: 502, 815 Mutian (Conradus Mutianus Rufus) (1471 –1526) 4: 24 Myconius, Friedrich (1490/91–1546) 1: 612 • 2: 666 • 3: 249, 413 • 4: 24 • 5: 155 • 6: 168, 344 • 7: 519 • 8: 946

Myliander (Möllemann), Stephanus (ngw. 1560–1610) 4: 241 Mylius, Andreas, mecklenburgischer Rat (1527–1594) 2: 804 • 5: 206, 613 Mylius, Crato (Kraft Müller), Drucker (1503–1547) 3: 246 • 5: 619 Naevius, Ernst 8: 1150 Nägelin siehe Carion Namysłowski, Jan Licinius († nach 1633) 9: 227 Narr, Claus (vor 1486 – nach 1530) 2: 916 Naß, Joachim († 1565) 3: 373 Naumann, Blasius (1526 –1575) 8: 1141 Naves, Johann von (um 1500 – 1547) 1: 599 • 2: 923 Neander (Neumann), Michael (1525 – 1595) 1: 21 • 4: 12, 304f, 324, 353, 362f Neef, Johannes (1499–1574) 8: 1150 Neidhart von Reuental (1. Hälfte 13. Jh.) 2: 929 Neidhart, Hans, Bgmst. Ulm (um 1430 – um 1502) 5: 185 Neker, Georg, Pfr. Lindau 5: 605 Nektarius, Patriarch von Konstantinopel (reg. 381–397) 1: 846 Nellstadt, Philipp 8: 1148 Nero (Lucius Domitius Ahenobarbus), römischer Kaiser (37–68, reg. 58–68) 1: 163, 524, 596f • 5: 30, 738 Nesmer, Elisabeth 2: 625 Nestorius (ca. 381 – 451/453; Patriarch von Konstantinopel 428 – 431) 7: 184, 242, 411–413, 576, 578, 579, 626, 629f, 787, 808, 842 • 8: 37, 39, 297, 380, 449, 468, 480, 482, 489, 490, 505 – 510, 512– 515, 524, 541, 543, 556f, 566, 573, 581, 583, 650 – 653, 668, 672, 699, 734, 738, 740, 765, 892f, 896, 901, 904, 908, 934, 1029f, 1059 • 9: 73, 88, 204, 356f, 386–389, 486, 573 Neuber, Ulrich, Drucker († 1571) 3: 435 • 6: 178, 234, 364, 366 • 7: 72f, 213, 231, 373, 838, 939 Neuberger, Christoph (1531–1598/99) 6: 183 Neuenhahn, Johann Ludwig, Verleger (1628–1676) 1: 25 • 6: 121 Neuhagen, Johannes († 1566) 3: 374 Neuwirt, Johann († 1568) 3: 372 Nicephorus Callistus (1268/1274 – nach 1328) 5: 762 Nicolai, Philipp (1556 –1608) 1: 877 Nicolaus de Tudeschis (Panormitanus) (1386–1445) 1: 428, 429 • 2: 931

Personenregister

Niedbruck, Kaspar von (1525 –1557) 2: 800 Niedner, Andreas 8: 1149 Niegolewski (Niegoliewskij), Martin 9: 251, 253, 255 Niegolewski, Stanislaus 9: 251 Niegosławski, Matias 9: 212 Niemand, Hieronymus 8: 1146 Niger (Negri), Francesco (1500 –1563) 9: 182, 213 Niger (Negri), Georgius 9: 186 Nigrinus, Georg (1530 –1602) 1: 148 • 6: 345 Nikephorus Kallistos Xanthopulos (um 1268/74 – vor 1328) 8: 451– 453, 511f, 907, 928 Nikolaus von Clémanges (um 1360 – 1437) 1: 865 Nikolaus von Kues (1401–1464) 1: 865 Nikolaus von Lyra (um 1270 – 1349) 1: 578, 825 • 9: 460 Nikolaus II. von Carlowitz, Bischof von Meißen (reg. 1550 –1555) 2: 414 Ninińska, Dorothea 9: 52 Nischwitz, Nikolaus von (1551–1577) 8: 1146 Nitsch, Georg 8: 1147 Noët von Smyrna (2. Jhdt.) 8: 31, 499 • 9: 29, 316, 469, 573 Nopp, Hieronymus († 1551) 1: 117, 119, 646 • 2: 359, 360, 889 • 3: 100, 253 • 4: 79 • 5: 271 • 7: 240 Noricus, Johannes (1516 –1583) 4: 11f, 111, 303, 323, 339, 359, 362f, 364 • 5: 713 Nostitz, Kaspar von, preuß. Kammerrat (1500–1588) 7: 701, 787 Novatian (um 200 – um 258) 1: 832 • 5: 163 • 8: 1081 • 9: 71, 72, 93, 96, 103, 111, 378, 406, 453 Novatus von Karthago 9: 377, 378 Novesianus (von Neuss), Melchior, Drucker († wohl 1551) 6: 38, 124 • 7: 579 Novicus, Michael (ngw. 1554) 3: 375 Noviomagus, Paul († 1571) 8: 1116 Oberling, Michael 8: 1149 Obernburger, Johann, kaiserlicher Rat (um 1500 – 1552) 1: 974 • 2: 324f Obe(r)ndörffer, Martin (1531 – nach 1599) 8: 1117, 1128, 1142 Oberndorffius, Johannes, Diak. Regensburg 5: 605 Obernitz, Hans Veit von (ngw. 1559–1576) 5: 531 • 6: 65 Occo, Adolph II., Arzt (1494–1572) 6: 245

89

Occo, Adolph III., Arzt (1524–1606) 6: 245 Ochino, Bernardino (um 1487 – 1564/65) 1: 29 • 7: 55 • 9: 256 Ockham siehe Wilhelm von Ockham Octavia (Claudia Octavia [minor]) (40–62) 5: 738 Oecumenius von Tricca (um 990) 8: 204f, 313, 314, 687 Oelmann, Johann (1544 –1591) 8: 1141 Oethe, Andreas (1532–1614) 8: 1141 Ökolampad, Johannes (1482–1531) 1: 348, 632 • 2: 761 • 3: 247 • 6: 336, 670 • 8: 191, 298, 311, 313, 343, 745, 927, 945, 1095, 1129 Opitz, Hieronymus (1519 –1591) 8: 1117, 1128, 1142 Opitz, Martin (1597–1639) 1: 876 Oporinus, Johannes, Drucker (1507– 1568) 1: 92, 731 • 4: 28, 178, 221, 242 • 5: 535, 537, 629, 669, 735 • 6: 22, 29f, 41, 73f, 105f, 247 • 9: 14, 233 Opsinger (Hobsinger), Eva († vor 1558) 2: 359 • 7: 240 Orestes 3: 182 Origenes (um 185/86 – um 253/54) 1: 417, 428, 450, 477, 736 • 5: 109, 115, 570 • 7: 767 • 8: 54, 473, 515, 582, 613f, 742, 749, 763, 1043 • 9: 66, 71, 72, 77, 82, 144, 161, 162, 352, 456, 498 Osiander, Agnes, verw. Aurifaber, verehl. Funck (* 1530) 7: 5, 7, 25, 58, 436, 469f, 720 Osiander, Andreas (1496/98 –1552) 1: 12, 14, 26, 27–29, 79, 118, 243 –245, 247, 267f, 270, 272, 279 • 2: 784, 799, 918, 920f, 929, 965 • 3: 58, 67, 89, 108, 120, 122, 128, 159, 173f, 283, 309, 313, 415, 423, 456, 459, 492, 524, 533, 576 • 4: 113, 167, 203, 256, 282, 305, 353, 367, 434 • 5: 11, 52, 57f, 61– 63, 143, 154, 250, 256, 271, 300, 320f. 336f, 432f, 436f, 440f, 444f, 572, 622, 710, 764, 775 • 6: 180, 238, 243, 273, 292, 308, 344, 389 • 7: passim • 8: 52, 54, 55, 294, 323, 524, 829, 1044 • 9: 179, 399, 423 Osiander, Catharina, verehl. Besold (1526– 1562) 6: 238 • 7: 25 Osiander, Clara (* 1537) 7: 25 Osiander, Elisabeth (* nach 1546) 7: 25 Osiander, Katharina (* nach 1538) 7: 25 Osiander, Lucas (1534–1604) 7: 25, 719 • 8: 12, 390, 548, 687, 828f, 986f, 990 – 992, 997, 1002f, 1008, 1012 Osiander, Susanne (* nach 1538) 7: 25

90

Register

Osiander, Ursula (* nach 1546) 7: 25 Osiander, Veronika, verehl. Freudenhammer (* 1533) 7: 25 Ossa, Melchior von (1506/07–1557) 2: 372, 374, 381, 387 Ostroróg, Stanislaus († 1568) 9: 251 Ostrowski, Nicolaus 9: 136 Otfrid v. Weißenburg (um 790 – 875) 6: 108 Otho, Andreas (?) 6: 183 Otho, Anton (um 1505 – nach 1586) 1: 21, 107, 768 • 2: 12, 783, 808, 899 • 3: 99, 123 • 4: 11f, 21f, 109, 111–115, 118, 303 –305, 323, 325, 327, 339, 342, 352, 357–360, 362, 363f • 5: 531, 605, 667, 713 • 6: 13, 65, 106, 168, 183, 271–275, 278, 301, 307, 509, 691 • 7: 6 • 8: 334 Otmar, Valentin, Drucker (um 1515 – 1566) 2: 449 • 3: 83, 90 Otter, Jacob (1485–1547) 3: 248 Ottheinrich, Herzog und Pfalzgraf von Neuburg, Kurfürst von der Pfalz (1502 –1559, reg. 1522/56 –1559) 1: 247, 688 • 2: 916 • 3: 568 • 4: 49, 177 • 5: 294 • 6: 169, 460f • 7: 25 • 8: 323 Öttinger, Heinrich, Drucker (ngw. 1525– 1532) 3: 63 Ottmar, Johann (Drucker) († um 1514/ 1517) 7: 770 Otto III., röm.-dt. Kaiser (980–1002, reg. 983/996–1002) 1: 957, 960, 962 Otto Truchsess von Waldburg, Bischof von Augsburg (1514–1573, reg. 1543 – 1573) 3: 320 • 6: 234 Ovid (Publius Ovidius Naso, 43 v. – 17 n. Chr.) 1: 670 • 6: 78 • 8: 351, 557, 565 Pac, Nikolaus, Bischof von Kiev (um 1527 – 1585, reg. 1557–1584) 9: 12, 17, 21, 72, 223, 225 –227, 231, 349 – 352, 358, 359, 366, 368 –370, 374, 376, 378, 382, 384f, 387–389, 392, 396f, 399f, 406 Pac, Nikolaus, Palatin von Podlachien 9: 350 Paceus, Valentin (1502–1558) 3: 42 Pack, Otto von (um 1480 – 1537) 1: 675 Packmohr, N. N. (Burggraf) 7: 787 Paclesius, Stanislaus 9: 212 Paliovius, Melchior 9: 212 Palladius, Peder (1503–1560) 1: 16, 277, 483–485, 487, 965, 967, 969–971 • 3: 5, 131, 318 • 4: 420, 434, 446 Pallavicino, Pietro Sforza (1607–1667) 1: 812 Pammachius († um 410) 8: 496

Panormitanus siehe Nicolaus de Tudeschis Pantaenus von Alexandria († um 200) 9: 144 Pantaleon, Heinrich (1522–1595) 6: 118 Paphnutius von Ägypten († um 360) 1: 837 • 8: 1079 Pareus, David (1548–1622) 1: 168 Parmenides (um 520/515 – um 460/455 v. Chr.) 6: 129 • 9: 311 Paschasius Radbertus (790 – 856) 8: 608 Paul von Samosata († nach 272) 3: 156 • 5: 320–323 • 8: 33, 380, 500, 503f, 515, 520, 656, 659, 668, 672, 835, 1029 • 9: 162, 378, 386, 469, 479, 492, 499, 512 Paul III., Bischof von Rom (1468 –1549, reg. 1534 –1549) 1: 64, 80, 100, 120, 136, 146, 148, 549, 551, 555, 589, 590, 601, 667, 674, 688, 795, 912, 924, 945 • 2: 34, 122, 151, 204, 205, 449, 804, 845, 877, 887, 949, 958 • 3: 89 • 4: 120 • 5: 465 Paul IV., Bischof von Rom (1476–1559, reg. 1555–1559) 6: 244 Pauli (Paulus), Gregorius siehe Paweł, Gregor Paulinus von Mailand († nach 422) 1: 340 Paulus, Hieronymus Christian, Verleger (1. Viertel 18. Jh.) 6: 122 Paweł, Gregor (um 1525 – 1591) 9: 8 –11, 13–15, 17, 101, 135, 181, 211, 251, 254, 256, 259, 268, 274, 421, 425, 470, 509f, 523, 526– 530, 566, 583 Pedersdatter, Kristine, Ehefrau von Peder Palladius 1: 485 Pelagius († nach 418) 1: 349 • 3: 61, 200, 559 • 4: 63, 167, 367 • 5: 109, 115, 278, 420f, 513, 545, 684, 687, 750 • 6: 9, 37, 77, 124, 185, 255, 335, 367, 519 • 8: 46, 54, 748, 924 • 9: 174, 541 Pellikan, Konrad (1478–1556) 9: 181 Pensold, Friedrich (1530 –1589) 8: 1118, 1128, 1142 Perna, Petrus, Drucker (vor 1522 – 1582) 6: 305, 308, 426, 459, 471f Perrenot de Granvelle, Antoine, Bischof von Arras (1517–1586) 1: 641, 691 • 8: 816 Perrenot de Granvelle, Nicolas, kaiserlicher Minister (1486 –1550) 1: 268, 646, 691 • 8: 723, 1055, 1122 Perrin, François († 1571) 9: 14 Pesnot, Louis, Drucker (Mitte 16. Jh.) 6: 46

Personenregister

Peter Ernst I. Graf (ab 1594 Fürst) von Mansfeld-Vorderort-Friedeburg (1517– 1604) 6: 614 Petreius, Johannes (Drucker) (um 1497 – 1550) 7: 55, 507 Petreius, Johannes (1518 –1574) 8: 360 Petri, Adam (Drucker) (1454–1527) 7: 777, 933 Petri, Adamus (ngw. 1565) 9: 215 Petri, Andreas, Drucker (um 1513–1593) 3: 548 • 4: 321, 323–325, 327f, 335, 339, 346, 351, 360 • 6: 272, 438, 513, 523, 527, 557, 571, 613, 621, 626, 636, 662, 665, 669, 680 • 7: 967, 971 Petros III. Mongos, Patriarch von Alexandria († 490) 8: 511 Petrus I. von Alexandrien († 311) 8: 66 Petrus von Bruis († um 1139) 1: 862 Petrus Lombardus (1095/1100 –1160) 1: 365, 396, 437, 825 • 2: 386 • 3: 178 • 5: 82, 125, 143, 700 • 6: 38, 43, 46f, 96, 257, 281 • 7: 15, 564 • 8: 479, 532, 632, 748, 924, 1027, 1052 • 9: 55, 108, 112, 138, 167, 186, 493 Peucer, Caspar (1525–1602) 1: 30 • 2: 804 • 4: 73, 106, 203 • 5: 206, 578 • 6: 308, 614 • 8: 5, 7, 10, 13f, 79, 307, 349, 1018 Peuster, Georg 8: 1147 Peypus, Friedrich, Drucker (um 1485 – 1535) 4: 119 Pezel, Christoph (1539 –1604) 1: 10, 22, 31 • 4: 14, 419, 421, 520–523, 525, 527–530, 531, 540, 542, 544, 551, 553f, 559 • 5: 730 • 8: 5, 9f, 13f, 19, 79 – 83, 308, 352, 361, 365, 400, 677, 688, 798, 989, 1093, 1115, 1127, 1138 Pfeilschmidt, Wolf 1: 874f, 877, 945 Pfefferkorn, Johannes (1469 – nach 1521) 1: 598 • 8: 333 Pfeffinger, Johann(es) (1493 –1573) 1: 7, 10, 14, 18, 23, 43, 45, 46f, 176, 612, 762 • 2: 7, 10f, 20, 68, 133, 358, 369, 373, 399, 417, 421f, 643, 645–651, 653, 658, 666, 668, 670, 672, 676, 680–683, 685, 688, 692, 699f, 702, 704, 705, 706, 709–712, 714, 715, 716f, 718, 719, 722, 724, 735–737, 741, 743, 746f, 750, 777, 786, 811, 824, 825, 866, 903, 909 • 3: 56, 58f, 72, 88, 126, 254, 371 • 4: 359, 375 • 5: 7–9, 19, 21–23, 25–30, 33, 41, 44, 49, 53, 56, 72f, 79–83, 86, 88, 96, 98–102, 105, 107–110, 117–119, 122f, 125f, 128, 130–135, 138, 140f, 147, 149–154, 155–157, 158–160, 161, 163, 169f, 175, 177–182, 184–208, 211, 213, 215–218, 227, 229, 237, 239, 241, 248, 251, 254f, 261, 270, 480, 505f, 555, 559 • 6: 208, 253, 462, 473 • 7: 164

91

Pfeffinger, Paul (1533–1576) 8: 1140 Pfeil, Balthasar 8: 1146 Pfendtner, Wolfgang († 1556) 2: 685 Pfirdt, Wolf Dietrich von 1: 618 Pflug, Caspar v., zu Rabenstein († [1576] 1585/95) 6: 510, 516 Pflug, Julius von, Bischof von NaumburgZeitz (1499 –1564, reg. 1541/1547– 1564) 1: 43, 152, 175, 207f, 292, 559, 616, 704, 706, 747, 748, 755, 762, 768, 795, 796, 800, 814, 882, 888, 898, 904, 973 • 2: 7, 20, 30, 373, 375, 382, 387, 401, 404, 412, 414, 672–674, 745, 756, 818, 829, 830, 860, 868 • 3: 88, 320 • 4: 23, 120 • 5: 701, 782 • 7: 260, 863 Philastrius, Bischof von Brescia (um 330 – um 397) 1: 831 • 8: 577, 783 Philemon von Syrakus, griech. Dichter (um 360 – um 264 v. Chr.) 3: 163, 504 Philipp der Großmütige, Landgraf von Hessen (1504–1567, reg. 1509/18– 1567) 1: 7, 152, 183, 236, 242f, 246, 265, 389, 551, 590f, 605f, 611, 612, 623, 633, 687, 697, 790, 798, 805, 808, 879, 884, 957 • 2: 534, 668 • 3: 362, 491 • 4: 19, 49, 121 • 5: 63, 69, 294, 295 • 6: 106 • 7: 61 • 8: 527, 529 Philipp von der Pfalz, Bischof von Freising, Administrator von Naumburg (1480–1541, reg. 1499/1517–1541) 1: 208 Philipp I., der Schöne, König von Kastilien (1478 –1506) 1: 596, 959 Philipp I., Herzog von Pommern(-Wolgast) (1515–1560) 7: 520 Philipp II., König von Makedonien (um 382 – 336 v. Chr.) 2: 173 Philipp II., König von Spanien (1527– 1598, 1556 spanischer, 1580 portugiesischer König) 2: 20 Philipp II. von Flersheim, Bischof von Speyer (reg. 1529 –1552) 2: 164f Philipp IV. von Hanau-Lichtenberg (1514 –1590, reg. 1538 –1590) 1: 554 • 7: 150 Philo von Alexandrien (20/10 v. Chr. – um 45 n. Chr.) 9: 458 Phokas, Kaiser von Byzanz (nach 547 – 610, reg. 602– 610) 8: 1051 Photin von Sirmium († 376) 5: 320f • 7: 632 • 9: 386, 469, 479 Pico della Mirandola, Giovanni (1463 – 1494) 1: 865 • 7: 3 Pieczwßsky, Valentin 9: 136 Piekarski (Piekarius), Hieronymus († nach 1585) 9: 6 – 8, 22, 215 Pienosyck, Iohannes 9: 136

92

Register

Pierre d'Ailly (um 1351 – 1420) 1: 865 Pighius (Pigge), Albert (um 1490 – 1542) 1: 162, 163 • 6: 124, 450 Pirckheimer, Willibald (1470–1530) 6: 365 Piscator, Johannes (1546–1625) 9: 560f, 563 Pistorius, Friedrich (1486 –1553) 1: 242f Pistorius Niddanus, Johannes d. Ä. (1502/03 –1583) 1: 242, 245f • 2: 68 • 6: 242 • 8: 815, 1055 Pistorius, Simon (ngw. 1552–1554) 3: 374 Pius V., Bischof von Rom (reg. 1566 – 1572) 1: 759 Plateanus, Petrus († 1551) 2: 810 Platner, Margarethe, Mutter von Zacharias Praetorius (ngw. 1535) 6: 614 Platon (427–347 v. Chr.) 1: 108 • 2: 170f • 5: 527, 586 • 6: 129 • 7: 257 • 8: 25 • 9: 76, 276, 278, 285, 287, 293, 297, 299f, 310, 312, 314, 340 –342, 454 Plautus (Titus Maccius Plautus, um 250 – um 184 v. Chr.) 1: 918 • 4: 542 • 8: 369, 1023 Plininus d. Ä. (C. Plinius Secundus maior) (um 23 – 79) 2: 659 • 6:1585 146, 367 Plinius d. J. (C. Plinius Caecilius Secundus, etwa 61 – 112) 1: 430 • 2: 301 • 9: 455, 514 Plochius, Petrus (1524–1584) 8: 1116, 1127, 1139 Plotin (204–270) 9: 278, 311, 313 Plutarch (um 45 – vor 125) 8: 601, 617, 1060 Poach, Andreas (1515/6 –1585) 1: 21 • 4: 11, 21, 351 • 6: 362 • 7: 6 Polde, Hieronymus (1522–1573) 3: 285, 312, 370 Polentz, Georg von (1478–1550) 7: 125 Poliander (Gramann), Johann (1487– 1541) 7: 435, 520 Pollicarius (Daume), Johannes (um 1515/ 1524 – nach 1569) 7: 71 Polybios von Megalopolis (um 200 – um 120 v. Chr.) 3: 182 • 8: 1021 Polykarp von Smyrna (um 69 – um 155) 5: 229, 329, 640, 653, 732 • 7: 157, 761 • 8: 445, 690, 1077 • 9: 137, 141, 144, 153, 374, 399 Ponickau, Hans von (1508–1573) 1: 620, 621, 640 Pontanus, Johannes Jovianus (1429 –1503) 7: 751 Poppo XII., Graf von Henneberg(-Schleusingen) (1513–1574) 7: 61, 426, 427

Porphyrius (233/4 – um 305) 5: 450f, 541 Poseidonios von Apameia (135–51 v. Chr.) 9: 440 Possidius, Bischof von Calama (Numidien) († nach 437) 4: 63 Postel, Guillaume (1510 –1581) 1: 820 • 4: 434 Poullain, Valérand (um 1520 – 1558) 1: 29 Praetorius, Abdias (Gottschalk Schulze) (1524 –1573) 1: 21 • 4: 9, 12f, 137, 139–142, 151, 157, 159–161, 164, 169, 247, 249–252, 254, 273, 279, 281–283, 285f, 288, 289, 292f, 295, 297f Praetorius, Johannes (1527–1583) 8: 1116, 1127, 1139 Praetorius, Petrus (um 1513/5 – 1588) 8: 333, 1114, 1126, 1138 Praetorius, Sabina 4: 140 Praetorius, Zacharias (1535–1575) 5: 14, 553, 555–558, 563, 566, 570 • 6: 16, 510, 555, 611, 613–616, 619, 627, 629, 631f Praxeas (2./3. Jhdt.) 8: 31 Preu, Katharina (1508–1537) 7: 25, 433 Primasius von Hadrumentum († 551/569) 8: 314, 768 Prisca (Priscilla) (2. Jh.) 9: 377 Proklos (412–485) 9: 262 Prosper von Aquitanien (um 390 – nach 455) 2: 729 • 5: 721, 736, 766 • 6: 38, 46f, 52, 89, 98f • 8: 1043 Prossovius, Valentinus (Walenty z Proszowic) 9: 215 Protagoras (um 480 – um 410 v. Chr.) 9: 141, 442 Protasewicz, Valerian († 1579) 9: 350 Prüß, Johann d. J., Drucker (um 1490 – um April 1555) 2: 578 Przyłuski, Jakob († 1554) 9: 180 Ptolemaios II. Philadelphos, Pharao (308 – 246, reg. 285 –246) 1: 857 Publilius Syrus Mimus (1. Jhdt.) 8: 602 Puchler, Alexius (1543 – nach 1581) 6: 701 Puresius (ngw. 1546) 9: 122 Queck, Paul (†1569/70) 6: 103, 106, 118 Quelmaltz, Benedictus 3: 373 Quentel, Johann, Drucker († 1551) 1: 793, 802 Quentel(l), Peter, Drucker († 1546) 1: 401 • 6: 295 Quodvultdeus († vor 454) 8: 608 Rab, Georg d. Ä. († 1580) 1: 148 Rabe, Ludwig, anhaltinischer Kanzler 1: 267f

Personenregister

Radziwiłł, Nikolaus, der Schwarze (1515– 1565) 9: 6, 8, 10–14, 21, 99, 180, 215, 225f, 273f, 315f, 327, 336–338, 349f, 359, 392, 563 Radziwiłł, Nikolaus, der Rote (um 1515 – 1584) 9: 227 Radziwiłł, Nikolaus Christophorus (1549– 1616) 9: 11–13, 17, 274f, 563, 583, 591 Raimundus Sabundus (Ramon Sibiuda) (um 1385 – 1436) 6: 445 Rambau, Hans d. Ä., Drucker († 1579) 5: 723f Ramses II., ägyptischer Pharao (um 1303 – 1213) 1: 158 Ramus, Petrus (1515–1572) 9: 276 Rapagelan, Stanislaus (um 1485 – 1545) 7: 709f Ratherius von Verona (um 890 – 974) 1: 226 Rauch, Johannes (1531–1593) 3: 372 Rauche, Johann († 1587) 3: 371 Rauschke, Katharina von, verehl. von Venediger (ngw. 1519) 7: 520 Rautenbusch, Friedrich (ngw. 1558) 3: 371 Rebart, Thomas, Drucker (†1570) 1: 136 • 2: 782 • 3: 482, 567 • 4: 50f, 53, 69, 80, 93, 102, 118, 346 • 5: 47, 53f, 80, 153, 213, 226, 289, 291, 301, 303 • 6: 208, 234, 279 Reckerod, Georg von (um 1500 – 1559) 1: 620, 640 Rehm (Remus), Johannes (1531–1571) 6: 183, 245 Reibolt, Bartholomäus (1521–1584) 8: 1140 Reichart, Joachim (1552–1600) 3: 372 Reiffschneider, Johannes († 1550) 3: 374 Reihmann, Johannes 8: 1149 Reinecker, Paul († nach 1576) 6: 510, 556 Reißinger, Caspar (ngw. 1552–1574) 3: 370 Reiter, Regina († 1592) 5: 663 Rembert von Kerssenbrock, Bischof von Paderborn (reg. 1547–1568) 1: 645 Reppius, Johannes, Drucker (ngw. 1606 – 1649) 5: 663 Reuber, Friedrich († 1559) 3: 22, 122, 311, 370 Reuchlin, Johannes (1455 –1522) 1: 50, 598, 634 • 2: 918 • 6: 176 • 7: 3, 24, 208, 215, 691 • 8: 333 • 9: 276 Reuß von Plauen, Heinrich 1: 643 Reußdörfer, Pancratius (ngw. 1554) 3: 371 Reuter, Leonhard (ngw. 1580) 6: 700

93

Rexius, Johannes Baptista (um 1563 – 1598) 2: 179 Rhagius siehe Aesticampianus Rhamba, Johannes († 1579) 8: 10 Rhau, Georg, Drucker (1488 –1548) 1: 49 • 2: 674, 782, 799, 801, 805, 841, 849, 859, 906, 929, 953, 970 • 3: 19, 24, 393f, 404–406, 409, 411f, 415, 417, 419f, 427, 503 • 4: 20, 44, 80f, 91, 256, 286 • 5: 152, 213, 215, 224, 448, 542, 544, 673 Rhegius, Urbanus (Urban Rieger) (1489– 1541) 2: 667 • 3: 254, 416, 433 • 5: 618, 725 • 6: 244 • 7: 776, 826, 830, 943 • 8: 960 Rhemus, Andreas († 1559) 3: 22, 122, 312, 370 Rhode (Roth), Heinrich († 1575) 6: 510 Rhodius siehe auch Rödinger Rhodius (Roth), Johannes († 1568) 3: 286, 312, 370 Riccardo da Venosa (1228/30–1267) 6: 78 Richard von Greiffenclau, Erzbischof und Kurfürst von Trier (reg. 1511–1531) 1: 632 Richard von Middleton (um 1249 – um 1308) 1: 226 Richolff, Georg d. J. (1494 –1573) 1: 56 Richter, Johannes († 1567) 5: 579 Richter, Martin 8: 1148 Richtzenhan (Ritzenhain), Donat(us), Drucker († 1604/05) 2: 842, 850 • 3: 529, 565, 571 • 6: 303, 314, 338, 353, 460, 491, 493, 494, 580 • 8: 310, 1151 Riedel, Caspar (1552–1591) 8: 1149 Riedesel, Adolph Hermann v. (1528–1582) 6: 108, 485 Riedinger, Ursula 2: 224 Rieger siehe Rhegius Riese, Petrus 8: 1149 Rihel, Wendelin d. Ä., Drucker (um 1490 –1555) 3: 252 • 6: 450 Riplitz, Apollonia 3: 320 Rissbock, Nikolaus 8: 1147 Robinson, Richard (ngw. 1576–1596) 5: 724 –726 Rödinger (Rhodius), Christian d. Ä., Drucker († 1557) 1: 15, 17f, 101, 186, 278, 286, 885, 958 • 2: 23, 37, 48, 60, 99, 111, 129, 148, 327, 353, 372, 646, 649, 657, 675, 686, 722f, 726, 743, 798, 816, 819, 851, 858, 876, 899, 906f, 914 • 3: 7, 59, 81f, 86, 88, 95, 259, 415, 435, 446, 464f, 471, 477, 502, 547 • 4: 61, 109, 310, 314, 334, 337 • 5: 70, 150, 157, 166, 177, 240,

94

Register

302, 524, 526 • 6: 28, 149, 227, 362, 396, 400, 443, 459, 469, 484, 535, 548, 596 • 7: 71, 237f, 244, 420, 431, 657, 664, 667, 712, 792, 813 Rödinger, Christian d. J., Drucker († 1570) 3: 548, 568 • 6: 385, 426, 430, 451 Roeder, Petrus († 1566) 3: 371 Rogers, John (1500 –1555) 1: 16, 57, 77, 80, 81– 83, 87, 486 Rolich, Batholomäus 8: 1150 Römer 1: 227 Rörer, Georg (1492–1557) 1: 47, 49 • 3: 359 • 6: 362, 510, 596 • 7: 599 • 8: 853 Rörer, Walpurga 1: 47 Rosa, Jona, Drucker 1: 168 Rosen, Christoph (ngw. 1575) 6: 641 Rosenblatt, Wibrandis (1504–1564) 3: 247 Rosenthal, Lucas (1497–1559) 2: 622f Rosinus, Bartholomäus (1520–1586) 5: 531, 605, 707, 744, 758, 771f • 6: 65 Rotbart (Mönch in Magdeburg) 3: 63 Roth, Caspar 8: 1116, 1127, 1139 Roth, Matthäus, Pfr. Lindau 5: 605 Roth, Stephan (1534 –1608) 8: 1140 Rother, Adam († um 1602) 8: 19, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Rothmann, Bernhard (1495? – 1535) 8: 944 Röting, Hans (ngw. 1494) 7: 72 Roting, Michael (1494–1588) 7: 11, 67, 69–73, 90, 207, 447, 517, 537, 939 Rotinger, Jakob 8: 1147 Röttel, Agnes 3: 247 Roy, Maurice, Drucker (Mitte 16. Jh.) 6: 46 Rudinger, Esrom (1523 –1590) 8: 5, 13, 359 –363, 365, 374, 378, 990 Rudolph, Johannes 8: 1116, 1127, 1139 Ruff, Simprecht, Drucker (ngw. 1491– 1528) 2: 761 • 6: 670 Rufin von Aquileia (345–411/2) 8: 200, 203, 224f, 448, 473, 501, 502, 690 • 9: 138, 163, 253, 352, 401, 454, 498 Rugger (Rucker), Jodocus († 1554) 3: 22, 122, 311, 318 Ruggieri, Giulio, Nuntius in Polen († 1587) 9: 350 Rühel, Conrad (1508–1579) 2: 814 • 8: 374, 386 Runge (Rungius), Jacob (1527–1595) 7: 939 Rup(ius), Tobias (ngw. 1557–1576) 6: 705 Rust, Johannes 3: 376

Rynmann, Johann (Drucker) († 1522) 7: 770 Sabellius (1. Hälfte 3. Jh.) 1: 819 • 8: 31, 380, 499f, 503f, 515, 520, 657, 921 • 9: 24, 29, 32f, 37f, 52, 55, 68, 84, 108f, 118, 167, 173, 187, 189f, 200f, 204, 211, 216, 231, 233, 236, 268, 283f, 291, 316, 323–325, 332, 337, 342, 357, 378–380, 383, 396, 404, 409, 469, 479, 492, 512, 528, 573, 580, 588 Sabinus (Schuler), Georg (1508–1560) 4: 140 • 7: 207, 216, 427f, 710, 720 Sachs, Hans (1494 –1576) 1: 638, 876 • 6: 400 • 7: 800 Sachse, Barbara, Druckerin († 1553) 2: 830 Sack, Siegfried (1527–1596) 4: 208 • 8: 19, 716 Sadoletus, Jacobus (Jacopo Sadoleto) (1477–1547) 7: 228 Salmuth, Heinrich (1522–1576) 1: 10 • 8: 14, 1094, 1111, 1114, 1126, 1138 Saltzer, Emanuel, Drucker († nach 1573) 6: 450, 467, 474 Salzbrunner, David 8: 1149 Sander, Johannes, Diak. Naumburg 5: 605 Sarcerius, Erasmus (1501–1559) 1: 397 • 2: 861, 903 • 3: 13, 42, 253, 319, 325, 330, 357f, 369, 518 • 4: 112f, 339 • 5: 143, 294, 298, 637 • 6: 447f, 518, 571, 590, 614, 646 • 8: 963 Sarcerius, Magdalena († 1560) 6: 614 Sarcerius, Wilhelm (um 1535 – 1582) 6: 509, 518, 556, 571, 642, 646, 677 Sarnicki, Stanislaus (um 1532 – 1593) 9: 7, 9–11, 179, 186, 203, 225 Sastrow, Bartholomäus, Bürgermeister von Stralsund (1520 –1603) 1: 80 Satornil († nach 130) 8: 494, 667 • 9: 375, 481, 500 Saur, Michael (ngw. um 1550) 7: 438f Scarabäus (Scharnekau), Georg (1505– 1558) 7: 61 Schäfer, David (†1562) 5: 182, 184 Schaffer, Michael (ngw. 1558–1562) 3: 371 Schaidenreisser, Simon (um 1497 – um 1592) 2: 179 Schaller, Abraham, Buchhändler 1: 552 Schalling d. J., Martin (1532–1608) 7: 936 Schaue, Clemens († 1559) 3: 312, 370 Scheffel, Friedrich 8: 1149 Scheffler, Sebald (ngw. 1575) 6: 705 Schegk, Jakob (1511–1587) 9: 13, 15–17, 21, 180, 271, 273–278, 281, 284, 286,

Personenregister

287f, 292f, 295f, 298, 303, 306, 310, 323, 332, 334, 340, 344, 469, 563 Scheiblich, Abraham 8: 1146 Schelling, Anna 3: 249 Schenck, Matthias (1517–1571) 1: 118 Schenk, Jakob (1508 –1546) 1: 563 • 7: 197 Scheuernschloß, Daniel († 1547) 1: 623 Scheuernschloß, Johann († 1593) 1: 623 Schilling, Paulus 3: 375 Schilter, Zacharias (1541–1604) 8: 1114, 1126, 1138 Schirlentz, Nickel, Drucker (ngw. 1521– 1547) 2: 689 • 3: 394, 399, 412, 422 Schleich, Clemens, Drucker († 1588) 1: 22 • 4: 525, 530 Schleinitz, Georg von (1512–1555) 2: 372 Schlüsselburg, Conrad (1543 –1619) 1: 28 • 7: 15 Schluter, Diederik, Bürgermeist in Höxter (ngw. bis 1536) 1: 601 Schmidchen, Anna († 1579) 6: 571 Schmidt, Nickel, Drucker (um 1490 – 1554) 2: 918 Schmidt, Peter, Drucker (ngw. 1557– 1593) 4: 242 • 5: 629 • 6: 429 Schmindus, N. N. (Diakon in Torgau) 2: 249, 416 • 5: 182 Schnabel, Tilemann (um 1475 – 1559) 1: 242 Schnappauf, Jacob (ngw. 1524–1570) 3: 372 Schnauß, Cyriakus (1512–1571) 1: 874f, 877, 897f, 900, 907 • 2: 448 Schneck, Johannes (1480/81–1551) 1: 81 Schneidenklen, Jacob (1544–1565) 3: 371 Schneider (Sartoris), Simon (ngw. 1529– 1567) 3: 374 Schneidewein, Caspar 2: 843 Schneidewein, Christian 2: 843 Schneidewein, Gunther 2: 843 Schneidewein, Heinrich (1510–1580) 5: 531 • 6: 65 Schneidewein, Johannes d. Ä. (1519 – 1568) 2: 843 Schneidewein, Johannes d. J. 2: 843 Schnell, Johann († 1566) 7: 7, 58f Schnepf, Blandina (um 1526 – 1584) 5: 733, 765 Schnepf, Erhard (1495 –1558) 1: 29 • 3: 393, 411, 413, 416, 432, 435–437 • 4: 19, 20, 51, 67, 111, 167, 528 • 5: 10, 22, 49, 51, 79, 86, 107, 143, 294f, 297, 543, 673, 710, 720, 733, 745, 764f

95

• 7: 208, 216, 447, 474, 658 • 8: 82, 828 • 9: 564 Schnepf, Theodor (Dietrich) (1525–1586) 5: 747, 763, 764, 766 Schöffer, Ivo, Drucker (um 1500 – 1555) 2: 819 Schöffer, Johann, Drucker († 1531) 6: 179, 295 Schola, Johannes († 1571) 3: 375 Schomann, Georg († 1591) 9: 212 Schönberg, Anton von (1495 –1554) 2: 372 Schönberg, Kaspar von 2: 372 Schönberg, Wolf von (1518 –1584) 1: 620f, 623, 625, 626, 628, 638, 639f, 642 Schönberger, Johannes 8: 1149 Schöne, Antonius, Drucker († 1585) 1: 22 • 4: 525, 530 Schöpf, Karl (1533 – nach 1586) 8: 1117, 1128, 1142 Schopp siehe Schöpf Schoppius, Andreas (1538–1614) 6: 662 Schott, David (1547 – nach 1592) 8: 1146 Schott, Johann, Drucker (1477–1548) 1: 401 Schradin, Johannes (um 1500 – 1560/61) 3: 249 Schreier, Bartholomäus (1520–1602) 8: 1117, 1128, 1142 Schreyner, Valentinus (ngw. 1546–1562) 3: 372 Schröter, Johann (ngw. 1555–1563) 3: 375 Schrö(d)ter, Lorenz 1: 201 Schroffenstein, Katharina von († 1517/18) 1: 633 Schuler, Gervasius (um 1495–1563) 3: 248 Schultheiß, Georg (ngw. 1552) 7: 447 Schulz, Georg 8: 1149 Schulz (Schultheiß), Michael (um 1515 – nach 1572) 2: 249, 416, 681, 763 • 3: 28, 40, 87 • 5: 182, 480 Schulze, Gottschalk siehe Praetorius, Abdias Schunemann, Dionysius († 1579) 3: 509 Schurff, Augustin (1495 –1548) 2: 624, 626 Schütz, Christian (1526 –1594) 8: 14, 80f, 798 Schütz, Leys († um 1527) 2: 226 Schütze, Johann Tobias (ngw. 1550– 1555) 3: 373 Schütz(e), Katharina (ngw. 1577) 6: 572

96

Register

Schwabe, Paulus (um 1521 – 1580) 8: 1115, 1127, 1139 Schwarzerdt, Georg (1459 –1508) 1: 50 • 7: 208 Schwenck, Lorenz, Drucker († 1574) 2: 842, 947, 951, 954 • 4: 73 • 5: 219, 265 • 8: 680, 702, 805 Schwenckfeld von Ossig, Caspar (1489 – 1561) 1: 119, 553, 820 • 2: 360, 784, 799 • 3: 101 • 4: 55, 434 • 5: 11, 52, 59, 60, 61, 63, 108, 139f, 154, 271, 318f, 330–345, 350f, 356–359, 572, 622 • 6: 228f, 234f, 246, 292 • 7: 687, 862f • 8: 63, 191, 386, 524, 525, 526f, 528–532, 533–537, 539, 541, 547, 564f, 567, 569, 613, 653, 668f, 734f, 821, 909– 911, 913f, 921, 941, 1006f, 1026, 1032, 1033, 1044, 1054, 1063, 1076, 1095, 1130 • 9: 481, 493, 501, 508 Schwertel, Johann, Drucker (ngw. 1563– 1581) 4: 373, 375, 377f, 527 • 6: 352f • 8: 288, 965, 992 Schwolle, Hieronymus († 1563) 2: 68, 432, 696 Scipio (Publius Cornelius Scipio Africanus) (235–183 v. Chr.) 5: 646 • 8: 69 Sciurus siehe auch Eichhorn Sciurus (Eichhorn), Johannes (um 1518 – 1564) 7: 437, 445, 469, 713, 720, 787 Sebastian von Heusenstamm, Erzbischof und Kurfürst von Mainz (um 1505 – 1555, reg. 1545 –1555) 1: 108, 636 • 2: 151, 466 Sebastian I., König von Portugal (1554– 1578, reg. [1557]1568–1578) 6: 329 Sebastian II. Sperantius (Sprenz), Fürstbf. von Brixen (um 1475 – 1525) 5: 185 Seclutianus, Johann (Jan Seklucjan) (um 1510/15 – 1578) 7: 713 Sedulius (Caelius Sedulius) († um 450) 7: 767 Sedulius Scot(t)us († nach 858) 7: 767 • 8: 928 Segebode, Eilardus († 1602) 3: 509 Seidler, Philipp († 1593) 8: 1140 Seitz, Peter d. Ä., Drucker († 1548) 3: 99, 106, 432, 449, 517 • 7: 72, 101, 939 Seitz, Peter d. J., Drucker († wohl Jan. 1577) 6: 167, 174, 245, 356 Seld, Georg Sigmund, kaiserl. Rat (1516 – 1565) 1: 278 • 2: 923 Seleukos IV. Philopator (reg. 187–176) 1: 591 Seleukos V. Philometor (reg. 126–125) 1: 591

Selig (Lelius), Petrus (ngw. 1542–1560) 3: 374 Seligmann, Martin († 1548) 4: 203, 420 • 5: 578 • 6: 308 • 9: 422 Selnecker, Nikolaus (1530 –1592) 1: 10 • 6: 678 • 8: 5, 11, 13, 19, 83, 204f, 307f, 315, 321, 359, 360, 361f, 364f, 366f, 368, 371, 373f, 381, 427, 434, 575, 594f, 603, 626, 632f, 670, 701, 771, 797, 827, 922, 923, 985, 989, 992 Senarclens, Claude de (um 1517 – nach 1569) 1: 688 Seneca (Lucius Annaeus Seneca) (um 1 – 65 n. Chr.) 2: 37 • 5: 731 • 8: 1083 Sergius, nestorianischer Mönch 1: 400 Sergius I., Patriarch von Konstantinopel (reg. 610 – 638) 1: 401 • 8: 893 Sergius III., Bischof von Rom (reg. 904– 911) 1: 783 Servet, Michael (1509/11–1553) 1: 671 • 4: 434 • 5: 11, 318 –323, 328f • 8: 33, 386, 422, 520 – 523, 648, 668, 843, 1032 • 9: 21, 114, 115, 121, 135, 138, 171, 172, 210, 284, 287f, 291, 294, 400, 480, 513, 563, 580 Setzer, Johann, Drucker (1478?–1532) 2: 619, 933 Severian von Gabala (um 400) 8: 314, 930f Severus von Antiochien (um 465 – 538) 8: 615 Sfondrati, Francesco, Kardinal (1493– 1550) 2: 783 Short, Peter, Drucker († 1603) 6: 367 Sibylle von Jülich, Kurfürstin von Sachsen (1512–1554) 1: 642 Sickingen, Franz von (1481–1523) 1: 632, 633 Sickingen, Schweikart von († 1505) 1: 632 Sickinger, Ulrich 4: 50 Sider, Simon († 1584) 8: 1115, 1127, 1139 Siekierzinski, Ioannes d. Ä. (Siekierzyński, Jan) 9: 212 Siekierzinski, Ioannes d. J. (Siekierzyński, Jan) 9: 212 Sigismund von Brandenburg, Erzbischof von Magdeburg, Fürstbischof von Halberstadt (1538 –1566, reg. 1552/57– 1566) 4: 179f, 188, 244 Sigismund I. der Alte, König von Polen (1467–1548, reg. 1507–1548) 6: 244 • 7: 57, 118, 708 • 9: 180f Sigismund II. August, Großfürst von Litauen, König von Polen (1520–1572, reg. 1529/30/48–1572) 7: 58, 966

