Enarrationes in Psalmos 110-118: Enarrationes in Psalmos 101-150, Pars 2 3110411164, 9783110411164

Table of contents :
Hoc volumine continentur
Praefatio
1 De Enarrationum in Psalmos 110–118 tempore et genere
2 Libri recensiti
3 De codicum cognatione eorumque stemmate
3.1 Errores α
3.2 Errores δ
3.3 Errores hyparchetypi π (= α + δ)
3.4 Errores χ
3.5 Errores coniunctivi π χ
3.6 Errores vel falsae lectiones hyparchetypi ε
3.7 Errores coniunctivi χ ε
4 De huius editionis ratione
Conspectus siglorum
Enarrationum textus
In Psalmum CX
In Psalmum CXI
In Psalmum CXII
In Psalmum CXIII, Sermo I
In Psalmum CXIII, Sermo II
In Psalmum CXIV
In Psalmum CXV
In Psalmum CXVI
In Psalmum CXVII
In Psalmum CXVIII, Prooemium
In Psalmum CXVIII, Sermo I
In Psalmum CXVIII, Sermo II
In Psalmum CXVIII, Sermo III
In Psalmum CXVIII, Sermo IV
In Psalmum CXVIII, Sermo V
In Psalmum CXVIII, Sermo VI
In Psalmum CXVIII, Sermo VII
In Psalmum CXVIII, Sermo VIII
In Psalmum CXVIII, Sermo IX
In Psalmum CXVIII, Sermo X
In Psalmum CXVIII, Sermo XI
In Psalmum CXVIII, Sermo XII
In Psalmum CXVIII, Sermo XIII
In Psalmum CXVIII, Sermo XIV
In Psalmum CXVIII, Sermo XV
In Psalmum CXVIII, Sermo XVI
In Psalmum CXVIII, Sermo XVII
In Psalmum CXVIII, Sermo XVIII
In Psalmum CXVIII, Sermo XIX
In Psalmum CXVIII, Sermo XX
In Psalmum CXVIII, Sermo XXI
In Psalmum CXVIII, Sermo XXII
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIII
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIV
In Psalmum CXVIII, Sermo XXV
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVI
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVII
In Psalmum CXVIII, Sermo XXVIII
In Psalmum CXVIII, Sermo XXIX
In Psalmum CXVIII, Sermo XXX
In Psalmum CXVIII, Sermo XXXI
In Psalmum CXVIII, Sermo XXXII

Citation preview

Augustinus Enarrationes in Psalmos 110‒118

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL)

Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL an der Universität Salzburg

Band 95/2 Huic volumini edendo curam contulit Institutum Patristicum Augustinianum

Augustinus

Enarrationes in Psalmos 110‒118 Enarrationes in Psalmos 101‒150, Pars 2 Ediert von Franco Gori unter Mitwirkung von Angelo De Nicola

International Advisory Board: François Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer, Kurt Smolak, Michael Winterbottom Zur Erstellung der Edition wurde das Programm CLASSICAL TEXT EDITOR verwendet.

ISBN 978-3-11-041116-4 e-ISBN (PDF) 978-3-11-041172-0 e-ISBN (EPUB) 978-3-11-041177-5 ISSN 1816-3882 Library of Congress Cataloging-in-Publication Data A CIP catalog record for this book has been applied for at the Library of Congress. Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliografie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2015 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/München/Boston Druck und Bindung: Hubert & Co. GmbH & Co. KG, Göttingen ♾ Gedruckt auf säurefreiem Papier Printed in Germany www.degruyter.com

Hoc volumine continentur Praefatio | 1 1 De Enarrationum in Psalmos 110–118 tempore et genere | 1 2 Libri recensiti | 3 3 De codicum cognatione eorumque stemmate | 6 3.1 Errores α | 7 3.2 Errores δ | 7 3.3 Errores hyparchetypi π (= α + δ) | 7 3.4 Errores χ | 7 3.5 Errores coniunctivi π χ | 8 3.6 Errores vel falsae lectiones hyparchetypi ε | 8 3.7 Errores coniunctivi χ ε | 8 4 De huius editionis ratione | 9 Conspectus siglorum | 11 Enarrationum textus | 13 In Psalmum CX | 13 In Psalmum CXI | 18 In Psalmum CXII | 24 In Psalmum CXIII, Sermo I | 30 In Psalmum CXIII, Sermo II | 38 In Psalmum CXIV | 46 In Psalmum CXV | 52 In Psalmum CXVI | 58 In Psalmum CXVII | 58 In Psalmum CXVIII, Prooemium | 68 In Psalmum CXVIII, Sermo I | 69 In Psalmum CXVIII, Sermo II | 73 In Psalmum CXVIII, Sermo III | 76 In Psalmum CXVIII, Sermo IV | 80 In Psalmum CXVIII, Sermo V | 84 In Psalmum CXVIII, Sermo VI | 87 In Psalmum CXVIII, Sermo VII | 91 In Psalmum CXVIII, Sermo VIII | 94 In Psalmum CXVIII, Sermo IX | 100 In Psalmum CXVIII, Sermo X | 104 In Psalmum CXVIII, Sermo XI | 108 In Psalmum CXVIII, Sermo XII | 114 In Psalmum CXVIII, Sermo XIII | 120 In Psalmum CXVIII, Sermo XIV | 123

VI | Inhaltsverzeichnis

In Psalmum CXVIII, Sermo XV | 127 In Psalmum CXVIII, Sermo XVI | 133 In Psalmum CXVIII, Sermo XVII | 137 In Psalmum CXVIII, Sermo XVIII | 142 In Psalmum CXVIII, Sermo XIX | 147 In Psalmum CXVIII, Sermo XX | 151 In Psalmum CXVIII, Sermo XXI | 155 In Psalmum CXVIII, Sermo XXII | 159 In Psalmum CXVIII, Sermo XXIII | 165 In Psalmum CXVIII, Sermo XXIV | 170 In Psalmum CXVIII, Sermo XXV | 173 In Psalmum CXVIII, Sermo XXVI | 180 In Psalmum CXVIII, Sermo XXVII | 185 In Psalmum CXVIII, Sermo XXVIII | 189 In Psalmum CXVIII, Sermo XXIX | 192 In Psalmum CXVIII, Sermo XXX | 198 In Psalmum CXVIII, Sermo XXXI | 200 In Psalmum CXVIII, Sermo XXXII | 205

Praefatio 1 De Enarrationum in Psalmos 110–118 tempore et genere Augustini Enarrationes in Psalmos 110–118 recensitas et apparatu critico instructas nunc uno edimus libro, in quo tamen expositiones Psalmorum 110–117 et, quos ipse ita appellat,1 sermones in Psalmum 118 in duo corpora distinguimus. Nempe Psalmos 110–117 Augustinus, eorum ordinem stricte secutus, expositionibus brevioribus, prooemiis autem longioribus quam solebat nec non maiore, ut videtur, quam in ceteris Enarrationibus adhibita cura expolivit. Praeterea si et in locos sacrorum librorum saepius in eisdem expositionibus occurrentes considerationem nostram intendimus et Psalmorum sensuum explanationem diligenter inspicimus, sine dubio colligimus Enarrationes 110–117 in unum corpus copulari;2 quod tamen facile definiri non potest si et expositionis genus et tempus et originem perscrutari conamur.3 Nam, cum sciamus testibus ipso Augustino4 et eius vitae scriptore Possidio5 Enarrationes omnes ita divisas esse, ut aliae sint dictatae, aliae dictae, has, de quibus loquimur, utri generi ascribamus dubium est, quoniam neque antiqua testimonia neque studia peritorum virorum aevi nostri de hac re consonant. Etenim cum Possidius psalmos 110–117 dictatos esse testetur,6 testimonio eius ipse Augustinus contradicere videtur in Dulcitii quaestionibus Psalmum 111 apud populum se tractavisse profitens.7 Utcumque res se habet, homiletice ab Hipponensi episcopo hos sermones inter sollemnia dictos8 esse certis probare possumus indiciis, quorum praecipuus est locus ille ubi mentio fit cantatorum qui Alleluia, ad tempus paschale pertinens, cantaverant; locutiones vero minus expolitas, ut puta, anacolutha quae interdum in Enarrationibus extemporaliter dictis intellectum quoque sententiae afficiunt,9 non invenimus, cum non omnino desint leviora anaco-

|| 1 Cf. in psalm. 118, prooem. l. 19. 2 A.-M. LA BONNARDIÈRE, Recherches de chronologie Augustinienne, Études Augustiniennes, Paris 1965, pp. 145–149. 3 Cf. S. POQUE, L’énigme des ‘Enarrationes in Psalmos’ 110–117 de saint Augustin, BLE 77 (1976), pp. 241–264. 4 Aug. in psalm. 118, prooem. l. 2sq. 5 Cf. Possid. indic. X4 (ed. A. WILMART, Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, p. 181). 6 Cf. ibid. 7 Aug. quaest. Dulc. 4,2 (CCSL 44A, p. 280): huic quaestioni de psalmi ipsius expositione respondeo, quem cum in populo tractarem, dixi… . 8 LA BONNARDIÈRE (supra n. 2), pp. 153–155; POQUE (supra n. 3), pp. 246–260. 9 Cf. e.g. in psalm. 103,I,3,36–41 (CSEL 95/1, p. 111); 108,17,33–39 (p. 301) 120,6,16 (CSEL 95/3, p. 64); 147,4,9sq. (CSEL 95/5, p. 199).

2 | Praefatio

lutha quae nitorem tantummodo elocutionis obscurant.10 Itaque Maurini editores (Parisiis 1681) Enarrationes 110–117 sermones inscripserunt, Andreas autem Wilmart, Possidii testimonium secutus, inter dictatas enumeravit;11 postea vero earum propriis ac singularibus notis freta Anna-Maria La Bonnardière neque inter dictatas neque inter dictas eas referri posse opinata est;12 denique Susanna Poque obscuram quaestionem suo iudicio enodare conata est,13 Augustinum scilicet occasione data cuiusdam synodi, quae, ut conicere licet, Carthagini mense aprili anno 399 habita est, coram episcoporum conventu et Christianorum populo Psalmos 110–117 viva voce per hebdomadam paschalem explanavisse, praemissis exordiis iam antea dictatis prolixioribus et elegantioribus quam soleret et in exponendo scidularum adminiculo adiuvante, quod dictando antea sibi paravisset. Hoc modo Possidii et ipsius Augustini testimonia inter se repugnantia, de quibus supra diximus, in concordiam Susanna Poque reducere conatur. Et tamen ibi dissentimus a Susanna Poque ubi dicit Augustinum extemporaliter locutum esse scidulis fretum antea dictatis, sermones autem ipsos a notario non exceptos vel deperditos esse. Nostro enim iudicio ea, quae tum edita atque tradita sunt, cum profecto elocutionis formam non habent propriam sermonum apud populum dictorum atque a tachygrapho exceptorum, ut recte docet Susanna Poque,14 tum etiam longe alia sunt atque scidulae antea dictatae, quae adhibitae sint ad sermones dicendos, qui vero unum opus efficiunt in quo psalmorum expositiones, etsi breviores, tamen sententiis argumentisque diligenter instructae sunt nec non polite comptae ac rhetorice ornatae, ut fit, exempli causa, in expositione Psalmi 118. Ergo opinamur Augustinum more solito in Psalmos 110–117 coram episcopis populoque Christiano sermocinatum esse, eiusque sermones, ut fieri solebat, a notario exceptos esse, deinde praeter usum consuetudinemque suam, singulari cura, ut tum res et momentum postulabant, expolivisse et lectoribus concinnius accomodavisse, antequam evulgarentur, et fortasse ipsis synodi episcopis dono darentur. Quae cum ita se habeant, ut ostendimus, facilius tandem etiam rationem consiliumque primi capitis Enarrationis 110 explicare possumus, atque intellegere totius corporis 110– 117 prooemii vice fungi caput illud, quo Augustinus in synodi initio allocutus est fratres episcopos ornata et copiosa praeter solitum eloquentia. Enarrationem vero in Psalmum 118 non est qui a ceteris non seiungat, si triginta duorum sermonum, quibus constat, continuam seriem inspiciat, tempus et rationem

|| 10 Cf. in psalm. 113,II,12,9–12; 115,4,1–8; item anacolutha similia in psalm. 118,XV,1,5–8; XIX,3,1–7; XX,2,9sq.; XXIX,1,34–36. 11 A. WILMART, La tradition des grands ouvrages de saint Augustin, in: Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, pp. 257–315 (p. 298). 12 LA BONNARDIÈRE (supra n. 2), p. 164. 13 POQUE (supra n. 3), pp. 262–264. 14 Ibid., pp. 262sq.: „ … les Enarrationes in Ps. 110–117 ne nous semblent un texte prononcé en public et pris en note par un tachygraphe.“

Praefatio | 3

eorum originis attendat, demum in eis agnoscat sermones fictos, id est non ad populum dictos, sed dictatos, qui, ut ait ipse Augustinus, proferrentur in populis.15 Nam quae sit eorum ratio, propositum et genus ex prooemio elicere possumus, quod Augustinus non immerito huic soli Enarrationi praemisit – et quidem proprio nomine prooemii16 –, ubi inter alia dicit se accessurum ad pertractationem psalmi tam profundi ut etiam quam sit profundus demonstrare ipse non posset.17 Quo tempore haec Enarratio exorta sit pro certo non habemus, tamen in lucem prodisse anno fere 422 quibusdam indiciis assequi licet.18

2 Libri recensiti Notum est Augustini expositiones Psalmorum celeriter evulgatas esse in regionibus totius occidentis, praesertim, ut facile est opinari, per monasteria, in quibus psalmorum studia eorumque cantilena monachorum animos erudire et delectare solebant, quod colligitur ex copia codicum antiquiorum qui supersunt.19 Omnium autem librorum qui Enarrationes 110–118 continent, eos qui ante saeculum XII exarati sunt, recensuimus, exque iis selegimus quos utiles probavimus ad textum constituendum vel saltem ad traditionis historiam verisimili ratione demonstrandam; quos summatim breviterque infra exponemus, cum fere omnes iidem sint qui in superiore volumine (CSEL 95/1) nobis praesto fuerunt. Codices igitur, quibus haec editio nititur, numero sunt viginti et tres: A

Augiensis, nunc Karlsruhe, Bad. Landesbibl., Aug. XXXVI, saec. IX in. (in psalm. 101–150),20 pertinet ad familiam δ.

An3

Angers, Bibl. Mun. 171 (163), saec. XI (in psalm. 101–150),21 testis est fide dignus hyparchetypi ε.

Br1

Bern, Burgerbibl. 117, saec. X (in psalm. 74–150).22 Huius codicis, qui nisi in bibliotheca legi non potuit, tantum Enarrationem 111 contulimus, quantum satis erat ut probaremus testem valde contaminatum, cum P23 artissime cognatum neque fere ullius usus ad editionem parandam esse.

|| 15 In psalm. 118, prooem. l. 19: Statui autem per sermones id agere, qui proferantur in populis. 16 In psalm. 118, prooem. l. 22: Sed sit hoc usque prooemium. 17 In psalm. 118, prooem. l. 10sq. 18 LA BONNARDIÈRE (supra n. 2), pp. 140sq. 19 Cf. F. GORI, La tradizione manoscritta delle ‘Enarrationes in psalmos graduum’. Questioni specifiche, Augustinianum 37 (1997), pp. 183–228 (p. 213). 20 Cf. quae scripsimus in CSEL 95/3, p. 18. 21 Cf. Catalogue général des Manuscrits des Bibliothèques publiques de France, t. XXXI, Paris 1898, p. 245; A. WILMART (supra n. 11), p. 300. 22 Cf. CSEL 95/3, p. 19.

4 | Praefatio

C

Paris, Bibl. Nat. Lat. 12179, saec. IX, olim Corbeiensis (in psalm. 101–110), decimus est tomus ex tredecim qui totum corpus Enarrationum continent;23

C1

undecimus autem, id est Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 12180, saec. IX, quem siglo C1 notavimus, Enarrationes habet 111–118. Horum amborum librorum textus, cum sit mixtus, saepius tamen cum hyparchetypo π consonat.

D

Durham, Cath. Libr. B II 14 saec. XI ex. (in psalm. 101–150), textum mixtum habet saepius cum ε consonantem, nullius fere momenti ad editionem conficiendam.

F

Firenze, Bibl. Laur. XVI dext. II, saec. XI (in psalm. 83–150).

F2

Firenze, Bibl. Laur., S. Marco 645, saec. X–XI, duobus tomis continet Enarrationes 73–150. Strictius cognatus cum F, ambo pertinent ad familiam α.

G

St. Gallen, Stiftsbibl. 166, saec. IX (in psalm. 101–118), quintus tomus est ex quinque (olim sex) qui a Grimaldo abbate binis columnis litterisque Carolinis exarati Enarrationes 1–118 comprehendunt.24 Testis est familiae Germanicae δ, non vacuus ab aliquibus lectionibus ex ε defluxis quae textum Enarrationum 110–117 inquinaverunt.

Gt

Gent, Universiteitsbibl. 96 (457), saec. X (in psalm. 101–118), strictius cum N cognatus testis potior est hyparchetypi ε.

H1

Fulda, Hess. Landesbibl. Aa 24, saec. IX med.25 (in psalm. 101–150), usque ad in psalm. 117 familiae δ adiungitur, postea vero inde a 118,I, saepius cum codicibus Mn So1 faciens, hyparchetypo ε consentit.

K

Köln, Erzbischöfl. Diöz. u. Dombibl., Dom. 67, saec. VIII–IX26 (in psalm. 101– 150), una cum S pendet ex χ, inde ab initio Enarrationis 118 tantum excerpta habet, sermonibus 118,II et III omnino praetermissis.

Kr

Kraków, Ms. Lat. Qu. 673, saec. IX–X (in psalm. 111–117), textum habet permixtum nullius fere usus ad editionem constituendam.

Mc2

Monte Cassino, Bibl. dell’abb. 27, saec. XI (in psalm. 71–129), una cum libris Florentinis F F2 ad familiam Italicam α2 pertinet.27

Mn

München, Bayer. Staatsbibl. Clm 14248, ex monasterio Sancti Emmerami Ratisbonensis, saec. IX (in psalm. 118), una cum libris H1 So1 aeque mediocris est testis hyparchetypi ε. 28

|| 23 Cf. F. GORI, CSEL 95/3, Wien 2001, p. 19; C. WEIDMANN, CSEL 93/1A, Wien 2003, p. 44; H. MÜLLER, CSEL 94/1, Wien 2004, p. 29. 24 Cf. CSEL 93/1A, p. 51; 94/1, p. 32. 25 Cf. CSEL 95/3, p. 21. 26 Cf. CSEL 95/3, p. 21; 93/1A, p. 42; 94/1, p. 28. 27 Cf. M. INGUANEZ, Codicum Casinensium manuscriptorum catalogus cura et studio monachorum S. Benedicti archicoenobii Montis Casini, Romae 1915.

Praefatio | 5

N

Namur, Musée Archéol. 1, saec. IX in., testis potissimus est hyparchetypi ε. Paginis trinis columnis scriptis totum corpus Enarrationum colligit.29

P6

Paris, Bibl. Nat. Lat. 15293, saec. XII, contaminatus ac lectionibus facilioribus depravatus testis Enarrationum 101–150 consimilis est Trecensi T.30

P23

Paris, Bibl. Nat. Lat. 15290, saec. XI (in psalm. 74–150),31 textum mixtum habet haud tanti aestimandum plerumque cum ε facientem et stricte cognatum cum Br1.

S

München, Bayer. Staatsbibl. Clm 15804, saec. IX in. (in psalm. 101–120),32 una cum K testis est familiae χ.

So1

Saint-Omer, Bibl. mun. 29, t. 2, saec. XI (in psalm. 106–150), textum permixtum habet saepius ex Mn deductum, nullius usus ad editionem constituendam.33

T

Troyes, Bibl. Mun. 40, t. 4, saec. XII (in psalm. 50–150), libro P6 consimilis est aeque contaminatus ac depravatus.34

V2

Città del Vaticano, Vat. Lat. 455, saec. XI (in psalm. 101–150), testis praecipuus est familiae α.35

X

Bruxelles, Bibl. Roy. 5560, saec. XI36 (in psalm. 101–150), permixtum textum habet saepe cum hyparchetypo ε consonantem.

Y

Orléans, Bibl. Mun. 47 (44), saec. X (in psalm. 101–150), textum mixtum habens nullius fere momenti est ad editionem conficiendam.

w

Paris. Bibl. Nat. Lat. 1979, saec. IX–X, Walahfridi epitomen continet Enarrationum 77–150, nullius usus ad editionem constituendam.

Codices autem, quos recensuimus neque in hac editione adhibuimus, iidem omnes sunt quos in superiore volumine (CSEL 95/1, pp. 8sq.) enumeravimus, exceptis libris D F So1, quorum varias lectiones illic negleximus, hic vero, licet ad textum confirmandum non iuvent, in apparatum criticum recepimus, ut copiosius probemus quam depravatus sit Enarrationum 110–118 textus receptus saeculo XI vertente.

|| 28 Cf. B. BISCHOFF, Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit, 1, Wiesbaden 1974, p. 193. 29 Cf. CSEL 95/3, p. 21sq.; 93/1A, p. 49; 94/1, p. 33. 30 Cf. ibid., p. 22. 31 Cf. CSEL 95/3, p. 22. 32 Cf. ibid., p. 23. 33 Cf. BISCHOFF (supra n. 28), 2, Wiesbaden 1980, pp. 109sq. 34 Cf. CSEL 95/3, p. 23; CSEL 94/1, pp. 34sq. 35 Cf. CSEL 95/3, p. 23. 36 Cf. J. VAN DEN GHEYN, Catalogue des manuscrits de la bibliothèque royale de Belgique, Bruxelles 1902, p. 116.

6 | Praefatio

Codicem vero Bn2, Berlin, Staatsbibl. Phillips 1657, saec. IX–X (in psalm. 101– 150), neglegendum esse putavimus, cum sit libri K apographon, praetermissis omnino sermonibus 118,II et III, eiusdem Enarrationis 118 eadem habens excerpta. Dein locos a librario praeteritos manus altera (Bn22) aetate posterior (saec. XI–XII) in paginarum marginibus vel inter lineam scriptos supplevit, exemplar adhibens ex hyparchetypo ε prognatum, neque tamen ullius momenti.

3 De codicum cognatione eorumque stemmate Haud aliter atque in superioribus voluminibus hic quoque magna est quaestio de stemmate et disceptatio difficilis. Nam libri haud pauci, quibus usi sumus, textum praebent, ut supra diximus, lectionibus diversarum originum ita permixtum vel, ut dici solet, contaminatum, ut eorum genealogia agnosci non possit. Attamen saltem librorum, qui minus vel minime contaminatione sunt inquinati, vel quorum mixtas lectiones nihilo minus dignoscere potuimus ex quo fonte depromptae sint, hoc stemma delineare valuimus. ω

π

ε ε1

α

δ

χ

α2 H1(110–117) A G V2

Mc2 F F2

S K

N N(pc.) Gt

Mn H1(118) An3

Traditio ergo Enarrationum 110–118 bifida exstat, eo quod ex archetypo ω duo exemplaria profluxerunt litteris π et ε denotata. Deinde ex hyparchetypo π originem traxerunt codicum familiae duae, id est α et δ; tertia vero familia praeter dubium constat ex tribus saltem codicibus (N Gt An3) de ipso hyparchetypo ε deductis; quarta denique familia, quam littera χ signavimus, lectionibus modo ex π modo ex ε depromptis textum mixtum praebet. Nunc errorum exemplis demonstrare nitimur, quibus rationibus non potius singuli codices quam eorum familiae vel separentur vel copulentur prout stemma supra delineatum postulat:

Praefatio | 7

3.1 Errores α 112,7,14 altus] alius α (altus ac. uv. F); 113,I,5,1 quid est carissimi] ergo fratres α; 113,I,13,6 plangent] se add. α; 113,II,12,7 nutriunt] nutriuntur α; 117,3,12sq. facti unum] faciunt α (exc. F); 117,8,5 suscepit] susceptor α (exc. F); 118,VIII,1,35 se veraciter dicere tr. α; 118,XI,3,9 pervenit] pervenire α; 118,XVII,7,5 in om. α; 118,XIX,2,8 se om. α; 118,XXII, 3,11 digerens] dirigens α; 118,XXII,3,21 esse1 … doctum2 om. α; 118,XXIII,1,3 tuum] domine add. α H1 (pc.)

3.2 Errores δ 110,6,8 difficile om. δ; 111,1,2 conversio] conversionem δ; 112,4,5 ipsa om. δ; 112,8,4 autem] enim δ; 113,I,11,7 exposuit] aperiens δ; 114,3,4 pedibus om. δ; 117,3,11 ad eminentiam] inertiam eadem δ; 118,I,3,11 in … exquirunt om. δ; 118,II,2,10 vos Titus] vestitos δ; 118,IV,1,7 illam om. δ; 118,VIII,3,1 si … diligitur2 om. δ; 118,IX,3,1 abierunt] ubi erunt δ; 118,XIII,2,24 verbis] sermonibus δ; 118,XVI,6,18 sui tamquam] vitam quam δ; 118,XXIII,1,32 scriptum] dictum δ; 118,XXX,3,8 dei] tuas δ

3.3 Errores hyparchetypi π (= α + δ) 111,1,11 inde om. π; 111,4,3 se om. π; 112,6,23 humanitas] humilitas π; 113,II,4,6sq. alio illud2 om. π; 113,II,11,10 ab ea] parte add. π; 114,1,6sq. numquid … meae om. π; 114,3,8 dies2 … sudoris om. π; 117,11,5 audi quid] si aliquid π; 117,21,9 ubi laus] iubilans π; 118,II,2,8 utrum] vir π; 118,IV,1,29sq. sed … valde om. π; 118,XII,3,16 qui amatur] quia π S C1; 118,XVII,1,16 promissio om. π S C1; 118,XVII,9,11sq. non noverunt non faciunt tr. π; 118,XXIX,4,1 intempesta] in tempestate π; 118,XXX,7,7 quod om. π S C1; 118,XXXI,8,3 et testimonia tua om. π S C1 X

3.4 Errores χ 110,1,6sq. transeuntque venturi] qui venturi transeunt χ P23; 111,1,34 habitaculum] tabernaculum χ Br1 P23;112,2,12 sapientiae] albescet add. χ; 113,I,1,20 quae ibi] quibus χ; 113,I,9,3 est o saeculum] gesto saeculo χ; 113,II,3,4 tantopere] tanto per se χ Kr P23; 114,7,4 vere] misericors dominus et iustus et deus noster miseretur misericors et iustus et miseretur misericors add. χ P23; 118,XI,2,3 cum] quam χ; 118,XXVI,6,2 ut] et χ C1 Y P23 X w ma

8 | Praefatio

3.5 Errores coniunctivi π χ 110,3,1 confessio … eius om. π χ P23 Y; 111,7,7 et emebat] tenebat π χ C1; 113,II,1,10 diceret] dicerent π (exc. F; diceret ir. H1) χ C1 So1; 115,4,12 hominis] homines π χ Y; 115,4,13 hominis] homines π χ; 116,1,2 vera] verba π χ P6 C1 So1 X; 118,XXIV,3,9sq. constituit2…ecclesiasticos om. π S (deest K) C1

3.6 Errores vel falsae37 lectiones hyparchetypi ε 110,4,3 quae] non add. ε C So1 X; 110,7,6 hic] quod promisit add. ε ζ D ma; 111,3,17sq. adulantibus] habitantibus ε ζ C1 (pc.) Y P23 So1 X; 111,5,8 audiet] habet ε C1 (pc.) So1 X w; 112,1,26 diutissime et latissime] altissime et diutissime ε P23; 113,I,1,23 qua] aquae add. ε ζ C1 (pc.) D So1 X; 113,II,2,30 cetera om. ε ζ Y D X; 113,II,3,5 omnibus] hominibus ε; 115,1,34 ne om. ε Y; 117,4,5 iniquorum] inimicorum ε D X (pc.); 118,prooem.,6 corporis] psalmi add. ε T; 118,prooem.,14 non expositorem om. ε ζ H1 Mn Y So1b; 118,IV, 2,1 humilitas] mandata add. ε Y P23 X; 118,XVII,2,4 magisque] abundet vel add. ε P6 D; 118,ΧVIII,1,10 aperte] dictum sit add. ε ζ H1 Mn Y; 118,XXXI,8,20 viae] domini add. ε ζ H1 Mn Y So1

3.7 Errores coniunctivi χ ε 110,8,4 est2] mater nostra add. χ ε ζ D So1; 112,5,10sq. mansionem] in terris add. χ ε ζ D P23 Y ma; 112,8,23 maris] in ora praem. χ ε ζ Y P23 D So1 X ma; 113,I,9,1 quid] interrogate (interrogo te K) et dicite praem. χ ε ζ Kr Y P23 D So1 X ma; 113,II,2,30 animantium] colerent quae add. χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X; 114,1,9 speravit] se add. χ ε T; 118,X,2,23 coniunctionis] coniunctionem S (deest K) ε ζ C1 Y P23 D X ma; 118,ΧΧ,1,12 hoc … tuum2 om. χ ε ζ Y C1 D X; 118,XXIX,1,28 quia2] nisi praem. S (deest K) ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ma Traditione recensita ac penitus perscrutata corruptelas libris omnibus communes et archetypo ω imputandas non invenimus, nisi perpaucas.38 Confirmatur igitur quod in superioribus voluminibus Enarrationum exposuimus,39 archetypum ω illud

|| 37 Falsas lectiones ε errores, qui proprio nomine dicantur, non esse explicabitur infra sub titulo ‘De huius editionis ratione’. 38 110,4,2 reserans coniecimus; 113,I,14,2 qui coniecimus; 112,8,2 principibus1 supplevimus; 118,I,2,41 suis] non add. X (coniciendo); 118,XIII,2,7 ipsum coniecimus. 39 Cf. CSEL 95/3, p. 32; 95/5, p. 19.

Praefatio | 9

exemplar editionis fuisse, vel saltem illi quam proximum, quod in Hipponensi scriptorio exaratum sit ibique diligenter a mendis purgatum.

4 De huius editionis ratione Stemmatis figuram delineare ac exemplis confirmare nisi sumus, ut quid textui tradito prioribus saeculis acciderit quantum licuit enarraremus potius quam editioni parandae certam regulam praescriberemus: nam certa esse non potest, quia contaminatione obstante magnam codicum partem stemmate comprehendere non licuit neque ex quibus fontibus lectiones depromptae sint semper agnosci potuit. Exemplis tamen supra distincte digestis absque dubio stemma bifidum comprobatur, quod non mediocri commoditati nobis fuit indagantibus quae sint binae variae lectiones ab uno alterove hyparchetypo antiquitus traditae, inter quas nostrum fuit veram a falsa diiudicare, vel saltem utra sit ab ipso archetypo defluxa divinare. Iudicium vero facile non fuit vel quia lectiones utriusque hyparchetypi non numquam agnoscere non valuimus, vel quia testes π et ε ita alter ab altero haud raro dissentiunt, ut utriusque lectiones incorruptae et pariter verisimiles viderentur. Huius rei causa et auctor, ut in superiore volumine exposuimus,40 librarius vel corrector quidam fuit qui aetate etiam tum Augustino, ni fallor, proxima, ingenio suo fretus, alia addidit alia retractavit: cuius improbam rationem ibi agnovimus, ubi laudata testimonia sacrorum librorum inconsulte complevit,41 vel ubi corrigendo quod non intellexerat Augustini sententiam vario modo depravavit,42 vel eandem in brevitate concinnam inflando minus comptam effecit. Quis fuerit corrector ille, utrum idem ipse librarius qui codicem ε exaravit, an quem siglo ε1 notavimus, satis certe comperire non potuimus, quia, sicut e stemmate elicitur, contaminatione obstante pro certo haberi non semper potuit utrum liber N, qui testis est potissimus hyparchetypi ε, ab ipso directe pendeat an ab ε1. Quae cum ita sint, consilii nostri exitus fuit testimonio π, nisi certa indicia corruptelae praebet, maiorem fidem tribuendam esse, et iis maxime locis ubi lectio ε est longior, quantumvis ad speciem polita et ad sensum probabilis. Exemplis falsarum || 40 CSEL 95/1, p. 19. 41 Cf. e.g. in psalm. 110,3,11 creati] in Christo (Eph. 2,10) add. ε T Y D ma; 110,8,4 est2] mater nostra (Gal. 4,26) add. χ ε ζ D So1; 111,5,3 commovebitur] in memoria aeterna (memoriam aeternam S) erit iustus (Ps. 111,7) add. χ ε ζ C1 (pc.) Br1 Y P23 So1 X; 112,2,19 occasum] laudate nomen domini (Ps. 112,1) add. ε ζ Y X So1 ma; 113,II,9,8 evacuavit] absit (Rom. 3,3) add. ε ζ D So1 X ma; 118,XIII,1,4 veniat1] super me (Ps. 118,41) add. ε ζ Y ma. 42 110,4,3 quae] non add. ε C X So1: particula non incongruentem sensum facit; 118,VII, 3,2 penitus] iam non add. ε T H1 Mn Y P23 So1: particula non Augustini sermo vulgaris ac depravatus efficitur; 118,XXXI,8,20 viae] domini add. ε ζ H1 Mn Y So1: re vera loquitur Augustinus non de viis domini, sed iustorum.

10 | Praefatio

lectionum testium ε vel ε1 supra descriptis hoc unum addimus, quo iudicium nostrum confirmetur: 118,XXVII,4,4 attraxit] unde faceret aperuit os petendo quaerendo pulsando et sitiens hausit add. χ (unde faceret om. K) ε H1 C1 Mn Y P23 D So1 X ma Apparatum criticum, qui dicitur, non aliter atque in superiore volumine semper negativum, ut dici solet, redegimus, nisi perspicuitas eum positivum alicubi poscit. Singulares lectiones praetermisimus, nisi quae sunt Coloniensis K antiquioris aetatis causa, vel quas alia ratione iudicavimus non neglegendas. Epitomes Walahfridi (w) et excerptorum Flori Lugdunensis (Flor), cum sint nullius momenti ad textum confirmandum, lectiones tantum selectas dedimus. Pari iudicio etiam de aliis libris tantummodo selectas emendationes secundae vel tertiae manus in apparatu inclusimus. Psalteriorum antiquorum mentionem fecimus si forte eorum testimonia utilia videbantur ad confirmandam Augustini lectionem – ut puta, testimonia Prosperi Aquitani vel Psalterii Veronensis vel Gallicani vel Romani. Maurinae editionis lectiones semper annotavimus; eas autem quae propriae sunt Patrologiae Latinae vel Corporis Christianorum, scripsimus, si mentione dignas putavimus. Emendationes denique theologorum Lovaniensium non attulimus, nisi quas Maurini probaverunt.

Dum hoc quinto volumine editio Augustini Enarrationum in Psalmos quinquagenos 101–150 perficitur, quam maximas gratias agimus multis, qui nobis auxilio consilioque fuerunt, imprimis Victorino Grossi et Manlio Simonetti, Romae apud Institutum Augustinianum praeclaris doctoribus, qui dudum Enarrationibus edendis consilium praestant dantque operam una cum Urbinatibus et Vindobonensibus studiosis, ex quibus, dum omnibus aeque grati sumus, nominatim laudandus est Clemens Weidmann, qui acri iudicio nobiscum utiliter disputavit de locis difficilioribus atque adeo huic volumini perficiendo opem tulit non mediocrem; nec non erga Dorotheam Weber grati sumus, cuius consilium operi emendando profuit. Deinde gratiae multae dicendae sunt amicis ac sodalibus: Angelo De Nicola, Claudio Pierantoni, Franciscae Recanatini, Iulianae Spaccia, qui nos multum adiuverunt in conferendis codicibus et in instruendis quinque tomis, qui nunc praesto sunt. Denique grato animo, ut decet, in memoriam redimus Adolphi Primmer, qui initium fecit huius magni operis edendi.

CONSPECTUS SIGLORUM Codices: π α α2 δ

αδ V2 F F2 Mc2 F F2 Mc2 A G H1 (110–117)

χ

KS

ε ε1

N Gt An3 N (pc.) Gt An3

ζ

P6 T

A An3 Br1 C C1 D F F2 G Gt H1 K Kr Mc2 Mn N P6 P23 S So1 T V2 X Y w

Augiensis, nunc Karlsruhe, Bad. Landesbibl., Aug. XXXVI, saec. IX in. Andegavensis (Angers), Bibl. Mun. 171 (163), saec. XI Bernensis, Burgerbibl. 117, saec. X (solam Enarrationem 111 contulimus) Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 12179, saec. IX Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 12180, saec. IX Dunelmensis (Durham), Cath. Libr. B II 14, saec. XI ex. Florentinus Laurentianus, XVI dext. II, saec. XI Florentinus Laurentianus S. Marco 645, saec. X–XI Sangallensis, Stiftsbibl. 166, saec. IX Gandavensis (Gent), Universiteitsbibl. 96 (457), saec. IX Fuldensis, Hess. Landesbibl. Aa 24, saec. IX med. Coloniensis (Köln), Erzbischöfl. Diöz. u. Dombibl., Dom. 67, saec. VIII–IX Cracoviensis, Ms. Lat. Qu. 673, saec. IX–X Cassinensis, Bibl. dell’abb. 27, saec. XI Monacensis, Bayer. Staatsbibl. Clm 14248, saec. IX Namurcanus (Namur), Musée Archéol. 1, saec. IX in. Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 15293, saec. XII Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 15290, saec. XI Monacensis, Bayer. Staatsbibl. Clm 15804, saec. IX in. Audomarensis (Saint-Omer), Bibl. mun. 29, t. 2, saec. XI Trecensis (Troyes), Bibl. mun. 40, t. 4, saec. XII Vaticanus Lat. 455, saec. XI Bruxellensis, Bibl. Roy. 5560, saec. XI Aurelianensis (Orléans), Bibl. Mun. 47 (44), saec. X Parisinus, Bibl. Nat. Lat. 1979, saec. IX–X (lect. sel.)

12 | Conspectus siglorum

Flor

Flori Lugdunensis Excerpta ex Augustino nondum edita: lectiones selectas in apparatu dedimus iuxta manuscriptos Trecensem (Troyes), Bibl. mun. 96, saec. IX et Andegavenses (Angers), Bibl. Mun. 65 (58) et 66 (58), saec. X.43

Editiones: lo ma mi cc Prosp

Editio theologorum Lovaniensium, Antverpiae 1577 Editio monachorum S. Mauri, Parisiis 1681 Editio J. P. Migne, Patrologia Latina 37, Parisiis 1841 Editio E. Dekkers et I. Fraipont, CCSL 40, Turnholti 1956 Prosperi Aquitani Expositio Psalmorum a centesimo usque ad centesimum quinquagesimum, CCSL 68A Cass Magni Aurelii Cassiodori Expositio Psalmorum, CCSL 97–98 Psalt. Ga. Psalterium Gallicanum, iuxta ed. R. Weber, Le Psautier Romain et les autres anciens psautiers latins, Romae 1953 Psalt. Ro. Psalterium Romanum, iuxta ed. R. Weber Psalt. Ver. Psalterium Veronense (cod. Verona, Bibl. cap. I, 1), iuxta ed. R. Weber

Abbreviationes et signa in apparatu adhibita: ac. add. cett. del. des. exc. exp. i. im. inc. ir. lnp.

ante correctionem addidit / addiderunt ceteri codices delevit / deleverunt desinit excepto / exceptis expunxit / expunxerunt infra in margine incipit in rasura legi non potest

om. pc. praem. rep. s. sl. tr. uv. vl. / *

omisit / omiserunt post correctionem praemisit / praemiserunt repetivit / repetiverunt supra supra lineam transposuit / transposuerunt ut videtur varia lectio rasura unius litterae asterisco in apparatu varia lectio significatur probabilis

|| 43 Cf. F. STEGMÜLLER, Repertorium biblicum medii aevi, 2, Matriti 1950, pp. 2276–2290, qui manuscriptum Trecensem tribuit saeculo XIII.

IN PSALMUM CX

5

10

15

20

25

mi 1463

(1.) Venerunt dies ut cantemus alleluia. Adestote animo, fratres, ad percipienda quae dominus suggerit ad exhortationem nostram et nutriendam caritatem, qua nobis inhaerere deo bonum est. Adestote animo, cantatores boni, filii laudis et gloriae sempiternae veri et incorrupti dei. Adestote intenti, qui nostis cantare et cc 1621 psallere in cordibus vestris domino, gratias semper agentes in omnibus; et laudate deum: hoc est enim alleluia. Et hi quidem dies veniunt transituri, transeuntque venturi, et significant diem qui non venit et transit, quia nec hesterno praeitur ut veniat, nec crastino urgetur ut transeat. Ad quem sane nos cum venerimus, inhaerentes ei nec nos transibimus; et sicut quodam loco canitur deo: Beati qui habitant in domo tua: in saecula saeculorum laudabunt te, hoc erit otiosorum negotium, hoc opus vacantium, haec actio quietorum, haec cura securorum. Sicut enim dies isti praeteritis diebus quadragesimae, quibus ante resurrectionem dominici corporis vitae huius significatur maeror, sollemniter grata hilaritate succedunt, sic dies ille qui post resurrectionem dabitur plenario corpori domini, hoc est sanctae ecclesiae, cunctis vitae huius aerumnis atque doloribus perpetua beatitate succedet. Haec autem vita de nobis exigit continentiam, ut etiam cum labore atque luctamine ingemiscentes gravati, et habitaculum nostrum quod de caelo est superindui cupientes, a saecularibus delectationibus temperemus, et significatur quadragenario numero, quo et Moyses et Elias et ipse dominus ieiunarunt. Praecipitur enim nobis et ex lege et ex prophetis et ex ipso evangelio, quod testimonium habet a lege et prophetis, unde etiam in monte inter utramque personam medius salvator effulsit, ut ab omnibus mundi illecebris, quibus captivi homines obliviscuntur deum, aviditatem nostram tamquam ieiunio temperantiae refrenemus, quamdiu perfectio decalogi legis, tamquam psalterium decem chordarum, per quattuor eiusdem mundi partes, id est toto orbe, praedicatur, ut decem quater ducta quadragenarium numerum signent. Quinquagenario vero numero post resurrectionem domini, quo canta-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C Y P23 So1 X w ‖ alleluia Ps.Aug. sermo Denis 10 (PL 46,843) ‖ 14 [resurrec]tionem inc. D

CX,1,1 ‒ 6 venerunt …

CX,1,3 nobis … est] cf. Ps. 72,28 5 Eph. 5,19sq. 9sq. Ps. 83,5 17sq. ingemiscentes … cupientes] cf. 2 Cor. 5,2 – 4 19 Moyses … ieiunarunt] cf. Ex. 34,28; 3 Reg. 19,8; Mt. 4,2; Lc. 4,2 21 in … effulsit] cf. Mt. 17,2 CX,1,1 adestote Ps.Aug.; adest δ; adeste C ma ‖ 1sq. percipiendam χ ‖ 2 quae om. K P23 | dominus] deum A H1 ‖ 3 quia K Y P23 | adestote Ps.Aug.; adeste V2 C ma; adest A H1 | animo om. δ ‖ 4 adestote Ps.Aug.; adeste V2 C ma ‖ 6sq. transeuntque venturi] qui venturi transeunt χ P23 ‖ 7 et2] nec G X; et non χ ζ P23 ‖ 8 urguetur π (exc. Mc2) χ N Gt | cum nos tr. δ ‖ 9 transivimus χ C ‖ 9sq. inhabitant ε Y ‖ 12 iste ε | domini δ C X; domini cui χ ‖ 13 ille] illi χ ‖ 14 corporis χ | sanctae] et praem. χ 15 aerumnis] laboribus α2 | doloribus] exclusis add. δ χ C P23 ma | beatitudine π ζ Y P23 | succedit V2 δ 18 delegationibus A H1 ‖ 20 vobis A H1 ‖ 21 inter] et praem. ε D ‖ 25 partes ir. H1; sortes A; fortes G (ac.) ‖ 26 numero vero tr. F Y

14 | S. Augustini

mus alleluia, non cuiusdam temporis finis et transitus, sed beata illa significatur aeternitas quia denarius additus quadragenario laborantibus in hac vita fidelibus merces illa persolvitur, quam et primis et novissimis paterfamilias praeparavit aequalem. Audiamus itaque plenum divina laude pectus populi dei. Ecce personat in hoc psalmo quendam exsultantem felici exsultatione, praefigurat et scaturientem corde mi 1464 in amore dei populum, scilicet corpus Christi, ab omni malo liberatum. (2.) confitebor tibi inquit, domine, in toto corde meo. Non semper cc 1622 confessio peccatorum est, sed et laus dei devotione confessionis expromitur. Illa luget, haec gaudet; illa medico vulnus ostendit, haec de sanitate gratias agit. Haec confessio quendam significat non solum ab omni malo liberatum, sed etiam a malignis omnibus separatum. Et ideo videamus ubi confiteatur domino in toto corde. in consilio inquit rectorum et congregatione: credo qui sedebunt super duodecim thronos, iudicantes duodecim tribus Israel. Nullus enim iam inter eos iniquus, nullius Iudae furta tolerantur, nullus Simon magus baptizatur spiritum volens emere, dum cogitat vendere, nullus Alexander aerarius multa mala ostendit, nullus pelle ovina tectus falsa fraternitate subrepit; inter quales nunc necesse est ecclesia gemat, et quales tunc oportet, cum omnes iusti congregabuntur, excludat. Haec sunt magna opera domini, exquisita in omnes voluntates eius, per quas nullum confitentem deserat misericordia, nullius sit iniquitas impunita, quando flagellat etiam omnem filium quem recipit. Sed si iustus vix salvatur, peccator et impius ubi parebunt? Eligat sibi homo quodlibet: non sic constituta sunt opera domini, ut creatura in arbitrio libero constituta creatoris superet voluntatem, etiamsi contra eius faciat voluntatem. Non vult deus ut pecces – nam prohibet –, tamen si peccaveris, ne putes hominem fecisse quod voluit, et deo accidisse quod noluit. Sicut enim vult ut homo non peccet, ita vult peccanti parcere, ut revertatur et vivat, ita vult postremo in peccato perseverantem punire, ut iustitiae potentiam contumax

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C Y P23 D So1 X w ‖ 2,19 sicut inc. Prosp in psalm. 110,2 (CCSL 68A, p. 63), unde excerpsit Eugipp. exc. Aug. (CSEL 9, p. 517) 28 – 30 denarius … aequalem] cf. Mt. 20,1 – 10 29sq. primis … aequalem] cf. Mt. 20,8 – 14 2,6sq. sedebunt … Israel] cf. Mt. 19,28 8 Iudae furta] cf. Io. 12,6 8sq. Simon … vendere] cf. Act. 8,13.18sq. 9 Alexander … ostendit] cf. 2 Tim. 4,14 10 ovina … subrepit] cf. Mt. 7,15 14 Hebr. 12,6 14sq. 1 Petr. 4,18 19 ut2 … vivat] cf. Ez. 33,11 31 plenum] psalmum α2 | pectus] reficientem add. F; reficientem praem. Mc2 F2 | personat ε ζ Y So1 ma; persona cett. 2,2 expromitur N C ma; exprimitur cett. ‖ 4 quandam χ Gt | liberatur χ ‖ 6 rectorum (ita et Psalt. 8 furta] fortia χ | spiritum] sanctum praem. H1 P6 Ver. Prosp)] *iustorum α2 ε ζ | quia ε ζ X ‖ 9 emere dum] emendum δ (ir. A) ‖ 10 ovina pelle tr. X ma | fraternitate falsa tr. δ | surripit A H1 quales] qualitate A H1 ‖ 11 excluditur A; excludatur H1 ‖ 13 deserit χ ε ζ Y P23 X | est χ ε ζ Y P23 D X 14 salvabitur H1 (pc.) So1; salvus erit χ P23 ‖ 18 deo] ideo So1 X ‖ 20 ita] etiam add. Prosp Eug Flor peccatis Prosp Eug

30

v. 1

5

10 v. 2

15

20

in psalm. CX,1 – 4 | 15

v. 3

5

10

15

20 v. 4

non evadat. Ita quidquid elegeris, omnipotenti non deerit unde suam de te compleat voluntatem. magna enim opera domini, exquisita in omnes voluntates eius. (3.) confessio et magnificentia opus eius. Quid magnificentius quam iustificare impium? Sed opus fortasse hominis praevenit istam magnificentiam dei, ut cum fuerit peccata confessus, iustificari mereatur? Descendit enim de templo iustificatus publicanus magis quam Pharisaeus, quia neque oculos ad caelum audebat levare, sed percutiebat pectus suum, dicens: Domine, propitius esto mihi peccatori. Haec est magnificentia domini, iustificatio peccatoris, quoniam qui se humiliat, exaltabitur, et qui se exaltat, humiliabitur. Haec est magnificentia domini, quoniam cui plurimum dimittitur, plurimum diligit. Haec magnificentia domini, quoniam ubi abundavit peccatum, et superabundavit gratia. Sed fortasse ex operibus? Non inquit ex operibus, ne forte quis extollatur. Ipsius enim sumus figmen- cc 1623 tum, creati in operibus bonis. Iustitiam enim homo non operatur nisi iustificatus: credens autem in eum qui iustificat impium. A fide incipit, ut bona opera non praecedentia quod meruit, sed consequentia quod accepit ostendat. Unde ergo illa mi 1465 confessio? Nondum quidem est opus iustitiae, sed delicti improbatio; sed quomodo se habeat, nec in ipsa de te homo glorieris, ut qui gloriatur, in domino glorietur. Quid enim habes quod non accepisti? Non ergo sola magnificentia qua iustificatur impius, sed et confessio et magnificentia opus eius. Quid ergo dicimus? Quia cui vult miseretur, et quem vult obdurat, numquid iniquitas apud deum? Absit. iustitia enim eius manet in saeculum saeculi. Tu autem, homo de hoc saeculo, quis es qui respondeas deo? (4.) memoriam fecit mirabilium suorum, hunc humilians, et hunc exaltans. memoriam fecit mirabilium suorum, reserans opportune inusitata

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C Y P23 D So1 X w Prosp ‖ 22 voluntatem des. Prosp | magna inc. Flor | eius des. Flor ‖ 3,1 quid inc. Flor ‖ 6 peccatori des. Flor ‖ 9 sed inc. Flor ‖ 17 eius des. Flor 3,3sq. descendit … Pharisaeus] cf. Lc. 18,14 4 – 6 Lc. 18,13 6sq. Lc. 18,14 8 cui … diligit] cf. Lc. 7,47 9 Rom. 5,20 10sq. Eph. 2,9 – 10 12 Rom. 4,5 15 ut … glorietur] 1 Cor. 1,31 15sq. quid … accepisti] 1 Cor. 4,7 17 quid … dicimus] Rom. 9,14 17sq. cui … obdurat] Rom. 9,18 18 numquid … absit] Rom. 9,14 19sq. Rom. 9,20 4,1sq. hunc1 … exaltans] cf. Ps. 74,8 21 evadis Prosp Eug | ita] ac sic Prosp Eug | elegeris] delegeris Eug | omnipotenti om. Prosp Eug deerit] deo add. Prosp Eug ‖ 22 enim] sunt add. δ 3,1 confessio … eius om. π χ Y P23 ‖ 2 praevenitis tam V2 H1; praevenientis tam A G ‖ 3 iustificari mereatur] iustificaretur χ; iustificetur P23 ‖ 4 Pharisaeus] *ille praem. α ε ζ Y D Flor ‖ 5 levare audebat tr. δ Gt | domine] deus P6 X ma ‖ 6 peccatoris iustificatio tr. δ ‖ 7sq. haec … quoniam] et α2 10 forte] fortasse α2 8 haec] est add. δ D ‖ 9 ubi om. V2 δ An3 Y P23 | abundavit] abundabit δ ‖ 10sq. figmentum sumus tr. δ ‖ 11 creati] in Christo add. ε T Y D ma | iustitia χ ‖ 13 ostendat G H1; ostendit F F2 A; ostendant cett. ma ‖ 14 opus est tr. ma | quoquo modo G (pc.) X (pc.) ma; quomodo cett. ‖ 15 homo de te tr. χ P23 ‖ 17 dicemus ε ζ P23 ‖ 18 enim om. Gt Y P23 ‖ 19 eius om. V2 δ 4,2 memoriam … suorum om. α2 | reserans coniecimus; reservans codd. edd. | inusitate K ε

16 | S. Augustini

prodigia, quae infirmitas hominis novitati intenta meminerit, cum sint eius miracula quotidiana maiora. Tot per universam terram arbores creat, et nemo miratur: arefecit verbo unam, et stupefacta sunt corda mortalium; sed memoriam fecit mirabilium suorum. Hoc enim miraculum maxime attentis cordibus inhaerebit quod assiduitas non vilefecerit. (5.) Quid autem profuerunt miracula, nisi ut timeretur? Quid porro prodesset timor, nisi misericors et miserator dominus escam daret timentibus se? Escam quae non corrumpitur, panem qui de caelo descendit, quem nullis meritis dedit. Etenim Christus pro impiis mortuus est. Nemo ergo talem escam daret, nisi misericors et miserator dominus. Quod si tantum dedit huic vitae, si verbum carnem factum peccator iustificandus accepit, quid in futuro saeculo glorificatus accipiet? memor enim erit in saeculum testamenti sui. Nec totum dedit qui pignus dedit. (6.) fortitudinem operum suorum annuntiabit populo suo. Non contristentur Israelitae sancti, qui dimiserunt omnia sua et secuti sunt eum, non contristentur dicentes: Quisnam poterit salvus fieri? quia facilius intrat camelus per foramen acus quam dives in regnum caelorum. Annuntiavit enim eis fortitudinem cc 1624 operum suorum, quoniam quae hominibus difficilia sunt, facilia sunt deo. ut det illis hereditatem gentium. Itum est enim et ad gentes, et praeceptum divitibus huius saeculi non superbe sapere, neque sperare in incerto divitiarum, sed in deo vivo, cui facile est quod hominibus difficile est. Sic enim multi vocati sunt, sic occupata est hereditas gentium, sic factum est ut etiam plurimi qui non dimiserunt omnia sua in hac vita ut sequerentur eum, vitam etiam ipsam pro nominis eius confessione contemnerent et tamquam cameli humiliantes se ad portanda onera pressurarum intrarent etiam, sicut per foramen acus, per compungentes passionis angustias. Ipse fecit haec cui omnia possibilia sunt. (7.) opera manuum eius veritas et iudicium. Teneatur veritas ab iis qui iudicantur hic. Iudicantur hic martyres, et ad iudicium perducuntur, quo non solum mi 1466 eos a quibus iudicati sunt, sed etiam angelos diiudicent, adversus quos eis erat colluctatio, etiam cum ab hominibus iudicari viderentur. π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C Y P23 D So1 X w ‖

7,3 quibus des. C

4sq. arefecit … mortalium] cf. Mt. 21,19sq. 5,3 escam … corrumpitur] cf. Io. 6,27 | panem … descendit] cf. Io. 6,51 4 Rom. 5,6 5sq. verbum … factum] cf. Io. 1,14 6,2 qui … eum] cf. Mt. 19,27 3 quisnam … fieri] Mt. 19,25 3sq. facilius … caelorum] Mt. 19,24 5 Mt. 19,26 6 itum … gentes] cf. Act. 13,46 7sq. 1 Tim. 6,17 10 dimiserunt … eum] cf. Mc. 10,28 12 Mt. 19,24 7,3 angelos diiudicent] cf. 1 Cor. 6,3 3sq. adversus … colluctatio] cf. Eph. 6,12 3 quae] non add. ε C So1 X | novitati X ma; novitate cett. 5,1 quod δ ‖ 2 miserator] miseratur χ ‖ 5 tantam ε T X (pc.) ‖ 6 quid] quod δ ‖ 7 enim om. K P23 6,1 fortitudinem] virtutem ε P6 Y ‖ 4 enim om. F X ‖ 5 deo facilia sunt tr. X ma ‖ 6 itum] dictum Y P23 ‖ 7 in om. δ ‖ 8 quod … est2 om. ε T Y | difficile om. δ 7,2 et om. F δ | perducentur ζ | qui ε Y D ‖ 3 diiudicent ε ζ Y Flor ma; iudicent cett.

5

v. 5

5

v. 6

5 v. 7

10

in psalm. CX,4 – 9 | 17

v. 8

v. 9 10

5

10

v. 10 5

10

Non separet a Christo tribulatio, angustia, fames, nuditas, gladius. fidelia enim omnia mandata eius: non fallit, exhibet quod promisit. Non tamen hic exspectandum est, non hic sperandum, sed confirmata sunt in saeculum saeculi, facta in veritate et iustitia. Hoc est verum et iustum, ut hic laboretur, ibi requiescatur, quia redemptionem misit populo suo. Unde autem redimuntur, nisi a captivitate peregrinationis huius? Non ergo requies nisi in caelesti patria requiratur. (8.) Dedit quidem deus Israelitis carnalibus terrenam Ierusalem, quae servit cum filiis suis; sed hoc vetus testamentum est, ad veterem hominem pertinens. Qui autem ibi figuram intellexerunt, heredes etiam tunc novi testamenti exstiterunt, quoniam quae sursum est Ierusalem libera est, aeterna in caelis. Vetere autem illo reipsa probatum est transitoria promisisse. mandavit quippe in aeternum testamentum suum. Sed quod, nisi novum? Cuius heres quisquis esse volueris, nolo te fallas, nec terram trahentem lac et mel carnaliter cogites, non amoena praedia, non hortos fructiferos et opacos, non tale aliquid mediteris adipisci, quale solet hic oculus avaritiae concupiscere. Cum enim sit radix omnium malorum cupiditas, perimenda est ut hic consumatur, non differenda ut ibi satietur. Primo poenas fuge, gehennas devita: antequam desideres promittentem deum, cave minantem. sanctum enim et terribile nomen eius. (9.) Pro deliciis autem omnibus huius saeculi, quales vel expertus es, vel augere cc 1625 ac multiplicare cogitando potes, immortalium deliciarum matrem concupisce sapientiam. Sed initium sapientiae timor domini. Delectabit illa, et ineffabiliter procul dubio delectabit castis atque aeternis veritatis amplexibus, sed prius tibi donanda sunt debita quam praemia flagitanda. initium ergo sapientiae timor domini. bonus est intellectus. Quis negat? Sed intellegere et non facere periculosum est. Bonus ergo facientibus. Nec extollat mentem in superbiam. Cuius enim timor est initium sapientiae, laus eius manet in saeculum saeculi; et hoc erit praemium, hic finis, haec statio sedesque perpetua. Illic inveniuntur mandata fidelia, confirmata in saeculum saeculi; ipsa est hereditas novi testamenti, mandata in π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) Y P23 D So1 X w 5 non … gladius] cf. Rom. 8,35 8,1sq. Gal. 4,25 4 Gal. 4,26 7 terram … mel] cf. e.g. Ex. 3,8 9sq. 1 Tim. 6,10 6 fallet ε Y | hic] quod promisit add. ε ζ D ma ‖ 6sq. est hic exspectandum tr. X ma ‖ 9 ibi] illic X ma 8,3 figuram ibi tr. A G | etiam heredes tr. ε ζ ‖ 4 est2] mater nostra add. χ ε ζ D So1; quae est mater nostra add. P23 X ma | vetera … illa α2 ε T Y D ‖ 6 quid α ‖ 7 trahentem dubitanter probavi | cogitantes δ ‖ 9sq. cupiditas radix omnium malorum tr. α T D ‖ 10 consummatur Mc2 δ | primum χ P23 11 desieris χ ‖ 12 enim om. δ P6 So1 X 9,1 qualis χ ‖ 2 immortalium om. δ ‖ 3 delectavit χ ‖ 4 delectavit χ ‖ 8 est1 *om. π | bonus est tr. χ | bonus] bonum est ε Y; est add. T P23 | ne α2 ε ‖ 8sq. initium sapientiae est tr. δ ‖ 11 mandat δ | mandata in] mandatum α2

18 | S. Augustini

aeternum: unam petii inquit a domino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini per omnes dies vitae meae. Beati enim qui habitant in domo domini; in saecula saeculorum laudabunt eum, quoniam laus eius manet in saeculum saeculi.

mi 1467

IN PSALMUM CXI

(1.) Credo quod attendistis, fratres, huius titulum psalmi memoriaeque mandastis. conversio inquit aggaei et zachariae. Nondum erant hi prophetae, cum ista cantata sunt. Namque inter tempus David et transmigrationem populi Israel in Babyloniam quattuordecim generationes numerantur, sicut divina scriptura maximeque Matthaeus evangelista testatur. Eversi autem templi renovatio, secundum sancti Ieremiae prophetiam, ex illa transmigratione post septuaginta annos sperabatur, qui cum complerentur, sub Dario rege Babylonis impleti sunt spiritu sancto hi duo prophetae, Aggaeus et Zacharias, et ambo post invicem intra unum annum prophetare coeperunt, quod ad renovationem templi, sicut tanto ante praedictum est, pertinere videretur. Sed quisquis corporaliter gestis oculum cordis infigit neque inde in gratiam spiritalis intellectus extenditur, habitat cogitatione in lapidibus templi, quibus visibilis fabrica manibus hominum instructa consurgit; nec ipse lapis vivus efficitur cc 1626 templo illi accommodatus atque aptus, quod in suo corpore primum dominus figuravit, cum ait: Solvite templum hoc et in triduo suscitabo illud. Est enim corpus domini plenius ipsa sancta ecclesia, cuius caput ascendit in caelum, qui est maxime lapis vivus, lapis angularis, de quo beatus Petrus dicit: Ad quem accedimus lapidem vivum, ab hominibus reprobatum, a deo autem electum et honorificatum; et vos ergo tamquam lapides vivi aedificamini in domum spiritalem, in sacerdotium sanctum, offerentes spiritales victimas acceptas deo per Iesum Christum, quia continet scrip-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) Y P23 D So1 X w ‖

CXI,1,1 credo inc. C1 Kr Br1

9,12sq. Ps. 26,4 13sq. beati … eum] cf. Ps. 83,5 CXI,1,5 Matthaeus … testatur] cf. Mt. 1,17 6 Ieremiae prophetiam] cf. Ier. 25,12; 29,10 7 – 9 impleti … coeperunt] cf. Agg. 1,1; Zach. 1,1 13 lapis vivus] cf. 1 Petr. 2,5 15 Io. 2,19 17 lapis angularis] cf. 1 Petr. 2,6 (Eph. 2,20) 17 – 22 1 Petr. 2,4 – 6 12 inquit petii tr. Mc2 | inquit om. F P6 ‖ 13 per omnes dies] omnibus diebus F F2 δ; omnes dies V2 domini] tua V2 A H1 χ; tua domine Mc2 F; dei N Gt ζ Y P23 ‖ 14 eum] te praem. V2; te α2 CXI,1,1 attenditis F F2 Y P23 ‖ 1sq. mandatis V2 F2 ‖ 2 conversionem δ | inquit] quique A H1; quoque G | cum] quando P23 Br1 ‖ 4 Babylonia Mc2 F2 (uv.) Gt C1 Y P23 Br1 | scriptura] Lucae add. N 5 eversio G χ ε ‖ 6 sancti om. F F2 | ex] et K | annos septuaginta tr. χ ε ζ P23 D Kr ‖ 8sq. prophetare 8 annum unum tr. F F2 ‖ 9sq. praedictum est ante tr. F F2 intra unum annum tr. P23 Br1 ‖ 10 videtur F C1 Y X ma; videbatur Gt An3 ζ P23 D X (pc.) Kr (pc.) ‖ 11 inde om. π ‖ 12 ostenditur F F2 templi lapidibus tr. δ ‖ 13 constructa α2 | vivus] huius ε T Y ‖ 14 templum F F2 ‖ 15 in om. α ε Kr Br1 ma ‖ 17 accedentes Mc2 H1 (pc.) ma

v. 1

5

10

15

20

in psalm. CX,9 – CXI,2 | 19

25

30

35

40

tura: ‘Ecce pono in Sion lapidem angularem, electum, pretiosum, et qui crediderit in illum, non confundetur’. Ergo ut fiat quisque lapis vivus ad talem fabricam idoneus, spiritaliter intellegat templi renovationem ex ruina vetere, quae in Adam facta est, reparationem novi populi secundum novum hominem atque caelestem, ut, sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem eius qui de caelo est, quo possimus post omnes huius saeculi aetates tamquam post septuaginta annos, qui mystico perfectionis numero praesignantur, et tamquam post captivitatem longinquae peregrinationis non ruitura mole construi, sed aeterna immortalitate solidari. Spiritalem quippe Ierusalem non magis Iudaeorum quam vestram esse deputetis; sicut enim dicit apostolus: Iam non estis peregrini et inquilini, sed estis cives sanctorum et domestici dei, superaedificati supra fundamentum apostolorum et prophetarum, ipso summo angulari lapide existente Christo Iesu, in quo omnis aedificatio compacta crescit in mi 1468 templum sanctum in domino, in quo et vos coaedificamini in habitaculum domini in spiritu: hoc est templum dei, ad quod pertinet sacramentum prophetationis Aggaei et Zachariae, cui rursus idem apostolus dicit: Templum enim dei sanctum est, quod estis vos. Quisquis igitur se ad opus huius coaedificationis et ad spem sanctae firmaeque compaginis tamquam lapidem vivum ab huius mundi ruinosa labe convertit, intellegit titulum psalmi, intellegit conversionem Aggaei et Zachariae. Cantet ergo quae sequuntur non tam linguae voce quam vitae. Erit enim aedificii perfectio ineffabilis pax illa sapientiae, cuius initium est timor domini: inde ergo incipiat, quem coaedificat ista conversio. (2.) beatus enim vir qui timet dominum, in mandatis eius volet nimis. Viderit deus, qui solus et veraciter et misericorditer iudicat, quantum iste proficiat in mandatis eius: quoniam tentatio est vita humana super terram, sicut cc 1627

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w ‖ Aug.Aug. (quaest. Dulc. IV, 2sq. [CCSL 44A, p. 280sq.])

2,1 beatus inc.

25 novum hominem] cf. Eph. 4,24; Col. 3,10 25sq. 1 Cor. 15,49 31 – 35 Eph. 2,19 – 22 36sq. 1 Cor. 3,17 39 lapidem vivum] cf. 1 Petr. 2,5 42 sapientiae … domini] cf. Ps. 110,10; Prov. 1,7 2,3 Iob 7,1 (LXX) 23 ut om. δ (pc. H1) | idoneum F F2 ‖ 24 veteri χ P23 X | renovationem F F2 ‖ 26 etiam K P23 Br1 | possumus F F2 | huius om. P23 Br1 ‖ 26sq. saeculi huius tr. P6 X ma ‖ 27 mysticae Gt An3 Y D So1 X Kr Br1 ma ‖ 29 mola F F2 | aeterna] vetera A H1; vera G | solidare α2 ‖ 30 quem χ ‖ 32 superaedificati om. K | super χ An3 T D X Br1 ma ‖ 33 omnes A S | crescit compacta tr. δ ‖ 34 aedificamini So1 X (pc.) | habitaculum] tabernaculum χ P23 Br1 | domini] dei V2 F F2 P23 So1 Br1 ‖ 35 spiritu] sancto add. F F2 P6 P23 D Br1 ‖ 36 item χ P23 Br1 | dicit om. F F2 ‖ 38 quisque N An3 | legitur δ | huius opus tr. δ 39 convertitur G ‖ 41 lingua et voce quam vita C1 So1 X ‖ 42 domini timor tr. A H1 | incipit F F2 43 conversio ista tr. ε ζ D 2,1 enim om. π P6 So1 X w ‖ 2 dominus Gt T D w | iste om. A G; ipse α2 H1 (pc.)

20 | S. Augustini

sanctus Iob dicit, et iterum scriptum est: quoniam corpus quod corrumpitur, aggravat animam et deprimit terrena inhabitatio sensum multa cogitantem. Qui autem diiudicat nos, dominus est; nec ante tempus iudicare debemus, donec veniat dominus et illuminet abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes cordis, et tunc laus erit unicuique a deo. Viderit ergo ille quantum quisque proficiat in mandatis eius; tamen volet nimis qui pacem illius coaedificationis adamaverit nec iam desperare debet, quoniam in mandatis eius volet nimis, et pax in terra hominibus bonae voluntatis. (3.) Inde potens in terra erit semen eius. Semen futurae messis opera esse misericordiae apostolus testis est, qui dicit: Bonum autem facientes non deficiamus; tempore enim proprio metemus, et iterum: Hoc autem inquit qui parce seminat, parce et metet. Quid autem, fratres, potentius quam ut regnum caelorum non solum Zacchaeus emat dimidio rerum suarum, sed et vidua duobus minutis, et tantundem ibi uterque possideat? Quid potentius quam ut idem regnum et thesauris diviti et calice aquae frigidae pauperi valeat? Sunt autem qui ista faciant, dum terrena conquirunt, aut hic mercedem sperantes a domino aut hominibus placere cupientes. Sed generatio rectorum benedicetur, id est opera eorum, quorum bonus deus Israel, quia recto sunt corde; rectum autem cor est non resistere patri emendanti et credere pollicenti, non eorum quibus commoventur pedes et effunduntur gressus atque labuntur, sicut in alio psalmo canitur, dum zelant in peccatoribus pacem peccatorum videntes, et putant perire opera sua, quia non eis merces redditur mi 1469 peritura. At iste vir, qui timet dominum et in templum sanctum dei conversione recti cordis aptatur, nec gloriam hominum quaerit, nec terrenas divitias concupiscit.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w Aug. ‖ Flor ‖ 7 valeat des. Flor

3,1 semen2 inc.

4sq. Sap. 9,15 5 – 8 1 Cor. 4,4sq. 10 Lc. 2,14 3,2sq. Gal. 6,9 3sq. 2 Cor. 9,6 5 Zacchaeus] cf. Lc. 19,8 | vidua] cf. Mc. 12,42; Lc. 21,2 6 regnum … diviti] cf. Mt. 13,44.46 7 calice … valeat] cf. Mt. 10,42 8 hic … sperantes] cf. 1 Cor. 15,19 | hominibus … cupientes] cf. Gal. 1,10; Eph. 6,6; Col. 3,22; 1 Thess. 2,4 9sq. Ps. 72,1 – 3 10sq. non … emendanti] cf. Hebr. 12,5 – 7 11 – 13 commoventur … videntes] cf. Ps. 72,2sq. 15 nec1 … quaerit] cf. Io. 12,43 4 dixit Mc2 K P23 Br1 | corpus om. A (ac.) H1 (ac.) | quod om. A (ac.) Y (ac.) ‖ 5 deprimat δ ‖ 6 diiudicare ε T D | debemus iudicare tr. A H1 ‖ 7 illuminat G K P6 | manifestat δ; manifestet ε ζ Y D ‖ 8 faciat K Br1 ‖ 10 eius om. δ 2 esse om. F F2 A H1; ir. G | misericordiae om. A H1; ir. G | autem om. A (ac.) D 3,1 operam A H1 ‖ 2sq. facientes … metemus om. K ‖ 3 tempora N Gt | iterum] testis est non deficiamus tempore enim proprio metemus et iterum add. K | hoc … inquit om. α2 w | inquit] dico add. G (pc.) An3 (pc.) P6 Kr 6 possideant χ N Gt Y (pc.) w (pc.) Flor | ut om. π χ C1 (ac.) Y P23 Br1 | idem] et add. K | divitis π Y Aug. | et2 om. α2 ‖ 7 pauperis Aug. ibid. | faciunt Mc2 F2 (pc.) A ε ζ D ‖ 9 benedicitur K ‖ 10 qui G (pc.) ε ζ D X (pc.) w ma | recti F F2 X ‖ 11sq. effundentur α2 δ χ Y ‖ 12 in1 om. δ C1 ‖ 13 vidente K | putent Gt T ‖ 14 at] ut K | templo sancto ε ζ Y ‖ 15 quaerit] non praem. N An3

5

10 v. 2

5

10

15

in psalm. CXI,2 – 4 | 21

v. 3

20

v. 4

5

v. 5 10

15

Et tamen gloria et divitiae in domo eius. Domus enim eius cor eius est, ubi deo laudante opulentius habitat cum spe vitae aeternae quam hominibus adulantibus in marmoratis laqueatisque tectis cum timore mortis aeternae. Huius enim iustitia manet in saeculum saeculi: ipsa eius gloria, ipsae divitiae. Illius autem purpura et byssus et epulae splendidae, et cum praesto sunt transeunt; et cum ad finem venerint, aquae guttam ex digito stillantem desiderans, ardens lingua clamabit. (4.) exortum est in tenebris lumen rectis corde. Merito dirigunt cor in cc 1628 deum suum, merito ambulant recti cum deo suo praeponentes eius voluntatem sibi, neque de sua quidquam superbe praesumentes. Meminerunt enim fuisse se aliquando tenebras, nunc autem lucem in domino. misericors et miserator et iustus dominus deus. Delectat quod misericors et miserator, sed terret fortasse quod iustus dominus deus. Nulla desperatione formides, beate vir qui times dominum et in mandatis eius voles nimis; esto suavis, miserere et commoda. Ita enim iustus est dominus deus, ut iudicium illi sine misericordia faciat qui non fecit misericordiam. suavis autem vir qui miseretur et commodat: non eum evomit deus ex ore suo tamquam insuavem. Dimittite inquit, et dimittetur vobis; date, et dabitur vobis. In eo quod dimittis, ut dimittatur tibi, misereris; in eo quod das, ut detur tibi, commodas. Quamvis enim generali nomine omnis misericordia dicatur qua misero subvenitur, interest tamen ubi non impendis nec sumptum pecuniae, nec corporalis laboris industriam, sed ignoscendo quod in te quisque peccavit, et tuorum gratis comparas veniam peccatorum. Haec duo benignitatis officia, ignoscendorum peccatorum et beneficiorum erogandorum, sicut in evangelio quod commemoravimus: Dimittite, et dimittetur vobis; date, et dabitur vobis, sic in isto versu arbitror esse distincta: suavis vir qui

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w Aug. ‖ des. Aug.

22 clamabit

19 – 22 illius … clamabit] cf. Lc. 16,19 – 24 4,2 ambulant … suo] cf. Gen. 5,24; 6,9 3sq. meminerunt … domino] cf. Eph. 5,8 8sq. Iac. 2,13 9sq. evomit … insuavem] cf. Apoc. 3,16 10sq. Lc. 6,37sq. 16 gloriae χ Y P23 | enim om. F F2 P6 w; autem Mc2 | eius enim tr. V2 G H1 C1 Y So1 Kr ‖ 17 hominibus] 17sq. adulantibus] habitantibus ε ζ C1 (pc.) Y P23 So1 X cum praem. G (pc.) An3 (pc.) C1 (pc.) So1 ‖ 19 iustitia] eius add. F F2 An3 ‖ 21 venerit Y So1 X | ex] et K Br1 | stillantem ε ζ Y D Kr Aug.; stillantis α; stillante cett. ma ‖ 22 clamabit P23 D So1 X Br1 ma Aug. ibid.; clamat α; clamavit δ χ ε C1 Y Kr 4,2 cum deo suo recti tr. P23 Br1 | praepotentis χ ‖ 3 praesumentis χ ‖ 3sq. se aliquando fuisse tr. ε ζ D w ‖ 3 se om. α A ‖ 4 lumen χ w; lux P23 Br1 | in domino lucem tr. A H1 ‖ 5 deus om. α2 T Y | terrae K w ‖ 7 volens χ Br1 ‖ 8 est om. G w | deus om. H1 w | facias F F2 w ‖ 9 non] enim add. δ K P6 eum om. K | evomet ε ζ C1 Y D ma; emovit F2 Br1; emovet cc (errore typographico) ‖ 10 dominus α2 11 dimittetur C1 So1 ‖ 12 omnis generali nomine tr. F; omni generali nomine Mc2 F2 ‖ 13 quia F F2 H1 ‖ 14 et] ut δ ‖ 17 dimittite] et praem. V2 χ C1; est praem. P23 ‖ 18 versu om. K P23 Br1

22 | S. Augustini

miseretur et commodat. Ne pigri ad haec simus, fratres. Gloriam quaerit qui desiderat vindicari; sed attende quod scriptum est: Melior est qui vincit iram, quam qui capit civitatem. Divitias quaerit qui non vult dare pauperibus; attende quod scriptum est: habebis thesaurum in caelo. Non ergo eris inglorius ignoscendo, quia de ira victa laudabilius triumphatur; non egenus tribuendo, quia thesaurus caelestis certius possidetur. Hunc versum parturiebat ille superior: gloria et divitiae in domo eius. (5.) Qui haec itaque facit, disponit sermones suos in iudicio. Facta ipsa mi 1470 sermones sunt quibus in iudicio defendetur, quod ei non erit sine misericordia, quia et ipse fecit misericordiam. quoniam in aeternum non commovebitur, qui ad dexteram segregatus audiet: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi. Neque enim aliqua illic eorum, nisi opera misericordiae commemorantur. Audient ergo: Venite, benedicti patris mei, quia generatio cc 1629 rectorum benedicetur. Sic in memoria aeterna erit iustus et ab auditu malo non timebit, quod dici audiet his qui a sinistris sunt: Ite in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo et angelis eius. (6.) Itaque hic non sua quaerit, sed quae Iesu Christi, labores patientissime sustinet, promissa fidenter exspectat: paratum est cor eius sperare in domino. Neque ullis tentationibus frangitur: confirmatum est cor eius, non commovebitur, donec videat super inimicos suos. Inimici eius hic videre bona voluerunt et, cum eis invisibilia promitterentur, dicebant: Quis ostendit nobis bona? Confirmetur ergo cor nostrum, nec commoveamur, donec videamus super inimicos nostros. Illi enim volunt videre bona hominum in terra morientium; nos credimus videre bona domini in terra viventium.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w 20sq. Prov. 16,32 (LXX) 22 Mt. 19,21 5,2sq. in … misericordiam] cf. Iac. 2,13 4sq. Mt. 25,34 5sq. illic … commemorantur] cf. Mt. 25,35sq. 6 Mt. 25,34 6sq. Ps. 111,2 8sq. Mt. 25,41 6,1 non … Christi] cf. Phil. 2,21 5sq. Ps. 4,6 8 credimus … viventium] cf. Ps. 26,13 19 nec V2 G D So1 X ‖ 20 vindicare χ; se add. ε ζ So1 X ma | quod] quid K ‖ 21 divitias] item praem. χ P23 Br1 ‖ 22 ingloriosus Mc2 H1 (pc.) X; in gloria χ ‖ 23 triumphetur K ‖ 24 parturibat χ P23 5,1 quia F F2 δ An3 Y | ita P6 P23 | disponet F2 Br1 w ma ‖ 2 defendetur] defenditur χ N (lnp.) Gt (pc.) w 3 commovebitur] movebitur V2 Gt An3 Y; in memoria aeterna (memoriam aeternam S) erit iustus add. χ ε ζ C1 (pc.) Y P23 So1 X Br1 | quia F F2 ε T D So1 X ‖ 4 segregatur Mc2 F2 A G χ C1 | audiet] audiet lo ma 4sq. percipite … mundi] et reliqua α2 ‖ 6 audiet ma ‖ 7 memoriam aeternam δ S So1 | iustus om. δ 7sq. auditu malo] auditione mala So1 w ‖ 8 quid F Gt An3 T Y P23 So1 X | dici V2 ε C1 So1 X w ma; dicit α2 δ χ Y; dicetur P6; dicitur T | audient V2 F F2 H1; om. ζ Y P23; habet ε C1 (pc.) So1 X w | eis ε ζ Y w; hiis X; iis ma | sinistris] eius add. δ | erunt δ X ma ‖ 9 paratus Mc2 ζ 6,1 itaque] qui add. F (pc.) An3 Y P23 X (pc.) Br1 (pc.) ma | quae om. α2 | Iesu] domini praem. α2 So1 2 est om. δ P6 So1 ‖ 3 illis F F2 N Gt ‖ 5 ostendet V2 G C1 So1 X Br1 ma ‖ 6 ne α2 S ε P6 D | commoveamur N An3 X w ma; commoveatur cett.

20

v. 6 5 v. 7

v. 8 5

in psalm. CXI,4 – 8 | 23

5 v. 9

10 v. 10

5

10

(7.) Sed magnum est confirmatum habere cor et non commoveri, cum illi gaudent qui amant quod vident, et insultant ei qui quod non videt sperat; et non commovebitur donec videat et ipse non deorsum quod inimici eius, sed sursum super inimicos suos, quod oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascendit, quae praeparavit deus diligentibus eum. Quanti valet hoc quod non videtur et emitur tanto quantum quisque habere potuerit! Propter hoc et ille sparsit, dedit pauperibus: non videbat et emebat, sed ille thesaurum servabat in caelo, qui esurire ac sitire in pauperibus dignabatur in terra. Non mirum est igitur si iustitia eius manet in saeculum saeculi, custode illo qui condidit saecula. cornu eius exaltabitur in gloria, cuius humilitas a superbis contemnebatur. (8.) peccator videbit et irascetur, sera illa scilicet atque infructuosa paenitentia. Nam irascetur cui magis quam sibi cum dicet: Quid nobis profuit superbia? Et divitiarum iactantia quid contulit nobis? videns cornu eius exaltari in gloria qui sparsit et dedit pauperibus? dentibus suis frendet et tabescet, quia illic erit ploratus et stridor dentium. Non enim frendet et revirescet, sicut fieret si opportuno eum tempore paeniteret, sed tunc paenitebit, cum desiderium peccatorum peribit nullo succedente solatio. Peribit desiderium peccatorum, cum transient omnia tamquam umbra, cum, feno arescente, flos decidet. Verbum autem domini quod manet in aeternum, sicut falsorum beatorum vanitate derisum est, sic eorundem verorum miserorum perditioni superridebit.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr Br1 w ‖ des. Br1

8,10 superridebit

7,2 qui2 … sperat] cf. Hebr. 11,1 4sq. 1 Cor. 2,9 7sq. cf. Mt. 25,35.40.42.45 8,2sq. Sap. 5,8 5 Mt. 24,51; 25,30 8 transient … umbra] cf. Sap. 5,9 8sq. feno … aeternum] cf. Is. 40,8 9sq. sicut … superridebit] cf. Prov. 1,24 – 26; Sap. 4,18 7,1 habere confirmatum tr. δ ε ζ | commovere χ ‖ 2 vidit χ ‖ 4 super om. F F2 | suos] eius δ 5 quae] quod ε ζ D Kr ma | quantum F F2 ‖ 6 tanti T D ma | poterit δ | et2 om. F F2 ‖ 7 et emebat] tenebat π χ C1 | caelis α2 ‖ 8 ac] et π Gt P6 C1 X ma | est om. δ 8,2 cui] cum K | dicit A χ ‖ 3 iactatio χ P23 Br1 ‖ 4 frendet] fremet α2 | quia] qui χ ‖ 5 erit om. δ X frendet] frondebit T ma | revirescit χ Kr; virescet ε ζ X (pc.) ma; revivescet α Y ‖ 6 eum om. P6 w; cum N Gt ‖ 7 cum] eum F χ Br1; eum cum F (pc.) P23 Br1 (pc.) ‖ 8 transit F F2; transierint F (pc.) So1 | decidit χ ‖ 10 verorum F (pc.) ζ C1 P23 D So1 X (pc.) ma; verborum ε; virorum V2 Mc2 δ χ Y X Kr; om. F F2 | perditionis N Gt

24 | S. Augustini

mi 1471 cc 1630

IN PSALMUM CXII (1.) Nostis, fratres, et saepissime audistis in evangelio dominum dicere: Sinite pueros venire ad me: talium est enim regnum caelorum; et iterum: Si quis non receperit regnum dei sicut puer, non intrabit in illud; et multis aliis locis dominus noster, singulare humilitatis exemplum, superbiam veteris hominis ad innovandam humiliter vitam similitudine puerilis aetatis accusat. Quapropter, carissimi, cum cantari auditis in psalmis: laudate, pueri, dominum, ne arbitremini ad vos istam exhortationem non pertinere, quia iam corporis pueritiam supergressi, vel iuvenali decore virescitis, vel senili honore canescitis. Omnibus enim vobis dicit apostolus: Nolite pueri effici mentibus, sed malitia parvuli estote, ut mentibus perfecti sitis. Qua malitia maxime, nisi superbia? Ipsa enim de vana granditate praesumens non sinit hominem ambulare per artam viam et intrare per angustam portam. Puer autem facile intrat per angustum, et ideo nemo, nisi ut puer, intrat in regnum caelorum. Quid autem superbiae malitia deterius, quae praepositum non vult habere nec deum? Nam scriptum est: Initium superbiae hominis apostatare a deo. Hanc se adversus praecepta divina tumidis cervicibus erigentem et suavi iugo domini resistentem deicite, frangite, comminuite atque consumite et laudate, pueri, dominum, laudate nomen domini. Illa enim prostrata et exstincta ex ore infantium et lactantium perficitur laus; illa oppressa atque deleta qui gloriatur, in domino glorietur. Non cantant ista qui se magnos putant; non cantant ista qui cognoscentes deum, non ut deum glorificaverunt, aut gratias egerunt. Sed laudant illi non deum – non enim pueri sunt –, nomen suum potius praedicare volunt et non laudant nomen domini. Itaque evanuerunt in cogitationibus suis et obscuratum est insipiens cor

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖ 13 caelorum des. Flor ‖ 15 nam inc. Flor ‖ 17 dominum des. Flor

CXII,1,1 in inc. Flor

CXII,1,1sq. Mt. 19,14; Mc. 10,14; Lc. 18,16 2sq. Mc. 10,15; Lc. 18,17 9sq. 1 Cor. 14,20 11sq. hominem … portam] cf. Mt. 7,13 – 14 15 Sir. 10,14 16 suavi iugo] cf. Mt. 11,30 18sq. ex … laus] cf. Ps. 8,3; Mt. 21,16 19sq. 1 Cor. 1,31; 2 Cor. 10,17 21sq. Rom. 1,21 24sq. Rom. 1,21sq. CXII,1,2 pueros] parvulos K Gt P6 P23 Flor | si … non] nisi quis non χ; nisi quis P23 Kr Flor ‖ 4 singulare] per praem. lo ma | innovandum δ ‖ 6 dilectissimi χ ε ζ P23 Kr Flor | cantare F F2 δ So1 X | audistis Mc2 F2 An3; acceditis K ‖ 7 istam] ad praem. N Gt; in add. C1 (ac.) | qui N An3 T Kr ‖ 8 pueritia Mc2 F2 | iuvenili G (pc.) ζ Y (pc.) P23 So1 ma ‖ 9 effici pueri tr. lo ma | mentibus] sensibus α2 H1 ε ζ Y So1 X Flor ‖ 10 quam Mc2 K Gt ‖ 12 pueri … intrant ε T Y So1 X | angustum] angustam F (pc.) P23 So1 Kr 15sq. adversus] se add. F F2 Flor; angustam portam ε Y X ‖ 15 hanc] ac A G; hac V2 H1 ‖ 17 consummite S Y ‖ 18 prostrata] atque deleta add. δ | infantiae K ‖ 19 lactentium F2 An3 ζ So1 X ma | perfecisti α2 δ (ac. uv. H1) | laudem α2 G H1 (ac. uv.) | deleta] dilecta K ‖ 22 ut] sicut Mc2 S ε ζ Y P23 D X ma | sed] se δ An3 C1 Y P23 So1 ma | illi] se ipsos add. ζ | deum2] dominum F χ Kr ‖ 23 praedicari χ ε ζ D w ma ‖ 24 suis] multis F F2 | et] ut K

5 v. 1

10

15

20

in psalm. CXII,1 – 2 | 25

25 eorum et, dicentes se esse sapientes, stulti facti sunt: voluerunt nomen suum et

diutissime et latissime diffamari, cito ipsi in angustias transituri. Deum decet, v. 2 dominum decet semper et ubique praedicari. Semper ergo praedicetur: sit nomen v. 3 domini benedictum ex hoc et usque in saeculum. Ubique praedicetur: a

solis ortu usque ad occasum laudate nomen domini. (2.) Quaerat ex me aliquis puerorum sanctorum laudantium nomen domini et cc 1631 dicat mihi: ‘Ecce usque in saeculum accipio usque in aeternum; cur autem ex hoc, et non et ante hoc et ante omnia saecula sit nomen domini benedictum?’ Respondebo parvulo, qui non contumaciter quaerit: vobis dicitur, dominici pueri, vobis mi 1472 5 dicitur: laudate nomen domini, sit nomen domini benedictum; sit a vobis nomen domini benedictum ex hoc, utique ex quo vobis dicitur; incipitis enim laudare, sed sine fine laudate. ex hoc ergo usque in saeculum sine fine laudate. Ne dicatis: ‘Incipimus quidem laudare dominum, quia pueri sumus, sed cum creverimus magnique fuerimus, nos ipsos laudabimus’. Non sic, pueri, non sic: 10 propterea dicit dominus per Isaiam: Ego sum ille, et usque dum senescatis, ego sum. Semper laudandus est qui est: laudate, pueri, ex hoc, laudate, senes, et usque in saeculum, quia senectus vestra albescet quidem canis sapientiae, sed non carnis vetustate marcescet. Aut quoniam hoc loco humilitatem potius videtur significare pueritia, cui contraria est vana et falsa superbiae magnitudo, et ideo dominum nisi 15 pueri non laudant, quia superbi eum laudare non norunt, sit senectus vestra puerilis, et pueritia senilis, id est ut nec sapientia vestra sit cum superbia, nec humilitas sine sapientia, ut laudetis dominum ex hoc et usque in saeculum. Quacumque autem in parvulis sanctis ecclesia Christi diffunditur, laudate nomen domini; hoc est enim a solis ortu usque ad occasum.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 26sq. deum … praedicari] cf. Ps. 64,2; Ps. 33,2 2,10 Is. 46,4 25 et1 om. α2 ε ζ | et2 *om. F F2 ε ζ C1 (pc.) Y D So1 X ma ‖ 26 diutissime … latissime] altissime et diutissime ε P23; altissime et latissime T C1 (pc.) Y D So1 X; latissime et altissime P6 | angustia F (pc.) F2 deum] nostrum add. χ ‖ 27 dominum] et *praem. π (exc. Mc2) Y; nostrum add. F (pc.) ε T P23 X dominum decet om. χ | decet] et *add. π C1 So1 X ma ‖ 28 hoc] nunc add. α2 δ ε ζ Y P23 D ‖ 29 laudabile F D 2,2 ex] et K ‖ 3 et3 *om. α2 H1 S (pc.) ε ζ Y (pc.) D X ma | benedictum] in saecula add. K P23 ‖ 4 vobis1] nobis K | dominici] domini et C1 So1 ma; domini δ ‖ 5 sit1 … benedictum om. F F2 δ ‖ 6 enim] eum Mc2 F ‖ 7 ex … laudate2 om. C1 So1 X | usque] et praem. χ P23 ma ‖ 8 incipiamus α2 N | dominum] 9 sic1 om. F F2 ‖ 10 per] super F F2 | ille om. χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X Kr ma nomen domini α2 H1 N ‖ 11 semper] ille praem. χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X Kr ma | quid ε Y | pueri] dominum add. Mc2 δ P6 ‖ 12 senecta V2 δ | nostra N An3 T | albescit α2 ε T; canescit χ P23 | quidem] quid est K | canis] canes V2 A C1; canos α2 | sapientiae] sapientia est π; albescet add. χ; et albescit add. P23 | sed] et α2 δ | non] in χ P23 carnis] canis V2 F2 A G ‖ 12sq. marcescet carnis vetustate tr. ε ζ ‖ 13 marcescit π | quoniam] quo K; quomodo S; quia P23 | significari α (exc. F) A H1 ‖ 14 pueritiam π (exc. Mc2 H1) ε C1 So1 | est] et α2 falsa] est add. α2 ‖ 15 laudare eum tr. F F2 | norunt] possunt ε ζ Y ‖ 17 hoc] nunc add. F ζ 18 sancta An3 ζ Y ‖ 19 occasum] laudate nomen domini add. ε ζ Y So1 X ma

26 | S. Augustini

(3.) excelsus super omnes gentes dominus. Gentes homines sunt: quid mirum si super homines excelsus est dominus? Illi super se excelsos, quos colunt, oculis vident in caelo fulgere, solem et lunam et stellas, cui creaturae serviunt deserentes creatorem. Sed non solum excelsus super omnes gentes dominus, verum etiam super caelos gloria eius. Caeli supra se suspiciunt eum et humiles eum secum habent constituti carne infra caelum, qui pro illo non colunt caelum. (4.) quis enim sicut dominus deus noster, qui in altis habitat et humilia respicit? Quisquam putaret quod in altis caelis habitet, unde humilia terrena respiciat, sed humilia respicit in caelo et in terra. In quibus ergo altis habitat, unde humilia respiciat in caelo et in terra? An in quibus altis habitat, etiam ipsa humilia respicit? Sic enim exaltat humiles, ut non faciat superbos. Itaque et in cc 1632 altis habitat quos exaltat, facitque sibi eos caelum, hoc est sedem suam, et eos tamen non superbos, sed semper subditos intuendo, etiam in ipso caelo humilia respicit, in quibus excelsis habitat. Spiritus enim per Isaiam ita loquitur: Haec dicit altissimus in excelsis habitans, in aeternum nomen ei, dominus altissimus in sanctis requiem habens. Exposuit quid dixerit: in excelsis habitans; hoc enim planius elocutus in sanctis inquit requiem habens. Sed qui sunt sancti, nisi humiles, qui pueri laudant dominum? Itaque adiungit: et pusillanimis dans magnanimitatem et dans vitam qui in humilitate cordis sunt. mi 1473 In quibus sanctis requiem habet, his pusillanimis dat magnanimitatem. Dans utique magnanimitatem excelsos facit, in quibus requiem habens in excelsis habitat. Sed quia pusillanimis dat magnanimitatem, eadem excelsa in quibus habitat, humilia respicit. Sed humilia inquit respicit in caelo et in terra. (5.) Et excitavit nos etiam quaerere utrum eadem in caelo quae in terra, an alia in caelo, alia in terra humilia respicit dominus deus noster. Si enim eadem, video quemadmodum hoc intellegas secundum apostolum dicentem: In carne enim ambu-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 3,1 Ps. 9,21 3sq. cui … creatorem] cf. Rom. 1,25 4,5 – 8 in … habitat] cf. Is. 57,15 9sq. Is. 57,15 13 Is. 57,15 5,3 – 5 2 Cor. 10,3sq. 3,2 homines] omnes Y P23 | est om. α2 ‖ 3 oculos K | et2 om. V2 A H1 Y | et stellas om. F F2 | qui G (pc.) cc ‖ 4 creatorem] dominum add. ε ζ Y ‖ 5 sed] et ε ζ Y X | solem K | super2] supra V2 δ Gt An3 ζ 6 suscipiunt α2 χ ε ζ C1 Y D So1 X Kr ma 4,2 putaverit F χ P23 ‖ 4 unde … respiciat rep. A H1 ‖ 5 ipsa om. δ | si δ | facit α2 ‖ 6 caelos F F2 8 excelsus C1 | habitans K ‖ 10 ei] eius N P6 C1 So1 X ma; et π (exc. H1) | dominus] et praem. π (exc. H1) | habens requiem ε P6 | qui K ‖ 11 *plenius π χ X ma | eloquitur C1 So1 X; est locutus ε ζ P23 D 13sq. et2 … magna12 dominum laudant tr. δ ‖ 13 pusillanimes F2 A (ac.) | dans1] dat Mc2 ‖ nimitatem om. π C1 (ac.) ‖ 14 in … magnanimitatem om. So1 X ‖ 14sq. dans … magnanimitatem om. α2 K ‖ 15 excelsos] excelsus χ ‖ 15sq. sed … habitat om. K ‖ 17 sed] quia add. P23 X 5,1 et om. α2 χ P23 X | quae] et praem. F F2 ε Y ‖ 2 alia] an praem. α2 C1 (pc.) | respiciat ε ζ ma | vide C1 So1 ‖ 3 hoc om. A X (pc.) | *intellegam ε T Y P23 X Kr ma; intellegamus χ

v. 4

5

v. 5sq.

5

10

15

in psalm. CXII,3 – 6 | 27

5

10

15

5

10

lantes, non secundum carnem militamus: arma enim militiae nostrae non carnalia, sed potentia deo. Unde ergo potentia, nisi quia spiritalia? Cum itaque apostolus et in carne ambulet et spiritaliter militet, non mirum si humilitas eius et in caelo respicitur propter spiritus libertatem et in terra propter corporis servitutem. Idem quippe alio loco dicit: Nostra enim conversatio in caelis est; ipse item dicit optimum sibi esse dissolvi et esse cum Christo, manere autem in carne necessarium inquit propter vos. Proinde quisquis intellegit et conversationem apostoli in caelis et in carne mansionem, simul oportet intellegat dominum deum nostrum in excelsis sanctis habitantem, quemadmodum tamen eosdem sanctos humiles sibi et in caelo respiciat, quoniam quae sursum sunt sapiunt qui spe resurrexerunt cum Christo, et in terra, quoniam nondum soluti sunt carnis vinculo, ut ex tota vita sua possint esse cum Christo. Si vero alia dominus deus noster humilia respicit in caelo et alia in terra, credo quod in caelo iam respicit quos vocavit, et habitat in eis, in terra autem respicit quos vocat, ut habitet in eis. Istos enim possidet caelestia cogitantes, illos excitat terrena somniantes. (6.) Sed quia difficile obtinemus ut possint et ipsi iam humiles dici qui nondum suavi iugo domini pia colla iunxerunt – quandoquidem humilia isto loco ut sancta intellegamus, per totum textum psalmi divinae admonent litterae –, est alius intel- cc 1633 lectus, quem mecum caritas vestra consideret. Caelos nunc significari arbitror eos qui sedebunt super duodecim thronos et cum domino iudicabunt, terrae autem nomine ceteram multitudinem benedictorum, qui constituentur ad dexteram, ut per opera misericordiae collaudati recipiantur ab eis in tabernacula aeterna, quos amicos sibi de mammona iniquitatis in huius vitae mortalitate fecerunt. Eis quippe dicit apostolus: Si nos vobis spiritalia seminavimus, magnum est si vestra carnalia metamus? Quod etiam his verbis dici potest: ‘Si nos vobis caelestia seminavimus, magnum est si terrena vestra metamus?’ In caelo ergo respicit caelestia seminantes, in terra autem terrena reddentes; tamen humiles et hos et illos. humilia enim re- mi 1474

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖

6,4 caelos inc. Flor

8 Phil. 3,20 8sq. Phil. 1,23sq. 13 quae … Christo] cf. Col. 3,1 6,2 suavi … iunxerunt] cf. Mt. 11,30 5 qui … iudicabunt] cf. Mt. 19,28 6sq. benedictorum … collaudati] cf. Mt. 25,35sq. 7sq. recipiantur … iniquitatis] cf. Lc. 16,9 9sq. 1 Cor. 9,11 5 quia om. α2 ‖ 6 ambulat Mc2 K ‖ 8 enim] autem δ P6 D | ipse] autem add. δ | item] idem α2 P6 So1; enim K P23 ‖ 9 carne] esse add. Mc2 F | necessarium] est add. K ‖ 10 apostoli] esse add. α2 P6; quae est An3 T ‖ 10sq. mansionem] in terris add. χ ε ζ Y P23 D ma ‖ 11 sanctis (cf. l. 12) om. π C1 D So1 X 13 quoniam] cum χ P23 | qui spe] quippe A G C1 ‖ 14 possint] possent χ ‖ 17 possedit χ | illos] alios F F2 6,2 pia colla] piacula K | sancta] ecclesia add. Gt An3; sanctam ecclesiam P6 X ‖ 3 alius] et praem. G H1 ε ζ D ma ‖ 4 significare F F2 ‖ 5 thronus χ ‖ 6 cetera F2 w | quae χ ‖ 7 operam K | laudati π C1 X | ab eis recipiantur tr. α2 ‖ 8 in om. F F2 | mortalitatem F F2 ‖ 9 si2 om. K ‖ 10 metemus π | quod] ad quos Mc2; quos F F2 ‖ 10sq. quod … metamus om. G H1 (ac.) ‖ 11 vestra terrena tr. Mc2 F | metemus α A H1 (mg.) ‖ 12 et2 om. F F2

28 | S. Augustini

spicit in caelo et in terra, quia meminerunt utrique quid fuerint per suam malitiam, quid facti sunt per domini gratiam. Neque enim illis tantummodo dicit vas electionis: Fuistis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino, et iterum: Gratia salvi facti estis per fidem, et hoc non ex vobis, sed dei donum est, non ex operibus, ne forte quis extollatur, sed etiam seipsum adiungit consequenter: Ipsius enim sumus figmentum, creati in operibus bonis. Dicit etiam deorsum de se et ipsis qui respiciuntur in caelo: Fuimus enim et nos inquit naturaliter filii irae, sicut et ceteri, et iterum: Fuimus enim inquit et nos stulti aliquando et increduli, errantes, servientes desideriis et voluptatibus variis, in malitia et invidia agentes, abominabiles, invicem odio habentes; cum autem benignitas et humanitas illuxit salvatoris dei nostri, non ex operibus iustitiae quae nos fecimus, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis. Ecce humilia quae respiciuntur in caelo. Spiritales enim sunt et omnia iudicantes, et tamen humiles, ne deiecti iudicentur. Quid de seipso singulariter? Nonne talia sunt quae commemorat? Qui non sum inquit idoneus vocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei, sed misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate. (7.) Denique post istos versus, quibus ait in psalmo spiritus: quis sicut dominus deus noster, qui in altis habitat et humilia respicit in caelo et in terra? volens docere nos quare in caelo humilia, cum iam spiritales magni et iudiciariis sedibus digni, tali significentur eloquio, subiecit statim: qui erigit a terra inopem et de stercore exaltat pauperem ut collocet eum cum principibus, cum principibus populi sui. Non itaque dedignentur esse humilia capita excelsorum sub dextera domini. Quamvis enim collocetur fidelis dominicae pecu-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor ‖ Flor

14 gratiam des.

15 vas electionis] Act. 9,15 15sq. Eph. 5,8 16sq. Eph. 2,8sq. 18sq. Eph. 2,10 19sq. Eph. 2,3 20 – 25 Tit. 3,3 – 5 25sq. spiritales … iudicentur] cf. 1 Cor. 2,15 27sq. 1 Cor. 15,9 28sq. 1 Tim. 1,13 7,7sq. fidelis … dispensator] cf. Lc. 12,42 13 quid] qui α2 H1 (pc.) | fuerunt α2 P6 ‖ 14 quid] qui α2 H1 (pc.) | sint ε C1 D So1 X ma | dei F2 P6 So1 15 enim1 om. δ | illis om. K (ac.) | enim2 om. α2 ‖ 18 consequenter] dicens add. χ ε ζ C1 (pc.) Y P23 D So1 X Kr ma | illius X ma | enim om. δ ‖ 19 seorsum F H1 (pc.) ε T C1 (pc.) P23 D So1 ma | se om. ε ζ P23 D | et1 S So1 (pc.) X ma; om. cett. | caelum F F2 | enim om. V2 (ac.) K (ac.) | et2 om. Mc2 A ‖ 19sq. inquit et nos tr. P6 Y X ma ‖ 20 et nos inquit tr. Mc2 F2 X Kr ma ‖ 21 voluptatis F (ac.) F2 ‖ 22 odio] enim add. ε Y ‖ 23 humanitas] humilitas π C1 Y | salvatoris] salutaris V2 K C1 (ac.) Y Kr; salutare α2; domini add. δ | nostri dei tr. ζ D ‖ 23sq. fecimus nos tr. ζ ma ‖ 25 et om. ε T Y ‖ 25sq. iudicantes et] *iudicant sed χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X Kr ma ‖ 26 quod α2 | nonne] non Mc2; nunc F F2 ‖ 26sq. talia … quae om. α2 ‖ 27 idoneus inquit tr. ε ζ D | idoneus] *dignus (digni Mc2) π ‖ 28 sum2 om. δ ‖ 28sq. feci incredulitatem K P6 7,1 quis] qui K ‖ 3 spiritalis G (ac.) χ ‖ 3sq. iudiciaribus V2 δ C1 (ac.); iudicialibus α2 ‖ 5 exaltat] erigit χ P23; erigens F w ‖ 6 cum principibus om. H1 Y | dedignantur G H1 (ac.) T Y; diligunt F (pc.) P23 7 celsorum F (ac.) F2 | domini] excelso K

15

20

25

v. 7sq. 5

in psalm. CXII,6 – 8 | 29

10

15

5

10

niae dispensator cum principibus populi dei, quamvis sessurus sit in duodecim cc 1634 sedibus et angelos quoque iudicaturus, a terra tamen inops erigitur et de stercore pauper exaltatur. An forte non est exaltatus de stercore, qui serviebat desideriis et voluptatibus variis? Sed forte cum ista iam diceret, non erat inops, non pauper. Cur ergo adhuc ingemiscit gravatus, habitaculum quod de caelo est superindui cupiens? Cur, ne forte se extollat, colaphizatur et subditur angelo satanae, stimulo carnis suae? Altus est quidem, habitante in se domino, et habens eum spiritum qui scrutatur omnia, etiam altitudinem dei; itaque in caelo est: sed et in caelo dominus humilia respicit. (8.) Quid ergo, fratres? Si iam audivimus humilia quae in caelo sunt exaltata de stercore, ut cum 〈principibus〉, populi collocentur cum principibus, nihilne consequenter audivimus de humilibus quae in terra respicit dominus? Pauciores enim mi 1475 sunt illi amici iudicaturi cum domino, plures autem isti quos recipiunt in tabernacula aeterna. Quamvis enim tota frumenti massa in comparatione seiunctae paleae paucos habere videatur, per se tamen considerata copiosa est. Multi enim filii desertae, magis quam eius quae habet virum; multi filii eius per gratiam quae in senectute concepit, quam eius quae ab ineunte aetate legis vinculo maritata est. Et ego quidem dico: ‘in senectute concepit’, et intuens Saram matrem nostram in uno Isaac per omnes gentes matrem fidelium. Quae autem persona est apud Isaiam, videte: quasi omnino non matris, nec eius quae peperit aliquem. Et tamen quid ei dicitur? Dicent inquit in auribus tuis filii tui quos amiseras: angustia nobis est in isto loco, facito itaque nobis et nunc locum in quo commoremur. Tu vero dices in corde tuo: quis generavit mihi istos, cum sciam me esse sine filiis et viduam? Quis ergo istos

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 8sq. sessurus … iudicaturus] cf. Mt. 19,28; 1 Cor. 6,3 12 ingemiscit … cupiens] cf. 2 Cor. 5,2 13sq. ne … suae] cf. 2 Cor. 12,7 14sq. spiritum … dei] cf. 1 Cor. 2,10 8,4sq. recipiunt … aeterna] cf. Lc. 16,9 6sq. Is. 54,1; Gal. 4,27 7sq. in … concepit] cf. Lc. 1,36 9 intuens Saram] cf. Gen. 18,10sq. 9sq. Saram … fidelium] cf. Gen. 21,12; Rom. 9,7; Gal. 4,28 12 – 15 Is. 49,20sq. 8 dispensatur χ ‖ 9 inopis K ‖ 10 pauper … stercore om. π | est exaltatus] exaltatur H1 (pc. im.) ε ζ D 11 istas K | pauper] erat praem. χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X Kr w w; est exaltatur K | que K; quia α2 ‖ 13 cur] quid ε ζ C1 Y D So1 X ma; cum α2 | colaphizatus α2 | angelus δ | carni A H1 ‖ 14 altus] alius α (altus ac. uv. F) | habitantem F2 Gt | spiritus K ‖ 14sq. scrutetur F F2 ‖ 15 dei om. α2 8,2 cum1 om. ε ζ Y P23 | principibus1 supplevimus | collocarentur α χ T C1 P23 So1 X ma | cum2 om. α C1 D So1 X ma ‖ 3sq. sunt enim tr. F F2 ‖ 3sq. sunt illi enim tr. Mc2 ‖ 4 autem] enim δ ‖ 4sq. aeterna tabernacula tr. α2 ‖ 6 haberi om. δ ‖ 7 per … quae2] *quae per gratiam tr. χ ε ζ P23 D ma | in om. C1 So1 X ‖ 9 et1 om. K P23 | in senectute dico tr. F F2 | et2 om. ζ P23 D Kr ma | matrem nostram] mater est An3 ζ Y P23 D ‖ 10 Isaac] quae add. ε ζ Y P23 D | fidelium] filium K | persona est] est personam F F2 12 dicent] dicenti V2 F2 A K N | in1 om. G N Gt | aures tuas ε ζ Kr; auribus eius χ P23 | ammiseras F F2 13 facite ε C1 Y P23 D So1 X ma; facio K | itaque] ita pro K | locum] eius add. N Gt T | commemoremur V2 δ χ Gt Kr; commemoremus F F2 | tu vero dices] iudices vero V2 A; dicis tu vero χ P23 (dices) | dices vero tr. G H1 C1 Y (dicis) So1 | dicis F2 χ ε ζ Y Kr ‖ 14 generabit ε | esse me tr. V2 (pc.) F F2 ε ζ Y Kr ‖ 14sq. educavit istos tr. A H1; educavit mihi istos G

30 | S. Augustini

educavit mihi? Ego enim derelicta fui sola; hi autem mihi ubi erant? Ex ea ergo parte 15 ista dicit ecclesia, qua videtur nihil parere in istis turbis quae non dimiserunt omnia, ut sequerentur dominum et sederent super duodecim thronos. Sed quam multi in eadem turba facientes sibi amicos de mammona iniquitatis per opera misericordiae ad dexteram stabunt! Non solum ergo erigit de stercore, quem collocet cum principibus populi sui, sed etiam habitare facit sterilem in domo, matrem filio- v. 9 rum laetantem, qui in altis habitat et humilia respicit in caelo et in terra, semen Abraham sicut stellas caeli, sanctitatem sublimem in supernis sedibus collocatam et sicut arenam maris, misericordem atque innumeram multitudinem a sinistris fluctibus atque amaritudine impia segregatam.

cc 1635

IN PSALMUM CXIII SERMO I

(1.) Legimus quidem notissimumque retinemus, dilectissimi fratres, quod narratur in libro Exodi, populum Israel liberatum ab iniqua dominatione Aegyptiorum inter divisos fluctus maris transisse per siccum, Iordanem quoque fluvium, cum per eum in terram promissionis intrarent, tactum pedibus sacerdotum arcam domini portantium, stetisse desuper infrenato lapsu, ab inferiore autem parte defluxisse, 5 quo currebat in mare, donec in sicco stantibus sacerdotibus transiret populus universus. Novimus haec, nec tamen arbitrari nos oportet in hoc psalmo, cui nunc alleluia pronuntiato cantatoque respondimus, id agere spiritum sanctum ut prae- v. 1 mi 1476 terita illa gesta recolentes nequaquam futura talia cogitemus. Illa enim, sicut dicit apostolus, in figura contingebant eis; scripta sunt autem ad correptionem nostram, in 10

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 16sq. dimiserunt … thronos] cf. Mt. 19,27sq. 18 facientes … iniquitatis] cf. Lc. 16,9 18sq. per … stabunt] cf. Mt. 25,33 – 40 22sq. semen … maris] cf. Gen. 15,5; 22,17 CXIII,I,1,2sq. narratur … siccum] cf. Ex. 14,22 3 – 7 Iordanem … universus] cf. Ios. 3,14 – 17 9 – 11 1 Cor. 10,11 15 solus K | ex] et praem. π | exeas K ‖ 16 ista om. δ | qua] quia F2 χ | quae] qui δ C1 So1 | non] nondum Gt ζ | omnia] sua add. χ (suas K) ε ζ C1 (pc.) Y P23 D So1 X ‖ 17 et] ut χ P23 ‖ 18 sibi om. α2 19 erigit] figit α2 ‖ 20 fecit Mc2 K ‖ 22 sicuti ε P6 D | sanctitate N ζ P23 D | sublime F2 N ζ D; in sublime An3 ‖ 22sq. collocatum χ P6; collocat T Y P23 D ‖ 23 arena ε | maris] in ora praem. χ ε ζ Y P23 D So1 X ma; in ore praem. Kr | misericordiam F2 A N Gt So1; deditam add. Mc2 F2; dedita add. F | innumera K 24 fructibus K ε P23 | amaritudinem impiam F F2 | segregat ε ζ Y P23 D 2 iniqui K | damnatione α2 CXIII,I,1,1 fratres dilectissimi (karissimi F2) tr. α2 | quid A K P23 ‖ 3 fructus K ‖ 4 terra α2 A K | tantum Mc2 K | sacerdotibus K | arca Mc2 F2 A ‖ 5 stetisset A H1 Gt | infrenatu V2 Mc2 χ | lapsui F F2 ‖ 7 arbitrare K P23 | oportet] et add. K ‖ 8 sanctum om. ε ‖ 9 gesta] 10 eis] illis C1 Y D So1 X w ma ‖ 10sq. scripta … obvenit] et reliqua α2 generatione F F2; om. δ ‖ 10 autem sunt tr. χ P23 | autem om. δ; propter nos add. χ ε ζ D Kr w | ad … nostram om. ε ζ D Kr w

in psalm. CXII,8 – CXIII,I,2 | 31

v. 1–3 quos finis saeculorum obvenit. Cum igitur audivimus in psalmo: in exitu israel de

15

20

25 v. 4 v. 5sq.

5

aegypto, domus iacob de populo barbaro, facta est iudaea sanctificatio eius, israel potestas eius, mare vidit et fugit, iordanis conversus est retrorsum, ne arbitremini nobis narrari praeterita, sed potius futura praedici, quia illa quoque miracula cum in illo populo fierent, praesentia quidem, sed non sine futurorum significatione gerebantur. Ideoque ut ostenderet, qui psallendo ista praedicebat, eadem se verbis agere quae illic factis agebantur, uno eodemque spiritu operante et illa facta et haec dicta, ut id, quod in fine saeculorum manifestandum reservabatur, figuris rerum atque verborum praecurrentibus nuntiaretur, non omnino ea dixit quae ibi gesta sunt, sed aliter quaedam quam illic lecta didicimus, ne vere putaretur transacta recolere, potius quam ventura praevidere. Primo enim Iordanem ipsum non reversum esse retrorsum, sed stetisse legimus ab ea parte qua desuper influebat, cum populus ille transiret; deinde gestientes montes collesque non legimus, quae sic addit, ut etiam omnia ista repeteret. Nam cum dixisset: mare vidit et fugit, iordanis conversus est retrorsum, contexuit: montes gestierunt velut arietes, et colles velut agni ovium, eademque rursus interrogat: quid est, mare, quod fugisti, et tu, iordanis, quia conversus es retrorsum? montes, quia gestistis velut arietes, et colles velut agni ovium? (2.) Attendamus ergo quid admoneamur, quia et illa facta figurae nostrae cc 1636 fuerunt, et haec dicta ut nos ipsos recognoscamus hortantur. Si enim gratiam dei, quae data est nobis, firmo corde retinemus, nos sumus Israel semen Abrahae, nobis dicit apostolus: Ergo Abrahae semen estis, quia, sicut alio loco dicit, non in circumcisione, sed in praeputio deputata est Abrahae fides ad iustitiam, et signum accepit circumcisionis, signaculum iustitiae fidei, quae est in praeputio ut deputetur et illis ad iustitiam, ut sit pater circumcisionis his qui non solum ex circumcisione sunt, sed et his

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 2,4 Gal. 3,29 4 – 8 Rom. 4,9 – 12 11 fines A χ An3 C1 | audimus F F2 H1 S ε T Y D X ma | de] ex V2 δ χ ‖ 14 narrare α (exc. Mc2 F2) χ | praedicit F F2 ‖ 15 in om. F2 P23 | praesentiam F2 K ‖ 16 significatione futurorum tr. α2 | significationem K ‖ 17 ut om. K | praedicabat ε D X ‖ 18 factis] *figuris π χ C1 Y P23 So1 X | dicta] sunt add. Gt An3 T Y P23 So1 X ‖ 19 manifestanda Mc2 F2 | reservabantur Mc2 (pc.) F2 A (ac.) ‖ 20 recurrentibus π C1 So1 non] in add. K | ea] et K; om. Y P23 | dixerat F F2 | quae ibi] quibus χ ‖ 21 laeta N P6 | neque reputetur Mc2 F2 | vero So1 X ‖ 22 praevidere] praedicere X ma | esse om. F F2 ‖ 23 qua] quae α2 δ; aquae add. ε ζ C1 (pc.) D So1 X | influebant ε P6 C1 (pc.) D So1 X ma | illi K; illa C1; iste α2 ‖ 24 adit K; addidit Mc2 S ε ζ C1 (pc.) Y D So1 X; ait F (pc.) P23 ma ‖ 25 Iordanes K ‖ 26 contexuit om. α2 ‖ 27 rursum δ | est] tibi 28 et] aut ε ζ D ‖ 28sq. et … ovium] et cetera α2 ‖ 28 Iordanes A K add. A G P6 D So1 Kr ma ‖ quia1] quare χ P23 | quia2] quare ε ζ D | gestistis] gestitis A H1; gestiistis ma ‖ 29 et] aut ε ζ D 2,2 et om. K P23 | recognoscamur F F2 | hortamur F F2 ‖ 3 Abrahae] Abraham χ P23 ‖ 4 semen Abrahae tr. C1 So1 X ma | aliud K ‖ 5 praeputione K ‖ 5 ‒ 8 et … Abrahae om. α2 ‖ 6 circumcisione K 7 ut] et V2 δ | et om. χ P23

32 | S. Augustini

qui sequuntur vestigia fidei, quae est in praeputio patris nostri Abrahae. Non enim carnaliter circumcisae genti tantummodo factus est pater, cui dictum est: Patrem multarum gentium posui te: multarum autem, non quarundam, sed omnium; quod aperte dicitur, cum ei dicitur: Et benedicentur in te omnes gentes. Nullus itaque Christianorum se a nomine Israel arbitretur extraneum. Illis enim qui crediderunt ex Iudaeis, in quorum numero principaliter apostolos invenimus, in angulari lapide copulamur. Hinc ait dominus alio loco: Habeo alias oves quae non sunt de hoc ovili; oportet me et eas adducere, ut sit unus grex et unus pastor. Populus ergo Christianus magis Israel, et ipse potius domus Iacob. Idem quippe Israel qui Iacob. Illa vero turba Iudaeorum, quae merito perfidiae reprobata est, voluptate mi 1477 carnali vendidit primogenita sua, ut non ad Iacob, sed ad Esau potius pertineret. Scitis namque in hoc mysterio dictum esse: Quia maior serviet minori. (3.) Aegyptus autem, quoniam interpretatur ‘afflictionem’, vel ‘affligentem’, vel ‘comprimentem’, saepe in imagine ponitur huius saeculi, a quo spiritaliter recedendum est, ne simus iugum ducentes cum infidelibus. Sic enim quisque Ierusalem caelestis fit civis idoneus, cum primum huic saeculo renuntiaverit, quemadmodum ille populus in terram promissionis duci non potuit, nisi prius ab Aegypto recederet. Sed sicut ille non inde discessit, nisi divino liberatus auxilio, sic nemo corde ab hoc saeculo avertitur, nisi divinae misericordiae munere adiutus. Quod enim illic semel praefiguratum est, hoc in isto fine saeculi, in hac, sicut beatus Iohannes scribit, hora novissima quotidianis ecclesiae fetibus in unoquoque credente completur. Audite apostolum doctorem gentium docentem et instruentem: Nolo enim vos inquit ignorare, fratres, quia omnes patres nostri sub nube fuerunt, et omnes per mare transierunt, et omnes in Moysen baptizati sunt in nube et in mari, et cc 1637 omnes eundem cibum spiritalem manducaverunt, et omnes eundem potum spiritalem

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 9sq. Gen. 17,5; Rom. 4,17 11 Gen. 12,3; Gal. 3,8; cf. Gen. 22,18 13sq. principaliter … copulamur] cf. Eph. 2,20 14sq. Io. 10,16 18 primogenita … pertineret] cf. Gen. 25,31 – 34 19 Gen. 25,23; Rom. 9,13 3,1sq. Aegyptus … comprimentem] cf. Hier. nom. hebr. 2,29; 66,28; 73,14; 77,25; 80,11 (CCSL 72, p. 61.143.151.156.159) 2 in imagine] cf. Cypr. Fort. 7 (CCSL 3,1, p. 194sq.) 3 ne … infidelibus] cf. 2 Cor. 6,14 9 Iohannes scribit] cf. 1 Io. 2,18 11 – 16 1 Cor. 10,1 – 6 8 patres N Gt | Abraham V2 A G C1 So1 Kr ‖ 11 cum … dicitur2 om. F F2 | dicitur2] dederunt K 12 ‒ 15 nullus … pastor om. α2 ‖ 13 apostolus A χ N ‖ 15 de] ex ε ζ D So1 X | ovile χ | illas Y X ma 16 ergo] autem δ | ipsi χ P23 | domus Iacob potius tr. δ | qui] quia K ‖ 17 est om. δ | voluptati F F2 18 carni F F2 | ad1] ab χ ‖ 19 scitis om. α2 | nam F F2 | isto π | esse] est α2 3,1 autem] enim α2 | quoniam om. F F2 ‖ 1sq. afflictio vel affligens vel comprimens G (pc.) Y D X w 3 simus] sitis V2 (pc.) δ C1 ‖ 5 populus] promissionis add. α2 ma ‖ 2 imaginem χ An3 X ‖ 7 divinae] dominicae ε ζ ‖ 8 illis N Gt ζ ‖ 8sq. sicut … scribit om. α2 ‖ 9 Iohannes] apostolus add. ε P6 D | fletibus V2; foribus K ‖ 10 compleverunt K | doctorem … instruentem om. α2 ‖ 11 inquit om. δ ‖ 12 per om. δ C1 Y | pertransierunt δ ‖ 12sq. et1 … manducaverunt om. π ‖ 12 Moyse S P6 Y P23 X ‖ 13sq. et … petra1] et reliqua usque α2

10

15

5

10

in psalm. CXIII,I,2 – 4 | 33

biberunt. Bibebant enim de spiritali sequente petra: petra autem erat Christus. Sed 15 non in omnibus illis bene complacuit deo: prostrati enim sunt in deserto. Haec autem

20

5

10

15

figurae nostrae factae sunt. Quid vultis amplius, fratres dilectissimi? Certe manifestum est non humana suspicione, sed apostolico, id est divino et dominico magisterio (deus enim loquebatur in eis, et quamvis de carneis nubibus, tamen dominus intonabat) – certe ergo tanto testimonio manifestum est illa omnia figurate gesta, nunc in nostra salute compleri, quia tunc futura praenuntiabantur, nunc praeterita leguntur et praesentia cognoscuntur. (4.) Audite quod est mirabilius, librorum veterum sacramenta occultata atque velata nonnulla ex parte a libris veteribus revelari. Nam Michaeas propheta ita loquitur: Prout dies inquit profectionis illorum ex Aegypto, ostendam mirabilia illis. Videbunt nationes et confundentur ab omni vigore eorum: manibus ora sua obstruent, aures illis exsurdabuntur, delingentes terram, velut serpentes trahentes terram; conturbabuntur de conclusionibus eorum, in domino deo nostro excident mente, et terrebuntur a te. Quis deo tuo similis, auferens iniquitatem et transgrediens impietatem residuis hereditatis tuae? Et non continuit in testimonium iram suam, quoniam voluntarius et misericors est: ipse convertet et miserebitur nostri, demerget delicta nostra, demerget in maris profundum omnes culpas nostras. Nempe advertitis, fratres, manifestius hic aperiri sacrosancta mysteria. Hoc ergo psalmo quamvis futura intueatur mirabilis prophetiae spiritus, tamen videtur velut transacta narrare. facta est inquit iudaea sanctificatio eius: mare vidit et fugit. Et facta est et vidit et fugit praeteriti temporis verba sunt; et conversus mi 1478 est iordanis et gestierunt montes et commota est terra eodem modo praeteritum sonant, sine praeiudicio tamen intellegendi futura. Alioquin contra evangelicum testimonium cogimur etiam illa non de futuro praenuntiata, sed de praeterito commemorata intellegere: Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestimentum

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖ des. α2 ‖ 20 manifestum inc. α2 ‖ 4,16 futura des. α2

CXIII,I,3,15 deserto

19 intonabat] cf. Ps. 17,14 4,3 – 10 Mich. 7,15 – 19 18sq. Ps. 21,19; Io. 19,24 14 bibebant] biberunt χ P23 | enim] autem δ An3 ζ D So1 X | sequenti V2 δ S Gt C1 P23 D Kr; consequenti N ζ Y So1; eos add. P6 Y P23 X ‖ 15 illi F2 C1 | bene om. α2 | placuit T D ‖ 17 ‒ 19 certe … certe] 19 nubibus de carneis tr. δ anacoluthon ‖ 17 humanas K ‖ 18 dominico et divino tr. χ P23 ‖ 20 figurata F F2 ‖ 22 agnoscuntur F F2 4,1 ‒ 11 audite … mysteria om. α2 ‖ 3 illorum] eorum So1 ma ‖ 5 *obsurdantur V2 δ C1 So1; obsurdabuntur V2 (pc.) H1 (pc.) Y P23 ma | diligentes N ζ C1 (pc.) So1 X | serpens A H1 C1 Y ‖ 5sq. conturbabuntur terram tr. δ ‖ 6 excidant δ ‖ 8 testimonio ε ζ Y D ‖ 9 convertetur K P23 | demergit Gt An3 ‖ 10 demergit S Gt An3 | profundum maris tr. δ ‖ 11 hinc χ P23 | sacra sancta δ | hoc] in praem. χ ε ζ C Y P23 D So1 X Kr ma | ergo] enim χ ε ζ Y P23 D X Kr ‖ 12 tamen om. δ ‖ 16 intelligenda A G Y 16sq. evangelium π K An3 Y ‖ 17 cogimus N Gt | illa om. δ | praenuntianda π ‖ 18 vestem meam (meum A) A Gt An3 ζ P23 D So1

34 | S. Augustini

meum miserunt sortem. Quae quamvis verbis praeteriti temporis dicta sint, id tamen praenuntiabant quod tanto post futurum in passione domini compleretur. Sed tamen, dilectissimi, propheta iste quem commemoravi, etiam grossa corda limavit et ad intellegenda de praeteritis rebus gestis futura incunctanter extendit ut non solum apostolica auctoritate figuras nostras illas fuisse credamus, sed nec ab ipsis prophetis hoc praetermissum esse, ut etiam eorum eloquio panderetur, videncc 1638 tes atque gaudentes, certi ac securi, de thesauro dei et nova et vetera concorditer sibimet cohaerentia proferamus! Cum enim tanto post egressum populi illius ex Aegypto et tanto ante ista ecclesiae tempora haec quae commemoravi cecinerit, tamen se futura praedicere sine ulla dubitatione testatur: Secundum dies inquit profectionis illorum ex Aegypto, ostendam mirabilia illis. Videbunt nationes et confundentur. Hoc est quod hic dictum est: mare vidit et fugit. Si enim hic per verba praeteriti temporis, sicut est vidit et fugit, occulte futura praedicantur, videbunt certe et confundentur quando futuri temporis verba sunt, quis audeat de rebus praeteritis cogitare? Et paulo post, ipsos hostes nostros, qui nos fugientes ut interimerent sequebantur, id est delicta nostra, sicut Aegyptios in mari obrutos, ita in baptismo demersa et exstincta luce clarius intimat dicens: Quoniam voluntarius et misericors est: ipse convertet et miserebitur nostri, demerget delicta nostra, demerget in maris profundum omnes culpas nostras. (5.) Quid est, carissimi? Qui vos cognoscitis Israelitas secundum semen Abraham, qui estis domus Iacob secundum promissionem heredes, cognoscite etiam vos exisse ab Aegypto qui huic saeculo renuntiastis, exisse de populo barbaro qui confessione pietatis vos a blasphemiis gentium seiunxistis. Non est enim lingua vestra, sed barbara quae deum laudare non novit, cui vos cantatis alleluia. facta est enim iudaea sanctificatio eius in vobis. Non enim qui in manifesto Iudaeus est, neque quae in manifesto in carne est circumcisio, sed qui in occulto