Personenregister

• 9: 6, 9, 11, 22, 33, 102, 180f, 185, 225, 350 Sigismund, Iacobus 9: 212 Silbereisen, Elisabeth 3: 247 Simler, Josias (1530–1576) 9: 5, 14f, 99 Simmes (Sims), Valentine, Drucker (wohl um 1561 – 1622) 5: 726 Simonides (um 556 – um 468 v. Chr.) 9: 366, 455 Simonius, Simon (um 1532 – 1602) 9: 275f Sisinius (Ende 4. Jh.) 1: 846 Sixtus siehe auch Xystos Sixtus IV., Bischof von Rom (reg. 1471– 1484) 2: 507 Skalich (Scaliger), Paul (Pavao Skalić) (1534–1575) 7: 7, 118, 965 • 9: 182, 214 Skarga, Petrus (1536–1612) 9: 227 Sleidan, Johannes (1506–1556) 2: 792, 798, 831, 887, 931 Słuck, Fürstenhaus 9: 252 Sokrates (469 –399 v. Chr.) 2: 121, 169f, 263 • 5: 137, 527, 732 • 6: 97, 151 • 7: 873 • 8: 1066 Sokrates Scholasticus (um 380 – nach 439) 1: 339, 430 • 8: 59, 503 • 9: 24, 67, 253, 259, 265, 267, 285, 352 Solender, Lorenz 8: 1146 Solon, athenischer Staatsmann (um 640 – um 560) 1: 109 Sonnius, Franciscus (1516 –1576) 5: 126 Sofia Jagiellonka, Markgräfin von Brandenburg-Ansbach (1464–1512) 7: 117 Sophie von Mecklenburg, Gemahlin Johanns des Beständigen von Sachsen (1481–1503) 1: 631 Sophronius von Jerusalem (560 –683) 8: 573 Sohronius, Bischof von Paphlagonien 9: 384 Soto, Domingo de (um 1495 – 1563) 1: 769 • 5: 125, 126 Soto, Pedro de (1493/1500 –1563) 5: 680 • 6: 448 Sozomenos (Salamanes Hermeias Sozomenos, 1. Hälfte 5. Jh.) 1: 430 • 9: 24, 66 Sozzini, Fausto (1539–1604) 9: 3, 15, 227 Sozzini, Lelio (1525–1562) 8: 522 • 9: 3, 15 Spalatin, Georg (1484 –1545) 1: 637 • 2: 666, 722 • 6: 168 Spangenberg, Cyriakus (1528 –1604) 1: 26 • 2: 861 • 3: 312, 370 • 4: 325 • 5: 17, 636f • 6: 9, 14–16, 23, 67,

97

227, 244, 379, 381–385, 387f, 391, 398, 419f, 423, 435, 437–439, 445, 460, 463, 509, 517, 523, 525–527, 555f, 571f, 577, 578, 580–582, 585, 603, 611, 613, 615f, 619–623, 626, 629, 631–637, 641 –645, 647, 658, 666, 672, 675, 677–680, 687, 689, 691f, 695, 697 • 8: 399 Spangenberg, Johann (1484 –1550) 1: 715 • 2: 715 • 3: 139, 250, 284, 310 • 5: 637 • 6: 382 • 8: 960, 961 • 9: 422 Sparnagel, Salomo 8: 1147 Sparwort, Erasmus (um 1548 – 1596) 8: 1147 Spengler, Lazarus (1479–1534) 6: 14, 216, 381, 383f, 398–400, 421 Speratus, Paul (1484–1551) 6: 421 • 7: 125, 435, 445, 448, 452, 456, 458– 464, 468, 473, 475, 478, 481–483, 490, 499, 508f • 8: 351 Sperling, Albert († nach 1565) 8: 401, 559, 662, 992 Spiegel, Asmus von († vor 1554) 1: 621, 629 • 2: 372 Spielberg (Ludimontanus), Christophorus († 1569) 3: 372 Spies, Johannes, Drucker (um 1540 – 1623) 6: 354 Spieß, Alexander (ngw. 1543–1552) 3: 86 Spirensis, Simon 3: 373 Sprung, Johannes (ngw. 1556–1587) 3: 375 Staffelstein, Nikolaus 1: 202 Stancaro, Francesco (um 1501 – 1574) 1: 28f • 4: 325 • 5: 11, 300, 320f, 432f, 436f, 440f, 444f • 7: 15, 126, 440, 516, 537, 731, 735 • 8: 540 • 9: 7, 8, 179, 186, 204f, 268, 411, 587 Staphylus, Friedrich (1512–1564) 1: 163 • 2: 918, 920, 971 • 3: 547, 576 • 4: 249, 256, 258, 282 • 5: 248, 572, 775 • 6: 243 • 7: 12, 23, 26, 115f, 126, 133f, 212, 435, 515f, 700–702, 710f, 712, 713–719, 721f, 724, 726, 727, 728, 731f, 733, 734, 740, 742, 798 Starck, Caspar († 1595) 8: 1140 Starck, Lorenz 8: 1115, 1127, 1139 Starhemberg, [Georg] Achatius von (ngw. 1570–1582) 3: 570 Statorius, Petrus (1530–1591) 9: 7, 402 Staupitz, Johann von (um 1468 – 1524) 1: 207 • 2: 756 • 4: 8, 23 • 6: 294 Stein, Wolfgang († 1553) 1: 201 Steinbach, Johann (†1566) 7: 58f Steinmetz, Johannes (um 1580) 8: 1147

98

Register

Stellwagen, Jacob (ngw. 1533–1556) 3: 374 Stengel, Georg (ngw. um 1563) 6: 183, 245 Stengel, Johannes († 1550) 2: 622f Stephan I., Bischof von Rom (reg. Mai 254 – 256/57) 1: 345 Stephan VI., Bischof von Rom (reg. 896/97) 1: 783 Sternberg(k), Johann (ngw. 1554–1572/73) 3: 373 Sternberg, Johannes 3: 375 Sti(e)fel, Michael (um 1487 – 1567) 7: 437 Stigel, Joachim (ngw. 1547–1567) 5: 666, 701, 782 Stigel, Johann(es) (1515 –1562) 1: 111 • 4: 528 • 5: 702, 782 • 6: 214 Stigel, Johann (Pfr. Breslau, ngw. um 1550) 7: 718 Stöckel, Blasius († um 1552) 1: 244 Stöckel, Matthes d. Ä., Drucker (um 1526 – 1600/04) 3: 448, 450, 550, 562 • 8: 798, 822 Stöckel, Wolfgang, Drucker (um 1473 – 1541?) 2: 578 • 5: 275 • 6: 295 Stokesley, John, Bischof von London (reg. 1530–1539) 9: 137 Stollberg, Liborius († 1577) 4: 359 Stoltz, Johann (1514 –1556) 1: 9, 23, 201 • 2: 800 • 3: 413, 414, 432, 435f • 4: 19, 20, 25, 112 • 5: 8, 22, 49, 79–83, 86–88, 94f, 98, 107, 111, 214, 216f, 254, 255, 298, 673, 710 • 6: 246 Stössel, Johann (1524 –1576) 1: 22, 159 • 3: 393, 411 • 4: 20, 25–27, 43 • 5: 16, 143, 294, 296f, 531, 539, 577, 580, 596, 597, 598, 635, 661f, 666, 701, 707, 719, 744, 771, 772, 782f • 6: 65, 86 • 8: 14, 321, 1115, 1127, 1139 Stosser, Fabian (ngw. 1550) 7: 439, 670, 716 Strasburg, Jakobus 8: 1114, 1126, 1138 Strasburg, Paulus 8: 1147 Stratner, Jakob († nach 1549) 1: 563 • 2: 331, 825 Straub, Nikolaus 3: 138 Strauchmann, Barthel (um 1528 – um 1578) 1: 626 Strauß, Franz (1513 –1575) 8: 1094, 1112, 1114, 1126, 1138 Strauß, Jakob, Pfarrer in Eisenach (um 1480 – vor 1530) 1: 798 Streber, Abraham (1533 –1577) 8: 1140 Strehle, Bartholomäus 4: 177, 180, 186, 190f, 223 Streicher, Agathe (1520–1581) 7: 862

Streicher, Hans Augustin (um 1510 – 1573) 7: 862 Striblita, Sebaldus (ngw. 1510 –1512) 2: 440 Strigel, Victorin (1524–1569) 1: 23 –25 • 3: 394, 396, 405, 437 • 4: 20, 22f, 25, 43, 420, 528 • 5: 10, 12–17, 22, 49, 51, 79, 83, 86, 108, 111, 143, 294f, 297, 529, 531–536, 540, 542, 543, 544f, 550, 577f, 580, 582f, 593, 596, 602, 607, 633, 635, 639–641, 643, 645, 650–652, 655, 659, 661f, 664–669, 671, 673f, 675, 677, 683–686, 693, 696–700, 701, 702f, 707, 708, 711f, 717, 719–722, 724–726, 730, 733, 741, 743–751, 752, 754f, 758, 760, 763f, 769, 771–773, 775, 778, 782, 783 • 6: 3, 5, 6, 7f, 10f, 12, 21, 28–30, 63, 65 –76, 78 – 88, 90 – 93, 94, 95, 97f, 114, 146, 151, 157f, 204, 249, 250, 277, 280f, 292, 297, 300, 306, 389, 519, 642 • 7: 447, 474 • 8: 48, 82, 323f, 394, 571, 828 • 9: 423, 564 Strzizewski, Iohannes 9: 136 Stubenrauch, Simon 8: 1149 Stumpf, Castulus (ngw. 1542–1562) 5: 532 • 6: 66, 84 Sturio, Johann (1525 –1562) 2: 803 • 5: 206 Sturm, Johannes (1507–1589) 9: 181 Sturm, Wenzeslaus (1520 –1589) 8: 1116, 1127, 1139 Stürmer, Gervasius, Drucker (ngw. 1530– 1567) 3: 397, 406, 422f • 4: 20, 44 • 7: 474 Suawe, Bartholomäus (1494–1566) 7: 520 Suicer(us) (Schweizer), Theodor (ngw. 1719) 6: 121 Suidas (Ende 10. Jhd. ?) 8: 370 Suleiman II., der Prächtige, osmanischer Sultan (1494 –1566, reg. 1520 –1566) 1: 269, 594f Sulpicius Severus (um 363 – um 420) 9: 14 Sünder, Andreas (1543 – nach 1580) 8: 1115, 1127, 1139 Surius, Laurentius (Lorenz Sauer, 1523– 1578) 9: 88 Sutton, Henry, Drucker 5: 726 Sybold, Jakob (um 1520 – 1575) 4: 11f, 111f, 303–305, 323–325, 327, 339, 344, 349, 351–354, 357, 359, 363f, 368 • 5: 713 Sylvius (Welder), Emericus († 1580) 6: 510, 556 Sylvius, Jakob (Jakub Sylwiusz, † nach 1583) 9: 7, 179, 182, 186, 204

Personenregister

Symmachus (Quintus Aurelius Memmius Symmachus, † 525/26) 9: 84 Syndersteter, Wilhelm 1: 117 Tacitus (Publius Cornelius Tacitus, um 58 – um 120) 1: 637 Talaos 3: 182 Tanner, Bernd (ngw. um 1550) 7: 438f Tapper, Ruard (1488–1559) 5: 126 • 6: 46f Tappius, Georg († 1565) 2: 51 Tatian (um 120 – um 180) 1: 393 Taubenheim, Christoph von (1493 –1554) 2: 372 Taubenthal, Cyriakus († 1563) 3: 373 Tauler, Johannes (um 1300 – 1361) 6: 274f, 288, 290f • 7: 703, 770, 774 Taurellus (Oechslein), Nikolaus (1547– 1606) 9: 276 Taurer, Benedikt (ngw. 1568 –1575) 6: 641 Tausen, Hans (um 1494 – 1561) 2: 44 Tectander, Martin (1506 –1579) 2: 810 Telesphorus, Bischof von Rom (reg. um 125/26 – um 136/37) 1: 537 Tempel, Laurentius (ngw. 1541–1562) 3: 373 Terenz (Publius Terentius Afer, † um 159 v. Chr.) 1: 598 • 2: 578 • 5: 185 Tertullian (Quintus Septimius Florens Tertullianus, um 160/70 – nach 220) 1: 417, 422, 428, 450, 452, 454, 540, 824, 831, 861 • 3: 154 • 5: 751, 762 • 6: 4 • 7: 162, 553, 569 • 8: 96f, 372, 426, 447, 448, 496, 666, 690, 990, 1043 • 9: 71, 72, 80, 92, 93, 94f, 103, 111f, 117–119, 137f, 141, 143f, 146, 156–158, 159, 160, 168f, 171, 228, 234–236, 238–241, 243–245, 288, 352, 406, 453, 456, 458, 466, 468, 469, 480, 482, 484, 500, 513f, 529, 585 Tessmer, Sophia von, verehl. von Venediger (ngw. um 1560) 7: 521 Tetzel, Johann (um 1465 – 1519) 1: 319 • 5: 706 Thais (4. Jhdt. v. Chr.) 5: 87 Thamm, Andreas 2: 416 • 5: 182 Thangel, Lukas, ernestin. Rat († 1590) 5: 531, 783 • 6: 65 Thann, Eberhard v. d., ernestin. Rat (1495– 1574) 5: 531, 771 • 6: 65 Thanner, Jacob, Drucker († vor 1535) 3: 63 Thennius, Christoph (ngw. 1563) 6: 245 Theobald(us) (Bernutz), Andreas (1511– 1568) 3: 22, 122, 312, 370 • 6: 591 Theodor von Mopsuestia (um 352 – 428) 8: 615

99

Theodor von Pharan (um 570 – vor 638) 8: 615 Thedoret von Cyrus (Kyrrhos) (393 – 458/ 60) 1: 340, 369 • 5: 394f, 472f • 8: 314f, 374, 380, 431, 439, 440, 443, 465, 472f, 504, 526, 565, 571, 582, 583, 642, 659, 667, 691, 732, 743, 783, 911f, 927, 931, 1029, 1036, 1043, 1046 • 9: 24, 151, 253, 261, 405 Theodoros von Kyrene (vor 335 – nach 270) 9: 442 Theodosius I., römischer Kaiser (347–395, reg. 379–395) 1: 340, 835, 846 • 3: 182 • 5: 392f • 8: 459, 503, 510 • 9: 386f, 569 Theodosius II., oströmischer Kaiser (401– 450, reg. 408–450) 7: 184, 411 • 8: 505, 668, 893 Theodot der Bankier (um 190) 8: 500 • 9: 377 Theodot der Gerber (um 190) • 8: 500 • 9: 377 Theokrit (um 270 v. Chr.) 7: 949 Theophanes Confessor (um 760 – 817/8) 8: 507 Theophilos von Alexandrien (um 345 – 412) 8: 749 Theophylakt von Achrida (um 1050 – um 1126) 1: 221, 348, 383 • 3: 156 • 6: 336 • 8: 927f, 931, 1052 Thomas von Aquin (1224/25 –1274) 1: 318, 324, 356, 358, 363, 433, 437, 509, 775, 825, 844 • 2: 211, 386, 498, 854 • 3: 406 • 4: 266 • 5: 28, 72, 158f, 170, 232, 571, 572 • 6: 40 • 7: 177 • 8: 146, 234, 259, 354, 479, 562, 569, 582, 584, 598, 930, 931, 1052, 1070 • 9: 182, 186, 200, 440 Thomas de Vio Caietanus (1469 –1534) 1: 146 • 7: 83 Thomas, Johannes (Schorndorf, Anfang 16. Jh.) 9: 276 Thretius, Christoph (Trecy, Krzysztof, um 1531 – 1591) 9: 14, 225f Thumbshirn, Wilhelm von († 1551) 1: 630 Thomas(in), Margretha, geb. von Bila (ngw. um 1575) 6: 271f Thukydides (um 460 – nach 400 v. Chr.) 8: 94f, 97, 1022, 1083 Thun, Heinrich von, ernestin. Rat (ngw. 1560 –1567) 5: 531 • 6: 65 Tilemann, Nikolaus (1497–1551) 3: 5, 131, 318 Timann, Johann (vor 1500 – 1557) 1: 16, 29 • 8: 740, 958

100

Register

Titus, römischer Kaiser (Titus Flavius Vespasianus, 39 – 81, reg. 79 – 81) 2: 193 Tomas ex parua Kazimierza (Tomasz z Kazimierzy Małej) 9: 212 Tomicki, Peter (1464–1535) 6: 244 Topf, Christian (ngw. 1549–1560) 3: 375 • 4: 359 Toppe, Michael 1: 674 Torquatus, Georg († 1575) 4: 520, 527 Trachter, Bernhardus 3: 376 Trajan, römischer Kaiser (Marcus Ulpius Traianus, 53 –117, reg. 98 –117) 1: 430 • 2: 301, 582f Tremellius, Immanuel (1510–1580) 8: 312, 347, 629, 687 Treusch, Ruprecht, ernestin. Rat (ngw. 1560 –1566) 5: 531 • 6: 65 Treutler, Anna, Ehefrau von Joachim Greff 1: 918 Trotzendorf, Valentin (1490 –1556) 5: 636 • 6: 517, 571 • 9: 252 Truber, Primus (1508–1586) 6: 167 Truchsess, Wilhelm von (ngw. 1553) 7: 789 Trutschel, Thomas († 1563) 3: 372 Trzecieski, Andreas d. Ä. 9: 180 Trzecieski, Andreas d. J. († 1584) 9: 180 Tucher, Stephan († 1550) 2: 118, 321, 349, 448, 451, 624f, 626f • 6: 533 Tunger, Laurentius 4: 111 Türk, Christoph (1497–1547) 1: 162, 603f, 619 Turriani, Franciscus (Torres, Francesco, 1504–1584) 9: 227 Turstenius, Johannes 1: 81 Tworovski, Iohannes 9: 136 Tyndale, William (um 1494 – 1536) 1: 81, 673 Udenius, Josias († 1583) 6: 701 Ulhart, Philipp d. Ä., Drucker (um 1524 – 1579/80) 1: 150, 491, 500, 564 • 5: 549 Ulrich, Herzog von Württemberg (1487– 1550, reg. 1498 –1519, 1534 –1550) 1: 241, 245, 268, 605, 632, 768, 805, 811 • 3: 249 Ulrich III., Herzog zu Mecklenburg (1527/28–1603, reg. 1555–1603) 2: 432 • 4: 420 • 5: 743 • 9: 423 Ungnad, Andreas (um 1499 – um 1559) 1: 596 Ungnad von Weißenwolf, Hans III., Freiherr von Sonnegg (1496– 1564) 2: 801 • 6: 167, 169, 245 Urban V., Bischof von Rom in Avignon (reg. 1362–1370) 1: 951

Ursacius, Bischof von Singidunum (4. Jh.) 9: 385 Ursinus, Johannes 8: 1150 Ursinus, Thomas (ngw. 1557–1567) 3: 373 Ursinus, Zacharias (1534–1583) 8: 341, 349, 1131 Valens (Flavius Valens), römischer Kaiser (328–378, reg. 364/375–378) 7: 527, 529 Valens, Bischof von Mursa (4. Jh.) 9: 385 Valentin (um 120 – um 160) 5: 328 Valentinian II., römischer Kaiser (371– 392, reg. 375 –392) 8: 459, 510 Valentinus (um 120 – 160) 8: 35, 445, 494 • 9: 52, 83, 153, 363f, 376, 458f, 482, 500, 569 Valerian (Publius Licinius Valerianus), römischer Kaiser (um 200 – nach 260, reg. 253 –260) 2: 881 Valla, Lorenzo (1405/07–1457) 1: 779 • 9: 83 Vannius (Wannenmacher), Valentin (1495– 1567) 7: 692 • 9: 515 Varro (Marcus Terentius Varro) (116–27 v. Chr.) 6: 97 Varus, Publius Quinctilius († 9 n. Chr.) 1: 960 Vedrogovius (Wędrogowski), Nikolaus († 1566) 9: 8, 215 Vega, Emanuel 9: 227 Veltwyck, Gerhard (um 1505 – 1555) 2: 668 Venatorius, Martin 2: 830 Venatorius (Gechauf), Thomas (um 1488/90 –1551) 1: 243 • 4: 203 • 6: 308 Venediger, Georg von (1519–1574) 7: 115f, 134, 208, 216, 515–518, 520f, 531, 722, 798, 824, 966 Venediger, Martin von 7: 520 Venetus (von Venediger), Georg († 1574) 2: 804 • 5: 206, 613 Vergerio, Pietro Paolo (1498–1565) 2: 24, 34, 35, 804 • 3: 50, 89 • 9: 181, 274 Vergil (Publius Vergilius Maro, 70 –19 v. Chr.) 8: 26, 102 Verhasselt, Martin, Drucker (Mitte 16. Jh.) 6: 47 Verina, Kaiserin von Byzanz (Aelia Verina, † 484) 8: 511 Vermigli, Petrus Martyr (1499–1562) 8: 14, 770, 974, 976, 1130, 1145 • 9: 179, 181 Victor I., Bischof von Rom (reg. 189– 199) 2: 775

Personenregister

Viereckl, Wolfgang (ngw. 1580) 6: 700 Viertel, Wolfgang (1544–1605) 8: 1148 Vigelius, Valentin d. Ä. (wohl 1515 – 1555/59) 3: 374 6: 510 Vigelius, Valentin d. J. (ngw. 1559–1603) 6: 510, 556 Vigilantius (4./5. Jh.) 1: 863 Vigilius von Thapsus (um 484) 8: 315f, 373f, 475–478, 639, 692, 732 • 9: 253 Vigilius von Trient (um 360 – um 400) 8: 315f, 373, 475, 638, 642, 667, 691, 732, 1029 Vignon, Eustathius (1530–1588) 8: 1020, 1089 Vincentius (Vietz), Petrus (1519–1581) 5: 764 Virbitius, Paulus 9: 136 Vitrelinus (Witrelin), Alexander († um 1587) 9: 205, 212 Vlačić, Andreas (ngw. um 1520) 1: 92 • 6: 22 Vlačić, Jacoba, geb. Luciani (ngw. um 1520) 6: 22 Vogel, Christoph 8: 1147 Vogel, Leonhart (ngw. 1519) 7: 870 Vogel (Orneus), Matthäus (1519–1591) 7: 58, 867, 869–873, 878, 900, 903, 935, 936f, 943f, 945, 947f, 950, 953f, 956, 958–960, 965 Vögelin, Ernst, Drucker (1528/9–1589/90) 2: 912 • 3: 554 • 5: 722, 723 • 8: 13, 88, 492, 1017, 1020 • 9: 135 Volanus, Andreas (um 1531 – 1610) 9: 12, 17, 21, 72, 223, 225–228, 231, 233, 235, 238f, 244f, 349 Vollrad V., Graf von Mansfeld-Hinterort (1520 –1578) 1: 202, 630, 643 • 4: 25 • 5: 81, 298 • 6: 419, 460, 485, 509f, 516, 518, 525, 631, 642, 646, 677f Volmarius, Marcus (ngw. 1572–1582) 6: 700 Vollrose, Bartholomäus 8: 1148 Voltz, Nikolaus, Drucker († 1619) 6: 109 Vopelius, Veit († 1562) 3: 371 Vorstius, Johannes (1529–1599) 6: 381 Vos, Henricus (um 1500 – 1523) 1: 235, 673 Vrimersheim, Petrus 3: 509 Vuisniovius (Wiśniowski), Stanislaus 9: 212 Wachter, Georg (Drucker) († 1547) 7: 57 Wagner, Bartholomäus (um 1520 – 1571) 7: 445, 720, 787, 842 Wagner, Philipp (1526–1572) 8: 80, 385, 603, 798

101

Waibel, Matthias 1: 673 Walde, Joachim, Drucker († 1578) 4: 189, 183, 198, 215, 218 Waldner, Wolfgang (um 1519 – 1583) 3: 547 • 5: 605 • 6: 488 • 7: 71, 517, 869, 871, 877, 936, 938, 939, 943, 948–951, 953f, 957–960 Waldsdorf, Sebastian 8: 1150 Wallenrod, Matthias von († 1572) 5: 531 • 6: 65 Walter, Johann, Kantor (1496–1470) 4: 122 Walther, Christoph 2: 914 Walther, Hans, Drucker (1500–1561/62) 1: 55 • 2: 456, 748 • 7: 56 Walwitz, Sebastian von (um 1506 – 1554) 1: 621 Wanckel, Andreas (1516–1589) 8: 1116, 1127, 1139 Wanckel, Johannes 8: 1146 Waremundus, Johannes, Pseudonym für Matthias Flacius 1: 92, 133, 135, 139f Weber, Andreas 4: 111 Weber, Georgius (ngw. 1554) 3: 373 Weichlerus, Hieronymus (1539 – nach 1580) 6: 700 Weidmann, Moritz Georg (Verleger) (1658–1693) 7: 632 Weigel, Georg († nach 1573) 9: 12, 347, 349, 351, 358, 359f, 361 Weinreich, Hans (Drucker) († 1559/60) 7: 72, 704f, 784 Weiß, Hans, Drucker († 1541/43) 3: 381 • 4: 61, 91 Weißenbach, Hans von († 1556) 2: 372 Weißenberger, Johannes 8: 1150 Weissenhorn, Alexander, Drucker († 1570) 2: 31, 179 • 7: 507 Welack, Matthaeus (Drucker) († 1593) 7: 427 Wend, Martin (ngw. 1541–1558) 3: 373 Wendelinus, Secundus (ngw. 1554) 3: 373 Wentzell, Otto Christopher (18. Jh.) 1: 487 Wenzel von Olmütz, Kupferstecher und Goldschmied (ngw. 1481–1497) 4: 338 Werler, Veit (um 1485 – nach 1522) 7: 72 Wermann, Peter (ngw. 1554–1562) 3: 375 Werner, Sebastian († nach 1567) 4: 208, 220 Wesch, Georg (1519–1580) 3: 312, 370

102

Register

Wesenbeck, Matthäus (1531–1586) 5: 531 • 6: 65 Wesling, Andreas († 1577) 7: 439, 720, 722 Westerburg, Gerhard (1486 –1558) 1: 49 • 2: 761 • 3: 23 Westphal, Joachim (1510 –1574) 1: 16, 29 • 2: 45, 47f, 51f, 58, 61, 99, 318f, 810, 912, 913 • 3: 509 • 5: 605 • 6: 484, 488 • 8: 4, 6, 110f, 115, 159, 201, 237, 239, 272, 279, 284, 299, 344, 603 Westphal, Ursula 2: 625 Wetzel, Georg (1547 – nach 1591) 8: 1114, 1126, 1138 Weyden, Adriana van der (Pratt) 1: 81 Whitchurch, Edward, Drucker († 1562) 1: 79, 81, 87 Widebram, Friedrich (1532–1585) 1: 10 • 8: 4f, 14, 19, 81– 83, 308, 361, 365, 400, 989, 1093, 1115, 1127, 1138 Widenbach siehe Bidenbach Wied, Hermann von, Erzbischof und Kurfürst von Köln (1477–1552, reg. 1515 –1547) 1: 246 Wierzbięta (Wirzbięta), Maciej (1523 – 1605) 9: 136 Wigand (Weigand), Jacob, Superintendent Weißenfels († 1561) 6: 591 Wigand, Johann(es) (1523 –1587) 1: 9, 11, 16, 21f, 26, 93, 876, 957 • 2: 12, 119, 451, 455, 783, 785, 800, 802, 808, 861, 874, 875, 907, 914f • 3: 9, 12, 22, 49, 78, 131, 283, 285, 312, 355, 357f, 513, 547, 569, 570 • 4: 9f, 13 –15, 21, 26, 52, 79f, 82, 88, 95, 112, 178 –180, 201, 203–205, 207, 208f, 213, 215, 217–219, 220, 221–226, 229, 231–233, 241, 373, 375, 377f, 398, 417, 419–422, 423, 425, 427, 429, 433f, 440, 480f, 491, 500, 503, 511, 520, 525, 527–534, 536–553, 555–560 • 5: 12, 15, 296, 299, 531, 533, 577–581, 583, 591f, 597f, 600, 605, 619, 625–627, 662 • 6: 8, 10, 14, 23, 65f, 67, 227, 244, 271, 303, 305–310, 312–314, 338, 343, 353, 419, 421, 429, 431, 460, 463, 478, 484, 486, 491, 493f, 497, 511, 572, 577, 580, 590, 591, 642, 645, 697 • 8: 4, 11, 13, 321–323, 352, 355, 361, 387, 393, 394, 414, 555 –561, 563 – 576, 581, 588, 591, 597, 604, 669, 670, 736 • 9: 13f, 15, 17, 99, 419, 421–425, 431, 435f, 440, 445, 453f, 458, 462f, 465f, 469, 480– 482, 492, 495, 499, 504, 506, 508, 510f, 513– 515, 520, 527, 541, 544 Wilhelm von Ockham (um 1285 – 1347) 4: 266 • 8: 1052

Wilhelm der Reiche, Graf von Nassau (-Dillenburg) (1487–1559, reg. 1516 – 1559) 3: 357f • 5: 298 Wilhelm IV., der Weise, Landgraf von Hessen(-Kassel) (1532–1592, reg. 1567–1592) 1: 6, 30, 270 • 3: 358 • 6: 106 Wilhelm V., Herzog von Jülich (1516 – 1592, reg. 1539 –1592) 1: 630, 645 Wilhelm Durandus von Mende d. Ä. (um 1230/35 – 1296) 1: 353 Wilhelm Ernst, Graf von Waldeck (reg. 1585 –1598) 1: 877 Wilisch, Martin (1537–1587) 8: 1140 Wilken (Witekind), Hermann (1522– 1603) 4: 112 Winck(e), Johann († 1574) 6: 460, 510, 537, 556, 644, 669 Windisch, Michael 8: 1148 Winkler, Hieronymus (1528–1587) 8: 1141 Winter, Balthasar († 1561) 5: 531, 577, 605, 662 • 6: 65 Winter, Martin 8: 1146 Winzer, Christoph (1500 –1575) 8: 1140 Wirth, Johann 4: 111 Wittich, Johann (1548 –1626) 8: 1141 Witzel, Georg (1501–1573) 1: 14, 20, 43, 45, 563, 671, 793, 796 –802, 804f, 807–811, 813f, 817f, 820–826, 829, 832f, 836, 837, 838f, 841, 843, 846, 850, 852, 855–859, 861, 864, 866f, 881, 888 • 2: 918 • 3: 52, 62, 70f, 362 • 4: 5 • 6: 292 • 7: 197 Witzel, Michael, Schultheiß in Vacha 1: 797 Wojewódka, Bernhard († 1554) 9: 180 Wolf, Thomas, Drucker (um 1485 – nach Sept. 1535) 2: 709 Wolfe, John, Drucker († 1601) 5: 725 Wolf(f), Martin (um 1510 – nach 1580) 5: 182, 531, 605, 637, 707 6: 65, 381, 382, 700 Wolfgang, Fürst zu Anhalt (1492–1566, reg. 1508 –1566) 1: 267, 270 • 2: 451, 801 Wolfgang, Herzog und Pfalzgraf von Zweibrücken (1526–1569, reg. 1532–1569) 1: 7, 270 • 3: 491, 569f • 4: 49 • 5: 294, 661, 671 • 6: 461 Wolfhardt, Bartholomäus (ngw.1556) 7: 61 Wolfhart (Lykosthenes), Bonifatius (um 1490 – 1543) 3: 248 Wolph, Johannes (um 1521 – 1571) 9: 181

Personenregister

Wolrab, Nikolaus, Drucker († 1559/60) 2: 358, 435, 645, 664 • 3: 385 • 4: 142 • 5: 215, 224, 227 Wolterstorff, Joachim (um 1507 – 1557) 2: 624f Worrich, Johannes (ngw. 1554) 3: 376 Wummer, Lorenz (1544–1574?) 8: 1141 Wurm, Sigmund, ernestin. Rat (ngw. 1525–1570) 5: 531 • 6: 65 Wurstemberger, Sim(e)on (1518–1577) 9: 99f, 102, 107 Wutenach, Bonaventura (ermordet 1554) 3: 372 Wyclif, John (um 1330 –1384) 1: 567, 865 • 5: 280, 282 Xanthippe 2: 263 Xenophon (um 430/25 – um 354 v. Chr.) 5: 564 Xerxes I., persischer König (reg. 486 – 465 v. Chr.) 1: 652, 653 Xystos (Sixtus) I. (1. Hälfte 2. Jh.) 1: 466, 536 Zacius, Simon († um 1576/1577) 9: 22, 71, 215 Zanchi, Girolamo (1516 –1590) 8: 828 • 9: 21, 181, 565 Zell, Matthäus (1477–1548) 3: 247 Zenobius (Anfang 2. Jhdt.) 8: 1022 Zenon von Kition (wohl 333/2 – 262/1 v. Chr.) 7: 257

103

Zenon, Kaiser von Byzanz (Tarasicodissa, 426 –491, reg. 474 und 476– 491) 8: 511 Zeuner, Caspar (um 1492 – 1565) 3: 88 • 5: 56, 184 Ziegler von Klipphausen, Bernhard (1496 –1551/2) 1: 800 • 2: 323, 423–425, 799 • 3: 370 • 5: 178, 185, 242, 636 • 6: 571 • 7: 26, 599 Zobel, Christoph († 1548) 5: 182 Zollner, Erasmus (1489 –1554) 1: 646 Zwick, Johannes (um 1496 – 1542) 3: 247 Zwilling (Didymus), Gabriel (um 1487 – 1558) 2: 21, 30, 248f, 266, 273, 357, 416, 681, 723, 742, 763, 796, 843, 865, 890 • 3: 28, 40, 87 • 5: 182, 480 Zwingli, Huldrych (1484 –1531) 1: 856, 865, 868 • 2: 512f, 761, 968, 969, 971 • 3: 248 • 5: 52f, 57f, 63, 64, 154, 206, 320, 404f, 414f • 6: 292, 644, 670 • 7: 3, 83, 109f, 151, 153, 160, 161, 180, 188, 195, 412, 590, 646 • 8: 6, 295, 298f, 343, 345f, 708, 716, 720, 841f, 858, 905, 936, 944f, 1007f, 1095, 1125, 1129, 1130f • 9: 510

Geographisches Register zu den Bänden 1– 9

Geographisches Register 1–9 Fettgedruckte Ziffern geben die Bandnummer an, kursive Ziffern bezeichnen Seiten mit Ortsnamen, die nur im Anmerkungstext enthalten sind. Charakterisierungen von Personen, Schriften oder historischen Sachverhalten durch Ortsnamen (z. B. „Wittenberger Theologen“, „Jenaer Stellungnahme“, „Augsburger Interim“) finden in diesem Register keine Berücksichtigung. Aalen 9: 564 Aarau 3: 248 Abberode 3: 373 Adelberg (bei Göppingen) 5: 663f Adorf (Vogtland) 1: 622 Adrianopel (Edirne, Türkei) 2: 582 Africa (römische Provinz) 1: 779f • 7: 764 • 9: 258 Ägypten 1: 158, 320, 447, 609 • 2: 582 • 7: 764 • 8: 29, 108 • 9: 375 Ahlsdorf 3: 372 Aix-en-Provence 1: 674 Alba (Biała, Polen) 9: 215 Alba Iulia (Weißenburg, Gyulafehérvár, Rumänien) 9: 15, 422 Alberstedt 3: 372 Albona (Labin, Kroatien) 1: 92, 747 • 2: 34, 118 • 3: 77, 395 • 4: 52 • 5: 108 • 6: 22, 107, 420 • 7: 239 Alexandria (Ägypten) 1: 69, 850–852, 857 • 2: 108, 332f • 7: 79, 506, 594, 764 • 8: 96f, 501, 510f • 9: 88, 163, 383, 569 Allentsteig (Altensteig) (Niederösterreich) 6: 700 Allersberg (Franken) 5: 708 • 7: 937 Allstedt 3: 376 Alpirsbach 7: 871, 937 Alsfeld (Vogelsberg) 1: 242, 246 Alsleben/Saale (Dorf) 3: 373 Alsleben/Saale (Stadt) 3: 373 Altdorf 3: 358 • 7: 73 Altenberg (Erzgebirge) 8: 1115, 1148 Altenburg (Thüringen) 1: 614, 623, 630 • 2: 372 • 5: 701f, 771, 782 • 6: 168, 169 • 8: 7, 610, 660 Altenkirchen (Westerwald) 6: 518, 646 Altenstadt 6: 183 Altensteig (Allentsteig, Niederösterreich) 6: 700

Alterode 3: 375 (Alt-)Lichtenwarth (Niederösterreich) 5: 707 • 6: 700 Altmügeln (Döllnitz) 8: 1117 Altzella 1: 745 • 2: 133, 313, 323, 357, 374f, 382, 669, 675f, 683, 692, 724, 725, 871 • 3: 30, 78, 85, 87f, 92 Alzey (Rheinhessen) 6: 169 Amalfi 2: 887 Amberg (Oberpfalz) 1: 51 • 4: 23f, 281 • 5: 295, 534, 711, 783 • 6: 21, 65, 68 • 8: 1116, 1117 Anhalt, Fürstentum 1: 7, 45, 49, 267, 270, 746, 762f, 918 • 3: 578 • 6: 555 Anhausen/Brenz 7: 692 Ankyra (heute: Ankara, Türkei) 4: 480 • 9: 582 Annaberg (Sachsen, Erzgebirge) 1: 47, 201, 630, 643 • 2: 647, 685 • 3: 357 • 4: 528 • 5: 22, 298 • 6: 590 • 8: 1094, 1111, 1117, 1146, 1149 Annarode 3: 374 Ansbach (Mittelfranken) 1: 201 • 7: 117, 521, 692 Antiochia am Orontes (Antakya, Türkei) 1: 524f • 4: 69 • 5: 328f, 609 • 7: 528 • 8: 443, 659, 689, 887 • 9: 141, 162, 373, 378, 380 Antwerpen (Belgien) 1: 81, 93, 673 • 2: 23, 119 • 3: 78, 396 • 4: 52 • 5: 109, 662, 707 • 6: 15, 23, 47, 105, 107f, 228, 243, 265, 381, 420, 510 • 9: 99 Apolda 4: 11 Aquileia 8: 224f Aragon 1: 596 Arbesbach (Niederösterreich) 6: 700 Arelat (Burgund) 1: 921 Argos (Griechenland) 3: 182 • 6: 138, 321 Ariminum (Rimini, Italien) 9: 384f

108 Arnstadt (Thüringen) 1: 12, 698 • 3: 524 • 4: 24 • 6: 168, 169, 344 • 7: 519 • 8: 294 Arnstedt 3: 375 Arnstein (Mansfeld-Südharz) 6: 398 Arras, Bistum 1: 691 Artern 3: 374 Aschersleben 3: 370, 375 • 6: 517 Asendorf (Teutschenthal, Saalekreis) 3: 372 Asia (römische Provinz) 1: 756, 779f • 7: 766 • 8: 892 Astbury (Cheshire) 5: 727 Athen 1: 738 • 2: 170f, 173 • 7: 257 • 8: 601, 671 Audigast (Leipziger Land) 8: 1148 Augsburg (Augusta Vindelicorum) 1: 43, 79, 80, 86, 91, 117, 119, 146, 150, 163, 201, 266, 491, 500, 552, 555, 559, 561, 563, 564, 588, 592f, 598–600, 625, 632, 634, 646, 655, 676, 685, 691, 715, 718, 724, 764, 769, 785, 795, 803, 811, 887, 973f • 2: 5, 67, 102, 104, 140, 142, 143, 179, 313, 438, 449, 462–465, 468, 561, 588f, 609, 646, 663f, 672, 722, 741, 749, 761, 798, 856f, 877, 879, 885, 917f • 3: 13, 83, 90, 245, 248, 317, 318–322, 357 • 4: 19, 22, 49, 155 • 5: 238, 298, 312f, 468, 509, 532, 533, 549, 645 • 6: 66, 107, 167, 169, 175, 183, 227–229, 233, 234f, 238, 239, 244, 245, 288, 590, 670 • 7: 3, 83, 770, 776, 936 • 8: 1105 Avignon 1: 229 • 6: 244 Baalsdorf (bei Leipzig) 8: 1141 Babenhausen (Hessen) 1: 554 • 7: 150 Babylon 1: 225, 229 • 8: 420 • 9: 53 Backnang 7: 692 Baden-Durlach (Markgrafschaft) 4: 24, 26 • 5: 296, 596 • 7: 691 • 9: 564 Bagdad 6: 266 Barcelona 6: 445 Baruth (Mark) 8: 1116, 1127 Basel 1: 72, 92, 369, 523, 731, 747, 864 • 2: 119, 472, 709, 761 • 3: 47, 49, 75, 77, 79, 81, 97, 99, 102, 133f, 139, 165, 247f, 341, 357, 365, 395, 438 • 4: 28, 52, 178, 221, 241f • 5: 108, 298, 535, 537, 620, 629, 669, 722, 735 • 6: 22, 29f, 41, 73f, 103, 105, 108, 118–120, 150f, 247, 305, 308, 335f, 343, 365, 367, 370, 419, 425f, 447, 459, 471f, 481, 485, 590, 601, 633, 670 • 7: 182, 239, 335, 777, 902, 933 • 8: 547, 1008, 1101, 1121 • 9: 111, 181, 233, 406, 453 Bassano 9: 213 Bautzen (Budissin) 4: 73 • 7: 445 Bayern 6: 642, 677f • 8: 324

Register

Beesenstedt 3: 371, 372 Behlitz (bei Eilenburg) 8: 1141 Beichlingen 4: 359 Beilstein (LK Heilbronn) 7: 692 Belbuck (Białoboki, Polen) 1: 47, 278 • 2: 44, 46, 47 Belgern (Sachsen) 1: 48 • 2: 647 • 5: 23, 184 • 8: 1140 Belleben 3: 375 Belzig (Potsdam-Mittelmark) 1: 638 • 8: 1115f, 1127 Bendeleben 3: 371 Bennstedt 3: 372 Bensen (Benešov nad Ploučnicí, Tschechien) 3: 285 • 4: 433 • 6: 587 Berg (Herzogtum) 4: 222 Bergedorf (Hamburg-B.) 1: 279 • 2: 47 Berlin 1: 563, 602, 626, 628, 745, 764, 769 • 2: 105, 432, 434f • 4: 61, 91, 433 • 6: 67, 109, 169 • 7: 197 • 8: 360 Bern 1: 201 • 3: 248 • 8: 522, 547, 1008, 1121 • 9: 14, 99, 102, 181 Bernburg (Anhalt) 1: 699 • 3: 373 • 6: 517 Bernstein (Burgenland, Österreich) 6: 700 Bethlehem 2: 386 • 4: 470 Biberach a. d. Riß 2: 78 Biel 8: 547, 1008, 1121 Biesenrode 3: 374 Binkefeld siehe Pinkafeld Birmingham 1: 81 Bischofswerda (Oberlausitz) 8: 1117, 1128, 1142 Bischweiler (Elsaß) 3: 248 Biskaborn 6: 641 Bitterfeld 8: 1116, 1127, 1148 Biutiski (Bijuciszki, Bijutiškės; Belarus) 9: 246 Blankenburg (Thüringen) 8: 1140 Blaubeuren 3: 247, 249 • 7: 691 • 8: 829 Blönsdorf (bei Wittenberg) • 8: 1116, 1127 Bobin 9: 212 Böblingen 7: 693 Bobowa 9: 212, 252 Bockwa (Zwickau) 1: 201 Böhmen 1: 372, 592, 594, 596, 605, 611f, 615, 848 • 4: 528 • 6: 642, 677f Bologna (Italien) 1: 52, 64, 100, 120, 148f, 375, 632, 718, 795, 834, 924 • 2: 923, 931 • 5: 601, 783 • 6: 244f • 8: 1018 Bonn 1: 645, 769