π (V2 δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖

5,1 quid inc. α2

20 tanto … compleretur] cf. Io. 19,23sq. 25 nova … vetera] cf. Mt. 13,52 28 – 30 Mich. 7,15sq. 36 – 38 Mich. 7,18sq. 5,1sq. semen … heredes] cf. Gal. 3,29 6 – 8 Rom. 2,28sq. 19 verbis om. δ | praeteritis K | sunt V2 H1 K P23 ‖ 20 pronuntiabunt K; pronuntiabant S (ac.) ε ζ P23 D 21 crassa ε (uv. N) ζ Y ‖ 22 ad om. K P23 | ostendit χ N Y P23 ‖ 23 credamus fuisse tr. ε ζ D ‖ 24 esse] est ε Y X | panderetur] ut add. Y P23; pandente ma ‖ 25 domini δ ‖ 27 tempore K ‖ 28 se] si χ | inquit dies tr. δ ‖ 29 profectiones χ | *eorum π C1 Y P23 So1 X ma ‖ 31 ‒ 33 praeteriti … rebus om. K 32 est] mare add. So1 X | occulta π C1 Y X ‖ 33 sunt verba tr. δ ‖ 35 mare π | obrutus χ; rubro π 36 et1 om. δ C1 X | extincte δ | intimat] item K ‖ 37 ipsi convertitur χ | demerget1] demergit χ | nostra om. χ | demerget2] demergit χ 5,1 quid est carissimi] ergo fratres α | qui] quod χ ‖ 1sq. Abrahae G P6 ma ‖ 2 promissionis N Gt cognoscit K | vos etiam tr. ε T D ‖ 3 exisse1] exiisse ma | ab] de χ ε ζ Y P23 D; ex Mc2 | exisse2] exiisse ma ‖ 4 blasphemias K | seduxistis K | enim om. Mc2 Y ‖ 5 nostra F2 G An3 w | laudare] dare K | nos A G ‖ 6 est om. Mc2 δ | enim1 om. V2 P6 ‖ 6 ‒ 8 non … cordis om. α2 ‖ 7 quae] qui V2 δ Gt; om. P6 Y

20

25

30

35

5

in psalm. CXIII,I,4 – 7 | 35

10

5

10

5

10

Iudaeus est et circumcisione cordis. Interrogate ergo corda vestra. Si ea circumcidit fides, si purgavit confessio, in vobis facta est iudaea sanctificatio eius, in vobis israel potestas eius. Dedit enim vobis potestatem filios dei fieri. (6.) Iam vero recordetur unusquisque vestrum, cum deo vellet cor applicare, eiusque suavi iugo recedens a pristinis ignorantiae suae desideriis devotum animum mi 1479 subdere, carnalibusque huius mundi factis relictis atque abiectis in quibus sine fructu laborabat – tamquam in Aegypto lateres sub dura dominatione diaboli faceret – audita voce domini dicentis: Venite ad me, omnes qui laboratis et onerati estis, et ego vos reficiam, desertis atque abiectis, sub levem Christi sarcinam currere, recordetur ergo unusquisque vestrum quemadmodum omnia saecularia impedimenta cesserunt, dissuadentium voces aut erumpere non ausae sunt, aut considerato Christi nomine per omnes terras exaltato et honorato tremefactae siluerunt. Ergo mare vidit et fugit, ut tibi sine contradictione ad libertatem spiritalem panderetur cc 1639 via. (7.) Iordanis autem quemadmodum retrorsum conversus sit nolo extra vos quaeratis, nolo mali aliquid suspicemini. Increpat enim dominus quosdam qui dorsum ad eum posuerunt et non faciem. Et quisquis principium suum deserit et a suo creatore avertitur, tamquam fluvius in mare labitur in huius saeculi amaricantem malitiam. Bonum ergo illi est ut retrorsum convertatur fiatque illi deus ante faciem redeunti, quem sibi a tergo posuerat; et fiat illi retro mare huius saeculi, quod sibi ante faciem, cum illuc laberetur, effecerat; et sic obliviscatur ea quae retro sunt, et in ea quae inante sunt extendatur, quod iam converso utile est. Namque antequam convertatur, si ea quae retro sunt obliviscitur deum obliviscitur, quia ipsum retro fecerat, ad quem dorsum posuerat; et si in ea quae ante sunt extenditur, in saeculum extenditur quia ipsum sibi ante faciem posuerat, quo avidus irruebat. Iordanis ergo illos significat qui gratiam baptismi perceperunt; et sic

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 10 dedit … fieri] cf. Io. 1,12 6,2 suavi iugo] cf. Mt. 11,30 | pristinis … desideriis] cf. 1 Petr. 1,14 4 Aegypto lateres] cf. Ex. 1,14 5sq. Mt. 11,28 7,2sq. cf. Ier. 2,27 7sq. obliviscatur … extendatur] cf. Phil. 3,13 8 Iudaeos K | circumcisionis V2 δ Y 6,1 nam vero δ; etenim α2 ‖ 1 ‒ 7 recordetur … recordetur] anacoluthon ‖ 1 velit So1 X ‖ 3 relic4 fructo χ | lateris χ | diaboli dominatione tr. P6 D tis … abiectis om. D ma | subiectis F F2 ‖ 5 audita] audite F F2 A H1 K; audiat G | voce] vocem α G K; om. A H1 | dicentes χ | laboratis estis et onerati tr. δ ‖ 6 deserti atque abiecti χ | leve … sarcina α (exc. F) A χ ‖ 7 ergo om. F2 δ P6; enim N Gt 8 accesserunt π | ausi F χ ‖ 9 honerato N Gt | tremefacto F F2 A ‖ 10 tibi] ibi K | a libertate F F2 11 viam F F2 7,1 retro Mc2 δ ‖ 2 nolo] noli K | aliquid mali tr. ε ζ ma | enim] autem χ P23 ‖ 3 posuerunt ad eum tr. α2 | deseret K ‖ 4sq. amaricante malitia ε Kr ‖ 5 est illi tr. lo ma | deus illi tr. χ P23 ‖ 7 et2] ut C1 So1 X ma ‖ 8 ante V2 F ε ζ Y D So1 X Kr ma; antea χ | extenditur K ‖ 9 antequam] ante δ ‖ 11 quo] qui δ ‖ 12 avidius F F2 ε T D X | illos om. δ

36 | S. Augustini

Iordanis convertitur retrorsum cum illi convertuntur ad deum, ut eum iam retro non habeant, sed revelata facie gloriam domini speculantes in eandem imaginem transformentur a gloria in gloriam. (8.) montes gestierunt velut arietes, fideles dispensatores verbi, veritatis verbi: sancti apostoli, sancti evangelii praedicatores. et colles velut agni ovium: hi sunt quibus dicitur: In Christo Iesu per evangelium ego vos genui; hi sunt quibus dicitur: Non ut confundam vos scribo, sed ut filios meos carissimos moneo; hi sunt de quibus dicitur: Afferte domino filios arietum. Attendite per omnes terras, qui nostis ista mirari et gaudere atque cantare domino deo vestro; attendite ista compleri per omnes gentes, quae ante tam longa tempora figurate gesta atque praedicta sunt. (9.) quid est, mare, quod fugisti, et tu, iordanis, quia conversus es retrorsum? montes, quia gestistis velut arietes, et colles velut agni ovium? Quid est, o saeculum, quod tua impedimenta cesserunt? Quid est, tot milia toto orbe fidelium huic mundo renuntiantium, quod ad vestrum dominum convertimini? Quid mi 1480 est quod gaudetis, quibus in fine dicetur: Euge, bone serve, quoniam in paucis fidelis fuisti supra multa te constituam? Quid est quod gaudetis, quibus in fine dicetur: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi? (10.) Respondebunt vobis haec omnia, vosque ipsi respondebitis vobis: a facie cc 1640 domini commota est terra, a facie dei iacob. Quid est a facie domini, nisi eius praesentia qui dixit: Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi? Commota est enim terra; sed quia male pigra remanserat, commota est ut solidius firmaretur a facie domini. (11.) qui convertit petram in stagna aquarum et rupem in fontes aquarum. Seipsum enim et quandam suam duritiam liquefecit ad irrigandos fideles

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 14sq. 2 Cor. 3,18 8,1 fideles dispensatores] cf. Lc. 12,42; 1 Cor. 4,1sq. 3 1 Cor. 4,15 4 1 Cor. 4,14 5 Ps. 28,1 9,5sq. Mt. 25,21 7sq. Mt. 25,34 10,3 Mt. 28,20 13 convertetur F F2; convertatur Mc2 | dominum χ P23 | eum] eam N Gt ‖ 15 gloria] gloriam K 8,2 verbi om. ε ζ Y P23 D So1 X Kr ma | sancti2 om. α2 ‖ 3 hi1] hii V2 F2 Gt ζ | hi2] hii V2 Gt ζ ‖ 3sq. hi2 … moneo om. α2 ‖ 4 scribo] haec praem. ε ζ Y D So1 X Kr ma | hii V2 F2 Gt ζ | de om. G P6 C1 ‖ 6 ista1] istam χ ‖ 7 quem V2 F2 A C1^ 9,1 quid] interrogate (interrogo te K) et dicite praem. χ ε ζ Y P23 D So1 X Kr ma | est] tibi add. G ε ζ D So1 X ma | quia] quare ε P6 ‖ 2 gestiistis ma | velut1] ut α2 | velut2] sicut F2 T X ma ‖ 3 est o saeculum] gesto saeculo χ | gesserunt χ P23 | tot] o praem. G (pc.) T P23 ma; quod χ ε (quot N An3) X ‖ 4 mundum χ ‖ 4 ‒ 6 quid … constituam om. α2 P23 ‖ 5 dicitur χ P23 | serve bone tr. P6 Y D X ‖ 6 super V2 δ χ C1 So1 Kr w | in om. K | dicitur Mc2 χ X 10,1 ipsis α2 ‖ 2 mota δ An3 P6 So1 w | dei] domini praem. χ ε P6 P23 D So1 X | quid] quis F F2 | domini2] dei Iacob ε ζ Y D So1 X ‖ 3 praesentia] quid est add. χ | quae C1 Y | ad] in α2 δ C1 Y So1 X ‖ 5 firmantur F F2 11,1 stagnum π N Gt Psalt. Ro. | rupes χ ε P23 So1 X ‖ 2 irrigandus K Y

15

5

5

v. 7

5 v. 8

in psalm. CXIII,I,7 – 14 | 37

5

v. 9 (1)

5 v. 10 (2)

5

v. 11 (3)

5

suos, ut fieret in eis fons aquae salientis in vitam aeternam, quia prius, cum ignoraretur, durus videbatur. Inde illi turbati sunt et non exspectaverunt donec scripturis apertis influeret atque inundaret in eos qui dixerunt: Durus est hic sermo. Quis potest eum audire? Ista duritia, ista petra conversa est in stagna aquarum, et ista rupes in fontes aquarum, cum resurgens exposuit eis, incipiens a Moyse per omnes prophetas, quia sic oportebat Christum pati; et misit spiritum sanctum, de quo dicebat: Si quis sitit, veniat et bibat. (12.) non nobis, domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Gratia quippe ista erumpentis aquae de petra – petra autem erat Christus – non quasi operibus praecedentibus data est, sed miserante illo qui iustificat impium. Etenim Christus pro impiis mortuus est, ne ullam suam homines, sed nominis dei quaererent gloriam. (13.) super misericordiam inquit et veritatem tuam. Haec duo, misericordiam et veritatem, advertite in sanctis scripturis quam sibi saepe iungantur. In sua quippe misericordia vocavit impios, et in veritate iudicat eos qui vocati venire noluerunt. nequando dicant gentes: ubi est deus eorum? In novissimo enim apparebit misericordia eius et veritas, quando apparebit signum filii hominis in caelo, et tunc plangent omnes tribus terrae, et dicent: ubi est deus eorum? cum eis non adhuc credendus praedicatur, sed iam tremendus ostenditur. (14.) deus autem noster in caelo sursum. Non in caelo, ubi solem et lunam vident opera dei qui colunt, sed in caelo sursum, quod transgreditur omnia corpora caelestia et terrestria. Nec sic est in caelo deus noster, quasi subtracto caelo ruinam sine sede formidet. in caelis et in terra omnia quaecumque voluit fecit. Nec indiget operibus suis, tamquam in eis collocetur ut maneat, sed in sua aeternitate persistit, cc 1641

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 11,3 Io. 4,14 5sq. Io. 6,61 7sq. cf. Lc. 24,27.26 8 misit … sanctum] cf. Io. 20,22 9 Io. 7,37 12,2 1 Cor. 10,4 3 Rom. 4,5 4 Rom. 5,6 13,3sq. vocati … noluerunt] cf. Mt. 22,2 – 8 5sq. apparebit1 … caelo] cf. Mt. 26,30 6 et1 … terrae] cf. Mt. 24,30 3 fons in eis tr. δ | aqua A G ‖ 4 inde] in die K | illis F F2 | deo nec χ | scripturas K ‖ 5 est om. α2 A H1 Y Kr ‖ 6 ista petra ista duritia tr. X ma | rupis Mc2 ε ‖ 7 resurget K | exposuit] aperiens δ | a] ad F F2 Moysen V2 F F2 A χ ‖ 8 sanctum] suum α2 12,1 nomine K | gratiam K ‖ 2 aqua F F2 δ C1 ‖ 3 praecidentibus K ‖ 4 homines] hominis H1 So1 13,1 misericordiam1] misericordia tua D w; misericordiam tuam An3 | misericordiam1 … tuam] misericordia … veritate tua P6 C1 D So1 Kr w ma | inquit] tuam add. Mc2 N Gt Y | tuam om. δ ‖ 2 scripturis sanctis tr. α2 So1 ‖ 3 misericordiam F F2 | impius K | venire vocati tr. δ ‖ 5 apparebit2 … hominis] signum filii hominis apparebit tr. X ma ‖ 6 caelum ε | plangent] se add. α | et2] et non T So1 (pc.); nec Y (pc.) D Kr 14,1 in caelo1 om. ε | non om. K ‖ 2 qui coniecimus; quae codd. edd. ‖ 3 corporea F F2 ‖ 4 sine … formidet (formidet G ir.)] sine sede forma dei V2 Mc2 A H1; sit sed de forma dei F F2 ‖ 5 caelis] enim add. ε ζ Y P23 D Kr | in2 om. δ | quaecumque] quae So1 X

38 | S. Augustini

in qua manens omnia quaecumque voluit fecit in caelis et in terra; neque enim iam mi 1481 eum portabant ut ab eo fieri possent, quando, nisi fierent, eum portare non possent.

Ergo in quibus est ipse, tamquam indigentia continet, non ab eis tamquam indigens continetur. Sive sic intellegatur in caelis et in terra omnia quaecumque voluit 10 fecit, vel in superioribus vel in inferioribus populi sui voluntariam gratiam suam constituit ne quis de operum meritis glorietur, quia sive montes gestiant velut arietes, sive colles velut agni ovium, a facie domini commota est terra ne in terrenis sordibus perpetuo remaneret. SERMO II (1.) Quamquam fortasse omnium psalmorum sit una contextio diligenter intuentibus, ita ut nullus sequatur qui non superiori possit adiungi, tamen istum ita consideremus tamquam uterque unus sit, iste scilicet ac superior. Namque cum in illo dictum sit: non nobis, domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam, super misericordiam tuam et veritatem tuam, nequando dicant gentes: ubi est deus eorum? quia invisibilem deum colimus, qui nullorum corporeis oculis, cordibus autem paucorum mundissimis notus est, tamquam ideo possint dicere gentes: ubi est deus eorum? quia ipsi possunt ostendere oculis deos suos, primo admonuit operibus sentiri praesentiam dei nostri, quia cum sit in caelo sursum, in caelo et in terra omnia quaecumque voluit fecit. Et quasi diceret: ostendant gentes deos suos, simulacra inquit gentium argentum et aurum, opera manuum hominum, id est, quamvis deum nostrum carnalibus oculis vestris non possimus ostendere, quem per opera intellegere debuistis, nolite tamen seduci a vanitatibus vestris, quia vos ea quae colitis digito potestis ostendere. Multo quippe honestius non haberetis quod possetis ostendere, quam ut in eo quod istis oculis a vobis ostenditur, vestri cordis caecitas ostendatur.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 14,12 ne … glorietur] cf. Eph. 2,9 CXIII,II,1,6 invisibilem … oculis] cf. Io. 1,18; 1 Tim. 6,16 13 per … intellegere] cf. Rom. 1,20; Sap. 13,5

6sq. cordibus … mundissimis] cf. Mt. 5,8

7 caelo ε P6 ‖ 7sq. eum iam tr. α2 ‖ 8 possent1] possint ε | nisi quando tr. π ‖ 11 vel in inferioribus om. V2 (ac.); vel inferioribus V2 (pc.)F F2 δ χ C1 (ac.) P23 ‖ 12 sive] sibi χ ‖ 13 dei ε ‖ 14 remanerent N Gt ζ C1 So1 X ma CXIII,II,1,2 superioribus F F2 | istum] ista K | ita2 om. K Gt ‖ 3 uterque] ut add. χ | unus uterque tr. α2 | iste om. δ | in om. α2 δ Y; del. V2 (pc.) ‖ 4 illud V2 (pc.) α2 | esset χ ε ζ P23 D Kr ‖ 5 misericordiam … tuam2] misericordia tua et veritate tua P6 C1 D So1 X ma | gentes] in gentibus V2 K C1 Y Kr ‖ 7 possent ε ζ D ‖ 8 possent Gt An3 D | primam (primo ac. H1; primum F; pc. G H1) monuit π ‖ 9 sentire χ Y P23 praesentia F F2 | caelo1] caelum α2 ‖ 10 dicerent π (exc. F H1) χ C1 So1 | ostendent K P23 ‖ 11 inquit om. So1 X | gentium inquit tr. α2 ‖ 12 dominum Mc2 K P23 | nostrum om. δ | vestris oculis tr. χ P23 vestris] nostris F2 A G An3 | possumus C1 So1 ‖ 13 a om. ε ζ C1 D So1 X w ma ‖ 14 multos F F2 15 quod1] quos π (quas F2) | possitis ε ‖ 16 ostendatur] annuntiatur F F2

5

10 v. 12 (4)

15

in psalm. CXIII,I,14 – CXIII,II,2 | 39

20

25

30

v. 13 (5)–15 (7) 5

10

Quid enim ostenditis nisi aurum et argentum? Habent quidem et aerea et lignea et fictilia simulacra et huiuscemodi alterius alteriusque materiae, sed pretiosum eorum maluit commemorare spiritus sanctus, quia cum in eo quisque quod illi carius est erubuerit, multo facilius avertitur a veneratione viliorum. Nam dictum est alio loco scripturarum de simulacrorum cultoribus: Dicentes ligno: Pater meus es tu; et lapidi: Tu me genuisti. Sed ne sibi prudentior videatur qui hoc non ligno et lapidi cc 1642 dixerit, sed auro et argento, huc aspiciat, huc aurem cordis intendat: simulacra gentium argentum et aurum. Non abiectum aliquid et aspernabile nominatum est, et ei quidem animo qui terra non est: terra est et aurum et argentum, sed speciosior atque fulgentior, solidior atque firmior. Noli ergo addere manus hominum, ut ex eo metallo quod fecit verus deus, velis facere falsum deum, immo falsum hominem, quem pro vero venereris deo, quem quisquis pro vero homine in amicitiam reciperet, insaniret. Ducit enim et affectu quodam infimo rapit infirma corda mortalium formae similitudo et membrorum imitata compago; sed sicut fabricata singula ostendis, sic ostende officia mi 1482 singulorum, quorum te effigies, humana vanitas, trahit. (2.) os enim habent et non loquentur; oculos habent et non videbunt; aures habent et non audient; nares habent et non odorabunt; manus habent et non contrectabunt; pedes habent et non ambulabunt; non clamabunt in faucibus suis. Iam ergo artifex melior est eis, qui ea potuit membrorum motu atque officio fabricare, quem tamen artificem te utique puderet adorare. Melior et tu, quamvis ea non feceris, quoniam quae illa non possunt facis. Melior et bestia: ad hoc enim additum est: non clamabunt in faucibus suis. Namque, cum superius dixisset: os habent et non loquentur, quid opus erat, postquam a capite usque ad pedes membra decursa sunt, de faucium clamore repetere, nisi, credo, quia illa quae de ceteris membris commemorabat, communia

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 21sq. Ier. 2,27 30sq. rapit … compago] cf. Sap. 14,19sq. 2,4sq. artifex … fabricare] cf. Sap. 15,17 17 quidem] quippe α2 H1 | ligna K ‖ 18 et2] haec ε T | alterius ε ζ Prosp ma; om. cett. | materies ε T 19 in om. T P23; del. F | quod] quo α2 ‖ 20 erubescit ε ζ Y D w ‖ 22 videatur (videretur D) prudentior tr. ε ζ D | et] non F F2 ‖ 23 hunc … hunc ε | aspicit δ; aspicias F F2 | aure Mc2 P6 ‖ 26 et1 om. F δ Kr 28 facere om. δ | dominum C1 Y ‖ 29 deum χ | vero] verum δ | hominem F F2 H1; hominum K | amici30 infirmo χ ε T Kr | corda om. δ | forma ε tia F2 P23; amicitias H1 | recipere F F2 C1 | et om. δ ‖ 31 immutata α2 | fabrica singula ostendit sic ostendere F F2 | sic] sicut K ‖ 32 humana] *o praem. χ P6 C1 P23 D So1 X ma; et praem. ε T Y | trahat π 2,1 locuntur K | oculus K ‖ 2 audiunt F F2 ‖ 2sq. odorabuntur ε ‖ 3 contractabunt V2 K; palpabunt ε P6 Y w ‖ 4 faucibus suis] gutture suo F2 N Gt So1 w Psalt. Ga. ‖ 4sq. qui ea] quia H1 (pc.) An3; quia ea So1 X ma ‖ 5 fabricari K P23 ‖ 7 et] est Gt An3 | enim] ut add. α2 ‖ 7sq. faucibus suis] gutture suo χ P23 ‖ 8 namque] nam qui K; nam α2 H1 (pc.) | dixisse F F2 | habent et] habentes V2 Mc2 A H1 | et om. F F2 G | locuntur π (exc. F H1) ‖ 10 repeterent δ | nisi] si π (exc. Mc2; sic G) | credo om. T So1 | quia] quis V2 F F2 A G | quae] qui F F2

40 | S. Augustini

esse hominibus beluisque sentimus? Nam et vident et audiunt et olfaciunt et ambulant et quaedam, sicut simiae, manibus contrectant. Illud autem quod de ore dixerat, proprium est hominis, quoniam bestiae non loquuntur. Ne quis ad sola humanorum membrorum opera referret quae dicta sunt et diis gentium solos homines anteponeret, post omnia subdidit dicens: non clamabunt in faucibus suis: quod rursus hominibus pecoribusque commune est. Quod si primo dixisset, cum ab ore coepit membra percurrere: ‘Os habent et non clamabunt’, cuncta etiam sic ad naturam hominis referrentur, nec facile ibi quidquam de communione ferarum sensus audientis adverteret. Cum vero illud de ore dixit, quod hominis proprium est, et – post enumerationem partium corporis, quam commemoratis pedibus terminasse videbatur – adiunxit: non clamabunt in faucibus suis, lectorem vel auditorem fecit intentum, ut dum quaerit cur additum sit, admoneri se inveniat simulacris gentium non tantum homines, sed etiam beluas se debere cc 1643 praeponere, ut si pudet adorare bestiam, quam fecit deus videntem audientem odorantem contrectantem ambulantem clamantem in faucibus suis, viderent quam pudendum esset adorare mutum et carens vita sensuque simulacrum, cui ad hoc inesset similitudo membrorum, ut anima carnalibus sensibus dedita, quasi viventi atque animatae formae applicaret affectum, cum ea videret quae in suo corpore viva atque animata sentiret. Quanto ergo melius mures atque serpentes, et id genus animantium cetera, de simulacris gentium, si ita dicendum est, quodammodo iudicant, in quibus, quia non sentiunt humanam vitam, non curant humanam figuram. Itaque in eis plerumque nidificant et, nisi humanis motibus deterreantur, nulla sibi habitacula munitiora conquirunt. Movet ergo se homo, ut viventem bestiam a suo deo deterreat, et illum non se moventem quasi potentem colit, a quo meliorem deterruit. Deterruit enim mi 1483 videntem a caeco, audientem a surdo, clamantem a muto, ambulantem ab immobili, sentientem ab insensato, viventem a mortuo, immo deteriore quam mortuo. Mor-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 11 esse] est F F2 | olefaciunt δ ε P6 C1 Y So1 X ‖ 12 similiae K | dixerit α2 ‖ 13 hominibus Mc2 H1 14 quis] autem add. H1 (pc.) ε ζ D ma | ad] a F F2 | dii α2 ‖ 15 gentium] quae add. δ | solus χ Gt | solas hominum anteponere α2 | subdit α2 ‖ 16 faucibus suis] gutture suo α2 H1 (pc.) | rursum Mc2 G H1 ma 17 dixisset primo tr. α2 | clamabunt] loquentur K P23; clamabant cc (err. typ.) ‖ 18 hominis] sic F F2 referentur F F2 δ K An3 P6 X; refererentur Mc2 N (pc.) ‖ 19 advertere K ‖ 21 videbantur F F2 | adiungit α2 H1 χ P23 | in om. K ‖ 22 admonere A χ ‖ 23 inveniet F F2 | simulacra F F2 An3 | hominis K | belua K; belluas ma ‖ 24 putet K | videntem] et add. δ ‖ 25 adorantem V2 F F2 S So1 ‖ 26 pudendus F F2 esset] est K; et add. δ | mutum] bestiam α2 ‖ 27 anima] et add. F F2 | viventis K P23 ‖ 28 applicare F F2 | affectu Mc2 F2 | ea] eam F F2 | ea videret] evaderet K ‖ 30 muneres K | serpente K | animantium] colerent quae add. χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X | cetera] ceterum χ N (pc.); ceteros F P23; ceteras Mc2; om. ε ζ Y D X ‖ 31 diiudicant F F2 | non] nunc K ‖ 32 sentiant K | currant K N | his χ P23 ‖ 33 nutibus C1 D So1 nulla] in illa V2 (pc.) Mc2 G (pc.) | munitione π ‖ 34 ut] et F P23 | deo suo tr. ε ζ D ‖ 35 quasi potentem om. K | colet χ | meliorem] melior est α C1 | deterruit1 om. α C1 | deterruit2 om. δ K ‖ 37 deteriorem Mc2 δ N Gt Y X

15

20

25

30

35

in psalm. CXIII,II,2 – 4 | 41

5

10

15

20

tuum quippe sicut manifestum est non vivere, ita manifestum est aliquando vixisse. Quapropter deum, qui nec vivit nec vixit, profecto et mortuus antecedit. (3.) Quid hoc manifestius, fratres mei dilecti? Quid evidentius? Quis puer interrogatus non hoc certum esse respondeat quod simulacra gentium os habent et non loquentur; oculos habent et non videbunt, et cetera quae divinus sermo contexuit? Cur ergo tantopere spiritus sanctus curat scripturarum plurimis locis haec insinuare atque inculcare velut inscientibus, quasi non omnibus apertissima atque notissima, nisi quia species membrorum, quam naturaliter in animantibus viventem videre atque in nobismetipsis sentire consuevimus, quamquam, ut illi asserunt, in signo aliquo fabrefacta atque eminenti collocata suggestu, cum adorari atque honorari a multitudine coeperit, parit in unoquoque sordidissimum erroris affectum ut, quoniam in illo figmento non invenit vitalem motum, credat numen occultum, effigiem tamen viventi corpori similem? Seductus forma et commotus auctoritate quasi sapientium institutorum obsequentiumque turbarum, sine vivo aliquo habitatore esse non putat. Hinc et mala daemonia ad possidenda gentium simulacra talis hominum affectus invitat, quorum praesidentium varia fallentium mortiferi seminantur et multiplicantur errores. Aliis itaque locis et contra ista divinae litterae vigilant, ne quisquam dicat, cum irrisa fuerint simulacra: ‘Non hoc visibile colo, sed numen quod illic invisibiliter habitat’. Ipsa ergo numina in alio psalmo eadem scriptura sic cc 1644 damnat: Quoniam dii gentium inquit daemonia; dominus autem caelos fecit. Dicit et apostolus: Non quod idolum sit aliquid, sed quoniam quae immolant gentes, daemoniis immolant et non deo. Nolo vos socios fieri daemoniorum. (4.) Videntur autem sibi purgatioris esse religionis, qui dicunt: ‘Nec simulacrum, nec daemonium colo, sed effigiem corporalem eius rei signum intueor, quam

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖ Flor

CXIII,II,3,6 species inc.

3,19 Ps. 95,5 20sq. 1 Cor. 10,19sq. 38 ita] et add. So1 X ‖ 39 profectu χ 3,1 dilectissimi F F2 H1 T Y X ma ‖ 2 responderet ε ζ Y D | quid Mc2 K P23 ‖ 3 locuntur P6 Kr | vident ε (pc. N) P6 Y ‖ 4 cur] cum A (uv.) H1 (uv.) K | tanto per se χ P23 Kr | spiritus sanctus tantopere tr. α2 sanctus spiritus tr. ε T D | pluribus ε ζ D ‖ 5 veluti ε ζ Y D Kr | nescientibus χ ε ζ Y P23 D Kr | hominibus ε ‖ 6 speciem ε ζ Y P23 | membrorum] significat add. ε ζ Y P23 ‖ 7 quam π (exc. G) ‖ 8 signum aliquod D ma | imminenti α2 δ | suggestu] suggestum α (sit gestum Mc2) A χ; est add. F F2 | quem χ | ad9 coeperint ε P6 Y ‖ 10 figmentum F F2 K | motum] modo χ | nomen V2 δ χ N Kr orare F F2 K ‖ 12 sapientiam ε | institutorem K ‖ 12sq. habitare δ ‖ 14 possidentium F F2 ‖ 15 fallentium V2 (pc.) Mc2; fallantium π (exc. Mc2; ac. V2) ; fallacia cett. ma | mortifera K; mortiferis F F2 ‖ 16 erroris V2 F2 A H1 | istam χ | evigilant χ P23 ‖ 17 nomen V2 A G χ Kr | quod] invisibiliter add. F F2 ‖ 18 nomina V2 δ χ Kr ‖ 20 apostolos K | quoniam *om. π C1 D So1 X | quae] quod α2 ‖ 21 deo] et add. ε ζ D socius K 4,1 purgatoris F F2 Y; purgatiores V2 δ S ε

42 | S. Augustini

colere debeo’. Itaque interpretantur simulacra, ut alio dicant significari terram, unde templum solent appellare Telluris, alio mare, sicut Neptuni simulacro, alio aerem, sicut Iunonis, alio ignem, sicut Vulcani, alio luciferum, sicut Veneris, alio solem, alio lunam, quorum simulacris eadem nomina sicut Telluris imponunt, alio illud, alio illud sidus, vel illam vel illam creaturam; neque enim cuncta enumerare sufficimus. De quibus rursus cum exagitari coeperint, quod corpora colant maximeque terram et mare et aerem et ignem, quorum nobis usus in promptu est – nam de caelestibus, quia nostro ea corpore contrectare atque contingere nisi oculorum radiis mi 1484 non valemus, non ita erubescunt – audent respondere non se ipsa corpora colere, sed quae illis regendis praesident numina. Itaque apostoli una sententia poenam istorum damnationemque testatur: Qui transmutaverunt inquit veritatem dei in mendacium, et coluerunt et servierunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula. Nam priore parte huius sententiae simulacra damnavit, posteriore autem interpretationes simulacrorum. Effigies enim a fabro factas appellando nominibus earum rerum quas fabricavit deus, transmutant veritatem dei in mendacium; res autem ipsas pro diis habendo et venerando serviunt creaturae potius quam creatori, qui est benedictus in saecula. (5.) Quis autem adorat vel orat intuens simulacrum qui non sic afficitur ut ab eo se exaudiri putet, ab eo sibi praestari quod desiderat speret? Itaque homines talibus superstitionibus obligati plerumque ad ipsum solem dorsum ponunt, preces fundunt statuae quam solem vocant; et cum sonitu maris a tergo feriantur, Neptuni statuam quam pro ipso mari colunt, quasi sentientem gemitibus feriunt. Hoc enim facit et quodammodo extorquet illa figura membrorum, ut animus vivens in sensibus corporis magis arbitretur sentire corpus quod suo corpori simillimum videt, quam rotundum solem undasque diffusas et quidquid non eisdem liniamentis formatum conspicit, quibus illa formata sunt quae viventia videre

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor ‖ α2 ‖ 13 itaque inc. α2 ‖ 19 saecula des. α2

4,7 sufficimus des.

4,13 – 15 Rom. 1,25 3 interpretatur π K | ut alio dicant simulacra tr. δ | alia χ | dicunt K P6 | terra χ ‖ 4 appellari δ | simulacro Flor ma; simulacrum codd. ‖ 5 luciferum] ferum K ‖ 6sq. alio illud2 om. π ‖ 7 vel2] *aut χ ε ζ P23 So1 X | vel illam2 om. α2 Y | enim om. K ‖ 8 rursum G ε ζ D | exagitare χ ε Y Kr ‖ 10 quia] quoniam X ma | nisi] si π ‖ 11 respondere audent tr. X ma | ipsas V2 (pc.) H1 | corporale A; corporalis A (pc.) G; corporales V2 ‖ 11sq. colere sed quae] res atque π ‖ 12 illis] illas V2; om. δ | nomina π χ ε Y ‖ 13 unam sententiam Mc2 χ | coenam K | damnationum quae K; damnationem qua N (ac.) | qui] quae K ‖ 14 veritatem] auctoritatem K P23 | mendacio χ P23 ‖ 15 creatorem K | est] deus add. ε T priori Mc2 A G D X | huiusce χ (huius caene K) C1 (pc.) P23 ‖ 16 posteriori Mc2 A G X | interpretationem Mc2 A G Flor 5,1 vel] aut χ ε ζ P23 Kr | efficitur Gt An3 T ‖ 2 sperent χ ‖ 3 ponunt] ponentes ε ζ Y P23 D X Kr; et add. Gt (pc.) P23 ‖ 4 quem ε Flor | solent K | vocant et] vocantes δ ‖ 5 quasi] qua δ (quia H1) ‖ 6 illam figuram π ‖ 7 sentiri δ (uv. G; lnp. H1) χ ‖ 8 mundasque π C1 | eiusdem π χ C1 So1

5

10

15

5

in psalm. CXIII,II,4 – 8 | 43

10 consuevit. Contra hunc affectum, quo humana et carnalis infirmitas facile capi

5

10

v. 16 (8)

v. 17 (9)

potest, cantat scriptura dei res valde notissimas, quibus commemoret et tamquam excitet mentes hominum in consuetudine corporum dormientes: simulacra inquit cc 1645 gentium argentum et aurum – sed deus fecit argentum et aurum – opera inquit manuum hominum: hoc enim venerantur quod ipsi ex auro argentoque fecerunt. (6.) Sed enim et nos pleraque instrumenta et vasa ex huiuscemodi materia vel metallo habemus in usum celebrandorum sacramentorum, quae ipso ministerio consecrata sancta dicantur in eius honore cui pro salute nostra inde servitur; et sunt profecto etiam ista instrumenta vel vasa quid aliud quam opera manuum hominum? Veruntamen numquid os habent et non loquentur? Numquid oculos habent et non videbunt? Numquid eis supplicamus, quia per ea supplicamus deo? Illa maxime causa est impietatis insanae, quod plus valet in affectibus miserorum viventi similis forma quae sibi efficit supplicari, quam quod eam manifestum est non esse viventem, ut debeat a vivente contemni. Plus enim valent simulacra ad curvandam infelicem animam quod os habent, oculos habent, aures habent, nares, manus, pedes habent, quam ad corrigendam quod non loquentur, non videbunt, non audient, non odorabunt, non contrectabunt, non ambulabunt. (7.) Itaque sequitur ut illud quoque fiat quod etiam in hoc psalmo sequitur, ut scilicet similes illis sint omnes qui faciunt ea, et omnes qui confidunt in eis. Videant ergo isti apertis et sentientibus oculis, et adorent clausis et mortuis mentibus nec videntia nec viventia simulacra. mi 1485 (8.) domus autem israel speravit in domino. Spes enim quae videtur, non est spes: quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Sed ut perduret usque in finem ipsa patientia, adiutor eorum et protector eorum est. An fortasse spiritales, a quibus carnales in-

π (V2 δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor 6,12 ambulabunt inc. α2

‖

5,10 consuevit des. Flor

8,1 – 3 Rom. 8,24sq. 10 effectum χ P23 | quod δ χ ε Y | humana et] humanae χ ‖ 11 et om. T C1 So1 | et tamquam] etiam quam V2 A G ‖ 12 consuetudinem K ‖ 12sq. gentium inquit tr. P6 X ‖ 13 inquit om. K 6,1 plerique K; plerumque π | et2 om. V2 C1 | et vasa om. δ | huiusmodi lo ma | materio δ ‖ 2 usu An3 Y D; huius A G; huius usu V2 | quae om. A H1 | mysterio So1 X ‖ 3 dicuntur ζ D | honorem V2 C1 So1 X ma ‖ 5 habent2 om. V2 χ C1 P23 So1 X Kr ‖ 6 eis] de his K | supplicamus1] suplicamur K | quia … sup7 maxima Y | causa est maxima tr. ε ζ D plicamus2 om. C1 So1 X | supplicamus2] supplicemus δ ‖ 8 similis viventi tr. δ | formae δ | effecit π K C1 So1 X Kr | supplicare χ | eum N Gt; ea A χ C1 ‖ 9 plus] simul π C1 ‖ 10 nares] habent add. Gt D X (pc.) ma ‖ 11 manus om. C1 So1; habent add. ε D X (pc.) ma | corrigendum K P23 ‖ 12 audiunt π 7,1 faciat χ ‖ 2 similis Mc2 K | sint] fiant S ε ζ D So1 X (pc.) w ma | omnes1 om. α2 So1 | eam F F2 ‖ 3 eis] *istis π (exc. Mc2); ista So1 X | et3 om. K P23 ‖ 4 viventia] audientia K 8,1 dominum lo ma | enim] autem F X ‖ 3 perduceret ε T ‖ 4 forte α2 | a om. C1 So1 X

44 | S. Augustini

struuntur in spiritu mansuetudinis, quia ipsi tamquam superiores pro inferioribus supplicant, iam vident et illis iam res est quae adhuc inferioribus spes est? Non est ita: nam et domus aaron speravit in domino. Ergo, ut etiam ipsi perseveranter extendantur in ea quae ante sunt, et perseveranter currant, donec adprehendant in quo adprehensi sunt, et cognoscant sicut et cogniti sunt, adiutor eorum et protector eorum est. Utrique enim timent dominum et speraverunt in domino: adiutor eorum et protector eorum est. (9.) Neque enim nos meritis nostris praevenimus misericordiam domini, sed cc 1646 dominus memor fuit nostri et benedixit nobis. benedixit domum israel, benedixit domum aaron. Utrosque autem benedicens benedixit omnes timentes dominum. Quaeris quos utrosque? Respondetur: pusillos cum magnis, hoc est domus Israel cum domo Aaron, eos utique qui ex ipsa gente crediderunt in salvatorem Iesum, quia non in omnibus illis beneplacuit deo. Sed si quidam illorum non crediderunt, numquid incredulitas eorum fidem dei evacuavit? Neque enim omnes qui sunt ex Israel, hi sunt Israel; neque quia sunt semen Abraham, omnes filii, sed sicut scriptum est: Reliquiae salvae factae sunt. Ex persona enim eorum qui inde crediderunt dicitur: Nisi dominus sabaoth reliquisset nobis semen, sicut Sodoma facti essemus, et sicut Gomorrha similes fuissemus. Sed ideo semen, quia sparsum per terras multiplicatum est. (10.) Dixerunt enim magni de domo Aaron: adiciat dominus super nos, super nos et super filios nostros. Et ita factum est: accesserunt enim etiam de lapidibus suscitati filii Abraham; accesserunt oves quae non erant de hoc ovili ut fieret unus grex et unus pastor; accessit fides omnium gentium et crevit numerus non solum sapientium antistitum, sed etiam oboedientium populorum, adiciente

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 12 est des. Flor ‖ 10,2 accesserunt inc. Flor ‖ 5 populorum des. α2 Flor

‖

9,9 ex inc. Flor

5 spiritu mansuetudinis] cf. 1 Cor. 4,21 7sq. ipsi … sunt] cf. Phil. 3,12sq. 8sq. perseveranter … sunt1] cf. 1 Cor. 9,24 9 cognoscant … sunt2] cf. 1 Cor. 13,12 9,6 1 Cor. 10,5 7sq. si … evacuavit] Rom. 3,3 8sq. neque1 … filii] Rom. 9,6 9 Is. 10, 21; Rom. 9,27 10sq. Rom. 9,29 10,3 de1 … Abraham] cf. Mt. 3,9 3sq. oves … pastor] cf. Io. 10,16 5 tamquam] tam C1 Y So1 X ‖ 6 supplicant iam] supplicantia A (pc.) G ε | illi F F2 | quae] ea add. χ 7 dominum lo ma ‖ 8 extendantur … perseveranter om. V2 P23 ‖ 9 quo] ad quo add. χ | eorum om. N Gt ‖ 10sq. utrique … est om. α2 ‖ 10 enim] qui add. V2 δ ‖ 11 dominum χ N Gt T P23 ma 2 nobis] nos V2 K N (pc.) Gt ζ Y D So1 ma 9,1 nos om. A G w | misericordias α2 δ; misericordia V2 ‖ 4 omnes] autem K; etiam P23 | timentes] qui timent F2 P6 w | quaeres χ | pusillus χ C1; pusillis ε C1 (pc.) So1 w ‖ 5 domum ζ C1 P23 So1 X ma ‖ 6 Iesum] dominum K P23 X; nostrum π | illis om. δ | benecomplacuit V2 δ ζ; beneplacitum est (fuit X) α2 X ‖ 7 quidem F F2 | eorum] illorum α2 ε ζ D ma 8 evacuavit] evacuabit C1 Y So1 Kr ma; absit add. ε ζ D So1 X ma | enim om. So1 X | hii V2 F2 K N P6 Israel2] Israelitae α2 H1 Gt ζ | quia] qui P23 D So1 X | semen sunt tr. P6 ma ‖ 9 Abrahae F2 P6 Y 10 quis in die K ‖ 11 facti om. F F2 | et om. K ‖ 12 sparsim δ | terram α 10,1sq. vos … vos … vestros An3 P6 D ma ‖ 2 super nos om. α G H1 (pc.) | super nos et om. Kr | itaque χ ‖ 3 de2] ex P6 So1 ‖ 5 oboedientia χ ‖ 5 ‒ 10 adiciente … ovium om. α2

5 v. 18 (10) v. 19 (11) v. 20 (12) v. 21 (13)

10

v. 22 (14)

5

in psalm. CXIII,II,8 – 12 | 45

10 v. 23 (15) v. 24 (16)

10

5

domino non solum super patres, qui ad illum in Christo ceteros imitaturos praeirent, sed etiam super filios eorum, qui patrum pia vestigia sequerentur. Nam sic ait ille his quos per evangelium in Christo genuerat: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi. Adiecit itaque dominus non solum super montes gestientes sicut arietes, sed etiam super colles gestientes sicut agnos ovium. (11.) Proinde his utrisque magnis et pusillis, montibus et collibus, arietibus et mi 1486 agnis dicit propheta quod sequitur: benedicti vos domino, qui fecit caelum et terram, tamquam diceret: benedicti vos domino, qui vos fecit caelum in magnis, terram in pusillis, sed caelum non istud visibile, plenum luminaribus ad hos oculos pertinentibus. caelum enim caeli domino, qui erexit et sublimavit quorundam sanctorum mentes in tantum, ut nulli hominum, sed ipsi deo suo docibiles fierent. In cuius caeli comparatione quidquid oculis carneis cernitur terra dicenda est, quam dedit filiis hominum, ut eius consideratione – sive ab ea parte quae super illustrat, sicut est hoc quod dicitur caelum, sive ab ea quae subter illustratur, cui proprie terra nomen est – cum totum, sicut commemoravimus, in illius compara- cc 1647 tione quod caelum caeli dicitur, terra sit, terram ergo istam totam dedit filiis hominum, ut eius consideratione, quantum possunt, coniciant creatorem, quem infirmis adhuc cordibus sine isto coniecturae adminiculo videre non possunt. (12.) Est et alius intellectus, a quo dissimulare non debeo, verborum istorum quibus dictum est: caelum caeli domino, terram autem dedit filiis hominum, ut ab eo quod diximus non recedat intentio. Dixeramus enim magnos et pusillos significari etiam eo quod adiectum est: benedicti vos domino, qui fecit caelum et terram. Si ergo magnos caeli, pusillos autem terrae nomine accipimus, quoniam pusilli crescendo futuri sunt caelum et in ipsa spe lacte nutriuntur, sic sunt illi

π (V2 δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖ 8 quos … genuerat] cf. 1 Cor. 4, 15 11,6sq. ipsi … fierent] cf. Io. 6,45

|

1 Cor. 4,16; 11,1

11,1 proinde inc. α2 9sq. super … ovium] cf. Ps. 113,5

7 ille] illis A (pc.) G | his] Iesus δ (apostolus G) ‖ 8 in Christo om. δ ‖ 9 adiciet So1 X ‖ 9sq. sicut … gestientes om. K ‖ 10 agni α2 δ χ P6 P23 X 11,1 utris δ ‖ 2 agnis] et pusillis montibus add. V2 A G; et magnis et pusillis montibus add. F F2 | dicet ε Y | domino] a praem. π ‖ 3 domino] a praem. π | fecit vos tr. Mc2 P6 ‖ 4 istum π | visibilem F F2 ‖ 5 os F F2 δ | enim om. χ P23 ‖ 6sq. dociles V2 δ C1 X ‖ 7 fierint χ ‖ 8 caeli] docibilis add. N (pc.) ζ D So1 X; docibiles add. ε | quidquid] quod χ P23 | carneis oculis tr. χ ε ζ P23 Kr ma 9 ‒ 12 quam … dedit anacoluthon ‖ 9 sive] sibi χ | quae D X ma; qua cett. ‖ 10 sive] sibi χ | ea] parte add. π | quae] qua π ‖ 11 illis V2 C1 ‖ 12 terram] terra C1 Y ‖ 14 sine] sive G H1 12,1 est et alius] iste talis K ‖ 2 caelum] autem add. A H1 | terra F F2 ‖ 3 diximus] dictum est δ; intelleximus ε ζ Y Kr | pusillus K ‖ 3sq. significare χ ‖ 4 eo] ab praem. F F2 | abiectum F F2 X | domino] a praem. α2 P23 So1 ‖ 5 ergo] enim δ | accepimus π (exc. H1) Y Kr ‖ 6 caeli α2

46 | S. Augustini

magni caelum terrae, cum parvulos nutriunt, ut etiam caelum caeli se esse intellegant, dum cogitant in qua spe parvuli nutriantur. Sed tamen quia illi iam non ab homine neque per hominem, sed per ipsum deum carpunt sinceritatem ubertatemque sapientiae, acceperunt parvulos futuros quidem caelum, ut caelum caeli se esse sciant, adhuc tamen terram cui dicant: Ego plantavi, Apollo rigavit, sed deus incrementum dedit. Ipsis enim filiis hominum quos fecit caelum, terram dedit in qua operentur, qui novit terrae providere per caelum. Maneant igitur et caelum et terra in deo suo qui fecit ea, et vivant ex eo confitentes ei et laudantes eum. Nam si ex se velint vivere morientur, sicut scriptum est: A mortuo quasi qui non sit, perit confessio, sed: non mortui laudabunt te, domine, neque omnes qui descendunt in infernum. Clamat enim alio loco tua scriptura: Peccator cum venerit in profundum malorum, contemnet. sed nos qui vivimus, benedicimus domino ex hoc nunc et usque in saeculum.

10

15 v. 25 (17) v. 26 (18)

IN PSALMUM CXIV (1.) dilexi, quoniam exaudiet dominus vocem deprecationis meae. v. 1 Cantet hoc anima quae peregrinatur a domino, cantet hoc ovis illa quae erraverat, mi 1487 cantet hoc filius ille qui mortuus erat et revixit, perierat et inventus est, cantet hoc cc 1648 anima nostra, fratres et filii carissimi. Erudiamur et permaneamus et cum sanctis ista cantemus: dilexi, quoniam exaudiet dominus vocem deprecationis meae. 5 Numquid ipsa diligendi causa est, quoniam dominus exaudiet vocem deprecationis meae, ac non potius aut ideo diligimus quia exaudivit, aut ideo diligimus ut exaudiat? Quid est ergo: dilexi, quoniam exaudiet? An quia dilectio-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 12,9sq. non … deum] cf. Gal. 1,1 11sq. 1 Cor. 3,6 15sq. Sir. 17,26 18 Prov. 18,3 CXIV,1,2 peregrinatur a domino] cf. 2 Cor. 5,6 | ovis … erraverat] cf. Lc. 15,6 3 filius … est] cf. Lc. 15,24 7 parvulus K | nutriuntur α ‖ 8 spem F F2 | nutriuntur ε ζ Y P23 ‖ 9 iam illi tr. ε ζ D ma | iam om. K P23 ‖ 10 dominum F F2 A | carpunt deum tr. δ ‖ 11 esse se tr. δ | ad hoc tamen terra cui dicat ε Y 12 deus] autem add. F F2 ‖ 13 terram] et praem. δ ε T C1 D X | operantur F F2 K C1 P23 So1 X | per om. F F2 H1 ‖ 14 et1 om. A G ε ζ Y D w ma | caelum] caelo χ | et2 om. χ Kr | terram V2 F F2 H1 X | ea] te F F2 | et3] ut V2 (pc.), α2 (pc. F) | confidentes χ P6 ‖ 15 moriuntur χ P23 ‖ 16 qui om. δ K An3 P23 w | sint F F2 17 clamant α2 N w | tua *om. π P23 D w ‖ 18 scripturae α2 | dum ε T Y D w ma | contemnit P23 w ma; contemnat K ‖ 19 dominum α H1 χ P6 C1 Y P23 Kr ma | nunc om. G H1 Kr CXIV,1,1 quia K P23 | exaudivit α2 K w | deprecationis (ita et Psalt. Ver.)] orationis π ε P6 X w ‖ 2 can3 cantet1] cantat G H1 w | erat] fuerat ε ζ P23 D So1 Kr ma tat δ | cantet] cantat H1 w; et add. H1 Kr ‖ 5 exaudivit Mc2 H1 | orationis α2 δ P23 ‖ 6 numquid] non quod So1 X ‖ 6sq. numquid … meae om. π C1 ‖ 6sq. deprecationis] orationis P6 ‖ 7 ac] an α2 H1 T | aut1 om. P6 Y P23 | aut1 … aut2 om. π C1 ideo1 om. χ ‖ 8 ergo est tr. A G

in psalm. CXIII,II,12 – CXIV,3 | 47

10 v. 2

5

10

15

v. 4

nem spes solet accendere, dilexisse se dixit, quoniam speravit exauditurum deum vocem deprecationis suae? (2.) Unde autem hoc speravit? quoniam inclinavit inquit aurem suam mihi, et in diebus meis invocavi. Ergo ideo dilexi, quoniam exaudiet; ideo exaudiet, quoniam inclinavit aurem suam mihi. Sed unde scis, o anima humana, quod inclinavit deus aurem suam tibi, nisi dicas: ‘Credidi’? Manent ergo tria haec, fides, spes, caritas: quia credidisti, sperasti; quia sperasti, dilexisti. Iam si quaeram unde crediderit anima inclinasse sibi aurem deum suum, nonne respondebit quia prior dilexit nos, et filio proprio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum? Quomodo enim invocabunt in quem non crediderunt? – ait doctor gentium – aut quomodo credunt quem non audierunt? Quomodo autem audient sine praedicante? aut quomodo praedicabunt, nisi mittantur? Cum haec omnia gesta erga me cernerem, quomodo non crederem quod inclinavit dominus aurem suam mihi, et sic commendavit in nobis dilectionem suam, ut Christus pro impiis moreretur? Cum igitur haec mihi annuntiarent speciosi pedes eorum qui annuntiaverunt pacem, qui annuntiaverunt bona, quia omnis qui invocaverit nomen domini salvus erit, credidi aurem eius inclinatam mihi, et in diebus meis invocavi. (3.) Et qui sunt dies tui, quoniam dixisti: in diebus meis invocavi? An forte illi quibus venit plenitudo temporis, et misit deus filium suum, qui iam dixerat: Tempore acceptabili exaudivi te, et in die salutis adiuvi te? Audisti ex ore praedicatoris venientis ad te pedibus speciosis: Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis; adiuvavi te et credidisti, et in diebus tuis invocasti et dixisti: o domine, erue animam meam. Sunt quidem ista: sed dies meos magis, inquit, possum dicere dies miseriae meae, dies mortalitatis meae, dies secundum Adam, plenos laboris et sudoris, dies

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 2,4sq. 1 Cor. 13,13 7 prior … nos] 1 Io. 4,10 7sq. Rom. 8,32 8 – 10 Rom. 10,14sq. 12 Christus … moreretur] cf. Rom. 5,6 13sq. haec … bona] cf. Is. 52,7; Rom. 10,15 14 Ioel 2,32; Rom. 10,13; Act. 2,21 3,2 venit … temporis] cf. Gal. 4,4 2sq. Is. 49,8; 2 Cor. 6,2 4 2 Cor. 6,2 8 dies2 … sudoris] cf. Gen. 3,19 9 dicit α2 P6 | speravit] se add. χ ε T | exauditorem χ 2,1 inquit inclinavit tr. F F2 ‖ 2sq. ideo exaudiet om. π C1 ‖ 5 quia sperasti om. F F2 | sperasti2] iam add. ε ζ Y D ‖ 8 illum G So1 | enim] ergo α2 δ X ‖ 9 credunt] credent Mc2 An3 ζ C1 (pc.) P23 D X ma; crediderunt χ; ei add. T P23 | audiunt V2 A G χ C1 Y Kr ‖ 10 cum] vero add. π (ergo Mc2 H1) ‖ 10sq. cernerem erga me tr. δ ‖ 11 quod] quoniam δ | sic] si δ ‖ 12 moriretur δ ε ‖ 13 annuntiaverunt] annuntiant α2 ‖ 14 omnes χ | qui] quicumque α2 ‖ 15 inclinata F2 χ 3,1 et … invocavi om. H1 So1 | quoniam … invocavi om. α2 ‖ 1sq. quibus venit illi tr. δ ‖ 2 temporum δ | filium om. A G ‖ 3 acceptabile K ε; accepto X w ‖ 3sq. venientibus α2 C1 ‖ 4 ad te om. δ pedibus om. δ ‖ 5 adiuvi α2 | adiuvavi te π; om. cett. ma | et2 om. K P23 | erue] libera α2 ‖ 7 isti ζ sed] et add. χ ε T P23 D (pc.) Kr | magis om. A (pc.) X | possum inquit tr. χ P23 ‖ 8 dies2 … sudoris om. π plenus χ | laboris] et praem. χ P23

48 | S. Augustini

secundum vetustatem putredinis. Ego enim iacens, infixus in limum profundi, et in alio psalmo exclamavi: Ecce veteres posuisti dies meos; in his diebus meis invocavi. cc 1649 Distant quippe dies mei a diebus domini mei. Dies meos dico, quos ipse mihi feci privata audacia, qua deserui eum; et quoniam ubique ipse regnat, et est omnipotens atque omnitenens, merui carcerem, id est ignorantiae tenebras, et compedes mortalitatis accepi. in his diebus meis invocavi, quia ego et alibi clamo: Educ de carcere animam mi 1488 meam; et quoniam in die salutis, quem mihi praestitit, adiuvat me, intrat in conspectu eius gemitus compeditorum. In his enim diebus meis circumdederunt me dolores mortis, pericula inferni invenerunt me, quae nisi aberrantem abs te non invenirent me. Nunc autem illa me invenerunt, ego vero ea non inveniebam, qui gaudebam prosperis saeculi, in quibus plus fallunt pericula inferni. (4.) Sed posteaquam et ego tribulationem et dolorem inveni, et nomen domini invocavi. Latebat enim me tribulatio et dolor utilis: tribulatio de qua dat auxilium, cui dictum est: Da nobis auxilium de tribulatione, et vana salus hominis. Ego autem de vana salute hominis gaudendum et exsultandum arbitrabar. Sed cum audissem a domino meo: Beati lugentes, quoniam ipsi consolabuntur, non exspectavi ut prius amitterem bona temporalia quibus male oblectabar, et tunc lugerem, sed attendi in eandem ipsam miseriam meam qua talibus oblectabar, quae et amittere formidarem, et tenere non possem: attendi in eam vehementer et fortiter, et me non solum excruciari adversitatibus huius saeculi, sed etiam obligari prosperitatibus vidi, atque ita tribulationem et dolorem qui me latebat inveni, et nomen domini invocavi: o domine, erue animam meam. Miser ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius, nisi gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum? Dicat igitur sanctus populus dei: tribulationem et dolorem inveni, et nomen domini invocavi, et audiant reliquiae gentium quae nondum invocant nomen do-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 9 Ps. 68,3 10 Ps. 38,6 (LXX) 15sq. Ps. 141,8 16sq. intrat … compeditorum] cf. Ps. 78,11 4,3 Ps. 59,13; 107,13 5 Mt. 5,5 11sq. Rom. 7,24 9 infixus] sum add. T X | limo α2 ε ζ Y So1 Kr ma ‖ 12 qua] quia F F2 K Y | eum et] enim K | ipse ubique tr. Mc2 χ P6 So1 ‖ 13 omnia tenens χ P23 | ignorantiam et C1 So1 X | cum pedes A H1 ‖ 15 ego et] ergo α2 ‖ 16 quam Mc2 C1 P23 So1 X ma | praestitit] id add. δ | adiuva Y X; adiuvit ε ζ D X (pc.) ma | intret χ P23 ‖ 16sq. conspectum C1 So1 ma ‖ 17 enim om. δ ‖ 18 aberrante Mc2 F2 χ ‖ 20 quia α2 4,1 et3 om. ε C1 Y D So1 X Kr ma ‖ 2 me om. χ P23 | tribulatio1] et praem. χ P23 ‖ 2sq. tribulatio2 … est om. α2 ‖ 4 autem] enim ε P6 D ma | salutis K N Gt | hominum ζ ‖ 5 meo om. F F2 ‖ 6 ammitterem δ ε Y | oblectabar] utebar α2 H1 (pc.) ‖ 7 attendi] habendi V2 δ | eandem] eadem A G (pc.) P6; temporalia bona add. ζ | miseriam] *animam V2 δ So1 X | et om. C1 So1 X | amitterem V2 ; ammitterem A D; ammittere G H1 N An3 So1 w ‖ 8 possumus K | ea α2 χ P23 | et2 om. K P23 ‖ 10 vidi atque] videat quae K | inveni qui me latebat tr. Mc2 (quae) F Gt (in me) P6 ‖ 11 erue (ita et Psalt. Ver.)] libera π w | miser] *enim add. χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X Kr ma | ego om. χ C1 Y P23 So1 X Kr w | liberavit α2 χ ε C1 Y w ‖ 12 per] et praem. δ ‖ 13 populus sanctus tr. F2 Y | tribulationem] et praem. K ‖ 14 audient ε T

10

15 v. 5

20 v. 4

5

10

in psalm. CXIV,3 – 6 | 49

15 mini; audiant et quaerant, ut inveniant tribulationem et dolorem, et invocent nomen

20 v. 5

5

v. 6 10

v. 7 v. 8 5

domini et salvi fiant. Non hoc eis dicimus, ut quaerant miseriam quam non habent, sed ut inveniant eam quam nescientes habent; neque hoc eis optamus, ut terrena necessaria desint eis, quibus indigent, dum mortaliter vivunt, sed ut hoc plangant, quod, amissa satietate caelesti, terrenis non ad fruendum stabilibus bonis, sed ad sustentandum necessariis indigere meruerunt. Agnoscant et lugeant istam miseriam: faciet eos beatos lugentes, qui eos esse semper miseros noluit. (5.) misericors dominus et iustus, et deus noster miseretur: misericors et iustus et miseretur. misericors primum, quia inclinavit aurem suam cc 1650 mihi; et nesciebam propinquasse aurem dei mei ori meo, nisi per illos speciosos pedes excitarer, ut invocarem: quis enim eum invocavit, nisi quem prior ipse vocavit? Hinc ergo primum misericors. iustus autem, quia flagellat; et iterum miseretur, quia recipit: flagellat enim omnem filium quem recipit, nec tam mihi amarum debet esse quod flagellat, quam dulce quod recipit. Quomodo enim non flagellet, custodiens parvulos dominus, quos grandes quaerit heredes? Quis enim est filius cui non det disciplinam pater eius? humiliatus sum, et salvum me fecit. Salvum me fecit, quia mi 1489 humiliatus sum; non enim poenalis, sed salutaris dolor est quem secando medicus facit. (6.) convertere ergo, anima mea, ad requiem tuam, quoniam dominus benefecit tibi, non meritis, aut viribus tuis, sed quoniam dominus benefecit tibi, quoniam exemit inquit animam meam a morte. Mira res est, carissimi, quod cum dixisset in requiem convertendam animam suam, quoniam benefecit ei dominus, subiecit: quoniam exemit animam meam a morte. Ideone in requiem

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖ 10 eius des. Flor

5,6 iustus inc. Flor

5,3sq. speciosos pedes] cf. Rom. 10,15 6sq. flagellat2 … recipit] cf. Hebr. 12,6 9sq. quis … eius] cf. Hebr. 12,7 16 salvae ζ D ma | eis hoc tr. F F2 | non2] nondum α2 ‖ 17 quae K | eis] ab praem. δ ‖ 18 hoc om. F2 P6 | plangent δ ‖ 19 ammissa χ Gt | nondum ε ζ Y So1 X | stabilibus] istabilibus C1 (ac.); his talibus So1 X ‖ 20 sustentandam F2 G ‖ 21 faciat ε ζ C1 (pc.) D So1 X 5,1 misericors1 … miseretur om. χ (cf. i. 7,4) | et1 om. δ | miseretur] miserebitur V2 (pc.) Mc2 F So1 1sq. misericors2 … miseretur om. α2 δ P6 P23 ‖ 2 *primo π χ C1 P23 So1 X ‖ 3 domini T w | mei om. F F2 ‖ 4 ipse prior tr. ε ζ D Kr w ma ‖ 5 primus F F2 ‖ 6 enim] autem α2 H1 (pc.) Gt Kr ‖ 7 esse debet tr. D So1 | quam] quem K ‖ 8 non] in α; nos ζ; om. δ K P23 | flagellet (ita et Flor)] flagellat G ε ζ Y P23 D; flagellis α2 H1; flagellit V2 A ‖ 9 est om. F F2 | det disciplinam] disciplinet K ‖ 10 salvum me2] sed unum K | me2 om. α Kr ‖ 12 facit] fecit ε ζ D 6,1 ergo] inquit ε P6 Y D | animam meam V2 F2 A | ad] in F F2 ε ζ Y D Kr ma | quia ε ζ D So1 X w ma 2 mihi α (exc. F2) ‖ 2sq. non … tibi om. G H1 ‖ 2 deus F F2 ‖ 3 quoniam] quia F F2 | a] de α2 H1 4 ei om. δ ‖ 5 deus F F2 | a] de α2 H1 ε ζ D ‖ 5sq. ideone … morte1 om. K T P23 So1

50 | S. Augustini

converteretur, quia exempta est a morte? Nonne magis in morte requies dici solet? Quae tandem eius actio est, cuius vita requies, et mors inquietudo est? Talis ergo actio debet esse animae, quae tendat ad quietam securitatem, non quae augeat inquietum laborem, quoniam exemit eam de morte qui misertus eius dixit: Venite ad me, omnes qui laboratis, et ego vos reficiam; tollite iugum meum super vos, et discite a me, quoniam mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris: iugum enim meum suave est, et sarcina mea levis est. Mitis itaque et humilis, tamquam viam Christum sequens, debet esse animae actio tendentis ad requiem, non tamen pigra et desidiosa, ut cursum consummet, sicut scriptum est: In mansuetudine opera tua perfice. Etenim, ne mansuetudo ad segnitiam duceretur, adiunctum est: Opera tua perfice. Neque enim sicut in ista vita somni requies nos reparat ad actionem, sed actio bona perducit ad semper vigilantem quietem. (7.) Ille autem cuncta praestat, cuncta exhibet deus, de quo hic dicitur: quoniam dominus benefecit mihi, quoniam exemit animam meam a morte, oculos meos a lacrimis, pedes meos a lapsu. Haec enim, in se completa, erga cc 1651 se cantat quisquis huius carnis vinculum intellegit. Vere quippe dictum est: humiliatus sum et salvum me fecit; sed et illud apostolus verum dicit, quoniam spe salvi facti sumus. Et de morte quidem quod exempti sumus, recte dicitur iam esse completum, ut mortem intellegamus non credentium, de qualibus ait: Dimitte mortuos sepelire mortuos suos; et illud in superiore psalmo: Non mortui laudabunt te, domine, neque omnes qui descendunt in infernum, sed nos qui vivimus, benedicimus dominum. Ex hac ergo morte potest recte intellegere homo fidelis iam exemptam esse animam suam, eo ipso quo ex infideli fidelis effecta est; unde ipse salvator: Qui credit in me inquit transitum facit a morte ad vitam.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 6,10 – 12 Mt. 11,28 – 30 14sq. Sir. 3,19 7,6 spe … sumus1] Rom. 8,24 7sq. Mt. 8,22 8 – 10 Ps. 113,17 11sq. Io. 5,24 7 quam F F2 ‖ 8 animae om. K P23 | tendit ε Y | quietem K Y P23 ‖ 9 eam] animam meam ε ζ Y | eandem mortem F F2 | miseretur C1 So1 X ‖ 10 laboratis] laborati estis δ; et onerati estis add. α2 A (pc.) P6 X | reficiam vos tr. δ D ‖ 11 quia α2 An3 T D So1 ‖ 11sq. et3 … est2] et reliqua α2 ‖ 13 sequens Christi tr. α2 | debet] decet K P23 | actio animae tr. α2 ‖ 14 consumet α ‖ 15 magnitudo α2 | segnitiem α G ζ D So1 ma ‖ 16sq. nostrae (nostra F F2) parat π (exc. Mc2) ‖ 17 vigilantem] operantem α2 7,1 cuncta1 om. C1 So1 X; cincta K | praestet δ | exhibet] et praem. C1 So1 X ‖ 2 mihi om. F F2 | a] de α2 So1 Kr ‖ 3 meos2] meus K | enim om. K P23 | se] spe H1 (pc.) ε ζ P23 D X (pc.) ma ‖ 4 vinculum carnis tr. δ | vere] misericors dominus et iustus et deus noster miseretur misericors et iustus et miseretur mise5 apostoli Mc2 C1 So1 X (pc.) | verum] iterum C1 So1 ricors add. χ P23 (bis miserator pro miseretur) ‖ 8 superiori ε ζ D ‖ 10 domino V2 δ C1 Y P23 So1 X | hoc K | exemptum K ‖ 11 quod T ma | ex om. ε P6; iam C1 (pc.) D So1 X | infideli om. G P6 So1; infidelis ε C1 X | fidelis om. ε C1 X | effectus G (pc.) χ P23 Kr 12 crediderit δ | ad] in P6 w

10

15

5

10

in psalm. CXIV,6 – 8 | 51

15

5

v. 9 10

15

Cetera vero spe completa sunt in eis qui non iam ex hac vita emigrarunt. Nunc enim cum lapsus nostros periculosissimos cogitamus, non cessant a lacrimis oculi; tunc autem eximet oculos nostros a lacrimis, quando et pedes a lapsu, quia tunc nullus erit lapsus ambulantium pedum, quando infirmae carnis nullum erit lubricum. Nunc vero, quamvis firma sit via nostra, quae Christus est, tamen quia carnem mi 1490 nobis, quam iubemur edomare, substernimus, in ipso prorsus opere quo eam subditam castigamus, non in ea cadere magnum est. Non autem in ea labi, quis potest? (8.) Quapropter, quia et in carne sumus et in carne non sumus – in carne enim sumus eo vinculo quod nondum solutum est, quod dissolvi et esse cum Christo multo magis optimum; non autem sumus in carne ex eo quod spiritus primitias dedimus deo, si tamen possumus dicere quia conversatio nostra in caelis est – tamquam capite placeamus deo, pedibus autem tamquam extremis animae partibus adhuc lubricum sentiamus. Audi quemadmodum ad spem pertineat quod ita canitur velut iam sit effectum: exemit inquit oculos meos a lacrimis, pedes meos a lapsu; et tamen non ait: ‘Placeo’, sed placebo in conspectu domini in regione vivorum, satis ostendens ab ea parte nondum se placere in conspectu domini quae est in regione mortuorum, id est in carne mortali: Qui enim in carne sunt, deo placere non possunt. Unde quod sequitur et dicit idem apostolus: Vos autem non estis in carne, secundum id dicit quod corpus quidem mortuum est propter peccatum, spiritus autem vita est propter iustitiam, secundum quem placebant domino, quia secundum ipsum in carne non erant. Quis autem placeat deo vivo in corpore mortuo? Sed quid ait? Si autem spiritus eius qui suscitavit Iesum Christum a mortuis, habitat in vobis, vivificabit et mortalia corpora vestra propter spiritum qui habitat in vobis. Tunc erimus in cc 1652

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖

8,9 domini des. G

17 via … Christus] cf. Io 14,6 17sq. carnem … edomare] cf. Rom. 13,14; Gal. 5,16.24 8,2sq. Phil. 1,23 3 spiritus primitias] cf. Rom. 8,3 4 Phil. 3,20 10sq. Rom. 8,8 12 Rom. 8,9 13sq. Rom. 8,10 15 – 17 Rom. 8,11 13 qui non iam] quoniam F G; qui nondum χ ε ζ Y P23 D So1 X Kr w ma | emigraverunt So1 w ‖ 14 nostros om. K P23 | non] nunc K | oculi a lacrimis tr. α2 ‖ 15 exemit K Gt An3; eximit N T Y ‖ 16 erit1] erat G C1 ‖ 17 sit firma tr. χ P23 | via] vita K ε ζ Y P23 X | quae] quia V2 δ χ C1 Kr ‖ 19 ea2] eam An3 T; vita add. F (pc.) P23 8,1 et1 om. V2 P6 ‖ 2 quod2] quo V2 δ Y | et om. δ ‖ 3sq. deo dedimus tr. α2 ‖ 4 possimus V2 δ C1 Y So1 ma | est om. So1 X | tamquam] et praem. An3 T D ma ‖ 5 capiti C1 So1 X | placeremus χ ‖ 6 quam α2 | veluti F (pc.) χ P23 ‖ 7 inquit] quid π (exc. H1) | pedes] et praem. χ P23 ‖ 8 non om. χ | in conspectu domini] domino δ ‖ 9 vivorum] satis ostendens ab ea parte nondum se placere in conspectu domini in regione vivorum add. χ | satis … domini rep. H1 (ante id est) ‖ 9sq. satis … mortuorum om. F F2 ‖ 9sq. quae est om. χ ‖ 10 mortuorum] vivorum Mc2 δ χ X ‖ 12 quod] et praem. α | et om. α P23 ‖ 13 id] hoc C1 So1 X | quod om. α ‖ 14 quem] qui F F2; quae δ Kr; quod praem. V2 F F2 A | deo π C1 Y So1 X | quia] qui F (pc.) K T P23 ‖ 15 placet F F2 | in om. C1 X ‖ 16 qui … mortuis rep. ε ζ Y D w vivificavit Mc2 Gt C1 Y w ‖ 17 vobis] nobis V2 C1 Y So1

52 | S. Augustini

regione vivorum, ex omni parte placentes in conspectu domini, ex nulla ab eo parte peregrini. Quamdiu enim sumus in corpore, peregrinamur a domino, et in quantum inde 20 peregrinamur, in tantum non sumus in regione vivorum. Confidimus autem et bene arbitramur magis peregrinari a corpore, et immanere ad dominum; et ideo ambimus, sive immanentes, sive peregrinantes, placentes illi esse. Ambimus quidem nunc, quia exspectamus adhuc redemptionem corporis nostri; sed cum absorpta fuerit mors in victoriam, et corruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit 25 immortalitatem, nullus erit fletus, quia nullus lapsus, et nullus lapsus, quia nulla corruptio. Et ideo iam non ambiemus placere, sed omnino placebimus in conspectu domini in regione vivorum.

IN PSALMUM CXV (1.) Notissimum esse arbitror sanctitati vestrae quod ait apostolus: Non enim omnium est fides; et quod maior esse soleat infidelium multitudo, non ignoratis; mi 1491 propter quos dicitur: Domine, quis credidit auditui nostro? Inter quos etiam illi numerantur, de quibus dicit idem apostolus: Omnes sua quaerunt, non quae Iesu Christi; quos alio loco dicit non ex veritate, sed occasione praedicare verbum dei, non caste, 5 id est non ex animo purae ac sincerae caritatis: aliud enim sentiebant, quod in eorum moribus apparebat, et aliud praedicabant, ut sancto nomine placerent hominibus. Nam de his iterum dicit: Neque enim isti Christo serviunt, sed suo ventri. Quos tamen Christum annuntiare permittit. Quamvis enim ea potius crederent quae

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖ Flor

CXV,1,1 notissimum inc.

20 2 Cor. 5,6 21 – 23 2 Cor. 5,8sq. 24 exspectamus … nostri] cf. Rom. 8,23 24sq. absorpta … victoriam] cf. 1 Cor. 15,55 25sq. corruptibile … immortalitatem] cf. 1 Cor. 15,53sq. 26sq. nullus1 … corruptio] cf. Apoc. 21,4 CXV,1,1sq. 2 Thess. 3,2 3 Is. 53,1; Io. 12,38; Rom. 10,16 4 Phil. 2,21 5 non1 … dei] cf. Phil. 1,18 Phil. 1,17 7sq. placerent hominibus] cf. Gal. 1,10 8 Rom. 16,18 9 Christum … permittit] cf. Phil. 1,18 18sq. parte ab eo tr. ζ D ‖ 20 domino] nostro add. α A H1 (pc.) C1 X ma | in2 om. χ P23 ‖ 21 peregrinamur] a domino add. ε ζ Y D | confitemus χ ‖ 21 ‒ 24 confidimus … sed om. α2 ‖ 22 peregrinare ε Y | manere Gt (pc.) An3 (pc.) P6 P23; iam manere C1 D So1 X | deum δ C1 Y So1 X Kr | ambiemus A (pc.) χ 23 manentes An3 (pc.) P6 P23 So1 X; hic manentes C1 (pc.) D | ambigimus ε ‖ 24 cum] vero add. Mc2 F H1 (pc.) ‖ 25 victoria χ ε ζ P23 D | incorruptione K Kr | incorruptionem … induerit2 om. α2 ‖ 26 nullus1] tunc praem. ma ‖ 27 ambigemus α2 H1 ε D So1 X | placere] domino add. α; deo add. δ | sed om. π CXV,1,1 arbitror esse tr. lo ma | quod] quia ma; quo F F2 ‖ 2 omnium est om. δ ‖ 3 quos1] *quod π Flor | etiam om. α2 H1 (pc.) ‖ 3sq. enumerantur α2 H1 (pc.) ‖ 4 quae om. F F2 ‖ 5 ex] ea add. χ | occasione π; ex ea praem. χ; ex praem. cett. ma ‖ 6 puro Mc2 H1 | ac] et lo ma | sentiebat V2 (pc.) α2 δ 8 Christo π; deo cett. ma ‖ 9 ea om. K P23 Flor | potius ea tr. δ

in psalm. CXIV,8 – CXV,1 | 53

10 ipsi faciebant ut morerentur, ea tamen praedicabant, quae si alii credentes facerent,

15

20

25

30

35

salvarentur: non enim aliud annuntiabant praeter regulam fidei. Eos quippe excludit apostolus dicens: Si quis vobis annuntiaverit praeter id quod accepistis, anathema sit. Illi non Christum annuntiant qui annuntiant falsitatem, quia Christus veritas est. De istis autem dicit quod Christum annuntient, sed non caste, id est non animo simplici et puro ex fide sincera quae per dilectionem operatur: terrenis quippe cupiditatibus consulentes, regnum caelorum annuntiabant, habentes in pectore falsitatem, in lingua veritatem. Sciens itaque apostolus etiam per Iudam evangelizantem credentes esse libera- cc 1653 tos, istos quoque ita permittit: sive inquit occasione, sive veritate Christus annuntietur. Veritatem quippe annuntiabant, etiamsi non veritate, id est non vero animo. Isti loquuntur quod non credunt; et ideo reprobati sunt, quamvis sint utiles eis quos instruit dominus dicens: Quae dicunt, facite; quae autem faciunt, facere nolite: dicunt enim et non faciunt. Unde, nisi quia utilia non credunt esse quae dicunt? Sunt autem alii qui credunt et non loquuntur quod credunt, vel pigritia vel timore. Nam et ille servus quamvis talentum habuerit, tamen quia erogare noluit, audit a domino iudice: Serve nequam et piger. Et alio evangelii loco dictum est quod multi ex principibus Iudaeorum credidissent in eum, sed non eum confitebantur ne expellerentur de synagogis. Sed etiam ipsi reprehensi atque improbati sunt: sequitur enim evangelista dicens: Amaverunt enim magis gloriam hominum quam dei. Si ergo et illi qui verum quod loquuntur non credunt, et illi qui verum quod credunt non loquuntur, merito reprobantur, quis erit servus vere dicendus fidelis, nisi ille cui dicitur: Euge, bone serve, quoniam in modico fidelis fuisti, supra multa te constituam: intra in gaudium domini tui? Talis itaque servus nec antequam credat loquitur, nec cum crediderit tacet, ne vel iste eroget ut ipse non habeat, vel quod habet non erogando non habeat; sicut enim dictum est: Qui habet, dabitur ei; qui autem non habet, et quod habet auferetur ab eo.

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor ‖

23 dicunt des. Flor

12sq. Gal. 1,9 14 Christus … est] cf. Io. 14,6 14sq. non caste] Phil. 1,17 15sq. fide … operatur] cf. Gal. 5,6 19sq. Phil. 1,18 22sq. Mt. 23,3 26 Mt. 25,26 26 – 28 alio … synagogis] cf. Io. 12,42 29 Io. 12,43 32sq. Mt. 25,21.23 35sq. Mt. 13,12 10 morirentur δ ε Y | quae si] quasi χ ‖ 12 eis F F2 | exclusit χ P23; dicit α A C1 Y So1 | dicens om. α2 annuntiaverit vobis tr. χ P23 | id om. Mc2 Kr ‖ 14 annuntiant χ Y P23 So1 Flor ‖ 15 ex] et C1 D So1 X ma ‖ 19 per occasionem χ P23 | veritatem K ‖ 20 veritate] veritatem F2 K Gt ‖ 21 quod] quae K P23 | roborati δ | eos V2 δ ‖ 23 quia nisi tr. δ ‖ 24 autem om. α2 ‖ 26 evangelii om. α2; evangelio χ loco evangelii tr. V2 P6 P23 | quod] quia χ P23 ‖ 27 eum2 om. δ ‖ 29 gloriam hominum magis tr. χ ε ζ Y P23 D Kr ma ‖ 32 dicetur α A Y Kr | serve bone tr. F F2 ζ D X ma | confidelis K | fuisti fidelis tr. So1 ma super χ P23 ‖ 33 loquetur δ ‖ 34 tacit χ | ne om. ε Y | iste π χ C1; sic ε ζ D X ma | ut] quod α (quot V2) 34sq. vel2 … habeat om. H1 P23 ‖ 35 sicut π (exc. Mc2); sic cett. ma | ei] et χ ‖ 36 aufertur ε

54 | S. Augustini

(2.) Dicat ergo iste bonus servus cantans alleluia – id est sacrificans domino sacrificium laudis, a quo auditurus est: Intra in gaudium domini tui – exsultet et mi 1492 dicat: credidi, propter quod locutus sum, hoc est perfecte credidi. Non enim perfecte credunt qui quod credunt loqui nolunt; ad ipsam enim fidem pertinet etiam illud credere quod dictum est: Qui me confessus fuerit coram hominibus, confitebor eum coram angelis dei. Ex hoc enim est appellatus fidelis ille servus, non tantum quia accepit, sed quia impendit atque lucratus est; ita et hoc loco non ait: ‘Credidi, et locutus sum’, sed propter hoc dicit se locutum esse, quia credidit. Simul enim credidit, et quod praemium loquendo sperare et quam poenam tacendo timere deberet. credidi inquit, propter quod locutus sum. ego autem humiliatus sum nimis. Passus est enim multas tribulationes propter verbum quod fideliter tenebat, fideliter impendebat, et humiliatus est nimis; quod illi timuerunt qui amaverunt gloriam hominum magis quam dei. cc 1654 Sed quid est ego autem? Diceret potius: ‘Credidi, propter quod et locutus sum et humiliatus sum nimis’. Cur addidit ego autem, nisi quia homo humiliari potest ab eis qui veritati contradicunt, non ipsa veritas quam credit et loquitur? Unde et apostolus, cum de catena sua diceret, sed sermo inquit dei non est alligatus. Sic et iste, quia ipsa est una persona sanctorum testium, hoc est martyrum dei, credidi inquit, propter quod locutus sum, ego autem, non illud quod credidi, non sermo quem protuli, sed ego humiliatus sum nimis. (3.) ego autem dixi in ecstasi mea: omnis homo mendax. Ecstasin pavorem dicit quem, comminantibus persecutoribus et impendentibus passionibus cruciatus aut mortis, humana infirmitas patitur. Hoc enim intellegimus, quia in isto psalmo vox martyrum apparet. Nam et alio modo dicitur ecstasis, cum mens non pavore alienatur, sed aliqua inspiratione revelationis assumitur. ego autem dixi in ecstasi mea: omnis homo mendax. Conterritus enim respexit infirmitatem suam, et vidit non de se sibi esse praesumendum. Quantum

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 20 nimis des. Flor ‖ 3,1 ego inc. Beda ‖ 6 ego inc. Flor

‖

2,3 credidi1 inc. Flor

2,2 Mt. 25,21.23 5sq. Lc. 12,8; cf. Mt. 10,32 6 fidelis … servus] cf. Mt. 25,21.23 7 impendit … lucratus] cf. Mt. 25,16sq. 13 Io. 12,43 17 2 Tim. 2,9 2,1 deo α2 ‖ 4 quod] ea que χ (eque ac. S) P23 ‖ 5 quod] quae χ ‖ 6 appellatus est tr. P6 Kr w; appellatur F P23 ‖ 9 credidi F F2 | speraret α2 ε ζ Kr w | ponam K Y ‖ 10 credidi] et praem. χ P23 | locutus] et praem. δ ‖ 11 enim est tr. χ P23 ‖ 12 est] sum α ‖ 14 dicere F F2 Y | et1 om. α2 δ χ ζ (pc. T) C1 P23 So1 Flor ‖ 15 addit Mc2 An3 ‖ 16 veritate χ | non] nisi K | credidit χ P23 ‖ 17 inquit om. F F2 C1 Y So1 | dei inquit tr. V2 Mc2 X Flor | dei non est inquit tr. δ ‖ 18 ipse F F2 A T P23 | persona] pars ora K 19sq. ego … nimis om. δ martyrium ζ ‖ 19 quod1 om. P23 Kr | locutus] et praem. V2 δ χ Y P23 ‖ 20 ego] autem add. F F2 Y 3,1 ecstasi] excessu F F2 δ w | mea (ita et Psalt. Ver.)] mentis meae π | extasim F F2 T D So1 X ‖ 2 com4 extassis χ ‖ 5 revelationes χ mirantibus K ‖ 3 cruciatis K | patitur] pertulit Mc2 H1 (pc.) ‖ 6 meae χ | conteritus χ T ‖ 7 esse sibi tr. An3 P23 D

v. 10

5

10

15

20 v. 11

5

in psalm. CXV,2 – 4 | 55

10

15

20

5

v. 12 10

enim ad ipsum hominem pertinet, mendax est; sed gratia dei verax effectus est, ne pressuris inimicorum cedens non loqueretur quod crediderat, sed negaret, sicut Petro accidit, quoniam de se praesumserat, et docendus erat de homine non esse praesumendum. Et si de homine non debet quisque praesumere, utique nec de seipso, quia homo est. Bene ergo vidit iste in pavore suo omnem hominem esse mendacem, quia et illi qui nullo pavore vanescunt, ne persequentibus cedendo mentiantur, muneribus dei tales sunt, non viribus suis. Proinde verissime dictum est: omnis homo mendax, sed deus verax, qui ait: Ego dixi: dii estis, et filii altissimi omnes; vos autem sicut homines moriemini, et sicut unus ex principibus cadetis. Consolatur humiles, et implet eos non solum fide credendae, sed etiam fiducia praedicandae veritatis, si perseveranter subdantur deo, nec imitentur unum ex principibus diabolum, qui in veritate non stetit et cecidit. Si enim omnis homo mendax, in tantum non erunt mendaces, in quantum non erunt homines, quoniam dii erunt et filii altissimi. (4.) Hoc itaque considerans devotissimus populus fidelium testium, quomodo mi 1493 infirmitatem humanam dei misericordia non relinquat, in cuius infirmitatis pavore dictum est: omnis homo mendax, quomodo consoletur humiles et impleat spiritu fiduciae trepidantes, ut paene mortuo corde reviviscant, ne in semetipsis fidentes cc 1655 sint, sed in eo qui suscitat mortuos, et linguas infantium facit disertas qui ait: Cum autem tradent vos, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini: dabitur enim vobis in illa hora quid loquamini; non enim vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri qui loquitur in vobis – haec ergo omnia considerans ille qui dixerat: ego dixi in pavore meo: omnis homo mendax, et videns gratia domini se factum veracem, quid retribuam inquit domino pro omnibus quae retribuit mihi?

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Beda Flor ‖ 10 praesumserat des. Beda ‖ 11 praesumendum des. Flor | utique inc. Flor ‖ 15 proinde inc. Beda | mendax des. Beda ‖ 20 in1 inc. Beda ‖ 21 altissimi des. Beda Flor 3,9sq. pressuris … accidit] cf. Mt. 26,69 – 74 10 de se praesumserat] cf. Mt. 26,35 15 – 17 Ps. 81,6sq. 19 in … stetit] cf. Io. 8,44 4,4sq. ne … mortuos] cf. 2 Cor. 1,9 5 linguas … disertas] cf. Sap. 10,21 5 – 8 Mt. 10,19 8 dei verus α A (pc.) H1 (pc.) χ X; dei versus δ; diversus C1 So1 ‖ 10 accedit χ; acciderat δ P6 11 quisque praesumeret non debet F F2 ‖ 12 seipso] ipso π (exc. Mc2; lnp. F) | iste vidit tr. Mc2 ε D 14 mentientur Y w Flor ma ‖ 13 nullo] in illo K | persecutoribus Mc2 H1 (pc.) | cadendo K ‖ 15 verissimi χ | omnes K ‖ 16 unus om. δ ‖ 17 ex] de Mc2 So1 X | consolatus χ P23 | fidem K ε | credenda ζ ‖ 18 perseverantes ε ζ D Kr ‖ 19 omnes χ 4,1 ‒ 8 hoc … ergo] anacoluthon ‖ 2 misericordiam F T ‖ 4 ut] et K Y (pc.) P23 | nec T ma ‖ 5 eum α2 | fecit So1 | disertas fecit χ P23 | dissertas V2 F F2 N Y P23 ‖ 6sq. non enim vos estis qui loquimini dabitur enim vobis in illa hora quid loquamini tr. π ‖ 7 sed spiritus] spiritus enim δ ‖ 7sq. sed … 8 ergo haec tr. δ | ergo] enim α2 | omnia ergo tr. An3 P6 D | ille … dixerat rep. F F2 vobis om. α2 ‖ 9 gratiam H1 χ Gt | dei χ P6 P23 ‖ 10 domino inquit tr. χ P6 P23 | retribuit] praestitit ε | mihi] sed pro omnibus add. V2 δ

56 | S. Augustini

Non ait: ‘pro omnibus quae tribuit mihi’, sed pro omnibus quae retribuit mihi. Quae igitur praecesserant hominis, ut omnium donorum dei non attributio, sed retributio vocari possit, quae praecesserant hominis nisi peccata? Retribuit ergo deus bona pro malis, cui homines retribuunt mala pro bonis; haec enim retribuerunt qui dixerunt: Hic est heres: venite, occidamus eum. (5.) Sed quaerit iste quid retribuat domino et non invenit, nisi ex eis quae ipse dominus retribuit. calicem inquit salutaris accipiam, et nomen domini invocabo. O homo, peccato tuo mendax, dono dei verax et ideo iam non homo, quis tibi dedit calicem salutaris, quem accipiens et invocans nomen domini, retribues ei pro omnibus quae retribuit tibi? Quis, nisi ille qui ait: Potestis bibere calicem quem ego bibiturus sum? Quis tibi dedit imitari passiones suas, nisi qui pro te passus est prior? Ideoque pretiosa in conspectu domini mors sanctorum eius. Emit enim eam sanguine suo, quem prior fudit pro salute servorum, ne pro domini nomine servi fundere dubitarent; quod tamen eorum, non domini utilitati proficeret. (6.) Confiteatur itaque condicionem suam mancipium tanto pretio comparatum, et dicat: o domine, ego servus tuus; ego servus tuus et filius ancillae tuae. Ergo et emptus est et vernaculus est. An cum matre simul emptus est? An quia vernaculus est pro peccato fugae suae depraedatus, ideo emptus, quia redemptus est? Filius est enim ancillae secundum quod omnis creatura subdita creatori est, et verissimo domino debet verissimum famulatum; quem cum exhibet, libera est, hanc accipiens a domino gratiam, ut ei non necessitate, sed voluntate deserviat. Ergo iste filius est Ierusalem caelestis, quae sursum est, mater omnium nostrum libera: libera quidem a peccato, sed ancilla iustitiae; cuius filiis adhuc cc 1656 peregrinantibus dicitur: Vos in libertatem vocati estis; et rursus eos servos fecit

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖

6,8 Ierusalem inc. Flor

15 Mt. 21,38 5,5sq. Mt. 20,22 6,8sq. Ierusalem … libera1] cf. Gal. 4,26 10 Gal. 5,13 11 non … mihi om. α K P23 | tribuit] retribuit An3 Y ‖ 12 homines π χ Y | attributio] retributio F F2; tributio δ T ‖ 13 homines π χ ‖ 14 dominus χ P23 ‖ 15 hic] haec V2 A 5,1 ista F F2 | retribuam F F2 ‖ 3 dono] autem add. V2 (pc.) α2 | non homo iam tr. δ ‖ 4 accipias S P6 C1 So1 X ‖ 5 ei] et π | quae] qui V2 F F2 | tibi] mihi Mc2 F2 ‖ 6 imitare χ ‖ 8 ideoque] ideo qua K 9 enim om. C1 So1 X ma ‖ 10 fundere] sanguinem add. α2 | non] nomen δ (ac.uv. H1) | utilitate F2 χ P6 perficerent F F2 6,2 domine] quia add. F δ P6 C1 (ac.uv.) w ‖ 3 emptus1] intus χ | emptus est1] est emptus tr. δ ‖ 4 pro peccato] propter peccato N Gt; propter peccata An3 T D; propter peccatum P6 | depraedatus] depraedatur K N (pc.); est add. H1 P23 | ideo] et praem. α2 H1 (pc.) ma | emptus] est add. α2 H1 (pc.) ‖ 5 enim est tr. ε (sl. Gt) T D ma ‖ 6 deo A P6 | verissimum debet tr. ε ζ D ma ‖ 7 gratiam] vitae add. χ | deserviet F F2 ‖ 8 est1 om. δ | est2 om. δ K | nostrorum ε Y (pc.) ‖ 9 libera1 om. H1 C1 So1 X | libera2] liberata χ P23; et praem. K ε ζ C1 Y P23 D So1 Kr ma | a om. ε ζ (pc. P6) Y Flor | filius Mc2 F2 ζ Y ‖ 10 libertate α2 So1 | et] sed ε ζ D Flor | servos eos tr. A (pc.) H1 (pc.); servos om. δ | facit ε ζ Y D Kr Flor ma

15 v. 13

5

v. 15 10 v. 16

5

10

in psalm. CXV,4 – 9 | 57

15 v. 17

5 v. 18

5

v. 19

5

dicens: Sed in caritate servite invicem; quibus item dicitur: Cum serviebatis peccato, liberi eratis a iustitia; nunc vero liberati a peccato, servi autem facti deo habetis mi 1494 fructum vestrum in sanctificationem, finem vero vitam aeternam. Dicat ergo deo servus iste: ‘Multi se martyres dicunt, multi servos tuos, quia nomen tuum habent in variis haeresibus et erroribus; sed quia praeter ecclesiam tuam sunt, non sunt filii ancillae tuae’: ego autem servus tuus et filius ancillae tuae. (7.) disrupisti vincula mea; tibi sacrificabo sacrificium laudis. Neque enim inveni ulla merita mea, quando disrupisti vincula mea; ideo sacrificium laudis tibi debeo, quia etsi gloriabor quod servus sim tuus et filius ancillae tuae, non in me, sed in te domino meo gloriabor, qui disrupisti vincula mea, ut a fuga rediens religarer tibi. (8.) vota mea domino reddam. Quae vota redditurus es? Quas vovisti victimas? Quae incensa? Quae holocausta? An ad illud respicis, quod paulo ante dixisti: calicem salutaris accipiam et nomen domini invocabo, et: tibi sacrificabo sacrificium laudis? Et revera quisquis bene cogitat quid voveat domino et quae vota reddat, seipsum voveat, seipsum reddat: hoc exigitur, hoc debetur. Inspecto nummo dominus dicit: Reddite Caesari quae Caesaris sunt, et deo quae dei sunt: imago sua redditur Caesari, imago sua reddatur deo. (9.) Sed qui meminit non solum servum se esse dei, sed et filium ancillae dei, vide ubi reddat vota sua, conformatus Christo per calicem salutaris: in atriis inquit domus domini. Quae domus dei est, haec ancilla dei est; et quae domus dei, nisi omnis populus eius? Ideo sequitur: in conspectu omnis populi eius. Et apertius nominat ipsam matrem. Quid est enim aliud populus eius, nisi quod sequitur: in medio tui, ierusalem? Tunc est enim quod redditur gratum, si de pace atque in pace reddatur. Qui autem filii huius ancillae non sunt, bellum quam α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w Flor ‖

13 aeternam des. Flor

11 Gal. 5,13 11 – 13 Rom. 6,20.22 8,6 Mt. 22,21 9,5 ipsam matrem] cf. Rom. 8,35 11 idem χ; iterum α2 | serviebatis] servi eratis ε ζ Y ‖ 12 a iustitia] iustitiae α2 H1 χ Y (pc.) P23 Kr | facti autem servi tr. N An3 ζ D ma | habetis] habens K ‖ 13 sanctificatione F F2 ε D ‖ 14 tuum] tum δ 15 sunt1 om. F F2 7,1 dirupisti α2 ζ D | sacrificium] hostiam Gt P6 X w ‖ 2 invenio ε T D Kr | disrupisti] tu praem. χ ε ζ C1 Y P23 D So1 X Kr ma; dirupisti Mc2 F P6 D ‖ 3 etsi] et F2 δ | tuus sim tr. lo ma ‖ 4 deo δ | meo domino tr. V2 χ C1 Y P23 X Kr | dirupisti α2 δ (pc. H1) ζ D Kr 8,2 quae2] quem δ | illum α2 | respicit F F2 ‖ 4 sacrificium] hostiam X w | quid] quod α2 | dominum F F2 ‖ 5 reddat1] reddant δ | inspecto] in conspecto F F2 ‖ 6 Caesari om. δ | Caesaris] Caesari V2 Mc2 χ X w ‖ 7 sua1] Caesari χ; Caesaris F (pc.) P23 | redditur] reddatur H1 (pc.) So1 w | Caesari … reddatur om. π C1 | imago2] vero add. χ P23 | sua2] dei P23 D So1; deo χ | reddatur] redditur H1 (pc.) χ Y P23 X Kr 9,1 sed1] se F F2 | et om. π χ P23 So1 X; lnp. C1 | filio K ‖ 2 videt ε P6 Y w ma; videte V2 (pc.) α2 H1 (pc.) 4 omnis1] omnes K | omnis2] omnes A K conformatus] est add. α; confirmatus An3 C1 D So1 ‖ 5 apertius π Gt (ac.) C1 (ac.) X (ac.), iam add. cett. ma | populus eius aliud tr. So1 X ‖ 6 est om. F P6 X reddetur χ | si] se χ ‖ 7 *redditur π C1 X | qui] sive χ | ancillae huius tr. P6 X ‖ 7sq. potius quam pacem tr. P6 So1 X ma

58 | S. Augustini

pacem potius amaverunt. Ne quis autem existimet atria domus domini et omnem populum eius Iudaeos significari, quia ita clausit iste psalmus, ut diceret: in medio tui, ierusalem, cuius nomine carnales Israelitae gloriantur, audite sequentem 10 psalmum, qui quattuor versiculis continetur.

cc 1657

IN PSALMUM CXVI

(1.) laudate dominum omnes gentes, laudate eum omnes populi. v. 1 Haec sunt atria domus domini, ille omnis populus eius, haec vera Ierusalem. Audiant magis illi qui huius civitatis filii esse noluerunt, cum se ab omnium gentium communione praeciderunt. quoniam confirmata est super nos misericordia eius, et veritas v. 2 domini manet in aeternum. Haec sunt duo illa, misericordia et veritas, quae in mi 1495 centesimo tertio decimo psalmo memoriae commendanda commonui. confirmata est autem misericordia domini super nos, cum eius nomini, per quod liberati sumus, inimicarum gentium rabida ora cesserunt; et veritas domini manet in aeternum, sive in eis quae promisit iustis, sive in eis quae minatus est impiis. 10

IN PSALMUM CXVII (1.) Audivimus, fratres, admonentem nos atque hortantem spiritum sanctum, ut sacrificium confessionis offeramus deo. Confessio autem vel laudis eius est vel peccatorum nostrorum. Et illa quidem confessio, qua peccata nostra deo confitemur, omnibus nota est, ita ut hanc solam dici confessionem in scripturis sanctis minus erudita existimet multitudo. Nam ubi hoc verbum lectoris ore sonuerit, continuo 5 strepitus pius pectora tundentium consequitur. Sed debent advertere quomodo dictum sit in alio psalmo: Quoniam ingrediar in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum dei in voce exsultationis et confessionis, soni festivitatem celebrantis. Hic α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w CXVI,1,7 commonui] cf. in psalm. 113,I,13 10 in1 … impiis] cf Mt. 25,34 – 46 CXVII,1,7sq. Ps. 41,5 9 significare K X (pc.) | psalmus om. α2 ‖ 10 nomina χ | gloriantur] explicit huius enarrationis et incipit sequentis add. χ N An3 P23 ‖ 11 quattuor] duobus An3 (pc.) P6 | versiculos Mc2 N Gt CXVI,1,2 domus om. C1 So1 X | illi K P23 | omnes δ χ P23 | vera] verba π χ P6 C1 So1 X ‖ 3 illi om. δ 4 communionem K ‖ 7 commendando π (exc. Mc2) χ C1 X; commendandam N Gt ‖ 8 super nos misericordia domini tr. ε ζ D w ma | nomen χ ‖ 9 rapida χ 2 est om. F F2 K P23 ‖ 3 nostrorum] est add. P23 ‖ 4 in om. K P23 CXVII,1,1 audimus F2 T ‖ 5 aestimet ε ζ D ‖ 6 pectore K | tondentium N Gt P6 P23 X | debet δ | advertere] ut vertere F F2 ‖ 7 loco V2 A S N Gt T C1 Y ‖ 8 celebrantes π (exc. Mc2) C1 | hinc F F2 H1 (pc.) T

in psalm. CXV,9 – CXVII,2 | 59

enim certe manifestum est vocem confessionis et sonum non ad maerorem paeniten10 tiae, sed ad laetitiam festivitatis celeberrimae pertinere.

15

20

v. 1 5

Aut si de tam manifesto testimonio quisquam adhuc dubitat, quid dicturus est ad illud quod in Ecclesiastico scriptum est: Benedicite dominum super omnia opera ipsius, date nomini ipsius magnificentiam, et confitemini in laudem ipsius in canticis labiorum et in citharis; et sic dicite in confessione quoniam ‘Omnia opera domini bona cc 1658 nimis’? Hic certe nullus vel tardissimus ambigit confessionem in dei laudibus poni, nisi forte tanta est in cuiusquam mente perversitas ut dicere audeat etiam ipsum dominum Iesum Christum peccata sua patri esse confessum. Quod si aliquis impius propter nomen confessionis tentaret obicere, facillime refelleretur ipsa contextione verborum. Sic enim loquitur: Confiteor inquit tibi, domine caeli et terrae, quia abscondisti haec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis; ita, pater, quoniam sic placitum est coram te. Quis non eum intellegat in laude patris haec dicere? Quis non videat istam confessionem non ad dolorem cordis, sed ad gaudium pertinere, cum etiam praecesserit evangelista dicens: In ipsa hora exsultavit spiritu sancto et dixit: ‘Confiteor tibi, pater’? (2.) Quapropter, carissimi, quoniam nullo modo est omnino dubitandum, tot congruentibus testimoniis, quorum similia in scripturis per vos ipsos potestis advertere, non tantum in peccatis, sed et in laudibus dei confessionem divinis litteris solere nominari, quid congruentius in hoc psalmo, quando alleluia cantamus, quod est ‘Laudate dominum’, nos admoneri intellegimus, cum audimus: confitemini domino, quam idipsum, scilicet ut laudemus dominum? Non potuit laus dei brevius explicari, quam ut diceretur: quoniam bonus est. mi 1496 Quid sit grandius ista brevitate, non video, cum ita sit proprium deo quod bonus est, ut a quodam compellatus ipse filius dei, cum audiret: Magister bone, ab eo scilicet

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 12 – 15 Sir. 39,19 – 21 19 – 21 Lc. 10,21 23sq. Lc. 10,21 2,9 Mt. 19,16; Mc. 10,17; Lc. 18,18 9 certum F F2 ‖ 11 ‒ 24 aut … pater] nam et dominus noster Iesus Christus confiteor inquit tibi domine rex caeli et terrae nec non et illud in ecclesiastico et sic dicetis in confessione omnia opera domini bona nimis excerpsit α2 ‖ 11 de tam] et ad (a pc.) V2; et A (ir.) H1 (tam pc.) | quisquam] quis T X | adhuc] hoc K ‖ 12 ad om. V2 δ Y | illud] aliud V2 δ; quam add. V2 (pc.) δ (pc.) | dominum] domino V2 δ | super om. ε ζ C1 D So1 X Kr ma ‖ 13 ipsius1] eius δ P23 | ipsius2] eius δ An3 D | laude A Y ‖ 14 in1 om. ζ | citharis] cineris V2 A χ C1 ‖ 18 refelletur K X ‖ 19 verbum K | tibi inquit tr. P6 Kr ma | domine] pater praem. K ε ζ C1 Y D So1 X Kr ma; pater add. P23 | qui χ N Gt T C1 Y P23 D So1 X ‖ 20 et prudentibus om. V2 δ S C1 So1 Kr | parvulis] patribus K; tuis add. V2 δ S C1 So1 X | ita] itaque δ ‖ 22 sed om. K 23 spiritu] in praem. K Gt P23 2,1 quia propter K C1 D ‖ 1 ‒ 3 tot … advertere om. α2 ‖ 3 et om. F F2 ‖ 4 nominare F F2 | quod Mc2 X (pc. uv.) | cantavimus K Y (pc.) P23 ‖ 6 quam ζ Y (pc. uv.) P23 D X (pc. uv.) ma; quoniam cett. | idipsum] ad ipsum π K ‖ 7 est om. K T P23 ‖ 8 ita] ista π (exc. F2) K N Gt ‖ 9 compellatus F S ζ C1 P23 D So1 X ma; compellebatur π (exc. F); compellatur K ε Y

60 | S. Augustini

qui carnem eius intuens, et divinitatis plenitudinem non intellegens, solum hominem arbitrabatur, responderet: Quid me interrogas de bono? Nemo bonus, nisi unus deus. Quid est aliud dicere: ‘Si me bonum vis appellare, intellege et deum?’ Sed quoniam populo dicitur, in praenuntiatione futurorum liberato ab omni labore et captivitate peregrinationis et ab omni permixtione iniquorum, quod ei per gratiam dei praestitum est non solum non retribuentis mala pro malis, sed etiam retribuentis bona pro malis, convenientissime adiunctum est: quoniam in saeculum misericordia eius. (3.) dicat autem domus israel quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. dicat autem domus aaron, quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. dicant nunc omnes qui timent dominum, quoniam in saeculum misericordia eius. Recognoscitis, credo, carissimi, quae cc 1659 sit domus Israel, quae sit domus Aaron, et quoniam utrique sunt timentes dominum. Ipsi enim sunt pusilli cum magnis, iam in alio psalmo bene insinuati cordibus vestris. Quorum numero nos omnes, in eius gratia qui bonus est et in saeculum misericordia eius, sociatos esse gaudeamus, quoniam exauditi sunt qui dixerunt: Adiciat dominus super nos, et super filios nostros, ut Israelitis in Christum credentibus, ex quorum numero sunt apostoli patres nostri, et ad eminentiam perfectorum et ad oboedientiam parvulorum adiungeretur numerus gentium, ut dicamus omnes, facti unum in Christo, facti unus grex sub pastore uno et corpus illius capitis, tamquam unus homo dicamus: in tribulatione invocavi dominum et exaudivit me in latitudine. Angustia nostra et tribulatio finitur: latitudo autem quo transimus, non habet terminum. Quis enim accusabit adversus electos dei?

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 11sq. Mt. 19,17; Mc. 10,18; Lc. 18,19 3,6 in … psalmo] cf. in psalm. 113,II,9 – 11 9sq. Ps. 113,22 (14) 13 facti … uno] cf. Io. 10,16 16 Rom. 8,33 10 carnem eius] carnalibus δ | eius om. F F2 | divinitatis] eius add. Mc2 H1 (pc.) ‖ 11 respondere F F2 12 dicere] quam add. V2 (pc.) T C1 (pc.) K; responderit T P23 | quid] quod praem. C1 (pc.) So1 X ma ‖ ma | si] nisi praem. P6 X | bonum me tr. So1 X | intellegere K | et om. K ε ζ Y P23 ‖ 15 non2 om. Mc2 δ malis] bonis K P23 3,1 dicat om. δ ‖ 1sq. dicat … eius om. V2 ‖ 1 autem] nunc F F2 ‖ 2 autem] nunc V2 (pc.) α2 quoniam bonus om. ε ζ D ‖ 3 dicat F2 N X Kr | dominum] quoniam bonus add. V2 (pc.) α2 Kr 4 quoniam om. K | credendo K ‖ 5 quoniam] qui C1 D So1 | utique π (exc. Mc2; sunt utique tr. F F2) S C1 Y D So1 | deum K P23 ‖ 6 sunt om. δ ‖ 8 numerum Mc2 F ‖ 9 sociatos] eius add. V2 δ ‖ 10 super nos V2 Mc2 K P23; super vos F F2 ε ζ; super nos super nos δ (pc. H1) S C1 So1; super vos super vos Y D X Psalt. Ver. Psalt. Ga. ma | vestros F F2 ε P6 Y D ma ‖ 11 sunt om. F F2 | ad1 om. V2 δ An3 Y | ad eminentiam] inertiam eadem δ ‖ 12 ut dicamus] videamus α (exc. F) A ‖ 12sq. facti unum] faciunt α (exc. F) ‖ 13 tamquam] venit add. K ‖ 15 latitudinem V2 A So1 | angustiae N Gt Y | nostra et] nostrae K ε ζ Y P23 D ma | tribulationis K ε ζ Y P23 D Kr ma ‖ 16 accusavit π S ε C1

10

15

v. 2–4

5

10

v. 5 15

in psalm. CXVII,2 – 6 | 61

v. 6

5

v. 7 10

v. 8

5 v. 9

v. 10

(4.) dominus mihi adiutor est, non timebo quid faciat mihi homo. Sed numquid homines solos habet inimicos ecclesia? Quid est homo carni et sanguini deditus, nisi caro et sanguis? Sed ait apostolus: Non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et rectores mundi tenebrarum harum, id est rectores iniquorum mundum istum diligentium, et propterea tenebrarum, quia et nos fuimus aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. Adversus spiritalia inquit nequitiae in caelestibus, id est diabolum et angelos eius; quem diabolum alio loco dicit principem potestatis aeris huius. Audi ergo quod sequitur: dominus mihi adiutor est, et ego despiciam inimicos meos. Ex quolibet genere inimici exsurgant, sive ex numero malorum hominum sive ex numero malorum angelorum, in domini adiutorio despicientur, cui confitemur laudem, cui cantamus alleluia. (5.) Despectis autem inimicis, non sic mihi tamquam bonus homo se amicus mi 1497 opponat, ut in se spem meam iubeat collocari: bonum est enim confidere in domino, quam confidere in homine. Nec quisquis secundum quendam modum dici potest angelus bonus, sic a me cogitetur, ut in eo confidere debeam: nemo enim bonus, nisi solus deus; et cum videntur adiuvare homo vel angelus, cum hoc vera dilectione faciunt, ille per eos facit, qui eos pro modo eorum bonos fecit. bonum est ergo sperare in domino, quam sperare in principes. Nam et angeli dicti sunt principes, sicut in Daniele legimus: Michael princeps vester. (6.) omnes gentes circumdederunt me, et in nomine domini ultus sum eos. Quod ait: omnes gentes circumdederunt me, et in nomine domini cc 1660 ultus sum eos, significat ecclesiae labores atque victoriam. Sed quasi causa quaereretur unde tanta mala superare potuerit, respectum est ad exemplum, et dixit quid

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 2 ecclesia des. α2 ‖ 8 audi inc. α2 ‖ 11 despicientur des. Flor 4,3 – 5 Eph. 6,12 6 fuimus … domino] cf. Eph. 5,8 5,4sq. nemo … deus] cf. Mc. 10,18 8 Dan. 12,1

‖

6sq. Eph. 6,12

4,1 dominus inc. Flor

8 alio loco] cf. Eph. 2,2

4,1 est (ita et Psalt. Ver. Prosp Flor) om. V2 Mc2 δ S P6 | faciet V2 Y | mihi faciat tr. N Gt Kr ‖ 2 solos homines tr. T So1 ma ‖ 3 deditur K | vobis π S C1 So1 ‖ 5 harum om. K ‖ 5sq. harum … tenebrarum om. S C1 So1 X ‖ 5 iniquorum] in quorum K; inimicorum ε D X (pc.) ‖ 7 inquit om. π S C1 So1 X | nequitia δ N Gt ‖ 8 dicit alio loco tr. δ ‖ 9 est om. A S Gt An3 P6 Y X ma | dispiciam δ N D | quolibet] quo liber K; ergo add. F F2 w ‖ 10 insurgant Mc2 H1 (pc.) ‖ 11 despiciantur V2 (pc.) α2 (lnp. F) Kr 5,1 non om. K P23 | se] sed ε Y ‖ 2 apponat α2 w | ut] non add. K P23; ipse add. Y ma | enim om. F F2 D So1 ‖ 3 hominem V2 F H1 S P23 | ne S Y | quisquam V2 X ‖ 4 me] dici add. C1 (pc.) So1 | cogitetur] ait add. K ε T Y D | ut om. K | confiteri π (exc. Mc2) ‖ 5 videretur K ε Y; videtur V2 (pc.) T P23 D w | vere K 6 bonus V2 S | fecit] facit α2 δ ‖ 7 ergo om. P6 w | dominum So1 (pc.) Psalt. Ver. ma | principibus α2 K ε ζ C1 Y P23 ma ‖ 8 Danihelo α A S C1 Kr 6,1 circuierunt V2 δ S P6 Y So1 Kr; circumierunt α2 D X ‖ 2 eos] in praem. Mc2 F2 H1 N ζ Y So1 w; circumdantes circumdederunt me et in nomine domini ultus sum eos add. χ N (pc.) C1 Y (pc.) D So1 X Kr ma 2 circuierunt V2 δ S C1 Y X Kr; circumierunt C1 (pc.) D So1 ‖ 3 eos] in 2sq. quod … eos om. α2 ‖ praem. H1 ζ X | ecclesiae labores significat tr. α2 | causam F F2

62 | S. Augustini

primo passa sit in capite suo, addendo quod sequitur: circumdantes circumdederunt me, et bene ibi non repetitum est omnes gentes, quod a Iudaeis solis factum est. et in nomine domini ultus sum eos, quia illic ipse pius populus, quod est corpus Christi, persecutores senserit, de cuius genere caro illa suspensa est, et pro quo factum est quidquid ab illa interiore divinitate per exteriorem carnem virtute immortali mortaliter factum est. (7.) circumdederunt me sicut apes favum, et exarserunt sicut ignis in spinis, in nomine domini ultus sum eos. Hic iam ex ordine gestarum rerum etiam verborum ordo contexitur. Nam ipsum dominum caput ecclesiae recte accipimus circumdatum a persecutoribus, sicut circumdant apes favum. Quid enim ab ignorantibus gestum sit, mystica subtilitate spiritus sanctus loquitur. Mel quippe apes operantur in favis: nescientes autem persecutores domini fecerunt eum nobis ipsa passione dulciorem, ut gustemus et videamus quam suavis est dominus, qui mortuus est propter delicta nostra, et resurrexit propter iustificationem nostram. Iam vero quod sequitur: exarserunt velut ignis in spinis, in eius corpore, hoc est in populo ubique diffuso melius intellegitur, quem circumdederunt omnes gentes, cum sit collectus de omnibus gentibus. exarserunt quippe velut ignis in spinis, quando peccatricem carnem atque huius mortalis vitae molestissimas compunctiones persecutionis incendio cremaverunt. et in nomine inquit domini ultus sum eos: sive quia et ipsi, malitia quae in eis iustos persequebatur exstincta, Christiano populo sociati sunt, sive quia ceteri eorum qui contempserunt hoc tempore vocantis misericordiam, veritatem iudicantis in fine sensuri sunt. mi 1498 (8.) tamquam cumulus arenae impulsus sum ut caderem, et dominus suscepit me. Quamvis enim esset iam magna multitudo credentium, quasi arenae innumerabili comparanda, et in unam societatem tamquam in cumulum ducta, α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 6,8 caro … suspensa] cf. Act. 5,30; 10,39 7,7 gustemus … dominus] cf. Ps. 33,9 8 Rom. 4,25 6 me om. δ | quod] quia V2 (pc.) F F2 ‖ 7 eos] in praem. α2 H1 P6 | quia] et add. K ε ζ Y P23 D Kr 8 sensit T w ma | cuius] *quorum π Y X ma; quibus S C1 So1 | genere] gente α2; generata C1 (pc.) So1 suspensa] suscepta α H1 (uv.) w; suspecto A (ac.); suscepta et suspensa lo ma | est2] sit δ ‖ 9 et om. ε 10 virtutem χ ε | immortali mortaliter] immortaliter K ε T ζ Y X (pc.) | illo F F2 | interiora α2 δ Y ‖ factum] factus Mc2 F2 7,1 favum om. So1 w ‖ 2 eos] in praem. Mc2 F2 H1 P6 ‖ 3 ordo verborum tr. α2; verbo δ | nam] et add. α2 ‖ 4 accepimus K | quod F F2 X ‖ 5 sanctus spiritus tr. S C1 Y ‖ 6 operantur apes tr. δ ‖ 7 ipsa] in K ε ζ Y P23 Kr; in praem. D ‖ 8 est] enim add. K ε ‖ 9 quid α A S C1 Y | exarserunt] *et praem. π (exc. Mc2) S (pc.) C1 D So1 X w ma | velut] sicut V2 δ S C1 Y So1 X ‖ 10 diffusio V2 K ‖ 11 gentibus om. So1 X quippe om. α2 ‖ 12 peccatorum K P23 | molestissimus N Gt ‖ 13 persecutiones K N An3 | inquit domini tr. F F2 ζ D | domini] quia add. P6 w ‖ 14 eos] in praem. α2 H1 (pc.) | quia] quae F F2 | ipsa Mc2 15 ceteri eorum] ceterorum F S P23 An3 (pc.) So1 | iustos] qui add. δ | persequebantur α2 ε P6 Kr ‖ eorum] horum C1 So1 X | vocantes V2 F2 δ ‖ 16 misericordiam] et add. α2 T | veritatis K | iudicantes V2 F2 δ K | sessuri F F2 8,2 esset] esse Mc2 D; om. δ | quasi] quam δ ‖ 3 comparandam K

v. 11

10 v. 12

5

10

15 v. 13

in psalm. CXVII,6 – 11 | 63

tamen quid est homo, nisi quod memor es eius? Non dixit: ‘Abundantiam numeri mei 5 numerus gentium superare non potuit’, sed dominus inquit suscepit me. Multitudi- cc 1661

v. 14

5

v. 15

5 v. 16

5

nem ergo fidelium in unitate fidei simul habitantem persecutio gentium quo impelleret, ut deiceret, non habebat, quando in eum creditum est, qui et singulos et omnes et ubique susciperet, quia in eis invocantibus nusquam deesse potuisset. (9.) fortitudo mea et laudatio mea dominus et factus est mihi in salutem. Qui ergo cadunt, cum impelluntur, nisi qui sua sibi fortitudo et sua sibi volunt esse laudatio? Nullus quippe in certamine cadit, nisi cuius fortitudo et laudatio cadit. Quapropter cuius fortitudo est et laudatio dominus, tam non cadit quam non cadit dominus. Et ideo factus est in salutem, non quia ipse aliquid factus est quod ante non erat, sed quia ipsi cum in eum crederent, quod non erant facti sunt, et iam ipse non sibi, sed illis, quod aversis a se non erat, salus coepit esse conversis. (10.) vox laetitiae et salutis in tabernaculis iustorum, ubi vocem maeroris et exitii putabant esse, qui in eorum corpora saeviebant. Non enim sentiebant interiora gaudia sanctorum de spe futura. Unde et apostolus dicit: Quasi tristes, semper autem gaudentes; et iterum: Non solum autem, sed etiam gloriamur inquit in tribulationibus. (11.) dextera domini fecit virtutem. Quam virtutem dicit? dextera inquit domini exaltavit me. Magna virtus exaltare humilem, deificare mortalem, praebere de infirmitate perfectionem, de subiectione gloriam, de passione victoriam, dare auxilium de tribulatione, ut afflictis vera salus dei patesceret, affligentibus autem vana salus hominis remaneret. Magna haec: sed quid miraris? Audi quid repetat: ‘Non homo se exaltavit, non homo se perfecit, non sibi homo gloriam dedit, non homo vicit, non homo sibi saluti fuit’. dextera domini fecit virtutem.

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖ lationibus des. Flor

10,1 vox inc. Flor ‖

5 tribu-

8,4 Ps. 8,5 10,3sq. 2 Cor. 6,10 4sq. Rom. 5,3 11,4sq. dare … hominis] cf. Ps. 59,13 4 homo nisi] homini si K | abundantia α2 (lnp. F) ‖ 5 potuit sed Mc2 H1 (pc.) S T C1 So1 X; potuisset π (exc. Mc2); valuit sed K ε P6 Y P23 D Kr ma | suscepit] susceptor α (exc. F); susceptum A | me om. Mc2 F A ‖ 5sq. multitudinem] et praem. π (lnp. F) ‖ 6sq. impleret δ ‖ 7 deicerem K N Gt Y; diceret π S C1 So1 X | habeat H1 X | credentium F F2 | qui] quia π ‖ 8 et om. K ε ζ P23 D Kr | in *om. α χ C1 Y P23 X Kr ma numquam π | potuisse χ 3 esse volunt tr. H1 An3 D; 9,2 qui1] quid α | qui2] quia π S ε C1; qua H1 | sua sibi1] sibi sua tr. δ ‖ voluntates se K ‖ 4 et laudatio est tr. K ε ζ P23 D Kr ma ‖ 5 et] sed π | factus1] eis praem. K ε ζ Y P23 D So1 X Kr ma | factus est aliquid tr. K T P23 ‖ 6 sed om. α A ‖ 7 iam om. S C1 So1 X | ipse] ipsi Gt An3; ipsi ac praem. C1 D So1 X; ipsi iam praem. S 10,2 maeroris] memoris N Y | corpore Mc2 So1 ‖ 3 interiora] interrogare So1 X | de spe futura sanctorum tr. F F2 ‖ 4 etiam] et α2 H1 (pc.) | gloriemur δ 11,2 inquit om. α2 ‖ 4 dei salus tr. F F2 T ‖ 5 magna] sunt add. V2 (pc.) α2 | audi quid] si aliquid π; aliquid S C1 So1 ‖ 6 repetat] te impetat F F2 | se1] sed K | se exaltavit non homo om. π | homo se2] se homo tr. χ P23 Kr | perficit K ε ‖ 7 saluti sibi tr. α2

64 | S. Augustini

(12.) non moriar, sed vivam, et enarrabo opera domini. At illi stragem funerum ubique facientes, ecclesiam Christi mori arbitrabantur. Ecce nunc enarrat opera domini. Ubique Christus beatorum martyrum gloria est; vicit vapulando ferientes, patiendo facientes, diligendo saevientes. (13.) Tamen cur tanta indigna pertulit corpus Christi, sancta ecclesia, populus mi 1499 in adoptionem? Indicet nobis. emendans inquit emendavit me dominus et cc 1662 morti non tradidit me. Non ergo quidquam viribus suis licuisse arbitretur fremitus impiorum: non haberet istam potestatem, nisi sibi data esset desuper. Saepe filios paterfamilias per nequissimos servos emendari iubet, cum illis hereditatem, illis compedes praeparet. Quae est ista hereditas? Auri est, an argenti, an gemmarum, an fundorum, amoenorumque praediorum? Vide qua intretur, et cognosce quid sit. (14.) aperite mihi inquit portas iustitiae. Ecce audivimus portas. Quid est intus? ingressus inquit in eas confitebor domino. Illa confessio laudis est admirabilis usque ad domum dei, in voce exsultationis et confessionis, soni festivitatem celebrantis. Haec est aeterna beatitudo iustorum, qua beati sunt qui inhabitant in domo dei, in saecula saeculorum laudantes eum. (15.) Sed vide quemadmodum intretur in portas iustitiae. hae portae domini inquit, iusti intrabunt in eas. Has saltem nemo intret iniustus, in illam Ierusalem quae non recipit incircumcisum, ubi dicitur: Canes foras. Satis sit quod in longinqua peregrinatione mea inhabitavi cum tabernaculis Cedar, et cum his qui oderant pacem eram pacificus: pertuli usque in finem permixtionem malorum, sed hae portae domini, iusti intrabunt in eas.