Geographisches Register

Borna (Leipziger Land) 1: 202, 614 • 5: 532, 594 • 6: 66 • 8: 1115, 1139, 1141, 1147, 1149f Bornstedt (Mansfelder Land) 3: 376 Bourges (Frankreich) 5: 783 • 8: 338 Brandenburg 1: 554 Brandenburg a. d. Havel 5: 295, 711 Brandenburg, Kurfürstentum 1: 7, 108, 243, 247, 278, 372, 554, 563, 595, 602, 626, 627, 628, 698, 699, 704, 745f, 762f, 764, 882, 888, 889, 891 • 2: 19, 636 • 4: 13, 273, 281 • 9: 214 Brandenburg-Ansbach, Markgrafschaft 2: 19, 43, 56, 102, 331, 665, 793, 825 • 7: 521, 658 Brandenburg-Kulmbach, Markgrafschaft 1: 242, 243, 605, 618, 877 • 2: 43, 102, 793 Brandenburg-Küstrin, Markgrafschaft 1: 270, 605, 745 Brandenburg-Neustadt 4: 25 • 6: 21, 65 • 7: 150 Bräuerode 3: 374 Braunsberg (Braniewo) 6: 244 Braunschweig 1: 12, 16, 21, 49, 93, 201, 270, 277, 591, 644, 656, 697, 699, 747 • 2: 22, 119, 447, 667, 800, 802 • 3: 14, 77, 492f, 523f • 4: 12, 52, 112, 178, 204, 303–305, 323, 357f, 368 • 5: 108, 205, 579 • 6: 23, 309, 341, 343f, 352f, 537, 555, 669 • 7: 519, 869, 877, 936, 944, 946, 960 • 8: 5, 181, 293–295, 303, 307, 342, 577, 707, 793, 922, 1005 Braunschweig-Calenberg (Ftm.) 1: 605, 637 • 7: 61 • 8: 535 Braunschweig-Lüneburg (Hztm.) 1: 623 • 7: 776 • 8: 11, 188, 204, 206, 330, 701, 707, 797, 922 Braunschweig-Wolfenbüttel (Ftm.) 1: 6, 30, 99, 590, 591, 644, 649, 671, 686, 689, 697, 805, 811, 917f, 922, 927 • 2: 636 • 5: 663 • 6: 345 • 8: 19, 307f, 330, 359, 385, 793, 827, 989 Bräunsdorf (bei Chemnitz) 8: 1150 Bremen 1: 270 • 2: 43, 447 • 3: 14, 492, 523, 569 • 4: 178, 528 • 5: 533, 578 • 6: 67, 461 • 8: 14, 324, 342, 539 Bremen (Erzbistum) 1: 623 Brescia (Bistum) 1: 675 Breslau (Wrocław, Polen) 2: 918 • 4: 256 • 5: 533 • 6: 67 • 7: 58, 215, 469, 712, 719, 722 • 8: 1018 Brest Litowsk (Brześć Litewski) 9: 135, 358 Bretleben 3: 374 Bretten (Kraichgau) 1: 50 • 7: 208 Brieg (Schlesien) 8: 1018, 1112

109

Britannien (röm. Provinz) 3: 61 • 4: 167 Brixen 1: 675 • 5: 185 • 6: 244 Brodnica (Strasburg a. d. Drewenz, Westpreußen; Polen) 9: 252 Bruchsal 3: 247 Brück (Potsdam-Mittelmark) 8: 1116 Brüssel 1: 235, 673, 722 • 2: 438 • 9: 136 Buchen (Odenwald) 3: 248 Buchenbach/Jagst 6: 517 Buckau (bei Herzberg/Elster) 8: 1115 Buda (Budapest, Ungarn) 1: 595 Budapest 1: 595 Büdingen 1: 554 • 3: 311 • 7: 150 Buonconvento 1: 784 Bürgel 6: 510 Burgsdorf 3: 372 Burgund, Herzogtum 1: 718 Buttstädt (bei Weimar) 3: 99 • 4: 114 • 5: 532, 713 • 6: 66, 271, 273, 307 Buxtehude 1: 279 • 2: 47 • 5: 723 Bytom (Beuthen, Oberschlesien; heute Polen) 9: 212 Caesarea (C. Maritima) (Israel) 1: 524f • 5: 609 Caesarea (Kappadokien) (Kayseri, Türkei) 5: 732 • 9: 344, 409 Calau (Niederlausitz) 8: 1140 Camarina (Sizilien) 6: 265 Cambridge 1: 81, 268 • 3: 247 Cammin in Pommern (Kamień Pomorski, Polen) 7: 520 Cannstatt (Stuttgart - Bad Cannstatt) 692, 693 Canterbury (Erzbistum) 1: 79, 408, 825 • 6: 247 • 7: 55 Capodistria (Koper, Slowenien; vgl. a. Justinopolis) 2: 804 • 3: 89 Capranica (Italien) 6: 244 Ceradz (Großpolen) 9: 12, 252 Chaironeia 2: 173 Chalkedon 1: 573 • 2: 968 • 7: 16, 141, 413, 589 • 8: 8, 37, 509, 511f, 543, 733, 910 • 9: 66, 87, 141, 244, 388, 389 Charleville-Mézières 1: 638 Chemnitz 1: 616, 625 • 4: 324 • 6: 509, 668 • 8: 1094, 1111, 1148–1150 Chigwell (Essex, England) 1: 81 Chmielnik (Polen) 9: 252 Chrysopolis (Üsküdar, Stadtteil von Istanbul) 2: 582 Cismar 2: 190 Cleebronn (Amt Brackenheim) 3: 249 Coburg 1: 897, 900 • 2: 102, 346f, 434, 448, 876 • 3: 376, 524 • 4: 24, 43,

110 304 • 5: 16, 296, 501, 533, 701, 707, 782 • 6: 67, 343, 344, 517 • 7: 251, 519 Coimbra 6: 329 Colditz (Mulde) 5: 182, 707 • 6: 168 • 8: 1117, 1128, 1142 Cölln/Spree 2: 49, 432, 578 Colmar (Elsass) 1: 599 • 3: 248 • 5: 664 Corbetha (Burgenlandkreis) 8: 1148 Cordoba 4: 241 Corvey 1: 637 Cosenza (Calabria, Italien) 9: 101 Coswig (bei Wittenberg) 2: 781, 783, 785, 802, 969 • 3: 524 • 4: 305 Coswig (Anhalt) 5: 505, 613 Cottbus (Niederlausitz) 1: 639 • 5: 532 • 6: 67, 169, 184 • 8: 1114, 1116f Cremona (Italien) 2: 887 Crépy 1: 551, 562, 589, 718 Creußen 1: 897 Creuzburg (Wartburgkreis) 1: 202 Crimmitschau 1: 614 • 3: 285 • 4: 433 Crossen/Oder (Krosno Odrzańskie, Polen) 5: 533 • 6: 67 Cuenca (Spanien) 1: 688 Dabrun (bei Wittenberg) 8: 1116, 1127 Dahlen (Torgau-Oschatz) 8: 1117 Dänemark 1: 16, 47, 483, 485–487, 698, 779, 868, 969–971 • 2: 379, 651 • 3: 578 Dannenberg (Elbe) 5: 708 Danzig (Gdańsk, Polen) 2: 624 • 6: 243 • 7: 436, 445, 469, 942 • 8: 1114 Darmstadt 1: 659 Dederstedt 3: 371 Delitzsch (Sachsen) 2: 623 • 6: 510 • 8: 1140 Denkendorf (Württemberg) 5: 663f Derendingen (Tübingen) 5: 764 Deritend (Birmingham, England) 1: 81 Dessau 1: 764, 918 • 2: 702, 934 • 4: 73 Deuna (Eichsfeld) 3: 99 • 4: 114, 339, 357f • 6: 273 Deutschland (deutsche Nation, deutsche Lande) 1: 82, 85f, 94, 99, 106, 107, 151, 153, 160, 171, 279, 552, 561f, 565f, 576, 588f, 591–596, 598, 603, 607–609, 620, 632f, 635f, 652, 658f, 662, 678, 718, 735, 738, 813, 919, 921, 929, 945, 949, 951, 957, 959f • 2: 164f, 198f, 282f, 464, 467, 579, 609, 786, 793, 796, 798, 805, 808f, 826, 833, 836, 854, 887, 905, 920f, 928 • 3: 40, 81, 84, 94, 118f, 133, 251, 277f, 501f, 512, 514 • 4: 36, 123, 167, 207, 271, 293, 298, 519 • 6: 243 • 7:

Register

33, 155, 251, 468, 472, 717, 719, 722, 874, 947f • 8: 330, 520, 523, 661, 1103 Dieuze (Lothringen) 3: 248 Dillenburg 4: 24 • 5: 296, 298, 701 Dillingen (Donau) 2: 920 • 3: 357f • 5: 248 • 6: 234, 243 Dinkelsbühl 6: 183 Dippoldiswalde (Erzgebirge) 4: 178 • 5: 579 • 6: 169 Dithmarschen 1: 673 • 2: 51 Dittersbach (Böhmen) 8: 1115, 1126 Dobermannsdorf (Niederösterreich) 5: 707 Donauwörth 1: 605 Döbeln (Freiberger Mulde) 1: 663 • 3: 285 • 4: 433 • 6: 587 • 8: 1117, 1148f Doberlug-Kirchhain (Brandenburg) 1: 639 Dobien (bei Wittenberg) 8: 1116, 1127 Döbritz 5: 708 Döllnitz (bei Schkopau) 8: 1149 Döllstädt (Thüringen) 8: 324 Dommitzsch (Elbe) 8: 1140, 1148 Dordrecht 6: 243 Dorlisheim (Elsaß) 3: 248 Doschwitz (Burgenlandkreis) 8: 1115 Drakenburg 1: 637 Dreieich 1: 554 Dresden 1: 610, 614, 615f, 635, 642 • 2: 37, 299, 372, 427, 578f, 625, 801 • 3: 449, 550, 562 • 4: 19 • 5: 183, 275, 297, 579 • 6: 295 • 8: 19, 89, 307, 797f, 955, 993, 1010, 1094, 1111f, 1114f, 1117, 1124, 1137, 1140, 1146f, 1149, 1150 Düben (Anhalt) 2: 331 • 8: 1141, 1148 Dubiecko (Polen) 9: 7f Dürrenebersdorf (bei Gera) 8: 1148 Düsseldorf 8: 1130 Ebenthal (Kärnten) 6: 701 Ebersdorf (bei Chemnitz) 8: 1150 Eckartsberga (Burgenlandkreis) 8: 1140, 1146, 1149 Edinburgh (Schottland, UK) 9: 136 Ef(f)erding (Oberösterreich) 3: 570 5: 708 Eger (Cheb, Tschechien) 1: 698 • 6: 668 Ehingen/Donau 6: 183 • 7: 693 Eibau (Löbau-Zittau) 8: 1115 Eicha (Leipzig) 1: 47 Eicha (Kloster nahe Leipzig) 2: 647 • 5: 23 Eichsfeld 4: 357 Eilenburg (Mulde) 1: 7, 630 • 5: 184 • 8: 1140

Geographisches Register

Einbeck 1: 208, 644 • 2: 325, 756 • 3: 50, 139 • 4: 181 • 5: 51 • 8: 707, 793 Einsdorf (im Text: Emsdorff) (Allstedt, Kreis Mansfeld-Südharz) 3: 372 Eisenach (Thüringen) 1: 183, 200, 208, 797f • 2: 756 • 3: 10, 49–51, 393, 403, 411, 413–415, 472 • 4: 20, 23f, 26f, 29, 43, 181, 208 • 5: 17, 51f, 701f, 704, 707, 714, 783 • 8: 606 Eisenberg (Thüringen) 1: 201 • 5: 701, 782 Eisfeld a. d. Werra (Krs. Hildburghausen, Thüringen) 2: 888 • 5: 533 • 6: 67 Eisleben (Lutherstadt) 1: 19, 49, 108, 162, 202, 397, 562, 637, 704, 715, 755, 799, 889 • 2: 379, 822, 861 • 3: 9f, 13, 21, 22, 23, 41, 43, 49, 79, 93, 95, 99, 106, 122f, 133f, 138f, 152, 164f, 283f, 286f, 310, 311, 312, 313, 314, 317, 318f, 335, 339, 355, 357, 358, 359, 362, 365, 370–374, 389, 493, 526, 542, 548, 569, 574 • 4: 3, 5, 25, 26, 189, 220, 321, 323–325, 327f, 335, 339, 345f, 351, 357, 360, 375, 419, 431, 433 • 5: 81, 184, 298, 536, 556, 583f, 636f, 642, 708 • 6: 15, 29, 73, 179, 233, 271, 362, 382, 387, 395, 438, 509, 510, 511, 516f, 518, 523, 527, 532, 543, 553, 555–557, 566, 569, 571, 574f, 580, 585, 591, 608, 613, 614f, 621, 627, 629, 631f, 636, 642, 646, 647, 649, 661f, 665, 677, 680 • 7: 157, 967, 971 • 8: 1141 Elbing (Elbląg, Polen) 7: 437, 445, 469, 716 Ellrich (Südharz) 3: 285, 312f Elsass 8: 1002 Elsasszabern 8: 828 Emden (Friesland) 2: 239f Engadin 3: 89 England 1: 79–82, 112, 486, 665, 678, 779, 787, 868 • 2: 324 • 3: 33, 35, 66f, 72, 73 • 7: 55 • 8: 6, 1081, 1083 • 9: 137 Ephesus 2: 58, 658 • 4: 430 • 5: 421 • 7: 191, 411, 576, 578, 579, 581 • 8: 37, 507, 509f, 543, 892f • 9: 87f, 141, 386, 388 Erdeborn 3: 372 Erfurt 1: 21, 200–202, 246, 630, 632, 643, 698, 797, 799, 864 • 2: 48, 440, 805, 830, 914 • 3: 139, 311, 357, 373, 397, 412–414, 422f, 514 • 4: 11, 19, 21f, 24–26, 44, 143, 155, 164, 256, 286f • 5: 81, 295, 298, 533, 637, 702, 708, 720, 730 • 6: 68, 94, 382, 384, 387f, 590, 626 • 7: 474 • 8: 324 Ermland (Bistum) 6: 244 Ermsleben (Harz) 1: 603

111

Eschdorf (Sächsische Schweiz) 8: 1149 Essen 5: 708 Esslingen/Neckar 2: 609 • 3: 248 Etzdorf (bei Leisnig) 8: 1149 Europa 1: 95, 159, 470, 561, 670, 718, 764, 775f, 779, 787 • 2: 433 • 8: 1079 • 9: 15 Eutritzsch (bei Leipzig) 8: 1141 Falkenau a. d. Eger (heute Sokolov nad Ohři) 6: 516 Farges (Dept. Ain, France) 9: 100, 102 Feldkirch 6: 244 Feldsberg (Niederösterreich) 5: 708 Ferrara 1: 603 • 6: 245 Feuchtwangen • 7: 692 Fienstedt 3: 375 Flensburg 2: 47 Florenz (Firenze, Italien) 1: 256, 357, 528, 784 • 5: 725 Forchtenau 6: 701 Fossanova (Latium) 2: 386 Frankenhausen (Thüringen) 2: 933 • 4: 121, 351 Frankenthal (Pfalz) 8: 997 Frankfurt (Main) 1: 93, 148, 553, 655, 659, 666, 732, 811, 852, 974 • 2: 23, 43, 67, 108, 119, 130, 331, 450, 472, 781, 825, 865, 874, 896 • 3: 78, 249, 251, 396, 434 • 4: 49, 52, 111, 139, 155, 167, 178, 205, 232, 286 • 5: 50, 57, 109, 149, 177, 258, 294, 464, 480, 507, 515, 517, 627, 637, 662, 680 • 6: 23, 106–109, 122, 165, 278, 329, 345, 354, 382, 398, 420, 448f, 517, 591 • 7: 57, 196, 233, 237, 240, 243, 691 • 8: 12, 324, 344, 577, 630, 798, 805, 1017, 1105 • 9: 14, 421 Frankfurt (Oder) 1: 21, 632, 764 • 2: 435, 645, 664, 741 • 3: 358, 570 • 4: 12f, 73, 122, 137, 139f, 142, 151, 157, 159, 164, 177, 249, 254f, 258f, 267, 279, 281–283, 286f, 298 • 5: 181, 215, 224, 227, 532 • 6: 67, 169, 173 • 7: 15, 445, 469, 709, 731 • 8: 295, 1112, 1115 • 9: 12, 137, 227, 251f Frankleben (Saalekreis) 8: 1149 Frankreich 1: 112, 202, 268, 551, 562, 589, 779, 843, 921 • 4: 25 • 5: 81, 298, 702 • 6: 243, 516 • 7: 761 • 8: 6, 13, 338, 445, 520, 973f, 1081, 1083, 1103 Frauendorf (Niederösterreich) 6: 700 Frauenstein (bei Wiesbaden) 1: 690 Freiberg (Sachsen) 1: 563, 616, 635, 678, 698 • 3: 357 • 4: 324 • 5: 182, 184, 298 • 6: 509, 590 • 7: 197 • 8: 1094, 1111, 1112, 1114f, 1117f, 1146f, 1149

112 Freiburg (Breisgau) 1: 201, 841 • 3: 247–249 • 4: 22, 167 • 5: 533 • 6: 67 • 7: 691 Freiburg (Fribourg) (Schweiz) 1: 590 Freist (Gerbstedt, Mansfeld-Südharz) 3: 373 Freyburg/Unstrut 4: 26 • 5: 297 Freystadt (Niederschlesien) (Kożuchów, Polen) 7: 445 • 8: 1018, 1112 Frickenhausen 3: 249 Friedberg (Hessen) 3: 248 Friedeburg 3: 375 Friedland (Preußen) 3: 358 Friesdorf 3: 373 Friesland 6: 243 • 8: 958 Fulda 1: 200, 246, 632, 799 • 2: 386 • 3: 412 • 4: 24 • 6: 109 Fürfeld (bei Bad Rappenau) 3: 249 Fürstenwalde/Spree 5: 532 • 6: 67 Füssen (Allgäu) 6: 183 Gabel (Böhmen) 8: 1115 Gaëta (Latium, Italien) 7: 83 Gallien 2: 108, 333 Gandersheim 3: 139 • 8: 307 Gardelegen (Altmark) 5: 708 Garsten (Österreich) 7: 936 (Gau-)Algesheim 3: 249 Gehofen 3: 375, 376 Geisa (Rhön) • 7: 61 Geithain (Leipziger Land) 1: 623, 628 • 8: 1112, 1147 Geldern (Niederlande) 1: 638 Genf (Genève) 1: 16, 688 • 2: 450 • 5: 318 • 8: 298, 302, 521, 973, 1017, 1020, 1089 • 9: 4f, 7, 9, 22, 99, 101, 114f, 135, 181, 276, 422 Gent 1: 675, 718, 961 Gera (Thüringen) 5: 533 • 6: 67, 461 Gerbstedt 3: 375 • 6: 668 Geringswalde 6: 305 Germau (Russkoje, Russland) 7: 70 Gesecke (Kr. Soest) 2: 51 Gex (Dept. Ain, France) 9: 99f, 102 Gierałtowice (Polen) 9: 212 Gifhorn 1: 49 • 3: 493 Glauchau 2: 648 Glogau (Niederschlesien) 8: 1018 Goldberg (Schlesien, heute Złotoryja, Polen) 1: 677 • 3: 370 • 5: 636 • 6: 517, 571 • 9: 252 Göllersdorf (Niederösterreich) 4: 177, 222, 243 Gommern (Ehle) 8: 1116, 1127, 1150

Register

Goniądz (Polen) 9: 5, 23 Göppingen 5: 57, 663, 782 • 7: 692, 871 • 8: 828f Görkau (Böhmen) 8: 1115 Görlitz 6: 168, 571 • 8: 1112 Görsbach (Thüringen) 3: 373 • 8: 1147 Góry (Góra, Polen) 9: 212 Goslar 1: 208, 590, 591, 644, 697 • 2: 756 • 3: 50 • 4: 177, 181 • 5: 51 • 6: 460 • 8: 323, 707, 793 Gößnitz (Thüringen) 5: 707 Gotha (Thüringen) 1: 19, 200, 201, 630 • 2: 832 • 3: 13, 393f, 411–413, 421, 432 • 4: 24, 178, 180, 192 • 5: 15, 296, 531, 533, 601f, 662, 701, 707, 711, 771, 782 • 6: 66, 67 • 8: 324 Gottesgab (Böhmen) 8: 1111 Göttingen 1: 12 • 3: 139, 524 • 7: 6, 719, 799 • 8: 294, 707, 793 Goźlice (Polen) 9: 205 Gräfenhainichen 3: 99 • 4: 113 • 5: 713 • 6: 272 • 8: 1116, 1127, 1148 Gräfenthal (Thüringen) 3: 99 Grafenwörth (Niederösterreich) 5: 708 • 6: 700 Graslitz (Böhmen) (Kraslice, Tschechien) 4: 26 • 5: 297 • 8: 1112 Graubünden 2: 24, 35 ‛s-Gravenhage 1: 673 Graz (Steiermark) 3: 357 • 5: 298 • 6: 590 Greifswald 1: 46 • 2: 46f, 49, 50 Grenoble 9: 100, 102 Greußen 6: 169 Griechenland 1: 112, 775, 780 • 8: 1022 • 9: 356 Griesingen (bei Ehingen/Donau) 7: 693 Grimma (Sachsen) 1: 614, 616, 630 • 2: 21, 23, 266f, 357, 861, 866, 892, 900 • 5: 181 • 8: 79, 1140, 1148–1150 Grimmenstein (Gotha) 4: 25 Grimmitz 1: 663 • 6: 587 Grodzisk (Polen) 9: 252 Groitzsch (Leipziger Land) 8: 1148 Großbottwar 6: 183 Großenhain (Sachsen) 8: 1094, 1112, 1149 Großgestewitz (Burgenlandkreis) 8: 1149 Großleinungen 3: 376 Groß-Niemtschitz (heute Velké Němčice, Tschechien) 6: 510 Großörner 3: 313, 371 Großosterhausen 3: 373 Großpolen 8: 1018 • 9: 181, 227, 251f

Geographisches Register

Groß-Schierstedt 3: 375 Großthiemig (Elbe-Elster) 8: 1117 Grötzingen (Aichtal) 5: 663, 782 Grubenhagen 6: 555 • 8: 793 Gubbio (Eugubium) 1: 349, 521 • 2: 386 Günzburg (Bayern) 1: 163, 599 Güstrow 7: 937 • 9: 253 Györ (Ungarn) 5: 708 Hachborn (Ebsdorfergrund) 1: 623 Hadeln 2: 52 Hadersleben (Haderslev, Dänemark) 1: 483 Haffstrom (vormals nahe Königsberg/Pr.) 7: 437 Hagenau (Haguenau, Frankreich) 1: 48, 107, 208, 216, 245f, 718, 732 • 2: 619, 667 • 3: 247 • 6: 335 • 7: 3 • 9: 564 Halberstadt 1: 108, 183, 551, 603, 605, 623, 745, 785 • 3: 372 • 6: 641 • 8: 707, 793, 1111 Halle (Saale) 1: 7, 242, 603f, 615, 646, 648, 797, 918 • 2: 37, 358, 359, 379, 625, 888, 934 • 3: 23, 100, 311, 358 • 4: 11, 112f, 179, 188, 244, 339, 352, 357, 359 • 5: 271 • 6: 510, 555, 642, 677 • 7: 240 • 8: 89, 204, 279, 293, 295, 298, 307, 385, 606, 608, 624, 671, 707, 711, 793, 797, 1111 Hamburg (Hansestadt) 1: 15, 267, 270, 275, 277–279, 285, 483, 484, 553, 965f • 2: 23, 43f, 45, 47–53, 65, 98f, 117–120, 138f, 168f, 447, 624, 800, 802, 810, 874, 903 • 3: 14, 85f, 134, 492, 523 • 4: 21 • 5: 205, 708 • 6: 55, 463, 488 • 7: 149f, 154, 155, 238, 681 • 8: 4, 11, 19, 201, 707, 793 Hameln 8: 707, 793 Hanau-Lichtenberg (Grafschaft) 1: 554 • 3: 357 • 5: 298 Hannover 1: 277 • 7: 61 • 8: 707, 793 Hannoversch Münden 7: 61, 474 Hardegsen 3: 139, 311 • 6: 382 Harzgerode 3: 375 Hauteroda 3: 374 Havelberg (Bistum) 1: 674 Heide (Dithmarschen) 1: 81 Heidelberg 1: 29, 50, 168, 245 • 2: 48 • 3: 247–249 • 4: 19, 23, 26, 177 • 5: 295f, 534, 712, 722, 736 • 6: 68, 169, 183, 460 • 7: 208, 657, 691f • 8: 298, 323f, 338, 1011, 1017, 1112 Heidenheim a. d. Brenz 6: 183 Heilbronn (Württemberg) 4: 19 • 5: 295 • 7: 692 Heiligenstedten (Holstein) 2: 51 Heiligenthal 3: 375

113

Heinrichstadt siehe Wolfenbüttel Helbra (Krs. Mansfeld-Südharz) 2: 822 • 3: 317f, 320, 333, 336, 372 • 6: 381, 510, 556 Heldburg (Thüringen) 4: 26 • 5: 596, 782 • 8: 1115 Heldrungen 1: 719 • 3: 374, 375 • 6: 387 Helfta 3: 374 • 5: 707 • 6: 381, 510, 556 Helmstedt 3: 569 • 4: 178 • 6: 345, 461 Helpach 3: 373 Henneberg (Gft.) 7: 61 • 8: 966 Herborn 3: 249 • 4: 528 • 9: 563 Herbsleben (Thüringen) 8: 324f Herbstein-Stockhausen 6: 108 Hergisdorf 3: 372 Herrenberg 7: 691f Hersbruck (zu Nürnberg) 8: 307 Hersfeld 1: 246, 637 Herwigsdorf (Löbau-Zittau) 8: 1115 Herzberg/Elster 1: 201, 630 • 3: 99 • 4: 113 • 5: 713 • 6: 271f, 301 • 8: 1115, 1116, 1127 Hessen, Landgrafschaft 1: 7, 99, 152, 236, 239, 241–243, 245f, 250f, 265, 389, 551, 590f, 605, 611, 612, 623, 633, 644, 687, 697, 798, 805, 808, 879, 927, 957 • 3: 578 • 8: 535 Hessen-(Kassel), Landgrafschaft 1: 6, 30, 270 Hettstedt 3: 313, 370f, 374 • 6: 668 Hildburghausen (Werra) 8: 1115 Hildesheim 1: 277, 623 • 7: 61 • 8: 707, 793 Hilpoltstein 7: 937 Hinterpommern 1: 278 Hippo Regius (Nordafrika) 6: 199 Hof (Vogtland) 1: 698, 699 Hohenheida (bei Leipzig) 8: 1141 Hohenlohe 9: 564 Hohenstein (Taunus) 3: 249 Höhnstedt 3: 371 Holdenstedt 3: 373 Holland 6: 243 Holstein (Herzogtum) 1: 483 • 6: 381 Holstein-Gottorp, Herzogtum 2: 49 Holzheim (Göppingen, Baden-Württemberg) 7: 693 Holzkirchen 6: 642, 677 Homberg (Efze) 1: 246 Horn (Niederösterreich) 6: 517 Hornberg (Schwarzwald) 7: 871 Hornburg 3: 371

114 Höxter 1: 601 Hoyerswerda (Oberlausitz) 8: 1117 Ilfeld 1: 21 • 4: 12, 304 Illyrien 1: 15, 340, 747 Ilmenau 7: 61 Immenhausen (Nordhessen) 7: 61 Ingolstadt 1: 247 • 2: 31 • 3: 247, 313 • 4: 256 • 5: 783 • 6: 243, 329 • 7: 3, 24, 70, 72, 507, 937, 943 • 8: 353, 551, 552f, 662, 992 Innsbruck 1: 974 Iran 8: 71 Iserlohn 5: 708 Istrien 1: 92 • 2: 118 Italien 1: 28, 112, 372, 603, 632, 848, 921 • 2: 35 • 8: 513 • 9: 4, 101, 274, 384 Itzehoe 6: 381 Iwanowice (Polen) 9: 212 Jastrzębia (Polen) 9: 212 Jena 1: 8–10, 23, 50, 93, 136, 201, 208, 897 • 2: 23, 48, 119, 362, 756, 782, 783, 816, 842, 843, 850, 874f, 906, 914, 923 • 3: 12, 78, 285, 394f, 415, 435, 446, 464f, 471, 477, 482, 513, 515, 529, 545, 548, 565, 567, 569–573, 582 • 4: 11, 13, 19, 22, 25f, 43, 50–53, 69, 77, 79, 80, 93f, 102, 111, 118, 178f, 181, 203, 310, 314, 334, 337, 346, 375, 417, 419f, 422, 433, 528 • 5: 8f, 12, 14–16, 47, 51, 53f, 81, 108, 150, 153, 157, 177, 213, 226, 289, 291, 295–297, 301–303, 309, 524, 526, 531, 532, 533, 543, 575, 577–583, 589, 591–593, 596, 597f, 602, 603, 620, 621, 623, 626, 628, 630, 635, 636, 661, 674, 702, 712, 719, 720, 730, 733, 745f, 752, 759, 782, 783 • 6: 13, 21, 23, 28, 61, 65f, 67f, 107, 121, 149, 169, 176f, 208, 233f, 246, 279, 303, 305–309, 314, 338, 353, 362–364, 385, 400, 420, 426, 430, 443, 451, 457, 459, 460, 461, 464, 469, 483, 484, 489, 491, 493f, 510, 518, 548, 555, 578f, 580, 596, 615, 646, 664 • 7: 239 • 8: 4, 19f, 82, 89, 157, 173, 189, 191, 205, 255, 263, 279, 308, 321–327, 332, 576, 594, 610, 793, 1101, 1111f, 1115, 1118, 1140, 1146, 1151 • 9: 421, 423, 434 Jengen (Buchloe/Ostallgäu) 1: 201 Jerusalem 1: 192, 228, 234, 422f, 442, 518f, 524f, 597, 632, 651, 685, 837 • 2: 176f, 193, 560 • 3: 159 • 4: 519 • 5: 66, 586, 599, 624 • 6: 538, 543, 647 • 7: 557 • 8: 631, 887, 938, 958, 1086 • 9: 53 Jessen (Elster) 5: 80 • 8: 1116, 1127, 1139, 1146 Jessen (Spremberg) 8: 1139

Register

Joachimsthal (Böhmen) (Jáchymov, Tschechien) 1: 630 • 4: 30 • 8: 1111, 1116, 1118, 1140, 1146 Juda 1: 441, 442, 461 Judäa 1: 167 Judenau (Niederösterreich) 6: 700 Jülich, Herzogtum 1: 630, 645 Jülich (Kreis Düren) 8: 1130 Justinopolis (Capodistria, Koper/Slowenien) 2: 34f Jüterbog (Teltow-Fläming) 1: 746, 762f • 2: 69, 88f, 133, 357, 374, 375, 429, 433f • 3: 31, 88, 92 • 8: 1139, 1150 Kahla (Saaletal, Thüringen) 5: 295, 531, 707, 711 • 6: 65 • 8: 1111 Kalefeld 1: 551, 590 Kalikut (Kozhikode, Indien) 1: 638 Kalundborg (Dänemark) 1: 483 Kalydon (Aitolia) 8: 1089 Karlstadt/Main 2: 761 • 7: 180 Kärnten 1: 974 • 6: 668, 689 Karthago (Nordafrika) 1: 832 • 5: 115, 421 • 8: 1021 Kassel 1: 245, 265 Kastilien 1: 596, 959 Katharinenrieth 3: 374, 375 Katzenelnbogen, Grafschaft 1: 659 Kaufbeuren 4: 22 • 5: 533 • 6: 67 Kaunas (Litauen) 6: 243 • 7: 710 Kazimierza, Mała (Polen) 9: 212 Kemberg 1: 615 • 2: 331 • 8: 1115, 1127, 1146 Kenzingen 3: 248 Kernstein s. Bernstein Kiejdany (Kėdainiai, Litauen) 9: 215 Kiew (Ukraine) 9: 223, 231, 350, 358 Kilikien 4: 42 Kindelbrück (Wipper) 8: 1140 Kirchenthumbach (Oberpfalz) 8: 1114 Kirchhain (Elbe-Elster) 8: 1115 Kirchheim/Neckar 7: 871 Kirchheim/Teck 3: 247 • 5: 664 • 7: 871 Kirsbach (Eifel) 8: 1147 Kitzingen (Unterfranken) 1: 201 • 4: 26 • 5: 296, 596, 782 • 7: 72 • 8: 1115 Kitzleiden (Loipersdorf-Kitzladen, Burgenland?) 6: 701 Klagenfurt 6: 23, 668, 689 Kleinasien 8: 31 • 9: 146 Kleinosterhausen 3: 373 Kleinpolen 9: 6–8, 12, 101, 179, 181f, 225, 251f, 256

Geographisches Register

Klein-Wanzleben 3: 371 Klöden (Elbaue) 8: 1115, 1116, 1127 Klosterhäseler (Burgenlandkreis) 8: 1149 Klostermansfeld 3: 371 Kolberg (Kołobrzeg, Polen) 7: 520 Kolding 6: 690 Kölleda 4: 359 Köln/Rhein 1: 246, 348, 401, 486, 553, 793, 796, 824, 832, 850 • 2: 386, 447 • 3: 249 • 5: 680, 708 • 6: 38, 124, 243f, 295, 449 • 7: 579, 632 • 8: 1130 • 9: 136 Köln, Erzbistum 1: 236, 246, 645, 841, 921 Kolochau (Elbe-Elster) 8: 1116 Königerode 3: 373 Königsberg (Neumark) 8: 333, 1114 Königsberg (Ostpreußen) (Kaliningrad, Rußland) 1: 12, 26f, 28, 244, 247, 268 • 2: 44, 625, 920 • 3: 89, 283, 285, 309, 396, 401, 524, 576 • 4: 67, 105, 204, 256, 305, 367 • 5: 80, 248, 579, 764, 775 • 6: 243, 309, 344f • 7: 4–6, 13, 15, 19, 21, 23f, 26, 28f, 34, 44, 50, 53, 55, 57f, 60, 64, 69, 70, 71, 72, 95, 101, 107, 115, 118, 120f, 126, 128, 131, 133, 134, 136, 137, 195, 207f, 224, 247, 251, 323, 349, 428f, 431, 432, 434, 435, 437–439, 443, 445, 446–448, 469, 474, 513, 515, 516, 517f, 519–521, 526, 531, 535, 537, 539, 552, 563, 608, 615, 649, 658, 664, 683, 697, 699, 701f, 704f, 709, 710, 711, 713, 715, 716, 718–720, 722f, 726, 776, 783, 784, 787, 789, 795, 799, 821, 823, 824, 826f, 829, 831, 842, 845, 869, 870, 871f, 874f, 908, 925, 941–944, 945–947, 963, 965–968, 971 • 8: 293–295, 297, 793, 829, 1111 • 9: 12, 180f, 214, 226f, 347, 349, 399 siehe auch Löbenicht Königshofen (Bad) (Unterfranken) 7: 72 Konradsburg 1: 603 Konstantinopel (Istanbul, Türkei) 1: 147, 645, 846, 848 • 4: 316 • 5: 223, 452 • 7: 79, 141, 167, 184, 411, 413, 589, 713 • 8: 37, 453, 502f, 505, 509, 511, 732f, 892, 1043 • 9: 66, 83, 87f, 141f, 165, 314, 386 Konstanz 1: 216, 268, 409, 559, 567, 606, 864 • 2: 408, 508, 609, 636 • 3: 247, 249, 524 • 4: 304 • 5: 468, 722 • 6: 291, 343 • 7: 83, 519 Kopenhagen (København, Dänemark) (Hafnia) 1: 47, 483, 485–487, 965, 967, 969–971 • 2: 359 • 5: 708 • 7: 73 Korbach 2: 622 Korfu (Korkyra) 9: 180 Korinth (Griechenland) 5: 609

115

Köthen (Anhalt) 2: 358f, 936 • 3: 99f • 4: 79 • 5: 271 • 7: 240 Kraichgau 4: 19 Krakau (heute: Kraków, Polen) 1: 28 • 4: 256 • 5: 775 • 6: 243f • 7: 58 • 9: 6, 8f, 102, 136, 179f, 186, 211, 256, 421, 510 Kranichfeld 6: 387, 398 Kressenfeld 3: 372 Kreta 1: 524 Kreuzberg (Thüringen) 2: 249 Kreuznach 1: 632 Kronach (Oberfranken) 1: 202 Krosna (Litauen) 9: 212 Krzcięcice (Polen) 9: 186, 212 Książ (Polen) 9: 186 Kühren (bei Grimma) 8: 1140 Kulm (heute Chełmno, Polen) 6: 244 • 7: 445 Kulmbach (Oberfranken) 1: 242, 243 • 7: 692 Kurpfalz 1: 50 • 4: 177 • 5: 722 • 7: 210 • 8: 323, 829 Küstrin 6: 168f, 184, 228 Labiau (Polessk, Oblast Kaliningrad, Russland) 7: 871 Langenpreising (Bayern) 3: 313 Langensalza (Thüringen) 8: 1094, 1112, 1148f Lauban (Niederschlesien) 8: 1112 Laucha (Thüringen) 3: 374 • 8: 1148 Lauf a. d. Pegnitz 7: 870 Lauingen/Donau 3: 570 • 6: 169, 449f, 463, 467, 474, 488 • 8: 324 Lausigk (Bad Lausick) 6: 587 Lauterbach (Oberhessen) 6: 108 Lauterburg (Elsaß) 3: 248 Lebus (Brandenburg) (Bistum) 5: 532 Leimbach (bei Mansfeld) 3: 312, 313, 374 • 6: 510, 556 Leipzig 1: 10, 18f, 23, 29, 48, 51, 54, 56, 74, 162, 200f, 207f, 487, 552, 554, 563, 603f, 612f, 616, 621, 630, 635, 637, 640, 663, 699, 746, 797, 823, 832, 855, 857f • 2: 19, 43, 133, 250, 323, 331, 357, 358, 359, 361f, 370f, 372, 375, 376, 381f, 383, 385, 399, 401f, 404f, 408–411, 413, 417, 419, 423, 425, 427f, 578, 625, 647, 650, 652, 654, 666, 669, 670, 675, 685, 687, 697, 705, 707, 718, 730, 741, 756, 772, 796, 809, 810, 815, 832, 844, 857, 858, 860f, 864, 866, 872, 891–893, 896, 900, 909, 912, 918, 929 • 3: 13, 29, 31, 39, 50, 59, 63, 67f, 72, 85, 88, 92, 100, 106f, 124, 134, 136, 250, 253,

116 259, 275, 279, 285, 310, 318–320, 357, 362, 370f, 381, 385, 412–414, 472, 534, 550, 554, 562 • 4: 22–24, 73, 111, 180f, 281, 359f, 375, 433 • 5: 7–9, 16, 19, 23, 26f, 29, 50f, 56, 69, 86, 134, 147, 150, 152, 154, 159, 181, 182, 186, 215, 221, 241f, 271, 298, 448, 533f, 555, 559, 636, 662, 717, 719, 722–726, 743, 745f, 751, 752, 760, 763, 783 • 6: 48, 50, 67f, 121f, 246, 250, 306f, 329, 344, 571, 587, 590, 591, 703 • 7: 58, 70, 72, 150, 197, 240, 260, 469, 519, 965 • 8: 4, 7, 13, 19, 80, 88, 307f, 360, 385, 492, 797, 992, 1017, 1020, 1093f, 1111, 1112, 1114, 1115, 1117f, 1127, 1138f, 1140, 1141, 1146– 1149 • 9: 99, 136f, 251, 275, 276 Leipheim (Donau) 7: 693 Leisnig (Chemnitz) 3: 375 • 8: 1111, 1117, 1128, 1140, 1141f, 1148f Lemgo 6: 381, 690 Lenzburg (Kanton Aargau) 3: 248 Lerna (Griechenland) 5: 117 • 6: 138, 321 • 9: 356 Leuchtenberg, Landgrafschaft 1: 618 Leuchtenburg (Seitenroda, Thüringen) 4: 25 Leutenberg (Thüringen) 1: 637 Leutenthal (Weimarer Land) 8: 1146 Leutkirch (Allgäu) 1: 673 Lichtenwarth siehe Alt-Lichtenwarth Liebemühl (Preußen) (heute: Miłomłyn, Polen) 3: 285, 570 • 4: 204 • 5: 579 • 6: 309 • 7: 521 Liebenrode 3: 375 • 4: 359 Liebenwerda (Elbe-Elster) 5: 297 • 8: 1112, 1116, 1127, 1150 Liebenzell (Bad) (Schwarzwald) 2: 360 • 3: 100 • 5: 272 • 7: 241 Limbach (bei Chemnitz) 8: 1148 Lindau (Bodensee) 1: 606) • 7: 83 Lindenau (Niederlausitz) 8: 1116 Lindenau (Oberlausitz) 8: 1117 Linz (Österreich) 8: 1117 Lippe (Grafschaft) 6: 381 Lissabon 6: 329 Lissen (Osterfeld) 1: 201 Litauen 1: 665 • 7: 55 • 8: 545 • 9: 4–6, 8, 12–15, 21f, 71f, 100, 135, 185, 225–227, 252, 273f, 349f, 355, 358, 360f, 363, 415, 422 Livland 1: 268, 552 • 9: 185 Lixheim (Elsaß) 3: 248 Lobas (bei Zeitz) 8: 1149 Löbau (Oberlausitz) 8: 1117 Löbejün 3: 371 Lobendau (Böhmen) (heute Lobendava, Tschechien) 8: 1117

Register

Löbenicht (zu Königsberg/Pr.) 7: 115, 719 Lochauer Heide 1: 151, 183, 917 Lochwitz 3: 375 Lommatzsch (Meißen) 8: 1117, 1150 London (Großbritannien) 1: 81, 87, 673 • 5: 724, 725–727 • 6: 367 • 7: 55 • 8: 6, 344 Lößnig (Leipzig) 8: 1141 Löwen (Leuven, Louvain, Belgien) 1: 163, 782 • 3: 341 • 5: 126, 280 • 6: 47, 243 Löwenberg (Schlesien) 3: 374 Löwenstein (Landkreis Heilbronn, BadenWürttemberg) 7: 692 Lübben (Niederlausitz) 8: 1112 Lübeck (Hansestadt) 1: 15, 91, 267, 275, 277–279, 484, 554 • 2: 44, 47, 118f, 121, 168f, 190, 800, 802 • 3: 14, 134, 357, 492, 523 • 4: 21 • 5: 205, 298, 637 • 6: 278, 382, 590 • 7: 151 • 8: 11, 707, 793 Lubéron (Provence) 1: 674 Lublin (Polen) 9: 212, 215 Lübz (Landkreis Ludwigslust-Parchim, Mecklenburg-Vorpommern) 7: 474 Luckau (Spreewald) 3: 371 • 8: 1116 Łuków (Polen) 9: 212 Lüne 2: 51 Lüneburg 1: 15, 267, 275, 277–279 • 2: 23, 44, 47, 117, 119, 800, 802 • 3: 14, 134, 492, 511, 523f, 529, 534, 569 • 4: 21, 178, 188, 211, 244 • 5: 205, 533, 631 • 6: 67, 690 • 7: 56, 149, 155, 238 • 8: 191, 205, 207, 279, 793 Lüttchendorf 3: 372 Lüttich, Bistum 1: 675 • 8: 1130 Lützen (Burgenlandkreis) 8: 1149 Lützschena (bei Leipzig) 8: 1141 Luxemburg 1: 599, 784 Luzern 1: 590 Lwówek, Großpolen 9: 227 Lydia, römische Provinz 8: 892 Lyon (Frankreich) 1: 342f, 528 • 2: 386 • 6: 46 • 7: 228, 761 • 8: 445 • 9: 8, 99f, 102, 138, 181 Machersdorff = Obermarkersdorf (NÖ) Magdeburg 1: 15f, 17–19, 44, 48f, 93, 101, 118f, 122, 127, 207f, 213, 222, 241, 244, 251, 268–270, 278, 286, 553, 554, 604, 618, 637, 642, 716f, 719, 732, 745–747, 762f, 768, 777, 884f, 918, 921, 923, 958, 960 • 2: 6, 8, 11, 22f, 34, 37, 44, 48, 52, 59f, 110, 113, 117–119, 121, 127–129, 148, 150, 198f, 241, 283f, 299, 318, 321, 326f, 349, 351, 353, 358, 359f, 364, 371f, 424, 425, 441, 443, 447, 448f, 450–456, 534f, 544f, 547, 561, 608, 622–625, 627,

Geographisches Register

629, 631, 633, 637, 645f, 648f, 653, 657, 659, 663f, 675, 686, 697, 701, 703, 720, 722f, 726, 733, 736, 741, 743, 748, 755–759, 761, 763f, 766, 768, 771, 774, 776f, 782, 783f, 786, 796, 798f, 800, 802, 808–810, 813, 819, 830, 845, 853, 858, 863, 874, 876, 878, 880, 885, 899, 901, 906, 907, 908, 910, 911, 914f, 930, 934, 939, 948 • 3: 7, 8, 9, 14, 21–23, 25, 28, 31–34, 49f, 52, 55, 59, 63f, 67f, 70f, 77–79, 81f, 86, 88, 90, 95, 100, 102, 133, 134, 259, 266, 284f, 288, 314, 318, 319, 336, 352, 357, 359, 365, 373, 393, 395, 411, 432, 435, 472, 474, 492, 502, 508, 523, 569 • 4: 7, 13, 21, 22f, 26, 51f, 61, 79f, 112, 113, 140, 151, 175, 177– 183, 185–188, 192, 198, 203, 205f, 208 –210, 215, 217–220, 222, 223, 224– 226, 242f, 244, 254, 420, 527 • 5: 8, 9, 51, 56, 68, 79, 108, 166, 178, 180, 186, 205, 216, 239f, 241, 271, 297, 299, 506, 533, 578f, 629, 630, 631, 637, 730 • 6: 23, 68, 94, 227, 273, 308, 382, 461, 474, 516, 555, 590, 614, 641 • 7: 56f, 71, 121, 149f, 155, 237f, 239–241, 244, 420, 431, 438, 517, 656, 657, 660, 663f, 667, 677, 681, 694, 700, 712, 727, 789, 792, 803f, 813, 816, 836, 869f, 951 • 8: 293, 323f • 9: 423 Magdeburg (Erzbistum) 1: 108, 138, 160, 162, 183, 551, 603, 605, 623, 719, 745, 785 Mahlis (Torgau-Oschatz) 8: 1148 Mähren 9: 102, 181 Mailand (Milano, Italien) 1: 340, 848, 863 • 2: 35 • 9: 181 Mailand (Bistum) 2: 254 Mainz 1: 5, 73, 246, 559, 690, 799, 836, 839, 861, 864, 888, 904, 974 • 2: 386, 414, 819, 830 • 3: 247 • 4: 167 • 6: 179, 295 Mainz (Erzbistum) 1: 108, 160, 236, 603, 632, 636, 785, 921 Makedonien 2: 173 Malmö 9: 136 Mansfeld (Stadt) 1: 118, 663, 717, 726, 975, 978 • 2: 359, 455 • 3: 99, 283–285, 289, 312, 318, 321, 335, 373f • 4: 79, 203, 419f, 433 • 5: 81, 271, 533, 556, 578, 637 • 6: 16, 67, 109, 272, 308, 381f, 388, 398, 460, 510, 513, 516f, 537, 553, 556f, 566, 571, 580, 587, 591, 613, 615, 621, 626, 631, 641f, 648, 653, 669, 672 • 7: 240 • 8: 322, 797 • 9: 422 Mansfeld (Grafschaft) 1: 49, 202, 630, 637, 643, 713, 715–717, 719, 724, 725, 799 • 2: 35, 43, 874 • 3: 9, 12f, 23, 133, 139, 250, 281, 283f, 286–288, 289, 310, 311, 313, 317f, 319, 320, 326f, 333, 335, 339, 341, 352, 355,