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 13,6 praeparet des. Flor

‖

12,1 non inc. Flor

13,4 non … desuper] cf. Io. 19,11 14,3sq. Ps. 41,5 4sq. beati … eum] cf. Ps. 83,5 15,3 Apoc. 22,15 4 Ps. 119,5 4sq. Ps. 119,7 12,1 enarrabo (ita et Psalt. Ver.)] narrabo π K P6 P23 D So1 w Prosp ‖ 4 facientes (cf. supra l. 2)] furientes coniecit De Nicola; patientes Mc2 H1; impatientes F F2 H1 (pc.) ma | saevientes] ferientes Mc2 H1 (pc.) 13,1 digna K ‖ 2 optionem K | dominus om. F F2 ‖ 3 viribus] a praem. C1 (pc.) So1 ‖ 4 data sibi tr. δ | datum ε T D ‖ 5 filio N Gt Y; filium An3 P6 D w Flor | emendare C1 So1 X ‖ 6 illi ε ζ C1 Y D | praeparet F K ζ P23 D So1 ma; praepararet V2 δ S ε C1 Y X (del.); significat Mc2 F2 ‖ 7 an] aut ma | amoenorumque] an praem. ε T Y D | qua] quia F F2 H1 | intraretur δ 14,1 inquit mihi tr. ε T P23 D ma | inquit om. α2 | quid est] quidem A C1 (ac.) ‖ 2 eis α C1 So1 X Kr ma laudis] dei add. π S C1 So1 X ‖ 4 celebrantes π (exc. Mc2) | qua] quia π χ N C1 Y So1 X w | habitant α H1 An3 P6 ‖ 5 domini α2 δ P23 D So1 15,1 in om. δ | portis α2 A S C1 | haec V2 F2 δ S N Gt ζ Y Kr ‖ 1sq. inquit domini tr. Gt X ‖ 2 inquit om. δ | saltim δ (pc. A) K C1; salutem ε | intrat A (ac.) H1 (pc.) ε ζ D X (pc.) w | illa F2 An3 ‖ 2sq. Ierusalem om. K ‖ 3 recepit S C1 (pc.) | foras] foris w ma; ite praem. So1 X | sit] carnes fortassis add. N Gt; canes fortassis add. N (pc.) An3 ‖ 4 peregrinationem ea V2; peregrinatio mea Mc2; peregrinatione ea F F2 δ cum1] in F F2 So1 ‖ 5 oderunt F F2 K T ma ‖ 6 haec V2 F F2 A S Y D Kr | eis α A S

v. 17

v. 18

5

v. 19

5 v. 20

5

in psalm. CXVII,12 – 20 | 65

v. 21

v. 22

v. 23

5

v. 24

5 v. 25

(16.) confitebor tibi, domine, quoniam exaudisti me, et factus es mihi in salutem. Quam saepe ostenditur laudis esse ista confessio, non vulnera medico ostendens, sed de percepta sanitate gratias agens! Ipse autem medicus salus est. (17.) At istum quem dicimus? lapidem, quem reprobaverunt aedificantes, hic factus est in caput anguli. Nam hic factus est in caput anguli ut duos conderet in se, in unum novum hominem, faciens pacem, et commutaret utrosque in uno corpore deo, circumcisionem scilicet et praeputium. (18.) a domino factus est ei, id est capiti anguli a domino factus est. Quamvis enim hoc non esset factus, nisi passus esset, non tamen hoc ab eis a quibus passus est, factus est. Nam illi qui aedificabant, reprobaverunt; sed in eo quod dominus occulte aedificabat, fecit in caput anguli quod illi reprobaverunt. et est mirabilis in oculis nostris: in oculis interioris hominis, in oculis credentium, sperantium, diligentium, non in oculis carnalibus eorum qui quasi hominem contemnendo reprobaverunt. (19.) hic est dies quem fecit dominus. Meminit iste homo se dixisse in cc 1663 superioribus psalmis: Quoniam inclinavit aurem suam mihi, et in diebus meis invocavi, ‘dies meos’ commemorans veteres. Unde modo dicit: hic est dies quem fecit dominus, id est quo mihi salutem dedit; hic est dies de quo dixit: Tempore acceptabili exaudivi te et in die salutis adiuvi te, id est dies quo ille mediator factus mi 1500 est in caput anguli: exsultemus ergo et iocundemur in eo. (20.) o domine, salvum me fac vero! o domine, bene prosperare iter vero! Quia dies salutis est, salvum fac. Quia de longinqua peregrinatione revertentes seiungimur ab eis qui oderant pacem, cum quibus eramus pacifici, et cum loque-

α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A H1) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖

17,3 [fa]ciens inc. G

17,3sq. Eph. 2,15sq. 18,2 passus] cf. Eph. 2,16 19,2sq. Ps. 114,2 4sq. Is. 49,8 20,3sq. cf. Ps. 119,7 16,1 domine om. F2 K w ‖ 2 ostendituris V2 F2 ‖ 3 praecepta F F2 17,1 at C1 D So1 Kr ma; ad cett. | dicimus] in caput anguli hic factus est (glossa uv.) add. N Gt T | la2sq. nam … anguli om. π S C1 So1 X pidem] lapis ε T (pc.) ‖ 2 hic1 … anguli om. K N Gt ζ Kr ma ‖ 3 in unum rep. K ‖ 4 commutaret] connecteret lo ma | dei cc (errore typ.) | scilicet] inquit α2 18,1 factus1] factum α2 | eius C1 So1 | est2] ei add. ε T Y | *angulari π | factus2] factum Mc2 ‖ 2 factus] factum α2 ‖ 3 passus est om. δ | illis F F2 | aedificaverunt δ ‖ 6 carnalium α2 H1 (pc.) ‖ 7 reprobarunt K P23 19,1 hic] haec α2 S N P6 w | quem] quam α2 K N P6 Y P23 w | dominus] exsultemus add. π S So1 X meminit iste] meminisse K | se dixisse K ε ζ P23 D ma; dixisse se tr. G (pc.) C1 (pc.) So1; dixisse π S C1 Y X 2 mihi om. δ ‖ 3 meos] *suos K ε ζ P23 D Kr w ma | hic] haec S ε ζ Y | quam α (exc. F2) K ε ζ Y ‖ 4 dixit] dominus add. H1 ε ζ Y D ‖ 5 accepto δ; acceptabile F2 S | adiuvavi V2 A G | quo] de praem. α2 H1 (pc.) ε Y 20,1 o1 … vero om. S C1 | me om. δ K Psalt. Ver. | vero (ita et Psalt. Ver.) om. V2 (pc.) F δ χ (pc. K) ε ζ C1 Y D So1 X ma | prospera S Psalt. Ver. Prosp cc | iter] inter F F2; iterum H1 (pc.) ε ζ C1 D So1 X ‖ 2 est] et add. ε Y | salvum] me add. π T P23 D ‖ 3 qui] quod F F2 H1 | oderunt Mc2 δ

66 | S. Augustini

remur eis, debellabant nos gratis, bene prosperare iter redeuntibus, quia tu nobis factus es via. (21.) benedictus enim qui venit in nomine domini. Maledictus ergo ille qui veniet in nomine suo, sicut in evangelio dicit: Ego veni in nomine patris mei, et non accepistis me; si alius venerit in nomine suo, illum accipietis. benediximus vos de domo domini. Credo quod ista vox magnorum est ad pusillos, eorum scilicet magnorum qui verbum deum apud deum, sicut in hac vita possunt, mente contingunt; tamen sermonem suum propter parvulos temperant, ut possint sinceriter dicere quod ait apostolus: Sive enim mente excessimus deo, sive temperantes sumus vobis; caritas enim Christi compellit nos. Ipsi parvulos benedicunt de interiore domo domini, ubi laus illa in saecula saeculorum non deficit; et ideo videte quid inde annuntient. (22.) deus dominus, et illuxit nobis. dominus ille qui venit in nomine domini, quem reprobaverunt aedificantes, et factus est in caput anguli, mediator ille dei et hominum, homo Christus Iesus, deus est: aequalis est patri, et illuxit nobis, ut quod credidimus intellegeremus, et vobis nondum intellegentibus, sed iam credentibus, enuntiaremus. Ut autem et vos intellegatis, constituite diem festum in frequentationibus, usque ad cornu altaris, id est usque ad interiorem domum dei, de qua vos benediximus, ubi sunt altaris excelsa. constituite diem festum, non tepide ac segniter, sed in frequentationibus. Ipsa est enim vox exsultationis, soni cc 1664 festivitatem celebrantis, ambulantium in loco tabernaculi admirabilis usque ad domum dei. Si enim est ibi spiritale sacrificium, sempiternum sacrificium laudis, et sacerdos sempiternus est, et altare sempiternum pacata mens ipsa iustorum. Hoc apertius dicimus, fratres: quicumque deum verbum intellegere volunt, non eis

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w 21,2sq. Io. 5, 43 5 verbum … deum2] cf. Io. 1,1sq. 7sq. 2 Cor. 5,13sq. 22,1sq. qui … domini] cf. Mt. 23,39 2 quem … anguli] cf. Mt. 21,42 3 1 Tim. 2,5 9 – 11 Ps. 41,5 4 debellabunt S C1 | gratis debellabant nos tr. δ | prospera χ ε C1 Y P23 D So1 X Kr cc ‖ 4sq. factus nobis tr. δ ‖ 5 es om. δ K 21,1 enim om. S P6 ‖ 2 venit G χ ε ζ P23 So1 X Kr ma ‖ 4 vobis α2 H1 (pc. uv.) ‖ 4sq. ad pusillos] apud illos V2 Mc2 A Gt; ac pusillorum F F2 ‖ 5 deum1] domini F F2 K ‖ 6 tamen] et praem. K ε ζ Y P23 D ma 6sq. ut possint] et possunt α χ C1 Y P23 ‖ 9 domus α2 | ubi laus] iubilans π (ac. G) | defecit V2 Mc2 δ χ 22,3 est2 om. Mc2 T | patris F F2 ‖ 4 credimus V2 G H1 K P6 P23 So1 w ‖ 5 iam] etiam V2 Y P23 | nuntiaremus π (exc. F) χ C1 P23 So1 X ‖ 6 constitue K | festum] sollemnem F F2 P6 w; sollemne Kr 6sq. frequentationibus (ita et Psalt. Ver. Prosp)] confrequentationibus F An3 ζ D Psalt. Ro. ma ‖ 7 cornua C1 Y X ma | ad2 om. F F2 ‖ 8 vobis α2 H1 | sunt] cornua add. δ (cornu ac. A) | altaria ε Y w ‖ 9 hac K | confrequentationibus Mc2 ε ζ Y D ma ‖ 10 celebrantes F F2 K | locum F F2 K ζ P23 | tabernaculis F F2 admirabilis om. δ ‖ 11 ibi] tibi δ | sempiternum sacrificium om. V2 F H1 P23 So1 ‖ 12 altari K 13 qui cum π | dei π | verbo F F2

5 v. 26

5

10 v. 27

5

10

in psalm. CXVII,20 – 23 | 67

sufficiat caro, quod propter eos verbum factum est, ut lacte nutrirentur, nec in terra 15 sufficiat iste dies festus quo agnus occisus est, sed constituatur in frequentationibus,

quousque perveniatur, exaltatis a domino mentibus nostris, usque ad eius divinitatem interiorem, qui nobis exteriorem humanitatem lacte nutriendis praebere dignatus est. (23.) Et quid ibi aliud, nisi laudes eius cantabimus? quid ibi aliud dicemus, nisi: v. 29 deus meus es tu, et confitebor tibi; deus meus es tu, et exaltabo te, mi 1501 confitebor tibi, domine, quoniam exaudisti me, et factus es mihi in salutem? Non strepitu verborum ista dicemus, sed dilectio inhaerens illi per 5 seipsam clamat istam vocem, et dilectio ipsa vox ista est. Itaque sicut coepit laudem, v. 29 ita terminat: confitemini domino, quoniam bonus, quoniam in saeculum misericordia eius. Hinc coepit psalmus, huc desinit, quoniam sicut ab initio quod deseruimus, ita in finem quo redimus, non est aliquid quod salubrius delectet quam laus dei, et semper alleluia.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G H1)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 Y P23 D So1 X Kr w ‖

23,9 alleluia des. Kr

14 caro … est] cf. Io. 1,14 | lacte nutrirentur] cf. 1 Cor. 3,2 14 sufficiant F F2 | verbum] caro add. F F2 H1 ‖ 15 quo] quod α2; ubi K P23 | constituite K P23 | confrequentationibus α (exc. F2) S ε ζ C1 Y D So1 X ma ‖ 16 perveniatur om. K P23 | vestris K P23 ‖ 16sq. divinitatem eius tr. P6 D ‖ 17 lactem ε | praeberi N An3 D 23,1 quid1 ir. K | ibi2 om. Mc2 P23 | aliud2] alia ε | dicimus V2 δ ‖ 2 es tu1 om. δ ‖ 3 domine om. δ K 4 dicimus K ε ζ C1 (pc.) P23 D So1 w | dilectioni haerens π S Y X; dilectio haerens P23 Kr w | est T C1 ‖ V2 (pc.) G (pc.) H1 (pc.) ‖ 5 seipsum ε T | ista voce A G | ipsa] ista F H1 S C1 So1 X | ista om. ε ζ Y D w; ipsa G H1 | est ista tr. ma ‖ 6 bonus] est add. α H1 S C1 So1 X ‖ 7 hinc] hic α2 Kr | huc] ut K P23 | quoniam] quod non S C1 So1 ‖ 8 fine Gt D w | quo] quod α2 | reddimus F F2 | delectat F2 δ ‖ 9 quam] quo δ (ac.); quem K | alleluia] amen add. K P23 Kr

68 | S. Augustini

IN PSALMUM CXVIII PROOEMIUM Psalmos omnes ceteros, quos codicem psalmorum novimus continere, quod ecclesiae consuetudine psalterium nuncupatur, partim sermocinando in populis, partim dictando exposui, donante domino, sicut potui; psalmum vero centesimum octavum decimum, non tam propter eius notissimam longitudinem, quam propter altitudinem paucis cognoscibilem differebam. Et cum molestissime ferrent fratres 5 mei eius solius expositionem, quantum ad eiusdem corporis psalmos pertinet, deesse opusculis nostris meque ad hoc solvendum debitum vehementer urguerent, diu petentibus iubentibusque non cessi quia quotienscumque inde cogitare tentavi, semper vires nostrae intentionis excessit. Quanto enim videtur apertior, tanto mihi profundior videri solet, ita ut etiam 10 cc 1665 quam sit profundus, demonstrare non possim. Aliorum quippe, qui difficile intelleguntur, etiamsi in obscuritate sensus latet, ipsa tamen apparet obscuritas; huius autem nec ipsa, quoniam talem praebet superficiem, ut lectorem atque auditorem, non expositorem necessarium habere credatur. Et nunc quod tandem ad pertractationem eius accedo, quid in eo possim, prorsus ignoro; spero tamen, ut aliquid 15 possim, adfuturum atque adiuturum deum. Sic enim fecit in omnibus quaecumque sufficienter, cum prius mihi ad intellegendum vel explicandum difficilia ac paene impossibilia viderentur, exposui. π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,prooem.,1 psalmos inc. Mn ‖ 5 differebam des. K P23 ‖ 8 quia inc. K P23 ‖ 10 solet des. K P23 ‖ 11 aliorum inc. K P23 ‖ 16 deum des. K P23 CXVIII,prooem.,2 prooemium (cf. infra prooem.,22)] incipit tractatus de psalmo CXVIII V2; incipit prologus aurelii augustini episcopi in expositione psalmi CXVIII Mc2; incipit de psalmo CXVIII aurelii augustini episcopi F; incipit sermo I. aurelii augustini episcopi F2; incipit de psalmo CXVIII δ An3; incipit prologus in sermones sancti augustini quas graeci homelias (omelias Mn) vocant H1 Mn; incipit psalmus K; incipit proymnium de psalmo CXVIII S Y; incipit prooemium de psalmo CXVIII C1 Y (pc.) X (prohemium); incipit prooemium in psalmum CXVIII P23; incipit prooemium sancti augustini episcopi de psalmo CXVIII P6; incipit prologus in psalmo CXVIII T; incipit prologus expositionis psalmi CXVIII D; incipit prologus in sancti augustini quas graeci humelias (sic) vocant So1b; incipit CXVIII N (pc.); incipit om. N Gt So1a prooem.,1 psalmus K ‖ 1 ‒ 23 psalmos … praeloquendum rep. So1 (textum prooemii bis eadem manus scripsit. Prior scriptura [= So1a] sequitur sine incipit enarrationem CXVII, posterior [= So1b] inscriptionem litteris uncialibus exaratam habet in capite sequentis paginae) ‖ 3 deo H1 Mn So1b ‖ 4 propter2] eius add. δ P6 D So1a X ma ‖ 5 altitudinem] profunditatem C1 D So1a X ma | ferrent om. F2 So1a X 6 corporis] psalmi add. ε T | psalmus δ S Mn So1b X ‖ 7 urgerent Mc2 G (pc.) S An3 ζ C1 H1 (pc.) Y D So1b X 10 profundius F F2 P6 ma ‖ 8 cessit F F2 | quotiescumque G ε P6 (pc.) H1 Mn Y So1a X (pc.) ma ‖ 11 possem π S C1 So1a X ma | qui om. α2 ‖ 12 in om. G S X | obscuritas om. F F2 ‖ 14 non expositorem om. ε ζ H1 Mn Y So1b ‖ 14sq. pertractionem V2 δ So1b; perpetrationem α2 ‖ 15 quod Gt An3 16 adiutorum F2 S; adiutorium F2 S | fecit in] feci de ε ζ H1 Mn Y P23 D So1b ma ‖ 18 videbantur H1 Mn So1b

in psalm. CXVIII,prooem. – CXVIII,I,1 | 69

Statui autem per sermones id agere, qui proferantur in populis, quas Graeci 20 ὁμιλίας vocant. Hoc enim iustius esse arbitror, ut conventus ecclesiastici non frau-

dentur etiam psalmi huius intellegentia, cuius, ut aliorum, delectari assolent cantilena. Sed sit hoc usque prooemium: iam de ipso est loquendum, de quo istuc visum est praeloquendum. SERMO I (1.) Ab exordio suo magnus psalmus iste, carissimi, exhortatur nos ad beatitudinem, quam nemo est qui non expetat. Quis enim usquam vel potest, vel potuit, vel poterit inveniri qui nolit esse beatus? Quid igitur exhortatione opus est ad eam rem quam sua sponte appetit animus humanus? Nam profecto qui exhortatur, id agit ut 5 excitetur voluntas eius cum quo agit, ad illud propter quod exhortationis adhibetur mi 1502 alloquium. Utquid ergo nobiscum agitur ut velimus quod nolle non possumus, nisi quia omnes quidem beatitudinem concupiscunt, sed quomodo ad eam perveniatur, plurimi nesciunt? v. 1 Ideoque hoc docet iste, qui dicit: beati immaculati in via, qui ambulant 10 in lege domini, tamquam diceret: ‘Scio quid velis: beatitudinem quaeris; si ergo

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y D So1 X w ‖ cant des. K P23 ‖ 22 sed inc. K P23

19 statui inc. K P23 ‖

20 vo-

19 proferuntur ε ζ Mn Y D So1b X | quos F (pc.) Gt (pc.) P6 So1a X (pc.) ‖ 20 homilias K H1; homelias π N Gt H1 (pc.) So1b; omelias Mc2 (pc.) S An3 ζ C1 Y P23 D X | esse om. δ ‖ 21 intellegentiam H1 Mn | solent S ε 22 hoc] huc ε ζ C1 (pc.) H1 Mn Y P23 D So1 X ma | proemmium V2; ζ C1 Y D So1a X; atque solent So1b ‖ proemium V2 (pc.) α2 (uv. F2) G Gt An3 ζ C1 H1 Y (pc.) P23 D So1a; proymnum A S; prohymium K; prochemium Mn; prohemium So1b X; prohimnium Y; lectio dubia N | de1] die K | istuc C1 H1 ma; istud | visus S C1 π S N ζ C1 (pc.) H1 (pc.) P23 D So1a X; istum K; istic Gt An3 Y; tunc Mn So1a 23 proloquendum Gt An3 T H1 Mn Y P23; explicit add. N Gt; explicit prologus add. Mc2 An3 T D So1b; explicit prohymnum add. S; explicit proemium add. P6 C1 Y (pc.); explicit prohemium add. X; explicit prohimnium add. Y; explicit om. V2 F F2 δ K Mn P23 So1a 1,1 incipit expositio de psalmo centesimo octavo decimo V2; incipit sermo I Mc2; incipit sermo II F2; incipiunt expositiones de psalmo CXVIII δ; incipiunt sermones in expositione psalmi centesimi octavi decimi sancti augustini episcopi H1 Mn; incipiunt omeliae aurelii augustini de psalmo CXVIII P6; incipit eiusdem psalmi expositio T; incipiunt expositiones psalmi CXVIII S C1 Y; incipiunt omeliae (xxx add. An3) augustini aurelii de psalmo centesimo (centesimo om. ac. N) octavo decimo ab exordio suo ε; incipit sermo primus expositionis psalmi Cmi XVIIImi D; incipit sermo primus de eodem psalmo X; incipiunt expositiones de psalmo centesimo XVIII So1; incipit de psalmo CXVIII. ALEPH w (in quo expositio psalmi digesta est per singulas hebraicas litteras); incipit om. F K P23 1,1 iste psalmus tr. P23 D | ad] ut N Gt ζ H1 Y ‖ 1sq. beatitudinem] quaeramus add. ζ ‖ 2 expetat V2 (pc.) T C1 (pc.) H1 (pc.) Y (pc.) P23 (pc.) D ma; expectat V2 Mc2 (uv.) δ χ P6 C1 H1 Mn Y P23 X; expectet F F2 ε So1 X (pc.) | umquam ε ζ H1 Mn Y D So1 X ‖ 3 poterit] in veritate add. F F2 | invenire N Gt H1 Mn Y So1 noluit α; voluit F2 | esse nolit ε ζ H1 D So1 | ea hortatione S C1 X; ea exhortatione ε T Y ‖ 4 humanus *om. ε ζ H1 Mn Y D So1 | id agit] adiungit F F2 ‖ 5 cum … illud] id agit ad illud cum quo F F2 | adhibet α2; adhibeatur S C1 Y X ‖ 6 utquid] ut S C1 | ut] vel add. δ | non om. F F2; nos ε Mn Y ‖ 7 quonam modo F (pc.) S (pc.) C1 P23 ma; quodammodo K

70 | S. Augustini

vis esse beatus, esto immaculatus’. Illud enim omnes, hoc autem pauci volunt, sine quo non pervenitur ad illud quod omnes volunt. Sed ubi erit quisque immaculatus, nisi in via? In qua via, nisi in lege domini? Ac per hoc beati immaculati in via, qui ambulant in lege domini, non superfluo nobis dicitur, sed exhortatio necessaria nostris mentibus adhibetur. Quid enim boni sit ad quod multi pigri sunt, id est immaculatos ambulare in via, quae lex est domini, sic ostenditur, cum beatos esse qui hoc faciunt, indicatur, ut propter illud quod omnes volunt, etiam hoc fiat quod plurimi nolunt. Beatum quippe esse, tam magnum est bonum, ut hoc et boni velint cc 1666 et mali. Nec mirum est quod boni propterea sunt boni, sed illud est mirum, quod etiam mali propterea sunt mali, ut sint beati. Nam quisquis libidinibus deditus luxuria stuprisque corrumpitur, in hoc malo beatitudinem quaerit, et se miserum putat, cum ad suae concupiscentiae voluptatem laetitiamque non pervenit, beatum vero non dubitat iactare cum pervenit. Et quisquis avaritiae facibus inardescit, ad hoc congregat quocumque modo divitias, ut beatus sit. Inimicorum sanguinem fundere quicumque desiderat, dominationem quisquis affectat, crudelitatem suam quisquis alienis cladibus pascit, in omnibus sceleribus beatitudinem quaerit. Hos igitur errantes et vera miseria falsam beatitudinem requirentes revocat ad viam, si audiatur, vox ista divina: beati immaculati in via, qui ambulant in lege domini, tamquam dicens: ‘Quo itis, peritis, et nescitis. Non illuc itur qua pergitis, quo pervenire desideratis; nam utique beati esse cupitis, sed misera sunt, et ad maiorem miseriam ducunt itinera ista qua curritis. Tam magnum bonum quaerere per mala nolite; si ad illud pervenire vultis, huc venite, hac ite via, perversam relinquite malignitatem, qui non potestis relinquere beatitudinis voluntatem. Frustra tendendo fatigamini, quo perveniendo inquinamini. Non autem beati inquinati in

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 12 sed inc. K ‖ 14 domini des. K ‖ 21 nam inc. K | corrumpitur des. K ‖ 26 affectat des. K | in inc. K

1,11 volunt des. K 24 quisquis inc. K

11 esse vis tr. V2 χ ε C1 H1 Mn Y D X | enim] autem S C1 X | autem] ergo C1 X ‖ 11sq. sine … volunt om. χ C1 Mn So1 X ‖ 12 non om. Mc2 G ‖ 14 vobis ζ | exhortatione F (pc.) P6 Y P23 ‖ 15 vestris ζ | mentibus] cordibus H1 Mn So1 ‖ 17 qui] quod C1 X | fiat] faciant Mc2 N ‖ 18 est om. Mc2 F2 δ | ut om. H1 Mn ‖ 19 mirum est illud tr. G P6 ‖ 21 quisque δ T | libidinibus] in praem. δ | deditus] ut add. ε ζ H1 Mn Y P23 | stupris quae K | corrumpatur ε ζ H1 Mn Y P23 So1 | malum α2 ‖ 22 ad] a H1 Mn | voluntatem F F2 ε P6 Y (uv.) P23 ‖ 23 vero] quasi add. α2 | dubitat] se add. F Y P23 | iactare cum] cum miser ad talia facta Mc2 F2; facta precum V2 A; factam G ‖ 24 quisque V2 Mc2 | quaecumque N Gt H1 Mn 25 beatus sit] et hoc malo beatitudinem quaerit K ‖ 26 cladibus] laudibus Mn So1 | pascitur π T Mn 28 veram miseriam α H1 Mn So1 | falsa beatitudine V2 (pc.) Mc2 (pc.) | beatitudine (uv.) N Gt So1 ‖ 29 viam] vitam V2 X ‖ 30 nescitis et peritis tr. H1 Mn So1 | et om. δ | non] hac via add. ζ | illac V2 S C1 31 quo] qua ε Y P23 ‖ 32 qua] quae ζ Mn H1 D X ma; illa Mc2 F2 | itur] scitur π X; itis A (pc.) K ‖ 33 malum H1 Mn So1 | hac] ac K; huc Gt An3 Mn Y P23 So1 | via perversam π; viae perversae cett. ma

15

20

25

30

35

in psalm. CXVIII,I,1 – 2 | 71

v. 2

5 v. 3

10

15

20

25

errore, qui ambulant in perversitate saeculi, sed beati immaculati in via, qui ambulant in lege domini’. (2.) Quid porro adiungat attendite: beati qui scrutantur testimonia eius, in toto corde exquirunt eum. Non mihi videtur aliud his verbis commemoratum beatorum genus, quam illud quod ante dictum est. Nam scrutari testimonia domini et eum in toto corde exquirere, hoc est immaculatum in via, in lege domini ambulare. Denique sequitur et dicit: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt. Si ergo ambulantes in via, id est in lege domini, ipsi sunt scrutantes testimonia eius et in toto corde exquirentes eum, profecto qui operantur iniquitatem non scrutantur testimonia eius. Et tamen novimus operarios iniquitatis mi 1503 ad hoc scrutari testimonia domini, quia malunt docti esse quam iusti; novimus et alios ad hoc scrutari testimonia domini, non quod iam recte vivant, sed ut sciant quemadmodum vivere debeant. Tales ergo nondum immaculati ambulant in lege domini, ac per hoc nondum beati. Quomodo ergo intellegendum est: beati qui scrutantur testimonia eius, cum videamus homines eius scrutari testimonia non beatos, quia non immaculatos? Nam scribae et Pharisaei cathedram Moysi sedentes, de quibus dominus ait: Quae dicunt, facite; quae autem faciunt, facere nolite: dicunt cc 1667 enim, et non faciunt, utique scrutabantur testimonia domini, ut haberent quae dicerent bona, quamvis facerent mala. Sed hos omittamus: recte quippe respondebitur nobis quod isti non scrutantur testimonia domini. Non enim quaerunt ipsa, sed aliud quaerunt per ipsa, id est ut glorificentur ab hominibus, vel ditentur. Non est hoc scrutari testimonia dei, non diligere quod ostendunt et nolle pervenire quo ducunt, id est ad deum. Aut si et ipsi scrutantur testimonia dei, quamvis non ut ipsum, sed ut aliud ex his inveniant et adquirant, certe non in toto corde exquirunt eum, quod non utique frustra hic additum cernimus. Sciens enim spiritus qui haec dicit, multos propter aliud, non propter quod constitutum est, scrutari testimonia eius, non

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 13 quomodo inc. K ‖ 15 immaculatos des. K ‖ 24 certe inc. K

‖

2,10 iusti des. K

2,15 scribae … sedentes] cf. Mt. 23,2 16sq. Mt. 23,3 36 perversitatem H1 So1 2,1 quid … attendite om. P6 Mn; nam sequitur H1 So1 ‖ 2 exquirent δ S C1 ‖ 3 quod] quam ε Y 4 in2] ex An3 P6 | via] et add. Gt ζ ‖ 8 scrutantes] servantes ε ζ Mn Y P23 So1 ‖ 10 quia om. N C1 H1 Mn So1 ‖ 13 ac] hac V2 Mc2 A | ergo om. F F2 ‖ 13sq. beati2 … eius1 om. ε T H1 Mn So1 ‖ 14 videmus F F2 ‖ 15 cathedram] cathedra F F2 Gt (uv.) So1; super praem. X (pc.) ma ‖ 17 dei V2 Mc2 (uv.) A (pc.) S C1 H1 Mn Y P23 X; eius A So1 ‖ 18 facere F F2 | sed] et ε ζ H1 Mn Y P23 So1 | os V2 S | omittam F; amittam 19 dei ε P6 Y P23 D; eius H1 Mn So1 ‖ 20 ipsa1] ipsam F F2 | hominibus] omnibus S C1 Mc2 F2 ‖ 21 est om. H1 Mn Y P23 So1 | hoc om. S C1 X | domini F H1 (uv.) ‖ 21 ‒ 23 non2 … dei om. H1 Mn So1 (ac.) 22 quo] qua C1 So1 (pc.) | dicunt S C1; ducuntur Y P23 | dominum F F2 21 et om. C1 So1 (ac.) X ma ‖ 23 aut] nam T Y P23; nam aut ε So1 (pc.) X | quamvis om. ζ | ut2 om. H1 Mn

72 | S. Augustini

tantum dixit: beati qui scrutantur testimonia eius, sed addidit: in toto corde exquirunt eum, tamquam docens quemadmodum, vel propter quid scrutanda sint testimonia domini. Denique in libro Sapientiae loquens ipsa sapientia: Quaerunt inquit me mali, et non inveniunt; oderunt enim sapientiam. Quod quid est aliud quam ‘oderunt me’? ‘Quaerunt ergo me, ait, et non me inveniunt quia oderunt me’. Quomodo igitur dicuntur quaerere quod oderunt, nisi quia non hoc, sed aliud ibi quaerunt? Non enim volunt esse sapientes in dei gloriam, sed volunt videri sapientes propter hominum gloriam. Quomodo enim sapientiam non oderunt, quae iubet et docet contemnendum esse quod diligunt? Proinde beati immaculati in via, qui ambulant in lege domini: beati qui scrutantur testimonia eius, in toto corde exquirunt eum. Sic enim scrutando testimonia eius, ut in toto corde exquirant eum, immaculati ambulant in lege domini. Numquid tamen ille non scrutabatur testimonia eius, nec quaerebat eum, qui dicebat: Magister bone, quid boni faciam, ut vitam aeternam consequar? Sed quomodo eum in toto corde quaesivit, cuius consilium divitiis suis non praetulit, quo audito tristis abscessit? Nam et propheta dicit Isaias: Quaerite dominum; et cum inveneritis eum, derelinquat impius vias suas, et vir iniquus cogitationes suas. (3.) Quaerunt itaque dominum et impii et iniqui, ut eo invento non sint impii, mi 1504 nec iniqui. Quomodo ergo iam beati, cum adhuc testimonia eius scrutantur et exquirunt eum, cum hoc facere possint et impii, possint et iniqui? Beatos autem esse impios et iniquos, quis vel impius dixerit aut iniquus? Ergo spe beati, sicut beati qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, non propter quod adest, quamdiu mala patiuntur, sed propter quod aderit, quoniam ipsorum est regnum caelorum; et beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, non quia esuriunt et sitiunt, sed propter quod sequi-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 36 proinde inc. K ‖ 42 abscessit des. K

‖

31 me1 des. K

29sq. Prov. 1,28sq. 40 Mt. 19,16; Mc. 10,17; Lc. 18,18 41sq. cuius … abscessit] cf. Mt. 19,21sq. 42sq. Is. 55,6sq. (cf. in psalm. 104,3,24) 3,4sq. Mt. 5,10 6 quoniam … caelorum] Mt. 5,3 6 – 8 beati … saturabuntur] Mt. 5,6 28 exquirent V2 δ S C Y | quod N An3 T H1 Mn Y P23 So1 | sunt F2 N An3 ζ Mn D So1 w ‖ 29 dei An3 D 30 invenient ε ζ H1 Mn D So1 X | quam] quod add. F F2 loquens] loquitur F So1 | quaerent K ‖ 31 ergo] enim δ | me2 om. α2 δ P6 Mn So1 | quia] qui ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ma ‖ 32 igitur om. α2 33 gloria dei δ | gloria α2 Mn ‖ 34sq. quomodo … diligunt om. α2 ‖ 36 beati1 om. K ‖ 37 praescrutantur H1 So1 | eum om. K | sic] si ε ζ H1 Mn Y So1 X | scrutantur α2 ‖ 38 ut om. F F2 K Y (pc.) P23 X; aut ε T Y | exquirunt V2 F2 K ε T Y P23 | ambulent V2 δ ‖ 41 consilium divitiis suis non X; consilium divitiis suis π S C1 Y P23; consilio divitias suas V2 (pc.) G (pc.) K ε ζ (suas om. T) C1 (pc.) H1 Mn D So1 ma 42 discessit Mn So1 | Isaias dicit tr. α2 Gt P6 H1 P23 ma ‖ 43 viam suam π X 3,1 dominum π T; deum cett. ma | ut] et Mc2 P6; et add. V2 (ac.) | sunt A P6 H1 ‖ 2 nec] et Gt (pc.) ζ So1 iam om. V2 (pc.) α2 | cum] dum π (exc. F2) S C1 Y P23 X ‖ 3 possint et impii possint] possunt et impii α2; possent et impii possent N An3 Y P23; possent et impii possunt N (pc.) Gt; possent et impii possint H1; et impii possent Mn; et impii possint S (ac.) P6 ‖ 4 impius] impios V2 (ac.) A (ac.) | aut] vel An3 P6 P23 D | sicut beati om. ε ζ H1 Mn Y P23 So1 ‖ 5 adest om. H1 Mn So1; est F F2 ‖ 6 quod om. δ

30

35

40

5

in psalm. CXVIII,I,2 – CXVIII,II,1 | 73

tur, quoniam ipsi saturabuntur; et beati qui plorant, non quia plorant, sed propter cc 1668 quod sequitur, quia ridebunt. Proinde beati qui scrutantur testimonia eius, in 10 toto corde exquirunt eum, non quia scrutantur et exquirunt, sed quia inventuri sunt quod exquirunt: in toto enim corde non neglegenter exquirunt. Si ergo spe beati, fortassis etiam spe immaculati. Nam profecto in hac vita, licet in lege domini ambulemus, licet scrutemur testimonia eius et in toto corde exquiramus eum, si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in 15 nobis non est. Sed hoc diligentius inquirendum est. Sequitur quippe: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt. Ex quo videri potest, qui ambulant in via domini, id est in lege domini, scrutando testimonia eius et in toto corde exquirendo eum, iam esse posse immaculatos, hoc est sine peccato, propter verba sequentia: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulave20 runt. Qui autem peccatum facit, et iniquitatem facit, ait beatus Iohannes, et addidit: Peccatum iniquitas est. Sed iam sermo iste claudendus est, nec in angustum tanta quaestio coartanda. SERMO II (1.) Scriptum est et legitur et verum est in hoc psalmo: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt. Sed elaborandum est, opitulante deo, in cuius manu sunt et nos et sermones nostri, ne recte dictum, non recte intellectum, lectorem auditoremve perturbet. Cavendum est enim, ne omnes sancti, 5 quorum illa vox est: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est, aut non putentur ambulare in viis domini, quoniam peccatum iniquitas est, et qui operantur iniquitatem non utique in viis eius ambulaverunt, aut quia dubium non est eos ambulare in viis domini, non credantur habere peccatum, quod procul dubio falsum est. Neque enim propter arrogantiam super10 biamque vitandam scriptum est: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos

v. 3

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 11 exquirunt2 des. K w

‖

3,9 proinde inc. K

8sq. beati … ridebunt] Mt. 5,5; cf. Lc. 6,21 14sq. 1 Io. 1,8 20sq. 1 Io. 3,4 CXVIII,II,1,3 Sap. 7,16 5sq. 1 Io. 1,8 6sq. 1 Io. 3,4 8 plorant1 … plorant2] lugent … lugent α2 H1 (pc.) ‖ 9 praescrutantur ε H1 Mn So1 ‖ 10 exquirunt1] 11 in … exquirunt2 om. δ ‖ 13 et om. exquirent V2 δ S C1 | exquirunt2] exquirent beati sunt K ‖ N (pc.) Gt T ‖ 13sq. requiramus ε ζ H1 Mn Y P23 ‖ 17 ambulat α2 G S C ‖ 18 exquirunt F F2 | immaculatus α2 δ S C1 ‖ 19 in om. Gt An3 Mn Y So1 ‖ 22 coartanda] est add. Y P23; coartando H1 So1 CXVIII,II,1,1 scriptum] quippe add. δ ‖ 3 domino S X | manus α (exc. F) An3 | ne] nec F δ | recte1] rectum V2 δ | non] et praem. α2 X ‖ 4 perturbet] hic (hoc ζ, huc Gt P23 X) usque cavendum est plus habet (vero ζ So1) contra pelagianistas add. ε ζ C1 (sl.) H1 Mn Y P23 D So1 X | enim] autem ε T H1 Mn So1 ‖ 5 ista 6 aut] si add. α2 | potenter ε ‖ 8 credentur S C1 ‖ 9 neque] non F F2 α2 | nos] nosmet δ ‖ propterea Mc2 A | arrogantium V2 Mc2 A

74 | S. Augustini

seducimus. Alioquin non adderetur: Et veritas in nobis non est, sed diceretur: ‘Humilitas in nobis non est’, praesertim quia sequitur unde iste sensus clarius illustretur omnesque auferat dubitationis ambages. Cum enim hoc beatus Iohannes dixisset, cc 1669 adiunxit: Si autem confessi fuerimus delicta nostra, fidelis est et iustus, qui nobis peccata nostra dimittat et mundet nos ab omni iniquitate. mi 1505 Quid hic dicit, quid contradicit damnabilis impietatis elatio? Si enim propter arrogantiam devitandam, non propter veritatem fatendam, non dicunt sancti se non habere peccatum, quid est quod confitentur, ut remissionem mundationemque mereantur? An et hoc fit ut arrogantia devitetur? Quomodo ergo impetrabitur peccatorum vera mundatio, quorum est falsa confessio? Conticescat igitur et arescat elatio fenea superborum se ipsa seducens, quae in auribus hominum simulata humilitate dicit se habere peccatum, in corde autem suo impia elatione dicit se non habere peccatum. Qui enim hoc dicunt, se ipsos seducunt, et veritas in eis non est. Sed quando in auribus hominum hoc dicunt, non tantum se ipsos, sed alios quoque doctrinae insanae perversitate seducunt; cum vero id in corde suo dicunt, illic se ipsos seducunt, illic in eis veritas non est; ac per hoc se ipsos in corde seducunt, et in corde veritatis lumen amittunt. Exclamet autem sancta familia Christi, fructificans et crescens in universo mundo, humiliter verax et veraciter humilis, exclamet, inquam: Si dixerimus quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est. Quod si confessi fuerimus delicta nostra fidelis est et iustus, ut dimittat nobis peccata nostra, et mundet nos ab omni iniquitate. Haec ut dicuntur, ita sentiantur. Tunc enim erit humilitas vera, si non sola ostentetur in lingua, ut simus secundum apostolum, non alta sapientes, sed humilibus consentientes. Non ait ‘colloquentes’, sed consentientes, quod non fit ore, sed corde. Hypocrita, si dicis te habere, cum credas te non habere peccatum, foris fingis humilitatem, intus amplecteris vanitatem. Ergo et in ore et in corde non habes veritatem. Quid tibi prodest videri hominibus humile esse quod

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X 14sq. 1 Io. 1,9 20sq. arescat … fenea] cf. Ps. 36,2 28sq. fructificans … mundo] cf. Col. 1,6 29 – 32 1 Io. 1,8sq. 33sq. Rom. 12,16 11 seducimus] et veritas in nobis non est V2 (pc.); α2 (non om. F2) ‖ 12 quia] quod add. F F2 13 enim om. Mc2 H1 ‖ 14sq. dimittat nobis peccata nostra tr. ε ζ H1 Mn So1 ‖ 15 nostra om. H1 Mn So1 | dimittit δ H1 ‖ 16 impietas H1 So1 ‖ 17 non2 om. Mc2 T X ‖ 18 quid om. α2 X | fatentur F F2 mundationemque om. Mc2 So1 ‖ 19 mereantur] credantur V2 δ | an] hanc ε Y P23 | impetrabunt α2 20 vera] veniam α2 ‖ 21 ipsam V2 F δ Gt ζ H1 Mn Y P23 D So1 X ‖ 22 dicit se1] se dicit tr. A T | se2] sese F F2 ‖ 23 hoc om. S C1 ‖ 24 alios] et praem. ε ζ Y P23 D | quosque N (pc.) Gt ζ ‖ 25 perversitatem C1; per perversitatem V2 A ‖ 26 in1 om. H1 Mn So1 | veritas in eis tr. P23 ma | corde] *suo praem. π Y; suo add. S C1 P23 D ma ‖ 27 ammittunt F2 G S N Gt C1 ‖ 28 exclamat π | et] ut F F2 ‖ 29 humiliter om. F F2 ‖ 32 ab omni om. Y P23 | sentientur Mc2 δ; sentiuntur F F2 ‖ 33 ostendetur V2 F2 δ; ostenditur Mc2 ‖ 35 fit non tr. δ | corde] de praem. H1 Mn So1; sed tu add. Y (pc.) P23 | te1] ista δ (sl. add. te G); om. H1 Mn So1 | credis F F2 ‖ 36 et2 om. Mc2 F ‖ 37 humilem F P23; humilis ε Mn So1 X (pc.)

15

20

25

30

35

in psalm. CXVIII,II,1 – 2 | 75

40

45

5

10

15

dicis, si deus videt altum esse quod sapis? Certe, si auribus divinum insonaret oraculum: ‘Noli altum dicere’, nec sic immerito damnareris, si humile in ore coram hominibus, et altum in corde coram domino loquereris. Cum vero audias: Noli altum sapere, sed time – non enim ait ‘dicere’, sed sapere –, cur non etiam intus es humilis ubi sapis? An ideo mens altitudine inflatur, ut humilitatem lingua mentiatur? Legis vel audis: Noli altum sapere, sed time, et tu in tantum sapis altum, ut te peccatum existimes non habere, ac per hoc, quia non vis timere, nihil tibi aliud remanet quam tumere. (2.) ‘Et unde, inquis, scriptum est: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt? An vero sancti domini non ambulant in viis domini? Quod si ambulant, inquit, non operantur iniquitatem; si non operantur iniquitatem, non cc 1670 habent peccatum, quoniam peccatum iniquitas est’. Exsurge in adiutorium mihi, domine Iesu, et contra haereticum superbientem opitulare mihi per apostolum confitentem. Ecce ubi est homo tuus exinaniens se, ut impleatur te. Ipsum audiamus, fratres mei; ipsum de hac quaestione si placet, immo quia placet, interrogemus. Dic nobis, Paule beatissime, utrum ambulaveris in viis domini, cum in carne mi 1506 adhuc viveres. Respondet: ‘Et unde dicebam: Veruntamen in quod pervenimus, in eo ambulemus? Unde dicebam: Numquid circumvenit vos Titus? Non eodem spiritu ambulavimus? Non iisdem vestigiis? Unde dicebam: Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus, non per speciem? Quae certior via domini quam fides, ex qua iustus vivit? In cuius alterius viae itinere ad superna tendebam, quando dicebam: Unum autem quae retro oblitus, in ea quae ante sunt extentus, secundum intentionem sequor ad palmam supernae vocationis dei in Christo Iesu? Postremo in qua alia via cucurreram, quando dicebam: Bonum certamen certavi, cursum consummavi?’ Satis sint ista responsa, quibus apostolum Paulum in viis domini ambulasse didicimus.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X 40sq. Rom. 11,20 2,4 1 Io. 3,4 (cf. supra 1,6sq.) | cf. Ps. 34,2 9sq. Phil. 3,16 10sq. 2 Cor. 12,18 11sq. 2 Cor. 5,6 13 fides … vivit] cf. Rom. 1,17; Gal. 3,11 14 – 16 Phil. 3,13sq. 16sq. 2 Tim. 4,7 39 humilis ε P6 Mn So1 X | in ore om. Y P23 ‖ 40 deo An3 P6 D X | loqueris F F2 H1 | noli] non Mn So1 42 humilitate Mc2 F2 S So1 X | lingua] in praem. F (pc.) Y P23 ‖ 44 existimes] non praem. N Gt; aestimes α2 H1 Mn So1 | non existimes tr. An3 P6 P23 D | quia om. S C1 X | remaneret F F2 G ‖ 45 tumere] timere π ζ H1 (pc.) P23 So1; tu timere N Gt H1 X 4 iniquitas peccatum tr. H1 Mn So1 ‖ 5 superveni2,3 inquit] inquis α2 H1 (pc.); inquid V2 S Y ‖ 6 se ut om. H1 Mn So1 | ipso An3 P6 So1 ‖ 7 mei] karissimi ε ζ D | si om. π entem H1 Mn So1 ‖ 8 utrum] vir π | ambulaveras α2 ‖ 9 adhuc om. Y P23 | respondet] responde dic ε T; responde et dic 9sq. in eo ambulemus om. H1 Mn So1 ‖ 10 vos Y (pc.) P23 | in quod] in quo F F2; inquid C1 So1 ‖ Titus] vestitos δ | non] *nonne G ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X ma | eodem] in praem. A X (id ac.) ‖ 11 ambulamus An3 T D | non] *nonne ε ζ H1 Mn P23 D So1 X ma | eisdem Mc2 P6 Y P23; hisdem C1 X ‖ 12 non] et 13 vivet H1 So1 ‖ 14 tendebat δ | quando] quo F F2 | autem om. H1 Mn So1 praem. H1 Mn So1 ‖ 15 extensus N Gt T ‖ 16 occurreram π ‖ 18 dicimus α2 (ac. Mc2) ε P6 H1 Mn Y P23 So1

76 | S. Augustini

Sed ab illo et aliud inquiramus: ‘Dic obsecro, apostole, quando adhuc in carne vivens in viis domini ambulabas, habebas peccatum, an sine peccato eras?’ Audiamus utrum se ipse seducat, an vero quod beatus Iohannes, eius coapostolus, sapiat; quoniam veritas erat in eis. Et hic ergo respondet: ‘Nonne legistis ubi confiteor, dicens: Non enim quod volo facio bonum, sed quod nolo malum, hoc ago?’ Et hoc audivimus. Iam itaque illud interrogamus: ‘Quomodo in viis domini ambulabas, si malum quod nolebas hoc agebas, cum psalmus sanctus insonet dicens: non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt?’ Audi continuo respondentem per sententiam consequentem: ‘Si quod nolo inquit ego hoc facio, iam non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum’. Ecce quemadmodum qui ambulant in viis domini, non operantur peccatum, et tamen non sunt sine peccato, quia iam non ipsi operantur illud, sed quod habitat in eis peccatum. (3.) Hic dicit aliquis: ‘Quomodo agebat quod nolebat malum, et quomodo ipse non id agebat, sed quod habitabat in illo peccatum?’ Interim iam illa quaestio soluta est, satisque apparuit scripturae auctoritate canonicae fieri posse ut ambulantes in viis domini, quamvis non sint sine peccato, non tamen id operentur ipsi. non enim cc 1671 qui operantur iniquitatem, hoc est peccatum, quia peccatum iniquitas est, in viis eius ambulaverunt. Iam vero qua ratione possit intellegi, et agens illud propter corpus mortis huius, in quo lex peccati habitat, et non ipse agens illud propter vias domini in quibus ambulat, alius sermo necessarius est, quia iste claudendus est.

20

25

30

5

SERMO III (1.) Propter id quod in psalmo isto scriptum est: non enim qui operantur v. 3 iniquitatem, in viis eius ambulaverunt, quoniam peccatum iniquitas est, sicut Iohannes apostolus dicit, exorta difficilis quaestio, quomodo possint sancti in hac

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ‖ modo inc. Beda ‖ 3,2 peccatum des. Beda Flor

2,19 dic inc. Flor ‖

24 quo-

21sq. cf. 1 Io. 1,8 (cf. supra 1,5sq.) 23 Rom. 7,15 27sq. Rom. 7,16sq. 3,5 1 Io. 3,4 7 cf. Rom. 7,24 CXVIII,III,1,2 1 Io. 3,4 19 et om. Y P23 | apostole] o praem. ε ζ C1 (pc.) D X ma; Paule praem. P6; Paule T ‖ 20 habebas om. F F2 ‖ 20sq. audimus H1 Mn ‖ 22 et om. ε T Mn Y P23 So1 | ergo] vero ε T | legitis V2 S C1 ‖ 23 volo] 24 utique F F2 | interrogemus Gt ζ X ‖ 27sq. ego non tr. ε T H1 Mn D So1 Flor hoc add. P6 X ‖ 29 operantur] iniquitatem vel add. F F2 | et om. δ S ‖ 30 illud] iniquitatem ζ H1 Mn So1 3,1 dicit (ita et Flor)] dicet S C1 H1 So1 ma | aliquid F F2 | quomodo2] quo F F2 ‖ 2 id non tr. Mc2 F δ Y P23 D | id] ait Mn So1 | egebat A So1 | habitat δ Gt So1 | ista lo ma ‖ 3 posset F F2 ‖ 4 tamen] enim add. ε H1 Mn Y So1 | operantur F F2 S ε C1 H1 Mn So1 X CXVIII,III,1,1 isto psalmo tr. F2 D X ‖ 3 quomodo possunt F ε P6 H1 Mn So1; quonam possint modo V2; quonam modo possunt Mc2; quodammodo possint δ; quonam modo possint G (pc.); quoniam modo possunt F2 S

in psalm. CXVIII,II,2 – CXVIII,III,1 | 77

vita et non esse sine peccato – quia et illud verum est: Si dixerimus quia peccatum 5 non habemus, nos ipsos seducimus, et veritas in nobis non est –, et tamen ambulare mi 1507

10

15

20

25

30

vias domini, quas non ambulant qui operantur iniquitatem, soluta est dicente apostolo Paulo: Iam non ego operor illud, sed id quod in me habitat peccatum. Quomodo enim est sine peccato, in quo habitat peccatum? Ambulat tamen vias domini, quas non ambulant qui operantur iniquitatem, quia iam non ipse operatur illud, sed quod in eo habitat peccatum. Veruntamen soluta est ista quaestio, ut difficilior altera nasceretur, quomodo agat homo quod ipse non agit. Utrumque enim dixit, et Non quod volo, ago, et Non ego operor illud, sed quod habitat in me peccatum. Unde intellegere debemus, quando peccatum quod habitat in nobis operatur in nobis, tunc nos id non operari quando nequaquam ei voluntas nostra consentit et tenet etiam corporis membra, ne oboediant desideriis eius. Quid enim operatur peccatum nolentibus nobis, nisi sola illicita desideria? Quibus si voluntatis non adhibeatur assensus, movetur quidem nonnullus affectus, sed nullus ei relaxatur effectus. Hoc praecepit idem apostolus ubi dicit: Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius, nec exhibeatis membra vestra arma iniquitatis peccato. Sunt itaque desideria peccati, quibus nos prohibuit oboedire. Operantur ergo peccatum haec desideria, quibus si oboedimus, et nos operamur; si autem obtemperantes apostolo non eis oboedimus, non illud nos operamur, sed quod in nobis habitat peccatum. Si autem desideria nulla haberemus illicita, nec nos, nec peccatum mali aliquid operaretur in nobis. Motum porro illiciti desiderii, cui non oboediendo non eum nos operamur, ideo cc 1672 et nos agere dicimur, quoniam non est naturae vigor alienae, sed languor est nostrae; a quo languore omnimodo salvi erimus, cum et animo et corpore immortales facti fuerimus. Quapropter et quia in viis domini ambulamus, non oboedimus desideriis peccati, et quia non sumus sine peccato, habemus desideria peccati. Ac

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ‖ inc. Flor ‖ 29 fuerimus des. Flor

CXVIII,III,1,12 utrumque

4sq. 1 Io. 1,8 7 Rom. 6,12sq. 12 Rom. 7,15 12sq. Rom. 7,20 19sq. Rom. 6,12sq. 4 et1 om. C1 (pc.) Mn D ‖ 5 ipsi nos N | ipsi Gt | ambulare S (pc.) P6 X (pc.) ma; ambularent V2 F δ S N Gt C1 Mn Y P23 So1 X; ambulent G (pc.) Gt (pc.) An3 T Y (pc.) D; ambulant F2 C1 (pc.) So1 (pc.) ‖ 7 id om. P6 9 quas] quam π | iniquitatem om. S C1 ma | ipsi operantur α2 Mn | habitat in me tr. P6 Mn D ‖ 10 habitat in eo tr. Mn D; habitat in eis α2; in eis habitat H1 ‖ 11 veruntamen] ita add. S ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma | quaestio ista tr. lo ma | difficiliora V2 F (uv.) F2 A ‖ 12 agat] agit F Mn | agit] agat V2 P6 quod non tr. δ ‖ 14 operantur F F2 So1 ‖ 15 ne] non N; ut non N (pc.) Gt P6 X ‖ 16 operantur F F2 17 si] sua F F2 | voluntatibus N Gt X | adhibeatur] habeatur H1 So1 | moveatur ε; ammovetur F F2 18 nonnullis F F2 | praecipit V2 F F2 X (pc.) ‖ 22 ei δ ‖ 22sq. oboedimus eis tr. lo ma ‖ 23 habitat in nobis tr. P6 P23 ‖ 24 habemus F C1 | nos om. C1 (pc.) X | nec2 om. S C1 (pc.) X | operarentur α A (operentur ac.) H1 ‖ 26 illiciti] id est add. V2 F F2 δ ‖ 28 *noster π Mn So1 ‖ 29 oboediemus H1 Mn So1 30 ac] hac V2 F δ N

78 | S. Augustini

per hoc iam nos ea non operamur, non eis oboediendo, sed quod in nobis habitat peccatum, eadem commovendo: non enim qui operantur iniquitatem, id est oboediunt desideriis peccati, in viis domini ambulaverunt. (2.) Sed adhuc quaerendum est quae petamus dimitti nobis, quando dicimus deo: Dimitte nobis debita nostra: utrum quae nos operamur, quando peccati desideriis oboedimus, an ipsa desideria nobis dimitti volumus, quae nos non operamur, sed quod habitat in nobis peccatum? Quantum quidem ego sapere possum, languoris illius et infirmitatis, unde illicita desideria commoventur, quod peccatum appellat apostolus, universus reatus sacramento baptismatis est solutus, cum omnibus quae illi oboedientes fecimus, diximus, cogitavimus. Nec nobis deinceps languor iste obesset, quamvis inesset, si desideriis eius illicitis nullis umquam oboedientiam praeberemus, sive operatione sive locutione mi 1508 sive tacita assensione, donec etiam ipse sanaretur, cum id quod poscimus esset impletum, sive dicentes: Veniat regnum tuum, sive dicentes: Libera nos a malo. Sed quoniam tentatio est vita humana super terram, etiamsi a criminibus longe simus, non tamen deest ubi desideriis peccati vel facto vel dicto vel cogitatu oboediamus, quando adversus maiora vigilantibus quaedam incautis minuta subrepunt quae si adversus nos colligantur, etsi non singula suis molibus conterunt, omnia tamen acervo nos obruunt. Et propter haec etiam hi qui ambulant in viis domini dicunt: Dimitte nobis debita nostra, quoniam ad vias domini et ipsa oratio pertinet, et ipsa confessio, quamvis non ad eas peccata pertineant. (3.) Itaque in viis domini, quas omnes fides una complectitur, qua in eum creditur qui iustificat impium, qui etiam dixit: Ego sum via, nemo peccatum operatur, sed confitetur. Deviat ergo, cum peccat; et ideo peccatum viae non tribuitur, quod a deviante committitur, sed in via fidei pro non peccantibus habentur, quibus peccata non imputantur. De quibus apostolus Paulus iustitiam fidei commendans, in psalmo

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ‖ 10 sanaretur des. Flor

2,4sq. languoris inc. Flor

2,2 Mt. 6,12 5 Rom. 7,17 11 Mt. 6,10.13 12 Iob 7,1 17 Mt. 6,12 3,1sq. Rom. 4,5 2 Io. 14,6 32 est] qui add. Mc2 Gt An3 ζ D X (pc.) ‖ 33 dei H1 Mn So1 2,1 quaerendum] credendum H1 Mn So1 | dimitte δ C1 X | quando] quam S C1 ‖ 2 utrumque V2 F F2 δ S ε Mn Y ‖ 2sq. peccati desideriis] peccatis Y P23 ‖ 4 capere F F2 ‖ 5 unde] et add. An3 D ‖ 6 universos An3 X ‖ 8 quamvis inesset om. H1 Mn Flor | si om. V2 C1 So1 X ‖ 9 nullis] nisi illis So1 X | ope10 ascensione V2 Mc2 A Mn X; asensione C1 H1 So1 | cum] quod π rationem … locutionem H1 Mn ‖ H1 (pc. uv.) | possimus V2 (pc.) F2; possumus δ (ir.; poscamus sl. G) | esse π ‖ 11 adveniat α2 So1 | malo om. Y P23 ‖ 13 cogitato V2 G N Gt H1 Y D ‖ 14 adversum H1 Mn So1 | si om. α2 ‖ 15 motibus ε T H1 (ac. uv.) Mn Y P23 X ‖ 16 acervo] suo add. P6 D | et om. α2 δ S C1 | haec] hoc ε ζ C1 (pc.) Y P23 X | hii F2 N Mn So1 ‖ 17 et2 om. F F2 ‖ 18 ea F2 ε T Y P23; eam Mc2 F | pertinent S C1 3,1 vias ε H1 Mn Y P23 | omnis ε Y P23 | fidelis F (pc.) Y (pc.) P23; fideles Y | qua] qui F (i ex a uv.) ε T H1 Y P23 So1 ‖ 2 credit F (pc.) T Y (pc.) P23 So1 ‖ 3 quod] cum add. S C1 ‖ 4sq. quibus … imputantur om. H1 Mn So1 ‖ 5 Paulus apostolus tr. α

5

10

15

5

in psalm. CXVIII,III,1 – 3 | 79

10

15

20

25

30

scriptum esse monstravit: Beati quorum remissae sunt iniquitates, et quorum tecta sunt peccata: beatus vir cui non imputavit dominus peccatum. Hoc praestant viae cc 1673 domini; ac per hoc, quoniam iustus ex fide vivit, ab ista via domini illa alienat iniquitas, quae est infidelitas. In hac autem via, id est in fide pia, quisquis ambulat, aut peccatum non operatur aut, si quid a deviante committitur, propter viam non imputatur et tamquam non fuerit operatus accipitur. Et ideo bene etiam sic intellegitur non enim qui operantur iniquitatem, in viis eius ambulaverunt, ut hanc iniquitatem significaverit, quae recedit a fide, aut non accedit ad fidem. Quemadmodum enim ait dominus de Iudaeis: Si non venirem, peccatum non haberent. Nec utique sine ullo peccato erant, antequam Christus veniret in carne, et ex quo venit, coeperunt habere peccatum; sed peccatum quoddam certum, id est infidelitatis, intellegi voluit, quoniam non crediderunt in eum. Ita qui operantur iniquitatem, non quamlibet, sed hanc ipsam infidelitatis, non in viis eius ambulaverunt, quia universae viae domini misericordia et veritas. Utrumque autem in Christo est, et praeter Christum nusquam est: Dico enim Christum ait apostolus ministrum fuisse circumcisionis propter veritatem dei, ad confirmandas promissiones patrum; gentes autem super misericordia glorificare deum. In hoc igitur misericordia, qua nos redemit; in hoc veritas, qua id quod promisit implevit, et impleturus est quod promittit. qui ergo operantur iniquitatem, id est infidelitatem, non in viis eius ambulaverunt, quia in Christum non crediderunt. Ergo convertantur et in eum qui iustificat impium pie credant atque in illo misericordiam peccatis dimissis, et veritatem completis promissis, hoc est universas vias domini inveniant: in quibus ambulantes non operabuntur iniquitatem, quia non mi 1509 tenebunt infidelitatem, sed fidem, quae per dilectionem operatur et cui peccatum non imputatur.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X 6sq. Ps. 31,1sq.; Rom. 4,7 8 Rom. 1,17; Gal. 3,11 14sq. Io. 15,22 19 Ps. 24,10 20 – 22 Rom. 15,8sq. 26 Rom. 4,5 29 Gal. 5,6 6 monstravi S C1 ‖ 7 imputabit F2 A (pc.) P6 ‖ 8 ac] hac V2 F A N | illa] est add. V2 G | aliena π; ali9 fide om. δ; fidei F F2 (uv.) | pia] via add. F F2; via praem. δ | ambulet F F2 enatur F (pc.) Y P23 ‖ 14 venissem ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X ma ‖ 16 veniret] *venisset π S C1 So1 X | et om. So1 X ‖ 17 id om. α2 | ita] itaque P6 H1 ‖ 18 infidelitatem α2 H1 ‖ 20 propter F F2 ‖ 21 Christum] Iesum add. F F2 22 misericordiam V2 N T C1 D So1 ma ‖ 23 hoc1] hac π (exc. F) | qua1] quia V2 (pc.) G (pc.) An3 (pc.) ζ H1 (pc.) Y P23 (pc.) ma; quae S | qua2] *quia δ ε ζ H1 Mn Y P23 So1 X ma | promisit] misit H1; pro δ 24 implebit V2 A | promisit Y P23 X ‖ 25 Christo ε ζ D ‖ 26 convertuntur ε H1 (ac.) Mn Y P23 So1 | et om. 26sq. misericordia F F2 P23 (pc.) ‖ 27 veritate F P23 | promissis] α2 | credunt ε H1 Mn Y P23 So1 ‖ dimissis F F2 H1 ‖ 28 operantur α2 ε ζ Y P23 X

80 | S. Augustini

SERMO IV (1.) Quis est, carissimi, qui domino dicit: tu praecepisti mandata tua custodire nimis. utinam dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata tua? Quis est qui haec dicit, nisi unumquodque membrum Christi vel potius universum corpus Christi? Et quid est tu praecepisti mandata tua custodire nimis? Utrum nimis praecepisti, an nimis custodire? Quodlibet horum intellegamus, contra illam memorabilem nobilemque sententiam hoc dictum videtur, quam Graeci cc 1674 laudant in sapientibus suis, et Latini laudando consentiunt: Ne quid nimis. Si enim hoc verum est, ut ne quid nimis fiat, quomodo verum est quod hic dicitur: tu praecepisti mandata tua custodire nimis? Quando deus aliquid vel nimis praecipere vel nimis custodire vellet, si omne nimium reprehensione dignum esset? Diceremus ergo nos nulla Graecorum sapientium auctoritate terreri, intuentes quod scriptum est: Nonne stultam fecit deus sapientiam huius mundi? Et potius istam sententiam falsam esse crederemus, qua dictum est: Ne quid nimis, quam divinum eloquium, ubi legimus atque cantamus: tu praecepisti mandata tua custodire nimis, nisi nos, non Graeca elatio, sed vera ratio revocaret. ‘Nimis’ quippe dicitur quidquid plus fuerit quam oportet. Nam ‘parum’ et ‘nimium’ duo sunt inter se contraria. ‘Parum’ est quod minus est quam oportet; ‘nimium’ plus quam oportet. Horum in medio modus est, quod dicitur: ‘Satis est’. Cum utique utile sit in vita et moribus, ut amplius quam oportet nihil omnino faciamus, profecto veram esse sententiam Ne quid nimis fateri potius quam negare debemus. Sed aliquando Latina lingua hoc verbo sic abutitur, ut ‘nimis’ pro eo quod est ‘valde’, et positum inveniamus in litteris sacris, et ponamus in sermonibus nostris. Nam et hic, tu praecepisti mandata tua custodire nimis, nonnisi ‘valde’ intel-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ‖ 8 nimis des. K ‖ 23 sed inc. K

CXVIII,IV,1,1 tu inc. K w

CXVIII,IV,1,8 cf. Arist. rhet. 1389b; Ter. And. 61; Auson. lud. sept. sap. 155 13 1 Cor. 1,20 CXVIII,IV,1,1 quis] quid Mn Y P23 | est] iste add. F F2 | carissimi] fratres praem. α H1 ‖ 2 custodire (cf. i. XVI,3,3)] custodiri S An3 (pc.) ζ C1 D X ma ‖ 3 respicio F F2 G H1 Mn Y P23 So1 ‖ 4 hoc Mc2 F2 ε ζ Y P23 D ma | unumquotque H1 So1; unumquoque S C1 ‖ 5 corpus] membrum H1 Mn So1 | custodiri F χ N (pc.) 6 utrum] autem add. F F2 | custodiri χ ε ζ C1 An3 ζ C1 D X Psalt. Ver. Prosp (ed.; custodire codd.) ma ‖ 7 illam om. δ ‖ 8 ne om. Mn So1 ‖ 9 fiet H1 Mn Mn Y P23 D So1 ma | eorum An3 Mn D So1 ‖ 10 custodiri S An3 ζ C1 D X ma ‖ 11 praecipere π; praeciperet cett. ma | custodiri S N (pc.) An3 (pc.) ζ C1 Mn D So1 X ma | vellet om. ε ζ Y P23 ‖ 12 esse δ So1 | terreri] teneri lo ma ‖ 14 qua] quia A ε (lnp. N) H1 Mn So1 ‖ 15 custodiri F S An3 ζ C1 D X ma; lnp. N ‖ 18 intra δ ‖ 19 nimium] et praem. S ε ζ C1 Y P23 D X ma; quod add. G P6; est quod add. T | plus] est add. ε ζ H1 Mn D So1 | modis V2 δ | est1 om. F F2 | qui α2 20 itaque V2 S P6 C1 Mn D ma ‖ 23 verbum F F2 H1 (pc.); quo V2 (pc.) G (pc.) T Mn | sat S C1 X ma ‖ sic] si δ ‖ 24 et1 om. G (pc.) K P6 So1 ‖ 25 custodiri F F2 S N An3 ζ C1 Y D X ma

v. 4–6

5

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,IV,1 – 2 | 81

30

5

10

15

legimus, si recte intellegimus; et ‘nimis te diligo’, si alicui carissimo dicimus, non utique plus quam oportet, sed valde nos diligere intellegi volumus. Denique illa Graeca sententia non habet hoc verbum, quod hic legitur: ibi enim est ἄγαν, quod est ‘nimis’; hic est autem σφόδρα, quod est ‘valde’. Sed aliquando, ut diximus, ‘nimis’ pro eo quod est ‘valde’ et dictum invenimus et dicimus. Unde nonnulli etiam Latini codices non habent tu praecepisti mandata tua custodire nimis, sed valde. Valde itaque praecepit hoc deus, et valde oportet dei custodire mandata. (2.) Sed humilis pietas vel pia humilitas et fides non immemor gratiae quid adiungat attendite: utinam inquit dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. Praecepisti quidem tu, sed utinam quod praecepisti fiat mihi. Ubi mi 1510 audis utinam, vocem optantis agnosce; et agnita voce optantis, depone superbiam praesumentis. Quis enim se dicat optare quod sic habet in arbitrii potestate, ut nullo indigens adiumento id possit efficere? Ergo si optat homo quod praecipit deus, ut det ipse quod praecipit rogandus est deus. A quo enim optandum est, nisi ab illo, a quo patre luminum omne datum optimum et omne donum perfectum, sancta scriptura cc 1675 teste, descendit? Propter eos autem qui putant hoc solo nos ad faciendam iustitiam divinitus adiuvari, quod dei praecepta nobis in notitiam perferuntur, ut ea cognita, iam sine ulla dei gratia, solis nostrae voluntatis viribus impleantur, non optavit dirigi vias suas ad custodiendas iustificationes dei, nisi iam eius acceptis ipso praecipiente mandatis. Ad hoc enim pertinet quod praemisit tu praecepisti mandata tua custodire nimis, tamquam diceret: ‘Iam legem accepi, iam novi; tu enim praecepisti mandata tua custodire nimis, et mandata tua sancta et iusta et bona, sed peccatum per bonum mihi operatur mortem nisi adiuvetur gratia’. utinam ergo dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 29 sed inc. K ‖ 2,5 praesumentis des. K ‖ 17 utinam inc. K

27 volumus des. K

2,8sq. Iac. 1,17 16sq. mandata2 … mortem] cf. Rom. 7,12sq. 26 recte] certe H1 Mn So1 | si2 om. π ‖ 27 diligi α2 ‖ 28 ubi ζ X | est enim tr. V2 P6 | aΓaN ε D X; agan π 29 CΦωΔΡΑ ε P6; sphodra V2 Mc2 δ H1 So1; sfodra An3 (im.) P6 (sl.); S ζ C1 H1 Mn Y P23 D (pc.) So1 ‖ spohdra Mn; spodra F F2 D; sphoda S C1 Y P23 ‖ 29sq. sed … valde om. π ‖ 29 dixi χ Mn So1 | nimis2 om. ε ζ C1 H1 (pc.) Y ‖ 30 valde] nimis add. ζ ‖ 31 praecepisti] mandasti α2 | custodiri F (pc.) χ An3 C1 Y D X ma ‖ 32 praecipit K | custodire dei tr. δ | custodiri N (pc.) An3 (pc.) ζ C1 X ma 2 inquit om. F F2 H1 So1 2,1 vel] et F F2 P23 | humilitas] mandata add. ε Y P23 X | quod H1 Mn So1 ‖ 3 tu om.Y P23 ‖ 4 cognita α2 ‖ 5 praesumentis] deprimentis α2 | se om. Y P23 | dicit F F2 X | potesta6 posset α2 | praecipit] praecepit F δ S N P6 Y P23 X | praecipit deus om. ε H1 Mn So1 tem H1 So1 ‖ 7 praecipit] praecepit δ An3 Mn Y P23 So1 | deus] praecepit deus add. ε T H1 Mn D; quod praecepit deus add. So1 | optandus F F2 Y ‖ 8 perfectum] desursum est add. F F2 ‖ 10 faciendum T H1 ‖ 11 praecepta dei tr. Y P23 | proferuntur Mn ma ‖ 12 optabit ε; optabat H1 Mn So1; optat hic T ma ‖ 13 ad om. ε H1 Y So1 ‖ 14 promisit V2 F2 ‖ 15 custodiri F (pc.) S An3 ζ C1 H1 Y D X ma | accepi iam] acceptam V2 Mc2 δ ‖ 16 custodiri S N An3 ζ C1 H1 Y P23 D X ma | et2 om. Mc2 δ ‖ 17 operabitur ε ζ Mn D So1 | adiuvet V2 Mc2 P6 D So1; adiuvet tua C1 (pc.) ma

82 | S. Augustini

(3.) tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata tua. Mandata dei sive cum leguntur sive cum memoria recoluntur, tamquam speculum intuendum est, secundum apostolum Iacobum dicentem: Si quis auditor est verbi et non factor, hic comparabitur viro consideranti vultum nativitatis suae in speculo; consideravit enim se et abiit, et statim oblitus est qualis fuerit: qui autem perspexerit in legem perfectam libertatis et permanserit, non auditor obliviosus factus, sed factor operis, hic beatus in facto suo erit. Talem se iste vult esse, ut inspiciat tamquam in speculo mandata dei et non confundatur, quia non auditor tantum eorum vult esse sed factor. Propterea optat dirigi vias suas ad custodiendas iustificationes dei. Unde dirigi, nisi gratia dei? Alioquin legem dei habebit, non ubi gratuletur sed ubi confundatur, si voluerit mandata inspicere, quae non facit. (4.) confitebor inquit tibi, domine, in directione cordis, in eo quod didicerim iudicia iustitiae tuae. Non est peccatorum confessio ista sed laudis, sicut ait etiam ipse in quo peccatum nullum erat: Confiteor tibi, pater, domine caeli et terrae, et sicut scriptum est in libro ecclesiastico: Haec dicetis in confessione: opera domini universa quoniam bona valde. confitebor inquit tibi in directione cordis. Utique si dirigantur viae meae, confitebor tibi, quoniam tu fecisti, et tua laus est ista, non mea. Tunc enim confitebor in eo quod didicerim iudicia iustitiae tuae, si directum cor habebo, directis videlicet viis meis ad custodiendas iustificationes tuas. Nam quid mihi proderit quod ea didicerim, si corde perverso vias habebo pravas? Non enim laetabor in eis, sed accusabor ab eis. mi 1511 (5.) Deinde adiungit: iustificationes tuas custodiam. Quae omnia ex illo cc 1676 utique connectuntur quod ait: utinam dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 10 alioquin inc. K ‖ 4,2 laudis des. K ‖ 6 si inc. K ‖ 5,2 meae des. K

‖

3,9 dei1 des. K

3,3 – 7 Iac. 1,23 – 25 4,3sq. Mt. 11,25 4sq. Sir. 39,20sq. 3,3 Iacobum apostolum tr. F2 P6 | est adiutor tr. lo ma ‖ 5 lege perfecta F2 Gt (pc.) C1 (pc.) Mn ‖ 7 talem se] talis et α2; talem et V2 δ; tales K | specula α2; speculum α2 ε ζ H1 Y P23 D ‖ 8 eorum tantum tr. K ε ζ Mn D w ma ‖ 10 legem] in legem K H1; in lege Mn So1 | non habebit tr. P6 X; non habebit non ε 11 conspicere F2 X 4,1 inquit om. F F2 K Mn | tibi domine inquit tr. Mc2 An3; tibi inquit domine tr. δ | cordis] mei add. ε T H1 Y P23 So1 X ‖ 3 ait … erat om. α2 | confitebor A S N C1 H1 Mn So1 ma | pater om. α2 S | domine pater tr. T Mn ‖ 3sq. caeli … ecclesiastico om. α2 ‖ 4 haec] et sic α2 H1 (pc.) ‖ 5 quoniam om. α2 An3 (pc.) P6 H1 (pc.) | valde bona tr. H1 Y P23 ‖ 6 confitebor … cordis om α2 | tibi inquit tr. δ ζ Mn D So1 | cordis] mei add. ε ζ C1 (pc.) Y P23 D X | utique] utinam F F2 | si] ergo add. K ‖ 8 habeo V2 Mc2 δ ε ζ P23 ‖ 9 videlicet om. α2 P23 | nam quid] numquid T X ‖ 10 eam H1 So1 | habeo N An3 P6 P23 D X; abibo lo ma 5,2 connectitur α2 | quo ε ζ H1 Mn Y D So1 w | utinam om. F F2 ‖ 3sq. dum … tua] et reliqua α2

5

10 v. 7

5

10 v. 8

in psalm. CXVIII,IV,3 – 5 | 83

tua, et confitebor tibi in directione cordis, et iustificationes tuas custo5 diam.