117

357, 359, 361, 362, 363, 365, 369, 372 • 4: 25, 180, 241, 431, 433f • 5: 16, 297f, 605, 633, 636f, 642f, 645 • 6: 15, 179, 381f, 419, 460, 509, 516, 525, 553, 556f, 563, 566, 571, 577, 581, 585, 590, 629, 632, 641f, 644, 649, 658, 677f • 8: 399 Mantua (Mantova, Italien) 1: 28 • 3: 58 • 7: 3, 15, 537 • 9: 179 Maranga (Tigris) 1: 645 Marburg (Lahn) 1: 242, 246, 610, 798 • 2: 48 • 3: 524 • 4: 19, 167, 304 • 5: 63, 295 • 6: 343 • 7: 519 • 9: 10, 99 Marienberg (Erzgebirge) 8: 1147 Marienwerder (Kwidzyn, Polen) 7: 445 Masowien 9: 185 Maulbronn 7: 692 Meaux (Bistum) 1: 843 • 5: 232 Mecklenburg (Herzogtum) 1: 270, 554, 611, 631 • 8: 11, 323, 793 Medina (al-Madīna al-munawwara, SaudiArabien) 7: 155 Meiningen 1: 605 Meißen 1: 15, 45, 201, 207, 600, 612f, 630, 642 • 2: 357, 372f, 387, 399, 404, 412, 414, 416, 578, 625, 649, 652, 672, 674, 675, 683, 706, 707, 708, 709, 718, 724, 756, 810, 857, 858, 863, 864, 868, 878f, 881, 883 • 3: 30, 50, 56, 88, 256 • 4: 181, 324, 375f • 5: 240 • 6: 509 • 8: 4, 79, 81, 90, 1094, 1111, 1114–1116, 1117f, 1128, 1141– 1143, 1146– 1149 Meißen (Bistum) 1: 183, 372 • 5: 7, 23, 51 Meißen (Markgrafschaft) 1: 629, 868, 921, 922 • 3: 41 Mekka (Saudi-Arabien) • 7: 155 Meldorf (Dithmarschen) 1: 81 Memmingen 1: 606 • 3: 248 • 7: 83 Mérindol (Dept. Vaucluse, France) 1: 674 Merseburg (Saale) 1: 49, 656 • 2: 7, 359, 373, 414, 623, 669, 766, 822, 858 • 3: 8, 23, 55, 66f, 72, 285, 320, 358 • 4: 433 • 8: 1094, 1111, 1140 Merseburg (Bistum) 1: 175, 635, 656, 746 • 3: 95 Meseritz (Międzyrzecz, Polen) 9: 251 Messina (Meerenge) 5: 358 Meuselwitz 6: 169 Michelhausen (Niederösterreich) 6: 700 Middleton (Manchester) 1: 226 Mies (Böhmen) (Stříbro, Tschechien) 5: 701 Milet (Kleinasien) 8: 892 Mileve (Milevum, Numidien) (heute: Mila, Algerien) 4: 63 • 5: 115

118 Millingsdorf (Burgenlandkreis) 8: 1149 Miltenberg (Franken) 3: 373 Mindelheim 1: 633 Minden 4: 167 Mittweida (Zschopautal) 8: 1117f, 1128, 1147, 1149f Mochau (Döbeln) 8: 1149 Modrusch (Bistum) (Modruš, Kroatien) 2: 804 • 3: 89 Mohács (Ungarn) 1: 594, 595 • 2: 182, 283 Mohrungen (Morąg, Polen) 7: 520 Mölln 1: 277, 278 Mömpelgard (Montbéliard, Dépt. Doubs, France) 7: 692 Monemvasia (Griechenland) 7: 391 Monstab (Altenburger Land, Thüringen) 6: 169 Montpellier 3: 296 • 6: 244 Moorfleet (Hamburg-M.) 2: 50 Mordy (Litauen) 9: 8, 180, 182, 215, 226 Moschburg 3: 313 Moskau (Großft.) 7: 163 Mühlberg (Drei Gleichen, Thüringen) 1: 200 • 3: 412 4: 24 • 9: 412 Mühlberg (Elbe) 1: 7, 49, 183, 201f, 552, 561, 602, 612, 616, 618, 620f, 624–626, 630, 647, 753, 814 • 2: 447 • 5: 314 • 7: 459 Mühlhausen (Thüringen) 1: 183 2: 933 • 3: 413 • 4: 26 • 5: 297, 597 • 6: 387 • 8: 606, 1101, 1115, 1140 Mülhausen (Elsass) (Mulhouse, France) 4: 242 • 5: 629 • 6: 429 • 8: 547, 1008, 1121, 1151 München 1: 865 Münster (Westf.) 1: 389 • 2: 51, 485, 640, 933 • 4: 121 Nagłowice (Polen) 9: 212 Napoli di Malvasia 7: 391 Nassau 2: 861 Nassau-Dillenburg (Gft.) 3: 357 • 5: 298 • 6: 590 • 8: 14 Nassau-Weilburg (Gft.) 3: 357 • 5: 298 Naumburg/Saale (Stadt) 1: 616, 698 • 2: 7, 387, 625, 756, 822 • 3: 50, 56, 320, 370, 491, 514 • 4: 23, 26, 181 • 5: 297, 701, 782 • 7: 863 • 8: 361, 374, 1111f • 9: 137 Naumburg (Bistum) 1: 16, 43, 108, 152, 175, 183f, 205, 207f, 214, 222, 616, 645, 699, 704, 746 • 3: 95, 413 • 5: 7, 51 Naumburg-Zeitz 2: 7, 373, 404, 412, 414, 450, 622 • 3: 64, 68, 472 Navendorp (Westfalen) 2: 49 Nazareth 2: 58

Register

Nebra (Unstrut) 8: 1146 Neckarsteinach 3: 248 Neiße (Nysa, Polen) 2: 920 Neocaesarea (Niksar, Türkei) 5: 732 Nerchau (Muldental) 8: 1140 Neubrandenburg 1: 554 • 2: 49 • 7: 151 Neuburg (Donau) 1: 688 • 4: 178 • 6: 450, 459, 461, 463, 488 • 7: 70 Neuenrade 4: 177, 222, 243 Neuffen 3: 249 • 5: 664 Neukirchen (Pleiße) 8: 1140 Neumark (Sachsen) 3: 370 Neustadt a. d. Haardt (Neustadt a. d. Weinstraße) 4: 528 • 5: 722, 730 Neustadt (Orla) 1: 200 • 3: 310 • 4: 433 • 6: 509, 517 • 8: 1140, 1148 Nicaea (Nikaia, heute: İznik, Türkei) 1: 127, 147, 437, 833, 837, 855 • 2: 108, 332f, 680 • 3: 156, 576 • 4: 316 • 5: 206, 223, 328f, 452 • 6: 698 • 7: 79, 167, 506, 713, 901 • 8: 34, 59, 503, 511, 533, 800, 815, 1079 • 9: 83, 87, 380, 384, 386, 409, 582 Nidda (Wetterau) 1: 242, 246, 554 • 7: 150 Niederdorla 4: 359 Niederklobikau 3: 374 Niederlande 1: 158, 163, 235, 678 • 3: 577 • 8: 6, 1081, 1083, 1103 Niederösterreich 6: 614 Niederröblingen 3: 374 Niedersachsen 8: 366f, 376, 535 Niederschlesien 8: 1033 Niemegk (Mittelmark) 1: 651, 798 3: 4 • 8: 1141 Nieświeź (Нясвіж, Belarus) 9: 8, 71, 225, 583, 591 Nikomedien 8: 502 Nimbschen (Grimma) 1: 200 Ninive 2: 193 Nordafrika 1: 718, 775, 832 • 8: 513, 520, 662 Nordhausen (Harz) 1: 21, 49, 183 • 2: 808 • 3: 99, 123, 139, 311f, 373, 375, 465, 493 • 4: 11–13, 19, 21, 109, 111– 114, 177, 303f, 323–325, 329, 339, 340, 349, 351–355, 357–359, 362, 368, 369f • 5: 637, 713 • 6: 183, 271–273, 382, 665 • 8: 1140f Nördlingen 2: 609 • 7: 70 • 8: 1112 • 9: 564 Norwegen 1: 483, 485f, 698 Norwich 1: 673 Nossen (Meißen) 1: 745 • 8: 1148 Nowogródek (Навагрудак, Belarus) 9: 350

Geographisches Register

Nürnberg 1: 26, 48, 118, 127, 241, 243f, 247, 268, 270, 562, 646, 690, 782, 811, 905 • 2: 43, 67, 102, 108, 359, 512, 664f, 692, 720, 793, 822, 853, 874, 880, 920 • 3: 22, 41f, 58, 90, 100, 163, 247, 253, 357f,, 384, 435, 446, 550, 562, 569, 578 • 4: 119, 142, 178, 203, 359, 367, 419 • 5: 271, 298, 532, 578, 668 • 6: 107, 178, 228, 234, 238, 243, 272, 279, 308, 364, 366, 399, 400, 420, 590 • 7: 3f, 6, 24, 55, 56f, 69, 70, 72, 73f, 122, 133, 199, 213, 240, 251, 373, 381, 429, 433f, 437, 438, 447f, 460f, 469, 507, 516f, 564, 586, 604, 658, 710, 711, 712, 713, 776, 831, 838, 857, 870, 874f, 877, 903, 937, 939, 943, 944, 949, 951 • 8: 307, 322, 324, 1117 • 9: 137, 422 Nürtingen 5: 663f, 764, 782 • 7: 693 Oberehnheim/Elsass (Obernai, France) 4: 167 Oberesslingen (Esslingen/Neckar) 7: 693 Obergreißlau (Burgenlandkreis) 8: 1149 Oberkirch (Herrschaft) 6: 678 Obermarkersdorf (Niederösterreich) 6: 701 Obernburg (Main) 1: 974 Oberrißdorf 3: 372 Oberschützen (Niederösterreich) 6: 701 Obersulz (Sulz im Weinviertel, Niederösterreich) 6: 700 Oberursel (siehe auch Ursel) 1: 554 • 5: 637 • 6: 578, 626 • 7: 150 Óbuda (Budapest, Ungarn) 1: 595 Ochsenfurt (Unterfranken) 7: 72 • 8: 1141 Odense (Dänemark) 1: 485 Oelsnitz (Erzgebirge) 1: 622 • 8: 1140 Offenhausen (Mittelfranken) 7: 70 Oldenbrok (Krs. Wesermarsch) 2: 50 Oldenburg, Grafschaft 1: 697 Oldenswort (Eiderstedt) 2: 51 Olika (Olyka, Ukraine) 9: 583, 591 Oppenroda 3: 373 Oppershausen 4: 359 Oriens (röm. Verwaltungseinheit) 2: 582 Orlamünde (Saale-Holzland) 1: 200, 764 • 4: 25, 43 • 5: 15, 296, 578, 711 • 6: 21, 66 Orléans 1: 359, 470 Orth a. d. Donau 6: 614 Ortrand (Pulsnitz) 8: 1117 Oschatz (Döllnitz) 5: 707 • 7: 56 • 8: 1117, 1128, 1141, 1142, 1146, 1148f Osmanisches Reich 1: 594 Osmarsleben 3: 373 Osnabrück 4: 256 • 6: 243 Oßmannstedt (Thüringen) 5: 708 Österreich 1: 26, 158, 372, 483, 592 • 3: 570 • 6: 17, 689f • 9: 102

119

Ostfriesland (Grafschaft) 2: 43, 239 Ostrau (bei Halle) 3: 375 Oströmisches Reich 8: 511 Oświęcim (Auschwitz, Polen) 9: 212 Öttingen 9: 564 Ottendorf (Rochlitz) 8: 1149 Ottodorum (Martigny, Kanton Wallis, Schweiz) 2: 600 Oxford 1: 79 • 4: 177 • 8: 323 Paderborn (Bistum) 1: 645 Padua (Padova, Italien) 3: 89 • 4: 256 • 5: 775, 783 • 6: 243f • 7: 469 • 8: 1018 • 9: 4–6, 23, 180f Palästina 8: 420 Palermo, Erzbistum 2: 931 Paphos (Zypern) 1: 888 Parma 1: 655 Paris (Frankreich) 1: 645, 688, 820, 864f • 2: 386 • 4: 177 • 5: 232 • 6: 323, 373 • 7: 570, 919 • 8: 323 • 9: 181, 275 Passau 1: 47 • 2: 647, 879 • 3: 50 • 5: 22 • 7: 936 Pausram (Mähren) 5: 708 Pavia 1: 630, 632 Pegau (Leipziger Land) 1: 768 • 2: 312, 357, 373, 375, 387, 388, 396, 648, 674, 708, 745, 814, 860, 868, 887, 928 • 3: 31, 55, 59, 65, 107 • 5: 7, 701 • 8: 1139, 1149 Pełsznica (Polen) 9: 212 Pensau (Böhmen) 1: 663 Perleberg 3: 312 • 6: 591 Perth (England) 1: 486 Pest (Budapest, Ungarn) 1: 595 Peterstal (Bad Peterstal-Griesbach) 6: 516, 678 Petrikau (Piotrków, Polen) 2: 747 Pfalz (Kurfürstentum) 1: 633, 655 Pfalz-Neuburg (Herzogtum) 1: 247 Pfalz-Zweibrücken (Herzogtum) 1: 7, 270 • 2: 43 • 4: 178 • 8: 324 Pforta (Schulpforta) 5: 701, 782 • 8: 79, 1112, 1117, 1139, 1140, 1141, 1148f Pforzheim 1: 50 • 2: 386 • 6: 244 • 7: 208 Pharos 1: 857 Piacenza 1: 655 Pińczów (Polen) 9: 7f, 102, 135, 179, 181f, 186, 204, 209–212, 221, 402 Pinkafeld (Burgenland, Österreich) 6: 700 Pirna (Sächsische Schweiz) 4: 26f • 5: 297, 597 • 8: 1115, 1127, 1139, 1147–1149 Planitz (bei Zwickau) 8: 1146

120 Plauen (bei Dresden) 8: 1115, 1126, 1140, 1146 Plauen (Vogtland) 1: 614, 621f • 3: 373, 570 • 4: 528 • 8: 19, 324 Plaußig (bei Leipzig) 8: 1141 Plötzky (Salzland) 8: 1116 Podlachien 9: 350 Poissy 7: 691 • 8: 301, 338, 725, 828, 973f Polen 1: 372, 590, 665, 678, 779 • 6: 244 • 7: 57, 713, 971 • 8: 33, 504, 522, 545, 592, 646, 648, 668, 672 • 9: 4, 7, 9–11, 13–15, 22, 100, 135, 181, 185, 219, 221f, 225, 258, 268, 349f, 363, 419, 430, 509 Polen–Litauen (polnisch–litauische Adelsrepublik) 9: 3f, 23, 284, 422 Polleben 3: 374 Pomesanien (Bm.) 3: 285, 569 • 5: 579 Pommern, Herzogtum 1: 46 • 3: 578 • 7: 520 Poppen (herzogl. preuß. Forsthaus) 7: 717 Posen (Poznań, Polen) 9: 251f Pößneck (Vogtland) 5: 707 Pottenbrunn (Niederösterreich) 6: 700 Prag (Praha, Tschechien) 1: 623, 647 • 2: 645 • 6: 642, 677 Pratau (bei Wittenberg) 8: 1116, 1127 Preßburg (Bratislava, Slowakei) 2: 283 Pretzsch (Elbe) 8: 1116, 1127, 1147 Preußen, Herzogtum 1: 26, 28, 247, 552, 563, 665, 868 • 3: 159, 524, 570 • 4: 305 • 5: 80, 764 • 6: 463, 488 • 7: 4, 7, 14, 23, 26f, 53, 58, 60, 62, 67, 70, 71, 101, 120, 131, 133, 151, 182, 199, 247, 423, 425, 429, 431, 434, 437, 443, 448, 461, 469, 473, 474, 513, 518, 521, 526, 533, 539, 586, 655f, 658, 660, 664, 667, 669, 670, 672, 697, 699, 707, 708, 709, 711, 712, 716f, 719, 722, 731, 742, 784, 789f, 799, 803, 816, 818, 823, 831, 836, 870f, 874–876, 903, 908, 936, 937f, 941–945, 947, 950, 955, 957f, 965–967 • 8: 293–295, 297, 578, 596, 599, 964, 1018 • 9: 185, 214 Pritzwalk 2: 49 Probstheida (bei Leipzig) 8: 1141 Quedlinburg 3: 372f • 4: 177, 224, 243 • 8: 1115 Quenstedt 3: 375 Querfurt 3: 372, 375 Raab (Győr, Westungarn) 6: 700 Radeberg (Sachsen) 8: 1112, 1150 Radefeld 2: 623 Radevormwald 4: 177, 222, 243 Rappoltsweiler (Elsaß) 3: 248

Register

Rattenberg/Inn 3: 319 Raubersried 3: 71 Raußlitz (Meißen) 8: 1117 Regensburg (Ratisbona) 1: 15, 91, 93f, 107, 117–122, 138, 151, 159, 162, 208, 223, 245f, 268, 277, 551, 559, 562, 589, 603, 646, 718, 952 • 2: 23, 119, 358, 359f, 374, 429, 440, 451, 609, 622, 636, 667, 668, 723, 728, 736, 738, 749, 781, 800, 808, 841, 845, 850, 853f, 856, 863, 878, 879, 880, 885, 887–889, 901–903, 904, 909, 917, 920, 930, 936, 945, 948, 951, 954, 959, 970 • 3: 23, 58, 78, 83, 100, 101, 248, 253, 396, 502, 515, 548 • 4: 37, 52, 79, 82, 109, 115, 178f, 205, 339 • 5: 9, 15, 109, 267, 271, 272, 274, 278, 468, 503, 506, 508, 527, 556, 631, 662, 668, 724 • 6: 8, 22, 23, 86f, 107, 108, 167, 209, 241, 327, 420, 459, 463, 488, 614, 668 • 7: 56, 239f, 936 • 8: 6, 324, 535, 815, 1055 • 9: 137 Reggio Calabria (Regium Iulii) 1: 349 Reichenau (Niederbayern) 6: 183 Reichenau (Oberlausitz) 8: 1115 Reichenhall (Bad) (Oberbayern) 1: 47 • 2: 647 • 5: 22 Reichenwei(l)er (Riquewihr, Frankreich) 5: 664 • 8: 1002 Reinersdorf (Ebersbach, Kreis Meißen) 8: 1112, 1146 Reinhardtsgrimma (Erzgebirge) 8: 1146 Reinsdorf (Thüringen, Kyffhäuserkreis, bei Artern) 3: 374, 375 Reutlingen 1: 559 • 2: 609 • 5: 468 • 7: 691 Rhodos 1: 594 Ribe (Dänemark) 2: 44 Ried (Innkreis) 6: 183 Riedlingen/Donau 3: 247 Riesenburg (Prabuty, Polen) 7: 57, 718, 869, 937f, 958 Ringleben/Kyffhäuser 3: 373 Röblingen am See 3: 371 Rochlitz (Sachsen) 1: 617, 618, 622f, 663 • 3: 285 • 4: 73, 433 • 5: 707 • 8: 1117, 1140, 1149 Bad Rodach 7: 72 Rodersdorf 3: 373 Roermond (Bistum) 6: 243 Rogów (Polen) 9: 212 Rom (Roma, Italien) 1: 79, 80, 99, 106, 109, 148, 152, 193, 213–217, 228, 234, 236, 248, 254, 343, 345, 349f, 357, 377, 495, 518, 521, 524f, 536f, 549, 580, 591, 596, 612, 648, 660, 676, 689, 692, 775, 779–781, 782, 783, 786f, 795, 820, 832, 851, 863, 898, 910, 924, 932, 960 • 2: 35, 108, 333, 386, 402,

Geographisches Register

460f, 485, 551, 757, 808, 881, 887 • 3: 61, 321, 491 • 4: 42, 121f, 167 • 5: 278, 420, 545, 684, 738 • 6: 9, 244, 519 • 7: 195, 196, 710 • 8: 21, 31, 261, 266f, 504, 520, 958, 1022, 1081 • 9: 350, 375f, 459, 469 Römhild 3: 371 Ronneburg (Greiz) 8: 1140, 1147 Roßbach (Gemeinde Braunsbedra, Saalekreis, Sachsen-Anhalt) 4: 26 • 5: 297 • 8: 1112, 1148 Roßlau (Dessau) 1: 918 Roßwein (Freiberger Mulde) 8: 1117 Rostock (Hansestadt) 1: 277 • 2: 48f, 359, 804, 920 • 3: 14, 285, 357, 492, 523, 569 • 4: 177, 241 • 5: 206, 298, 533, 579 • 6: 67, 309, 345, 463, 488, 555, 590, 690 • 7: 520 • 8: 11, 295, 323, 324, 707, 793 Rotenburg (Wümme) 1: 719 Roth (Mittelfranken) 7: 937 Rotha 3: 374 Rothen-Schirmbach 3: 373 Rothenburg/Saale 3: 313, 373 Rothenburg ob der Tauber 1: 640 • 3: 249 Rottelsdorf 3: 372 Rottenburg/Neckar 7: 692 Rottweil 3: 249 Rötz (Oberpfalz) 3: 310 • 4: 433 Rudolstadt (Thüringen) 1: 201 Russland 5: 625 Saale 1: 183 Saalfeld (Saale, Thüringen) 1: 201 • 3: 312 6: 518, 646, 677f Saalfelden (Pinzgau) 1: 47 • 2: 647 • 5: 22 Sachsen 1: 372 2: 62, 65 • 7: 459, 474 • 9: 166, 429 Sachsen, albertinisch 1: 7, 9f, 20, 29f, 43, 47, 50f, 54, 73, 152, 162, 176, 183, 200, 269, 551, 554, 563, 589f, 600, 603, 605, 609, 610, 611–613, 615f, 625, 635, 642, 675, 686, 719, 745f, 753, 762f, 797, 799f, 833, 868, 921, 923, 934, 974 • 2: 4, 13, 19f, 22f, 37, 43, 357, 362, 636, 645–648, 650f, 666, 669, 670f, 692, 723, 725, 735f, 741, 747, 750, 782, 841, 844, 853, 856, 860, 861, 862f, 866, 885, 888, 892, 902, 922, 924 • 3: 7, 11, 41, 358, 394, 412, 446, 486, 578 • 4: 528 • 5: 6, 8, 16, 23, 55, 151, 155, 178f, 181f, 213–218, 237, 240, 247, 719, 743 Sachsen, ernestinisch 1: 7, 9f, 15, 23, 47, 54, 73, 99, 152, 162, 181, 200, 202, 207, 270, 549, 551, 554, 561, 590f, 599, 602, 605, 609, 610, 611–613, 615, 619f, 623, 630, 631, 634, 644, 648,

121

669, 687, 697, 698, 719, 753, 776, 786, 808, 814, 868, 917f, 921, 927, 930, 934, 957, 961 • 2: 13, 34, 43, 662, 670, 766, 872, 918, 929 • 3: 396, 403, 411, 413, 432, 445, 472, 486 • 4: 178 • 5: 7f, 11, 15f, 49, 80, 149, 294, 531f, 543, 635f, 662, 671, 710, 712, 719, 743, 782 • 6: 493 Sachsen (Herzogtum) 8: 321f, 828, 1103 Sachsen (Kurfürstentum) 8: 7, 9, 13f, 79, 89, 303, 307f, 321, 361, 492, 603, 605, 797–800, 805, 814, 819, 827, 829, 833f, 957, 993, 1012, 1093, 1095, 1103f Sachsenhausen (bei Frankfurt/M.) 1: 852 Saint Andrews 1: 673 Salamanca 2: 254 Salisbury 9: 163 Salza (Südharz) 8: 1114 Salzbrück (Thüringen) 8: 1111 Salzburg 1: 47 • 2: 647 • 4: 24 • 5: 22 Salzburg (Erzbistum) 5: 185, 295, 711 • 6: 21 Salzungen (Werra) 5: 184 Salzwedel (Altmark) 2: 624 • 4: 140, 273 • 7: 149 Samland, Bistum 1: 12 • 3: 285, 524, 569f • 5: 579 • 6: 309, 341, 343–345, 352f, 461 • 8: 11, 293–295, 297, 596 • 9: 423 Samogitien 9: 185, 350, 355 San Jerónimo de Yuste (Spanien) 1: 718 Sangerhausen (Sachsen-Anhalt) 5: 637 • 6: 382, 678 • 8: 1112, 1140, 1146f Sankt Gallen 8: 547, 1008, 1121 Sankt Goarshausen 1: 659 Sankt Johannisberg/Nahe (HochstettenDhaun) 6: 517 Santiago de Compostela 3: 183 Sardes 8: 892 Sarno (Italien) 2: 887 Savoyen (Herzogtum) 8: 520 Sayn (Grafschaft) 6: 518, 646 Schaffhausen 8: 1008, 1121 Schalkau (Thüringen) 5: 701 Schalkstetten (Amstetten, Alb-Donau-Kreis, Baden-Württemberg) 7: 693 Schärding 1: 673 Schauenburg, Grafschaft 1: 483 Schellenberg 1: 600 Schemnitz (Banská Štiavnica, Slowakei) 2: 359 Schermcke 3: 373 Schildau (Torgau-Oschatz) 1: 201 • 8: 1141 Schleiz (in Thüringen) 8: 1149

122 Schleningen (Stadtschlaining, Burgenland, Österreich?) 6: 701 Schlesien 1: 820 • 3: 578 • 6: 109, 517 • 8: 13, 349, 1018 Schleswig 2: 49 Schleswig, Herzogtum 1: 16, 483 Schleswig-Holstein 3: 578 Schlettstadt 3: 247f Schleusingen (Thüringen) 7: 519 Schlieben (Elbe-Elster) 8: 1116, 1127 Schlitz (Vogelsberg, Hessen) 3: 312, 372 • 5: 637 • 6: 382, 678 Schlüchtern (Rhön) 1: 632 Schmalkalden (Thüringen) 1: 201, 279, 797 • 2: 47, 66, 140f, 667 • 3: 413 • 6: 587 • 7: 3, 100, 101, 203, 251, 426 • 8: 533, 535, 910, 941 Schmiedeberg (Erzgebirge) 6: 169 • 8: 1116, 1127 Schmiedeberg (Schlesien) 6: 169 Schmiedeberg (Bad) (Lkr. Wittenberg) 6: 169 Schmiegel (Śmigiel, Polen) 9: 251 Schneeberg (Erzgebirge) 1: 622 • 4: 281 • 7: 70 • 8: 1111, 1140, 1148 Schnellroda (Weida-Land) 8: 1148 Schochwitz 3: 371 Schönbach (Waldviertel, Niederösterreich) 6: 700 Schönbühel (Schloss, Niederösterrreich) 6: 701 Schöndorf (bei Schleiz in Thüringen) 8: 1140 Schöneck 1: 622 Schönefeld (bei Leipzig) 8: 1141, 1147 Schönewalde (Elbe-Elster) 8: 1150 Schönfeld (bei Artern) 3: 375 • 4: 359 Schönfeld (bei Dresden) 8: 1115, 1126 Schöningen (bei Helmstedt) 5: 708 Schorndorf 9: 271, 286, 323 Schottland 1: 779 • 9: 136 Schraplau (Saalekreis, Sachsen-Anhalt) 3: 371, 372 Schulpforta siehe Pforta Schwäbisch Hall (Hall am Kocher) 1: 15, 91, 239, 241–243, 245, 248–251, 253, 256, 263, 268, 277, 559, 591, 646, 888, 952 • 3: 249 • 4: 30, 220 • 5: 468 Schwarzburg 3: 413 Schwarzburg-Rudolstadt 6: 169 Schweden 1: 483, 485, 698, 779 Schweidnitz (Schlesien) (heute: Świdnica, Polen) 3: 370 • 4: 105 • 5: 636 • 6: 517, 571 Schweinfurt 8: 1111 Schweinitz (Elster) 8: 1115, 1117, 1141

Register

Schweiz 1: 158, 590, 868 • 3: 89 • 8: 522 • 9: 136, 181 Schwerin (Mecklenburg) 5: 533 • 6: 67 Secemin (Polen) 9: 6f, 21f Seeburg (Mansfeld-Südharz) 3: 371 • 6: 587 Seegrehna (Wittenberg) 1: 49 Seehausen (Altmark) 4: 177, 224 Seeland, Bistum (Dänemark) 1: 483, 485 Seesitz (Böhmen) (Žežice, Tschechien) 8: 1115 Seleucia in Isauria (Silifke, Türkei) 9: 384 Seleukidenreich 1: 591 Senftenberg (Oberspreewald-Lausitz) (Brandenburg) 4: 27 • 5: 297 • 6: 169 • 8: 1115, 1117, 1141 Serdika (heute Sofia, Bulgarien) 1: 495, 524 Seyda (Jessen/Elster, Landkreis Wittenberg, Sachsen-Anhalt) 7: 56 • 8: 1116, 1127 Sidon (Libanon) 1: 108, 175, 559, 707, 904 • 2: 414, 819 • 7: 863 Siebenbürgen 2: 283 • 8: 21, 33, 72, 503f, 522, 545, 592, 646, 648, 658, 668, 672 • 9: 3f, 15, 421f Siebenlehn (Sachsen) 8: 1114 Siegen 3: 357 • 4: 528 • 6: 518, 590, 646 Sieklika (Siekluka) 9: 212 Siena 1: 784 • 3: 247 • 4: 167 • 9: 256 Sier(e)ndorf (Niederösterreich) 6: 700 Siersleben (Gerbstedt, Mansfeld-Südharz) 3: 371f • 6: 668 Sievershausen 2: 932 Sikyon (Peloponnes, Griechenland) 3: 182 Sinai (Berg) 4: 409, 424 • 8: 108, 377 Sirmium 8: 503f • 9: 83, 386, 400 Sittard (Niederlande) 1: 630 Sitzendorf a. d. Schmida (Niederösterreich) 6: 700 Sizilien 4: 42 Skandinavien 1: 268 Skassa (bei Großenhain) 8: 1149 Smolensk (Russland) 9: 350 Sobień (Polen) 9: 215 Sobolów (Polen) 9: 212 Soest (Westfalen) 5: 533 • 6: 67 Sohlen (Beyendorf-Sohlen, Magdeburg) 3: 372 Söllichau (Bad Schmiedeberg, SachsenAnhalt) 3: 374 Solothurn (Schweiz) 1: 590 • 3: 248 Sonderburg (Sønderborg, Dänemark) 1: 483

Geographisches Register

Sonnberg (Stadt Hollabrunn, Weinviertel, Niederösterreich) 6: 700 Sonnenwalde (Lausitz) (Brandenburg) 1: 47, 630 • 2: 647 • 5: 22f, 184 Spandau (Berlin) 2: 49 • 6: 169, 233 • 9: 253 Spanien 1: 223, 592, 596, 635, 652, 662, 681, 779, 959 • 8: 513, 1083 Speyer 1: 125, 236, 246, 562, 589, 595, 907 • 2: 888 • 4: 19 • 6: 420, 437, 485 • 7: 693 Spremberg (Spree) 8: 1139 Sprendlingen (Dreieich, Wetterau) 1: 554 • 7: 150 Sprottau (Szprotawa, Polen) 7: 937 Stade (Hansestadt, Niedersachsen) 2: 51 Staden (Wetterau) 1: 554 • 7: 150 Stadtlengsfeld (Dermbach, Wartburgkreis, Thüringen) 7: 61 St. Andrews (Schottland) 9: 136 Staßfurt (Sachsen-Anhalt) 1: 603 Staufberg (Aargau, Schweiz) 3: 248 Stedten (Mansfelder Land) 3: 372 Stein (a. d. Donau[?], Österreich) 3: 570 Steinbach (bei Borna) 8: 1148 Stendal (Altmark) 4: 281 • 7: 149 • 9: 253 Stettin (Szczecin, Polen) 7: 731 • 8: 1018 Steuden 3: 371, 372 Steyr (Oberösterreich) 7: 936 Stöckey (Eichsfeld) (Gem. Sonnenstein, Thüringen) 3: 99 • 4: 114 • 5: 713 • 6: 273 Stolberg (Harz) 3: 139, 311 • 4: 303 • 8: 1149 Stolpen (Sächsische Schweiz) 8: 1148 Stopnica (Polen) 7: 15 • 9: 179 Straach (bei Wittenberg) 8: 1116, 1127 Stralsund 1: 277, 279 • 2: 46f Strasburg siehe Brodnica Straßburg (Argentoratum) (Strasbourg, France) 1: 93, 256, 268, 401, 578, 606, 655 • 2: 23, 48, 119, 379, 578, 761, 887 • 3: 78, 246–249, 252, 312, 396 • 4: 52, 167, 178 • 5: 109, 619, 637, 661, 663, 671 • 6: 23, 108f, 168, 228, 249, 288, 374, 382, 419f, 445, 450, 453, 509, 511, 516, 670, 678f • 7: 83, 240, 692 • 8: 324, 828, 922, 1005 • 9: 181, 274, 276, 564 Straßburg (Hochstift) 6: 678 Strehla (Elbe) 8: 1117 Stuttgart 3: 249 • 5: 663, 754, 764 • 6: 108 • 7: 691, 871 • 8: 593, 829 • 9: 181, 564

123

Sülzfeld (Oberfranken) 7: 72 Sülzfeld (Thüringen) 7: 72 Sulzfeld/Main (Kitzingen, Unterfranken) 7: 72 Sussex (Südengland) 5: 725 Sylbitz 3: 373 Sylda 3: 375 Syrien 1: 470 • 4: 42 • 9: 217, 375 Szydłowiec (Polen) 9: 215, 583, 591 Tarnowa (Polen) 9: 212 Tarsos (Tarsus, Türkei) 1: 645 Taucha (bei Leipzig) 8: 1141 Tennstedt (Thüringen) 8: 1148 Teschen (Cieszyn, Böhmen) 1: 201 Thalmansfeld 3: 313 Thamsbrück (Thüringen) 8: 1112 Thapsus (Nordafrika) 8: 315 Theben 3: 182 • 8: 578 Theißen 3: 371 Thekla (Leipzig) 8: 1141 Themar (Landkreis Hildburghausen, Thüringen) 7: 519 Thermopylen 1: 652 Thessalien 8: 314 Thessaloniki (Saloniki, Griechenland) 1: 340 • 2: 582 • 3: 182 Thomasbrück siehe Thamsbrück Thondorf 3: 374 Thorn (Toruń, Polen) 5: 533 • 6: 67 • 9: 252f Thumkirchbach siehe Kirchenthumbach Thüringen 1: 200, 798, 921, 922 • 4: 19 • 5: 533 • 9: 429 Tirol, Grafschaft 1: 176 Toledo 2: 254 • 9: 119, 245 Torgau 1: 7, 201, 207, 610, 614, 625, 630, 639, 654, 656, 686, 698, 699, 745 • 2: 20f, 23, 30, 93, 239f, 248f, 266, 270f, 300f, 357, 431, 675f, 683, 723, 741, 742f, 756f, 763, 843, 864f, 869, 870, 872, 881, 890, 892, 928 • 3: 23, 28, 40, 50, 69, 318 • 4: 5, 23, 180 • 5: 50, 182f • 6: 579 • 7: 70 • 8: 14, 603, 1093f, 1111, 1114, 1117, 1126, 1128, 1138, 1146 Toulouse 6: 445 Transsylvanien siehe Siebenbürgen Traunstein 6: 700 Treptow an der Rega (Trzebiatów, Polen) 1: 46, 48, 278 • 2: 44, 46 Treuenbrietzen 6: 345 Tricca (Thessalien) 8: 314 Triebel (Niederlausitz) 8: 1115 Trient (Trento, Italien) 1: 51f, 64, 99f, 111, 120, 127, 136, 148, 149, 248, 256, 267, 362, 375, 380, 551, 568, 574, 589,

124 663, 795, 799, 834, 855, 918, 924 • 2: 20, 680, 738, 748, 783, 792, 818, 820, 877, 959 • 3: 24, 42, 180, 300 • 5: 17, 182, 513, 572, 629, 680 • 6: 590 • 7: 659, 691f • 8: 55 Trier 1: 236, 599, 632f, 921 • 2: 108, 333 • 7: 594 • 8: 502 Triest 2: 34 Troitschendorf (Trójca, Polen) 6: 571 Troja 2: 318 • 8: 1021 Tübingen 1: 50, 92f, 245, 747 • 2: 48, 119 • 3: 77, 89, 247, 249, 395 • 4: 19, 52 • 5: 57, 108, 277, 295, 507, 513, 620, 663, 680, 745, 763, 764, 765, 782 • 6: 22, 183 • 7: 196, 208, 239, 251, 691f, 719, 870 • 8: 551f, 828f, 981 • 9: 12, 15, 273–276, 561, 563–565, 583, 593 Tumdorf (bei Erfurt) 3: 374 Türkei 1: 112, 234, 591 • 2: 58, 334f, 726 Tyros 8: 502 Ufenau (Zürichsee) 1: 632 Ulm/Donau 1: 163, 201, 559, 646, 655, 685 • 2: 609 • 3: 247, 249 • 5: 468 • 7: 691, 862 Ungarn 1: 269, 592, 594, 595f, 611f, 665, 779 • 2: 44, 182f, 282f • 8: 522, 592, 648 Untermaßfeld (Meinigen) 1: 201 Unterrißdorf 3: 371 Unterteutschenthal 3: 371 Urach (Bad Urach) 6: 167 • 7: 692f Ursel (siehe auch Oberursel, Hessen) 6: 9, 235, 382, 507, 509, 511f, 557f Usingen/Taunus 4: 252 Utenbach 4: 11 Utrecht 1: 782 • 6: 243 Vacha (Rhön) 1: 797f • 3: 312, 362 • 5: 637 • 6: 382, 679 Vaihingen/Enz • 7: 657 Valencia, Bistum 1: 675 Varel (Friesland) 4: 527 Vatterode 3: 374 Veltlin 3: 89 Venedien (Ostpreußen) (Wenecja, Polen) 520 Venedig (Venezia, Italien) 1: 92f, 379, 601, 673, 690, 747, 783 • 2: 339 • 3: 321 • 4: 52 • 5: 108 • 6: 22, 227 • 7: 768f Verden (Aller) 1: 719 Vereinigte Staaten von Amerika 5: 622 Verona 1: 226 Vetschau (Spreewald) 5: 532 • 6: 67 Vicosoprano 3: 89 Vierlande 1: 279 • 2: 47

Register

Villach 1: 974 Vilnius (Litauen) 7: 710 Vilshofen/Donau 7: 937 Vilvoorde 1: 673 Volkmaritz 3: 371 Volkstedt 3: 372, 374 Waiblingen (Rems) 5: 663, 782 • 9: 564 Waldeck, Grafschaft 1: 877 Waldenburg (Sachsen) 5: 707 Waldheim (Zschopau) 8: 1117f, 1128f, 1142f, 1148 Waldsee (Bad Waldsee, Oberschwaben) 1: 563 • 7: 197 Wallersbach (Gemeinde Roth, Mittelfranken) 7: 937 Warschau (Warszawa, Polen) 9: 226 Wasserburg am Inn 1: 47 • 2: 647 • 5: 22 Wattenweiler (OT Neuburg a. d. Kamel, Bayern) 6: 183 Węgrów (Polen) 9: 23 Wehlau in Ostpreußen (Snamensk in der russischen Oblast Kaliningrad) 7: 871 Weida (Thüringen) 1: 201 • 8: 1111, 1118, 1140, 1150 Weil der Stadt (Landkreis Böblingen, Baden-Württemberg) 3: 248 • 7: 657 Weilburg/Lahn 1: 554 • 4: 19 • 5: 295 • 7: 150 Weimar (Thüringen) 1: 151, 183f, 200, 201, 202, 207, 563, 753 • 2: 7, 756, 808 • 3: 49, 50, 414, 472 • 4: 19, 23–26, 43, 50, 181 • 5: 10, 15f, 51, 81, 86, 88, 109, 296, 297, 298, 529, 531, 535f, 543, 596, 601, 607, 661, 664, 669, 673, 701, 704, 705, 707, 712, 719, 752f, 771, 782 • 6: 28–30, 57, 63, 65, 72–74, 146, 149, 204, 460, 517, 556, 563, 572, 577–579, 643f, 658 • 7: 197 • 8: 594, 828, 1111, 1115 • 9: 564 Weinböhla (Meißen) 8: 1147 Weinsberg (Württemberg) 5: 295 Weißenburg (Elsaß) 1: 659 Weißenfels/Saale (Burgenlandkreis) 1: 201 • 4: 26 • 5: 297, 701 • 7: 70 • 8: 1112, 1140, 1146, 1148 Weißenschirmbach (bei Halle an der Saale) 8: 1148 Weißensee (Sömmerda, Thüringen) 5: 702 • 8: 1140, 1149 Welbsleben 3: 371, 375 Wendelstein 3: 71 Wenigenlupnitz (Thüringen) 1: 798, 888 Werdau (Pleiße) 8: 1141

Geographisches Register

Wesel (Niederrhein) 4: 177 • 6: 459f • 8: 323f Westerburg (Westerwald, Rheinland-Pfalz) 6: 510 Wettin 3: 375 Wied (Burg, Neuwied-Altwied, RheinlandPfalz) 1: 645 Wied (Grafschaft) 3: 357 • 5: 298 Wieliczka (Polen) 9: 212 Wien (Österreich) 1: 121, 595 • 2: 878, 930 • 3: 89, 357 • 5: 298, 651 • 6: 239, 244, 590 • 7: 937, 965 Wildberg (Schwarzwald) 7: 692 Wilfersdorf (Niederösterreich) 6: 668, 700 Wilna (Vilnius, Litauen) 9: 71, 215 Wilster (Krs. Steinburg, S-H) 2: 47, 49 Wimpfen/Neckar (heute: Bad Wimpfen) 4: 19 • 5: 295, 764 Windecken an der Nidder (Main-KinzigKreis, Hessen) 1: 554 • 7: 150 Winkel (Allstedt, Kreis Mansfeld-Südharz) 3: 373 Wippra (Sangerhausen, Mansfeld-Südharz) 3: 372, 373 Wismar (Hansestadt) 1: 277 • 3: 285, 569 • 4: 178, 203, 213, 420 • 5: 578f • 6: 41, 308, 488 • 7: 474 • 8: 323 • 9: 423 Wittenberg (Lutherstadt) 1: 7, 9f, 12, 22, 27, 29, 43f, 47–51, 54, 74, 81, 91, 93, 118f, 146, 183, 200–202, 207, 279, 342, 436, 484–486, 520, 552, 554, 563, 610, 612, 613, 614, 615, 618, 621, 624, 627, 628, 630f, 632, 634f, 637, 639– 644, 647f, 651f, 655–660, 663, 667f, 670, 675, 676, 698f, 731, 747, 762, 764, 768, 779, 783, 798, 907, 918, 921, 930, 970f • 2: 6, 22f, 34, 46–49, 51– 53, 55, 63, 98, 117, 119, 249, 256, 319, 321, 323, 324–327, 358–360, 362, 371, 372f, 379, 386, 424, 427, 432f, 449, 578, 622–625, 647, 652, 661f, 664, 667, 671, 674, 681, 685, 687, 689, 698, 699, 723, 736, 756, 761, 767–769, 773, 774, 776, 782, 795, 798–802, 804f, 814–816, 822, 841f, 843, 849, 851, 853f, 859, 863, 874, 876, 878, 880, 884, 888, 904, 906, 910, 913, 914, 918, 921, 929, 934, 939, 941, 947, 953, 954, 970 • 3: 4f, 8, 12, 15, 19, 22f, 25, 28, 30, 32, 33, 34f, 39, 43, 50, 52, 55, 58, 59, 67, 69f, 77f, 82, 84, 86, 99f, 106, 120, 134, 163, 201, 249, 253f, 259, 260, 266, 275, 285, 312, 318, 319, 320, 335, 357f, 370–373, 375, 381, 385, 393f, 395, 396, 399, 401, 404f, 409, 411, 412f, 415, 417, 419f, 422, 427, 432–434, 441, 443, 445, 446, 448–450, 471, 472, 489, 492, 493–496, 499, 503, 505, 516f, 519, 523, 525, 533f, 545,