Sed quid est quod sequitur: ne derelinquas me usque valde, vel, sicut nonnulli codices habent, usque nimis, pro eo quod est valde – nam hoc verbum Graecum est et hic, id est σφόδρα –, quasi relinqui se a domino velit, sed non usque valde? Absit! Sed quia reliquerat deus mundum merito peccatorum, usque valde 10 illum reliquisset, si ei nec tanta medicina profuisset, hoc est gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum; nunc vero secundum istam orationem corporis Christi, non eum reliquit usque valde, quia deus erat in Christo, mundum reconcilians sibi. Potest hoc etiam sic intellegi, ut eius ista sit vox, qui cum dixisset in abundantia sua: Non movebor in aeternum, velut sua virtute confidens, ut ostenderet ei deus 15 quod non merito eius, sed in voluntate sua praestiterat decori eius virtutem, avertit ab eo faciem suam, et factus est conturbatus. Inveniens ergo se, nec iam praesumens de se, clamat: ne derelinquas me usque valde. Si enim dereliquisti, ut sine adiutorio tuo infirmus appaream, noli usque valde, ne peream. tu ergo praecepisti mandata tua custodire nimis: iam de ignorantia me excusare non possum; sed 20 quoniam infirmus sum, utinam dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas. tunc non confundar, dum inspicio in omnia mandata tua, tunc confitebor tibi in directione cordis, in eo quod didicerim iudicia iustitiae tuae, tunc iustificationes tuas custodiam; et si dereliquisti me, ne gloriarer in me, noli usque valde, et iustificatus abs te gloriabor in te.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 8 quasi inc. K ‖ 12 sibi des. K

6 sed inc. K | valde des. K

5,10sq. Rom. 7,25 12 2 Cor. 5,19 13 – 16 qui … conturbatus] cf. Ps. 29,8 14 Ps. 29,7 24 iustificatus … gloriabor] cf. Rom. 8,30 4 directione cordis] et cetera α2 ‖ 6 est om. α2 δ | usque valde] usquequaque P6 w ‖ 6sq. sicut … habent om. α2 ‖ 7 nam om. H1 (ac.) Mn So1 ‖ 8 et … est2 om. F F2 | id om. ε ζ | CΦωΔΡΑ ε P6; sphodra G S C1 Mn Y P23; spodra H1 D X (im.); CΠΟΔΡΑ X; phodra V2 Mc2 A; podra F F2 | se relinqui tr. N (pc.) H1 Mn So1; relinquisse V2 F F2 S; relinquisset A; reliquisse Gt An3 Y P23 | a domino] dominum π 8sq. usque valde] usquequaque K P6 ‖ 9 relinquerat α S C1 H1 Y; reliquerit A (pc.) G K An3 | valde2 om. δ ‖ 11 *vere δ ‖ 12 usque] ad add. N Gt H1 Y P23 (pc.) So1 ‖ 13 etiam hoc tr. Mn D | qui om. H1 So1; qua Gt An3 ‖ 15 sua] eius ε T Y P23 D ‖ 16 suam om. Y P23 ‖ 17 usque om. Y P23 ‖ 18 ergo] enim P23 X ‖ 19 custodiri S ε ζ C1 D X ma ‖ 21 respicio ε ζ H1 Mn Y So1 ‖ 22 tibi om. F F2 ‖ 23 ne om. F F2 ‖ 24 glorificabor ε ζ H1 Mn Y So1

84 | S. Augustini

SERMO V (1.) Hos versus, carissimi, isto consideremus in psalmo et, sicut dominus donat, eius sacras litteras perscrutemur: in quo corrigit iuvenior viam suam? in custodiendo verba tua. Interrogat se et respondet sibi. in quo corrigit iuvenior viam suam? Hucusque interrogatio est. Deinde responsio: in custodiendo verba tua. Sed hoc loco custoditio verborum dei intellegenda est operatio praeceptorum. Frustra enim custodiuntur memoria, si non custodiuntur et vita. Nam quidam verba dei tenendo agunt ne obliviscantur, nec agunt vivendo ut corrigantur. cc 1677 Non autem ait iste: ‘In quo exercet iuvenior memoriam suam?’, sed in quo corrigit viam suam? Atque ad hoc respondit: in custodiendo verba tua. Neque ullo modo dicenda est via correcta, quamdiu est vita perversa. (2.) Sed quid sibi vult iste iunior? Potuit enim dicere: ‘In quo corrigit homo viam suam?’, aut: ‘In quo corrigit vir viam suam?’ Quod plerumque in scripturis ita ponitur ut a sexu honoratiore homo intellegatur, modo locutionis quo significatur a mi 1512 parte totum. Neque enim et femina non beata quae non abiit in consilio impiorum, ubi tamen dictum est: Beatus vir. Hic vero nec ‘homo’ ait, nec ‘vir’, sed iuvenior. Numquid desperandus est senior? Aut in alio corrigit etiam senior viam suam quam custodiendo verba dei? An forte admonitio est, qua aetate potissimum fieri debeat, secundum illud quod alibi scriptum est: Fili, a iuventute tua excipe doctrinam, et usque ad canos invenies sapientiam? Est et alius intellectus, ut ille hic agnoscatur filius evangelicus iunior, qui profectus a patre in regionem longinquam, effudit substantiam suam vivens cum meretricibus prodige; et posteaquam porcos pavit, egestatem famemque perpessus, reversus est ad semetipsum et dixit: Surgam, et ibo ad patrem meum. In quo enim correxit viam suam? In custodiendo verba dei, quae tamquam panem paternum esuriens concupivit. Neque enim corrigeret viam suam frater eius senior, qui patri

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,V,1,2 in1 inc. K 2,2 aut des. K | vir inc. K ‖ 4 totum des. K ‖ 7 an inc. K ‖ 10 intellectus des. K 2,5 Ps. 1,1 8sq. Sir. 6,18 10 filius evangelicus] cf. Lc. 15,12 – 29 13 Lc. 15,18 CXVIII,V,1,1 deus δ ‖ 2 iuvenior (ita et Prosp)] iunior χ N Gt ζ C1 Y P23 X Psalt. Ver. ma | suam om. S C1 ‖ 3 et om. Mn So1 | respondit ε ‖ 3sq. iunior Mc2 χ N Gt ζ C1 Y P23 X ma ‖ 4 hoc usque V2 F δ S 5 custoditio] *custodia π H1 (pc.); custodio S C1 ‖ 6 custodiuntur2] custodiantur α2 lo ma 7 quidem S An3 C1 X ‖ 8 iunior χ N Gt ζ C1 Y P23 X ma | memoriam] viam ε (ac. uv. N) Y P23 | memoriam 9 respondet T lo ma suam] viam suam vel memoriam suam F F2 | corriget δ; iuvenior add. F F2 ‖ 10 vita] via Gt (ac.) Y 2,1 iuvenior An3 D ‖ 2 aut … suam2 om. G Mn | vir om. F F2 A Y P23 ‖ 3 honoratiori Gt ζ C1 (pc.) Mn X quod H1 Mn ‖ 3sq. a parte] aperte A Mn So1 ‖ 4 et] est A (pc.) G ‖ 5 vero] tamen α2 H1 (pc.) | sed] 6 numquid] nam quid Gt (ac.) T Y P23 | etiam] et tamen δ nec F2 Y | iunior π S C1 Y P23 X ma ‖ 7 custodiendo π H1 (pc.); in praem. cett. ma | verbo H1 Mn ‖ 8 alibi om. F2 Mn ‖ 12 postea quia Gt (ac.); posteaque N (ac.); quia Mn | pavit porcos tr. An3 D | famem C1 Y X ‖ 14 correxerit H1 So1 | in π; nisi praem. cett. ma | panem] tamquam add. V2 δ ‖ 15 corriget G; corrigit T Mn

v. 9

5

10

5

10

15

in psalm. CXVIII,V,1 – 3 | 85

20

25

v. 10 5

10

suo dixit: Ecce tot annis servio tibi, et numquam mandatum tuum praeterii. Iunior ergo ille correxit viam suam, quam se ita depravasse perversamque habuisse confessus est, ut patri diceret: Iam non sum dignus vocari filius tuus. Tertius quoque mihi intellectus occurrit, quem quidem ego, quantum pro modulo meo sapio, duobus superioribus antepono, ut senior agnoscatur vetus homo et novus iunior: senior, qui portat imaginem terreni hominis; iunior, qui caelestis, quia non primum quod spiritale est, sed quod animale, postea spiritale. Sit ergo licet quilibet, quantum ad aetatem pertinet corporis, annosa vetustate decrepitus, iunior erit ad deum percepta gratiae novitate conversus; et in hoc corrigit viam suam, in custodiendo verba eius: hoc est verbum fidei quod praedicamus, et ipsa est fides quae per dilectionem operatur. (3.) Sed iste iunior populus, gratiae filius, homo novus, cantator cantici novi, heres testamenti novi, iste iunior non Cain sed Abel, non Ismahel sed Isaac, non Esau sed Israel, non Manasses sed Ephraem, non Heli sed Samuhel, non Saul sed David, quid adiungat attendite: in toto inquit corde meo exquisivi te; ne cc 1678 repellas me a mandatis tuis. Ecce orat ut adiuvetur ad custodienda verba dei, in quo dixerat viam suam corrigere iuniorem. Nam utique hoc est: ne repellas me a mandatis tuis. Quid est enim a deo repelli, nisi non adiuvari? Mandatis quippe eius rectis atque arduis humana non contemperatur infirmitas, nisi praeveniens eius adiuvet caritas. Quos autem non adiuvat, hos merito perhibetur repellere, tamquam flammea framea prohibeantur indigni, ne manum extendant ad arborem vitae. Quis est autem dignus, ex quo per unum hominem peccatum intravit in mundum et per peccatum mors, et ita in omnes homines pertransiit, in quo omnes peccaverunt? Sed indebita dei misericordia sanatur debita nostra miseria. Nam iste qui loquitur et

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ K ‖ 3,1 sed inc. K ‖ 2 novi des. K ‖ 4 quid inc. K ‖ 5 dei des. K ‖ des. K

20 ut inc. K ‖ 25 eius des. 6 nam inc. K ‖ 7 adiuvari

16 Lc. 15,29 21 qui1 … caelestis] cf. 1 Cor. 15,49 22 1 Cor. 15,46 25 Rom. 10,8 25sq. Gal. 5,6 3,1 cantici novi] cf. Ps. 32,3; 39,4; 143,9; Apoc. 5,9 2 non1 … Abel] cf. Gen. 4,1 – 16 | non2 … Isaac] cf. Gen. 21,10; Gal. 4,30; Rom. 9,7 – 9 2sq. non3 … Israel] cf. Rom. 9,10 – 13 3 non1 … Ephraem] cf. Gen. 48,13 – 20 | non2 … Samuhel] cf. 1 Reg. 3 3sq. non3 … David] cf. 1 Reg. 13,13sq. 10 flammea … vitae] cf. Gen. 3,24 11sq. Rom. 5,12 16 anni F F2; annos P6 | praeterivi Mc2 δ P6 Mn X ‖ 17 ille om. δ ‖ 19 intellectus mihi tr. F F2 P6 H1 Mn So1 X ma ‖ 20 meo om. F F2 ‖ 21 senior om. K | iunior qui] iuniorque δ ‖ 22 primum] prius ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X ma | postea spiritale om. H1 Mn So1; quod add. P6 D So1 | sit] si F F2 So1 ‖ 23 annos a F2 δ K An3 C1 Y | decrepita α2 | iunior] tamen add. Y P23 ‖ 24 ad deum] a deo H1 Mn So1; apud deum α2 H1 (pc.) | conversus om. H1 Mn So1 (ac.) | corrigit] iuvenior add. N An3 H1 (ac.) Mn So1; iunior add. Gt ζ C1 (sl.) Y P23 X 3,1 cantor F Mn | novi cantici tr. lo ma ‖ 2 iste] est add. V2 F F2 ‖ 3 Manasse π S C1 | Effrem π S Y So1; Efrem A C1; Ephrem Mn ‖ 4 inquit om. K T ‖ 6 in om. F F2 ‖ 7 deo] mandatis K | mandatis2] a praem. F F2 ‖ 8 temperatur F F2 ‖ 9 adiuvet H1 Mn | prohibetur δ | tamquam] et praem. ε T H1 Mn Y P23 So1 ‖ 12 pertransit cc ‖ 13 debita] et praem. F F2 | qui om. An3 H1 Mn So1

86 | S. Augustini

dicit: in toto corde meo exquisivi te, et hoc unde posset, nisi eum aversum ad se mi 1513 ipse converteret, cui dicitur: Deus, tu convertens vivificabis nos, et ille perditum 15

quaereret, et errantem ille revocaret, qui dicit: Quod perierat requiram, et quod erraverat revocabo? (4.) Inde est quod et corrigit viam suam in custodiendo verba eius, illo regente, illo faciente; neque enim per se ipse posset, cum Hieremias propheta fateatur et dicat: Scio, domine, quoniam non est hominis via eius, neque vir ibit et corriget viam suam. A domino quippe hoc etiam iste superius optavit, ubi ait: utinam dirigantur viae meae, et hic ubi addidit: in corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi, continuo divinum quaesivit auxilium, ne in corde eius dei eloquia sine fructu absconderentur, nisi opera iustitiae sequerentur. Cum enim hoc dixisset, adiunxit: benedictus es, domine; doce me iustificationes tuas. doce dixit, quomodo eas discunt qui faciunt, non quomodo hi qui, ut habeant quod loquantur, tantummodo meminerunt. Nam utique iam dixerat: in corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi. Quid ergo adhuc ea quaerit discere, quae abscondita iam custodit in corde? Quod utique non fecisset, nisi ea didicisset. Utquid ergo addidit et dicit: doce me iustificationes tuas, nisi quia eas vult faciendo discere, non loquendo vel memoria retinendo? Quoniam ergo, sicut in alio psalmo legitur: Benedictionem dabit qui legem dedit, ideo benedictus es, domine; doce me inquit iustificationes tuas. Quia enim in corde meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi, legem dedisti, da etiam benedictionem gratiae, ut faciendo discam quod intimando iussisti. Haec satis sint, ut vestrae mentes sine fastidio nutriantur. Alium sermonem desiderant quae sequuntur.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ nerunt des. K ‖ 13 utquid inc. K ‖ 14 retinendo des. K

4,5 in inc. K ‖

10 memi-

15 Ps. 84,7 16sq. Ez. 34,16 4,3sq. Hier. 10,23 4sq. Ps. 118,5 15 Ps. 83,8 14 adversum α2 H1 Mn So1 | ad se] a se praem. F (pc.) Y (pc.) P23 ‖ 15 ipsum F Y P23 | convertens] conversus δ An3 X ‖ 16 et1 om. δ 4,1 eius] dei ε ζ H1 (ac.) Mn Y P23 D So1 ma ‖ 2 ipsum G (pc.) Y (pc.) P23 ‖ 3 est om. δ S Gt An3 (ac.) C1 Y (ac.) X | hominis est tr. P6 C1 (est sl.) | corrigit ε T Mn Y; corrigat H1 ‖ 5 ut non] uti ne V2 χ; et ne δ 6 divinum quaesivit] divinumque sibi H1 Mn So1 ‖ 8 cum] cui δ ‖ 9 doce om. S C1 | ea H1 Mn So1 | dicunt Mc2 An3 X | hii K T Mn So1 ‖ 9sq. hi qui] iniqui α2 ‖ 11 ut non] uti ne V2 δ (pc. G) S C1; ut ne G C1 (pc.) ‖ 13 eas F F2 | addit V2 δ ζ H1 (pc.) X ma ‖ 14 discernere Mc2 (pc.) K ‖ 16 inquit om. F F2 P6 qui ε T H1 Mn So1 ‖ 17 ut non] uti ne V2 δ S C1; ut ne H1 ‖ 18 discant δ ‖ 19 nostrae Mn So1 20 desiderant] desiderent P6 P23; et praem. Gt P6

v. 11

v. 12 10

15

20

in psalm. CXVIII,V,3 – CXVIII,VI,1 | 87

SERMO VI

v. 13

5

10

15

20

cc 1679

(1.) Initium sermonis huius est nobis, in psalmo de quo disputamus, hic versus: in labiis meis enuntiavi omnia iudicia oris tui. Quid est hoc, dilectissimi? Quid est hoc? Quis omnia iudicia dei enuntiare possit, cum vestigare non possit? An vero cum apostolo exclamare dubitamus: O altitudo divitiarum sapientiae et scientiae dei. Quam inscrutabilia sunt iudicia eius, et investigabiles viae eius! Dominus dicit: Adhuc multa habeo vobis dicere, sed non potestis portare modo. Et quamvis continuo promiserit eis omnem veritatem per spiritum sanctum, clamat tamen beatus Paulus: Ex parte scimus, ut intellegamus spiritu quidem sancto, unde pignus accepimus, perduci nos ad omnem veritatem, sed cum, in alia vita post huius vitae speculum et aenigmata, facie ad faciem venerimus. Quomodo ergo iste dicit: in labiis meis enuntiavi omnia iudicia oris tui? Et ille hoc dicit qui paulo ante, superiore versu proximo, dixerat: doce me iustificationes tuas. Quo pacto igitur enuntiavit omnia iudicia oris eius, qui vult adhuc discere iustificationes eius? An iudicia quidem cuncta iam noverat, iustificationes autem adhuc discere cupiebat? Hoc vero est mirabilius, si iam sciebat inscrutabilia mi 1514 dei, et ea quae hominibus praecepit facienda nesciebat. Iustificationes enim sunt, non dicta, sed facta iustitiae, opera scilicet iustorum, quae imperat deus: ideo autem dei dicuntur, quamvis a nobis fiant, quia nisi ipso donante non fiunt. Iudicia porro dei sunt, quibus ab eo mundus et nunc et in fine saeculi iudicatur. Sed cum eloquiis dei omnia contineantur, et iustificationes videlicet et iudicia, cur quaerit adhuc iustificationes discere, qui eloquia dei se abscondisse dicit in corde? Ait enim: in corde

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,VI,1,2 in inc. K 3 possit1 des. K ‖ 13 quo inc. K ‖ 14 eius des. K ‖ 16 iustificationes inc. K ‖ 17 deus des. K 18 iudicia inc. K ‖ 20 iudicia des. K CXVIII,VI,1,4sq. Rom. 11,33 6 Io. 16,12 7 promiserit … sanctum] cf. Io. 16,13 8 1 Cor. 13,9 9sq. speculum … faciem] cf. 1 Cor. 13,12 12sq. Ps. 118,12 19 – 21 eloquiis … corde1] cf. Ps. 118,11 21 – 24 Ps. 118,11 – 13 CXVIII,VI,1,1 est in psalmo huius nobis tr. ε ‖ 2 enuntiavi (ita et Psalt. Ver. Prosp)] pronuntiavi α2 ε ζ Mn Y P23 So1 X w Psalt. Ga. | est hoc] hic Y P23 ‖ 3 iudicia] oris add. F F2 | cum] iam add. Y P23 | investigare Mc2 S ε ζ C1 H1 Mn P23 So1 X ma ‖ 4 dubitavimus H1 Mn; dubitabimus So1 ‖ 5 inscrutabilia] 8 spiritum quidem sanctum F F2; incomprehensibilia P6 Y P23 | sunt om. Mn So1 | dixit Mc2 F2 ‖ quidem spiritum sanctum F (pc.) Y (pc.) P23 | accipimus Mc2 T (pc.) H1 (pc.) Y (pc. uv.) ‖ 9 perducere Y P23 | aliam vitam V2 ma | speculum] saeculum π ‖ 10 aenigmata] aenigma C1 (pc.) D X lo ma; venerimus et add. lo ma | venerimus] viderimus T X (pc.) lo ma ‖ 11 ergo om. α2 Gt P23 | pronuntiavi ε ζ Y 12 dixit C1 X | superiori C1 (pc.) Mn X ‖ 13 igitur om. α2 K X; ergo P6 | annuntiavit F F2 P23 ‖ 17 iustorum] iusta F (pc.) Y P23 ‖ 18 porro] 15 *esset ε ζ H1 Mn D So1 X | scrutabilia ε Mn Y So1 ‖ quippe α2 ‖ 19 mundus] est add. S ε | et1 om. S H1 (pc.) | finem S C1 H1 So1 X | iudicantur V2 F F2 A (ac.) ‖ 20 domini F F2 | continentur α2 | adhuc om. ε ζ H1 Mn Y P23 ‖ 21 quia G H1 Y | domini F F2 in corde (cordis Mn) se abscondisse dicit tr. H1 Mn So1 | in corde dicit tr. ε ζ ma

88 | S. Augustini

meo abscondi eloquia tua, ut non peccem tibi. Tunc secutus adiunxit: benedictus es, domine, doce me iustificationes tuas. Ac deinde: in labiis meis inquit enuntiavi omnia iudicia oris tui. Videntur quidem duo ista inter se non esse contraria, immo esse potius amica atque coniuncta, ut, quoniam in corde suo abscondit eloquia dei, in labiis suis iudicia eius enuntiet: Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Sed quod inter haec duo medium posuit: benedictus es, domine, doce me iustificationes tuas, quomodo conveniat homini cuius in corde iam sunt eloquia dei, et qui labiis suis enuntiavit omnia cc 1680 iudicia dei, ut adhuc velit discere iustificationes dei, non invenitur, nisi ut eas discere velle intellegatur faciendo, non memoria retinendo et loquendo; et id a domino demonstravit debere nos petere, sine quo nihil possumus facere. Sed hoc ante istum alio iam sermone tractavimus; nunc vero quomodo se dixerit omnia iudicia oris dei in labiis suis enuntiasse, cum dicta sint inscrutabilia, et de quorum profunditate alibi scriptum est: Iudicia tua abyssus multa, quantum deus donat, tractare suscepimus. (2.) Quid hic ergo intellegamus, attendite. Numquid iudicia dei nescit ecclesia? Scit plane. Nam scit utique qualibus dicturus sit iudex vivorum et mortuorum: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, et qualibus dicturus sit: Ite in ignem aeternum. Scit, inquam, neque fornicatores, neque idolis servientes, neque illos atque illos, quos ibi apostolus Paulus enumerat, regnum dei non possessuros; scit iram et indignationem, tribulationem et angustias in omnem animam hominis operantis malum, Iudaei primum et Graeci, gloriam vero et honorem et pacem omni operanti bonum, Iudaeo primum et Graeco. Haec atque huiusmodi iudicia dei evidenter expressa novit ecclesia; sed non ipsa sunt omnia, cum sint quaedam inscrutabilia et, sicut multa abyssus, profunda et occulta. An et ipsa nota sunt quiπ (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 24 videntur inc. K 27 salutem des. K ‖ 33 quomodo inc. K ‖ 34 inscrutabilia des. K ‖ 2,2 scit2] inc. K (tr. post 28 ecclesia) ‖ 5 possessuros des. K 26sq. Rom. 10,10 32 sine … facere] cf. Io. 15,5 33 alio iam sermone] cf. in psalm. 118,V,4 34 Rom. 11,33 35 Ps. 35,7 2,3 Mt. 25,34 3sq. Mt. 25,41 4sq. 1 Cor. 6,9 6 – 8 iram … Graeco] cf. Rom. 2,9sq. 22 ut non] ut ne V2 δ S; utique ne α2 | tunc] tum V2 δ S C1 Y P23 ma; om. H1 Mn So1 ‖ 23 inquit om. F F2 P6 ‖ 23sq. pronuntiavi inquit Mc2 T ‖ 24 pronuntiavi α2 ζ H1 | quidem om. α2 ‖ 25 ut] aut K 26 suis om. F2 P23 | pronuntiet α2 P6 | corde] et praem. K ‖ 27 ad] in K | medio Mc2 F2 ‖ 28sq. conveniant α2 ‖ 30 invenietur F F2 ‖ 31 non memoria retinendo om. F F2 ‖ 33 iam alio tr. Mc2 F H1 (pc.); iam in alio F2 | iam om. H1 (ac.) Mn So1 | se] a praem. ε Mn X ‖ 34 pronuntiasse α2 | sunt Mc2 Mn | de om. V2 (ac.) So1 (ac.) ‖ 35 alibi] ab his H1 Mn So1 2,1 ergo hic tr. F F2 H1 Mn D So1 ma | nesciat F F2 ‖ 2 nam] om. K | utique] enim K ‖ 4 illos] illo S C1 5 Paulus apostolus tr. α2 | non *om. V2 Mc2 δ S Gt (pc.) P6 C1 P23 (pc.) D X ma | possessuros] esse add. Mc2 H1 ‖ 6 indignationem] et add. α2 C1 | animam] viventem add. V2 (pc.) α2 H1 (pc.) ‖ 7 *Iudaeo … 7sq. Iudaei … bonum om. X ‖ 10 inscrutabilia] et praem. α2 Graeco V2 ε P6 H1 Mn Y P23 D So1 ‖ H1 (pc.) | abyssus multa tr. P6 Y (pc.) P23 ma

25

30

35

5

10

in psalm. CXVIII,VI,1 – 3 | 89

15

20

25

v. 14

5

10

busdam excellentioribus membris hominis huius, qui cum suo capite salvatore totus est Christus? Inscrutabilia enim fortasse dicta sunt homini, quia viribus suis ea non potest perscrutari. Sed cur non possit dono spiritus sancti, cuicumque hoc dominus conferre dignatur? Sic enim et illud dictum est: Deus habitat lucem inaccessibilem; et audimus tamen: Accedite ad eum, et illuminamini. Quae utique ita solvitur quaestio, mi 1515 ut inaccessibilis sit viribus nostris, accedatur autem ad eum muneribus suis. Quamquam etsi nemini omnino sanctorum, quamdiu corpus quod corrumpitur aggravat animam, omnia iudicia dei scire conceditur, quia revera multum est ad hominem, cum profecto – ut aliquid exempli gratia dicam, unde iudiciorum dei coniciatur immensitas – nemo sine iudicio dei sit tardus in animo vel claudus in corpore, habet tamen unde dicat ecclesia, hoc est populus adquisitionis, et veraciter dicat: in labiis meis enuntiavi omnia iudicia oris tui, id est nihil iudiciorum tuorum tacui, quae mihi per eloquia tua innotescere voluisti, sed omnia prorsus in labiis meis enuntiavi. Hoc enim mihi videtur significare voluisse, quod non ait: ‘Omnia iudicia tua’, sed: omnia iudicia oris tui, id est quae mihi dixisti, ut per os eius eloquium eius intellegamus, quod fecit ad nos in revelationibus sanctorum pluribus et testamentis duobus: quae omnia iudicia usquequaque in labiis suis enuntiare non cessat ecclesia. (3.) Deinde subiungit et dicit: in via testimoniorum tuorum iocundatus cc 1681 sum, quasi in omnibus divitiis. Viam testimoniorum dei nihil citius, nihil certius, nihil brevius, nihilque grandius intellegimus esse quam Christum, in quo sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. Inde et iste ait se iocundatum vel delectatum in hac via, quasi in omnibus divitiis. Testimonia quippe dei sunt, quibus quantum nos diligat, nobis probare dignatur. Commendat autem suam caritatem deus in nobis, quoniam cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est. Cum ergo ipse dicat: Ego sum via, et humilitas eius carnalis nativitatis atque passionis evidentia sint testimonia divinae erga nos dilectionis, procul dubio via testimoniorum dei Christus est. Per haec quippe testimonia quae in illo videmus

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 12 inscrutabilia inc. K ‖ 14 deus inc. Flor ‖ 16 suis des. K Flor ‖ 22 in inc. K ‖ 3,5 testimonia inc. Flor ‖ 6 dignatur des. K ‖ 7 quoniam inc. K ‖ 10 est des. K 14 1 Tim. 6,16 15 Ps. 33,6 17sq. Sap. 9,15 3,3sq. Col. 2,3 6 – 8 Rom. 5,8sq. 8 Io. 14,6 12 enim om. δ ‖ 13 praescrutari Mn So1 | spiritu Mc2 Mn ‖ 14 sic] si H1 Mn So1 | et1 om. ε ζ H1 Mn So1 ma | dictum] scriptum α2 ‖ 15 audivimus α2 | eum] me Mn So1 | ita om. F F2 ε P6 H1 Mn Y P23 So1 Flor 16 autem om. α2 ‖ 18 sciri ε P6 (ac. uv.) H1 (ac. uv.) Mn ‖ 19 gratiae Mc2 F2 ‖ 20 immensitas] *cum add. F (pc.) ε ζ H1 (pc.) Mn Y P23 So1 X | dei sit] desit ε H1 Mn Y | conclaudus F F2 ‖ 22 labiis] ergo add. K | pronuntiavi α2 X ‖ 23 per om. α2 ‖ 27 usquequaque om. K ‖ 28 et nuntiare K | cessit K 3,2 quasi] sicut α2 | via F S C1 Y P23 X; viae Mn So1 ‖ 3 intellegamus H1 Mn So1 | Christum om. K 5 ac K H1 | via] vita π S C1 X ‖ 6sq. deus suam caritatem tr. α2 ‖ 7 quoniam] quod δ ‖ 8 carnalis] calix H1 Mn So1 ‖ 9 evidentia … testimonia] evidentius in testimonia K X; evidentias in testimonia S

90 | S. Augustini

impleta, etiam futura erga nos, quae sempiterna promissa sunt, exspectamus et speramus implenda: Qui enim proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum, quomodo non et cum illo omnia nobis donavit? (4.) Sequitur: in mandatis tuis garriam et considerabo vias tuas. Quod Graecus habet ἀδολεσχήσω, Latini interpretes, quidam garriam, quidam exercebor interpretati sunt, quae duo inter se videntur esse diversa, sed si exercitatio intellegatur ingenii, cum quadam delectatione disputationis, utrumque coniungitur, et quasi ex utroque unum aliquid temperatur, ut non sit aliena ab huiusmodi exercitatione garrulitas. Solent enim garruli vocari loquaces. Sic autem se in dei mandatis exercet ecclesia, adversus omnes inimicos fidei Christianae atque catholicae copiosis doctorum disputationibus garrula, quae tunc fructuosae sunt disputantibus, si non ibi considerentur nisi viae domini. Universae autem viae domi 1516 mini, sicut scriptum est, misericordia et veritas: quorum duorum plenitudo invenitur in Christo. Per hanc suavem exercitationem fit etiam quod adiungit: in iustificationibus tuis meditabor, non obliviscar verborum tuorum. Ideo utique meditabor, ut non obliviscar. Unde beatus ille, in primo psalmo, in lege domini meditabitur die ac nocte. (5.) In his omnibus quae, ut potuimus, disputavimus, meminerimus, carissimi, eum qui abscondit in corde suo eloquia domini et enuntiat in labiis suis omnia cc 1682 iudicia oris eius et in via testimoniorum eius delectatur sicut in omnibus divitiis et, garriens vel sese exercens in mandatis eius, in mandatis eius considerat vias eius et meditatur in iustificationibus eius, ne obliviscatur verborum eius, per quae omnia utique lege dei atque doctrina instructus apparet, orare tamen et dicere: benedictus

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ 13 donavit des. Flor 4,1 sequitur inc. K | garriam des. K ‖ 6 solent inc. K ‖ 10 veritas des. K ‖ 12 in inc. K ‖ 15 nocte des. K 12sq. Rom. 8,32 4,9sq. Ps. 24,10 14sq. beatus … nocte] cf. Ps. 1,2 11 nos om. Mn So1 | quae] quo ε Mn So1 X ‖ 13 eum] illum V2 G P6 P23 | et non tr. A H1 So1 (non sl.); et nunc G 4,2 adolescheso V2 Mc2 δ S N C1 Y; adolescheco F F2; adulisceco H1; adoliscesso An3 T D; aduliscerso Mn; aduliscesso Gt; adolicesco P6; adholescheso P23; ΑΔΟΛΕCΘΕCΟ X ‖ 3 videtur F F2 ‖ 3sq. excitatio H1 Mn So1 ‖ 4 quidam ε | dilectione α2 | utraque H1 Mn So1 ‖ 6 vocare N Gt H1 So1 | sic] si ε ζ H1 So1 ‖ 7 exerceat F F2 | omnes inimicos adversus tr. δ ‖ 8 garrula] garruli F2 δ; est add. ζ ‖ 9 disputationibus V2 Y; disputationes Y (pc.) P23 X | si] sed ε X (pc.) ‖ 9sq. universae … domini2 om. χ (ac. K) C1 (ac.) w ma ‖ 9 autem om. δ ‖ 10 sicut om. P6 H1 Mn So1 | quarum duarum ζ ‖ 12sq. tuis iustificationibus tr. α2 ‖ 13 itaque F F2 ‖ 14 meditabatur V2; meditatur Mc2 F; meditantur F2; meditabor An3 Y ‖ 15 ac] et S C1 H1 Y P23 So1 w 5,2 enuntiavit π S C1 H1 (pc.) X | suis om. Y P23 ‖ 3 eius2 om. α2 δ | delectatus est α2 H1 (pc.) ‖ 4 in mandatis eius2 om. ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X ma | considerans α2 ‖ 5 quem δ ‖ 6 lege] verba ε ζ H1 Mn So1 | domini δ | doctrinam ζ Mn So1 | tamen orare tr. Mc2 T P23

v. 15

5

10 v. 16

15

5

in psalm. CXVIII,VI,3 – CXVIII,VII,1 | 91

es, domine, doce me iustificationes tuas, ubi nihil aliud intellegitur poscere, nisi adiutorium gratiae, ut quod iam novit sermone, discat et opere. SERMO VII (1.) Si huius psalmi superiora meministis, carissimi, adiuvare nos debent ad intellegenda sequentia. Etenim quae tamquam ex unius hominis persona loquuntur, membra sunt Christi et ad unum caput tamquam unum pertinens corpus. Nempe superius dixerat: in quo corrigit iuvenior viam suam? in custodiendo verba v. 17 tua. Ecce nunc apertius, ut id faciat, poscit auxilium: retribue inquit servo tuo, vivam et custodibo verba tua. Si bona pro bonis sibi retribui postulavit, iam custodierat verba dei. Non autem dixit: ‘Retribue servo tuo, quia custodivi verba tua’, tamquam mercedem bonam pro bono oboedientiae flagitaret, sed dixit: retribue servo tuo, vivam et custodibo verba tua. Quid est aliud quam dicere mortuos ea 10 custodire non posse? Infideles videlicet, de quibus dicitur: Sine mortuos sepelire mortuos suos. Quapropter si mortuos intellegimus infideles, vivos autem fideles, quoniam iustus ex fide vivit, nec possunt custodire verba dei nisi fide, quae per dilectionem operatur, hanc sibi poscit qui dicit: retribue servo tuo, vivam et custodibo verba tua. Et quoniam ante fidem non homini debentur nisi mala pro 15 malis, retribuit autem deus per indebitam gratiam bona pro malis, hanc retributionem rogat qui dicit: retribue servo tuo, vivam et custodibo verba tua. Quattuor sunt enim retributiones: aut mala pro malis retribuuntur, sicut deus ignem aeternum retributurus est impiis; aut bona pro bonis, sicut regnum aeternum retributurus est iustis; aut bona pro malis, sicut Christus per gratiam iustificat

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ K ‖ 6 tua des. K ‖ 7 non inc. K ‖ 17 quattuor inc. Flor

CXVIII,VII,1,5 retribue inc.

CXVIII,VII,1,4 superius] cf. in psalm. 118,V,1,2sq. 4sq. Ps. 118,9 10sq. Mt. 8,22 12 Rom. 1,17; Gal. 3,11 12sq. Gal. 5,6 19sq. iustificat impium] cf. Rom. 4,5 7 ubi] sibi Y P23 ‖ 8 novit om. α2 | dicat (err. typ.) cc CXVIII,VII,1,1 vos Mc2 P23 ‖ 2 loquentur ε H1 Mn Y So1 ‖ 3 tamquam] ad add. ε T H1 Mn Y P23 D So1 pertinent Mc2 T C1 (pc.) H1 Mn P23 D So1 ‖ 4 iunior S ε ζ C1 Y P23 X ma ‖ 5 ecce nunc om. Mn So1 faciat] fiat F F2 ‖ 6 vivam] et praem. Y P23 | custodibo (ita et Psalt. Ver.)] custodiam α2 ε ζ H1 Mn Y P23 So1 X (pc.) w Prosp; custodivi K | verba tua (ita et Psalt. Ver.)] sermones tuos H1 Mn So1 Psalt. Ga. Prosp 7 autem om. K ‖ 9 custodiam Mc2 F2 ε ζ H1 Y P23 D | quid] postulavit retribui tr. ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 10 possem N T; possum Mn *quod praem. Y P23 X ma | diceret V2 F2 δ | mortuus N (pc.) T Mn So1 ‖ videlicet] denique ε T H1 Mn Y P23 So1 ‖ 12 custodiri χ ε ζ H1 Mn Y D ma | fide2] per fidem F S ε ζ C1 H1 Mn D So1 X; fide ex fidem corr. F (pc.) S (pc.) C1 (pc.); fidem F2 | quae om. F F2 ‖ 13 hac Gt An3 | poposcit H1 So1 ‖ 14 custodiam α2 ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X (pc.) | verba tua] sermones tuos α2 | quoniam] quia α2 15 malis1] bonis Y P23 | per indebitam gratiam] pro indebita gratia (gratiam ac. An3) An3 X; perinde vitam gratiam Mn So1 | bonam F F2 Mn So1 ‖ 16 retribue] ecce nunc praem. ε ζ H1 Mn Y P23 So1 X | custodiam α2 ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 ‖ 17 enim sunt tr. δ X | enim retributiones sunt tr. ε ζ H1 Mn D So1 Flor

92 | S. Augustini

impium; aut mala pro bonis, sicut Iudaeus per malitiam persecutus est Christum. Harum quattuor retributionum duae priores pertinent ad iustitiam, ut retribuantur cc 1683 mala pro malis, bona pro bonis; tertia pertinet ad misericordiam, ut retribuantur bona pro malis; quartam deus nescit: nulli enim malum pro bono retribuit. Haec mi 1517 autem quam tertio loco posui primitus necessaria est: nisi enim deus retribueret bona pro malis, nullo modo essent quibus retribueret bona pro bonis. (2.) Vide illum Saulum, postea Paulum: Non ex operibus inquit iustitiae quae nos fecimus, sed secundum suam misericordiam salvos nos fecit per lavacrum regenerationis, et iterum: Qui prius fui blasphemus et persecutor et iniuriosus; sed misericordiam consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate, et iterum: Consilium autem do, tamquam misericordiam consecutus a deo, ut fidelis essem, hoc est ut viverem, quia iustus ex fide vivit. Mortuus ergo erat per suam prius iniustitiam, antequam viveret per dei gratiam. Ipsam porro suam mortem sic confitetur: Adveniente autem inquit mandato, peccatum revixit, ego autem mortuus sum, et inventum est mihi mandatum quod erat in vitam, hoc esse in mortem. Retribuit ergo illi deus bonum pro malo, hoc est vitam pro morte, talem scilicet retributionem, qualis hic poscitur, ubi dicitur: retribue servo tuo, vivam et custodibo verba tua. Et vixit et custodivit verba eius, et pertinere coepit ad aliam retributionem, in qua retribuuntur bona pro bonis, propter quam dicit: Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi; de cetero reposita est mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus in illa die iustus iudex. Utique iustus, retribuendo bona pro bonis, quia prius misericors, retribuendo bona pro malis, quamvis et ipsa iustitia, qua retribuuntur bona pro bonis, non est sine misericordia, quia et hoc scriptum est: Qui coronat te in miseratione et misericordia. Qui enim dixit: Bonum certamen certavi, quando vinceret, nisi illo donante de quo ait: Gratias deo, qui dat nobis victoriam per dominum nostrum Iesum Christum? Et qui cursum consummavit, quando curreret, quando perveniret, nisi illo adiuvante de

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ 2,11 morte des. Flor ‖ 14 reposita inc. Flor 2,1 – 3 Tit. 3,5 3sq. 1 Tim. 1,13 4sq. 1 Cor. 7,25 6 Rom. 1,17; Gal. 3,11 14sq. 2 Tim. 4,7 18 Ps. 102,4 19 2 Tim. 4,7 20 1 Cor. 15,57

25 bonis des. K

8 – 10 Rom. 7,9sq.

20 *Iudas … persecutus est F ε ζ Y P23 D X Prosp Flor; Iudaei … persecuti sunt H1 Mn So1; Iudas et Iudaei … persecuti sunt lo ma ‖ 23 bono] bonis α2; malo K | retribuat F F2 ‖ 24 posui V2 (pc.) K An3 (pc. uv.) ζ X (pc. uv.); posuit π S ε (uv. An3) C1 H1 Mn Y P23 So1 X (uv.) | est necessaria tr. F F2 D | retribuerit ε H1 Mn 25 retribuerent Mn So1 2,2 fecimus nos tr. G (pc.) P23 ‖ 3 primus F F2 ‖ 3sq. et3 … incredulitate] et reliqua α2 ‖ 5 domino ε H1 Mn P23 D So1 ma ‖ 7 ergo] enim δ | prius per suam iniustitiam (iustitiam ac. N) tr. N An3 ζ D ma; prius per iniustitiam suam tr. Gt; per suam iniustitiam prius tr. X | iustitiam V2 N H1 (pc.) Y P23 8 autem om. F F2 Gt T ‖ 9sq. in vita V2 δ S N Gt P6 Y P23 X; ad vitam α2 H1 (pc.) ‖ 10 in morte V2 δ Gt P6 Y P23; ad mortem α2 ‖ 11 mortem F F2 ‖ 12 custodiam α2 ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X (pc.) ‖ 14 consumavi Mc2 F2 ‖ 20 Iesum Christum dominum nostrum tr. α2 P23 ‖ 21 consumavit Mc2 S

20

25

5

10

15

20

in psalm. CXVIII,VII,1 – 4 | 93

5

v. 18 v. 19 5

10

quo ait: Igitur non volentis neque currentis, sed miserentis est dei? Et qui fidem servavit, quando id faceret, nisi, ut ipse ait, misericordiam consecutus ut fidelis esset? (3.) Nusquam ergo se extollat humana superbia: donis suis deus retribuit bona praemia. Sed iste qui iam orat et dicit: retribue servo tuo, vivam, si penitus esset mortuus, non oraret; sed ab illo accepit initium bonae concupiscentiae, a quo vitam poscit oboedientiae. Habebant enim aliquam fidem qui dicebant: Domine, auge nobis fidem. Ille vero et incredulitatem suam confitebatur, nec fidem diffitebatur, qui cum cc 1684 esset interrogatus utrum crederet, ait: Credo, domine; adiuva incredulitatem meam. Iam utique vivere incipiens postulat vitam, qui credens orat oboedientiam, non pro ea servata praemium, sed, ut servetur, auxilium. Vita quippe crescente vivescit per mi 1518 omnem diem, qui renovatur de die in diem. (4.) Sciens autem verba dei non posse custodiri per oboedientiam, nisi videantur per intellegentiam, hoc quoque orationi addit et dicit: revela oculos meos et considerabo mirabilia de lege tua. Ad hoc etiam illud pertinet, quod adiungit: inquilinus ego sum in terra (sive, ut nonnulli codices habent: incola ego sum in terra) ne abscondas a me mandata tua. Quod enim ait superius: revela oculos meos, hoc postea dixit: ne abscondas a me; et quod ibi dixerat: mirabilia de lege tua, hoc alio modo repetens ait: mandata tua. Nihil est autem mirabilius in mandatis dei quam: Diligite inimicos vestros, hoc est retribuite bona pro malis. Sed de isto inquilinatu vel incolatu non est sermo coartandus, et ideo non iste de hac re, sed alius exspectandus et, domino adiuvante, reddendus est.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ 4,1 sciens inc. K ‖ 4 terra des. K ‖ 5 ne inc. K ‖ 7 tua2 des. K

3,2 praemia des. Flor

22 Rom. 9,16 23sq. misericordiam … esset] cf. 1 Cor. 7,25 3,4sq. Lc. 17,5 6 Mc. 9,24 9 renovatur … diem2] cf. 2 Cor. 4,16 4,8 Mt. 5,44 22 neque currentis om. Mn So1 ‖ 23 servabit δ S | consecutus] sum add. H1 Mn P23 So1 ‖ 24 essem α2 H1 Mn Y P23 So1 Flor 3 accipit H1 Mn 3,2 penitus] iam add. ζ (pc. T) H1 (pc.) P23 (pc.) D; iam non add. ε T H1 Mn Y P23 So1 ‖ So1 | a quo] quo α2; qui δ ‖ 4 adauge P6 Mn ‖ 5 nec … diffitebatur om. ε ζ H1 Mn Y P23 So1 (ac.) | differebatur α2 ‖ 7 postulavit Mn So1 ‖ 8 servat Mc2 A 4,1 autem] ergo K; quia add. Mc2 H1 (pc.) | possent Mc2 H1 (pc.) | custodire Mc2 F2 ε Y P23 ‖ 2 addidit K ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 4sq. sive … tua om. α2 ‖ 5 sum] apud te add. ε T C1 (pc.) H1 Mn Y P23 D So1 X 6 oculus meus K | a sl. K; om. F F2 ‖ 7 modo] loco ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 8 retribuit F F2 ‖ 10 inquilinato S C1 ‖ 11 et om. α2 | est] sermo add. F ε ζ Y P23 D X

94 | S. Augustini

SERMO VIII [De versu psalmi quod dicit: incola ego sum in terra, non abscondas a me mandata tua. concupivit anima mea desiderare iustificationes tuas in omni tempore]

(1.) Exspectationi caritatis vestrae de sequentibus huius maximi psalmi sermo reddendus est ab illo versu, scilicet ubi ait: incola ego sum in terra, ne abscondas a me mandata tua, sive, ut nonnulli codices habent: inquilinus ego sum in terra. Quod enim est in Graeco πάροικος, aliqui nostri inquilinus, aliqui incola, nonnumquam etiam advena interpretati sunt. Inquilini non habentes propriam domum habitant in alieno; incolae autem vel advenae utique adventitii perhibentur. Ubi magna de anima exoritur quaestio. Neque enim secundum corpus dictum videri potest incola, vel advena, vel inquilinus sum in terra, cum de terra corpus originem ducat. Sed in hac profundissima quaestione nihil audeo definire. Sive enim propter animam – quae absit ut putetur ex terra – merito dici potuerit: inquilinus, vel incola, vel advena ego sum in terra, sive secundum totum hominem, quia paradisi aliquando civis fuit, ubi utique non erat qui ista dicebat, sive quod est ab omni controversia liberius, non omnis homo possit hoc dicere, sed cui patria procc 1685 missa est aeterna in caelis, hoc scio, quia tentatio est vita humana super terram, et iugum grave est super filios Adam. Verum me plus delectat secundum istam disputare sententiam, ut ideo nos in terra inquilinos vel incolas esse dicamus, quia supernam patriam, unde pignus accepimus, et quo pervenientes numquam inde migremus, invenimus. Nam et ille qui in alio psalmo dicit: Inquilinus ego sum apud te et peregrinus, sicut omnes patres mei, non ait ‘sicut omnes homines’, sed dicendo: Sicut omnes patres mei, iustos procul dubio vult intellegi, qui eum tempore praecesserunt, et in hac peregrinatione gemitu pio supernae patriae suspirarunt. De

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,VIII,1,2 incola inc. Flor ‖ 5 inquilini inc. K ‖ 8 ubi des. K ‖ 17 ut inc. K ‖ 22 suspirarunt des. K CXVIII,VIII,1,2 ab … versu] cf. Ps. 118,19 9 de terra] cf. Gen. 2,7 13 paradisi … fuit] cf. Gen. 2,8 15 Iob 7,1 16 iugum … Adam] cf. Sir. 40,1 18 pignus accepimus] cf. Eph. 1,14 19sq. Ps. 38,13 CXVIII,VIII,argumentum om. α2 K ζ H1 Mn D So1 ma | de … dicit om. V2 | in1 … tua] usque V2 δ H1 | non] *ne S C1 Y P23 X 1,1 caritati N Gt | magnissimi ε (magni An3) T Y P23 ‖ 2 ab] absque H1 Mn So1 | ne (ita et Psalt. Ver.; cf. supra VII,4,5)] non ε ζ Psalt. Ga. Prosp ma | ne … 3 tua om. α2 ‖ 3 ut … habent om. α2 ‖ 4 paraecos V2 δ; pἉpωοvω Mc2; paroecos V2 (pc.) F F2 S C1 Y P23; ΠaΡΗΧhωc H1; parecos ε ζ D; parechos Mn So1; ΠaΡoεkoc X | inquilinum α2 ‖ 5 incolam Mc2 P6 | advenam Mc2 N Gt H1 Y P23 So1 X ‖ 6 aliena G (pc.) N (pc.) ζ Mn Y P23 ma ‖ 10 in om. ε T H1 Mn Y P23 D So1; de An3 T D | hanc Mn So1 (pc.) | profundissimam quaestionem H1 Mn So1 ‖ 11 ex] de α2 δ H1 (pc.) ‖ 12 qui ζ ‖ 13 cives V2 Mn | utique ubi tr. α2 14 possit] sit δ | commissa N Gt H1 Mn Y P23 ‖ 15 hoc] enim add. V2 (pc.) α2 ‖ 16 sententiam dispu19 inveniemus K ‖ 20 homines om. Mn So1 ‖ 21 sicut] si S C1 | eo ε P6 Y P23 X tare tr. F F2 ‖ 22 gemitu pio om. α2 | suspiraverunt Mc2 H1; suspirati sunt δ

v. 19

5

10

15

20

in psalm. CXVIII,VIII,1 – 2 | 95

25

30

35

40

45

quibus scriptum est ad Hebraeos: Secundum fidem mortui sunt hi omnes, cum non accepissent promissiones, sed longe eas videntes et salutantes, et confitentes quia hospites et peregrini sunt super terram. Qui enim talia dicunt, ostendunt quia patriam quaerunt. Et si quidem eius memores essent a qua discesserant, habuissent tempus mi 1519 revertendi; nunc autem meliorem appetunt, id est caelestem. Ideo non confunditur de his deus vocari deus eorum. Praeparavit enim eis civitatem. Et illud quod legimus: Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino, potest intellegi hoc non esse omnium, sed fidelium: Non enim omnium est fides. Et videmus quid his verbis apostolus iungat. Cum enim dixisset: Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino, per fidem enim ambulamus inquit non per speciem, ut intellegeremus eorum esse istam peregrinationem qui ambulant per fidem. Infideles autem, quos deus non praescivit nec praedestinavit conformes imaginis filii sui, non possunt veraciter dicere se in terra peregrinos, quando ibi sunt, ubi secundum carnem nati sunt: non enim habent alibi civitatem, ac per hoc non sunt in terra alienigenae, sed terrigenae. Unde ait alia scriptura de quodam: Posuit enim apud mortem domum suam et apud inferos cum terrigenis axes suos. Sunt autem et ipsi peregrini et inquilini non huic terrae, sed populo dei, a quo sunt alienigenae. Unde credentibus et sanctam civitatem, quae non est de hoc mundo, habere incipientibus apostolus dicit: Igitur iam non estis peregrini et inquilini, sed estis cives sanctorum et domestici dei. Ipsi ergo sunt cives terreni, qui sunt dei populo peregrini; qui vero cives sunt in populo dei, ipsi sunt in terra peregrini, quia totus idem populus, quamdiu est in corpore, peregrinatur a domino. Dicat itaque: incola ego sum in terra, ne abscondas a me mandata tua. (2.) Sed qui tandem sunt a quibus deus abscondit mandata sua? Nonne illa ubique deus voluit praedicari? Utinam quam multis clara, tam multis cara sint. Nam cc 1686

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ 32 domino des. Flor 33 per inc. Flor ‖ 34 infideles inc. K ‖ 37 terrigenae des. K Flor ‖ 38 sunt inc. K Flor ‖ 39 alienigenae des. K ‖ 42 ipsi inc. K ‖ 44 domino des. Flor 23 – 28 Hebr. 11,13 – 16 29 2 Cor. 5,6 30 2 Thess. 3,2 31 – 33 2 Cor. 5,6sq. 34sq. Rom. 8,29 37sq. Prov. 2,18 (LXX) 40 non … mundo] cf. Io. 18,36 41sq. Eph. 2,19 2,1sq. illa … praedicari] cf. Mt. 28,19; Mc. 16,15 23 hi] hinc H1 Mn | hi omnes] homines π S Y X ‖ 26 memores eius tr. F F2 ‖ 27 de his om. T Mn, del. An3 (pc.) C1 (pc.) D ‖ 29 hoc] et praem. α2 H1 (pc.) ‖ 30 est om. S C1 ‖ 31 quod Mc2 H1 Mn | adiungat H1 Mn So1 | enim om. H1 (pc.) P23 ‖ 32 non] et praem. ε ζ C1 (pc.) H1 Mn D So1 X ‖ 34 quos deus om. K conformes] fieri add. α An3 Y D ma ‖ 35 imaginem S C1 | se veraciter dicere tr. α ‖ 36 alibi habent tr. δ P23 ‖ 37 terrigenes A An3 Y So1; terrigene N Gt C1 ‖ 38 axes] saxos S N Gt; saxa sua An3 ‖ 39 inquilini et peregrini tr. K | huc A S H1 ‖ 40 unde] non add. F F2 ‖ 41 peregrini et inquilini] hospites et advenae α2 H1 (pc.) ‖ 42 sunt2] in add. ζ ‖ 43 qui … peregrini om. H1 Mn So1 | ipsi sunt] verissime K ‖ 44 peregrinantur V2 F F2; peregrinamur δ | dicit F F2 X 2,1 sed … sua om. δ | qui] quid α2 | abscondit deus tr. K ‖ 2 clara π S; sunt add. cett. ma | tam] iam F2 A

96 | S. Augustini

quid est clarius quam: Diliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tota mente tua, et: Diliges proximum tuum tamquam teipsum, in quibus duobus mandatis tota lex pendet et prophetae? Et quis est quem lateant ista mandata? Nempe et omnibus fidelibus et plurimis infidelibus nota sunt. Cur ergo poscit fidelis ne abscondatur sibi quod nec infideli cernit abscondi? An quia deum nosse difficile est, consequens est utique ut diliges dominum deum tuum difficile intellegatur, ne aliud pro alio diligatur? Nam proximi facilior videtur esse cognitio. Omnis quippe homo est omni homini proximus, nec ulla cogitanda est longinquitas generis, ubi est natura communis, quamquam nec proximum noverat qui domino ait: Et quis est mihi proximus?, quando illi est propositus homo quidam, qui descendens ab Ierusalem in Iericho incidit in latrones; cui proximum non fuisse, nisi qui cum illo fecit misericordiam, ipse qui interrogaverat iudicavit, patuitque in facienda misericordia neminem alienum esse deputandum ab eo qui diligit proximum. Sed multi nec seipsos noverunt, quia et seipsum nosse, quemadmodum homo mi 1520 sibi debet innotescere, non omnium hominum est. Quomodo ergo diligit proximum tamquam seipsum, qui nescit et seipsum? Non enim frustra ille filius iunior, qui profectus in regionem longinquam, ubi dissipavit substantiam suam vivens prodige, ut diceret: Surgam, et ibo ad patrem meum, prius reversus est in semetipsum, nisi quia tam longe peregrinatus est, ut relinqueret etiam semetipsum. Nec tamen reverteretur ad se, si omni modo nesciret se, nec diceret: Surgam et ibo ad patrem meum, si penitus ignoraret deum. Quocirca et aliquatenus ista sciuntur et, ut magis magisque sciantur, non immerito scienda poscuntur. Quapropter ut sciamus diligere deum, sciendus est deus; et ut sciat homo diligere proximum tamquam seipsum, prius debet diligendo deum diligere seipsum.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 5 et2 inc. K ‖ 7 abscondi des. K

2,4 teipsum des. K

3sq. Mt. 22,37 4sq. Mt. 22,39sq. 12 Lc. 10,29 12sq. homo … latrones] cf. Lc. 10,30 13sq. proximum … iudicavit] cf. Lc. 10,37 19sq. filius … prodige] cf. Lc. 15,13 21 Lc. 15,18 3 est om. F F2 | diligis V2 A S C1 H1 So1 | et om. δ N Gt T ‖ 4 et1 … tua2 om. Mc2 P23 X | diligis V2 F2 A S C1 tamquam] sicut An3 P6 C1 D X ‖ 5 quis] quid F F2 | lateant] ante add. F F2 ‖ 6 et1 om. α2 | pluribus F2 K P6 X ‖ 7 poscit] possit H1 Mn So1 | abscondantur F ε ζ C1 (pc.) H1 Mn Y (pc.) P23 So1 X (abscondanter ac.) | quae ζ | infidelis α2 ‖ 8 utique] quid add. F F2 | diligis V2 F (lnp.) F2; diligas Mn So1 X ‖ 9 aliud] alius F F2 | diligatur] intellegatur α2 | facilius α2 | esse videtur tr. ε H1 ma ‖ 11 nec om. δ ‖ 12 mihi] meus α2 X | illis F F2 | propositus est tr. An3 D ‖ 13 descendens V2 δ S C1 X; descendit N Gt T H1 Mn Y P23 So1; descendebat α2 S An3 P6 D | Hierichum V2 S C1 | incidit] et praem. F2 An3 (pc.) ζ H1 (pc.) Mn Y (pc.) P23 D | proximus non fuisset F F2 ‖ 14 iudicavitque Gt An3 ‖ 15 putandum ε ζ D ‖ 17 nec om. Y P23 17sq. seipsum … innotescere om. H1 Mn So1 ‖ 17sq. sibi homo tr. α2 H1 ‖ 18 est] fides add. ε Y P23 19 et om. α2 ‖ 20 regione longinqua F F2 | ubi] ita add. ζ ‖ 21 ut om. α2 | priusquam Y P23 25 poscuntur] noscuntur Y P23 ‖ 26 et om. F Mn So1 ‖ 27 diligendo deum 24 ista] ita Y P23 ‖ debet tr. F F2

5

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,VIII,2 – 3 | 97

30

v. 20 5

10

15

20

Quod unde poterit, si nescit deum, si nescit et seipsum? Recte itaque dicitur deo: incola ego sum in terra; ne abscondas a me mandata tua. Merito namque absconduntur eis qui non sunt incolae in terra: haec enim mandata etsi audiunt, non sapiunt, quia terrena sapiunt. Quorum autem conversatio in caelis est, in quantum hic conversantur, profecto peregrinantur. Petant itaque ne abscondantur ab eis mandata dei, per quae ab hoc incolatu liberentur, diligendo deum, cum quo in aeternum erunt, et diligendo proximum, ut illic sint ubi et ipsi erunt. (3.) Quid autem diligendum diligitur, si ipsa dilectio non diligitur? Unde con- cc 1687 sequenter iste incola in terra, cum dei mandata ne sibi absconderentur orasset, in quibus dilectio praecipitur vel sola vel maxime, et ipsius dilectionis dilectionem se velle habere proclamat dicens: concupivit anima mea desiderare iustificationes tuas in omni tempore. Laudabilis est ista concupiscentia, non damnabilis; non de hac dictum est: Non concupisces, sed de illa qua caro concupiscit adversus spiritum. De hac autem bona concupiscentia qua concupiscit spiritus adversus carnem, quaere ubi scriptum sit, et invenies: Concupiscentia itaque sapientiae deducit ad regnum; et multa alia reperiuntur bonae concupiscentiae testimonia. Sed hoc sane interest, quod non tacetur quid concupiscatur, quando bona commemoratur concupiscentia; cum autem non additur quid concupiscatur, sed sola ponitur, nonnisi mala intellegitur; sicut in hoc quod commemoravi: Concupiscentia inquit sapientiae deducit ad regnum, si non adderet sapientiae, nullo modo diceret: Concupiscentia perducit ad regnum. At vero apostolus quod posuit: Concupiscentiam nesciebam, nisi lex diceret: non concupisces, non utique addidit cuius rei concupiscentiam, vel quid non concupisces – certum est enim non intellegi, cum ita dicitur, nisi malam concupiscentiam. Quid ergo huius anima concupivit? desiderare inquit iustificationes tuas in omni tempore. Credo nondum eas desiderabat, quando concupivit desiderare. Iustificationes autem facta sunt iusta, id est opera iustitiae. Cum itaque nondum habeat

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 28 recte inc. K ‖ 34 erunt2 des. K ‖ 3,4 concupivit inc. K Flor ‖ 6 non2 des. K ‖ 7 de inc. K ‖ 13 regnum des. K ‖ 14 at inc. K ‖ 16 concupiscentiam des. K Flor | certum inc. K ‖ 20 iustitiae des. K 31 Phil. 3,19 | Phil. 3,20 3,6 Ex. 20,17; Rom. 7,7 6sq. Gal. 5,17 8sq. Sap. 6,21 15 Rom. 7,7 28 et om. δ P6 ‖ 29 namque] autem α2; itaque P6 Mn ‖ 33 quem H1 (ac.) Y P23 | quo] eo α2 ‖ 34 sint (scil. proximus, vox ad sensum pluraliter intellegenda, cf. 118,XI,6,28sq.)] sit K An3 (pc.) ζ (pc. P6) H1 (pc.) ma 3,1 diligendo α2 C1 H1 (pc.) ma | si] et add. V2 (pc.) α2 | si … diligitur2 om. δ H1 (ac.) | dilectione ε P6 Y 2 absconderetur Mc2 F ‖ 4 vellet H1 Mn Y P23 ‖ 6 concupisces … caro om. K | qua] quae S C1 Y 8 sit scriptum tr. F F2 | sit] est S C1 X ‖ 9 regnum] perpetuum add. X w 7 qua] quia F So1 ‖ 11 quod F F2 H1 So1 X (uv.) | sed] si add. Y (pc.) P23 10sq. quando … concupiscatur om. Y P23 ‖ 13 inquit] itaque ε ζ H1 Y P23 So1 ma | deducit … sapientiae2 om. F F2 ‖ 15 addit Mc2 K H1 (pc.); ait ε ζ Y P23 D ‖ 16 non1 om. δ ‖ 17 ita] ista H1 Y P23 So1 | mala concupiscentia α2 Mn ‖ 20 itaque] utique T Mn

98 | S. Augustini

mi 1521 et qui iam desiderat, quam longe ab his erat qui eas adhuc desiderare concupisce-

bat! Et quam longius ab eis sunt qui neque hoc adhuc concupiscunt! (4.) Mirum est autem quomodo concupiscatur desiderium, nec sit in nobis cuius iam concupiscentia sit in nobis. Neque enim pulchrum aliquod corpus est, sicut aurum vel caro aliqua speciosa, quam potest homo concupiscere nec habere, quia, extra posita, non est in homine. Quis nesciat in homine esse concupiscentiam, in homine esse desiderium? Cur ergo concupiscitur ut habeatur, quasi forinsecus inferatur? Aut quomodo haberi eius concupiscentia sine ipso potest, cum sit et ipsum quid aliud quam concupiscentia? Nam et desiderare procul dubio concupiscere est. Quis est iste mirabilis atque inexplicabilis languor? Et tamen est. Nam et aegrotus, qui fastidio laborat et vult evadere hoc malum, cc 1688 concupiscit utique desiderare cibum, dum concupiscit non habere fastidium; sed hoc fastidium morbus est corporis. Concupiscentia vero qua concupiscit desiderare cibum, hoc est carere fastidio, in animo est, non in corpore; et habet eam non gutturis et faucium delectatio, quae fastidio restinguitur, sed recuperandae ratio sanitatis, qua pellendum esse fastidium providetur. Et ideo non est mirum, si appetit animus ut appetat corpus, quando appetit animus nec appetit corpus. Cum autem utrumque animi est et utrumque concupiscentia est, cur non concupisco desiderium iustificationum dei? Quomodo in uno eodemque animo meo habeo concupiscentiam desiderii huius et ipsum non habeo desiderium? Aut quomodo ista duo sunt et non unum? Utquid enim concupisco desiderare iustificationes, ac non ipsas iustificationes potius quam earum desiderium concupisco? Aut quo pacto possum iustificationum desiderium concupiscere et ipsas iustificationes non concupiscere, cum ideo earum desiderium concupiscam, quia ipsas habere cupio? Quod si ita est, iam ipsas utique concupisco. Quid igitur opus est ut earum desiderium concupiscam, cum iam id habeam et habere me sentiam? Non enim possem concupiscere desiderium iustitiae, nisi con-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 21 adhuc eas tr. ε ζ Mn D So1 4,2 concupiscentia iam tr. lo ma | aliquid α2 S ‖ 4 quia] qui ε H1; quae Mn | concupiscentias F F2 6 aut] ut π (exc. G) | concupiscentia eius tr. δ | concupiscentiam S An3 5 ergo] non add. ε Y P23 ‖ potest] est ε (ac. An3) | sit] non praem. V2 (pc.) N (pc.) An3 (pc.) C1 P23 (pc.) So1 (pc.) X ma ‖ 7 quid] desiderium nihil ζ; quod F F2 ‖ 8 est2] enim add. N (pc.) X ‖ 10sq. sed hoc fastidium om. ε H1 Mn Y P23 So1 ‖ 11 quia α2; quae ε T H1 Mn Y P23 So1 ‖ 12 fastidium Mc2 H1 Mn Y So1 | anima S C1 So1 (uv.) X 13 quae] quia F F2; qua P6 H1 | restinguitur V2 S N Gt ζ (pc. P6) C1 So1; restringuntur α2; restringitur G An3 Mn D X ma; stringitur A (ir.); restringitur P6 So1 (pc.); restingitur H1; extinguitur Y P23 ‖ 14 quam appellandum ε X; quae ad repellendum H1 Mn | esse] *escae T ma | et om. ε T Mn | non om. S C1 | mirum est tr. S C1 D X ma ‖ 15 ut … animus2 om. α2 | nec] non Y P23 ‖ 16 concupiscentia est om. F F2 | est2 om. V2 Mc2 δ | non om. V2 δ S P6 C1 (ac.) D ma ‖ 17 dei] concupiscentia add. F F2 ‖ 18 habeo1] habebo H1 Mn So1 ‖ 19sq. concupisco … non om. Y P23 ‖ 19 iustificationes] tuas add. ε ζ Y P23 D X (pc.) ‖ 20 hac F F2 Gt | eorum Gt An3 T Y P23 ‖ 22 desiderio F F2 | cupio] concupisco ε H1 Mn Y P23 So1 ‖ 25 possum δ ε ζ Mn D So1 X

5

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,VIII,3 – 5 | 99

30

35

40

45

5

cupiscendo iustitiam. An hoc est quod superius dixi, quod diligenda sit etiam ipsa dilectio qua diligitur quod diligi oportet, sicut odio habenda est dilectio qua diligitur quod diligi non oportet? Odio quippe habemus concupiscentiam nostram qua caro concupiscit adversus spiritum. Et quid est ista concupiscentia, nisi mala dilectio? Et diligimus concupiscentiam nostram qua spiritus concupiscit adversus carnem. Et quid est ista concupiscentia, nisi bona dilectio? Cum autem dicitur: ‘Diligenda est’, quid aliud dicitur quam ‘Concupiscenda est’? Quocirca quoniam recte concupiscuntur iustificationes dei, recte concupiscitur concupiscentia iustificationum dei. Hoc enim alio modo sic dici potest: si recte diliguntur iustificationes dei, recte mi 1522 diligitur dilectio iustificationum dei. An aliud est concupiscere, aliud desiderare? Non quo non sit concupiscentia desiderium, sed quia non omnis concupiscentia desiderium est. Concupiscuntur enim et quae habentur et quae non habentur: nam concupiscendo, fruitur homo rebus quas habet; desiderando autem, absentia concupiscit. Desiderium ergo quid est, nisi rerum absentium concupiscentia? Sed dei iustificationes absentes esse quomodo possunt, nisi quando nesciuntur? An et quando sciuntur et non fiunt, absentes habendae sunt? Nam quid sunt iustificationes, nisi opera iusta, non verba? Ac per hoc possunt infirmitate animae non desiderari; et ratione mentis, ubi videtur quam sint utiles atque salubres, potest earum desiderium concupisci. Saepe enim quid agendum sit videmus, nec agimus, quia cc 1689 non delectat ut agamus, et cupimus ut delectet. Praevolat intellectus, et tarde sequitur, et aliquando non sequitur humanus atque infirmus affectus. Ideo ergo desiderare concupiscebat quae bona esse cernebat, cupiens eorum habere delectationem quorum potuit videre rationem. (5.) Non autem ait ‘concupiscit’, sed concupivit anima mea desiderare iustificationes tuas. Fortasse quippe talis erat iste incola in terra, qui iam pervenerat ad id quod concupiverat, iamque desiderabat eas, quarum se desiderium aliquando concupisse commemorat. Si autem iam desiderabat, cur non habebat? Non enim aliquid impedit quominus habeantur iustificationes dei, nisi quia non desiderantur, dum non in eas caritas fervet, quarum claritas lucet. An habebat eas

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4,26 diligenda inc. Flor 32 quocirca inc. K ‖ 35 dilectio des. Flor ‖ 42 verba des. K ‖ 46 ideo inc. K ‖ 5,2 tuas des. K 4,26 superius] cf. supra 3,1 28 – 30 Gal. 5,17 27 qua1] quia Mc2 Y | quod … diligitur2 om. δ ‖ 27sq. sicut … oportet om. H1 Y P23 X ‖ 28 habuimus ε P6 H1 Mn Y P23 ‖ 29 ista] illa Y P23 | mala dilectio] maledictio F So1 ‖ 30 quia A Gt Y P23 X ‖ 31 dilectio bona tr. H1 Mn So1 ‖ 33 iustificationum] iustificationem N Gt Y ‖ 34 sic om. K | potest dici tr. lo ma ‖ 36 quod α2 ε ζ C1 (pc.) H1 Y P23 D X ma | omnis] hominis ε ‖ 38 abstinentia π (ab praem. F F2) 39 abstinentium π (abentium Mc2) ‖ 41 habendi K ‖ 43 ubi] uti ε Y P23 So1 ‖ 45 concupimus ε T H1 Mn Y So1; cum cupimus T P23 ‖ 46 et] ut δ ‖ 47 quae] qui ε H1 Mn; quia ζ X ‖ 47sq. bonas … earum … quarum ζ 5,1 ait] non add. δ ‖ 3 concupierat Y P23 | se om. Mc2 (uv.) Mn So1 | desiderium se tr. F F2 P23 | desiderio ε H1 Mn Y So1 ‖ 4 memorat H1 Mn So1 ‖ 5 qui minus H1 Mn ‖ 6 in] ad ζ | eas1] eis P6 Mn

100 | S. Augustini

atque faciebat? Nam paulo post dicit: servus autem tuus exercebatur in iusti- v. 23 ficationibus tuis. Sed quibus quasi gradibus ad eas perveniatur, ostendit. Prius est enim ut videatur quam sint utiles et honestae; deinde, ut earum desiderium concupiscatur; postremo, ut proficiente lumine atque sanitate delectet earum et opera- 10 tio, quarum sola ratio delectabat. Sed ea quae sequuntur, quoniam iam iste prolixus est, alio sermone, adiuvante domino, commodius disserentur. SERMO IX [De eo quod dicit: increpasti superbos: maledicti qui declinant a mandatis tuis usque nam et testimonia tua meditatio mea et consilium meum iustificationes tuae]

(1.) Psalmi huius quae tractanda subsequuntur, admonent nos causam nostrae miseriae recordari. Etenim cum dixisset: concupivit anima mea desiderare iustificationes tuas in omni tempore, sive scilicet in rebus prosperis, sive in adversis, quia et in laboribus et doloribus debet delectari iustitia, nec ita est tempore diligenda tranquillo, ut turbulento tempore deseratur, sed amplectenda est in omni 5 tempore, continuo subiecit: increpasti superbos: maledicti qui declinant v. 21 a mandatis tuis. Superbi enim declinant a mandatis dei: aliud est quippe mandata eius per infirmitatem vel ignorantiam non implere, aliud ab eis per superbiam declinare, sicut fecerunt qui nos mortaliter in haec mala genuerunt. Delectavit enim eos Eritis 10 sicut dii, ac sic a mandato dei, quod sibi eum mandasse sciebant, et quod facillime, mi 1523 nulla infirmitate revocante, impediente, tardante, implere poterant, per hanc superbiam declinarunt. Et ecce tota ista dura et infelix aerumna mortalium, quodammodo hereditaria, est increpatio superborum. Quando enim dixit deus: Adam, ubi es?, non

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ inc. K ‖ 14 superborum des. K

CXVIII,IX,1,2 concupivit

CXVIII,IX,1,10sq. Gen. 3,5 14 Gen. 3,9 7 autem om. Y P23 ‖ 7sq. tuis iustificationibus tr. α2 ‖ 9 et] sed ε ‖ 10 et earum tr. P6 H1 (pc.) | et om. α2 So1 ‖ 12 prolixius Y So1 ‖ 13 disseretur H1 Mn So1 CXVIII,IX,argumentum (litteris capitalibus exaratum in pluribus codd.) om. α2 P6 D ma | de eo] de eodem psalmo V2 | de … dicit om. T | maledicti … tuis om. δ | qui … tuis om. V2 | nam et] ad nam δ; ad nam et V2, ad id nam et N (pc.) C1 X | meditatio … tuae om. V2 δ | mea] est add. T P23 X Psalt. Ver. | consilium meum S C1 Y P23 X Psalt. Ga.; consolatio mea ε T H1 So1 Psalt. Ver. 1,1 subsequuntur] sunt secuntur F F2 | admonet π S | causae ε T Y P23; vel causae F (sl.); curam α2 | miseriae nostrae tr. P6 D ‖ 4 et doloribus om. K | doloribus] in praem. F F2 P6 P23 | delectare V2 δ S C1 Y D X ma | iustitiam V2 F2 δ | tempore] tempora δ; in tempore F F2 ‖ 5 in om. F F2 ‖ 6 continuo om. K 8 eius] dei ε ζ D w ma ‖ 9 ignorantiam] per praem. F F2 ε ζ Mn D w ‖ 10 mortalitate K | mala sl. H1 X; male α2 ‖ 11 sic] si H1 Mn So1 | a om. Mn Y P23, sl. H1 So1 ‖ 12 infirmitatem K | revocante om. K 13 ista tota tr. ε ζ H1 Mn D So1 | dura et] duraret K ‖ 14 deus dixit tr. An3 D | deus] ad add. P6 H1 Mn So1

in psalm. CXVIII,VIII,5 – CXVIII,IX,2 | 101

15 ubi esset ignorabat, sed superbum increpabat; et ubi tunc esset, id est, ad quam

20

v. 22 5

10

15

miseriam pervenisset, non scire cupiebat, sed interrogando increpans admonebat. cc 1690 Vide autem quemadmodum, cum dixisset: increpasti superbos, non ait: ‘Maledicti qui declinaverunt a mandatis tuis’, ut illud tantum primorum hominum peccatum veniret in mentem, sed ait: maledicti qui declinant. Oportebat enim ut omnes illo terrerentur exemplo, a divinis non declinare mandatis, et diligendo iustitiam in omni tempore, in huius mundi etiam labore recipere quod in paradisi amisimus voluptate. (2.) Sed quoniam superbi nec in tanta deponunt increpatione cervicem, et cum sint deiecti laboris mortisque supplicio, extolluntur typho, imitantes elationem cadentium, irridentes humilitatem surgentium, pro eis orat corpus Christi, cum dicit: aufer a me opprobrium et contemptum, quia testimonia tua exquisivi. Testimonia Graece martyria nuncupantur, quo verbo iam utimur pro Latino. Unde illos, qui propter testimonium Christi diversis passionibus humiliati sunt et usque ad mortem pro veritate certarunt, non testes, quod Latine utique possemus, sed Graece martyres appellamus. Quoniam hoc ergo familiarius auditis et dulcius, sic accipiamus haec verba tamquam dictum sit: aufer a me opprobrium et contemptum, quoniam martyria tua exquisivi. Christi corpus, ista cum dicit, numquid ab impiis et superbis audire opprobrium atque contemptum ullam deputat poenam, cum potius inde perveniat ad coronam? Cur ergo quasi grave aliquid et intolerabile ab se poscit auferri, nisi quia, ut dixi, orat pro ipsis inimicis suis, quibus esse perspicit noxium obicere sanctum nomen Christi tamquam opprobrium Christianis, et eius a Iudaeis irrisam crucem totamque humilitatis Christianae medicinam, qua sola tumor ille sanatur quo inflati cecidimus et iacentes amplius intumuimus, eadem superbia permanente et crescente contem-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 19 maledicti inc. K 2,1 cervicem des. K ‖ 2 imitantes inc. K ‖ 4 exquisivi des. K ‖ 11 Christi inc. K ‖ 15 Christianis des. K 15 tunc ubi tr. T Mn | esset2] deus add. ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 16 admonebat] audiebat H1 Mn So1 17 vide] unde α2 | superbos] ut add. F F2 ‖ 19 oportet Y P23 ‖ 20 illos V2 A | terrentur A K | a] ad K et] ut ε ζ H1 Mn Y P23 So1 w ‖ 21 labore] miseria laboremus Y (pc.) P23 | reciperemus An3 (pc.) P6 C1 (pc.) So1; reciperent T w | ammisimus F2 Mn So1 w 2,2 suppliciis Mn So1 | extolluntur] superbiae add. ζ ma | typo V2 A ε ζ H1 Y P23 D So1 X, tipo Mn | imitando elevationem K ‖ 3 cum om. δ ‖ 4 quia] quoniam lo ma | quaesivi K ‖ 5 nuncupatur G An3 X | verbum (uv.) C1 H1 ‖ 7 certaverunt α2 P6 ‖ 8 ergo om. δ | audite Mc2 F2 ‖ 9 sic] si δ 10 quoniam] quia α2 D X w ‖ 11 cum ista tr. P6 D | obaudire K ‖ 12 atque] et An3 ζ D | contemptum] contemni δ K C1 H1 (pc.) D | perveniet ε (perveniret An3) ‖ 13 ab] a F (pc.) P6 Y P23 D X ma | possit Mc2 ε ‖ 14 prospicit ε ζ; praespicit S C1 Mn So1 X | nomen sanctum tr. F2 δ ‖ 15 et om. F F2 | totamque] tamquam ε ζ Y P23 D ‖ 15sq. humilitatem α2 ‖ 16 Christianam S C1 | medicinae F F2 | quo] quod ε H1 So1

102 | S. Augustini

nere? Dicat itaque corpus Christi – iam enim diligere didicit inimicos suos – dicat domino deo suo: aufer a me opprobrium et contemptum, quia martyria tua exquisivi, id est opprobrium quod ideo audio, et contemptum quo ideo contemnor, quia martyria tua exquisivi, aufer a me. Inimici enim mei, quos a me praecipis diligi, qui magis magisque moriuntur et pereunt, cum martyria tua contemnunt et criminantur in me, profecto reviviscent et invenientur, si martyria tua venerentur in me. Ita factum est; hoc videmus. Ecce martyrium Christi, et apud homines et in hoc mundo, non solum non est opprobrium, sed magnum est ornamentum: ecce non cc 1691 solum in conspectu domini, verum etiam in conspectu hominum iam pretiosa est mors sanctorum eius; ecce non solum non contemnuntur, verum etiam magnis honoribus praeferuntur martyres eius. Ecce filius ille iunior qui pro porcis quos mi 1524 pascebat, id est pro immundis daemonibus quos colebat, particulam suam in Christianis paucissimis praecedentem persequebatur, iam nunc in tam multis et magnis populis gentium martyres, quibus ingerebat opprobrium, religiosissime praedicans, et maximis laudibus quos contemnebat exaltans, mortuus erat et revixit, perierat et inventus est. Hoc tam magno lucro correctionis, conversionis et redemptionis inimicorum suorum corpus Christi deo dixit: aufer a me opprobrium et contemptum. Et quasi quaereretur de qua re opprobrium, de qua re contemptum, subiunxit atque ait: quoniam martyria tua exquisivi. (3.) Ubi est nunc illud opprobrium? Ubi ille contemptus? Abierunt atque transierunt; et quia inventi sunt qui perierant, illa perierunt. Sed quando ecclesia talia precabatur, illa patiebatur: etenim sederunt principes inquit et adversum me loquebantur. Inde persecutio gravis erat, quia eam sedentes, hoc est iudiciariis sedibus eminentes, principes decernebant. Refer hoc ad ipsum caput: invenies

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ inc. α2 ‖ 2 sed inc. K ‖ 5 decernebant des. K

29 eius des. α2 ‖

3,1 ubi

2,18 diligere … suos] cf. Mt. 5,44 23 reviviscent … invenientur] cf. Lc. 15,24.32 26 – 28 ecce … eius] cf. Ps. 115,15 29sq. ecce … pascebat] cf. Lc. 15,12.15 33sq. mortuus … est] cf. Lc. 15,24 18 didicit] dicit F H1 Mn So1 ‖ 20 opprobrium] martyrium H1 Mn So1 | quo] quod α ε H1 Mn Y P23 So1 21 enim] autem δ ‖ 23 reviviscent π S H1 (pc.) P23; reviviscunt ε T H1 Mn D So1 | inveniuntur ε T H1 Mn D So1 w ‖ 25 est] esse Mc2 F G | martyrum F F2 | Christi] tu (intellege τοῦ) χpi S; tu χpe C1 (χpi pc.) 27 verum] sed α2 | conspectu2] conspectum S C1 Y | iam om. ε ζ H1 Mn So1 ‖ 28 non2 om. S P6 C1 Y P23 So1 | contemnunt ε H1 Mn Y P23 | magnis] magis N Gt ζ ‖ 29 iuvenior H1 So1 | quos] quas N Gt ‖ 30 in 31 paucissimis Christianis tr. lo ma | sequebatur Mn So1 ‖ 32 magnis] malis S C1 X om. S C1 ‖ 33 exultans ε H1 Y So1 | revixit] resurrexit ε H1 Mn So1 ‖ 34 conversationis ε T ‖ 37 subiungit ε ζ D ma | atque ait om. ε ζ H1 Mn D So1 ma 3,1 abierunt] ubi erunt δ ‖ 2 perierunt] perierant ε ‖ 3 praedicabat F T; praedicabatur F2 | inquit principes tr. δ Mn | inquit om. K P6 X | adversus Mc2 F δ S H1 (pc.) Y P23 ‖ 4 quia] qui Mc2 F2 δ | eam] eum ε T H1 Mn Y P23 | iudiciariis V2 F F2 δ ε P6; dicariis K; iudicariis his H1; iudicari his Mn So1 ‖ 5 sedentibus ε H1 Mn Y So1 ‖ 5sq. principes … sedisse om. Y P23

20

25

30

35

v. 23 5

in psalm. CXVIII,IX,2 – 3 | 103

10 v. 24

15

20

25

sedisse principes Iudaeorum, consilium quaerentes quomodo Christum perderent; refer hoc ad corpus eius, id est ecclesiam: invenies reges terrae excogitasse atque iussisse quomodo Christiani nusquam essent: etenim sederunt principes, et adversum me loquebantur. servus autem tuus exercebatur in iustificationibus tuis. Qualis exercitatio haec fuerit, qui nosse desideras, quod adiunxit intellege: nam et testimonia tua meditatio mea, et consilium meum iustificationes tuae. Recole quod superius commendavi testimonia esse martyria. Recole in iustificationibus domini nullam esse difficiliorem et mirabiliorem, quam ut suos quisque diligat inimicos. Sic ergo exercebatur corpus Christi, ut et martyria eius meditaretur, et diligeret eos a quibus opprobrantibus et contemnentibus propter ipsa martyria persecutiones patiebatur. Non enim pro se, sicut iam commendavimus, sed pro ipsis potius orabat dicens: aufer a me opprobrium et contemptum. sederunt ergo principes, et adversum me loquebantur; servus autem tuus exercebatur in iustificationibus tuis. Quonam modo? nam et testimonia tua meditatio mea, et consilium meum iustificationes tuae. Consilium contra consilium: consilium sedentium principum cc 1692 fuit inventos martyres perdere; consilium patientium martyrum fuit inimicos perditos invenire. Reddebant illi mala pro bonis; isti bona pro malis. Quid ergo mirum si illi occidendo defecerunt, isti moriendo vicerunt? Quid, inquam, mirum si martyres, saevientibus gentibus, temporalem mortem patientissime pertulerunt, et gentes, martyribus orantibus, ad aeternam vitam pervenire potuerunt, dum corpus Christi sic exercetur, ut et martyria meditetur, et malis martyrum persecutoribus bona precetur?

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 10 servus inc. K ‖ 12 tuae des. K

8 Christiani inc. K | essent

3,6 sedisse … perderent] cf. Mt. 26,3 – 5 13 superius] cf. supra 2,5 16sq. diligeret … patiebatur] cf. Mt. 5,44 17 sicut … commendavimus] cf. supra 2,13sq. 24 reddebant … bonis] cf. Prov. 17,13 mala pro bonis] cf. Ps. 34,12 6 Iudaeorum] et add. F F2 ‖ 7 ad hoc tr. V2 δ | ecclesia F F2 S | invenies] sedisse add. α2 8 Christiani] quid enim iubebant reges terrae nisi ut praem. K ‖ 9 adversus δ S C1 Y ‖ 10 tuis iustificationibus tr. α2 ε ζ D Prosp ma ‖ 11 desiderat F2 H1 Mn | quod] quid P6 Mn So1 | intellege om. Mn So1 ‖ 12 mea] est add. α2 ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X ma ‖ 13 commendavit S Y P23 | testimonia] tua add. 14 esse] rem add. P6 Y P23 | quisque om. α2 H1 ε H1 Mn Y P23 So1 | esse om. Y P23 | in om. V2 F F2 δ ‖ 15 sic] si π ε T Mn So1 | exercitabatur ε ζ Mn So1 | et1 om. F F2 | martyria] id est testimonia add. K 16 exprobrantibus A (pc.) K N ‖ 17 patiebantur N Gt H1 Mn Y P23 So1 | sed] se F A ‖ 18 potius om. α2 ergo om. α2 H1 (ac.) ‖ 19sq. et … tuis] et reliqua α2 ‖ 19 adversus δ S C1 Y P23 ‖ 21 quid nam modo α2; quoniam modo K C1; quemadmodum ε ζ X; quodammodo H1 Mn | mea] est add. F2 ζ Y P23 D ma 23 inventus K So1 | patientium om. α2 H1 (pc.) ‖ 24 mala illi tr. F F2 ‖ 26 viventibus K ‖ 28 exerceretur F (pc.) ε ζ H1 Mn D So1 | meditaretur ε ζ H1 (pc.) ‖ 29 precatur ε ζ D

104 | S. Augustini

mi 1525

SERMO X [De versu psalmi adhaesit pavimento anima mea, vivifica me secundum verbum tuum]

(1.) Sequitur in isto psalmo maiore, quod considerare et, sicut dominus dederit, pertractare debemus: adhaesit pavimento anima mea, vivifica me secundum verbum tuum. Quid est adhaesit pavimento anima mea? Nam cum adiungit et dicit: vivifica me secundum verbum tuum, quare se vivificari poscat, utique causam praemisit, dicendo: adhaesit pavimento anima mea. Ergo quia propterea se vivificari petit, quia pavimento adhaesit anima eius, mirum si boni aliquid hinc vult intellegi. Ita quippe se habet tota ista sententia, tamquam diceret: ‘Mortuus sum, vivifica me’. Quid est ergo pavimentum? Si tamquam unam quandam magnam domum universum mundum velimus accipere, videmus velut eius cameram caelum; terra erit igitur pavimentum. Vult itaque terrenis erui, et cum apostolo dicere: Conversatio nostra in caelis est. Proinde terrenis adhaerere mors animae est, cui malo contraria poscitur vita, cum dicitur: vivifica me. (2.) Sed videndum est utrum congruant huic verba ista, qui superius talia dixerat, quibus magis deo videatur adhaesisse quam pavimento, ut conversatio eius non in terrenis, sed in caelestibus haberetur. Quomodo enim potest intellegi terrenis adhaesisse qui dicit: servus autem tuus exercebatur in iustificationibus tuis; nam et testimonia tua meditatio mea, et consilium meum iustificationes tuae? Haec sunt enim verba eius antecedentia, quorum antecedentium ista sunt consequentia: adhaesit pavimento anima mea. An ex hoc intellegere debemus, quantumlibet quisque proficiat in iustificationibus domini, habere eum mortalis carnis affectum circa ista terrena, in quibus vita humana tentatio est super terram, et ab hac morte, si perseveranter proficit, quotidie reviviscere, vivificante illo, cuius gratia homo noster interior renovatur de die in diem? Nam et illud apostolus cum cc 1693 dicebat: Quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino, et concupiscebat π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,X,1,1 sequitur inc. K ‖ 3 tuum des. K ‖ 4 quare inc. K ‖ 5 mea des. K ‖ 11 proinde inc. K ‖ 2,2 dixerat des. K 4 servus inc. K ‖ 5 mea des. K ‖ 7 an inc. K ‖ 9 terram des. K ‖ 11 nam inc. K CXVIII,X,1,11 Phil. 3,20 2,9 vita … terram] cf. Iob 7,1 11 homo … diem] cf. 2 Cor. 4,16 12 2 Cor. 5,6 12sq. concupiscebat … Christo] cf. Phil. 1,23 CXVIII,X,argumentum om. α2 P6 P23 ma | de … psalmi om. T H1 | vivifica … tuum om. V2 X 1,1 secuntur … maiora Y P23 ‖ 4 se om. Y P23 | vivificare F Gt An3 Mn P23 D So1 | poscit Y P23 ‖ 6 se om. α2 δ H1 (pc.) | vivificare F F2 C1 H1 So1 | hic F2 T ‖ 8 ergo] enim ε ζ H1 Mn D So1 | pavimento F F2 | quandam om. P6 P23 | domum magnam tr. ε ζ H1 Mn D So1 w ma ‖ 9 caelum] in praem. δ ‖ 10 igitur erit tr. ζ D X | volunt α2 H1 Mn So1 | terreni servi α2 δ S N Gt H1 Mn So1 w; terrenis servis Y P23 | et om. Y P23 11 vestra N Y P23 | est animae tr. F2 X | malo] mala Mc2 F2 ε (lnp. N) H1 Mn So1 ‖ 12 contra F F2 2,1 videndum] dubium H1 Mn So1 | quia δ; quae X | talia om. K H1 ‖ 1sq. talia … deo om. S C1 2 videatis δ (ac. uv. G) ‖ 3 enim] autem α2 ‖ 4 tuis iustificationibus tr. α2 ε T H1 Mn D So1 ma 5 mea] est add. ζ Y P23 D So1 X ma ‖ 7 ex] et α2 ‖ 9 affectus α2 ‖ 10 revivescere π (exc. A) S N Gt H1 So1 ‖ 11sq. illud … dicebat] anacoluthon ‖ 12 corpore] hoc praem. H1 Mn So1

v. 25

5

10

5

10

in psalm. CXVIII,X,1 – 3 | 105

15

20

25

30

5

dissolvi, et esse cum Christo, adhaesit pavimento anima eius. Unde et corpus ipsum, quia ex terra est, non absurde intellegitur pavimentum, quod adhuc, quia corruptibile est, aggravat animam, recte in illo ingemiscitur et dicitur deo: adhaesit pavimento anima mea, vivifica me secundum verbum tuum. Neque enim non cum corporibus nostris semper cum domino erimus; sed tunc, quia non erunt corruptibilia nec animas aggravabunt, si diligenter consideremus, non eis nos, sed ipsa nobis potius adhaerebunt, nos autem deo. Unde alterius psalmi verba illa sunt: Mihi autem adhaerere deo bonum est, ut vivant corpora ex nobis, adhaerendo nobis, nos autem vivamus ex deo, quia nobis adhaerere deo bonum est. Adhaesio quippe ista, de qua dictum est: adhaesit pavimento anima mea, non coniunctionis carnis et animae, quamvis et ipsam quidam intellexerint, sed carnalem magis animae affectum, quo caro concupiscit adversus spiritum, significare mihi mi 1526 videtur. Quod si recte accipitur, profecto qui dicit: adhaesit pavimento anima mea, vivifica me secundum verbum tuum, non id orat, ut de corpore mortis huius morte ipsius corporis interveniente solvatur – quod dies ultimus vitae huius, qui propter eius brevitatem non potest esse diuturnus, quandoque facturus est –, sed ut concupiscentia qua concupiscitur adversus spiritum, magis magisque minuatur, et concupiscentia qua concupiscitur adversus carnem, magis ac magis augeatur, donec ista consumatur in nobis, et illa consummetur per spiritum sanctum qui datus est nobis. (3.) Bene autem non ait: ‘vivifica me secundum meritum meum’, sed ait: secundum verbum tuum. Quod quid est aliud, nisi secundum promissum tuum? Filius promissionis vult esse, non filius elationis, ut secundum gratiam firma sit promissio omni semini. Hoc est enim verbum promissionis: In Isaac vocabitur tibi semen, hoc est non qui filii carnis, hi filii dei, sed filii promissionis deputantur in semine.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3,1 bene inc. K ‖ 2 tuum2 des. K

‖

19 deo des. K

15 aggravat animam] cf. Sap. 9,15 17 1 Thess. 4,17 20 Ps. 72,28 23 quidam] cf. Ambr. in psalm. 118,4,6 (CSEL 62, p. 70,18 – 28) 24 caro … spiritum] cf. Gal. 5,17 28 – 30 concupiscentia … carnem] cf. Gal. 5,17 3,4 – 6 Rom. 9,7sq.; cf. Gen. 21,12 13 adhaeserat χ ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma | et2 om. F F2 ‖ 14 quia1] quod Gt An3 H1 So1 14sq. quod … ingemiscitur] anacoluthon ‖ 15 aggravat] et praem. K ε ζ H1 Mn D So1 ma | ingemescitur V2 δ H1 (pc.); congemiscitur N Gt C1 H1 Mn So1 ma ‖ 17 non om. δ Mn | cum2 om. δ ‖ 18 consideremus] audivimus F F2 ‖ 20 corpore V2 A S ‖ 23 coniunctionem χ ε ζ C1 Y P23 D X ma | quidem F F2 Gt An3 Mn P23 | intellexerunt α An3 ‖ 23sq. carnalis Mc2 F2 H1 (pc.) ‖ 24 affectus α2 | signare Gt An3 ζ D 25 animam meam F F2 ‖ 26 ut de] unde δ ‖ 27 solvantur δ; salvator S ‖ 28 eius om. Y P23; huius S C1 X | quando H1 Mn So1; quando neque S C1 | facturus] futurus G ε C1 ‖ 29 quae F (uv.) F2 A | magis om. H1 Mn So1 | minuatur] mutatur δ ‖ 30 magis ac magis] magis magisque P6 P23; magisque H1; magis Mn So1 ‖ 31 consummetur] consummatur V2 F2 δ Y So1; consumetur Mc2 F C1 H1 Y P23

106 | S. Augustini

Nam quid erat ipse per seipsum, in eo quod sequitur, confitetur: vias meas enuntiavi, et exaudisti me. Nonnulli quidem codices habent: vias tuas, sed plures, et maxime Graeci: vias meas, hoc est malas. Nam hoc mihi videtur dicere: peccata mea confessus sum, et exaudisti me, hoc est ut dimitteres ea. doce me iustificationes tuas. Confessus sum vias meas: delesti eas; doce cc 1694 me tuas. Sic doce, ut agam, non ut tantummodo sciam quid agere debeam. Sicut enim dictum est de domino quod non noverat peccatum, et intellegitur ‘non fecerat’, sic et iustitiam ille vere dicendus est nosse, qui facit. Proficientis haec oratio est. Nam utique, si omnino non faceret, profecto illa superiora non diceret: servus autem tuus exercebatur in iustificationibus tuis. Non ergo in quibus exercebatur, has vult a domino discere, sed ab istis ad alias proficiendo, velut crescendo, desiderat pervenire. (4.) Denique adiungit et dicit: viam iustificationum tuarum insinua mihi (vel, sicut nonnulli codices habent, instrue me, quod expressius de Graeco dicitur: ‘Fac me intellegere’), et exercebor in mirabilibus tuis. Ipsas iustificationes ampliores, quas proficiendo cupit adprehendere, mirabilia dei vocat. Sunt ergo quaedam dei iustificationes ita mirabiles, ut humana infirmitas ab eis qui experti non sunt, non ad eas posse pervenire credatur. Unde laborans iste, et earum difficultate quodam modo fatigatus, adiungit: dormitavit anima mea prae taedio; confirma me in verbis tuis. Quid est dormitavit, nisi ab spe refriguit qua eas se adprehensuram esse crediderat? Sed confirma me inquit in verbis tuis, ne ab eis quoque ad quas iam pervenisse me sentio, decidam dormitando. Confirma itaque me in eis verbis tuis quae iam teneo, quae iam facio, ut ex his ad alia possim proficiendo pertendere.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7 nam inc. K ‖ 8 me des. K ‖ 9 vias inc. K ‖ 12 debeam des. K ‖ 4,1 adiungit inc. K ‖ 2 mihi des. K ‖ 3 et inc. K | tuis des. K ‖ 4 sunt inc. K ‖ 10 dormitando des. K 13 2 Cor. 5,21 15sq. Ps. 118,23 3,7 semetipsum F F2 ‖ 8sq. nonnulli … Graeci om. α2 ‖ 8 quidem om. P6 Mn ‖ 9 hoc1] id α2 | mihi hoc tr. Mc2 P6 ‖ 10 ut om. F F2 ‖ 11sq. confessus … tuas om. α2 ‖ 12 doce] me add. α2 ε ζ H1 Mn Y P23 D ma ‖ 13 de om. S; a δ ‖ 14 qui] et add. α2 ‖ 16 autem om. α2 | tuis iustificationibus tr. ma 17 ab om. C1 X 4,2 sicut om. α2 (uv. F2); ut ε ζ D | sicut … habent om. α2 ‖ 4 quam α2 ‖ 5 dei om. V2 (ac.) K H1 (pc.) w iustificationes dei tr. δ So1 X ‖ 6 pervenire posse tr. D X ‖ 6sq. unde … adiungit om. δ ‖ 7 adiungit om. Mn So1 | mea] inquit add. ε T ‖ 8 a α2 T H1 P23 X ‖ 9 qua eas se] qua ea se P6 X; quam eas se F F2; quae ad se ε Mn So1; quae a se K; quam se Y P23 w | adprehensura F2 K; adprehensuras C1; reprehensuram Gt H1 Mn; prehensuram N Gt (pc.) | inquit om. Mc2 F2 D ‖ 10 quas] quae T D X ma | pervenisse me iam tr. ε ζ H1 Mn So1 ma | sentiunt F F2 | dormitabo V2 δ ‖ 11 me itaque tr. T D So1 | in verbis tuis in eis α2 | his] eis ε ζ H1 Mn D So1 ma | possum ε ‖ 12 pertendere] pervenire ε ζ H1 Mn D So1 w ma

v. 26

10

15

v. 27

5 v. 28

10

in psalm. CXVIII,X,3 – 6 | 107

v. 29 5

10

v. 30sq. 5

v. 32 10

15

(5.) Et quid impedit in via iustificationum dei sic ambulare, ut homo facile possit ad illa etiam mirabilia pervenire? Quid putamus, nisi quod a se amoveri in mi 1527 consequentibus rogat dicens: viam iniquitatis amove a me? Et quia lex factorum subintravit, ut abundaret delictum, sequitur, et dicit: et lege tua miserere mei. Qua lege, nisi lege fidei? Audi apostolum: Ubi est ergo gloriatio tua? Exclusa est. Per quam legem? Factorum? Non, sed per legem fidei. Haec est lex fidei, qua credimus et oramus per gratiam nobis donari, ut faciamus quod per nosmetipsos implere non possumus ne, ignorantes dei iustitiam et nostram volentes constituere, iustitiae dei non simus subiecti. In lege itaque factorum est dei iubentis iustitia, in lege autem fidei, subvenientis misericordia. (6.) Cum autem dixisset: et lege tua miserere mei, de beneficiis eius quae iam consecutus est, quodammodo, si dici potest, praescribit, ut impetret cetera quae nondum est consecutus. Ait enim: viam veritatis elegi; iudicia tua non sum oblitus; adhaesi testimoniis tuis; domine, noli me confundere. viam veritatis elegi, ubi currerem; iudicia tua non sum oblitus, ut currerem; adhaesi cc 1695 testimoniis tuis, cum currerem; domine, noli me confundere; quo curro pertendam, quo tendo perveniam: Non enim volentis, neque currentis, sed miserentis est dei. Denique sequitur: viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum. Non currerem, nisi dilatasses cor meum. Prorsus isto versu exponitur quemadmodum dictum sit: viam veritatis elegi, iudicia tua non sum oblitus, adhaesi testimoniis tuis. Cursus est quippe iste viae mandatorum dei. Et quia potius eius beneficia quam sua merita domino allegat, tamquam diceretur ei: ‘Quomodo istam viam cucurristi eligendo, et dei iudicia non obliviscendo, et eius testimoniis adhaerendo? an per teipsum ista potuisti?’ ‘non’ ait. ‘Quid ergo?’ viam mandatorum tuorum inquit cucurri cum dilatasti cor meum. Non ergo per

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 5,1 et inc. K ‖ 3 viam inc. Beda ‖ 5 fidei des. K | ubi inc. Flor ‖ 6 qua inc. K ‖ 8 possumus des. K ‖ 10 misericordia des. Beda Flor ‖ 6,3 viam inc. K ‖ 9 meum1 des. K ‖ 15 non inc. K 5,3 lex factorum] cf. Rom. 3,27 Rom. 10,3 6,7 Rom. 9,16

3sq. Rom. 5,20

5sq. Rom. 3,27

8sq. ignorantes … subiecti] cf.

5,1 vias Y P23 ‖ 2 pervenire mirabilia tr. F2 ε P6 | ammoveri α2 δ; moveri K ‖ 5 ergo om. F F2 ε ζ H1 Mn So1 | gloriatio] tua add. χ ε ζ C1 H1 Y P23 D X ma ‖ 6 qua] quam ε T; quia F P23 ‖ 7 donari] dari K P23 Flor ‖ 9 sumus S C1 | in1 … iustitia om. δ | iustitiam V2 Mc2 S 6,2 si om. δ; sic F F2 H1 | praescripsit F F2 | impetret] impleret α2 ‖ 4 adhaesit F F2 A K N Gt | tuis] cum currerem add. F F2 ‖ 5 adhaesit F A ‖ 6 tuis] domine add. F An3 Mn | cum currerem om. F F2 | curro] curram S C1 ‖ 7 enim om. F F2 | dei est tr. δ ‖ 8 sequitur] subditur F F2 | dum α2 H1 (pc.) | dilatasti] dilatares Mc2 F H1 (pc.) ‖ 9 dilatasses] dilatares C1 (pc.) P23 | iste versus S C1 X | exponit C1 (pc.) So1 X 11 adhaesit N Gt (pc.) | tuis] domine add. F F2 H1 X ‖ 12 merito δ | alligat V2 ε So1 ‖ 13 viam om. δ 14 testimonia F F2 Mn So1 | an] hanc H1 Mn | istam Mn So1; ita α2 | posuisti F2 Mn So1 ‖ 15 inquit om. P6 P23 | cucurri inquit tr. α Y | per om. α ε T H1 (pc.)

108 | S. Augustini

proprium, et quasi nullius tuae opis indigum arbitrium meum, sed cum dilatasti cor meum. Cordis dilatatio iustitiae est delectatio. Hoc munus est dei, ut in praeceptis eius non timore poenae angustemur, sed dilectione et delectatione iustitiae dilatemur. Hanc enim nobis promittit latitudinem dicens: Habitabo in eis, et deambulabo. Quam 20 enim latum est ubi deambulat deus! In hac latitudine diffunditur caritas in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis. Unde etiam dictum est: et in plateis tuis discurrant aquae tuae. Platea quippe de verbo Graeco a latitudine nomen accepit, quoniam Graece πλατύ dicitur latum. Hae sunt autem aquae de quibus dominus clamat: Si quis sitit veniat ad me. Qui credit in me, flumina aquae vivae 25 fluent de ventre eius; et exponens evangelista quid dixerit, hoc autem inquit dicebat mi 1528 de spiritu quem accepturi erant qui credituri erant in eum. Multa dici possent de ista cordis latitudine, sed huius sermonis iam contradicitur longitudine. SERMO XI [De versu psalmi legem pone mihi domine viam iustificationum tuarum]

(1.) In psalmo isto magno sequitur quod nobis, adiuvante domino, considerandum atque tractandum est: legem pone mihi, domine, viam iustificationum v. 33 cc 1696 tuarum, et exquiram eam semper. Apostolus dicit: Iusto lex non est posita, iniustis autem et non subditis, et cetera, quae ibi concludens ait: Et si quid aliud sanae doctrinae adversatur, quae est secundum evangelium gloriae beati dei, quod 5 creditum est mihi. Numquid ergo talis erat iste qui dicit: legem pone mihi, domine,

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 18 cordis inc. Flor 22 nobis des. K Flor CXVIII,XI,1,2 legem inc. K Flor ‖ 3 tuarum des. Flor | semper des. K | iusto inc. Flor 20 2 Cor. 6,16 21sq. cf. Rom. 5,5 22sq. Prov. 5,16 25 – 27 Io. 7,37 – 39 CXVIII,XI,1,3sq. 1 Tim. 1,9 4 – 6 1 Tim. 1,10sq. 16 nullius] nullus π (exc. A); iustitiae add. Y P23 | indignum α2 K Gt H1 Mn; indiguit Y P23 ‖ 18 dilatio K P23 | iustitia S C1 (pc.) | haec C1 X ma | est munus tr. α2 P23 ‖ 19 dilectione] dilatemur ζ | dilatemur] delectemur Gt An3 ζ Y ‖ 20 latitudinem] eius add. S C1 ma ‖ 21 hanc latitudinem F F2 ε T H1 Mn D Flor ‖ 24 platin π (exc. A) ε ζ H1 Y P23 D So1; platyn A S C1 X | hae] et F F2; haec S N Gt C1 H1 Y D So1 autem om. Y P23 ma | aquae om. F F2 ‖ 25 clamat] dicens add. Mc2 H1 (pc.) | si quis] qui Mn ma | si … me1 om. α2 | me1] et bibat add. V2 Y | flumine δ ‖ 25sq. de ventre eius fluent aquae vivae tr. P23 So1 26 et … dixerit om. α2 H1 (pc.) | dixerat H1 D | inquit dicebat] dixit α2 ‖ 27 qui credituri erant (cf. in psalm. 103,II,3,11 et 10,25)] credentes α2 ε ζ H1 D So1 Vulg. ‖ 28 longitudini C1 So1 X ma CXVIII,XI,argumentum om. α2 ζ ma | viam … tuarum om. V2 | tuarum] et exquiram eam (meam A) semper add. δ 1,1 isto psalmo tr. H1 Mn | adiudicante S C1 ‖ 2 est om. δ | vias S Y ‖ 3 et S C1 Y P23 | quaeram K P23 non est lex tr. P6 Mn D X ‖ 4 iniustis autem] sed iniustis ζ | concludent H1 Mn | et3 om. H1 Mn So1 Flor 6 ergo om. δ

in psalm. CXVIII,X,6 – CXVIII,XI,2 | 109

10

15

20

25

30

qualibus beatus Paulus dicit positam legem? Absit! Si enim talis esset, non superius dixisset: viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum. Quid est ergo quod orat ut sibi lex a domino ponatur, si non ponitur iusto? An eo modo non ponitur iusto, quomodo posita est populo contumaci in tabulis lapideis, non in tabulis cordis carnalibus, secundum testamentum vetus ex monte Sina, quod in servitutem generat, non secundum testamentum novum, de quo scriptum est per Ieremiam prophetam: Ecce dies veniunt, dicit dominus, et consummabo domui Israel et domui Iuda testamentum novum, non secundum testamentum quod disposui patribus eorum in die qua adprehendi manum eorum, ut educerem eos de terra Aegypti: quoniam ipsi non permanserunt in testamento meo, et ego neglexi eos, dicit dominus; quoniam hoc est testamentum quod constituam domui Israel post dies illos, dicit dominus: dabo leges meas in mentibus eorum et in cordibus eorum scribam eas? Ecce quomodo vult iste legem sibi poni a domino: non sicut iniustis et non subditis, ad vetus testamentum pertinentibus, posita est in tabulis lapideis, sed sicut sanctis filiis liberae, hoc est supernae Ierusalem, filiis promissionis, filiis hereditatis aeternae, sancto spiritu tamquam digito dei in mentem datur et in cordibus scribitur; non quam memoria teneant et vita neglegant, sed quam sciant intellegendo, faciant diligendo, in latitudine amoris, non in timoris angustiis. Nam qui timore poenae, non amore iustitiae opus legis facit, profecto invitus facit. Quod autem invitus facit, si posset fieri, mallet utique non iuberi, ac per hoc legis, quam vellet non esse, non est amicus, sed potius inimicus, nec mundatur opere, qui immundus est voluntate. Talis non potest dicere quod iste dixit in superioribus versibus: viam mandatorum tuorum cucurri, cum dilatasti cor meum, quia illa dilatatio caritatem significat, quae secundum apostolum legis est plenitudo. (2.) Cur ergo iste adhuc poscit sibi legem poni, quae utique si non ei posita fuisset, non viam mandatorum dei in cordis latitudine cucurrisset? Sed quia pro- mi 1529 ficiens loquitur et dei donum novit esse quod proficit, quid aliud petit, cum sibi

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ 9 quid inc. Flor ‖ 19 legem inc. K ‖ 27 voluntate des. K Flor ‖ 2,1 cur inc. K

7 absit des. Flor

8 Ps. 118,32 10sq. 2 Cor. 3,3; cf. Ex. 31,18; Prov. 3,3; 7,3 11 cf. Gal. 4,24 13 – 18 Ier. 31,31 – 33; Hebr. 8,8 – 10 21 filiis liberae] cf. Gal. 4,31 | supernae Ierusalem] cf. Gal. 4,26 | filiis promissionis] cf. Gal 4,28 24sq. qui … facit1] cf. 1 Io. 4,18 28sq. Ps. 118,32 30 secundum apostolum] cf. Rom. 13,10 8 dilatares ε ζ ‖ 9 orat] erat F F2 | ut sibi] ubi S C1 ‖ 11 quo F F2 ‖ 12 servitute ε P6 ‖ 13 venient Mc2 δ S C1 H1 (pc.) Y P23 D X | consumabo α2 So1 ‖ 14 disposuit cum F F2 ‖ 15 adprehendit F F2 | ut] cum π ‖ 17 constitui δ ‖ 18 dando V2 δ S C1 P23 Flor Vulg. | mentem ε ζ Mn D So1 | eos (uv.) Mc2 G So1 19 voluit ε ζ D | istam ε ζ Y ‖ 21 filius … filius F F2 ‖ 22 spiritu sancto tr. Mn X | mente α2 C1 H1 (pc.) X ma ‖ 23 memoriam F2 K | vitam H1 Mn | sciunt α2 ε H1 Mn So1 ‖ 26 posse H1 Mn ‖ 28 talis] autem add. F F2 ‖ 29 dum Mc2 F H1 (pc.) | dilatasti] dilatares F F2 P6 | dilatio ε; dilectio α2 2,2 via F F2 K C1 | cordibus K H1 | latitudinem ε H1 So1 ‖ 3 cum] quam χ ‖ 3sq. cum … petit om. An3 P23

110 | S. Augustini

cc 1697 legem poni petit, nisi ut in ea magis magisque proficiat? Quemadmodum si poculum

plenum teneas, et sitienti dare incipias, et haurit bibendo, et poscit desiderando. Quibus autem iniustis et non subditis lex in lapideis tabulis ponitur, praevaricationis reos, non promissionis efficit filios. Sed et ille qui eius meminit, nec eam diligit, eo modo reus est, quia memoria eius lapis illi est quodammodo scriptus, non quo adornetur, sed quo prematur: pondus oneris, non titulus honoris. Hanc autem legem iste viam iustificationum dei vocavit; nec alia via est mandatorum eius, quam se cucurrisse iam dixerat, cum dilatatum est cor eius. Ergo et cucurrit et currit, donec perveniat ad palmam supernae vocationis dei. Denique cum dixisset: legem pone mihi, domine, viam iustificationum tuarum, addidit: et exquiram eam semper. Quid enim exquirit quod habet, nisi quia et habet agendo et exquirit proficiendo? (3.) Sed quid est semper? Utrum exquirendi non erit finis – sicut dictum est: Semper laus eius in ore meo, quia laudandi non erit finis; neque enim deum non laudabimus, cum ad eius regnum pervenerimus aeternum, cum legamus: Beati qui habitant in domo tua, in saecula saeculorum laudabunt te –, an semper dictum est quamdiu hic vivitur, quia tamdiu proficitur, post hanc autem vitam qui bene hic proficiebat, ibi perficitur? Sicut de quibusdam feminis dictum est: Semper discentes, sed illae male, quia secutus adiunxit: Et ad veritatis scientiam numquam pervenientes. Qui vero in melius semper hic proficit, quo proficiendo nititur pervenit, ubi iam non proficiat, quia perfectus sine fine consistit. Nec de illis tamen ita dictum est: Semper discentes, ut et post mortem discere perseverent vana et infructuosa, cum talibus doctrinis successerint non studia, sed supplicia sempiterna. Hic ergo exquiritur dei lex, quamdiu in ea proficitur et sciendo et diligendo, ibi autem plenitudo eius manet ad fruendum, non remanet ad quaerendum. Sic etiam illud dictum est: Quaerite faciem eius semper. Ubi semper, nisi hic? Non enim et ibi quaeremus dei

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 5 desiderando des. K 6 quibus inc. Flor ‖ 9 honoris des. Flor ‖ 14 addidit inc. K ‖ 3,2 finis des. K ‖ 4 an inc. K 6 perficitur des. K ‖ 9 qui inc. K ‖ 10 consistit des. K 2,6 1 Tim. 1,9 12 ad … dei] cf. Phil. 3,14 3,2 Ps. 33,2 3sq. Ps. 83,5 6 – 8 2 Tim. 3,7 15 Ps. 104,4 4 in om. H1 Mn So1 | eam V2 H1 So1 ‖ 5 teneat S C1 X | et1] si add. Mc2 H1 So1 | dari α2 H1 (pc.) | incipiat S C1 X ‖ 6 lapidibus α2 δ ‖ 7 et om. α2 ‖ 8 eius memoria tr. α2 | ille Y X ‖ 11 et currit om. F2 H1 Mn So1 ‖ 14 illam V2 δ χ C1 Y P23 3,2sq. non laudabimus deum tr. F F2 ‖ 3 laudavimus A S | aeternum] ad praem. F F2 ‖ 4 dictum] hic praem. K ‖ 5 quia sl. P6 So1; qui K H1 | tamdiu] semper π (tr. proficitur semper A) H1 (pc.) 5sq. post … perficitur om. F2 H1 ‖ 6 dicentes A P6 ‖ 7 malae G ε Mn Y P23 | ad] a S P6 ‖ 9 qui] quia An3 Mn So1 | vero] semper K | quo om. K; quod An3 So1 | pervenire α ‖ 11 et1 om. Mc2 X ‖ 12 talibus] tabulis δ | sempiterna] aeterna ac praem. α2; aeterna sempiternam V2 δ ‖ 14 est om. F F2 Y ‖ 15 ibi] semper add. ε ζ H1 Mn D So1 | quaerimus Gt H1 Mn So1 ‖ 15sq. faciem dei tr. P6 C1 H1 Mn So1

5

10

15

5

10

15

in psalm. CXVIII,XI,2 – 5 | 111

20

5

v. 34 10

v. 35

faciem, ubi videbimus facie ad faciem. Aut si recte dicitur exquiri quod sine fastidio diligitur, et id agitur ne amittatur, semper omnino sine fine quaeremus legem dei, hoc est veritatem dei. In hoc quippe ipso dicitur psalmo: et lex tua veritas. Quaeritur nunc ut teneatur; tunc tenetur ne relinquatur: sicut de spiritu dei dictum est quod omnia scrutetur, etiam altitudines dei, non utique ut quod nescit inveniat, sed quia nihil relinquit omnino quod nesciat. (4.) Gratia itaque dei nobis praecipue commendatur, quando sibi legem poni poscit a domino, qui utique iam legem secundum litteram noverat. Sed quia littera cc 1698 occidit, spiritus autem vivificat, orat ut per spiritum faciat quod per litteram sciebat, mi 1530 ne per scientiam mandati non observati etiam praevaricationis ei crimen accedat. Quamquam ut etiam sciatur lex quomodo scienda est, id est ut intellegatur quid sibi velit, quare sit eis posita qui eam non erant servaturi, quid habeat utilitatis etiam hoc ipsum quod lex subintravit, ut abundaret delictum, nemo comprehendit, nisi a domino acceperit intellectum. Unde iste adiungit et dicit: da mihi intellectum, et scrutabor legem tuam et custodiam illam in toto corde meo. Cum enim quisque legem scrutatus fuerit et ad eius alta pervenerit, in quibus tota pendet, profecto debet deum diligere ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente, et proximum suum tamquam seipsum. In his enim duobus praeceptis tota lex pendet et prophetae. Hoc videtur promisisse, cum dixit: et custodiam illam in toto corde meo. (5.) Sed quia et hoc minus valet viribus propriis, nisi adiuvetur ab illo qui iubet, ut faciat quod iubet, deduc me inquit in semita mandatorum tuorum, quia ipsam volui. Parum est mihi voluntas mea, nisi in eo quod volui, me ipse deducas. Et certe ipsa est semita, hoc est via mandatorum dei, quam se, dilatato ab illo corde

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 19 de inc. Flor ‖ 20 non inc. Beda ‖ 21 nesciat des. Beda Flor ‖ 4,8 da inc. K ‖ 12 seipsum des. K ‖ 13 hoc inc. K 16 videbimus … faciem2] cf. 1 Cor. 13,12 18 Ps. 118,142 19sq. de … scrutetur] cf. 1 Cor. 2,10 4,2sq. littera … vivificat] cf. 2 Cor. 3,6 7 Rom. 5,20 10 – 12 in … seipsum] cf. Mt. 22,37 12sq. Mt. 22,40 16 videmus α An3 H1 Mn Y So1 | facie] faciem S C1 | exquiri] semper add. ζ ‖ 17 admittatur V2 A 18 psalmo dicitur tr. ε ζ D ‖ 19 tenetur] quaeritur P6 H1 Mn So1; quaeretur F P23; tenebitur Y X ma | ne] ut F2; ut non Mc2 H1 (pc.) | *derelinquatur ε ζ H1 Mn Y D So1 X ma ‖ 21 quia] qui δ | relinquet V2 Mc2; relinquens F F2; relinquat S C1 X ma | nescit H1 So1 4,1 praecipue nobis tr. δ ‖ 3 spiritum] sanctum add. ε ζ Y So1 ‖ 4 ei] et π (exc. G) ‖ 5 etiam ut tr. ε H1 Mn Y D So1 ma | quid] quidquid ε Y; quidque ζ ‖ 6 habebat H1 Mn So1 ‖ 10 tota] lex add. Mc2 F2 ε ζ H1 Mn Y D So1 X | pendit S C1 ‖ 11 corde] et add. Mc2 S ε P6 H1 Mn D So1 | anima] et add. ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 12 tamquam] sicut F2 δ ‖ 13 dicit Mn P23 5,1 quia] qua K | minus] non ε ζ H1 Mn Y D So1 w ‖ 2 inquit om. F F2 K C1 | semitam V2 ζ | tuorum om. δ K ‖ 3 ipsa F F2 | est om. F F2 | deducat F F2 ‖ 4 certa π

112 | S. Augustini

suo, cucurrisse iam dixerat, quam propterea etiam semitam vocat, quia angusta via est quae ducit ad vitam; et cum sit angusta, nisi dilatato corde non curritur. (6.) Sed quoniam adhuc proficit, adhuc currit et ideo divinum auxilium quo deducatur inquirit, quia neque volentis, neque currentis, sed miserentis est dei, denique quia et ipsum velle deus operatur in nobis – praeparatur enim voluntas a domino – sequitur et dicit: inclina cor meum in testimonia tua et non in avaritiam. Quid est inclinatum ad aliquid cor habere, nisi hoc velle? Et voluit ergo, et orat ut velit. Voluit, cum dicit: deduc me in semita mandatorum tuorum, quoniam ipsam volui; orat autem ut velit, cum dicit: inclina cor meum in testimonia tua, et non in avaritiam. Hoc itaque orat, ut in ipsa voluntate proficiat. Quid sunt autem dei testimonia, nisi quibus sibi ipse attestatur? Testimoniis enim aliquid probatur, ac per hoc iustificationes dei et mandata dei testimoniis dei probantur; et quidquid nobis persuadere vult deus, suis testimoniis persuadet, in cc 1699 quae iste petit inclinari cor suum, et non in avaritiam. Testimoniis quippe suis agit nobiscum deus, ut eum gratis colamus, quod impedit avaritia, radix omnium malorum, tali verbo Graeco hic appellata quo possit intellegi generalis avaritia, qua plus appetit quisque quam sat est. Πλέον enim Latine plus est; ἕξις habitus est, ab eo quod est habere. Ergo a plus habendo appellata est πλεονεξία, quam Latini intermi 1531 pretes in hoc loco nonnulli interpretati sunt emolumentum, quidam vero utilitatem; sed melius qui avaritiam. Dicit autem apostolus: Radix enim omnium malorum est avaritia. Sed in Graeco, unde in nostram linguam verba ipsa translata sunt, non

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 6,2sq. denique inc. K ‖ 4 inclina inc. Beda ‖ 5 avaritiam des. K Beda ‖ Beda ‖ 14 avaritia inc. Flor ‖ 14sq. malorum des. K

5,6 curritur des. K 13 testimoniis inc. K

5,5sq. angusta … vitam] cf. Mt. 7,14 6,2 Rom. 9,16 3 ipsum … nobis] cf. Phil. 2,13 3sq. praeparatur … domino] cf. Prov. 8,35 (LXX) 14sq. radix … malorum] 1 Tim. 6,10 19sq. 1 Tim. 6,10 5 suo om. H1 Mn So1 ‖ 5sq. est via tr. P6 ma 3 nobis] omnibus ε ζ Y D | enim om. K Y 6,1 divinum] idoneum H1 Mn So1 w | quod F F2 So1 ‖ 5 avaritia F2 K | ad om. H1 So1 | cor ad aliquid tr. P23 D X ma ‖ 6 voluit om. α2 | semitam V2 F P6 P23 7 quoniam] quia F2 N Gt X ma | ipsa F F2 | ut] et Mc2 An3 ‖ 8 avaritia F F2 ‖ 8sq. ipsam voluntatem perficiat An3 H1 Mn So1; ipsa voluntate perficiat N Gt (uv.) T ‖ 10 quid] qui Gt; quis N; quae ζ ma | ipse sibi tr. P6 Mn ‖ 11 enim] dei add. π H1 (pc.) | adprobatur α2 | ac] hac V2 A ‖ 13 quae] quo ε (lnp. N) ζ H1 Mn P23 | avaritia F F2 w | agit] ait F F2 So1 ‖ 15 appellata quod F F2; appellat a quo (scriptio continua in N) S Gt An3 C1 Mn Y P23 So1 ma | qua] quam α2; quia ε T Mn ‖ 16 satis F F2 P23 So1 | pleon π S ζ C1 17 est1 om. Mn Y So1 H1 Mn Y D So1 X | exhis π C1 X; exaia ε ζ H1 Mn Y D So1 | ab eo] habeo A An3 ‖ Beda | a om. π Y X Beda | a plus] amplius H1 Mn | est2 om. α2 | pleonexia π S C1 H1 (pc.) P23 D X; pleonexaia ε T H1 Mn Y So1 ‖ 18 et molumentum F F2; molumentum S C1 ‖ 18sq. inutilitatem ε T H1 Mn Y P23 So1 ‖ 19 autem] enim F2 Mn ‖ 20 avaritia est tr. ε ζ H1 Mn Y D ma | nostra lingua F F2 | ista Mc2 δ Y P23 X

5

v. 36 5

10

15

20

in psalm. CXVIII,XI,5 – 6 | 113

legitur apud apostolum πλεονεξία, quod in loco isto psalmi huius, sed φιλαργυρία, quo verbo significatur amor pecuniae. Verum apostolus intellegendus est isto nomine genus significasse per speciem, id est per amorem pecuniae, universalem generalemque avaritiam, quae vere radix est malorum omnium. Nam ipsi primi 25 homines per serpentem decepti et deiecti non fuissent, nisi plus quam acceperant habere, et plus quam facti erant, esse voluissent. Hoc quippe ille promiserat dicens: Eritis sicut dii. Ergo ista πλεονεξία subversi sunt. Plus enim volentes habere quam acceperant, et quod acceperant amiserunt. Cuius vestigium veritatis, quae ubique dispersa sunt, et in forensi iure deprehensum est, quo institutum est ut plus petendo 30 causa cadat, id est ut qui plus petierit quam ei debetur, et quod ei debebatur amittat. Omnis autem a nobis circumciditur avaritia, si gratis colatur deus. Ad quod sanctum Iob in agone tentationis ipse provocat inimicus, cum de illo dicit: Numquid gratis Iob colit deum? Putabat enim diabolus quod in deo colendo vir iustus cor inclinatum haberet in avaritiam et causa emolumenti vel utilitatis rerum tempora35 lium, quibus eum ditaverat deus, velut mercennarius ei pro tali mercede deserviret; sed quam gratis deum coleret tentatus, apparuit. Si ergo cor non habemus inclinatum in avaritiam, deum non colimus nisi propter deum, ut sui cultus ipse sit merces. Ipsum diligamus in seipso, ipsum diligamus in nobis, ipsum in proximis nostris quos diligimus sicut nosmetipsos sive habeant eum sive ut habeant eum. Quod nobis

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Beda Flor ‖ Beda ‖ 36 si inc. K ‖ 37 merces des. K

28 amiserunt des.