125

547–549, 551, 554, 567, 569, 574, 575f, 578, 581 • 4: 3, 5, 11, 19f, 22– 26, 37, 44, 51f, 59, 66, 69, 73, 75f, 79f, 81, 90f, 95, 105, 111, 113, 140, 154, 167, 173, 177, 178, 180, 190, 203, 222f, 243, 249, 252, 256, 281, 286, 312f, 304, 324, 340, 359, 373, 375– 378, 419f, 433, 434, 525, 527f, 539 • 5: 8f, 14, 22, 26, 50f, 80f, 108, 139, 144, 147, 149, 152, 154, 184, 186, 206, 213, 215, 219, 221, 224, 240, 243, 248, 265, 271, 272, 278, 295–298, 448, 452, 461, 505, 533, 542f, 556, 578f, 596, 601, 613, 620, 636f, 673, 701f, 707f, 711, 720, 730, 732, 764, 782f • 6: 21, 22f, 48, 65, 67, 87, 94, 167, 168f, 174, 183, 235, 238, 243, 244f, 247, 254, 272, 280, 293, 306f, 308, 327, 341, 343–345, 352, 356, 362, 382, 395, 397, 400, 406, 408, 441f, 460, 509, 516f, 532, 533, 536, 541, 560–562, 571, 587, 590f, 597, 601, 602, 614, 633, 670 • 7: 5f, 14, 26, 56, 61, 70, 72, 101, 150, 156, 175, 196, 205, 207f, 210– 213, 225, 239, 250f, 267, 301, 427, 432, 436, 437, 445, 469f, 474, 517– 519, 521, 535, 537, 582, 656, 665, 669, 674, 676, 691, 709f, 711, 714, 716, 717, 719, 722, 748, 776, 818, 836, 870, 937, 939, 965 • 8: 4f, 10, 19f, 79, 82f, 89, 91, 102f, 288, 294f, 298, 303, 307f, 321–324, 326, 329f, 332–334, 336f, 341, 348f, 359–362, 376, 385, 391f, 394, 400, 402f, 545, 559, 577, 593, 600, 603, 605f, 610, 616f, 622, 629f, 636f, 665, 669–673, 680, 702, 707f, 716, 771, 788, 797f, 805, 807, 819, 936, 953, 989f, 992, 997f, 1008f, 1018, 1093, 1101, 1111f, 1114, 1115, 1116– 1118, 1127, 1130, 1139, 1140f, 1146, 1147f, 1150f • 9: 22, 137, 251, 422 Wittenberg (Kurkreis) 2: 357, 670 • 4: 22 • 5: 11 • 6: 68 Wittgendorf (Burgenlandkreis) 8: 1148 Włodzisław (Polen) 9: 7, 186, 252 Wöhrd (Nürnberg) 7: 56, 937 Wolfenbüttel 6: 353 • 8: 307, 317, 365, 793 Wolfenweiler (bei Freiburg i. Br.) 3: 248 Wolferode 3: 372 Wolferstedt 3: 373 Wolkenstein (Erzgebirge) 4: 26 • 5: 297 • 8: 1111f Wollin (Pommern) (Wolin, Polen) 1: 46 • 2: 762 Worms/Rhein 1: 48, 107, 162, 207f, 223, 245f, 551, 562, 632, 638, 659, 718, 799, 825, 864 • 2: 667, 756, 783, 879, 920, 969 • 3: 50, 247f, 514 • 4: 23, 49, 181 • 5: 10, 51, 57f, 87, 142f,

126 248, 256, 293, 297, 544, 673, 704 • 6: 86, 601 • 7: 3 • 8: 6, 660 • 9: 137 Württemberg, Herzogtum 1: 6, 30, 241f, 245, 268, 605, 632, 768, 805, 811, 952 • 2: 636 • 4: 19 • 5: 17, 513, 635, 661, 745 • 6: 183 • 7: 238, 655, 659, 965 • 8: 731, 827f, 830, 833 • 9: 564 Würzburg/Main 7: 117 Xiąż (Książ, Polen) 9: 186 Yuste (Spanien) 2: 933 Zahna (Elbaue) 1: 615 • 8: 1116, 1127, 1148 Zator (Polen) 9: 212 Zeeland (Niederlande) 6: 243 Zehmen (bei Leipzig) 8: 1148 Zeitz 3: 64 • 4: 26 • 5: 297, 701 • 6: 169 • 8: 1112, 1114, 1150 Zelking (Melktal, Niederösterreich) 6: 701 Ziegelrode 3: 372 Ziegenhain 1: 644

Register

Ziesar (Mark Brandenburg) 1: 278f • 2: 46 Zion 1: 113, 179, 518 Zipsendorf (Altenburg) 8: 1149 Zittau (Oberlausitz) 8: 1115 Żnin (Polen) 9: 252 Zschepplin (bei Eilenburg) 8: 1148 Zschillen (Sachsen) 7: 118 Zschopau (Erzgebirge) 8: 1140 Zug 1: 590 Zülsdorf 1: 656 Zürich 1: 688 • 2: 761 • 3: 248 • 8: 298, 547, 974, 1008, 1121 • 9: 13, 181f, 563 Zwickau 1: 201, 614, 616, 622, 630, 918, 922, 941 • 2: 359, 810 • 3: 375 • 8: 360, 1140f, 1149 Zwingenberg 1: 659 Zwönitz (Erzgebirge) 8: 1116, 1140

Zitatenregister zu den Bänden 1– 9

Zitatenregister 1– 9 Das Zitatenregister führt die Schriften auf, aus denen in den edierten Stücken zitiert oder auf die angespielt wird. Fettgedruckte Ziffern geben die jeweilige Bandnummer an, darauf folgen die zugehörigen Seitenzahlen in Normalschrift. Abschied der Eisenacher Synode (1556) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 1) 4: 9 –11 Abschied der Gesandten Augsburgischer Confession zum Colloquio in Worms (1557) 4: 49 Achtliederbuch (1523) 8: 351 Adam, Vitae Germanorum medicorum (1620) 8: 1018 Ad dominici gregis curam (1536) 5: 465 Aegidius Romanus, De ecclesiastica potestate 2: 923 Aepin, Bekenntnis und Erklärung aufs Interim (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 9) 1: 15, 47, 267, 493, 514, 517f, 968 • 2: 47, 79, 119, 225, 812, 814 • 5: 277, 506f, 509f, 512, 517 –, Liber de iustificatione hominis (1551) 3: 251 Agatho I., Epistolae 8: 456, 654 • 9: 165 Agobard von Lyon, Adversum dogma Felicis 8: 642 Agricola, Gg., De natura fossilium (1546) 6: 367 Agricola, Joh., Confession und Bekenntnis vom Gesetze Gottes (1541) 4: 61, 91, 420, 444 – 446 –, Die Epistel St. Pauls an die Kolosser ... (1527) 1: 762, 907 –, 130 gemeine Fragstücke für Kinder (1527) 4: 4, 7 –, Hundert und LVI gemeiner Fragstücke (1528) 1: 905 –, Propositiones (1552; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 7) 3: 12, 134, 284, 335, 344f Aischylos, Sieben gegen Theben 8: 578, 1080 Akten der Märtyrer von Scili 2: 301 Alber, Dass der Glaub an Jesum Christum allein gerecht und selig mach (1539) 1: 888 –, Der Barfüßermönche Eulenspiegel und Alkoran (1542) 4: 105, 120, 340

–, Dialogus vom Interim (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 11) 1: 16, 162, 371, 517, 552, 732, 764, 881, 883, 930, 939, 941, 959 • 6: 278 –, Eilend aber doch wohlgetroffen Controfactur ... (1543) 1: 888 –, Novum dictionarii genus (1540) 1: 732 –, Utilissima praecepta morum (1536) 1: 732 –, Vom Basilisken zu Magdeburg (1552) 1: 553f • 2: 903 • 6: 55 • 7: 460 –, Von Grickel Interim (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 18) 1: 16, 99, 153, 710, 874–876 • 2: 95 –, Wider das Lästerbuch des hochfliegenden Osiander (1551) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 6) 1: 627 • 7: 12, 732 –, Wider die verfluchte Lehre der Karlstadter 1: 627 • 8: 964 Albertus Magnus, De sacramentis 1: 359 Albinus, Vita Georgii Sabini 7: 427 Albrecht v. Brandenburg, Hz. in Preußen, Ausschreiben (1551) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 4) 7: 12, 149, 208, 446, 655, 731, 798f –, Ausschreiben (1553) 7: 117, 134, 515, 655, 699, 715, 727, 732, 789, 824f, 908, 941 –, Mandat (1555) 7: 943, 955 Albrecht VII. von Mansfeld-Hinterort, Verantwortung (1548/49) 1: 717 Alesius, Assertio (1564) 9: 256, 284, 356, 374, 378, 381, 383, 386, 469, 480, 499, 510 –, Contra Serveti blasphemias disputatio prima 9: 172 –, De necessitate et merito bonorum operum 5: 559 Alesius, Melanchthon u. a., Dass der Mensch in der Bekehrung (1555) 7: 72 Alexander von Hales, Glossa in quatuor libros sententiarum 5: 232 Altenburger Kolloquium (div. Schriften) 6: 306f

130

Register

Althamer, Conciliationes locorum scripturae (1542) 8: 953f Ambrosiaster, Commentarius in epistulas Paulinas 1: 306 • 5: 653 • 6: 601 • 7: 919 • 8: 431 Ambrosius, De excessu fratris Satyri 1: 454 –, De fide ad Gratianum 8: 465f, 615 • 9: 138, 165, 170, 173, 201, 352, 395f, 500, 525 –, De incarnationis dominicae sacramento 9: 399 –, De mysteriis 1: 584 • 5: 411 –, De obitu Theodosii 1: 454, 544 –, De obitu Valentiniani 1: 454, 544 –, De paenitentia 1: 369 –, De paradiso 3: 175 –, De sacramentis 1: 433, 758f • 5: 411 –, De spiritu sancto 1: 353 • 9: 371 –, Epistolae 1: 340, 369, 454 • 8: 585 –, Exameron 1: 505 • 6: 143 • 8: 686 –, Expositio fidei 8: 465 –, In Epistolam Pauli ad Corinthios primam 9: 72, 82, 94 –, In Epistolam Pauli ad Corinthios secundam 9: 72, 91 –, In Epistolam Pauli ad Ephesios 9: 72, 86 –, In Epistolam Pauli ad Romanos 7: 756 –, In Epistolam Pauli ad Timotheum primam 9: 40, 72, 77 –, In psalmum David CXVIII expositio 3: 561 Ps.-Ambrosius, De vocatione omnium gentium → Prosper von Aquitanien Ambrosius Catharinus, Apologia 5: 126 –, Disceptationum ad Dominicum Soto ... liber 5: 126 Ammianus Marcellinus, Res gestae 5: 607 Amsdorf, Antwort auf Philippi Melanthonis Bedenken aufs Interim 1: 43 –, Antwort, Glaub und Bekenntnis (unsere Ausgabe Band 1, Nr. 7) 1: 16, 184, 200, 518, 645, 800 –, Auf die bitterhöhnische Oration (1549) 2: 425 • 5: 186 –, Auf Osianders Bekenntnis ein Unterricht und Zeugnis (1552) 7: 252 –, Confutatio (1552) 7: 252 –, Dass der Paulermönch Johann Mensing ... (1528) 3: 63

–, Dass die Propositio „Gute Werke sind zur Seligkeit schädlich“ ... (1559; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 13) 2: 908 • 3: 14, 495, 536 • 8: 57 –, Dass die Werk nicht rechtfertigen (1528) 3: 63 –, Dass die zu Wittenberg im andern Teil ... (1549) 3: 359 –, Dass Doktor Martinus kein Adiaphorist gewesen ist (1550) 2: 722 • 3: 7 –, Dass D. Pfeffinger seine Missetat ... leugnet (1559; unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 6) 5: 9, 246 –, Dass Doktor Pomer und Doktor Major ... Ärgernis und Zertrennung angericht (1551; unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 8) 1: 19, 49 • 2: 104, 217, 421, 501, 556f • 3: 7, 9, 21, 27–29, 37f, 40, 49, 69, 73, 103, 133, 283, 460f, 504 • 5: 186, 255, 451 –, Dass Justus Menius sein Vocation und Kirche heimlich verlassen (1557) 3: 394, 415, 486 • 4: 111 –, Dass Wigand unbillig strafet (1564) (Bd. 4, Nr. 10) 4: 13 –, Disputationes aliquot (1538) 8: 958 –, Ein christliches Bedenken (unsere Ausgabe, Bd. 1, Nr. 6) 1: 15f, 207, 631 –, Fünf fürnehmliche und gewisse Zeichen 5: 150, 177 –, Kurzer Unterricht auf D. Georgen Majors Antwort (1552; Bd. 3, Nr. 2) 2: 907 • 3: 10, 84, 106, 133, 139, 142, 259f, 452f, 460f, 472, 510, 574 • 4: 188 • 5: 150, 177 –, Öffentliches Bekenntnis der reinen Lehre (1558) (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 2) 4: 50 • 5: 8f, 28, 42, 149, 154f, 158, 161, 163, 171–173, 177, 179, 181, 191, 246 • 6: 246 –, Propositiones contra Iusti Menii theses 6: 215 –, Unterschreibung wider Majors Lehre (1553) 2: 907 –, Vermahnung (1563) (Bd. 4, Nr. 8) 4: 13, 208 –, Wider den Evangelisten des Chorrocks (Bd. 3, Nr. 3) 7: 164 –, Wider die Synergia Victorini (Nr. 18) 5: 17 Amsdorf (Hg.), Das 18. u. 19. Kapitel S. Johannis ... (1557) 3: 12, 446, 464f, 471, 477 Anastasius Sinaita, Viae dux 1: 349

131

Zitatenregister

Ps.-Anastasius/Ps.-Cyrill u. a., Compendiaria explicatio orthodoxae fidei 8: 431 Andradius, Defensio Tridentinae fidei catholicae (1578) 6: 329 –, Orthodoxarum explicationum libri X (1564) 6: 329 Andreae, Jak., Assertio piae et orthodoxae doctrinae de personali unione (1565) 8: 550, 553 –, Bericht von der Einigkeit und Uneinigkeit der christlichen Augsburgischen konfessionsverwandten Theologen (1560) 8: 595 –, Brevis et modesta apologia capitum disputationis de maiestate hominis Christi (1564) 8: 413, 551– 553 –, Disputatio de duabus naturis in Christo (1569) 8: 552 –, Disputatio de maiestate hominis Christi (1564) 8: 427, 551f, 992 –, Disputatio de persona Christi (1572) 828 –, Disputatio de trinitate (1568)

9: 451

–, Gründlicher, wahrhaftiger und beständiger Bericht von christlicher Einigkeit der Theologen und Prädikanten (1570) 8: 592 –, Pia, brevis et perspicua expositio controversiae de duabus naturis in Christo (1565) 8: 550f Andreae/Brenz, Apologia ad Electorem Augustum (1564) 8: 834 Andreae, J. V., Fama Andreana reflorescens (1630) 5: 663 Anselm von Canterbury, Cur deus homo 5: 439 7: 918 –, De conceptu virginali et originali peccato 6: 125, 336 Antilogia seu contraria doctrina inter Lutherum et Osiandrum (1551) 7: 121f Antwerpener Prediger: Adhortatio ad seriam poenitentiam (1566) 6: 108 –, Confessio (1567) 6: 108 Apologia Confessionis Augustanae (1531) 1: 22, 259, 288, 588, 678 • 2: 5, 387f, 496f, 646, 665, 693, 701, 749, 812, 870, 970 • 3: 424, 555 • 4: 152f, 413, 420f, 472, 474, 478, 488, 493f, 511, 529, 536 • 5: 312f, 377, 416f, 547 • 6: 3, 40, 143, 452f, 590, 660, 704 • 7: 209, 678 • 8: 303, 350, 480, 720, 726f, 761, 815, 942f

Apologia Confessionis Virtembergicae (1561) 5: 506f, 515, 517, 680 • 6: 448f, 655 Apostolicum → Symbolum Apostolicum Aristophanes, Frösche 6: 34 –, Wespen 5: 731 –, Wolken 6: 97 Aristoteles, Analytica priora 9: 278, 331 –, De anima 2: 226 7: 578 • 9: 278, 297f, 300, 307, 309f, 315f, 342 –, De coelo 8: 1059, 1067 • 9: 278, 306 –, De generatione animalium 9: 342 –, De generatione et corruptione 6: 142 –, De partibus animalium 6: 129 –, Metaphysik 2: 218 • 8: 175 • 9: 278, 297, 334, 339, 340 –, Nikomachische Ethik 2: 170, 252, 340f, 779 • 5: 114, 140 • 7: 255, 277, 320, 326 • 9: 278, 284 –, Organon 6: 10 –, Physik 2: 218 • 3: 296 • 4: 513 • 8: 175, 1059 • 9: 310, 440 –, Politik 2: 168f, 322 • 6: 148 –, Sophistische Widerlegungen 6: 86 –, Topik 9: 278, 295 Arnobius d. J., Commentarii in psalmos 9: 529 Arnoldi, Parvulus philosophiae ... introductorius (1510) 5: 651 Athanasianum → Symbolum Athanasianum Athanasius, Apologia contra Arianos 8: 313 • 9: 253, 268 –, De incarnatione verbi 7: 543 • 8: 314, 615, 926 –, De morte Arii

8: 502

–, De sancta Trinitate Dialogus 913, 926

8: 751,

–, De sententia Dionysii 8: 584, 615 –, Epistolae 8: 465, 584, 644, 647, 742 • 9: 211, 253, 257–260, 263, 265 –267 –, Historia Arianorum ad monachos 9: 253, 268 –, Orationes 6: 376 • 8: 111, 463f, 579, 584, 647, 913, 1027 • 9: 253, 261 –, Sermo maior de fide –, Tomus ad Antiochenos –, Vita Antonii 8: 57

8: 315 8: 584

132

Register

Ps.–Athanasius, Contra Sabellianos 9: 254, 264 –, De assumptione hominis 7: 576, 631f –, De incarnatione contra Apollinarum 8: 464 –, De Trinitate

8: 634, 742, 914

–, Dialogus contra Macedonianos 8: 430 –, Disputatio contra Arium

8: 683

–, Disputatio cum Ario coram probo judice 9: 253f, 259, 261–263, 385 –, Epistolae 8: 585 –, Quaestiones ad Antiochum ducem 8: 28 –, Sermo in annuntiationem Deiparae 9: 254, 262 Augsburger Interim (1548) 2: 27, 33f, 164f, 389, 408, 410, 499, 502f, 514 – 520, 591, 746, 748, 792, 811, 855, 863, 909, 958, 962, 964 • 3: 30, 174, 189, 209, 458f • 4: 52, 369 • 5: 21, 68, 79, 117, 150, 166, 269, 277, 505, 509, 512, 549, 621, 629 • 7: 678 Augustin, Acta contra Fortunatum Manichaeum [c. Fort.] 6: 487 –, Ad Bonifatium 1: 410 –, Ad Ianuarium 2: 768 –, Ad Simplicianum [Simpl.] 5: 102, 135 –, Confessiones [conf.] 1: 449f, 454, 861 • 5: 138, 767 • 6: 124 –, Consentio ad quaestiones de trinitate sibi propositas 7: 381, 383 –, Contra Adimantum 8: 1043 –, Contra Cresconium grammaticum et Donatistam 1: 352, 429 –, Contra duas epistulas Pelagianorum [c. ep. Pel.] 5: 98, 131, 428f, 513f, 522 • 6: 97, 684 –, Contra epistolam Manichaei 9: 182, 203 –, Contra Faustum Manichaeum 1: 436, 506, 538 • 6: 487 • 8: 270f –, Contra Iulianum 1: 349 • 6: 334, 367, 370 –373, 637, 665, 684 –, Contra Iulianum opus imperfectum [c. Iul. imp.] 5: 428f, 522 • 6: 649 –, Contra litteras Petiliani 1: 532 • 8: 270f –, Contra Maximinum Arianum 1: 428 –, Contra Secundinum Manichaeum [c. Sec.] 6: 124, 334, 487 –, Contra sermonem Arianorum 8: 598 • 9: 352, 411 –, De actis cum Felice Manichaeo [c. Fel.] 6: 124

–, De agone christiano 8: 474, 691 –, De anima 3: 561 –, De baptismo contra Donatistas 1: 345, 427, 429, 452 • 8: 270f –, De bono viduitatis 3: 25 • 7: 877 –, De catechizandis rudibus 1: 355f • 2: 750 • 8: 96, 99 –, De civitate Dei [ciu.] 1: 415, 436, 444, 451, 456, 540 • 2: 182 • 5: 428f, 522, 761 • 7: 921 • 8: 1049 • 9: 352, 411 –, De correptione et gratia [corrept.] 5: 99, 428f –, De diversis quaestionibus LXXXIII 1: 420 • 3: 244 –, De diversis quaestionibus ad Simplicianum 7: 229f –, De doctrina christiana 1: 352, 428, 430, 528, 538 • 7: 901 • 8: 1063 • 9: 454 –, De duabus animabus [duab. an.] 6: 487 –, De fide ad Petrum → Fulgentius –, De fide et operibus 1: 817 • 2: 816 • 3: 243, 367 –, De fide et symbolo 8: 631, 777 • 9: 182, 206f –, De Genesi ad litteram 1: 429 • 9: 456 –, De Genesi adversus Manichaeos [Gn. adu. Man.] 3: 156 • 6: 487 –, De gratia Christi et de peccato originali [gr. et pecc. or.] 6: 367, 369f, 539, 600 –, De gratia et libero arbitrio [gr. et lib. arb.] 5: 101, 125, 131, 430f, 523, 650 –, De haeresibus ad Quodvultdeum [haer.] 1: 831 • 6: 124 • 9: 211, 352, 357, 376, 378f, 566, 572– 574 –, De incarnatione Verbi ad Januarium → Origenes, De principiis –, De libero arbitrio [lib. arb.] 1: 461 • 6: 487 • 7: 230 –, De magistro 8: 1045 –, De moribus ecclesiae catholicae [mor.] 6: 487, 601 –, De natura boni [nat. b.] 6: 487 –, De natura et gratia [nat. et gr.] 1: 463 • 5: 116 –, De nuptiis et concupiscentia [nupt. et conc.] 5: 428f, 522 • 6: 370, 599, 649 –, De octo Dulcitii quaestionibus 1: 452

Zitatenregister

–, De peccatorum meritis [pecc. mer.] 5: 428f, 522 • 7: 915 –, De perfectione iustitiae hominis [perf. iust.] 5: 428f –, De praedestinatione sanctorum [praed. sanct.] 2: 729 • 5: 131 –, De praesentia Dei liber 8: 474f –, De quantitate animae 1: 444 –, De sermone domini in monte 7: 947 –, De spiritu et littera [spir. et litt.] 3: 244 • 5: 131, 428f, 522, 708, 736, 737, 754, 761 • 7: 339, 599, 890 –, De symbolo ad catechumenos 1: 451 –, De trinitate 1: 420 • 7: 544, 933 • 8: 474, 1036, 1045 • 9: 31, 40, 45, 72, 77, 82, 108, 138, 165, 167, 171, 182, 200, 207, 285, 383, 396, 460, 466, 504f, 512, 571, 592 –, De utilitate credendi [util. cred.] 6: 487 –, De vera religione [uera rel.] 1: 443 • 6: 327, 487 –, Enarrationes in Psalmos [en. Ps.] 1: 429, 451f, 538 • 3: 244 • 6: 55, 124, 334, 370, 599 • 7: 229, 585, 617, 916 • 8: 632, 634 • 9: 108 –, Enchiridion ad Laurentium de fide, spe et caritate [ench.] 1: 861 • 5: 92, 98–100, 428f, 736 • 6: 94, 371 –, Epistolae [ep.] 1: 260, 428, 432, 452, 462, 524, 528, 832, 852, 863, 867 • 4: 63 • 5: 94, 99, 131, 135, 428f, 522f • 6: 200 • 7: 381, 383, 766, 916 • 8: 629, 691, 882, 1026 –, Expositio quarundam propositionum ex epistula ad Romanos 7: 914 –, In epistolam Ioannis ad Parthos tractatus decem 2: 713 –, In Ioannis evangelium tractatus CXXIV [Io. eu. tr.] 1: 348, 352, 363, 383, 425, 530, 533 • 5: 761f • 6: 57, 600, 637 • 7: 580 • 9: 522 –, Locutiones in heptateuchum 8: 1045 –, Oratio in libros de trinitate 1: 537 –, Quaestiones evangeliorum 4: 166 –, Quaestiones in Heptateuchum 1: 447 –, Retractationes [retr.] 3: 185, 243 • 5: 761 • 6: 97 • 7: 625, 806 • 8: 491 –, Sermones [s.] 1: 509, 523 • 3: 185 • 5: 428, 588, 736 • 7: 877 • 8: 313, 640, 969, 1068 • 9: 524 –, Soliloquia 8: 1066 –, Tractatus in Johannem 8: 475, 571, 748, 924, 1039, 1071, 1075

133

Ps.–Augustinus, Adversus quinque haereses 9: 352, 411 –, Contra Felicianum Arianum de unitate trinitatis 8: 744, 918, 924 –, De ecclesiasticis dogmatibus 7: 914 –, De praedestinatione et gratia 5: 33, 98, 131 –, De symbolo 9: 503 –, Hypognosticon 1: 456 • 5: 116 • 6: 371 –, Liber meditationum 2: 393 • 7: 223, 570 –, Manuale 7: 570, 919 –, Quaestiones Veteris et Novi Testamenti 9: 454 –, Sermones 9: 262 –, Solutiones diversarum quaestionum 8: 314 Aurifaber, Andreas (Hg.), Cynosophion (1545) 7: 470 Aurifaber, Johann, Tischreden oder Colloquia Luthers (1566) 4: 26 • 5: 298 • 6: 362, 395f, 409, 415 Auszug aus dem Beschluss des Landtags zu Leipzig (1549) 2: 371 • 5: 183, 187 Ausschreiben und Ermahnung beider Universitäten (1558) 2: 805 Bannandrohungsbulle Leos X. 5: 263 Barnes, Vitae Romanorum pontificium (1536) 1: 783 Bartholomäus von Pisa, Liber Conformitatum (um 1380) 2: 933 • 4: 120, 340 Basilius d. Gr. von Caesarea, Contra Eunomium 8: 431, 957 • 9: 164 –, De spiritu sancto 1: 584 • 5: 732 • 8: 176, 179, 313, 957 • 9: 138, 164 –, Epistulae 2: 750 • 3: 154 • 8: 28, 63 • 9: 38, 138, 164, 181f, 187, 216 –219 –, Homiliae 6: 335, 601 • 8: 686, 742, 754, 865, 919, 921, 924f, 957 • 9: 181f, 188f, 193, 196, 200, 352, 397, 409f, 502f Ps.-Basilius von Caesarea, Enarratio in prophetam Isaiam 8: 1043 –, Homilia in sanctam Christi generationem 9: 503 Baumann, Neue Zeitung (1547) 1: 640 Beatus Rhenanus, Praefatio (1521) 9: 234 Beda Venerabilis, In Marci euangelium expositio 8: 1043

134

Register

Bedenken auf das Weimarische Confutations-Buch (1559) 1: 20 Bedenken oder Censura der Theologen im Fürstentum Lüneburg von dem neuen Wittenbergischen Catechismo (1571) 8: 188, 191, 204 –207, 270, 278f Bekenntnis einer christlichen Person (1551) 7: 823 Bekenntnis und Bericht der Theologen und Kirchendiener im Fürstentum Württemberg (1560) 8: 828 Benedictionale 1: 585 Benedictus Deus (1336) 1: 456 Bericht der Prediger in der Grafschaft Mansfeld (1568) 8: 341 Bericht eines gottfürchtigen, treuen, gelehrten und wohlverdienten Lehrers der christlichen Kirche von dem Wittenbergischen Catechismo (1571) 8: 716 Bericht vom Interim der Theologen auf dem Landtag zu Meißen versammelt (1548) 1: 15, 45 • 3: 30, 88, 259 • 5: 166, 240 Bernhard von Clairvaux, De gratia et libero arbitrio 5: 540, 699 • 6: 48 –, Hoheliedpredigten 7: 229, 889, 919 –, In annuntiatione dominica 8: 62 –, Sermones 5: 514 • 8: 957, 1059 Beza, Du droit des magistrats sur leurs subiets (1574) 2: 450 –, De iure magistratuum in subditos (1608) 2: 450 –, Iesu Christi D.N. Novum testamentum, Gr. & Lat. Theodoro Beza interprete (1567) 8: 84, 300, 311, 347, 359, 368 –, Iesu Christi D.N. Novum testamentum, sive Novum foedus (1565) 8: 84, 300, 311, 347, 359, 368, 717, 785, 787, 1133f –, Oration (1561) 8: 301, 338, 759, 973, 996 –, Tractatus tres de rebus gravissimis (1565) 8: 302 Biel, Canonis missae expositio 8: 372 –, Collectorium 6: 38 –, Sentenzenkommentar 6: 49 Billingham, De Consequentiis 3: 35 Bodenstein, gen. Karlstadt, Von Abtuung der Bilder (1522) 2: 224 Boëtius, De persona et duabus naturis 9: 24, 35, 54, 123, 424, 460, 477 –, Index Cinglianorum quorundam errorum in Catechesi Witebergensi nova

compraehensorum (1571) 8: 606, 969, 992 –, Quomodo Trinitas unus Deus 9: 72, 84 Bonaventura, Commentaria in IV libros sententiarum Petri Lombardi 1: 363, 365 Bouquin, Canones quibus defenditur διάνοια in verbis Christi: Hoc est corpus meum (1563) 8: 338 –, Exegesis divinae atque humanae Κοινωνίας (1561) 5: 736 • 8: 338 Brahe, De nova ... stella (1573) 7: 73 Brant, Narrenschiff (1494) 1: 638 • 7: 800 Braunschweiger Theologen, Christliches Bedenken auf Majors Repetitio (1568) 3: 548 –, Vom Catechismo etlicher Wittenbergischen. Der Lerer im Land zu Braunschweig Bedencken (1571) 8: 330, 992 Brem, Von den vermeintlichen Erklärungen der theologischen Visitatoren 5: 712 –, Von der vermeinten Deklaration Victorini 5: 712 Brenz, Acta Apostolica (1553) 3: 434f –, Bedenken etlicher Prädikanten (unsere Ausgabe Nr. 8) 1: 15, 31, 79, 124, 268, 277, 517, 582, 591, 628, 952 –, Bekenntnis (1553) 7: 657 –, Declaratio (1553) 7: 656, 674, 803, 835 –, Ehesachen (1529) 1: 256 –, Jesajakommentar 6: 591 –, Katechismus (1551)

3: 251f

–, Katechismus (1553)

3: 434

–, Kurzer ... Bericht von des Herrn Nachtmahl 5: 57 –, Predigten über das Johannesevangelium (1554) 3: 434 • 7: 578 –, Recognitio propheticae et apostolicae doctrinae de vera maiestate domini nostri Iesu Christi (1564) 8: 549 – 553, 874 –, Syngramma (1526) 2: 761 6: 670 –, Von der Majestät unseres lieben Herrn und Heilandes Jesu Christi (1562) 8: 1059 Breviarium Romanum 1: 601 Brief der Krakówer Synode an Bullinger (1561) 9: 182

Zitatenregister

Brunschwick, Kleines Destillierbuch (1500) 7: 940 Bucer, De vera ecclesiarum ... reconciliatione (1542) 3: 252 • 6: 450 –, Retractationes in cap. 26 Matthaei (1537) 8: 762, 777 Bugenhagen, Annotationes (1524) 7: 777 –, Der 29. Psalm ausgelegt (1542) 6: 541 –, In librum Psalmorum interpretatio (1524) 8: 947f –, Von den ungeborenen Kindern (1551) 2: 755, 773 –, Wider die Kelchdiebe (1532) 8: 737, 761, 781 –, Wie es uns zu Wittenberg … (1547) 2: 319, 324 Bullinger, Auf Herrn Johannes Brenzen Testament bescheidene Antwort (1571) 8: 991, 996 –, Repetitio et dilucidior explicatio consensus veteris orthodoxae catholicaeque Christi ecclesiae (1564) 8: 975f Butze, Chronik der Stadt Magdeburg 1: 626, 630, 640, 642–644, 651, 717 Caesar, De bello Gallico 6: 636 Calvin, Commentariorum in acta Apostolorum Liber I. ad sereniss. Daniae regem (1552) 8: 300 –, Defensio doctrinae de sacramentis (1555) 8: 299 –, Defensio orthodoxae fidei 9: 172 –, Dilucida explicatio de vera participatione carnis et sanguinis Christi ad discutiendas Heshusii nebulas (1561) 8: 29 –, Impietas Valentini Gentilis (1561) 9: 9, 99f, 103, 112–114, 129, 135 –, In evangelium Ioannis commentarii 6: 150 –, Institutio religionis christianae (1559) 8: 717, 996f • 9: 22, 24, 29, 38, 40f, 48, 52– 54, 60, 73, 87, 89f, 100, 103, 108, 112f, 119, 125 –127, 130, 228, 233, 240, 352, 371, 385, 393f, 400 –, Interim adulterio-Germanum (1549) 8: 16 –, Secunda defensio contra Westphalum (1556) 8: 299 –, Ultima admonitio ad Westphalum (1557) 8: 299 Camerarius, Catechesis (1563) 8: 316 –, Κατήχησις τοῦ Χριστιανισμοῦ (1562) 8: 316

135

Canisius, Summa doctrinae Christianae 6: 239 Carion, Chronica 7: 196 Cassianus, Collationes patrum 6: 38 –, De incarnatione Domini contra Nestorium 6: 373 Cassiodor, In psalterium praefatio 2: 750 –, Variae 2: 582 Cassiodor/Epiphanius Scholasticus, Historia ecclesiastica tripartita 1: 365, 369, 430f • 2: 564f, 582f • 3: 182 • 5: 392 • 7: 183, 412, 527 • 8: 459, 892 –, Variae 5: 610 Cassius Dio, Historiae romanae 8: 1082 Castellio, Biblia (1551) 8: 785 Catechesis continens explicationem simplicem et brevem decalogi, symboli apostolici, orationis dominicae, doctrinae de poenitentia et de sacramentis (Wittenberger Katechismus 1571, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 2) 1: 31 • 4: 528 • 8: 299, 329, 335, 338 –341, 346 –350, 352–354, 365, 367, 401, 600, 603f, 609, 611f, 620f, 631, 714, 759, 771, 784, 807, 812f, 989 Censurae der ... sächsischen Theologen ... auf die Bekenntnis Andreae Osiandri (1552) 3: 423 • 7: 474 Chemnitz, De duabus naturis in Christo. De hypostatica earum unione, de com municatione Idiomatum (1570) 8: 301, 576, 580, 583 – 586, 625, 635, 643, 736, 1002 –, Examen Concilii Tridentini (1565–1573) 1: 100, 148 • 6: 329, 345 –, Fundamenta sanae doctrinae (1570) 8: 922 –, Repetitio sanae doctrinae (1561) 8: 625, 1059 –, Theologiae Iesuitarum praecipua capita (1563) 6: 329 Christ ist erstanden 2: 407 Christlich Bedenken auf das Interim (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 6) 5: 81 Christliche Fragstück (1571, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 8) 8: 714, 719, 725, 729f, 758f, 771, 785, 812f, 990 Chronica und Beschreibung der Türkei (1530) 4: 119 Chytraeus, Catechesis recens recognita, et multis definitionibus aucta (1568) 8: 279, 624 Cicero, Academica 5: 137 –, De legibus 3: 307 • 5: 114

136

Register

–, De natura deorum 5: 89 • 7: 255 • 9: 351, 141, 174, 364 –366, 440, 442f, 450, 455f –, De officiis 2: 230f –, De optimo genere oratorum 7: 598 –, De senectute 6: 150 –, Epistulae ad familiares 5: 603 –, Orationes in Catilinam 8: 367 –, Paradoxa Stoicorum 5: 759 –, Tusculanae Disputationes 2: 135 • 4: 124 5: 114 I. Clemensbrief 1: 357 Clemens Alexandrinus, Paedagogus 8: 1043 • 9: 138, 155 –, Proptrepticus 9: 138, 155f –, Stromata 9: 459 Cochläus, De Interim brevis responsio Ioan. Cochlaei, ad prolixum convitiorum & calumniarum librum Ioannis Calvini (1549) 1: 14 –, Philippicae quattuor (1534) 2: 918 –, Philippica Septima (1549) 1: 14, 43 Codex Iustinianus 9: 137, 141, 565, 568f Coelius, Bericht vom christlichen Abschied (1546) 1: 162, 663 –, Waran es der Leipzischen Ordnung mangle 2: 379 Collinus, De colloquio Marburgensi 6: 125 Commentarius alter in Symbolum Nicaenum siue potius in Tomum Damasi 8: 462 Concilium Tridentinum → Synoden Confessio Augustana (1530) 1: 65, 123, 234, 259, 288, 325, 352, 370, 573, 579 • 2: 5, 140f, 261, 387, 402, 473, 475, 478f, 487, 491, 504f, 509 – 511, 521, 664f, 693, 701, 709, 749, 812, 870, 960 • 3: 4, 11, 424, 555 • 4: 426, 478, 538 • 5: 58, 312f, 357, 377, 416f, 452f, 509, 517, 524, 526, 547 • 6: 3, 9, 90, 369, 373, 377, 604, 654f • 7: 209 • 8: 115, 302, 343f, 480, 682, 716, 724, 773, 941, 1058, 1076 • 9: 413 –, Confessio Augustana (1533) 3: 245, 454f –, Confessio Augustana variata (1540) 1: 22 • 3: 137 • 4: 10, 14, 63, 151f, 413, 528f, 535f, 555f • 5: 356f Confessio doctrinae Saxonicarum (Confessio Saxonica) (1551/1553) 1: 30, 51 • 5: 182 • 8: 1121 Confessio Tetrapolitana (1530) 3: 247

Confessio Virtembergica (1552) 5: 277, 506f, 513, 680 • 6: 448 Confession und Bekenntnis [der ernestin. Herzöge] (1550) 3: 396, 401 • 4: 67 Consensus Dresdensis (1571, unsere Ausgabe Nr. 10) 8: 209, 281, 985f, 993 – 1000, 1002, 1006 –1008, 1104f, 1112, 1125, 1144 Consensus Tigurinus (1549) 1: 29 • 8: 973 Constitutio Criminalis Carolina (1532) 1: 389 Copey der schönen Vermahnung (um 1549) 2: 830 Corpus doctrinae Philippicum (1560) 8: 114f, 252, 262f, 270, 272, 278, 284, 303, 342, 492, 602, 729, 808, 814, 1088, 1113 Corpus doctrinae Prutenicum → Repetitio Corpus doctrinae Thuringicum (1571) 8: 322 Corpus iuris civilis 8: 511, 513, 515, 573, 689 Corvinus, Breves expositiones (1537) 8: 959 –, Quatenus expediat aeditam recens Erasmi de sarcienda (1534) 2: 689 Crabbe, Concilia omnia ... (1538) 1: 524 Crabbe, Conciliorum omnium tam generalium quam particularum, quae iam inde ab Apostolis in hunc usque diem celebrata (1567) 8: 449, 455 Crell, Spongia (Bd. 4, Nr. 17) 4: 14, 419f, 427, 466, 531 Crespin, Le Livre des martyrs (1554) 1: 674 Cruciger, Artikel von der Rechtfertigung (1549) 2: 387, 674 –, Erudita et pia Psalmi „Dixit Dominus“ enarratio 8: 949 –, Propositiones theologicae de usitatis ac receptis in ecclesia definitionibus cum peccati in genere tum originalis mali (1571) 8: 400 Cum in nonnullis (1415) 1: 216 Curaeus, Exegesis perspicua (1574, unsere Ausgabe Band 8, Nr. 13) 8: 1093, 1113, 1131–1133 Curione, Pasquillorum tomi duo (1544) 1: 731 Curtius Rufus, Leben Alexanders 3: 348 Cyprian, Ad Demetrianum 5: 730

Zitatenregister

–, De ecclesiae catholicae unitate 1: 330, 345 –, De lapsis 1: 417, 428, 832 • 5: 393 –, Epistolae 1: 342f, 349, 369, 409, 417, 420f, 424, 427, 429, 431, 436, 450f, 454, 543, 861 • 8: 70, 277, 1151 –, Expositio symboli → Rufin –, Testimoniorum libri tres ad Quirinum 428 Ps.-Cyprian, Ad Novatianum 8: 59 –, De idolorum vanitate 9: 367, 406 –, De re baptismate 1: 355 Cyrill von Alexandrien, Adversus Julianum 9: 466 –, Apologeticus contra orientales 8: 449, 508 –, Apologia XII Anathematismorum contra Theodoretum 8: 748 –, De recta fide ad reginas 1: 428, 452 8: 749 –, De recta fide ad Theodosium 8: 748f –, Dialogus de trinitate 8: 607, 744, 768, 929 –, Epistolae 8: 449 – 451, 507f, 588, 607, 750, 882, 894f, 899, 1030 • 9: 73, 88 –, In Ioannis evangelium 1: 377 • 5: 416f • 8: 191, 468, 470f, 589, 690f, 744, 746f, 751, 754, 761, 765, 768, 815, 903, 929f, 964, 1033 • 9: 466 –, Scholia de incarnatione unigeniti, quid est Christus 8: 449, 468f, 563, 653, 749f, 1035 –, Thesaurus de sancta et consubstantiali trinitate 8: 744f, 929 –, Zwölf Anathematismen 8: 37 Cyrill von Jerusalem, Catechesis 8: 470 Damaskusschrift (CD) 4: 253 Damasus, Fides Damasi 9: 466 –, Tomus Damasi (382) 8: 504f Dathenus, Beständige Antwort etlicher Fragstück, so die Prädikanten zu Frankfurt am Main zur Probe haben ausgehen lassen (1572) 8: 827, 985, 995, 997 Davidis u.a., De falsa et vera unius Dei patris, Filii et Spiritus sancti cognitione libri duo (1568) 8: 420 Davidis/Biandrata, Refutatio scripti Georgii Maioris (1569) 8: 648f Decretum Gratiani → Kirchenrechtsquellen Demokrit, Fragmente 8: 370

137

Demosthenes, Gegen Aristogeiton 4: 552 De praecipuis horum temporum controversiis (1570, 1571) 4: 375, 520, 527, 551 • 8: 592f, 596 Der Grafen zu Mansfeld Antwort (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 13) 1: 15, 594, 796 Der Römischen Kaierlichen Majestät Erklärung ... (Augsburger Interim dt., Druck Ulhart 1548) 1: 564, 566f, 574, 581 Der Tag der ist so freudenreich 1: 566 Der Theologen zu Wittenberg gehaltene Unterrede und Vergleichung in Religion Sachen mit D. Selneckern (1570) 8: 594 Díaz, Christianae religionis summa (1546) 1: 688 Dictatus papae → Kirchenrecht Didache 1: 227 Dietrich, Ein Sermon von dem Fußwaschen (1543) 8: 959 –, Kinderpostilla (1549) 3: 435f –, Summaria über das Neue Testament (1544) 3: 253, 433 • 8: 959 Digesten → Kirchenrechtsquellen Diodor, Bibliotheca historica 8: 1021 Diogenes Laertios, De vitis et moribus philosophorum 4: 428 • 6: 129 7: 936, 949 Ps.-Dionysius Areopagita, De ecclesiastica hierarchia 1: 72, 422, 430, 448–450, 454, 460, 464, 861 • 2: 891 –, De divinis nominibus 9: 384 –, Epistulae 1: 835, 843 • 8: 584 Dionysius Carthusianus, Contra Alcoranum (1454) 1: 401 –, De auctoritate summi pontificis et generalis concilii 8: 1051 Disticha Catonis 1: 575, 738 Dominicus Aquinas, Bedenken (unsere Ausgabe Band 1, Nr. 16) 1: 15 Donat, Ars grammatica 1: 735 Eber, Vom heiligen Sacrament des Leibs und Bluts unsers Herren Jesu Christi Unterricht und Bekenntnis (1562) 8: 341, 541, 625, 729, 774, 777, 789, 1113 Eck, Eins Judenbüchlins Verlegung (1541) 7: 507 Eckart, Meister, Predigten 6: 284 Ein einfältig Bedenken ... ob man Änderung tun möge (1551) 3: 59 Ein hübsch Liedlin von dem Bock von Leipzig 1: 882

138

Register

Ein Kindelein so löbelich 1: 566 • 2: 407 Ein Lied wider den abtrünnigen Propheten Leningen (1548) 1: 882 Eines sächsischen Maidleins Klag und Bitt (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 22) 1: 16, 874f • 2: 580f, 608 Ennius, Annales 8: 786 Eobanus Hessus, Psalterium Davidis 5: 619 Ephesinum (431), Dekrete 8: 738, 740, 932 Epiphanius von Salamis, Ancoratus 7: 636 • 8: 458, 689, 743, 925 –, Panarion 1: 417, 420, 436, 450, 454 • 2: 506 • 5: 732, 735 • 6: 335 • 7: 635f • 8: 314, 499, 743, 925 • 9: 529, 566, 572, 582 Erasmus von Rotterdam, Adagia 1: 627 • 3: 343, 438 • 4: 385 5: 358, 391, 567, 611 • 6: 34, 45, 150f, 180, 374 • 7: 182 • 8: 367, 591, 643 • 9: 469 –, Apophthegmata 2: 289 –, De libero arbitrio 5: 133, 276, 280 • 6: 5, 45, 48, 279f, 479 –, Enchiridion militis Christiani 7: 475 –, Explanatio symboli 9: 94 –, Hyperaspistes 6: 48 – (?), Iulius exclusus 7: 445 –, Similia (1518) 2: 265 – (Hrsg.), Novum Instrumentum (1516) 8: 312 –, Novum Testamentum 9: 40, 52f, 107, 168, 463, 571 –, Responsio ad annotationes Lei 9: 28 Erklärung aus Gottes Wort und kurzer Bericht ... (1561) 3: 492, 508f, 523, 529f Ernaldus Bonaevallis, Liber de cardinalibus operibus Christi 9: 352, 366, 387, 513 Etlicher junger Prediger zu Nürnberg Verantwortung (1552) 7: 71, 564 Etliche Schriften und Handlungen ... der württembergischen Theologen (unsere Ausgabe Band 5, Nr. 17) 5: 17, 719 Etliche Traum Philippi 5: 468 Eucherius von Lyon, Formularum intelligentiae spiritalis liber 6: 41 Euripides, Cyclops 2: 339 –, Fragmente 8: 1023 –, Troades 8: 26 Euseb von Caesarea, Ad Caesarienses 9: 36f, 39

–, Demonstratio evangelica 1: 417f • 8: 742, 919, 926 –, Historia ecclesiastica 1: 369, 444 • 2: 506, 582f, 779 • 5: 229, 328f, 654 • 7: 157 • 8: 96f, 501 • 9: 72, 92, 352, 374, 376 –379, 458 –, Praeparatio 9: 457 Ps.–Eusebius Emisenus, De ascensione Domini 9: 492 Evagrius Scholasticus, Ecclesiastica historia 8: 451, 453, 906 • 9: 352, 387 Ex actis synodicis 5: 213, 543 Exsultate Deo (1439) 1: 256, 357 Faber Stapulensis, Theologi celeberrimi commentarii in epistolas catholicas (1527) 1: 843 Fabricius, Bericht vom Gesetz Gottes (1569) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 15) 4: 12, 112, 324, 326, 351, 357f, 360f, 368–370 • 6: 271, 509 –, Der heilige, kluge und gelehrte Teufel (1567) 4: 323, 339, 351 • 6: 665 –, Die Hauskirche (1569) 4: 325, 335 –, Ein Sendbrief (1569) 4: 324f, 351, 360 –, Wider die trunkene Praefatio Antonii Othonis von der Erbsünde 6: 271 Felix III., Ep. III ad Petrum Fullonem 6: 376 Ferinarius, Oratio de perpetua praesentia Filii Dei in genere humano et in ecclesia (1567) 8: 349 Ficino, In Parmenidem 9: 311 –, In Philebum 9: 311 Fides Damasi 9: 466 Filastrius von Brescia, Haereseon catalogus / De haeresibus 8: 577, 783 • 9: 566, 572 Fischart, Bienenkorb 6: 374 Fischer, Christliche und einfältige Erklärung (1568) 8: 967 Flacius, Albini seu Alcuni confessio (1557) 2: 906 –, Aliquot epistulae D. Martini Lutheri (1549) 2: 663f –, Antwort auf etliche Beschuldigungen ... (um 1551) 3: 81, 95 –, Apologia ad scholam Vitebergensem (1549) 2: 22, 326, 372, 851 • 3: 82 –, Apologia auf zwo unchristliche Schriften Menii (1558) 2: 805, 816, 914, 929 • 3: 415

Zitatenregister

–, Auf das Ausschreiben der zweien Universitäten 5: 213f, 226f, 241, 244f, 247 –, Bedenken D. Martini Lutheri (1548) 2: 663 –, Bekenntnis von der Enturlaubung (Nr. 13) 5: 15 –, Bekenntnis von etlichen Irrtumen Majoris (1557) 2: 801, 805, 815 • 3: 394, 412, 445 –, Bericht vom Interim der Theologen zu Meißen versammelt 2: 8, 372, 388, 858, 863f –, Bericht von etlichen Artikeln der christlichen Lehr (1559) 4: 87, 92, 94 –, Brentii und Osiandri Meinung (1553) 7: 803 –, Bulla Antichristi (1549) 2: 150, 164f –, Bulla des Antichrists (1550) 2: 165 –, Catalogus testium veritatis (1552 u. ö.) 2: 472 –, Christliches Bekenntnis von der Erbsünde (1571) 6: 420, 485f –, Christliche Mahnung (1555) 7: 660, 836 –, Clavis scripturae (1567) 6: 13, 40, 305, 343, 487 –, Clavis scripturae sacrae (1674) 1: 25 –, Compendiaria expositio doctrinae essentia originalis peccati 6: 509 –, Contra quoddam scriptum incertis auctoris (1550) 1: 18 –, Dass die Buße allein aus dem Gesetz zu predigen sei (1559) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 2) 4: 10, 103f –, (Joh. Hermannus), Dass man in diesen geschwinden Läuften (1548) 2: 241, 675 –, De coactione hominis aut liberi arbitrii 6: 154 –, Defensio sanae doctrinae (1570) 6: 308, 343, 419, 425, 431, 481, 487 –, Demonstrationes de essentia imaginis dei et diaboli 6: 308, 472, 487 –, Demonstrationes de essentia originalis peccati 6: 487 –, De occasionibus vitandi errorem 6: 487 –, Der unschuldigen Adiaphoristen Chorrock (1558/59) 2: 377f , 930 • 5: 68 –, (Hg.), Des Heiligen Huldrichs Schrift wider das ehelose Leben der Priester 6: 227 –, De translatione imperii Romani ad Germanos (1566) 6: 107

139

–, De veris et falsis adiaphoris (1549/50, unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 3) 2: 106, 118, 448 –, De vocabulo fidei (1549) 6: 247 • 7: 267 –, De voce et re fidei (1555, 1563) 4: 27f • 6: 247 –, Die alte und neue Lehr Justi Menii (1557; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 10) 3: 13, 412, 415, 425, 427, 437 • 5: 70, 181 –, Die vornehmlichsten adiaphoristischen Irrtümer (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 9) 2: 137, 248 –, Disputatio de originali peccato et libero arbitrio (unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 1) 6: 149, 487 –, Dua scripta (1550) 5: 241 –, Eine christliche Vermahnung zur Beständigkeit (1550) 2: 351 –, Eine einfältige christliche Unterweisung (Katechismus, 1577) 6: 23 –, Eine Entschuldigung an einen Pfarrherrn (1549) 1: 17, 92, 884 –, (Waremundus), Eine gemeine Protestation (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 5) 1: 15, 91f, 97, 111, 732, 945 • 2: 904, 926 • 6: 23, 180 • 7: 239 –, Eine kurze Antwort auf das lange Comment (1553) 3: 134 –, Eine prophetische Abconterfeiung (1551) 1: 101 –, (Hrsg.) Eine Schrift ... D. Martini Lutheri wider den Eisleben (1549) 1: 763 –, Ein kurzer Bericht vom Interim (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 3) 1: 15, 45, 135, 149, 154, 159, 732 • 6: 23, 180 7: 239 –, Entschuldigung an die Universität zu Wittenberg (1549) 2: 23, 327, 657, 798, 851 • 3: 82, 502 –, Entschuldigung an einen Pfarrherrn (1549) 2: 106, 329, 798, 851 • 3: 32 –, Epistula apologetica (1549) 1: 884 –, Epistulae Lutheri (1549) 2: 284 –, Erzählung, wie der Religionsstreit Victorini geschlichtet (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 15) 5: 16, 537 • 6: 473, 493 –, (Hrsg.) Etliche Briefe des ehrwürdigen Herrn D. Martini Luthers seliger gedechtnis an die Theologos auf den Reichstag zu Augsburg geschrieben (1549) 1: 18 • 2: 285, 876

140

Register

–, Etliche Traum Philippi (1555) 1: 884 • 2: 429 • 3: 83, 502 –, Etliche troestliche vermanungen in sachen das heilige gottliche wort betreffend (1550) 1: 18 –, Fünfzig grobe Irrtümer der Stenckfeldischen Schwärmerei (1559) 6: 234 • 8: 911 –, Glossa compendiaria (1570) 8: 393 –, ΓΝΩΘΙ ΣΕΑΥΤΟΝ (1568) 6: 305, 426, 459, 471 –, Gründliche Verlegung aller schädlichen Schwärmereien des Stenkfelds (1557) 6: 234 –, Gründliche Verlegung aller Sophisterei (1551) 2: 133, 372, 649, 675, 706, 714, 743 • 3: 86, 88 –, Gründliche Verlegung des langen Comments (1559) 2: 137, 842, 850, 852, 916, 921, 924f, 927f, 930f, 933f, 938f –, Grund und Ursach, warum das Frankfurter Interim in keinem Weg anzunehmen (1558) 4: 51 –, Kurze Antwort (1559) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 4) 4: 10 –, Kurze Bekenntnis von etlichen Stücken des christlichen Glaubens wider die falschen Auflagen (1570) 8: 394 –, Kurzer Bericht vom Interim (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 3) 2: 119, 306f, 410 –, Kurzes Bekenntnis (unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 10) 6: 459, 469 – 471, 473, 487 –, (Hg.), Novum Testamentum 6: 108 –, Omnia latina scripta contra adiaphoricas fraudes et errores 7: 238 –, Orthodoxa confessio 6: 106, 487 –, (Joh. Hermannus), Quod hoc tempore … (1548) 2: 748 –, Quod homo sit corruptus ac mutatus in primo lapsu 6: 154 –, Rabsakesbrief (1549) 2: 151 –, Refutatio propositionum Pfeffingeri (1558) (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 4) 4: 93 • 5: 102, 214, 222, 260, 559f –, Refutatio Samaritani Interim (1558) 4: 50f –, Refutatio vanissimi adiaphoristarum commenti (1558) 2: 906 –, Regulae et Tractatus (1551) 2: 910 –, Responsio ad epistolam Philippi Melanchthonis (1549) 2: 23 –, Responsio ad maledicta D. Ga. Maioris (1552) 3: 81, 95

–, Schrift eines frommen Predigers aus der Türkei (1550) 2: 726 –, Treue Warnung und Vermahnung 6: 234f –, Verantwortung vom Logo, von dem Sohn Gottes und etlichen anderen Auflagen (1561) 8: 393 –, Verlegung der Apologiae Sydonii (1553) 2: 819 –, Verlegung des unwahrhaftigen Berichts (1554) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 14) 7: 14, 835, 842 –, Von den vornehmlichsten adiaphoristischen Irrtümern (1558, Bd. 2, Nr. 9) 2: 783, 841, 909 • 3: 415, 512 • 5: 120, 205, 214, 247, 256f –, Von der Einigkeit (1556) 2: 782, 796 • 3: 393, 411 • 5: 205 –, Von der Erbsünde, freyen Willen, Bekerung vnd Widergeburt Antwort auff etliche Schrifften Christophori Lasii des Interimisten (1568) 8: 333 –, Von der Erbsünde (1571) 6: 493 –, Von der Gerechtigkeit wider Osiandrum (1552) 7: 813 –, Von der Messe und ihrem Canone ... (1548) 1: 762 –, Von wahren und falschen Mitteldingen (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 3) 2: 49, 118, 440, 451, 790 • 5: 68, 226 –, Wahrhaftige Antwort (1573) 6: 511 –, (Lauterwar), Wider das Interim (1549) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 15) 1: 15, 92, 905, 907 • 2: 904 –, Wider den Auszug (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 1) 2: 403, 676, 697, 700, 703, 875 • 5: 181, 241 –, Wider den Evangelisten des heiligen Chorrocks (1552; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 3) 2: 648f • 3: 10, 12, 106, 133, 139, 259, 328, 452f, 460f, 507, 510 –, (Azarias Gotsburgensis), Wider den schnöden Teufel (1549) 2: 875 –, Wider die Götter in Preußen (1552) 7: 816 –, Wider die neue Ketzerei der Dikaeusisten (dt. u. lat.) 7: 237f, 420 –, Wider die neue Reformation Pfeffingers (1550) 2: 646, 686, 698, 705f, 710 –715, 718f, 721, 723f –, Wider ein recht heidnisch, ja epikurisch Buch (1549) 2: 148, 649, 726 –, Widerlegung der Predigten [Heldings] (1550) 6: 227

Zitatenregister

–, → auch: Antwerpener Prediger, Otfrid von Weißenburg, Stoltz Flacius/Gallus, Annotatio de vero sensu primariae thesis Paulinae (1568) 3: 547 –, Apologia dass die Adiaphoristen Trennung angericht (1556) 2: 800 –, (Hgg.), Bedenken aufs Interim (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 4) 7: 660 – (Hgg.), Declaratio (1553) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 12) 7: 14, 699 –, Der Theologen Bedenken (1550) (Leipziger Landtagsvorlage [„Leipziger Interim“] mit ergänzenden Dokumenten, unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 4) 2: 28, 33, 244f, 277, 305f, 309, 311, 325, 514, 524, 702–705, 724, 797, 811f, 818, 829, 831, 833, 901 • 5: 6f, 21, 56, 68f, 79, 117, 181, 183f, 187, 226, 241, 270, 451, 471 • 6: 473 –, Ermahnung an alle Stände der christlichen Kirchen in Preußen (1552) 7: 667 –, Provokation (1553) 2: 799 –, Recusationsschrift ... (1551) 3: 90 –, Sendschreiben (1562) 4: 179 –, Verlegung (1552) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 8) 7: 14, 681, 804f, 808f, 835, 841, 848 Flavius Josephus, De bello Iudaico 2: 560 • 3: 340 Formula Concordiae (1577) 1: 22, 24, 759 • 3: 14 • 4: 13, 15 • 6: 16, 43, 146 • 7: 16 Formula Reformationis (1548) 1: 150 Forster, Dictionarium hebraicum 6: 633 Foxe, Acts and Monuments (1565) 1: 674 Fragstück → Christliche Fragstück Frankfurter Prediger, Auf das Vorgeben etlicher Sakramentierer, dass sie mit dem Bekenntnis, zu Dresden gestellt, einig seien, kurze christliche Probe (1571) 8: 985 Frankfurter Rezess (1558) 3: 523 • 4: 10, 50 • 5: 50 Fulgentius von Ruspe, Ad Thrasamundum 8: 598 –, De fide ad Petrum 8: 432 • 9: 138, 167, 466, 485 –, Epistulae 5: 131 • 8: 597 Funck, Auslegung des 9. Psalms, Vorrede (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 2) 7: 12 –, Auszug und kurzer Bericht (1552) 7: 726, 808

141

–, Chronica Carionis (Forts.) (1546) 7: 57, 196 –, Chronologia (1545) 7: 57 –, Der Patriarchen Lehre und Glaube (1554) 7: 783 –, Sankt Anshelmus Frage (1541) 7: 56 –, Unterrichtung gemeiner und rechter christlicher Lehre (1542) 7: 56 –, Vier Predigt von der Rechtfertigung (1561) 7: 58 –, Wahrhaftiger und gründlicher Bericht (1553) (unsere Ausgabe, Bd. 7 Nr. 13) 7: 12, 14, 804f, 807– 810, 812–817, 835, 844, 847, 861, 965 Galenus, In Hippocratis librum de humoribus 9: 315 Gallus, Antwort auf Herrn D. Majors Verantwortung (1552; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 4) 3: 10, 133, 139, 259f, 266, 452f, 460f, 507 –, Antwort. Von dem bösen, zornigen Buch (1559) 2: 841, 852, 854, 856, 862, 867, 874, 877– 880, 885f, 890, 893, 899, 904 – 906, 908f, 912, 954 –956, 958, 960, 970 –, Auf die neue subtile Verfälschung des Evangelii Christi (1553) 3: 134, 435 –, Bericht über ein Gespräch mit Veit Dietrich und Osiander (1548) 1: 118 –, Dass der freie Wille nichts sei (Vorwort) (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 8) 5: 9 –, (Üs.), Luther, Dass der freie Wille nichts sei 6: 5 –, Dass die Gründe noch fest stehen (1560) 2: 440, 948, 954 –, Eine Disputation von Mitteldingen (1550) 2: 360, 723 –, Einer christlichen Stadt untertänige Antwort (1548; Bd. 1, Nr. 4) 1: 15, 268, 277, 646, 952 • 2: 360 • 3: 100 –, Erklärung der Religionsstreite (1559) 4: 82 –, Gegenbericht (Bd. 2, Nr. 7) 2: 646, 874, 903 –, Quaestio de libero arbitrio 5: 278 • 6: 209 –, Responsio de libro professorum Vitembergensum (1559) 2: 850, 954 –, Summa und Auszug (1560) (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 11) 2: 842, 874, 909, 947f, 971 –, Wächterstimme (1560) 2: 970

142

Register

Gelasius I., Tractatus de duabus naturis 8: 815 Ps.-Gelasius von Cyzicus, (Anonyme) Kirchengeschichte 8: 816 Gellius, Noctes Atticae 6: 33 Gennadius von Marseille, De ecclesiasticis dogmatibus 1: 352 Gentile, Confessio. Adnotationes. Protheses (um 1561, unsere Ausgabe Bd. 9, Nr. 3) 9: 135, 137f, 142f, 148, 153, 163, 166 –169, 171–173, 244, 251, 254, 256, 261–268, 288f, 301, 363f, 379, 385, 393, 397f, 404, 430, 570, 573, 592 Georg III. von Anhalt, Von dem hochwürdigen Sakrament des Leibs und Bluts unsers Herrn Jesu Christi (1551) 8: 944 Gerhardt, Befiehl du deine Wege 1: 877 Gernhard, De exiliis (1575) 6: 691 Gerson, De necessaria communione laicorum sub utraque (1417) 1: 864 Gilbert, De magnete (1600) 6: 367 Glaubensbekenntnis der Pińczówer Synode (1562) 9: 182 Gliczner, Societas et symbola (1565) 9: 163, 360, 510 Gonesius, De Deo et Filio eius (um 1560, unsere Ausgabe Nr. 1) 9: 21, 71, 83f, 108f, 118, 143, 187, 200, 210f, 226, 231–233, 236, 245, 268, 273f, 283f, 288f, 291f, 301, 316, 318, 320f, 323, 329f, 332–335, 339, 341, 356f, 371f, 378, 380, 388, 400, 403f, 430, 469, 480, 486, 566, 573 – 577, 580, 588 –, De unigenito Filio Dei 9: 89 –, De uno vero Deo (1570) 9: 226, 234f, 244, 327, 330, 370, 386, 391, 397–399, 431, 573, 591 Greff, Trostlied für Johann Friedrich von Sachsen (1548) (Bd. 1, Nr. 20) 1: 16, 49, 874f, 877 • 2: 608 Gregor I. der Große, Dialogi 1: 524 –, Epistulae 1: 349, 758 • 2: 224, 230 • 5: 229 –, Moralia in Iob 7: 877, 934 Gregor von Nazianz, Ad Cledonium presbyterum epistola 8: 466 –, Carmina de seipso 8: 312 –, Carmina theologica 5: 680 –, Orationes 1: 509 • 5: 140, 735 • 6: 85, 365 • 7: 529 • 8: 63, 204, 370, 378, 466f, 626f, 629, 687, 701, 1029f, 1043 • 9: 174, 181, 187, 240, 344, 384, 466, 490, 503, 515

Gregor von Nyssa, Contra Eunomium 8: 466, 743, 768, 913f –, In Ecclesiasten homiliae 6: 335, 601 –, Orationes 8: 315, 466 Gregor Thaumaturgos, Expositio fidei 9: 83, 138, 162f Gresser, Enarratio brevis et orthodoxa (1567) 8: 957 Gribaldi, De Deo et Dei Filio 9: 4 Grundfest (1571) (unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 7) 4: 538 • 8: 181, 191, 209, 714, 718, 729, 732, 734, 758f, 762, 779, 786f, 810, 812f, 878, 896, 991, 1000, 1002 • 9: 481 Gründlicher und wahrhaftiger Bericht (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 6) 5: 215 Hadrian VI., „Schuldbekenntnis“ (1522) 1: 782 Hamburger Prediger, De rebus adiaphoris epistola (1549) (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 2a) 2: 119, 278 –281 Hamburger und lüneburger Prediger, Responsio (1553) 7: 681, 804 Hänfler, Unvorgreifliche Gedanken (1697) 1: 677 Haymon von Auxerre, Commentaria in epistolam ad Hebraeos 8: 768 –, Expositio in epistolam ad Hebraeos 8: 314 Hegenwald, Erbarm dich mein, o Herre Gott (1524) 2: 698 6: 388 Heidelberger Katechismus (1563) 8: 638, 1131 Heinrich VIII. v. England, Assertio 6: 295 Heinrichsagende (1539) 2: 666 • 3: 31 • 5: 155 Helding, Brevis institutio ad pietatem (1552) 2: 819 –, Von der heiligsten Messe (1548) 2: 31 Herberger, Valet will ich dir geben 1: 877 Herdesian, Refutatio dogmatis de fictitia carnis Christi omnipraesentia et reali idiomatum in ipsisi naturis communicatione (1571) 8: 345, 978 Herodot, Historien 6: 129 • 8: 100f, 1024 Heshusius, Analysis 6: 443f, 460, 479 –, Antidotum (1572) 6: 483 –, Christlicher ... Glaub (1567/8) 6: 450

Zitatenregister

–, De servo hominis arbitrio (1562) 6: 474 –, Epistula ad Flacium (1570) 6: 426, 430, 443, 451, 459, 469, 479, 484 –, Examen theologicum 8: 624 –, Klare und helle Zeugnisse (1572) 6: 664 –, Notwendige Entschuldigung (1563) 4: 189, 219f, 226 –, Pia defensio (1562)

8: 1056

–, Propositiones de aeterna divinitate Iesu Christi (1571) 8: 175 –, Responsio ad praeiudicium Philippi Melanthonis (1560) 8: 1017 –, Ursach (1562) 4: 179, 219 –, Vom Amt und Gewalt der Pfarrherrn (1561) 4: 219 –, Vom vermeinten freien Willen (1562) 6: 474 –, Zehn Predigten von der Rechtfertigung (1568) 6: 449, 467, 474 Hesiod, Theogonie 7: 505 –, Werke und Tage 2: 193, 412 • 7: 505 Hessiander → Herdesian Hieronymus, Ad Pamachium 7: 875 –, Adversus Iovinianum 1: 431 –, Altercatio Luciferiani et orthodoxi 1: 356 –, Bibelübersetzung 7: 597 –, Commentarii in IV epistolas Paulinas 1: 343, 345, 428 • 8: 692 –, Commentaria in epistolam ad Galatas 1: 428, 452 • 7: 926 –, Commentarium in evangelium Matthaei 8: 314 –, Contra Iohannem Hierosolymitanum 8: 496f –, Epistulae 1: 345, 349, 364, 369, 431, 521, 526, 851 • 2: 386, 506 • 7: 598, 960 • 8: 1058 • 9: 28, 59, 72 –, Epistola ad Evagrium (1538) 2: 386 –, Explanatio fidei ad Cyrillum → Commentarius alter in Symbolum Nicaenum siue potius in Tomum Damasi –, Explanatio Symboli ad Damasum → Libellus fidei Pelagii ad Innocentium –, In Epistolam ad Ephesios 9: 72, 81 –, In Hiezechielem 1: 541 –, Tractatus de psalmo LXII 1: 356 Ps.-Hieronymus, De fide 9: 174

143

–, Epistola ad Paulum et Eustochium de assumtione → Paschasius Radbertus, Epistola ad Paulum et Eustochium de assumtione Hilarius von Poitiers, Ad Constantium Augustum 9: 253, 257f, 403 –, Commentarius in Matthaeum 9: 370 –, Contra Arianos vel Auxentium 9: 253, 261, 264 –, De synodis 9: 24, 56, 68, 120, 208, 253, 263, 319f, 373, 385, 393, 400f, 408f –, De trinitate 1: 377 • 5: 761 • 6: 698 7: 179, 576, 581, 632, 925 • 8: 491, 615, 623, 638, 761, 815 • 9: 72f, 78, 81, 88 – 91, 138, 170, 182, 201, 207f, 237, 253, 264f, 267, 320, 330, 342f, 352, 367, 371, 376, 392, 394 –397, 399, 403, 407f Hilderich, Oratio de politia et hierarchia populi Iudaici (1570) 4: 520, 527 Hippolyt, In duo latrones 8: 743 Historia und Erzählung der Handlung in Böhmen ... (1547) 1: 615 Homer, Ilias 2: 174f 7: 255, 287 • 8: 1021, 1042, 1046, 1056, 1072 • 9: 328 –, Odyssee 2: 158f, 178f, 440 • 3: 94 • 6: 152 • 8: 1022 • 9: 115, 306, 391 Honorius Augustodunensis, De cognitione verae vitae 9: 454, 466 Horaz, De arte poetica 3: 91 • 7: 182 –, Epistulae 1: 533, 648 • 2: 232f, 712 7: 598 • 9: 266 –, Oden (Carmina) 1: 174 • 5: 730 –, Satiren 7: 192 Hosius, Predigten 6: 244 Hrabanus Maurus, Commentaria in librum II Maccabaeorum 1: 441 –, De institutione clericorum 2: 386 Huberinus, Siebzig Schlussreden von der rechten Hand Gottes und der Gewalt Christi (1529) 8: 963 Hügel, Gründlicher Bericht (1548) 6: 233 Hugo, Quaestiones et decisiones in epistolas Pauli 8: 932 Hutten, Arminius 1: 637 –, Nemo (1510) 2: 440 Hutter, Concordia concors (1614) 8: 368, 376 Hymnus Ambrosianus 9: 166

144

Register

Ickelsamer, Klag etlicher Brüder (1525) 2: 662 Idyllion de philomela (1557) 3: 518 Ignatius von Antiochien, Briefe 7: 454 • 8: 689f • 9: 111, 138, 144, 147f, 513 Ps.-Ignatius, Ad Antiochenses –, Ad Ephesios

8: 523

8: 372

–, Ad S. Mariam virginem –, Ad Philippenses 138, 147 –, Ad Smyrnenses

9: 111

8: 444, 1027 • 9: 8: 444f, 494

–, Ad Tarsenses 9: 111, 138, 145 –, Ad Trallianos 8: 443f, 495, 498 Index Cinglianorum quorundam errorum in Catechesi Witebergensi nova compraehensorum. Annotatus a ministris ecclesiae Hallensis in Saxonia (1571) 8: 204f, 270, 272, 277, 279, 284f, 298 Irenaeus von Lyon, Adversus haereses 1: 421f, 539 • 2: 806 • 4: 166 • 5: 328f, 442, 445, 653, 732 • 7: 157, 544, 554, 569, 576, 608, 636, 761–763 • 8: 126f, 408, 445f, 498, 690, 815, 993, 1033f, 1037, 1063, 1075, 1077, 1150 Irenäus, Chr., Confutation, gründlicher ... Beweis (1567) 6: 279 –, Examen des Ersten Artikels (1581) 6: 17, 690 –, Merklich Partikel (1580) 6: 690 –, Vortrab (1581) 6: 690 –, Wächterhörnlein (1583) 6: 690 Isidor von Pelusium, Epistulae 5: 762 Isidor von Sevilla, Mysticorum expositiones 6: 55 –, Sententiae 7: 926 Isinder, Disputatio theologica (1548) 2: 816 • 4: 66, 105f Jenaer Theologen, Bekenntnis von der Rechtfertigung vor Gott (1569) 3: 548, 568 –, Vom Testament D. Majors (1570; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 17) 3: 15, 548 –, Von den Fallstricken etlicher neuer Sakramentsschwärmer zu Wittenberg (1572) 8: 985 –, Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571; unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 5) 8: 114f, 156f, 172f, 188f, 191, 204f, 252–255, 262f, 272f, 278f, 284, 616f, 624, 631, 991 Johannes Chrysostomos, Catechesis ad illuminandos 1: 355 • 8: 96f, 99

–, Commentarius in epistulam ad Romanos 7: 385, 914f –, De consubstantiali contra Anomoeos 8: 467 –, De mutatione nominum 5: 33 –, De poenitentia homilia 1: 367, 377 –, Expositio in psalmum CVL 1: 353 –, Homiliae 8: 313, 316, 467, 640, 761 –, Homilia de Melchisedeco 9: 493 –, Homilia in Iohannem 1: 377, 509 • 8: 63 • 9: 68 –, Homiliae in epistulam ad Ephesios 1: 850–852 –, Homiliae in epistulam ad Hebraeos 1: 421 • 9: 68 –, Homiliae XXXII in epistulam ad Romanos 7: 916 –, Homiliae in Epistolam I ad Timotheum 9: 80, 92 –, In epistulam ad Galatas commentarius 5: 736 –, In epistulam primam ad Corinthios 1: 861 • 5: 738 –, In Matthaeum homiliae 5: 90 • 8: 1041 Ps.-Chrysostomos, In psalmum homiliae 8: 65 –, Opus imperfectum in Mattheum 3: 243 • 5: 88 • 6: 286 –, Sermo in sanctos duodecim apostolos 1: 341 –, Spuria 6: 376 Johannes Damascenus, Expositio fidei 8: 39f, 49, 313, 413, 479, 495, 548, 563, 572, 574, 585f, 683, 685, 748, 750f, 754, 768, 913, 918, 923, 1052 Johannes de Fonte, Parvi flores 3: 296 Johannes Maxentius, De Christo professio 5: 122 • 6: 335 Jonas, Annotationes in acta apostolorum (1524) 8: 948 –, Bericht vom christlichen Abschied (1546) 1: 162, 663 –, Wo Gott der Herr nicht bei uns hält (1524) 1: 787 • 6: 388 • 8: 608 Josephus, Antiquitates 5: 250 Justin, Apologia 8: 882, 1058, 1074 • 9: 138, 151, 373, 459 –, Dialogus cum Tryphone 9: 24, 39, 47, 62, 71f, 138, 148 –150, 226, 234f, 241, 243 Ps.–Justin, Expositio rectae fidei 8: 36 • 9: 138, 151–153, 352, 405

Zitatenregister

–, Expositio rectae confessionis → Theodoret Justinian, Contra Monophysitas 8: 573 Justiniani Novellae → Kirchenrechtsquellen Juvenal, Satiren 1: 152 • 6: 82 • 8: 365 Karlstadt, Briefe 6: 280 –, Von dem widerchristlichen Missbrauch des Herrn Brot und Kelch (1524) 8: 1129 Kedrenos, Compendium historiarum 8: 454 Kirchenordnungen –, Auctuarium zur Brandenburgisch-Nürnbergischen Kirchenordnung (1548) 2: 19 –, Brandenburg (1539/40) 1: 247 • 7: 25 –, Brandenburg-Ansbach und Nürnberg (1528) 2: 665 –, Brandenburg-Ansbach und Nürnberg (1533) 1: 247 • 2: 664f • 7: 4, 25 –, Dänemark (lateinisch) 2: 665, 697 –, (England) The Annotated Book of Common Prayer (1549) 9: 166 –, Mecklenburg (1552) 8: 814 –, Pfalz-Neuburg (1543) 1: 247 • 7: 4 –, Pommersche Agende (1569) 8: 965 –, (Sachsen) Georgsagende (1549) 2: 43, 118, 266f, 661, 685, 693, 698, 872 –, (Sachsen) Heinrichsagende (1539) 2: 666 • 3: 31 • 5: 155 –, Schleswig-Holstein (1542) 2: 665, 697 Kirchenrechtsquellen: –, Augsburger Interim → dort –, Codex Iustinianus 9: 137, 141, 565, 568f –, Decretales Gregorii IX. 1: 391 –, Decretum Gratiani 1: 341, 345, 355, 358f, 365f, 369, 374, 409, 420, 427, 782 • 2: 522, 541, 570f, 640, 716 • 3: 175, 561 • 5: 231, 234, 238 • 6: 327 • 7: 412, 877, 926, 947 • 8: 848 –, Dictatus papae 2: 184 –, Digesten 5: 607 • 6: 158 • 7: 751 –, Justiniani Novellae 5: 229 –, Lateransynode (649), Dekrete 8: 517, 615 –, Liber sextus 1: 786 –, Tridentinum, Dekrete 2: 402

145

–, Unam sanctam (1302) 1: 230 • 2: 184, 208 –, Unigenitus (1343) 1: 318 –, → auch: Kirchenordnungen Klaglied deren von Magdeburg (1551) 2: 448 „„Kleines Interim“ (1549) 1: 45 Konkordienformel (1577) 8: 723, 816, 1122, 1151 Konzilien → Synoden Koran 1: 269, 400f, 841f • 2: 685 • 5: 512 • 7: 552, 594, 678 • 8: 649, 879 Kyrill von Alexandrien, Kommentar zum Johannesevangelium 7: 579f, 582 Lactantius, De mortuis persecutorum 1: 163 –, Divinarum institutionum libri septem 9: 72, 85, 499 Lange/Haubold, Theologisches Bedenken (1576) 6: 689 Lasius, Auslegung des Apostolicums, Erster Teil (1561) 6: 167, 249, 254f –, Grundfeste der reinen evangelischen Wahrheit (1568) 6: 169, 293 –, Güldenes Kleinod (1556) 6: 169 –, Praelibatio Flaciani dogmatis (1568) 6: 167, 245, 251 –, Spandauer Weihnachtsspiel ([1549] 1586) 6: 169 –, Fundament wahrer vnd christlicher Bekehrung wider die flacianische Klotzbuße (1568, unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 4) 6: 241, 251, 256–259, 266, 278, 295 • 8: 333, 400 Łaski, Confessio de Mediatore 9: 204 Lateransynode (649), Dekrete 8: 517, 615 Legenda aurea 2: 564f, 600f, 638 Leipziger Landtagsvorlage („Leipziger Interim“) (1548/50; unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 4) 1: 7 • 3: 8, 31, 59, 65, 87f, 90, 103, 259, 502 • 4: 52 (s. a. Flacius/Gallus, Der Theologen Bedenken) • 5: 622 Leipziger und Wittenberger Theologen, Wahrhaftiger Bericht und kurze Warnung der Theologen beider Universitäten (1570) 8: 610 Leo I. d. Gr., Epistolae 8: 768 • 9: 388 –, Tomus ad Flavianum 8: 38, 452, 574, 580, 736, 903 Libellus fidei Pelagii ad Innocentium 8: 460 Liber pontificalis 1: 536f

146

Register

Liber sacerdotalis (1523) 1: 379 Lieder (und Gesänge) –, Ach Gott vom Himmel sieh darein (1523) 8: 561 –, Adoro te devote (Thomas von Aquin) 7: 409 –, Agnus Dei, qui tollis peccata mundi 2: 407 –, Also heilig ist der Tag (Ostergesang) 8: 203 –, Aus tiefer Not schrei ich zu dir (Luther) 1: 936 –, Befiehl du deine Wege (Gerhardt) 1: 877 –, Christ ist erstanden 7: 193 –, Christ lag in Todesbanden (1524) 5: 734 • 8: 199 –, Christum wir sollen loben schon (Luther) 7: 484 –, Der Tag der ist so freudenreich 1: 566 –, Deutsche Litanei (Luther) 9: 166 –, Dies est laetitiae in ortu regali 7: 179 –, Dies sind die heilgen zehn Gebot (1524) 4: 332 –, Durch Adams Fall ist ganz verderbt 6: 14, 141, 216, 253, 301, 383, 388f, 398, 432, 474, 531, 648 –, Ein feste Burg (Luther) 7: 609 –, Ein hübsch Liedlin von dem Bock von Leipzig 1: 882 –, Ein Kindelein so löbelich 1: 566 • 2: 407 • 7: 170 –, Ein Lied wider den abtrünnigen Propheten Leningen (1548) 1: 882 –, Eines sächsischen Maidleins Klag und Bitt (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 22) 1: 16, 874f • 2: 580f, 608 –, Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort (Luther) 1: 962 • 2: 808 • 7: 492 –, Es ist das Heil uns kommen her (Speratus 1523) 4: 332 • 6: 594 • 8: 351 –, Es spricht der Unweisen Mund wohl 6: 648 –, Hilf Gott, wie ist der Menschen Not so groß 6: 253, 432, 648 –, Hymnus Ambrosianus 9: 166 –, Ich habs gewagt, du schöne Magd 1: 884 –, Klaglied deren von Magdeburg (1551) 2: 448 –, Mensch, willst du leben seliglich 4: 237

–, Mit Fried und Freud ich fahr dahin 3: 307 –, Nun bitten wir den heiligen Geist 2: 407 –, Nun freut euch lieben Christen gmein (1523) 4: 332 • 6: 55f, 140f, 207, 301, 428 • 8: 692 –, Pange lingua (Thomas von Aquin) 7: 177 –, Sequentia de s. trinitate (troparium) 9: 84 –, Vater unser im Himmelreich 2: 407 –, Veni sancte spiritus (Stephen Langton) 7: 769, 953 –, Victimae paschali laudes 5: 734 –, Vita in ligno moritur 7: 179 –, Was wollen wir aber singen 1: 884 –, Wie schön leucht uns der Morgenstern (Nicolai) 1: 877 –, Wir glauben all an einen Gott 2: 407 –, Wo Gott der Herr nicht bei uns hält (1524) 1: 787 • 6: 388 • 8: 608 –, → auch: Greff Lindanus, Panoplia evangelica (²1563) 6: 243 Lindau (Bgmst. u. Rat), Bericht (1576) 6: 705 Lismanini, Brevis explicatio (1565, unsere Ausgabe Bd. 9, Nr. 5) 9: 273, 303, 411, 587 –, Lehrbrief an Iwan Karniński (1561) 9: 203 Livius, Ab urbe condita 8: 1089 Lüneburger Theologen, Bedenken oder Censura von dem neuen Wittenbergischen Catechismo (1571) 8: 188, 191, 204 –207, 270, 278f Lukian von Samosata, Calumniae 5: 731 –, Demosthenis Encomium 2: 619 Lullus, Ars generalis ultima 8: 887 Luther, Abbildungen des Papstums (1545) 1: 100f –, Ach Gott vom Himmel sieh darein (1523) 8: 561 –, Acta Augustana (1518) 1: 429 –, Ad librum eximii magistri Catharini responsio 5: 126 –, Adversus armatum virum Cocleum (1523) 2: 709 –, An den christlichen Adel (1520) 1: 381 • 2: 370 • 3: 82 –, An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen (1540) 1: 680

Zitatenregister

–, An die Ratsherrn (1524) 1: 790 –, Annotationes in aliquot cap. Matthaei (1538) 3: 164, 274 –, Annotationes in Ecclesiasten (1532) 8: 769 –, Antinomerdisputationen 4: 6, 14, 47, 62f, 104, 309 –311, 315f, 429, 436, 458, 461, 494 – 497, 510, 514, 537, 555 • 5: 541, 547 → auch: Thesen gegen die Antinomer –, 2. Antinomerdisputation (1538) 1: 21 –, Appellatio F. Martini Lutheri ad Concilium (1518) 1: 146, 803 –, Assertio omnium articulorum (1520) 6: 176 –, Auf des Königs zu England Lästerschrift (1527) 5: 275 • 6: 295 –, Auslegung der Episteln und Evangelien durchs ganze Jahr (1548) 3: 385 –, Auslegung des 1. und 2. Kapitels Johannis 4: 429 –, Auslegung des 101. Psalms 4: 428 –, Auslegung des 109. (110.) Psalms (1518) 8: 756 –, Auslegung des Vaterunsers (1519) 6: 134, 262, 648 –, Auslegung vieler schöner Sprüche (1547) 3: 217 4: 314 –, Aus tiefer Not schrei ich zu dir 1: 936 –, Bedenken (1530) 5: 239 –, Betbüchlein 6: 548 –, Biblia germanica (1545) 6: 542, 650, 705 • 9: 493, 542 –, Biblia germanica (1546), Glosse zu I Kor 11,29 8: 287 –, Brief an die Fürsten zu Sachsen (1524) 6: 299 –, Brief an die Schweizer Städte (1537) 8: 547, 625, 701, 727, 1008, 1121 –, Briefe 1: 563, 603, 638, 660, 686, 918 • 6: 295 –, Briefe → Flacius, Epistulae Lutheri –, Bucheinzeichnungen 1: 632 –, Bulla coenae Domini (1522) 2: 750 –, Christ ist erstanden 6: 648 –, Christ lag in Todesbanden 5: 734 • 8: 199 –, Christum wir sollen loben schon 6: 550, 595, 651

147

–, Contra Henricum Regem Angliae (1522) 6: 295 –, Contra malignum Eckii iudicium defensio (1519) 4: 153 –, Crucigers Sommerpostille (1544) 2: 256 • 3: 385 –388, 426, 428– 430, 482, 516 • 4: 47, 55, 57, 314, 484, 497 –, Das 14. und 15. Kapitel St. Johannis gepredigt und ausgelegt (1538) 5: 171, 204 • 6: 706f • 7: 355, 603 • 8: 940 –, Das 16. Kap. St. Johannis gepredigt ... (1539) 6: 625 • 7: 224, 359, 606 –, Das [16. u.] 17. Kapitel S. Johannis von dem Gebet Christi (1530) 7: 355 • 8: 855, 1001 –, Das 17. Capitel Johannis (1528/29) 8: 769, 781 –, Das 18. und 19. Kapitel und ein Stück aus dem 20. S. Johannis ... 5: 70, 157 –, Das Neue Testament Deutsch (1522) 1: 571, 830, 890 –, Das schöne Confitemini (1530) 2: 578 –, Dass der freie Wille nichts sei [Üs. Jonas] 5: 9, 272, 278, 282f –, Dass diese Wort Christi „Das ist mein Leib“ noch fest stehen, wider die Schwärmgeister (1527) 3: 477 • 6: 366 • 7: 158, 577 • 8: 299, 548, 643, 754, 782, 851, 859 – 861, 993, 1001, 1006, 1106, 1113 –, Dass Eltern die Kinder nicht zwingen noch hindern ... (1524) 1: 680 –, De captivitate Babylonica (1520) 1: 229, 381, 525, 568, 810 • 2: 308f, 467, 506, 664, 699, 917 • 6: 295 • 8: 1004 –, De libertate Christiana (1520) 2: 308 –, Der Prophet Sacharja ausgelegt (1527) 1: 632, 941 –, Der Spruch S. Pauli Gal 1 ... (1538) 3: 381 –, De servo arbitrio (1525) 4: 188 • 5: 4, 9, 86, 110, 117, 126, 199, 275, 505, 508, 526f, 639, 645, 651, 779 • 6: 3 – 6, 45, 48, 53, 77, 88, 95, 98, 132, 179f, 197, 221, 278, 294, 535f, 597, 650f, 699 • 8: 491 –, Deuteronomium Mosi cum annotationibus (1525) 5: 652 –, Deutsche Bibel (1534) 8: 713 –, Deutsche Bibel (1541) 1: 782 –, Deutsche Bibel (1545) 1: 112, 177, 218, 394, 529, 602, 629, 665, 668, 670, 781f, 786, 807f, 924, 969 • 2: 485,

148

–, –, –, –, –,

–, –, –,

–, –, –, –, –, –, –, –, –, –, –, –, –,

–, –, –,

–,

Register

523 • 3: 75, 431 • 4: 124 • 5: 653 • 8: 713, 784 Deutsche Bibel (1546) 1: 234 • 3: 216 • 8: 287, 864 Deutsche Litaney 9: 166 Deutsche Messe (1526) 1: 976f • 2: 5, 31, 222, 662, 676, 889 De votis monasticis (1521) 1: 468 • 3: 379 Die ander Epistel S. Petri und eine S. Judas gepredigt u. ausgelegt (1524) 7: 365, 367 Die drei Symbola oder Bekenntnisse des Glaubens Christi (1538) 8: 784 Die ersten 25 Psalmen ausgelegt auf der Coburg (1530) 6: 657 Die fürnehmsten und besten Schriften Doctoris Martini Lutheri (1575) 8: 1110 Die Lügend von S. Johannes Chrysostomo (1537) 1: 436 Die sieben Bußpsalmen (1517/1525) 1: 822 • 3: 432 Dies sind die heilgen zehn Gebot (1524) 4: 332 Disputatio contra quosdam Antinomos (1537) 8: 254f Disputatio contra scholasticam theologiam (1517) 1: 825 • 3: 93, 189 Disputatio de divinitate et humanitate Christi (1540) 7: 925 Disputatio de homine (1536) 6: 603 Disputatio de iustificatione (1536) 3: 5 • 7: 227–230 Disputatio de lege et fide (1519) 4: 458, 510 Disputatio de operibus legis et gratiae (1538) 3: 268, 270 Disputatio de sententia ‚Verbum caro factum est‘ (1539) 6: 152 Disputatio prima contra Antinomos (1537) 8: 350 Disputatio pro declaratione virtutis indulgentiarum (1517) 1: 66 • 6: 6, 91, 708 Disputatio theologica (1539) 9: 31, 592 Disputation über Joh 1,14 (1539) 8: 944 Ecclesiastes Salomonis cum annotationibus D. Martini Lutheri (1532) 8: 855, 1001 Ein Brief an die Christen im Niederland (1523) 1: 674

–, Eine einfältige Weise zu beten (1535) 7: 600 –, Eine kurze Form der Zehn Gebote (1520) 3: 175 • 4: 8 –, Einer aus den hohen Artikeln des allerheiligsten päpstlichen Glaubens (1537) 1: 779 –, Eine Schrift wider den Eisleben (1549) 1: 763, 766 • 6: 654 –, (Hrsg.) Eine welsche Lügenschrift von Luthers Tod (1545) 1: 162 –, Ein feste Burg ist unser Gott (1529) 1: 604, 667 • 2: 655, 747 –, Ein neues Lied wir heben an (1523) 1: 235, 674 –, Ein Sendbrief des Herrn Wolfen (1524) 4: 484 –, Ein Sermon auf das Fest der Heiligen Dreifaltigkeit 9: 500 –, Ein Trost den Weibern (1542) 1: 166 –, Ein Widerruf vom Fegfeuer (1530) 1: 583 –, Enarratio psalmi LI ([1532] 1538) 1: 25 • 4: 541 • 6: 3, 92, 97, 133, 135, 146, 148, 177, 261, 263, 394f, 406, 408, 439, 443, 532, 536, 562, 587– 589, 650, 656, 660 • 7: 175, 224, 379, 559 –, Enarratio psalmi XC (1541) 6: 289 –, Enarratio psalmorum LI et CXXX (1538) 6: 336, 369 –, Enarratio 53. capitis Esaiae prophetae (1544, Druck 1550) 2: 627 • 8: 488, 490 –, Epistel S. Petri gepredigt und ausgelegt (1. Bearbeitung, 1523) 3: 216 7: 409 –, Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort (1541) 1: 962 • 2: 808 –, Es spricht der Unweisen Mund wohl 6: 648 –, Etliche schöne Predigten (1532) 3: 213f, 232, 242 –, Evangelium von den zehn Aussätzigen (1521) 6: 665 –, Fabeln 1: 167, 233 • 3: 380, 575 • 5: 463, 686 –, Formula missae et communionis (1523) 1: 976 • 2: 406, 662, 699 • 7: 953 –, [Kleiner] Galaterkommentar (1519) 3: 482 • 4: 8, 510 –, [Großer] Galaterkommentar ([1531] 1535) 2: 5, 941 • 3: 145, 156, 216f, 270, 281, 344, 346, 376f, 381f, 536 • 4: 65f, 112, 126, 153f, 245,

Zitatenregister

–, –,

–, –,

–,

–, –, –, –, –, –, –, –, –,

266, 312–315, 451 • 5: 142 • 6: 49, 132, 139, 147, 177, 294, 337, 428, 646, 657f, 662 • 7: 250, 359, 361, 363, 365, 559, 778 • 9: 558 Gelobet seist du, Jesu Christ 6: 606 Genesisvorlesung 1535 –1545 (1544 – 1554) 1: 25, 658, 660 – 662, 664 • 3: 539 • 5: 133, 142, 539 • 6: 39, 79, 132, 134f, 159, 178, 242, 260, 262– 264, 336, 356 –358, 360, 364, 396, 442, 478, 482, 504, 595f, 706 Gesangbuchvorrede (1528) 6: 214 Glosse auf das vermeinte kaiserliche Edikt (1531) 1: 578 • 3: 378f • 4: 337 • 6: 100, 296 Großer Katechismus (1529) 1: 65, 71, 531 • 2: 198f, 286f, 563, 571, 573, 606, 661 • 3: 25, 477 • 4: 148, 330, 333f, 344, 503 • 5: 378f • 6: 369, 374, 595 • 7: 158 • 8: 335–337, 944, 1120, 1123 Grund und Ursach aller Artikel (1521) 1: 429 • 6: 6, 139, 639 Hauspostille (1566) 8: 487, 692, 779 Heerpredigt wider den Türken (1529) 1: 656 Heidelberger Disputation (1518) 3: 93, 481 • 4: 266 • 5: 70 • 6: 49 In Hoseam (1545) 7: 175 Invokavitpredigten (1522) 1: 17 • 2: 661 In XV psalmos graduum (1532/33) 7: 224, 379, 381, 922 In XV psalmos graduum (1540) 1: 662, 672f In quindecim psalmis graduum commentarii (1545) 4: 334

–, Jenaer Ausgabe, Bd. 1 lat. (1556) 3: 471 –, Jenaer Ausgabe, Bd. 3 lat. (1582) 3: 482 –, Kirchenpostille (1522) 8: 483 – 486, 853 –, Kleiner Katechismus (1529) 1: 65 • 2: 563 • 4: 86, 237 • 5: 13, 731 • 6: 281, 301, 332, 369, 374, 480, 595 • 8: 98, 163, 187, 244f, 335f, 338, 354, 623, 732, 818, 993, 1120 –, Kurzes Bekenntnis vom heiligen Sakrament (1544) 1: 105 • 8: 299, 344, 725, 1113 –, Lateinische Dichtungen 1: 566 –, Leipziger Disputation 5: 645 –, Liedtexte → auch dort –, Magnificat verdeutscht (1521) 6: 139, 289

149

–, Mensch, willst du leben seliglich 4: 237 –, Mit Fried und Freud ich fahr dahin 3: 307 –, Nachmittagspredigt am 1. Januar 1532 4: 58f –, Neues Testament deutsch (1522) 8: 684 –, Nun freut euch lieben Christen gmein (1523) 4: 332 • 6: 55f, 140f, 207, 301, 428 • 8: 692 –, Operationes in psalmos (1519 –1521) 2: 633 • 7: 920f –, Papsttreu Hadriani IV. und Alexanders III. ... (1545) 1: 783f –, Postillen: –, Adventspostille (1522) 4: 3, 57f • 6: 704, 708 • 7: 369, 727, 747 –, Weihnachtspostille (1522) 8: 700, 739, 755, 760f, 765–767, 783, 872, 916 –, Wartburgpostille (1522) 7: 463 –, Fastenpostille (1525) 1: 255 • 5: 55 • 6: 290 • 7: 463 • 8: 861, 868f, 872 –, Kirchenpostille (1522) 1: 25, 471, 587, 680 • 2: 256 • 3: 385, 516 • 4: 60f, 314, 335 • 5: 72 • 6: 6, 133, 260, 396f, 440f, 444, 482, 532, 560f, 597, 607, 637, 644, 652, 703, 707f • 8: 483 – 486, 853 –, Roths Sommerpostille (1526) 3: 516 • 5: 432 • 6: 705, 708 –, Roths Festpostille (1527) 3: 516 • 6: 608 • 7: 775 –, Roths Winterpostille (1528) 3: 516 –, Roths Postillen (1526–1528) 2: 256 –, Crucigers Sommerpostille (1544) 6: 625f, 703f • 7: 371, 373, 746 –, Hauspostille (1544/1559/1566) 1: 662 • 2: 256 • 3: 220, 255, 269, 384, 433, 516 • 4: 310 • 6: 362–364, 482, 548, 596, 626, 651, 662 • 7: 73, 166, 175, 375, 377, 604f • 8: 487, 692, 779 –, Praelectiones in prophetas minores 1524/25) 1: 468 • 6: 177 –, Predigten 1: 656 • 5: 539 • 6: 39, 277, 298, 532f, 620, 625, 653, 663, 703, 708 –, Predigten über das 1. Buch Mose (1523/24) 1: 236 • 7: 495 –, Predigten über das 2. Buch Mose (1525) 6: 706 –, Predigten über das 5. Buch Mose (1529) 1: 903 –, Predigten über etliche Kapitel Mt (1537–1540) 2: 750

150

Register

–, Predigten über das 5. Buch Mose (1529) 1: 903 –, Predigten über etliche Kapitel Mt (1537–1540) 2: 750 –, Predigt in der Schlosskirche zu Weimar (1522) 3: 3 –, Predigt zu Act 15 (1524) 3: 378 –, Predigt vom Gesetz und Evangelium (1537) 4: 315 –, Predigt zu Mt 22 (30.09.1537) 3: 163, 432 –, Predigt zur Einweihung der Schloßkirche Torgau (1544) 1: 654 • 2: 271 –, Predigt am 2. Sonntag nach Epiphanias (1546) 8: 1010 → auch: Reihenpredigten, Tucher, Wochenpredigten –, Promotionsdisputation von Palladius und Tilemann (1537) 3: 5f, 131, 318 • 4: 153, 291, 313f, 316 –, Promotionsdisputation von Weller und Medler (1535) 4: 235f –, Psalmenvorlesung (1533) 4: 60 –, Rationis Latomianae confutatio (1521) 6: 328, 396, 566, 588f, 607, 648, 661, 663, 699 –, Ratschlag eines Ausschusses etlicher Kardinäle (1538) 1: 571 –, Reihenpredigten (1523) 7: 739 –, Reihenpredigten über Joh 6 – 8 (1530/2) 8: 334 –, Reihenpredigten über Mt 5 –7 (1530) 2: 703 –, Reihenpredigten über Mt 11–15, Joh 16 –20 und 5. Mose (1528/29) 8: 876 –, Resolutio Lutheriana super propositione sua decima tertia de potestate papae (locupletata) (1519) 1: 348 –, Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute (1518) 1: 834 • 4: 438 –, Römerbriefkommentar (1515/16) 2: 817 • 7: 919 –, Römerbriefvorlesung 6: 39 –, Schmalkaldische Artikel (1537) 1: 65, 105, 236, 306, 331, 372 • 2: 34, 140f, 261, 400, 403, 499, 664, 970 • 3: 13, 58, 306 • 4: 64f, 497 • 5: 312f, 356f, 377, 416f, 465, 690 • 6: 6, 134, 136, 253, 389, 407, 497, 580, 586f, 655, 660, 662 • 7: 259, 447, 605 • 8: 479, 943 –, Schwabacher Artikel (1529/30) 5: 506, 508, 524

–, Sendbrief an Herzog Albrecht von Preußen (1532) 3: 278f –, Sendbrief vom Dolmetschen (1530) 1: 838, 858 • 2: 708 • 4: 109 –, Sendschreiben an die zu Frankfurt am Main (1533) 8: 302, 333 –, Sermo de duplici iustitia (1519) 7: 355, 603 –, Sermo de triplici iustitia (1518) 6: 133 • 7: 353 –, Sermon am Himmelfahrtstage (1523) 3: 382f –, Sermon von dem Gebet und Prozession in der Kreuzwoche (1519) 1: 470 –, Sermon von dem neuen Testament (1520) 2: 664 –, Sermon von dem Sakrament der Taufe (1519) 6: 548f –, Sermon von dem Sakrament des Leibes und Blutes Christi (1526) 2: 660f • 8: 853, 1001 –, Sermon von dem unrechten Mammon (1522) 3: 244 –, [Kleiner] Sermon von dem Wucher (1519) 1: 680 –, [Großer] Sermon von dem Wucher (1520) 1: 680 –, Sermon von der Sünde wider den Heiligen Geist (1529) 3: 582 –, Sermon von Sünde, Gerechtigkeit und Urteil (1522) 7: 774 –, Sieben Bußpsalmen (1517/1525) 6: 134, 262, 407, 531f, 561, 589, 663, 701, 707f • 7: 224, 600 –, Sprichwörtersammlung 1: 393, 628 –, Summa des christlichen Lebens aus S. Paulo (1533) 3: 230 • 4: 338 • 6: 703 –, Summarien über die Psalmen und Ursachen des Dolmetschens (1531–1533) 1: 609 • 4: 133 • 7: 174, 299, 617, 922 –, Supputatio annorum mundi (1541/45) 1: 960 • 7: 462 –, Taufbüchlein (1523) 1: 838 • 2: 401, 509, 676 –, Taufbüchlein (1526) 1: 65, 529, 838, 975 • 2: 401, 509, 676, 693, 806 • 6: 15, 390, 542 –, Thesen gegen die Antinomer 4: 6, 55, 69, 126, 134, 153, 343f, 398f, 403, 413f, 420f, 425, 430, 440, 455, 485, 488, 500, 523, 528, 550, 557– 559 • 5: 367, 369 • 7: 224 • 9: 549 → auch: Antinomerdisputationen –, 4. Thesenreihe über Röm 3,28 (1536) 6: 286

Zitatenregister

–, –, –,

–, –, –, –, –, –,

–, –, –, –, –, –, –,

–, –,

–, –,

–,

–,

659f, 783 • 6: 405 – 407, 409 • 7: 202f, 230 • 8: 535, 577, 857f, 903 Tractatus de libertate Christiana (1520) 3: 3, 344f Traubüchlein (1529) 2: 79 • 6: 543 Treue Vermahnung sich zu hüten vor Aufruhr und Empörung (1522) 2: 542, 661 Unterricht der Visitatoren (1528) 6: 707 Ein Urteil der Theologen zu Paris (1521) 6: 373 Vater unser im Himmelreich 2: 407 Vermahnung an die Geistlichen (1530) 2: 662f Vermahnung zum Sakrament (1530) 2: 701 Vom Abendmahl Christi. Bekenntnis (1528) 1: 105, 573 • 2: 679, 695, 761, 968 • 5: 279 • 6: 296f, 663, 670 • 7: 176, 194, 590, 634, 646 • 8: 297, 299, 718, 723, 728, 755, 760, 769, 842f, 852, 861, 874, 886, 888, 936, 942, 1001, 1008, 1113 Vom Bruder Henrico, in Ditmar verbrannt (1525) 1: 674 • 6: 645 Vom Greuel der Stillmesse (1525) 1: 435 Vom Himmel hoch da komm ich her (1535) 2: 919 Vom Kriege wider die Türken (1529) 6: 299f Vom Missbrauch der Messe (1521) 1: 577, 582, 760 Vom Papstesel zu Rom ... (1523) 1: 678 Vom Reich Christi. Der CX. Psalm, Gepredigt und ausgelegt (1535/6) 8: 756, 782 Vom Schem Hamphoras (1543) 1: 680 Von Anbeten des Sakraments des heiligen Leichnams Christi (1523) 8: 558, 724 Von christlicher Gerechtigkeit und Vergebung der Sünden 7: 373, 375 Von dem Papsttum zu Rom wider den hochberühmten Romanisten zu Leipzig (1520) 1: 368 Von den Conciliis und Kirchen (1539) 1: 236, 838 • 3: 389 • 4: 241 • 6: 698 • 7: 495, 634, 900, 933 • 8: 487, 491, 505, 736 Von den guten Werken (1520) 4: 335, 367 • 5: 3 • 6: 589

151

–, Von den Juden und ihren Lügen (1543) 1: 680 • 4: 126 –, Von den letzten Worten Davids (1543) 1: 680 • 4: 68 • 7: 628 • 8: 480 – 482, 543, 598, 698, 757, 856, 1001 –, Von den Schlüsseln (1530) 2: 750 –, Von der Auferstehung der Toten (I Kor 15) (1534) 6: 480f, 597f, 608 –, Von der Beicht (1521) 6: 707 –, Von der Freiheit eines Christenmenschen (1520) 1: 123, 813, 822 • 2: 309 • 3: 15, 379 –381 • 4: 8 • 5: 3 • 7: 720 –, Von der Winkelmesse und Pfaffenweihe (1533) 1: 410, 582 • 6: 213 –, Von Ehesachen (1530) 1: 680 –, Von heimlichen und gestohlenen Briefen (1529) 2: 421 • 3: 68 –, Von Jesu Christo eine Predigt zu Hofe zu Torgau gepredigt (Drei Predigten). Die Dritte Predigt, auff den Ostertag (1533) 8: 201 –, Von Kaufshandlung und Wucher (1524) 1: 680 –, Von weltlicher Obrigkeit (1523) 1: 925 • 2: 37, 323, 689 • 7: 460 –, Vorlesungen über 1. Mose (1535–1545) 8: 175 –, Vorlesungen über die Stufenpsalmen und Ps 90 (1532/35) 8: 238, 241, 346 –, Vorlesungen über Jesaja 9 und 53 (1543/44) 8: 757 –, Vorrede auf die Epistel Sanct Jacobi (1522) 1: 234 –, Vorrede auf die Epistel S. Jacobi et Judae (1522) 4: 125 –, Vorrede auf die Episteln St. Jacobi et Judae (1545) 2: 139 –, Vorrede über den Propheten Daniel (1545) 7: 727, 808 –, Vorrede zu ‚Chronica und Beschreibung der Türkei‘ (1530) 4: 119 –, Vorrede zum Alten Testament 4: 497 –, Vorrede zum ersten Band seiner Opera latina (1545) 1: 816 • 4: 68, 537 • 7: 301 • 8: 491 –, Vorrede zum Kolosserbrief 4: 475 –, Vorrede zum Neuen Testament (1545) 3: 244 • 4: 461, 475 –, Vorrede zu Moibanus, Ps 29 (1536) 6: 289 –, Vorrede zu Spenglers Bekenntnis (1535) 6: 400

152

Register

–, Vorrede zu Tauler (1516)

6: 288

–, Vorrede zum 1. Band der Wittenberger Ausgabe (1539) 6: 292 –, Vorrede zum Römerbrief (1545) 3: 35, 245 • 6: 135f, 225, 263f, 395, 407, 439, 442, 532 –, Vorwort zu: In prophetam Amos Johannis Brentii expositio (1530) 8: 834 –, Warnung an seine lieben Deutschen (1531) 1: 676 • 2: 462f, 578, 599 –, Wider das Papsttum zu Rom (1545) 1: 348, 781, 814, 834 • 2: 522, 745 –, Wider den Eisleben [1540] (1549) 4: 61f, 420f, 423, 442, 484, 497, 512 –, Wider den Meuchler zu Dresden (1531) 1: 578 –, Wider die Antinomer (1539) 3: 350 • 4: 7, 61, 344, 368, 421, 423, 443, 497, 510, 512, 515 • 9: 553 –, Wider die XXXII Artikel der Theologisten zu Löwen (1545) 1: 571 • 8: 734 –, Wider die Bulle des Endchrists / Adversus execrabilem Antichristi bullam (1520) 5: 488 –, Wider die himmlischen Propheten (1524/1525) 2: 661, 761 • 4: 4, 257 • 6: 670 • 8: 853, 1106, 1113, 1119 –, Wider die mordischen Rotten der Bauern (1525) 4: 121 –, Wider Hans Worst (1541) 1: 922 • 2: 24, 36f, 676 –, Wir glauben all an einen Gott 2: 223 –, Wittenberger Ausgabe Bd. 1 dt. (1539) 3: 399, 575, 578 –, Wochenpredigten über Joh 16–20 (1528/9) 2: 743 • 4: 330 –, Zirkulardisputation über das Recht des Widerstands gegen den Kaiser (1539) 2: 449, 558f, 576 –, Zwo Predigten ... (1551) 3: 381 Luther/Melanchthon: Disputatio von der Rechtfertigung (1536) 3: 67, 260 • 4: 154 • 5: 465 –, Papstesel zu Rom (1523) 4: 338 Luther/Melanchthon/Bugenhagen, Vertrag zwischen Beyer und Becker (1524) 4: 437 Magdeburger Rat, Ausschreiben an alle Christen (1550) (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 5, Beilage) 4: 190 –, Bericht (1562)

4: 189, 219

–, Notwehr (1563) 4: 189, 225 Magdeburger Bekenntnis (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 5) 2: 118, 635, 697, 798 • 5: 270, 455 Magdeburger Ratsausschreiben 2: 459, 638 Magdeburger Zenturien (1559ff) 2: 472 • 4: 178, 221, 241 • 6: 41 • 9: 421, 423, 458f, 482, 493, 515 Magdeburgius, Gespräch eines Esels und eines Bergknechts 6: 214 Maior, Joh., Synodus avium 6: 214 Major, Gg., Auf des ehrwürdigen Herrn Niclas von Amsdorf Schrift (1552, unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 1) 1: 49 • 2: 755, 771, 799 • 3: 9, 49, 55, 57, 61, 63f, 66, 69 –72, 81, 84, 87, 91, 93, 99, 103, 106f, 110, 119, 124, 141, 275, 283, 452f, 460f, 538, 576, 578f • 5: 71, 448, 542 –, Auslegung des Glaubens (1550/1555) 2: 755, 767f • 3: 33, 36, 39, 44, 55 –, Bekenntnis von der Justifikation (1558; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 12) 3: 12, 14, 471, 477, 486, 493, 523, 538f, 547, 568, 576 –, Commonefactio historica de statu eius temporis (1567) 3: 547, 567 –, De origine et autoritate verbi Dei (1550) 3: 39 –, Eine Predigt in Weihenachten (1551) 3: 516 –, Eine Predigt über den ... Spruch Johannis [1,29] (1552) 3: 99, 106, 109, 112, 141f, 516f –, Ein Sermon von S. Pauli vnd aller gottfürchtigen Menschen Bekehrung zu Gott (1553) 1: 19 2: 815 –, Enarratio epistolae Pauli ... ad Ephesios (1552) 3: 34 –, Ewiger göttlicher ... Majestät Declaration wider Kaiser Karl (1546) 2: 449 • 3: 83, 119 –, Prima pars homeliarum in epistolas Dominicales (1556) 3: 393, 411, 445, 471 –, Prima pars homeliarum in evangelia Dominicalia (1562) 3: 492, 523 –, Propositiones theologicae repetentes summam doctrinam de iustificatione et bonis operibus (1570) 8: 185 –, Psalterium Davidis (1547/1549) 2: 771f • 3: 28f

Zitatenregister

153

–, Quarta pars homeliarum in evangelia dominicalia et dies festos praecipuos (1566) 8: 954 –, Refutatio horrendae profanationis coenae Domini (1551) 2: 755, 769, 777 • 3: 28, 33, 35, 39, 44, 55 • 5: 186

–, Notwendige Entschuldigung (1559) 4: 345

–, Repetitio, Wiederholung und endliche Erklärung (1567) 3: 547, 567 –, Secunda pars homeliarum in epistolas Dominicales (1556) 3: 393, 411, 445, 471 –, Series et dispositio orationis in epistola Pauli ad Romanos (1556) 2: 815 • 3: 445, 471 • 5: 452, 542

–, Vom öffentlichen Zeugnis Flacii (1573) 6: 511, 516 –, Wahrhaftiger Gegenbericht auf Majors Repetitio (1568) 3: 548 • 8: 402 –, Zwo hochnotwendige Fragen (1573) 6: 578 Marbach, Christlicher Unterricht (1567) 8: 737, 740f, 815, 922 Marnix/Fischart, Bienenkorb 6: 374 Marsilius von Padua, Defensor pacis 1: 866 Ps.-Martialis, Epistola ad Burdegalenses 9: 515, 529 Martin von Troppau, Chronicon pontificium et imperatorum 1: 960 Matthesius, Postilla (1565) 8: 965 Medler, Predigt wider das Interim (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 12) 1: 15f, 93 • 2: 119 • 6: 23 Melanchthon, A godly and learned assertion in defence of the true church of god (1580) 5: 724 –, Alle Handlungen, die Religion belangend ... (1542) 6: 601f –, Annotationes in epistolam ad Romanos (1523) 2: 709 –, Antwort auf das Buch Osiandri (1552) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 7) 1: 822 • 3: 58, 67, 120 –122, 128, 260, 266 • 4: 154 • 7: 12f, 431, 446, 656 –, Apologia Confessionis Augustanae, editio secunda (1531) 3: 137, 246 –, Apologia pro Luthero adversus decretum Parisiensium (1521) 6: 373 –, Articuli de quibus egerunt per visitatores (1527) 2: 661, 872f –, Articuli visitationis (1527) 4: 4 –, Bedenken aufs Interim (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 1) 2: 371, 673, 692, 707, 811, 816f, 819 – 821, 823, 863, 883 • 3: 88 • 6: 23, 179 • 7: 239 –, Bedenken vom Synodo aller Kur- und Fürsten und Stände Augsburgischer Konfession (1558) 8: 723, 1122 –, (Bekanntgabe von Luthers Tod, 1546) 1: 107

–, Sermon von S. Pauli Bekehrung (1553; Bd. 3, Nr. 5) 3: 10–12, 22, 49, 77, 99, 283f, 313, 317, 335, 339, 452f, 462f, 510, 538f, 575, 579 • 5: 56, 71, 448, 461, 572 –, Testamentum (1570; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 16) 3: 14, 568, 573 – 580 –, Vorrede in die Auslegung der Sonntags- und Festen-Evangelion (1562; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 14) 3: 14, 523, 530 – 532, 535 – 537, 541, 567, 576 –, Zwo Predigten über das Evangelium Johannis [1,1] (1552) 3: 99, 123 –, Zwo Predigten von zweierlei Gerechtigkeit (1550) 3: 35, 516 Ps.-Makarius, Sermones 8: 1043 Malvenda, Propositiones in Colloquio Ratisponensis (1546) 1: 223 • 4: 37 • 6: 327 Mansfelder Manuale aus der Kirchenagenda (1563) 6: 543 Mansfelder Grafen, Endliche Erklärung (1573) 6: 631 –, Beständige Bekenntnis (1574) 6: 631 Mansfelder Prediger, Abfertigung des Spangenbergischen Irrtums (1576) 6: 677 –, Acta oder Handlungen (1554; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 9) 3: 13 –, Antwort (1553, unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 8) 3: 12f, 319, 363, 452f –, Bedenken (1553, unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 6) 3: 10, 12, 22, 134, 318, 335, 339, 342, 351f, 363, 452f, 574 –, Bekenntnis (1559) 4: 420, 434 –, Bericht der Irrungen halben (1568) 3: 548 • 8: 341 –, Confessio et sententia (1565) • 6: 677

4: 346

–, Sententia de formula declarationis Strigelii (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 14) 6: 382

154

Register

–, Bericht und Ratschlag vom Streit des heiligen Nachtmahls an den Pfalzgrafen bei Rhein (1560) 8: 1017 –, Briefe 1: 769 • 8: 762, 945f, 1055 –, Bucheintrag zu I Kor 11,24 8: 548, 728, 770, 817, 1002 –, Catechesis puerilis (1558) 8: 115, 255 –, Chronicon Carionis (1559) 8: 540 –, Confessio Augustana → dort –, Confessio Saxonica → Confessio doctrinae Saxonicarum –, Corpus doctrinae Christianae (1560) 2: 912 • 3: 554 • 4: 400 • 5: 562 –, De capta Constantinopoli 9: 382 –, Declamationes 6: 254 –, De corrigendis adulescentiae studiis (1518) 1: 50 • 7: 208 –, De duplici legis discrimine (1539) 4: 90 –, Definitiones multarum appellationum, quarum in Ecclesia usus est (1552/3) 8: 110f, 114f –, De hominis viribus 6: 43 –, De Luthero et aetatibus ecclesiae (1548) 1: 856 • 2: 835 • 6: 82 –, De potestate et primatu papae (1537) 1: 50, 348 • 7: 209 –, Eine Vorrede auf das fürgelegte Buch zu Regensburg (1549) 2: 899 –, Elementa rhetorices 6: 670 –, Enarratio epistolae Pauli ad Colossenses 6: 136, 254 • 8: 190, 204–207, 366, 438, 463, 492, 539, 579, 631–634, 692, 1027, 1031, 1086 –, Enarratio epistolae Pauli ad Romanos 6: 137 • 8: 182, 188f, 190 –, Enarratio in evangelium Ioannis (1546) 6: 254 • 8: 255 –, Enarratio psalmi Dixit Dominus et aliquot sequentium 6: 128 –, Enarratio symboli Niceni (1550) 8: 172, 180–182, 567 • 9: 352, 506 –, Enarratio secundae tertiaeque partis symboli Nicaeni (1550) 8: 492 –, Encomium Demosthenis ex Luciano (1533) 2: 619 –, Epistolae Pauli scriptae ad Romanos enarratio (1556) 2: 814f –, Epistula qua respondetur Flacio Illyrico (1549) 2: 23 –, Erotemata dialectices (1547) 4: 399 • 6: 10f, 49 • 8: 1039 –, Ethik (1550) 5: 73

–, Examen ordinandorum (1552/1559) 1: 22, 30 • 4: 67, 106 • 6: 323 • 8: 98, 100f, 110f, 156f, 172, 180, 252f, 270, 272f, 278f, 286, 414, 428, 561, 605, 609, 622, 723, 1031, 1037, 1120, 1122, 1143 –, Examen ordinandorum germanice (1558) 8: 175, 253, 622, 816 –, Explicatio Symboli Nicaeni (1557/61) 6: 634 • 8: 180, 182, 190, 581, 611, 634 –, Formula consensus (1557) 3: 581 –, Fragmentum confessionis doctrinae verae (1548) 3: 259 –, Frankfurter Rezess (Vorlage) (1558) 4: 49 –, Heubtartikel Christlicher Lere (1553) 4: 333, 335 • 5: 169 • 7: 223 • 8: 175 –, Histori Thome Muntzers (1525) 2: 933 –, In evangelia ... annotationes (1544) 3: 432 –, Iudicium de controversia coenae Domini (1560) 8: 342, 1036, 1055, 1060, 1064, 1072, 1075 –, Iudicium III. de libro Interim (1548) 1: 43 –, Iudicium IV. de libro Interim (1548) (unsere Ausgabe Nr. 1) 1: 9, 14f, 43, 80, 83, 154, 176, 483, 797, 799, 805f, 810, 814f, 819, 821f, 827, 830, 840, 845–847, 849, 853, 855, 859, 863 –, Iudicium V. de libro Interim (1548) 1: 800, 814, 837 –, Iudicium de restituenda episcopis iurisdictione 1: 43 –, Liber de anima 6: 254, 442 –, Loci 4: 14, 101, 105, 376, 528f, 537f 6: 254, 591f –, Loci communes (1521/22) 1: 22, 351 • 3: 201 • 4: 66, 91, 105 • 5: 4, 116, 269, 478f • 6: 43, 179 • 7: 209, 215 –, Loci theologici (1535) 1: 760 • 4: 5, 9, 105, 528f • 5: 6, 21, 33, 119, 269, 276, 505, 569, 778 • 6: 5, 179 • 7: 215 • 8: 736, 1029 –, Loci theologici (1536) 3: 131, 249f –, Loci (1543) 4: 105 • 5: 5 • 6: 5 –, Loci theologici (1546) 8: 611 –, Loci (1548) 5: 86, 117, 570 –, Loci praecipui theologici (1556) 1: 30 –, Loci praecipui theologici [tertia aetas] (1559) 1: 23, 509, 761 • 4: 9, 541 • 5: 10, 14, 546, 706 • 6: 5, 48f, 125,

Zitatenregister

–, –, –, –,

136f, 179, 250 • 8: 50, 60, 63f, 69, 98, 101, 115, 126f, 185, 262f, 284, 287, 368, 408, 579, 1031, 1035f, 1042, 1044, 1046f, 1063, 1071, 1073, 1077 • 9: 24, 31, 54, 58, 123, 233, 424, 454, 460, 477, 499, 512, 592 Oratio de ecclesia Christi (1560) 5: 673 Oratio in funere D. Martini Lutheri (1546) 1: 856 Praefatio in Acta in Conventu Ratisbonensi (1541) 1: 768 Promotionsthesen David Voit (1560) 5: 559

–, Propositiones de discrimine verae Ecclesiae et aliorum hominum, quibus disputavit M. Paulus de Eizen Hamburgensis (1556) 8: 237 –, Propositiones, de quibus disputavit Tilemannus Heshusius Wesaliensis (1553) 8: 190 –, Propositiones, de quibus responderunt Magister Georgius Aemylius Mansfeldensis et Simon Musaeus, et M. Petrus Praetorius Cotbusianus (1554) 8: 190 –, Quaestiones academicae 6: 85 –, Refutatio erroris Serveti (1559) 1: 30 • 8: 1029 • 9: 172 –, Responsiones ad impios articulos Bavariae inquisitionis (1559) 1: 30 • 4: 91 • 5: 559 • 6: 42f, 85, 94 • 8: 539 –, Responsio ad Interim (1548) 1: 43 –, Responsio de controversiis Stancari (1553) 1: 30 • 8: 378, 540, 586f • 9: 244, 352, 388 –, Responsio principum et statuum coniunctiorum Augustanae confessionis (1541) 6: 86 –, Responsum de censura formulae pacis Francofordianae (1558) 4: 51, 139 –, Römerbriefkommentar (1540) 3: 246 –, Sententiae veterum aliquot scriptorum de coena Domini (1530) 8: 762, 778, 791f, 946 –, Unterricht der Visitatoren (1528) 2: 661f, 872f • 4: 5, 411f • 8: 724, 729 –, Unterschied zwischen weltlicher und christlicher Fromkeit 2: 483 –, Vom Abendmahl des Herrn (1532) 2: 970 –, Vom Papstesel zu Rom ... (1523) 1: 678 –, Vom Priestertum (1565) 7: 101 –, Vorrede (1541) 4: 113

155

–, Vorrede zu Acta in conventu Ratisbonensi (1541) 6: 87, 273 Melanchthon u.a., Denkschrift (1541) 8: 815 –, (Hrsg.) Arminus. Dialogus Huttenicus (1538) 1: 637 –, (Hrsg.) Germania Cornelii Taciti (1557) 1: 637 Menander, Theophorumene 4: 409 Menius, Bericht der bitteren Wahrheit (1558) 2: 929 • 3: 415 –, Der Wiedertäufer Lehre und Geheimnis (1534) 3: 394, 399f, 412, 422 –, Kurzer Bescheid (1557, Bd. 3 Nr. 11) 2: 801, 929 • 3: 14, 415, 485 • 5: 70, 181, 240 –, Verantwortung auf ... Flacii giftige, unwahrhaftige Verleumdung und Lästerung (1557) 1: 135 • 2: 782, 801, 810, 828, 831, 929 • 3: 394f, 406, 412, 419f, 436 –, Von dem Geist der Wiedertäufer (1544) • 8: 953 –, Von den Blutfreunden aus der Wiedertauf (1551) • 3: 422 –, Von der Bereitung zum seligen Sterben (1556) 3: 393, 404f, 411, 427 • 4: 20, 44 –, Von der Gerechtigkeit, die vor Gott gilt (1552) 3: 397, 406, 423 –, Von der Notwehr (1547) 2: 449 • 3: 396, 401 • 7: 209 –, Von der Seligkeit (1556) 3: 393, 404f, 411, 427 • 4: 20, 44 –, Wider den hochberühmten Barfüßer zu Erfurt (1527) 3: 422 Mensing, Bescheid, ob der Glaube allein ... (1528) 3: 63 Menzel, Deutlicher Bericht (1575) 6: 658f –, Eine neue Spangenbergische Bekenntnis (1575) 6: 647, 650, 655 – 657 –, Grund der Lehre (1573) (unsere Ausgabe Nr. 17) 6: 613, 621, 659f, 662 –, Weihnachtspredigt (1575) 6: 661 Missale Romanum 1: 70, 465f, 759–761 • 2: 386 • 5: 226 • 6: 56 • 7: 768f Mohnike, Bartholomaei Sastrowen Herkommen 1: 80 Moller, Quaestio, an una adoratione invocandus sit Filius Dei, Dominus noster Jesus Christus, Deus et homo (1570) 8: 411, 415

156

Register

Moritz von Sachsen, Erklärung (1546) 1: 613 Moritz v. Sachsen/Joachim II. v. Brandenburg, Vereinigung des Interims halben (1558) 2: 133, 374 Mörlin, Antwort (1557) 7: 870 –, Apologia auf die vermeinte Widerlegung 7: 870 –, Disputatio contra novam corruptelam qua asseritur, operum praesentiam in actu iustificationis necessariam esse (1570) 8: 596 –, Disputatio de Communicatione Idiomatum (1571) 8: 596f, 599, 964 –, Disputationes tres (1566) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 14) 4: 12, 304, 323, 358 –, Erklärung aus Gottes Wort 5: 631 –, Historia (1554) 7: 121, 123, 437f, 515 – 518, 700, 727, 789, 808, 951 –, Sendbrief an den Vogel (1556) 7: 869, 935, 944 –, Themata (1570) (unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 8) 6: 664 –, Treuherziger Bericht (1570) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 18) 7: 15 –, Treuhertzige Warnung (1571, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 3) 8: 180 –183, 188, 191, 204f, 278, 284f, 330, 385, 608, 636, 708, 717, 992, 1133 –, Verantwortung der Präfation (1562; unsere Ausgabe Bd. 3, Nr. 15) 3: 14 –, Von der Rechtfertigung des Glaubens (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 11) (1552) 1: 28 • 7: 13, 730, 732, 850 –, Wider die Antwort (1559) 7: 870 Morus, Utopia (1516, dt. 1524) 3: 341 Mozarabische Liturgie 8: 496 Musäus, Melancholischer Teufel (1572) 5: 532 • 6: 67 –, Postilla (1567) 5: 532 • 6: 67 • 8: 968 –, Speculationischer Teufel (1579) 5: 531 • 6: 67 – (Hg.), Weimarer Disputation (vgl. unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 11) 5: 672, 676 Musculus, Antwort auf Praetorii letztes deutsches Büchlein (1564) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 12) 4: 13 –, De bonorum operum explicatio (1562) 4: 256, 287 –, Hosenteufel (1556)

4: 122

–, Prima responsio (1563)

4: 257, 287

–, Secunda responsio (1564) 287

4: 259,

–, Vom christlichen Leben und Wandel (1563) 4: 287 –, Von guten Werken (1562) 4: 256, 287 Nestorius, Fragmente 8: 39f, 490, 653, 934 Neue Zeitung von Enturlaubung Flacii Illyrici (1561) 5: 620 Nicaenum 2: 406 Nicaeno-Constantinopolitanum 2: 406 • 7 : 102, 110f Nicolai, Wie schön leucht uns der Morgenstern (1596) 1: 877 Nicolaus de Tudeschis (Panormitanus), Commentaria primae partis in primum Decretalium librum 1: 429 Niedersächsisches Bekenntnis (1571, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 9) 8: 390, 827, 833, 859, 923f Nikephoros Kallistos Xanthopulos, Ecclesiastica historia 8: 451– 453, 511f, 907, 928 Nikolaus von Lyra, Postilla super totam Bibliam (1492) 1: 578 • 9: 460 Nopp, Predigt ... was der guten Werk Lohn sei (1544) 3: 253 Novatian, De Trinitate 9: 72, 93f, 96, 111f, 117f, 124, 406, 453, 456, 473, 480, 485, 500, 513 Nun bitten wir den heiligen Geist 2: 407 Nürnberger Theologen, Gutachten zum Interim (1548) 1: 244 –, Ratschlag zum Interim (1548) 1: 243 Oecumenius von Tricca, Commentaria in Acta Apostolorum 8: 204, 687 –, Commentarium in Epistolam ad Hebraeos 8: 314 Ökolampad, Ad Billibaldum Pyrckaimerum Responsio (1526) 8: 311 –, Antisyngramma (1526) 2: 761 • 6: 670 –, Antwortschrift der Canonici Indocti Lutherani an Eck (s. a.) 8: 311 –, Billiche Antwort (1526) 8: 311 –, De genuina verborum Domini … expositione (1525) 2: 761 • 6: 670 • 8: 311, 1129 –, Iudicium de doctore Martino Luthero (1520) 8: 311 Oracula Sibyllina 1: 588

157

Zitatenregister

Orationum quae recitatae sunt in Academia Witebergensi tomus VI. 4: 527, 552 Origenes, Commentaria in epistulam Pauli ad Romanos (translatio Rufini) 1: 417 • 5: 376f • 7: 767 • 9: 72, 82 –, De principiis 1: 736 • 8: 473, 742, 763 • 9: 72, 82, 138, 162 –, Excerpta in totum Psalterium 8: 1043 –, Homiliae in Lucam 4: 166 –, Homiliae in visiones Iesaiae 7: 767f –, In Ieremiam homilia 1: 428 • 9: 352, 406 –, In Isaiam homilia 1: 428 –, In Leviticum homilia 1: 477 –, Selecta in Jeremiam 6: 55 Osiander, Andreas, An filius Dei fuerit incarnandus (1550) 7: 11, 95, 323, 439, 718, 845 –, Bericht und Trostschrift (1551) 7: 122, 133, 207, 251, 598 –, Beweisung (1552) 7: 70f, 101 –, Catechismus oder Kinderpredig (1554) 7: 70 –, Coniecturae de ultimis temporibus (1544) 7: 55 –, Dass unser lieber Herr Jesus Christus (1551) 7: 349, 401 –, De unico mediatore / Von dem einigen Mittler (1551) 3: 174 • 5: 61f, 432, 438 • 7: 11f, 26, 69, 115, 118, 124–126, 137, 144, 149, 156, 164, 167f, 172, 174, 177f, 181, 187–192, 196f, 199–201, 208–210, 215, 218 –223, 245, 249f, 265, 267, 277, 295, 305, 307, 325, 331, 337, 341, 343, 345, 347, 351, 353, 355, 361, 365, 367, 369, 381, 385, 391, 393, 395, 397, 410, 425, 431, 439, 515, 533, 537, 549–551, 565, 570f, 584, 588f, 593, 611, 629f, 655, 678–680, 684, 723f, 728, 730, 749, 787, 790, 804, 807, 810f, 843, 850, 855, 857, 861, 904f, 907, 909, 911, 913, 915, 917, 923f, 928f, 932, 939, 970 –, Disputatio de iustificatione (1550) (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 1) 1: 27 7: 8f, 11, 91, 107, 122, 295, 343, 345, 414, 534, 574f, 719, 721, 723, 911 –, Disputatio de lege et evangelio (1549) 7: 11, 23, 702, 715 –, Eine Disputation von der Rechtfertigung 5: 439 –, Etliche schöne Sprüche / Excerpta (1551) 7: 122, 156, 224, 535, 777 –, Evangelienharmonie (1537) 7: 253, 335

–, Gutachten zum Interim (1548/9) 1: 244, 270–272 • 7: 712, 717 –, Ob es wahr und glaublich sei (1540) 7: 507 –, Predigten 7: 906f, 910, 923f –, Rechte, wahre und christliche Auslegung 7: 12, 606 – 608 –, Schmeckbier (1552) 7: 11, 13, 71, 518, 800, 802, 850, 924, 929, 954 –, Speculum (1544) 7: 433 –, Über die Blutbeschuldigung (1540) 7: 177 –, Vermutung von den letzten Zeiten (1545) 1: 247 –, Von dem einigen Mittler → De unico mediatore –, Vorrede zu Kopernikus, De revolutionibus orbium coelestium (1543) 7: 4, 25 –, Wider den erlogenen ... Titel (1552) 7: 518 –, Wider den flüchtigen Nachtraben (1552) 7: 432, 804, 808, 861 –, Widerlegung der Antwort Melanchthons (1552) 5: 438f • 7: 13, 71f, 207, 436, 800, 804, 807, 841, 847, 905f, 909 – 911, 917, 924, 929, 970 Osiander, Lukas, Bericht vom Nachtmahl (1572, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 12) 8: 390, 548, 828, 986 –, Epitomes historiae ecclesiasticae (1610) 7: 719 Österreichische lutherische Prediger, Einfältig Bedenken (1580) 6: 689, 700 Österreichische Stände unter der Enns, Repetitio (1581) 6: 691 Otfrid v. Weißenburg, Evangelienharmonie (hg. v. Flacius) 6: 108, 485 Otho, Antwort auff Christoff Lasii rechte Klotzbusse vnd andere Landlügen (1568, unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 6) 8: 334 –, De Iacobina Formula (1578) 4: 114 • 6: 272 –, Die Vorrede Philippi über das Regensburgische Interim ... (1548) 1: 768 –, Etliche Prophezeisprüche D. Martini Luthers 1: 107 –, Ganz kurze Summa biblischer und lutherischer Lehre (1560) 4: 118 –, Gütlicher Bericht (1559) (Bd. 4, Nr. 5) 4: 11, 303, 327 –, Kurze Antwort (1557)

4: 111

158

Register

–, Praefatio wider die trunkenen Bauern von der Erbsünde (1574) 6: 272 –, Vorrede Philippi über das Regenspurgische Interim (1548) 4: 113 • 6: 273 –, Wahrzeichen (1561) 4: 118 –, Wider das faule, stinkende Scheidewasser der Akzidenzer (1586) 4: 114 • 6: 273, 691 –, Wider den unnüchternen Karsthans (1574) 6: 272 Ovid, Amores 5: 128 –, Ars amatoria 2: 78 • 9: 444 –, Metamorphosen 1: 738 • 2: 322 • 7: 187 • 8: 557, 565 –, Remedia amoris 2: 264f • 7: 253 –, Tristitia 1: 670 Pac, Orthodoxa fidei confessio (1566) 9: 87, 226, 451, 492 Palladius, Catalogus haereseum (1557) 4: 420, 434, 446 Palladius/Machabeus: Gutachten für den dänischen König (1548) (unsere Ausgabe Band 1, Nr. 10) 1: 16, 81, 466 Paraeus, Oratio inaugurali de fide haereticis servanda (1618) 1: 168 Pariser Universitätstheologen, Determinatio theologicae super doctrina Lutheriana (1521) 6: 373 Paschasius Radbertus, Epistola ad Paulum et Eustochium de assumtione 8: 608 Pasquill (unsere Ausgabe Band 7, Nr. 9) 7: 13 Pasquill (unsere Ausgabe Band 7, Nr. 10) 7: 13 Pasquillus (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 14) 1: 16, 432, 732 Pasquillus ad neminem (1551) 7: 431f, 440 Pasquillus Germanicus (1546) 1: 731 Paulinus von Mailand, Vita S. Ambrosii 1: 340 Paweł, Contra zophistas 9: 518, 523, 530 – 533, 535f, 566, 574 –, Epistola monitoria ad Tigurinos ministros et Calvinum (1563/64) 9: 259, 421, 425, 470, 510, 518, 521, 523, 525f, 528 –, Jáko Kościoł Antykrystow 9: 510 –, O rożnicach teraźniejszych (1564) 9: 251, 254, 259, 263, 265, 268, 370, 391f, 397f, 431, 470, 480, 510f, 518 – 521, 523, 526 – 529 –, Tabula de Trinitate (1562) 9: 251, 254, 256, 421, 425, 510, 526

–, Turris Babel 9: 251, 254, 259, 421, 425, 510, 523, 526 Pegauer Formel (1548) 1: 23 Pelagius, De fide trinitatis 8: 748, 924 –, In epistulam ad Corinthios II 1: 349 Petrus von Alexandria, Epistolae canonicae 8: 66 Petrus Damiani, Sermones 7: 409 Petrus Lombardus, Collectanea in ep. Pauli 6: 626 –, Sententiae 1: 365, 437 • 5: 90, 125, 231 • 6: 37, 43, 47, 96, 257, 327 • 7: 16 • 8: 479, 532, 748, 924, 1027 • 9: 112, 138, 165, 167, 170f, 173f, 200, 468, 493, 523 Pezel, Apologia verae doctrinae de definitione evangelii (1571) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 19) 1: 22 • 4: 14 • 8: 352, 400 –, Bremer Katechismus (1582) 4: 529 –, Responsio (1570) 4: 520 – s. a. Torquatus/Pezel Pfeffinger, Antwort (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 5) 5: 9, 178, 181, 185f, 189, 191, 193–199, 201–208, 224, 244f –, De cap. V. Matthaei propositae sententiae (1550) 3: 56 –, De gradibus et vocatione (1550) 2: 705, 741 • 5: 181 –, De libertate voluntatis humanae (1555) (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 1) 1: 23 • 2: 909 • 5: 72f, 79, 97, 101, 114f, 117–120, 126, 130–135, 164, 171, 189, 191, 559 • 6: 246, 250 –, Demonstratio manifesti 5: 224, 245 –, Disputationen 5: 50, 149, 165f, 177, 258 –, Gründlicher und wahrhaftiger Bericht ... von den Adiaphoris oder Mitteldingen (1550; unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 6) 1: 18 • 2: 741, 744, 746 – 748, 751, 772, 776f, 797, 805, 811, 823f, 828, 831, 870 – 872, 874, 880, 882f • 3: 56, 86, 88 • 5: 56, 65, 67, 150, 181f, 215, 224, 226, 239f • 7: 260 –, Nochmals … gründlicher Bericht (1559) 2: 650 • 5: 9 –, Von den Traditionibus (1550) 2: 358, 369, 645, 650, 664, 705, 708, 710f, 715f, 718, 722, 741 • 3: 56 • 5: 181, 215, 224, 227–234, 237, 239 Pfeilschmidt, Neuer Bergreihen (unsere Ausgabe Band 1, Nr. 21) 1: 16, 874f, 877

159

Zitatenregister

Pflug, Christliche Erinnerung und Vermahnung (1553) 2: 830 Phaedrus, Fabulae 6: 149 Philalethes Christianus (Pseud.), Ein nützliches Gespräch zwischen einem Arzt und Kranken (1580) 6: 691 Philastrius, Liber de haeresibus 1: 831 Philemon von Syrakus, Ἐπιδικαζόμενος (Fragment 23) 3: 163 Philipp Gualtier de Lille, Alexandreis 8: 1063 Philo von Alexandrien, Legatio ad Gaium 9: 458 Pigge (Phigius), De libero hominis arbitrio 6: 124 Platon, Gorgias 2: 170f –, Hippias maior 6: 33 –, Kratylos 6: 33 • 9: 278, 314 –, Laches 9: 278, 285 –, Menon 6: 33f • 7: 255 –, Nomoi 8: 25 • 9: 287 –, Phaidon 9: 278, 285, 310, 341 –, Philebos 9: 278, 300, 310, 312, 340, 454 –, Politeia 2: 170f • 6: 159 • 8: 25 • 9: 278, 307, 454 –, Symposion 9: 278, 285 –, Theaitetos 5: 124 • 9: 297, 342 –, Timaios 9: 310, 340 Plautus, Menaechmi 8: 369 • 9: 209 –, Miles gloriosus 8: 1023 –, Pseudolus 4: 542 Plinius maior, Naturalis historia 2: 659 • 6: 146, 367 • 9: 455 Plinius minor, Epistulae 1: 430 • 2: 301 Plotin, Enneas 9: 313 Plutarch, Große Griechen und Römer 3: 348 –, Moralia 4: 531 • 5: 391, 731 • 8: 617 –, Quaestiones convivales 8: 1060 –, Über den Schmeichler und den Freund 8: 617 Polybios, Historiae 8: 1021 Pommersche Agende (1569) 8: 965 Porphyrius, Isagoge 5: 541 Praefatio de Beata Maria Virgine 8: 415 Praetorius, Abdias, De bonorum operum et novae obedientiae necessitate testimonia (1562) 4: 286

–, De iustificatione explicatio et confessio (1561) 4: 164, 268 –, De iustificatione nova obedientia (1562) 4: 286 –, De necessitate novae obedientiae et bonorum operum (1562) 4: 286 –, De novae obedientiae et bonorum operum necessitate (1561) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 6) 4: 12, 164, 286 –, De poenitentiae vocabulo (1561) 164 –, Endlicher Bericht (1563)

4:

4: 169, 273

–, Responsio (1563) 4: 256, 286 –, Vom christlichen Leben (1562) 4: 286 –, Von der Rechtfertigung und guten Werken (1562) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 7) 4: 12f, 286 –, Von nötiger schuldiger Gottseligkeit der Christen (1564) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 12) 4: 13, 287, 291, 296f Praetorius, Petrus, Der Kleine Catechismus Lutheri mit etlichen nothwendigen Fragestücken kurz und einfeltig erkleret (1563) 8: 333 Praetorius, Zacharias, Antwort auf Spangenbergs Gegenbericht (1572) 6: 613 –, Brevis responsio ... de libero arbitrio (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 12, S. 563 – 570) 5: 555 • 6: 614 –, Handbüchlein wider den Türken (1566) 6: 614 –, Hauptsache des itzigen Kirchenstreits (1572, unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 18) 6: 555, 613 –, Kinderpsalter (1563) 6: 614 –, Sylva pastorum (1574) 6: 614 Primasius von Hadrumentum, Expositio in epistolam ad Hebraeos → Haymon von Auxerre Proclus, Epistola ad Armenios 9: 262 Properz, Elegiae 9: 282, 358 Prosper von Aquitanien, Carmen de ingratis 6: 46f –, De gratia Dei et libero arbitrio 5: 736 • 6: 38, 99 –, De vocatione omnium gentium 3: 243, 245 • 4: 556 • 5: 514 • 6: 99 • 7: 596 –, Epistola ad Rufinum de gratia et libero arbitrio 5: 766 –, Expositio Psalmorum C–CL 8: 1043 –, Liber sententiarum 6: 600

160

Register

–, Pro Augustini doctrina responsiones 5: 100 –, Responsiones ad capitula obiectionum Vincentianarum 2: 729 Protokoll. Das ist alle Handlung des Gesprächs zu Frankenthal mit denen, so man Wiedertäufer nennt (1571) 8: 997 Publilius Syrus Mimus, Sententiae 6: 33 • 8: 602 Puresius, Scholien, in Francisci Philippi Pedimontii ecphrasis in Horatii Flacci Artem poeticam (1546) 9: 122 Quae et quam sacrosancta iura Stosselius violaverit (1562) 5: 598 Quintilian, Institutio oratorica 2: 580 • 3: 401 • 5: 63 • 6: 333 • 7: 36, 198, 646 Quodvultdeus, Sermones de symbolo 8: 608 Rabus, Historien der auserwählten Gotteszeugen (1552–1558) 1: 674 Radziwiłł, Brief an Calvin (1564) 9: 273f, 289, 293, 303, 315f, 327, 336 –338, 363, 370, 391f, 403, 431, 480 Raimundus Sabundus, Theologia naturalis 6: 445 Recusationsschrift der protestierenden Stände (1546) 3: 90 Regensburger Artikel (1541) 6: 125 Regensburger Buch 6: 86 Regimen sanitatis Salernitanum 2: 302 Repetitio corporis doctrinae ecclesiasticae (Corpus doctrinae Prutenicum) (1567) 6: 345 • 7: 4f, 14, 16, 967, 971 Responsio theologorum Witebergensium (1549; unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 2b) 3: 86 Rhegius, An homily or sermon of good and evil angels (1583) 5: 725 –, Auslegung des 52. Psalms (1541) 5: 618 –, Dialogus (1545) 8: 960 –, The solace of Sion (1587) 5: 725 –, Wider die gottlosen … Sauliten (1541) 2: 667 –, Wie man fursichtiglich ... reden soll (1536) 3: 254, 433 Riccardo da Venosa, De Paulino et Polla 6: 78 Rituale Romanum 1: 372, 380 • 5: 231 Robinson (Hg., Üs.), Godly Prayers (1579) 5: 724 Rogers, A Weighing and Considering, Preface (1548) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 2) 1: 16, 44, 486 • 2: 324

Rom, Konzil von (382), Dekrete 8: 504 Roting, Testimonium (unsere Ausgabe Bd. 7, Nr. 3) 7: 11, 207, 447 Rudinger, Disputatio grammatica (1571, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 6) 8: 714, 719, 771, 785f, 990 Rufin von Aquileia, Commentarius in symbolum 9: 138, 160f, 401, 406, 454, 498, 500, 514 –, De Gregorio Thaumaturgo 8: 501 –, Expositio symboli 8: 200, 203, 224, 448, 690 –, Historia ecclesiastica 7: 901f 8: 502 • 9: 138, 163, 253, 261, 352, 383 Runge, Jakob, Predigt (1555) 7: 939 Sachs, Das Schlaueraffenland (1530) 1: 638 7: 604 Sächsische Theologen, Censurae ... auf die Bekenntnis Andreae Osiandri (1552) 3: 423 • 7: 474 Sacrae Caesareae Maiestatis Declaratio ... (Augsburger Interim, Druck Ulhart 1548) 1: 491, 500f, 503–511, 513– 515, 724 Sadoletus, Römerbriefkommentar (1535) 7: 228 Salomo und Markolf 7: 800f Sarcerius, Catechismus (1542) 8: 963 –, Etliche Predigten (1551) 3: 253 –, Nova methodus (1546) 6: 447 –, Von christlichen nötigen und nützen Consistorien (1555) 1: 397 Schegk, Contra antitrinitarios (1566) 9: 237, 468f, 480f, 513, 577f, 580, 592 Schlüsselburg, Catalogus Haereticorum (1597–1599) 1: 28 • 2: 61, 130 • 7: 15 Schnauß/Bauerschmidt, Interim (unsere Ausgabe Band 1, Nr. 19) 1: 16, 221, 874f, 877 Schnepf, Disputatio de viribus humanis (1563) 5: 764 –, Propositiones ... de iustificatione et de bonis operibus (1555) 3: 435 Schönburgische und Reußische Confession (1567) 4: 346 Schwenckfeld, Bekenntnis und Rechenschaft (1548) 8: 524 –528, 530f, 537, 909f, 1032, 1063 –, Confession und Erklärung (1557) 8: 526, 532 –, Übersetzung des Sendbriefs, welchen Herr Valentin Krautwald an Caspar Schwenckfelden geschrieben hat 8: 1130

Zitatenregister

–, Verantwortung (1554) 8: 910

und

Gegenbericht

–, Vom Worte Gottes 5: 139, 337 –, Von der Anbetung Christi (1543) 8: 531 –, Von der göttlichen Herrlichkeit der Menschheit Christi (1542) 8: 524, 527, 529 –, Von Unterscheid des Worts Gottes und der Heiligen Schrift (1554) 5: 337 • 6: 235 –, Von der heiligen Schrift 5: 336f, 344f, 350f • 9: 508 Sciurus, Apologia (1552) 7: 446, 787 Sedulius Scotus, Collectaneum in apostolum 8: 928 Selnecker, Apologia (1570)

8: 427

–, Commonefactio (1571, unsere Ausgabe Band 8, Nr. 4) 8: 204f, 359, 365, 368, 371, 374, 923 –, Exegema collationis cum theologis Witebergensibus (1570) 8: 365, 595 –, Institutio christianae religionis (1572) 8: 827 –, Kurze, wahre und einfältige Bekenntnis (1571) 8: 330, 365, 373, 992 –, Schreiben an Herrn Daniel Gresseren Pastoren vnd Superintendenten zu Dresden den streit vom Abendmal belangende (1571) 8: 82, 418 Senarclens, Historia vera de morte ... Ioannis Diasii (1546) 1: 688 Seneca, Epistulae morales 5: 646 • 8: 1083 –, Medea 5: 731 Ps.-Seneca, Opuscula VII 2: 37 Sententia ministrorum Christi in ecclesia Lubecensi, Hamburgensi, Luneburgensi et Magdeburgensi de corruptelis doctrinae iustificationis (1553) 3: 135, 365 • 4: 21 Servet, Christianismi restitutio (1553) 8: 520 –, De Trinitatis erroribus libri septem (1531) 8: 422, 520, 648 • 9: 115, 210, 284, 288, 513, 580 –, Dialogorum de trinitate libri duo (1531) 8: 520 • 9: 115, 121, 172, 210, 284, 513, 580 Sirmium, erstes Bekenntnis von (351) 8: 504 Sleidan, Chronica (1557) 2: 792, 798, 831, 887, 931

161

Sokrates Scholasticus, Historia ecclesiastica 1: 339 • 8: 59, 503 • 9: 24, 36f, 39, 67, 92, 211, 253, 259, 265f, 352, 382, 384f, 387 Sophronius von Jerusalem, Epistola synodica ad Sergium Constantinopolitanum 8: 573 Soto, Assertio catholicae fidei (1554/5) 5: 680 • 6: 449 Sozomenos, Historia ecclesiastica 5: 206 • 7: 179, 529 • 9: 24, 66 Spalatin, Von dem teueren deutschen Fürsten Arminio (1535) 1: 637 Spangenberg, Johannes, Catechesis maior D. Martini Lutheri explicatus (1544) 8: 961 –, Margarita theologica (1547) 3: 250 Spangenberg, Cyriakus, Apologia von der Erbsünde (1572) 6: 662 –, Beweis ... (1575) 6: 652 –, Caecitas Germaniae (1582) 6: 668f –, Catechismus (1564) 6: 626 –, Christlichs Gesangbüchlein (1568) 5: 637 • 6: 382 –, Cithara Lutheri 5: 637 • 6: 14, 382f, 387f, 422, 631 –, Der ganze Psalter Davids (1582) 5: 637 • 6: 382 –, Erbieten (1575) 6: 647, 658 –, Erinnerung (1573) 6: 613, 636 –, Gegenbericht auf Praetorii Charten (1572) 6: 613 –, Große Antwort (1577) 6: 678 –, Hennebergische Chronica (1599) 5: 637 • 6: 382 –, Historia Manichaeorum (1578) 6: 9 –, Historia. Wahrhaftige Erzählung (1573) 6: 571, 613, 621, 697 –, Kleine Antwort (1577) 6: 677 –, Kurzer Bericht (unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 11) 6: 459 –, Mansfeldische Chronica (1572) 5: 637 • 6: 382 –, Quernfurtische Chronica (1590) 5: 637 • 6: 382 –, Sächsische Chronica (1585) 5: 637 • 6: 382, 398 –, Summarischer Inhalt (1577) 6: 677 –, Theander Lutherus (1589) 5: 637 • 6: 382 –, (Wir wollen alle fröhlich sein) 5: 637 –, (Hg.), Michael Coelius, Schriften (1565) 2: 379

162

Register

Spengler, Bekenntnis (1535) 6: 400 –, Durch Adams Fall ist ganz verderbt 6: 14, 141, 216, 253, 301, 383, 388f, 398, 432, 474, 531, 648 Speratus, Es ist das Heil uns kommen her (1523) 4: 332 • 6: 594 • 8: 351 –, Hilf Gott, wie ist der Menschen Not so groß 6: 253, 432, 648 Sperling, Disputatio de maiestate hominis Christi (1564/1571) 8: 401, 559, 662, 992 Stancaro, De Trinitate et mediatore (1562) 9: 186, 411 Staphylus, Historia et apologia (1558) 2: 920 –, Scriptum collocutorum (1558) 2: 920 –, Synodus sanctorum patrum 6: 243 –, Theologiae M. Lutheri trimembris epitome (1558) 2: 920 • 5: 248 Stellungnahme der prot. Stände zum Regensburger Buch (1541) 6: 242 Stellungnahme des Schmalkaldener Bundes zur Theologie Schwenckfelds (1540) 8: 206, 533, 535, 910f Stobaios, Anthologia 7: 873, 949 Stoltz, Refutatio propositionum Pfeffingeri (1558) (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 3) 4: 93 • 5: 8, 254 • 6: 13, 208, 246, 253, 257 Strigel, Decaratio Victorini (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 15; S. 693 –700) 5: 635f, 661, 693, 701, 707f, 755, 777 –, Epistola dedicatoria zur lateinischen Übersetzung des „Eranistes“ von Theodoret (1567) 8: 571 –, ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 16) 5: 16, 751, 755f, 758, 762 –, Loci theologici 5: 730 Stundenliturgie des großen und heiligen Sabbaths 8: 203 Suidas, Lexikon 8: 370 Sulpicius Severus, Historia sacra 9: 469 Supplicatio quorundam theologorum (1560) 5: 604f Swift, Essay upon the act of political lying (1710) 5: 626 Sybold, Beständige und richtige Antwort (1569) 4: 325, 351, 360f –, Wahrhaftiger Gegenbericht (1569) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 16) 4: 12, 303 Sylvius, Brief an Lismanini 9: 182 Symbolum Apostolicum 1: 516 • 2: 390 • 7: 89, 98, 110f, 173, 223 • 8:

55, 68, 408, 527, 681, 875 • 9: 141, 158, 181, 465, 587 – Athanasianum 3: 242, 507 • 8: 458, 657, 689, 734f, 881 • 9: 53, 87, 113, 137f, 163, 179, 181, 267, 352, 393f, 467, 493f, 569, 582 – Chalkedonense 8: 37, 379, 509, 562, 564, 585, 597, 643, 733 –735, 741, 908, 910, 957 – Damasi 8: 459, 689 • 9: 466 – Ephesinum

8: 734

– Nicaeno-Konstantinopolitanum 8: 40, 170f, 212f, 448, 569, 681, 684, 734, 890 • 9: 24, 36, 63, 83, 103, 108f, 113, 119, 129, 137f, 181, 245, 304, 381f, 465, 493f, 502, 582, 586f – Nicaenum 8: 448, 501, 503 Synoden und Konzilien (u. Beschlüsse) –, Chalkedon (451) 1: 573 7: 545 –, Eisenach (1556) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 1) 4: 9 –11 –, Ephesus (431) 7: 411, 578f, 581 • 8: 738, 740, 932 –, Ephesus (449, „Räubersynode“) 7: 413 –, Florenz (1439) 1: 528 –, Karthago (418) 7: 914 –, Karthago (419) 1: 524f –, Konstantinopel I (381) 8: 503 –, Konstantinopel II (553) 7: 140 • 8: 454, 515, 615, 732 –, Konstantinopel III (680/1) 8: 37, 455, 517, 572, 615, 733, 902 –, Konstanz (1415) 1: 216, 409, 567 –, Lateransynode (649) 8: 517, 615 –, Lateran I (1123) 1: 217, 518, 568 –, Lateran IV (1215) 1: 365, 529 • 6: 213, 325 • 8: 282f, 548 –, Lyon II (1274) 1: 528 –, Nicaea (325) 2: 406 –, Orléans (549) 1: 359 –, Pińczów (1562) 9: 182 –, Rom (382) 8: 504 –, Serdika (um 343) 1: 495, 524 –, Sirmium (351) 8: 504 –, Toledo XIV (684) 8: 457 –, Trient (1545–1563) 1: 256, 301, 324, 362, 364, 375, 380, 409, 528f, 568, 574 • 2: 402 • 3: 152, 178, 180 • 5: 629 • 7: 357 • 8: 259, 270, 275, 282, 284f, 353, 1051, 1144 –, Wilna (1559) 9: 71

Zitatenregister

Synodus avium (1557) 3: 518 Tacitus, Annales 1: 163 –, Germania 1: 637 Tapper, Declaratio articulorum 6: 46 –, Explicatio articulorum viginti 5: 126 • 6: 46, 243 Tauler, Sermones 6: 288 • 7: 770 –774 Terenz, Eunuchus 1: 598 • 2: 578 • 5: 185 Tertullian, Ad Scapulam 1: 417 –, Ad uxorem 1: 454, 861 –, Adversus gnosticos Scorpiace 1: 824 –, Adversus Marcionem 1: 417, 422, 540 • 7: 569 • 8: 1043 • 9: 453 –, Adversus Praxean 7: 162 • 8: 426, 447 • 9: 72, 80, 112, 120, 138, 156 –160, 168, 228, 236, 239 –243, 245, 352, 406, 456, 466, 468, 513f –, Apologeticum 1: 430 • 2: 750 • 9: 458 –, De carne Christi 8: 496 • 9: 482 –, De carnis resurrectione 8: 690 –, De corona militis 1: 861 –, De exhortatione castitatis 1: 450 –, De patientia 5: 762 –, De poenitentia 2: 506 • 8: 96f –, De praescriptione haereticorum 1: 428, 452, 831 • 3: 154 • 7: 553, 597 • 8: 372 • 9: 146 Testamentum Salomonis (TestSal) 4: 253 Thamer, De variis calumniis (1561) 4: 167 –, Warhaftiger Bericht (1552) 4: 167 Theodoret von Kyrrhus, Eranistes 8: 314f, 380, 431, 440, 443, 465, 472f, 526, 565, 583, 642, 659, 691, 743, 783, 911f, 1029, 1036, 1043, 1046 –, Expositio rectae confessionis / fidei 8: 447 • 9: 151, 405 –, Haereticarum fabularum compendium 8: 743, 927 –, Historia ecclesiastica 1: 340, 369 • 3: 576 • 5: 394f, 472 • 7: 529 • 8: 504 • 9: 24, 36f, 39, 66f , 253, 259, 261 Theodosius I., Cunctos populos (380) 8: 459 Theodosius I. und Valentinian II. an Hormisdas 8: 510 Theophanes Confessor, Chronographia 8: 507

163

Theophylakt von Achrida, Commentarii in omnes Divi Pauli epistolas 3: 156 –, Enarratio in ev. S. Ioannis 1: 348 • 8: 927 –, Enarratio in ev. S. Marci 6: 336 –, Enarratio in ev. S. Matthaei 1: 383 –, Expositio epistolae ad Ephesios 8: 927 –, Expositio epistolae ad Hebraeos 8: 928 Thomas von Aquin, Compendium theologiae 8: 569 –, –, –, –,

Expositio in Ioannem 8: 931 Expositio in Matthaeum 8: 931 Römerbriefkommentar 6: 38 Sentenzenkommentar 1: 356, 363 • 5: 5 • 6: 38, 88 • 8: 354, 479, 562 –, Summa theologica 1: 358, 437, 509 • 2: 496f • 4: 32 • 6: 40, 142, 284 • 7: 226 • 8: 146, 149, 234, 259, 582, 584, 598, 1053, 1070 • 9: 31, 182, 200f, 306, 592 –, → auch: Liedtexte Thomas von Kempen, Sermones ad novitios regulares 6: 376 Thukydides, Historiae 8: 94, 1022 • 9: 360 Timann, Farrago sententiarum consentientium in vera et catholica doctrina de coena domini (1555) 8: 740f, 958 Toletanum XIV (684), Dekrete 8: 457 Tomus Damasi (382) 8: 504f Torgauer Artikel (1574) 1: 31 • 4: 528 Torquatus/Pezel, Quaestio de definitione evangelii (1570) 4: 14, 419, 421, 520, 527, 531, 540, 546, 548, 551, 553f, 556 Tridentinum (1545 –1563), Dekrete 8: 259, 270, 275, 282, 284f, 353, 1051, 1144 Triumph des durchlauchtigen Schmökers (1546) 1: 922 Tröstliche Gegensprüch (1552) 7: 431, 818 Tucher (Hg.), Letzte Predigt Lutheri (1549) 2: 321, 624 Ps.-Ulpian → Kirchenrechtsquellen: Digesten Ursinus, Gründlicher Bericht vom heiligen Abendmahl unseres Herrn Jesu Christi (1564) 8: 341, 1131–1133, 1135 Valla, Antidotus in Pogium 9: 83

164

Register

–, De falso credita et ementita Constantini donatione (1440) 1: 779 –, Klagrede wider die erdicht und erlogene Begabung ... (1520) 1: 779 Venatorius, An state des Hochwürdigen Herrn Julii (1555) 2: 830 Vergil, Aeneis 4: 531, 561 • 5: 129, 564 • 6: 150 • 7: 752 • 8: 26, 102 • 9: 296, 302, 389, 430f –, Bucolica 7: 646 –, Eklogen 9: 390 Vermigli, Dialogus de utraque in Christo natura (1561) 8: 770, 974 Victimae paschali laudes 5: 734 Vigilius Tapsensis, Contra Arianos dialogus 9: 253f, 259, 261f –, Contra Arianos, Sabellianos etc. dialogus 9: 262f –, Contra Eutychetem 5: 444f • 8: 315f, 373, 475 – 478, 639, 642, 692, 732, 1029 –, De trinitate 7: 576 Vita Adae 1: 736 Vogel, Antwort auf Mörlins Apologia (1558) 7: 870 –, Widerlegung der ungegründeten Antwort (1557) 7: 870 Volanus, Epistola ad Nicolaum Pacium (1565) 9: 226f, 349, 360, 380, 404 Volrad v. Mansfeld, Gegenbericht 6: 509, 516 Vulgata-Revision, Wittenberg (1529) 8: 346, 371, 630, 688, 786 Wagner/Hoppe, Apologia 7: 842 Wahrhaftiger und gründlicher Summarien Bericht (1564) 5: 296, 636, 656, 662, 707, 719, 744, 772, 783 Wahrhaftige Zeitungen (1547) 1: 618 Waldner (Hg.), Christlicher und gründlicher Bericht (1551) 7: 381 Waldner, Klare und gründliche Beweisung (1568) 3: 548 Walther, Chr., Bericht von den Wittenbergischen Tomis (1558) 2: 914 Walther, Joh., Geistliche Gesangbüchlein (1524) 6: 388 Warnung vor dem unreinen Catechismo (1571, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 5) 8: 114f, 156f, 172f, 188f, 191, 204f, 252–255, 262f, 272f, 278f, 284, 616f, 624, 631, 991 Weigel, Brief an Pac (1565) 9: 359 –, De confusionibus 9: 359 –, Necessaria consideratio 9: 359

Weimarer Disputation, Thesen (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 11) 6: 75, 88f, 95, 99, 249 Weimarer Disputation (vgl. unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 2) 6: 148f, 204, 247f, 280, 420, 493 Weimarer Konfutationsbuch (1559) (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 9) 2: 782 • 3: 567 • 4: 51, 346, 434 • 5: 10, 12, 107, 506f, 518, 531f, 540, 543, 596, 630, 635, 651, 672, 711 • 6: 306 • 8: 322 • 9: 433 Westphal, Argumenta opposita propositionibus D. D. Georgij Maioris de necessitate bonorum operum ad salutem (1568) 8: 159 –, Brevis comprehensio argumentorum (1549) 2: 48 –, Duo scripta (1549) 2: 48 –, Explicatio generalis sententiae (1549) 2: 318 –, Historia vituli aurei Aaronis (1549) 2: 99 –, Kurzer Begriff der Argument und Beweisungen (1549) 2: 48 –, Zwo Schriften (1550) 2: 48 Wider des Luthers Warnung an die Teutschen (1531) 2: 578 Wie das neugeborene Hurenkind Interim zu Augsburg getauft wird (1548) 1: 887 Wie fein der Rabe Osiander ... mit Luther übereinstimmet (1552) 7: 425, 431f Wigand, Argumenta de necessitate bonorum operum (1555) 4: 112 –, Brief an Amsdorf (1563) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 9) 4: 13, 226 –, Collatio (1570) 4: 375, 394 –398, 401, 405 – 407, 414f, 419, 527, 531 –, De adiaphoristicis corruptelis (1559) 2: 875 –, De antinomia veteri et nova (1571) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 18) 4: 14, 527, 531, 559 • 8: 352 –, De clave ligante in ecclesia Christi (1561) 5: 627 –, De communicatione idiomatum (1568) 4: 538 • 8: 414, 555, 557, 560f, 563 – 566, 568– 575, 736 • 9: 482 –, De Deo (1566, unsere Ausgabe Bd. 9, Nr. 10) 9: 9 –, De Manichaeismo renovato (1587) 6: 307 –, De monstris novis (1571) (unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 13) 6: 338

Zitatenregister

–, De substantia hominis (1575) 6: 8 –, Erinnerung von der neuen Buße (1568) 3: 547f –, Methodus oder Häuptartikel christlicher Lehr (1558) 4: 242 • 5: 629 –, Oratio de doctrina et praecipuis certaminibus Lutheri (1571) 8: 603 –, Propositiones de bonis operibus (1563) 4: 241 –, Propositiones de legibus divinis et de evangelio 4: 419 –, Propositiones de peccato (unsere Ausgabe Bd. 6, Nr. 7) 6: 271 –, Vom Amt des Gesetzes (1564) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 11) 4: 13 –, Von der Erbsünde (1571) 555, 580, 697 Wigand/Judex, Antwort (1562) –, Corpus doctrinae (1562) 629 • 6: 429

6: 460, 4: 179

4: 242 • 5:

–, De Adiaphoristicis corruptelis Admonitiones (1559) 4: 80 –, Von den adiaphoristischen Verfälschungen (1559) 4: 80 Wilhelm von Ockham, Summa logicae 9: 56 Wilhelm Durandus d. Ä., Rationale divinorum officiorum 1: 353 Winck, Kurze und einfältige Fragen von der Erbsünde (1573) 6: 626, 669 –, Unterschied (1574) 6: 669 Wir glauben all an einen Gott 2: 407 Wirth, ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ hoc est argumenta nova ... confutata (1556) 4: 111 Wittenberger Artikel (1536) 3: 137, 246 • 5: 465 Wittenberger Katechismus (1571) (unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 2) 1: 31 • 4: 528 • 8: 299, 329, 335, 338 –341, 346 –350, 352–354, 365, 367, 401, 600, 603f, 609, 611f, 620f, 631, 714, 759, 771, 784, 807, 812f, 989 Wittenberger Konkordie (1536) 3: 137, 247–249 • 8: 762, 820, 937, 1121 Wittenberger Professoren, Ex actis synodicis collecta expositio (1559) 2: 849 • 3: 503 • 4: 80f –, Gründlicher und wahrhaftiger Bericht (1559) 2: 98, 841, 859, 861, 863–866, 868 – 874, 878, 882– 884, 887, 890 – 893, 895f, 898, 923, 953 • 4: 81 Wittenberger Studenten, Auf Nicolai Galli Gründe Replica (1560) 2: 842, 947, 951, 954 • 4: 73

165

–, Summa und kurzer Auszug (1560) (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 10) 2: 948, 953, 956 – 960, 962– 965, 967 –, Wider die Verfälschung der Definition des Evangelii (1559) (unsere Ausgabe Bd. 4, Nr. 3) 4: 10, 103 –105 • 5: 487 • 6: 61 Wittenberger Theologen, Ad toties criminationes Flacii responsio (1559) 4: 68f –, Ausschreiben (1571) 8: 80, 400 –, Censura Theologorum Witebergensium (1564, 1614) 8: 542, 834 –, Confessio et sententia (unsere Ausgabe Bd. 5, Nr. 12) 5: 14 –, Responsio (unsere Ausgabe Bd. 2, Nr. 2a) 2: 244f –, Unterrede und Vergleichung in Religion Sachen mit D. Selneckern (1570) 8: 594 Witzel, Annotationes (1536) 1: 823, 857 –, Beständige Antwort (1549) (unsere Ausgabe Bd. 1, Nr. 17) 1: 14, 43, 45, 671 • 2: 695 –, Commentariolus de arbore bona (1534) 1: 855 –, De moribus veterum haereticorum (1537) 1: 832 –, De traditione apostolica et ecclesiastica (1549) 1: 850 –, Dogmata ecclesiastica (1539) 1: 832 –, Form und Anzeigung (1546) 1: 839, 861 –, Libellus de moribus veterum haereticorum (1537) 1: 832 –, Pro defensione bonorum operum (1532) 3: 362 –, Refutatio calumniosissimae responsionis Justi Jonae (1533) 3: 362 –, Sylvula dictorum ecclesiasticorum (1544) 1: 836 –, Typus ecclesiae prioris (1541) 1: 861 –, Von der Buß, Beicht und Bann (1536, 1538, 1548) 1: 841 –, Von Glauben und Werken der Christen (1537) 1: 824 –, Von Glauben und Werken (1548) 1: 824 –, Wie und was die Kirch Jesus Christi vorzeiten gelehret und geglaubt hat (1548) 1: 832 Wormser Buch 6: 125 Württemberger Bekenntnis (1572, unsere Ausgabe Bd. 8, Nr. 11) 8: 390, 829

166

Register

Württemberger Theologen, Bekenntnis und Bericht (1560) 8: 828 –, Wahrhaftiger und gründlicher Bericht von dem Gespräch zwischen des Churfürsten Pfaltzgrafen und des Herzogen zu Württemberg Theologen von des Herrn Nachtmahl zu Maulbronn gehalten (1564) 8: 550, 552, 970 Xenophon, Kyrupaedia 5: 564 –, Memorabilia 5: 732 –, Symposion 2: 263 Zellaer Artikel (1548) 1: 745 Zenobius, Epitome 8: 1022 Ziegler, Bernhard, De sacramento altaris (1548) 2: 323

–, Oratio de coniunctione et unitate Christianorum (1549) 2: 425, 796 • 5: 185f Zürcher Bibel (1531) 8: 346 Zwingli, Ad Matthaeum Alberum … de caena Dominica epistula (1525) 2: 761 • 6: 670 –, Amica exegesis (1527)

8: 905

–, Daß diese Worte: „Das ist mein Leib“ etc. (1527) 8: 1007 –, Epistolae 8: 1129 –, Fidei ratio (1530) 8: 716 –, Subsidium sive coronis de eucharistia (1525) 8: 1132

Corrigenda et Addenda

Corrigenda et Addenda zu Bd. 1: S. 83, Z. 12ff: Der gesamte Text der Übersetzung ist enthalten in: H.-O. Schneider, Melanchthons Gutachten über das Interim vom 16. Juni 1548 in englischer Übersetzung. In: Irene Dingel / Armin Kohnle (Hgg.): Philipp Melanchthon. Lehrer Deutschlands, Reformator Europas. (IX. Frühjahrstagung zur Wittenberger Reformation), Leipzig 2011 (LStRLO 13), 315–334, bes. S. 322–334. S. 85, Z. 13 lies: for his denying statt: for this denying. S. 109, Z. 11 lies: Ehrwirdigen statt: Ehrwirdigem. S. 175, Z. 16 lies: anbetet, statt: anbeten. S. 202, ergänze nach Z. 4: Caspar Moller, Ecclesiae Vinariensis Diaconus, Manu propria subscripsit. S. 210f, Ausgaben: Das Druckbild der unter VD 16 A 2325 verzeichneten Drucke ist zwar sehr ähnlich, aber doch nicht völlig gleich. So liest auf Blatt B2v der Druck der Wartburg-Stiftung Eisenach mit der Signatur Th 6 (digitalisiert von ThULB Jena) in Zeile 1: „das erste theil vom INTERIM“, in Zeile 15: „vnschFldigk Blut“; der Druck der ÖNB Wien mit der Signatur *35.F.22 liest hingegen auf Blatt B2v in Zeile 1: „das Erste theil vom INTERIM“, in Zeile 15: „vnschFldigk Bludt“. S. 214, Z. 14f lies: ... on sein wissen, willen vnd vrlaub ... S. 218, Z. 31f lies: ... Jndes magstu dein mFtlein kFlen vnnd unschFldigk Blut deiner art nach genugk vergiessen, dauon magestu sauffen vnd foll werden. S. 225, Z.31 lies: Fische vnd Oel, statt: Fische vnd Mel. S. 226, Z. 23 lies: b=ßheit nicht verstFnde, statt: b=heit nicht verst(nde. S. 281, Z. 14 lies: (VD 16 A 362), statt: (VD 16 M 362). S. 372, Anm. 524 lies: anno 1593 promulgata, statt: anno 1953 promulgata. S. 546, Z. 9 lies: omnino, statt: omnimo. S. 579, Anm. 182: Evtl. spielt auch der Name Hauprecht = Hubertus eine Rolle. S. 580, Anm. 183: Hier könnte ein Zusammenhang mit St. Anastasius (Bischof von Rom 399–401) bestehen. S. 633, Z. 17 lies: verteütschet statt: verteüschet.

170

Corrigenda et Addenda

S. 654, Z. 20: Zu „Mausin“ vgl. Dan 11,38f und unsere Ausgabe S. 575, Z. 21 mit Anm. 154; S. 578, Z. 21. S. 674, Anm. 898, vgl.: Ein Sendbreff || einer Erbaren frowen / van || wegen eres gefangenen || Parheren / An den Bischop tho Hauelberg / || Mit einer klenen vörrede || Niclas Ambsdorffs (VD 16 ZV 18730) (Magdeburg: Michael Lotter, 1534). S. 690, Z. 9–26: Vgl. Bernd Schäfer / Ulrike Eydinger / Matthias Rekow: Fliegende Blätter. Die Sammlung der Einblattholzschnitte des 15. und 16. Jahrhunderts der Stiftung Schloss Friedenstein Gotha, Bd. I, S. 408, Bd. II, S. 588, Nr. 547: Contrafact Figur Hansen von Berstatt bey Echtzel inn der Wedderawe gelegen / was jemerlichen Morts er an eynem Fünffthalbierigen M(gdlin so Mergk genent / imm Flecken Frawenstein Mentzer Bischthumbs begangen / anzeigent. Getruckt zu Mentz etc. (1540). S. 710, Anm. 66, lies: unsere Ausgabe Nr. 18. S. 717, Anm. 11: Anscheinend nimmt Amsdorf in einem Brief vom 18. Februar 1549 darauf Bezug, vgl. Ernst-Otto Reichert, Amsdorf und das Interim, A 135, Anm. 11. S. 777, Z. 6 ergänze: (VD 16 D 2181). S. 858, Anm. 448: „Lungen“ = Pferdeäpfel (vgl. Goetze 153[b] s. v. lungen).

Corrigenda et Addenda zu Bd. 2: S. 20, Z. 17 lies: nach dem Ende. S. 22, Z. 1–3 lies: Das Mandat wurde zusammen mit dem erstellten Auszug nicht unverzüglich veröffentlicht, sondern erst im Laufe des Herbstes 1549 versandt. S. 412, Anm. 349 lies: ... evtl. auch Anspielung auf Johann Agricolas optimistische Einschätzung, unsere Ausgabe Nr. 2d, S. 105, Anm. 128, und unten bei Anm. 508/509. S. 655, Z. 15f lies: ... seiner gnedigen zusage nach ... S. 673, Anm. 203 nimmt die Angabe aus Anm. 201 auf. S. 733, Z. 8 lies: risten statt: Risten. S. 798, Anm. 79 lies: ... eine zweite Ausgabe erschien im selben Jahr (VD 16 F 1370); ... S. 852, Anm. 41 vgl. Prov 26,4f.

Corrigenda et Addenda

171

S. 854, Anm. 65, lies: von Ungeziefer säubern. Vgl. Art. stöbern [I] 2.a), in: DWb 19, 3f. S. 854, Anm. 66, lies: jedermann. S. 894, Z. 22, lies: ein genomen (= ein genommenes), statt: eingenomen. S. 899, Anm. 433: vgl. Zaphon = Norden (hebr.), daher Zaphonhausen = Nordhausen. S. 900, Anm. 437, lies: Art. müszigen statt: müzigen. S. 903, Anm. 460 lies: ... Vgl. Synodus avium, in: CR 20, Additamenta, Nr. 4, Sp. 767–776; ... S. 916, Anm. 577, lies: Reim, Motto. S. 921, Anm. 628, lies: Ansehen der Person.

Corrigenda et Addenda zu Bd. 3: S. 317, Anm. 2, vgl. auch: EPITAPHIA RE= || VERENDI VIRI, D. STEPHA || NI AGRICOLAE, SACRAE THEO= || logiae Doctoris, Islebij, Anno salutis, || M. D. XLVII. Ferijs Pascha= || libus defuncti. || DE LAPSV ET RECONCI= || liatione hominis carmen. || TRIVMPHVS CHRI= || sti Heroicus. || AVTORIBVS. || D. IOANNE SPANGENBERGO, || ET || HIERONYMO MENCELIO, || Schuidnicense Sylesio. || 15 [Holzschnitt: Der Auferstandene und die Wächter am Grabe] 50. (VD 16 S 7798). S. 385, Anm. b lies: WA 10I.1 statt: WA 10I.1.1. S. 449, Z. 9 u. 10 lies: Nr. 14 statt: Nr. 11. S. 449, Z. 16 u. 29 lies: der statt: des. S. 471, Anm. 1 lies: (VD 16 L 3323) statt: (CD 16 L 3323).

Corrigenda et Addenda zu Bd. 4: S. 205, Z. 8f lies (VD 16 R 2240) statt: (VD 16 R 2440). S. 348 wurde versehentlich eine falsche Titelblattabbildung eingefügt [HAB 1197.11 Theol.(7)]. Stattdessen sollte folgende erscheinen: HAB 1197.11 Theol.(5) (VD 16 S 10342).

Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel: 1197.11 Theol.(5)

Corrigenda et Addenda

173

Corrigenda et Addenda zu Bd. 5:

S. 9, Anm. 24, lies: Vgl. u. S. 117,16; 126,15.18. S. 9, Anm. 25, lies: Vgl. u. S. 127,1; 128,21. S. 9, Anm. 26, lies: Vgl. u. S. 128,27. S. 9, Anm. 27, lies: Vgl. u. S. 127,32. S. 9, Anm. 28, lies: Vgl. u. S. 133, 23. S. 77, Z. 12, lies: Inseram statt: Inferam. S. 83, Z. 20, lies: Inseram statt: Inferam. S. 210: Die handschriftliche Notiz auf dem abgebildeten Titelblatt lautet: „D. Pfeffinger schiltt Jlliricum einen Lugen vnd Mordtgeist aber liestu vnd vrtheil Geistlich [Christlich(?)], lieber leser, wer ein solcher vnter diesen beiden warhafftig ist?“ S. 222, Anm. 19, lies: aufgeblasen statt: ausgeblasen. S. 256, tilge in Anm. 251 „babylonische Hurerei. Vgl. Apk 17,5.“ und füge die Passage in Anm. 253 ein. S. 546, Z. 6 lies: meditatione statt: mediatione. S. 533, Z. 20, lies: S. 108f statt: S. 18f. S. 563, Z. 1f: Vgl. Separatdruck von 1561: VD 16 P 4687. S. 567, Z. 13/14: Vgl. unsere Ausgabe Bd. 6, S. 614, Anm. 13. S. 620, Anm. 250, lies: Vgl. Art. enthalten statt: enhalten.

Corrigenda et Addenda zu Bd. 6:

S. 6, Anm. 26 lies: S. 131,35; 134,28; 137,8 statt: 133,35; 136,28; 139,8. S. 21, Z. 6 lies: ihren statt ihrern. S. 121, Z. 22: streiche D nach DE. S. 234, Z. 4 u. 5 füge vor „Denn“ und nach „gesucht“ jeweils einen Gedankenstrich ein. S. 305, Anm. 8 lies: S. 426 statt: S. 433.

174

Corrigenda et Addenda

S. 442, Anm. 15 lies: siehe oben S. 439, Anm. 4 statt: S. 445. S. 490: Der handschriftliche Vermerk auf dem Titelblatt lautet: „Ex falso propositione con-|clusionum millia possunt || deduci. Flacii Jllyrici | sententia de peccato ori-||ginali in disputandi fer-|vore in medium praelata || est. Quam ob causam | haec mentis Flacii prae-||cipitatio per amica-|bile colloquium mutari || potuisset. Verum enim | vero Flacii hostes clan-||destini et aperti (inter | quos Wigandus fuit prae-||cipuus et ob magnos | spiritus, magnamque arro-||gantiam Flacii pro-|fundam eruditionem prae || se ferat) diu noctuque | eundem in perniciem || praecipitare cogita-|bant.“ S. 533, Anm. 46, Schluss, lies: L 5441 statt: L 4541. S. 613, Anm. 6 lies: der unten auf S. 623f wiederholt ist. S. 613, Anm. 7 lies: siehe unten S. 621, Anm. 8. S. 613, Anm. 8 lies: Vgl. unten S. 621, bei Anm. 8. S. 742, Spalte 2, Flacius s. v. „Defensio ...“ ergänze: 343. S. 746, Spalte 2, s. v. Wigand streiche: Defensio sacrae doctrinae ...

Corrigenda zu Bd. 8:

S. 6, Anm 13, lies: CONFVSEANARVM statt: CONFVSANEARVM.