24sq. primi … deiecti] cf. Gen. 3,3–7. 23 27 Gen. 3,5 29sq. cf. Iuris Rom. anteiust. fragmenta Vat., ed. Seckel-Kübler, 1911, p. 223,6; Consultatio vet. c. iurisconsulti, ibid. p. 497,25 32sq. Iob 1,9 21 pleonexia δ S C1 H1 (pc.) P23 D X; pleonexaia ε T H1 Mn Y So1 | ΦΥΛaΡΓΙΡΙΑ X; filargiria δ ε T H1 Mn Y P23 D So1 X (im.) Flor; phylargyria V2 S C1; phylargiria F2 P6 ‖ 22 quod ε H1 Mn So1 ‖ 23 per2 om. α2 24 omnium malorum tr. δ P6 H1 Mn P23 D X Beda | nam] et add. An3 Y D ‖ 25 decepti] sunt add. F F2 26 erant] fuerant ε ζ H1 Mn Y D So1 ma | ille om. ε ζ Y; illis P23 X ‖ 27 ΠΛΕΟΝΕΧΙa X; pleonexia V2 Mc2 28 et om. S C1 X | et quod δ S An3 P6 C1 H1 (pc.) P23 D; plenoxia F F2; pleonexaia N Gt T H1 Mn Y So1 ‖ acceperant om. F F2 | amiserant H1 Y | vestigium] legibus add. N (pc.) X | vestigium … quae] vestigia veritatis F (vestigia ex vestigium pc. uv.) P23 | veritatis] legibus add. N (pc.) X; vanitatis F (pc., uv.) P23 quae] quod C1 (pc.) So1 (pc.) | ubique] vestigia veritatis praem. F P23 ‖ 29 dispersae C1 X | sunt (scil. vestigium, vox ad sensum pluraliter intellegenda, cf. 118,VIII,2,34)] est V2 (pc.) C1 (pc.) D So1 (pc.) ma et om. S C1 X | quod Mc2 F2 ε ζ H1 Mn Y | petendo plus tr. δ ‖ 30 habebatur δ | amittit F An3; ammittit F2; ammittat δ Mn ‖ 31 autem] enim δ ‖ 31sq. ad … sanctum] a quo secundum α2 ‖ 32 agonem H1 Mn So1 | inimicus om. F F2 | dicitur α2 ‖ 33 colit Iob tr. ε T H1 Mn X ma | dominum V2 δ S C1 P23 34 avaritia F F2 N | causam F F2 | emolumentis Mc2 F ‖ 35 quibus] autem add. F F2 | dominus ε ζ H1 Mn D So1 Flor ma | eius α2 | serviret S ε ζ C1 P23 D X ma ‖ 36 quam om. Mc2 So1 | colere δ | habeamus χ ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X Flor ma ‖ 36sq. inclinatum om. H1 Mn So1 ‖ 37 colamus ζ | sui] si π (sic F) 38 in1] et praem. ε T H1 Y So1 Flor | seipsum π | in2 om. F F2 | in proximis om. F F2 ‖ 39 diligamus F F2 So1 | habeant1 … sive2 om. F2 Y P23

114 | S. Augustini

quoniam ipso donante confertur, ideo illi dicitur: inclina cor meum in testimonia 40 tua et non in avaritiam. Sed quae sequuntur, alio sermone tractanda sunt. SERMO XII

cc 1700

[De eo quod dicit: averte oculos meos, ne videant vanitatem usque ad ecce concupivi mandata tua, in iustitia tua vivifica me]

(1.) Sequitur in psalmo quem suscepimus disserendum: averte oculos meos, ne videant vanitatem; in via tua vivifica me. A contrario differunt inter se vanitas et veritas. Huius autem mundi cupiditas vanitas, sed Christus, qui ex hoc mundo liberat, veritas. Ipse est et via in qua se vult iste vivificari, quia ipse est et vita; ipse quippe ait: Ego sum via, veritas et vita. Sed quid est: averte oculos meos, ne videant vanitatem? Numquid quamdiu sumus in hoc mundo, possumus non videre vanitatem? Omnis enim creatura vanitati subiecta est, quae intellegitur esse in homine; et Omnia vanitas: quae abundantia hominis in omni labore suo, quo ipse laborat sub sole? An iste fortassis hoc orat, ut non sit eius vita sub sole, ubi omnia mi 1532 vanitas, sed in illo sit, in quo se vivificari petit? Ille quippe ascendit non super solem tantum, sed super omnes caelos, ut adimpleret omnia. Et in illo magis quam sub sole vivunt qui non inaniter audiunt quod dixit apostolus: Quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera dei sedens; quae sursum sunt sapite, non quae super terram. Mortui enim estis, et vita vestra abscondita est cum Christo in deo. Ac per hoc, si vita nostra ibi est ubi veritas, non est vita nostra sub sole ubi vanitas. Sed hoc tam magnum bonum magis habemus in spe, non tenemus in re. Et secundum spem nostram beatus apostolus ista locutus est, quia et illud cum dixisset: Vanitati creatura subiecta est, adiecit atque ait: non sponte, sed propter eum qui subiecit in spe. Ergo in spe, qua speramus nos adhaesuros contemplandae veritati, subiecti sumus interim vanitati. Creatura quippe ista spiritalis, animalis, corpo-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ CXVIII,XII,1,1 averte inc. K ‖ 5 vita2 des. K | quid inc. Flor CXVIII,XII,1,5 Io. 14,6 18sq. Rom. 8,20

7 Rom. 8,20

8sq. Eccl. 1,2sq.

41 avaritiam des. Flor

10sq. Eph. 4,10

12 – 14 Col. 3,1 – 3

40 quoniam om. T H1 (pc.) Mn ‖ 41 avaritia F F2 | alio] in praem. H1 Mn So1 CXVIII,XII,argumentum om. α2 ζ D ma | ne … vanitatem om. V2 δ | concupivit V2 δ | mandata … me om. V2 | in … me om. δ | iustitia] aequitate S C1 P23 X | tua iustitia tr. ε Mn 1,1 quam F F2 ‖ 2 a] e ε ζ Y P23 D X ‖ 4 liberat] liber erat α2 | veritas] est add. P6 Mn | ipse1] ipsa V2 K An3 D | via] vita H1 Mn | iste vult tr. K Mn ‖ 5 veritas] et praem. S So1 X ‖ 9 an … sole2 om. S C1 | iste] ipse α2 X | orat] erat α2 N Gt C1 Y So1 | eius] in praem. F F2 ‖ 10 sit om. F2 H1 (ac.) ‖ 11 sed om. F F2 13 dexteram V2 S C1 P23 | sunt om. V2 F2 ‖ 15 nostra1] vestra ε P6 | ibi est om. Mc2 12 dicit α2 ‖ S (ac.) | ubi1] est add. α2 S ε ζ H1 Mn Y (sl.) P23 D So1 | ubi2] est add. Mc2 F P6 H1 (pc.) P23 ‖ 16 non] nondum ζ | in re om. S C1 (ac.) ‖ 19 qua] quia π S ζ C1 X (ac.) ‖ 19sq. veritatis V2 F F2 ‖ 20sq. animalis corporalis om. S C1 (ac.) ‖ 20sq. corporalis quae] corporalisque Mc2 F2 ε X ma

v. 37

5

10

15

20

in psalm. CXVIII,XI,6 – CXVIII,XII,2 | 115

25

30

35

5

10

ralis, quae omnis in homine est, immo homo est, sponte peccavit et inimica facta est veritati; sed ut merito puniretur, non sponte subiecta est vanitati. Denique post pauca: Non solum autem inquit sed et nos ipsi primitias spiritus habentes, id est qui nondum quidem ex toto quod sumus, sed ex ea parte qua pecoribus meliores sumus, deo, non vanitati subditi sumus, hoc est per primitias spiritus, et ipsi in nobismetipsis ingemiscimus, adoptionem exspectantes redemptionem corporis nostri. Spe enim salvi facti sumus. Spes autem quae videtur, non est spes: quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Quamdiu itaque hic secundum carnem sumus, cuius adoptionem et redemptionem per patientiam spei adhuc exspectamus, tamdiu secundum id per quod sub sole sumus, vanitati subiecti sumus. Quamdiu igitur ita sumus, unde possumus non videre vanitatem, cui etiam subiecti sumus in spe? Quid est ergo quod iste dicit: averte oculos meos, ne videant vanitatem? An cc 1701 hoc petit, ut non quidem in hac vita quod in spe gerimus impleatur, sed ut in ea sorte sit, quae in illo quandoque possit impleri, cum liberabitur a servitute corruptionis et spiritu et anima et corpore in libertatem gloriae filiorum dei, ubi iam non videat vanitatem? (2.) Possunt quidem verba ista sic intellegi, non praeter regulam fidei; sed est hic alius sensus quem mihi fateor plus placere. Dominus in evangelio dicit: Si fuerit oculus tuus simplex, totum corpus tuum lucidum erit. Si autem oculus tuus nequam fuerit, totum corpus tuum tenebrosum erit. Si ergo lumen, quod in te est, tenebrae sunt, ipsae tenebrae quantae erunt? Proinde magni interest, cum aliquid boni facimus, cuius rei contemplatione faciamus. Officium quippe nostrum non officio, sed fine pensandum est, ut, scilicet, non tantum si bonum est quod facimus, sed praecipue si bonum est propter quod facimus, cogitemus. Hos oculos, quibus contemplamur quare facimus quod facimus, averti poscit, ne videant vanitatem, id est ne hanc attendat, propter quam faciat, cum boni aliquid facit. In qua vanitate praecipuum locum obtinet amor laudis humanae, propter quam multa magna fecerunt qui magni mi 1533 in hoc saeculo nominati sunt multumque laudati in civitatibus gentium, quaerentes non apud deum, sed apud homines gloriam, et propter hanc velut prudenter, fortiter, π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖

31 sumus1 des. Flor

23 Rom. 8,23 25 – 28 Rom. 8,23 – 25 35sq. Rom. 8,21 2,2 – 5 Mt. 6,22sq. 23 ipsi] et praem. F F2 ‖ 24 toto] corde add. F F2 | qua] quae V2 (uv.) F2 N So1 ‖ 25 ipsi om. F F2 | in 28 sperat] et praem. S C1 ‖ 29 sumus hic (sl. Mc2) secundum carnem tr. α2 | et om. F F2 ‖ redemptionem om. F F2 ‖ 34 gerimus] ut add. F F2 | impleamus H1 Mn So1 ‖ 35 forte Mc2 F2 H1 Mn liberabimur F F2 ‖ 36 libertatem] libertate F F2 2,2 quae F F2 ‖ 3 oculus tuus2 om. α2 ‖ 3sq. fuerit nequam tr. ε ζ H1 Mn D So1 ma ‖ 5 magne Mc2 S C1 X ‖ 6 contemplationem An3 Mn So1 | officio] initio ζ ‖ 7 pensanda sunt F F2 ‖ 9 facimus1] faciamus G (pc.) ε (pc. N) P6 H1 Mn Y So1 ma | poscit] possit α2 | vanitatem om. α2 ‖ 10 attendant H1 Mn 11 multi A (pc.) G An3 (pc.) So1 (pc.) cum] cui F F2 | facit] faciat S C1 X | vanitate] veritate F F2 ‖ 13 dominum F2 An3 | prudentes V2 ε Y

116 | S. Augustini

temperanter iusteque viventes, ad quam pervenientes perceperunt mercedem suam vani vanam. Ab hac vanitate volens dominus avertere oculos suorum: attendite inquit ne iustitiam vestram faciatis coram hominibus, ut videamini ab eis; alioquin mercedem non habebitis apud patrem vestrum, qui in caelis est. Deinde cum ipsius iustitiae quasdam partes exsequeretur, praecipiens de eleemosynis, de oratione, de ieiunio, ubique id admonuit, ne aliquid eorum propter gloriam hominum fiat, et ubique dicit eos qui propterea faciunt, percepisse mercedem suam, id est non aeternam quae sanctis reposita est apud patrem, sed temporalem quam quaerunt qui contemplantur in suis operibus vanitatem; non quia ipsa laus humana culpanda est – nam quid tam optandum est hominibus, quam ut eis placeant quae debeant imitari? –, sed propter ipsam laudem bene operari, hoc est vanitatem in suis operibus intueri. Quandoquidem et ipsa ab hominibus laus homini iusto quantacumque provenerit, non ibi eius esse debet finis boni, sed etiam ipsa referenda est ad laudem dei, propter quem bona faciunt vere boni; quoniam non a seipsis, sed ab illo fiunt boni. Denique in eodem sermone dominus iam dixerat eis: luceat lumen vestrum coram hominibus, ut videant vestra bona opera, et glorificent patrem vestrum, qui in cc 1702 caelis est, ubi finem posuit, hoc est in gloriam dei. Hoc debemus, quando aliquid boni facimus, intueri, si avertuntur a vanitate oculi nostri. Non ergo sit finis nostri boni operis in laudibus hominum, sed ipsas laudes hominum corrigamus, et ad dei laudes omnia referamus, a quo nobis datur quicquid in nobis sine laudantis errore laudatur. Porro si vanum est propter hominum laudes bona facere, quanto vanius propter adipiscendam pecuniam, vel augendam, sive retinendam! Et si quid huiusmodi est commodi temporalis, quod nobis accedit extrinsecus, quia omnia vanitas, quae abundantia hominis in omni labore suo, quo ipse laborat sub sole? Propter ipsam denique temporalem salutem non debemus facere bona opera nostra, sed potius propter illam quam speramus aeternam, ubi bono immutabili perfruamur, quod

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 14 perceperunt … suam] cf. Mt. 6,2 15 – 17 Mt. 6,1 29 – 31 Mt. 5,16 38sq. Eccl. 1,2sq. 15 vani om. An3 Y P23 | vani vanam om. H1 Mn So1 ‖ 16 ut] ne Mc2 F ‖ 18 quosdam N Gt H1 Mn exquiretur H1 Mn So1 ‖ 19 de orationibus et de ieiuniis ε ζ D | ieiuniis H1 Mn So1 | id om. α2 G P6 eorum om. F F2 ‖ 20 fiat] faciat H1 Mn So1 ‖ 23 est1] *sit π P6 H1 (pc.) | nam quid] numquid H1 Mn So1 | optandus F F2 | eis] in praem. G (pc.) So1 (pc.) ‖ 26 pervenerit H1 Mn | esse debet eius tr. ε P6 D ma | fines S C1 | ipse N Gt ‖ 27 non] nec ε ζ D ‖ 28 seipsis] ipsis F F2 ‖ 29 lumen vestrum] lux vestra α2 ‖ 30 bona vestra opera tr. δ; vestra opera bona tr. X ma ‖ 30sq. est in caelis tr. ε H1 Mn So1 ‖ 31 gloria ε ζ H1 Mn P23 D So1 | dei om. δ ‖ 32 avertuntur] aut add. H1 Mn ‖ 32sq. nostri boni operis] boni operis S C1 X ma; boni nostri operis tr. F F2; in hic nostris boni operis ε ‖ 33 laudem α2 34 datur] omnia add. α2 ‖ 37 agendam Mc2 So1 | sive retinendam] si vel timendam Mn So1 39 quo] quae π S N C1 H1 Y So1 ‖ 41 bona F2 H1 | perfruatur F (uv.) F2 38 accidit δ Gt H1 Mn So1 ‖ quod] quando F F2

15

20

25

30

35

40

in psalm. CXVIII,XII,2 – 4 | 117

45

5

v. 38 10

15

v. 39

nobis erit ex deo, immo quod nobis est ipse deus. Si enim sancti dei propter hanc temporalem salutem bona opera facerent, numquam martyres Christi bonum opus confessionis in eiusdem salutis amissione perficerent. Sed acceperunt auxilium de tribulatione, non intuentes vanitatem, quia vana salus hominis; et diem hominum non concupierunt, quia homo vanitati similatus est: dies eius velut umbra praetereunt. (3.) Cum autem deus rogatur, ut ea quae videtur esse in nostra potestate, id est oculorum aversio a videnda vanitate, ab illo nobis concedatur, quid nisi eius gratia mi 1534 commendatur? Nonnulli enim ab ea vanitate non averterunt oculos suos, quia putaverunt a seipsis se fieri iustos et bonos, et dilexerunt gloriam hominum magis quam dei, quia et ipsi homines sunt, qui sibi nimium placuerunt, et de sui arbitrii viribus praesumpserunt: sed etiam haec vanitas et praesumptio spiritus. Cum ergo dixisset: averte oculos meos, ne videant vanitatem; in via tua vivifica me, quae via non vanitas, sed veritas est, deinde subiunxit: statue servo tuo eloquium tuum in timore tuo. Quod quid est aliud quam: ‘da mihi ut faciam quod eloqueris’? Neque enim statutum est eloquium dei his qui in se movent illud contra faciendo; eis autem statutum est in quibus immobile est. Statuit itaque deus eloquium suum in timore suo eis quibus dat spiritum timoris sui, timoris autem non illius de quo dicit apostolus: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore – hunc enim consummata caritas foras mittit timorem –, sed illius timoris quem dicit propheta spiritum timoris dei, timoris utique casti permanentis in saeculum saeculi, timoris quo timetur offendi qui amatur. Aliter quippe timet adultera cc 1703 virum suum, aliter casta: adultera, ne veniat; casta, ne deserat. (4.) amputa inquit opprobrium meum quod suspicatus sum, quia iudicia tua suavia. Quis est qui suum opprobrium suspicatur, et non magis novit suum quisque opprobrium, quam cuiuslibet alienum? Suspicari enim potius

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 3,8 deinde inc. K 10 eloqueris des. K ‖ 11 statuit inc. K ‖ 14 timore des. K | sed inc. K ‖ 4,2 suavia des. K 44sq. Ps. 59,13 45sq. diem … concupierunt] cf. Ier. 17,16 46sq. Ps. 143,4 3,4sq. Io. 12,43 6 Eccl. 6,9 13sq. Rom. 8,15 14 1 Io. 4,18 15 Is. 11,3 15sq. timoris2 … saeculi] cf. Ps. 18,10 44 ammissione Mc2; ammisione (sic) N Gt ‖ 45 hominum] hominis α2 P6 ‖ 46 concupiverunt π S C1 H1 (pc.) Y | vanitatis H1 So1 | velut] sicut lo ma 3,1 rogatur deus tr. ζ | rogatur] deus add. N Gt | videntur A (pc.) G C1 Y P23 D So1 (pc.) X ma | potestate nostra tr. δ ‖ 2 ad videndam vanitatem α2 H1 Mn ‖ 2sq. gratia commendatur] tuitionis necessarium omnimodis munimen petitur (patitur F F2) ut concedatur α2 ‖ 3 quia] qua π S P6 C1 ‖ 4 se om. V2 (pc.) Mc2 Mn So1 ‖ 4sq. et2 … dei om. α2 ‖ 5 et1 om. α2 ‖ 6 spiritus] est praem. ε T C1 (pc.) X; est add. P6 D ma ‖ 8 quae] quia cc ‖ 9 timore tuo (ita et Psalt. Ver. Prosp)] timorem tuum V2 δ S C1 ma 12 timorem suum V2 δ χ C1 H1 (pc.) P23 ma 10 loqueris K N An3 ζ H1 Mn Y So1 w | statum S C1 ‖ 14 enim] *ergo π | consumata Mc2 F | foris S C1 H1 ‖ 15 quem] de quo α2 | spiritus α2 H1 (pc.) | domini α2 | itaque δ | permanentes F S ‖ 16 qui amatur] quia π S C1 4,1 inquit om. ε ζ D ‖ 2 quis] quid π So1 X; qui F H1 | qui] quod Mc2 G ‖ 3 potius om. α2

118 | S. Augustini

alienum potest homo, non suum, quoniam quod suspicatur, ignorat; in suo autem opprobrio non est cuiusque suspicio, sed scientia, ubi loquitur conscientia. Quid est ergo quod ait: opprobrium meum quod suspicatus sum? Nimirum de superiore sensu etiam iste ducendus est: quoniam quamdiu non avertit homo oculos suos ne videant vanitatem, quod in seipso agitur, hoc de aliis suspicatur, ut propter quod ipse colit deum, vel propter quod bona opera facit, propter hoc credat et alterum facere. Possunt quippe homines videre quod agimus, cuius autem rei contemplatione agamus occultum est; et ideo datur suspicionibus locus, ut audeat homo iudicare de occultis hominum, et falsa plerumque, et, si vera, tamen incognita temere suspicari. Propterea dominus cum de ipso fine loqueretur propter quem iustitiam facere debemus, ut oculos nostros a contemplatione averteret vanitatis, monuit ne propter laudes hominum bona opera faciamus, dicens: Attendite ne faciatis iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis. Monuit, ne propter pecuniam, dicens: Nolite vobis thesaurizare in terra, et Non potestis deo servire et mammonae. Monuit, ne propter ipsum necessarium victum atque vestitum, dicens: Ne solliciti sitis animae vestrae quid manducetis, neque corpori vestro quid induamini. Et cum haec omnia monuisset, quia possumus suspicari eos, quos iuste vivere mi 1535 videmus et quo fine faciant non videmus, propter aliquid huiusmodi benefacere, continuo subiecit: Nolite iudicare, ne iudicemini. Unde et hic cum dixisset: amputa opprobrium meum quod suspicatus sum, addidit: quia iudicia tua suavia, id est iudicia tua vera. Veritatis enim amator suave clamat esse quod verum est. Hominum autem iudicia de occultis hominum non suavia, quia temeraria. Et ideo suum dixit opprobrium quod de aliis suspicatus est, quia hoc et apostolus ait: Comparantes semetipsos sibimetipsis, non intellegunt. Hoc enim proclivius homo suspicatur in alio, quod sentit in seipso. Hoc itaque opprobrium suum petebat auferri, quod in se senserat, et in aliis fuerat suspicatus, cc 1704 ut non esset diabolo similis, qui de occultis sancti Iob suspicatus est quod non gratis deum coleret, quem poposcit tentandum, ut crimen quod obiceret inveniret.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 28 hoc2 inc. K ‖ 30 suspicatus des. K 4,15sq. Mt. 6,1 17 Mt. 6,19 30sq. gratis … coleret] cf. Iob 1,9

17sq. Mt. 6,24

19 Mt. 6,25

6 de inc. K ‖

22 Mt. 7,1

10 facere

27 2 Cor. 10,12

4 potest homo alienum tr. α2 ‖ 5 sed] et H1 Mn So1 ‖ 7 docendus π (exc. F); dicendus P6 C1 (pc.) 8 videat F2 G ε ζ C1 (pc.) H1 Y | de] in δ ‖ 11 agamus] agimus Mc2 ε ζ H1 Mn Y D | suspicationibus Mc2 δ 12 hominis V2 F F2 | tamen] ei add. α2 δ | incognita] cognita V2 δ ‖ 14 deberemus α2 A ‖ 16 iustitiam vestram faciatis tr. Mc2 F2 P6 D ‖ 17 thesaurizare vobis tr. α2 Mn | thesaurizare] thesauros add. F F2 ‖ 20 omnes ammonuisset δ | monuit α2 ‖ 22 ne] neque ε H1 Y D So1; ut non ζ X ‖ 26 suspicatum F F2 ‖ 26sq. est suspicatus tr. X ma ‖ 27 et hoc tr. Mc2; et hoc quod lo ma | sibimetipsi α2 30 esse F F2 | qui] quae F F2 ‖ 31 poscit ε H1 Mn So1 | abiecerat ε Y; obiecerat ε (pc.) ζ (pc. P6) H1 D So1; obicerat P6 Mn

5

10

15

20

25

30

in psalm. CXVIII,XII,4 – 5 | 119

5

v. 40

15

20

(5.) Sed cum libenter alterius opprobrium nonnisi aemulatio suspicetur, dum bonum opus reprehendi non potest, quia se asserit quod apertum est, et quo fine fiat reprehenditur, quia non se exserit quod occultum est, atque ita male suspicari eum libet cui libet, non videndo quod latet, et invidendo quod eminet, profecto contra hoc malum, quo quisque de homine libenter malum quod non perspicit suspicatur, caritas habenda est, quae non aemulatur, quam dominus praecipue commendat, dicens: Mandatum novum do vobis, ut vos invicem diligatis, et: In hoc scient omnes quia discipuli mei estis, si dilectionem habueritis in invicem, et de dilectione dei et proximi loquens: In his inquit duobus mandatis tota lex pendet et prophetae. Unde et iste contra suae suspicionis opprobrium quod desiderat amputari, ecce inquit concupivi mandata tua; in tua iustitia vivifica me. Ecce concupivi ex toto corde, ex tota anima, ex tota mente diligere te, et proximum sicut me: non in mea, sed in tua iustitia vivifica me, hoc est ista caritate quam concupivi, imple me. Adiuva ut faciam quod commendas, dona ipse quod mandas. in tua iustitia vivifica me, quia in me unde morerer habui; unde autem vivam non invenio nisi in te. Iustitia tua Christus est, qui factus est nobis sapientia a deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in domino glorietur. In illo invenio mandata tua quae concupivi, ut in tua iustitia, hoc est in illo, vivifices me. Ipse est enim verbum deus; et verbum caro factum est, ut esset et proximus meus.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K

5,10 unde inc. K ‖

13 me

5,6 non aemulatur] cf. 1 Cor. 13,4 7 Io. 13,34 7sq. Io. 13,35 9 Mt. 22,40 11sq. ex … me] cf. Mt. 22,37 16sq. 1 Cor. 1,30sq. 19 Io. 1,14 5,1 suspiceretur V2 δ S; suspicaretur α2 C1 ‖ 2 exserit T P23 ‖ 3sq. eum libet] eum debet N Gt Mn Y So1; non debet An3 (pc.) T H1 P23 ‖ 4 cui libet] quilibet π S ε C1 H1 Mn Y So1 | videndo] vivendo Gt An3 5 quo] quod An3 Y D | libenter de homine tr. lo ma | prospicit F An3 P6; praespicit N Mn (uv.) 7 vos om. α2 | diligatis invicem tr. α2 | in] ad Mc2 P6 P23 D; om. A 6 praecipue om. ε ζ H1 Mn Y So1 ‖ 8 mei discipuli tr. F F2 | de om. α2 Y So1 | dilectionem F2 Y ‖ 10 et om. δ | et iste om. K | suspicationibus F F2 Y ‖ 12 corde] et add. ε ζ H1 Mn Y D So1 | anima] et add. ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 ‖ 13 iustitia sed in tua tr. K X | istam caritatem V2 G ‖ 14 me] in praem. π | adiuva] me add. ε ζ H1 Mn D So1 | dona … mandas om. S C1 (ac.) ‖ 15 in2 om. H1 So1 ‖ 16 nobis] et praem. V2 δ S C1 P23 X ‖ 17 in2] et *praem. S ε ζ C1 Y D X ma ‖ 18 mandata] duo *praem. π S H1 Mn Y P23 So1 | ut om. F F2 So1 | illo2] illa ε P6 H1 Mn Y P23 So1

120 | S. Augustini

SERMO XIII (1.) Sermoni pristino, quem de psalmo qui est omnium prolixissimus nuper habuimus, de verbis eius quae sequuntur iste iungendus est. Haec verba sunt: et mi 1536 veniat super me misericordia tua, domine. Quae sententia superiori videtur annexa. Non enim ait: veniat, sed ait: et veniat. Est autem illa superior: ecce concupivi mandata tua; in tua iustitia vivifica me. Deinde sequitur: et veniat cc 1705 super me misericordia tua, domine. Quid hic ergo poscit, nisi ut mandata quae concupivit, per eius misericordiam faciat, qui mandavit? Exponit enim quodammodo quid dixerit: in tua iustitia vivifica me, cum subiungit: et veniat super me misericordia tua, domine, salutare tuum secundum eloquium tuum, hoc est secundum promissionem tuam. Unde nos vult apostolus filios promissionis intellegi, ne arbitremur nostrum esse quod sumus, sed totum dei gratiae retribuamus: Factus est enim nobis Christus sapientia a deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in domino glorietur. Quod ergo ait: in tua iustitia vivifica me, in Christo utique vivificari cupit, et ipsa est misericordia quam super se poscit venire, ipse Christus est et salutare dei; quo verbo exposuit quam misericordiam diceret ubi ait: et veniat super me misericordia tua, domine. Si ergo quaerimus quae sit ista misericordia, audiamus quod sequitur: salutare tuum secundum eloquium tuum. Ab eo quippe hoc promissum est, qui vocat ea quae non sunt, tamquam sint. Nondum enim erant quibus promitteretur, ne quisquam de meritis glorietur. Et quibus promissum est, etiam ipsi promissi sunt, ut totum corpus Christi dicat: Gratia dei sum quod sum. (2.) et respondebo inquit exprobrantibus mihi verbum. Utrum verbum exprobrantibus, an verbum respondebo, ambiguum est, sed quodlibet eorum Christum sonet. Ipsum enim nobis exprobrant, quibus est crucifixus, vel scandalum

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,XIII,1,2 et inc. K 4 veniat2 des. K ‖ 6 quid inc. K ‖ 10 tuam des. K ‖ 13 quod inc. K ‖ 15 dei des. K ‖ 16 et inc. Beda ‖ 18 salutare inc. K | tuum2 des. K ‖ 19 qui inc. Flor ‖ 21 sum2 des. Beda Flor ‖ 2,1 et inc. K CXVIII,XIII,1,10 filios promissionis] cf. Rom. 9,8 12sq. factus … glorietur] 1 Cor. 1,30sq. 13 qui … glorietur] cf. Ier. 9,23sq. 19 Rom. 4,17 21 1 Cor. 15,10 2,3sq. quibus … stultitiam] cf. 1 Cor. 1,23 CXVIII,XIII,1,1 sermo F F2; sermone δ | qui est omnium om. α2 | proliximus F G An3 P23 ‖ 3 quae] haec K ‖ 4 ait1] super me praem. C1 (pc.) X | veniat1] super add. H1; super me add. ε ζ Y ma; super nos add. Mn So1 | ille ε ζ H1 Mn Y So1 ‖ 6 ergo hic tr. π (exc. G) | quae] qua K ‖ 7 fiat ε; fiant P6 Y D | qui] 9 salutare] et praem. α2 Y P23 ‖ 11sq. tribuamus T Mn D ea add. ζ ‖ 8 quid] qui α2 H1 Mn X ‖ 12 Christum F F2 ‖ 13sq. quod ergo] quid est ergo quod Mc2 H1 (pc.) ‖ 14 vivificari] se praem. 15 quam] quae H1 Mn | supra K | est Christus tr. T X ‖ 16 et om. Mn So1 Y (pc.) P23 ‖ 17 misericordia] tua add. ε D So1; dei add. ζ ‖ 19 sint] quae sunt T X | enim om. F F2 ‖ 20 gloriaretur ε ζ Mn D So1 ma ‖ 21 quod] id praem. Mc2 δ P6 H1 Mn D So1 2,1 inquit om. K ε T H1 Mn D So1 ‖ 2 verbum] verbo Mc2 S Mn ‖ 3 Christo S C1 | sonat G (pc.) ζ C1 P23 D ma | enim] et add. F F2 | exprobrans π (exc. F) | quibus] a praem. ε ζ Y P23

v. 41

5

10

15

20 v. 42

in psalm. CXVIII,XIII,1 – 3 | 121

vel stultitiam, ignorantes quia verbum caro factum est et habitavit in nobis, quod 5 verbum in principio erat et apud deum erat et deus erat. Sed etsi non ipsum verbum

10

15

20

25

v. 43 5

exprobrent quod eos latet, quia divinitas eius ab eis non cognoscitur a quibus eius infirmitas in cruce contemnitur, nos tamen verbum respondeamus, nec exprobratione terreamur aut confundamur. Verbum enim si cognovissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. Ille autem respondet verbum exprobrantibus, super quem venit misericordia dei, hoc est ipsum salutare eius venit ut protegat, non ut conterat. Nam super quosdam conterendos venturus est, qui nunc in eum, dum spernunt eius humilitatem, offendendo quassantur. Sic enim dicit in evangelio: Qui ceciderit super lapidem istum, conquassabitur; super quem vero ceciderit, conteret eum. Qui ergo nobis exprobrant, offendunt et cadunt in eum; nos autem ne offendamus et cadamus, oppro- cc 1706 bria eorum ne timeamus, sed respondeamus eis verbum: Hoc est verbum fidei quod praedicamus. Quia si credideris inquit in corde tuo quia dominus est Iesus, et con- mi 1537 fessus fueris in ore tuo quia deus illum suscitavit a mortuis, salvus eris. Corde enim creditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. Parum est ergo in corde habere Christum et nolle confiteri, dum timetur opprobrium: sed exprobrantibus respondendum est verbum. Ut autem hoc martyres possent, promissum est eis et dictum: Non enim vos estis qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis. Ideo et iste, cum dixisset: respondebo exprobrantibus mihi verbum, continuo sequitur: quoniam speravi in verbis tuis, quod est utique in promissis tuis. (3.) Sed quoniam plurimi, quamvis ad ipsum corpus, cuius haec verba sunt, pertinentes, gravi pondere persecutionis urgente, non valuerunt sustinere exprobrationem et Christum deficiendo negaverunt, ideo sequitur: et ne auferas ex ore meo verbum veritatis usque valde. Ex ore suo quippe dicit, quia unitas corporis loquitur, in cuius membris etiam illi deputantur qui defecerunt ad horam

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4 stultitiam des. K 5 sed inc. K ‖ 6 exprobrent des. K ‖ 7 nos inc. K ‖ 8 confundamur des. K ‖ 10 ille inc. K 11 eius des. K ‖ 16 hoc inc. Flor ‖ 23 vobis des. Flor ‖ 24 quoniam inc. K ‖ 25 tuis des. K 3,3 et2 inc. K 4 verbum … nobis] cf. Io. 1,14 5 verbum1 … erat3] cf. Io. 1,1 8sq. verbum … crucifixissent] cf. 1 Cor. 2,8 13sq. Lc. 20,18 16 – 19 Rom. 10,8 – 11 22sq. Mt. 10,20 4 stultitia α (exc. F2) χ C1 H1 Mn D X ma | habitabit A H1 So1 ‖ 5 ipsum coniecimus; ipsi codd. edd. 6sq. a … contemnitur om. F F2 ‖ 7 ne F F2 G 6 exprobrant A An3 Y P23 D | eos] eis ε D; om. H1 ‖ 7sq. exprobrationem F2 A ‖ 8 deum N Gt H1 Mn ‖ 10 respondit V2 F F2 δ ‖ 14 istum] illum α2 15 ne] non F F2 P23 ‖ 15sq. opprobrium F F2 ‖ 17 Iesus est tr. δ | Iesus om. P23 So1 ‖ 18 suscitavit illum tr. T Mn So1 ‖ 19 ad2] in V2 S C1 X ma | corde] hoc praem. F F2 ‖ 21 eis om. δ ‖ 24 speravit S C1 | verbis] sermonibus δ w 3,2 surgente α C1 H1 (uv.) Mn ‖ 3 ex (ita et Psalt. Ver.)] de α2 δ S ε ζ C1 H1 D X ma | ori K ‖ 4 valde] quaque ε P6 H1 Mn Y So1 X (pc.) | quippe suo tr. Mc2 δ | unitas] vanitas P6 H1 So1

122 | S. Augustini

negando, sed paenitendo postea revixerunt, vel etiam martyrii quam perdiderant palmam, reparata confessione sumpserunt. Non igitur usque valde, vel, sicut quidam codices habent, non usque quaque, hoc est non omnimodo ex ore Petri, in quo erat typus ecclesiae, verbum veritatis ablatum est, qui etsi ad horam negavit timore turbatus, tamen flendo est reparatus et confitendo est postea coronatus. Totum itaque corpus Christi loquitur, id est ecclesiae sanctae universitas: in quo toto corpore – sive quia, negantibus plurimis, remanserunt fortes qui usque ad mortem pro veritate certarent, sive quia et ex his qui negaverant multi reparati sunt – non est ablatum ex eius ore verbum veritatis usque valde. Quod autem ait: ne auferas, intellegendum est ‘ne auferri sinas’, propter quod orando dicimus: Ne nos inferas in tentationem. Et ipse dominus ad Petrum: Rogavi inquit pro te, ne deficiat fides tua; hoc est ne auferatur ex ore tuo verbum veritatis usque valde. Sequitur: quia in iudiciis tuis speravi, vel, sicut de Graeco quidam diligentius expresserunt, supersperavi, quod verbum, etsi minus usitate compositum, tamen implet veritatis interpretandae necessitatem. Attentius ergo nobis loci huius cc 1707 rimandus est sensus, ut intellegamus, quantum deus adiuvat, quid sibi velit in verbis tuis speravi, in iudiciis supersperavi. respondebo inquit exprobrantibus mihi verbum, quoniam speravi in verbis tuis, id est quoniam mihi hoc ipse promisisti. et ne auferas ex ore meo verbum veritatis usque valde, quoniam in iudiciis tuis supersperavi, id est quoniam iudicia tua, quibus me corripis et flagellas, non solum mihi non auferunt spem, verum augent etiam, quoniam quem diligit, dominus corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit. Ecce enim sancti et humiles corde de te praesumendo, in persecutionibus non defecerunt; ecce etiam mi 1538 qui de se praesumendo defecerunt, et tamen ad ipsum corpus pertinuerunt, sibi innotescendo fleverunt, et tuam gratiam solidius invenerunt, quia suam superbiam

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7 sumpserunt des. K 8 non1 inc. K ‖ 10 coronatus des. K ‖ 15 quod1 inc. K ‖ 16 tentationem des. K ‖ 31 quia inc. K 3,9sq. etsi … reparatus] cf. Mt. 26,69 – 75 10 confitendo … coronatus] cf. Io. 21,15 – 19 16 Mt. 6,13 16sq. Lc. 22,32 27sq. Hebr. 12,6 6 paenitendo] a praem. H1 So1 ‖ 6sq. palmam quam perdiderant tr. lo ma ‖ 7 reparatam V2 (ac.) Gt T C1 (ac. uv.) | confessione] a praem. α2 δ ‖ 7sq. sicut … non1 om. α2 ‖ 8 quaque om. H1 Mn So1 omnimodo] non add. α2 ‖ 9 quia G S C1 D So1 X w ma | hora S ‖ 10 timorem F F2 ‖ 11 totus α2 sanctae ecclesiae tr. T D; ecclesia sancta ε H1 Mn ‖ 12 quia] qui V2 F F2 δ | negantis F F2 | plurimi α2 13 certarunt C1 So1 (ac.) | quia] qui H1 Mn | ex om. F F2 | iis D ma | negaverunt F2 δ ε ζ Y D ‖ 14 ore eius tr. Mc2 δ An3 D So1 X ‖ 15 ait sl. G; dicit sl. V2 A ‖ 16 tentatione α2 ‖ 17 inquit post ipse tr. α2 C1 (pc.) | deficiet S C1 (pc.) | ex] de ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 20 compositum] est add. χ ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma ‖ 22 quid] qui V2 A ‖ 23 speravi in iudiciis om. F F2 | supersperavi] vel (ut F2) in iudiciis tuis supersperavi add. F F2 ‖ 24 verbis] sermonibus H1 Mn So1 | mihi2 om. α2 H1 | ipse hoc tr. α2 ‖ 25 ex] 26 tuis om. N Gt Y ‖ 27 non2 om. F F2 δ H1 (pc.) X | etiam augent tr. F F2 A An3 ζ D de α2 X ‖ 29 corde] qui add. α2 ‖ 30 de sl. H1 So1; om. Mn ‖ 31 ignoscendo α2

10

15

20

25

30

in psalm. CXVIII,XIII,3 – CXVIII,XIV,1 | 123

perdiderunt. Ergo ne auferas ex ore meo verbum veritatis usque valde, quia in iudiciis tuis supersperavi. v. 44 (4.) et custodiam legem tuam semper, id est si non abstuleris ex ore meo verbum veritatis, custodiam legem tuam semper. in saeculum et in saeculum saeculi: ostendit quid dixerit semper. Aliquando enim semper intellegitur ‘quamdiu hic vivitur’, sed hoc non est in saeculum et in saeculum saeculi. Melius 5 quippe ita interpretatum est, quam, sicut quidam codices habent, in aeternum et in saeculum saeculi, quia non potuerunt dicere: ‘et in aeternum aeterni’. Lex itaque ista intellegenda est, de qua dicit apostolus: Plenitudo legis caritas. Haec enim a sanctis, quorum ex ore non aufertur verbum veritatis, hoc est ab ipsa Christi ecclesia custodietur, non solum in hoc saeculo, id est donec finiatur hoc saeculum, 10 sed etiam in alterum, quod appellatur saeculum saeculi. Neque enim praecepta legis, sicut hic, etiam ibi accepturi sumus quae custodiamus, sed ipsam legis, ut dixi, plenitudinem sine ullo peccandi timore servabimus, quia et deum plenius, cum viderimus, amabimus, et proximum, quia deus erit omnia in omnibus, nec falsae cuiquam de proximo suspicioni erit locus, ubi nullus nulli erit occultus. SERMO XIV [De eo quod sequitur: et ingrediebar in latitudine usque ad exercebar in iustificationibus tuis]

(1.) Superiores versus prolixi psalmi huius orationem habent; hi autem qui sequuntur, de quibus nunc disputandum est, narrationem. Petebat enim homo dei superius adiutorium gratiae, cum dicebat: in tua iustitia vivifica me; et veniat super me misericordia tua, domine, et alia similia vel supra vel infra. Nunc autem cc 1708 v. dicit: et ambulabam in latitudine, quia mandata tua exquisivi; et loque45–48 π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 6 lex inc. K ‖ 7 caritas des. K CXVIII,XIV,1,1 superiores inc. K ‖ 2 narrationem des. K ‖ 5 et1 inc. K

4,3 semper1 des. K

4,7 Rom. 13,10 13 deus … omnibus] cf. 1 Cor. 15,28 CXVIII,XIV,1,3sq. Ps. 118,40sq. 32 ex] de α2 ε ζ H1 Mn D So1 | valde] quaque ε ζ H1 (valde sl.) Mn So1 ‖ 33 speravi N An3 4,3 dixit F F2 | etenim ε T H1 Mn P23 D So1 ma | semper2 om. α2 Mn ‖ 7 quo ε H1 | legis] est add. F F2 K Mn X ‖ 8 auferatur α2 ‖ 9 custoditur Mc2 X w | saeculo] saeculum V2 A S C1 P23 ‖ 10 saeculum] in 13 amavimus F2 H1 | falsa F F2 praem. δ ‖ 12 sine om. H1 Mn So1 | servavimus F F2 H1 Mn ‖ 14 proximi F F2 | suspicionis Mc2 δ T Y X | ulli G (pc.) H1 Mn So1 X (pc.) ma CXVIII,XIV,argumentum om. α2 K ζ ma | de versu psalmi ubi ait ε So1 | et om. V2 δ | latitudinem ε C1 H1 | ad om. Mn P23 | tuis iustificationibus tr. δ; mandatis tuis V2 1,1sq. superiores … narrationem] superiore sequitur versus orationem habent hii autem qui sequuntur narrationem K ‖ 1,1 hii F2 K N An3 Mn Y P23 X ‖ 2 rationem H1 Mn So1 (pc.) ‖ 2sq. superius homo dei tr. H1 Mn So1 ‖ 3 gratiae] dei add. ε ζ C1 (pc.) Y P23 (pc.) X ma ‖ 5 latitudine (ita et Prosp)] latitudinem F S C1 H1 So1 Psalt. Ver. | quia] quoniam lo ma

124 | S. Augustini

bar in testimoniis tuis in conspectu regum, et non confundebar; et meditabar in mandatis tuis, quae dilexi; et levavi manus meas ad mandata tua, quae dilexi; et exercebar in iustificationibus tuis, ubi narrantis verba sunt, non petentis, velut, impetratis quae petiverat, confiteatur in dei laudibus qualem illum fecerat misericordia domini, quam super se venire poposcerat. Neque enim haec ita superioribus coniunxit, ut diceret: ‘et ne auferas ex ore meo verbum veritatis usque valde, quia in iudiciis tuis supersperavi; et custodiam legem tuam semper, in saeculum et in saeculum saeculi; et ambulabo in latitudine, quia mandata tua exquisivi; et loquar in testimoniis tuis in conspectu regum, et non confundar’, et cetera isto modo – sic enim videtur sequentia praecedentibus debuisse connectere –, sed ait: et ambulabam in latitudine; ubi copulativa coniunctio, id est et, velut inconsequens posita est, quia non ait: ‘et ambulabo’, quomodo dicebat: et custodiam legem tuam semper, aut certe, si optativo modo dictum est: custodiam legem tuam, non ait: ‘et ambulem in latitudine’, quasi utrumque optaverit et poposcerit, sed ait: et ambulabam in mi 1539 latitudine; ubi, si coniunctio ista non esset, sed a superiorum connexione libera inferretur et soluta sententia, ambulabam in latitudine, nihil de inusitato loquendi modo hic deberet movere lectorem, ut occultus sensus quaerendus hic aliquis putaretur. Nimirum ergo quod non dixit, intellegi voluit, id est exauditum se fuisse, ac deinde subiunxit qualis factus fuerit, tamquam diceret: ‘haec cum orarem, exaudisti me, et ambulabam in latitudine’, et cetera quae isto modo dicta contexuit. (2.) Quid est igitur et ambulabam in latitudine, nisi ambulabam in caritate, quae diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis? In hac latitudine ambulabat ille qui dicebat: Os nostrum patet ad vos, o Corinthii; cor

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 2,1 quid inc. K

11 poposcerat des. K

11 – 15 et … confundar] cf. Ps. 118,43 – 46 2,2 Rom. 5,5 3sq. 2 Cor. 6,11 7 meditabor α2 δ Mn So1 (pc.) X | tuis tuis om. K | levabo α2 ‖ 8 exercebor α2 δ P6 Mn X (pc.) ‖ 9 velut] vel Mc2 H1 | impetrantis α2 δ H1 Mn So1 | petierat H1 Mn | confitetur V2; confitebatur N Gt ζ C1 (pc.) H1 (pc.) X; confiteantur S ‖ 10 se om. F F2 δ ‖ 11 poposceram F F2 | coniunxerat ε ζ Y D | ex] de An3 P23 D ‖ 12 speravi ε T H1 Mn So1 ‖ 13 ‒ 15 in1 … confundar om. α2 ‖ 13 ambulabam V2 δ N An3 C1 H1 Mn So1 X ‖ 14 latitudinem C1 (uv.) H1 So1 | loquar S T Y (pc.) P23 So1 (vl.im.) X (pc.) ma; loquebar V2 δ ‖ 15 confundar S T C1 Y P23 D ma; confundebar V2 δ ε P6 H1 So1 X ε P6 C1 H1 Mn Y D So1 X 16 latitudinem H1 Mn Y P23 ‖ 17 et1 om. δ ‖ 18 dicebam F F2 ‖ 19 optativo modo] optat quomodo α2 δ | et om. π ‖ 20 latitudinem α A (uv.) N (uv.) C1 H1 Y ‖ 21 latitudinem F F2 N (uv.) An3 (uv.) C1 H1 Mn Y | si sl. S X; sicut Mc2 F | a] ad F F2 ζ | superiore α2 ‖ 22 latitudinem H1 Mn Y So1 | nihil] nisi F F2 usitato π (exc. G) S C1 Y P23; usitate G ‖ 23 hic1 om. F F2 ‖ 25 haec] et ε ζ H1 Mn So1 26 latitudinem V2 F A N An3 H1 Mn Y So1 2,1 in1 … ambulabam2 om. K | latitudinem V2 F An3 H1 Mn Y P23 So1 | caritatem F P23 ‖ 2sq. hanc latitudinem H1 Mn So1

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,XIV,1 – 2 | 125

nostrum dilatatum est. Haec autem caritas duobus illis mandatis tota atque integra 5 continetur, dilectione scilicet dei et dilectione proximi, in quibus tota lex pendet et

10

15

20

25

30

prophetae. Unde et hic cum dixisset: et ambulabam in latitudine, causam subiunxit atque ait: quia mandata tua exquisivi. Nonnulli autem codices non habent cc 1709 mandata, sed testimonia; sed mandata in pluribus invenimus, et maxime Graecis. Cui linguae tamquam praecedenti, unde ad nos ista translata sunt, magis credendum esse quis ambigat? Si ergo scire volumus quomodo haec mandata quaesierit, vel quaerenda sint, illud intueamur quod dicit magister bonus et doctor et dator: Petite, et accipietis; quaerite, et invenietis; pulsate, et aperietur vobis. Et paulo post: Si ergo vos inquit cum sitis mali, nostis bona data dare filiis vestris, quanto magis pater vester, qui in caelis est, dabit bona petentibus se? Ubi evidenter ostendit quod dixerat: petite, quaerite, pulsate, nonnisi ad poscendi, hoc est orandi instantiam pertinere. Alius porro evangelista non ait: dabit bona petentibus se, quae multipliciter possunt intellegi, vel corporalia vel spiritalia, sed circumcidit inde alia, satisque diligenter expressit quid nos vehementer atque instanter voluerit poscere dominus, et ait: quanto magis pater vester de caelo dabit spiritum bonum petentibus se? Hic est ille spiritus per quem diffunditur caritas in cordibus nostris, ut deum proximumque diligendo divina mandata faciamus. Hic est ille spiritus in quo clamamus: abba, pater. Ac per hoc ipse nos facit petere, quem desideramus accipere; ipse nos facit quaerere, quem cupimus invenire; ipse nos facit pulsare, ad quem nitimur pervenire. Hoc docet apostolus, qui, cum dicat in spiritu sancto nos clamare: abba, pater, rursus alio loco dicit: dedit deus spiritum filii sui in corda nostra clamantem: abba, pater. Quomodo nos clamamus, si ipse clamat in nobis, nisi quia clamare nos fecit, dum habitare coepit in nobis? Etiam hoc itaque agit acceptus, ut largius accipiendus, petendo, quaerendo, pulsando, poscatur. Sive enim ut vita bona petatur, sive ut bene vivatur, quotquot spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei. Ergo ambulabam inquit in latitudine, quoniam mandata tua exquisivi. Exquisierat et invenerat, quoniam

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ inc. K ‖ 7 exquisivi des. K

4 est des. K ‖

6 unde

5sq. dilectione1 … prophetae] cf. Mt. 22,40 12sq. Mt. 7,7 13 – 15 Mt. 7,11 19sq. Lc. 11,13 21 diffunditur … nostris] cf. Rom. 5,5 22 Rom. 8,15 25sq. Gal. 4,6 30 Rom. 8,14 4 mandatis illis tr. δ ‖ 5 detinetur H1 Mn So1 | dilectione1 … dilectione2] dilectio … dilectio ε | pendit C1 w ‖ 6 et1 om. K ε ζ D w | latitudinem An3 H1 Mn Y P23 So1 ‖ 8 mandata1] tua add. α2 ζ ‖ 9 Graecis] 13 quaerite … invenietis om. H1 Mn in praem. δ P6 Y P23 | praecedenti unde] praecedentium F F2 ‖ So1 | inquit om. α2 T P23 ‖ 15 bona dabit tr. F F2 ‖ 17 quae] quam α2 (uv. F) ‖ 19 posceret F F2 20 spiritus ille tr. α2 ‖ 21 diffundetur F F2 ‖ 23 quem1] quicquid α2; quae Mn So1 | facit2 om. Mn So1 ‖ 24 dicit F P6 ‖ 25 dicitur F F2 ‖ 26 deus om. F F2 | sui om. Mc2 Y | clamantem in corda nostra tr. ε T D X ‖ 27 quae modo F F2 | facit δ H1 Mn D So1 X ‖ 29 petendus quaerendus pulsandus H1 Mn So1 ‖ 30 hii F2 S N Gt Mn Y | dei sunt tr. N Gt T H1 Mn ‖ 31 latitudinem H1 Mn So1 | quoniam1] quia D X

126 | S. Augustini

petierat et acceperat spiritum bonum, quo factus bonus bene faceret bona ex fide, quae per dilectionem operatur. mi 1540 (3.) et loquebar inquit in testimoniis tuis in conspectu regum, et non confundebar, tamquam ille qui petiverat et acceperat, ut responderet exprobrantibus sibi verbum, et non auferretur ex ore eius verbum veritatis. Itaque pro illa usque ad mortem certans, nec in conspectu regum confundebatur eam loqui. Testimonia quippe, in quibus dicit quod loquebatur, Graece martyria nuncupantur, quo verbo cc 1710 iam utimur pro Latino. Unde ductum est etiam vocabulum martyrum, quibus praedixit Iesus quod et ante reges eum fuerant confessuri. (4.) et meditabar inquit in mandatis tuis, quae dilexi. et levavi manus meas ad mandata tua, quae dilexi, sive, quod nonnulli codices habent in utroque versu, dilexi valde, aut nimis, aut vehementer, sicut interpretari placuit quod Graece dicitur σφόδρα. Mandata ergo dei dilexit per hoc per quod ambulabat in latitudine, per spiritum scilicet sanctum, per quem dilectio ipsa diffunditur, et dilatat corda fidelium; dilexit autem et cogitando et operando. Nam quod ad cogitationem pertinet, ait: et meditabar in mandatis tuis; quod autem ad operationem: et levavi manus meas ad mandata tua. Utrique autem sententiae addidit quae dilexi: finis enim praecepti est caritas de corde puro. Quando isto fine, id est huius rei contemplatione fit mandatum dei, tunc fit vere opus bonum, et tunc levantur manus, quia supernum est quo levantur. Propterea de ipsa caritate locuturus apostolus ait: supereminentem viam vobis demonstro; et alio loco: cognoscere inquit etiam supereminentem scientiae caritatem Christi. Nam si de opere mandatorum dei merces terrenae felicitatis expetitur, deponuntur manus potius quam levantur, quia terrena emolumenta quae non sursum, sed deorsum sunt, illo opere requiruntur. Ad utrumque autem pertinet quod sequitur: et exercebar in iusti-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 3,1 et1 inc. K ‖ 2 confundebar des. K ‖ 3 pro inc. K ‖ 4 certans des. K ‖ 4,1 et1 inc. K ‖ 2 tua des. K ‖ 4 mandata inc. K ‖ 5 latitudine des. K ‖ 6 dilexit inc. K ‖ 9 dilexi des. K ‖ 16 ad inc. K 32sq. Gal. 5,6 3,6sq. quibus … confessuri] cf. Mt. 10,18 9 1 Tim. 1,5 12 1 Cor. 12,31 12sq. Eph. 3,19

4,5sq. per1 … fidelium] cf. Rom. 5,5

32 quod An3 Y | factus] est add. S ε C1 Y D So1 X | bonus] ut add. N (lnp.) An3 (pc.) D | facere N (pc.) C1 X 3,1 in1] de α2 ε ζ H1 Mn D So1 Psalt. Ro. ‖ 2 quae S C1 | petierat ε ζ H1 Mn Y So1 w | ut] et C1 X ‖ 3 non] ne δ X w | auferetur α ε C1 Mn; auferatur δ ‖ 5 loquebar A So1 | quo] quod N Gt C1 H1 ‖ 6 dictum α S An3 ζ C1 D ma ‖ 7 Iesus] deus ε ζ H1 Mn D So1 X | fuerat V2 Mc2 A 4,2 ad] a S P6 ‖ 4 sphodra V2 δ S ε P6 C1 H1 Mn Y P23 So1; spodra F F2 X | per2 om. α2 N ζ Y P23 ‖ 5 latitudinem K H1 P23; cordis add. K ‖ 7 meditabor F F2 S N An3 H1 Mn P23 w ‖ 8 ad] a F F2 P6 ‖ 9 est om. V2 Mc2 δ H1 (pc.) ‖ 10 vere fit tr. α2 ‖ 11 quo] quod α2 ε H1 | levantur2] levatur α ‖ 12 loquitur apostolus et ait (dicit ε T D) ε T H1 Mn Y D So1 | ait apostolus tr. F F2 ‖ 13 inquit] vos inquit volo ζ | etiam inquit tr. Mc2 H1 (etiam sl.) | etiam om. H1 Mn So1 | scientiam H1 Mn So1 ‖ 14 dei om. Mc2 H1 (pc.); tuorum F F2 | potius manus tr. α2 ‖ 15 quae] qua S C1 ‖ 16 exercebor α2 G Mn

5

5

10

15

in psalm. CXVIII,XIV,2 – CXVIII,XV,1 | 127

ficationibus tuis, quod plures interpretes dicere maluerunt quam laetabar aut garriebam, quod aliqui interpretati sunt ex eo quod Graecus habet ἠδολέσχουν. Exercetur quippe in iustificationibus dei laetus, et quodammodo garrulus, qui 20 mandata eius quae diligit, et cogitandi et operandi delectatione custodit. SERMO XV (1.) Consideremus, quantum donat dominus, et pertractemus hos versus magni v. 49sq. psalmi huius: memento verbi tui servo tuo, in quo spem dedisti mihi.

haec me consolata est in humilitate mea, quoniam verbum tuum vivificavit me. Numquid oblivio, sicut in hominem, cadit in deum? Cur ergo ei dicitur 5 memento? Quamvis in aliis sanctis scripturae locis ipsum verbum omnino ponatur, ut est Quare mei oblitus es? et Oblivisceris inopiam nostram, et ipse deus per pro- cc 1711 phetam Omnes inquit iniquitates eius obliviscar, et alibi atque alibi saepius hoc legitur, sed non, ut hominibus ista contingunt, ita intelleguntur in deo. Nam sicut deum paenitere dicitur, quando praeter hominum spem res mutat, 10 consilio non mutato, quia consilium domini manet in aeternum, ita dicitur oblivisci, mi 1541 quando tardare videtur adiutorium vel promissum, vel non retribuere digna peccantibus, vel si quid huiusmodi, tamquam eius memoriae sit elapsum quod speratur sive timetur et non fit. Dicuntur ista locutione morali, qua humanus moveatur affectus, quamvis haec deus faciat certa dispositione, non deficiente memoria, nec 15 obscurata intellegentia, nec voluntate mutata. Cum itaque dicitur ei memento, orantis desiderium, quia promissum poscit, ostenditur, et hoc extenditur, non deus, quasi ei de mente id exciderit, admonetur. memento inquit verbi tui servo tuo,

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 17 tuis des. K 19 exercetur inc. K ‖ 20 custodit des. K CXVIII,XV,1,2 memento inc. K ‖ 5 memento des. K ‖ 9 nam inc. K ‖ 11sq. peccantibus des. K 13 dicuntur inc. K ‖ 14 affectus des. K ‖ 15 cum inc. K | ei des. K ‖ 17 memento inc. K CXVIII,XV,1,6 Ps. 41,10 | Ps. 43,24 7 Ez. 18,22 10 Ps. 32,11 17 maluerunt dicere tr. F F2 ‖ 18 quod2 … ἠδολέσχουν om. α2 | et edoleschun V2; dolechun G S; edolescum ε (lnp. N) ζ D; edolescun H1 So1; edoleschun S C1; ΕΔΟΛΕCΚΟΝ X (edoleschon im.); idolchum Y; edolcum P23 ‖ 20 delectatio F F2 δ; dilectione Mc2 P23 So1 CXVIII,XV,1,1 quantum … pertractemus om. C1 (ac.) | donet Gt H1 Mn So1 ‖ 2 spem … mihi (ita et 3sq. haec … me om. α2 ‖ 3sq. vivifica V2 Y Psalt. Ver.)] mihi spem dedisti tr. α2 δ K ζ D X Prosp ‖ 4 ei] et Mc2 K ‖ 5 ‒ 8 quamvis … deo] anacoluthon ‖ 5 sanctae An3 ζ H1 Mn P23 D So1 X ma ‖ 6 mei] me α2 ‖ 9 deum] in praem. S C1 | propter S An3 H1 Mn ‖ 12 si quid] sicut Mc2 Gt An3 H1 Mn | eiusmodi α2 | memoria ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 13 et] quod praem. α2 | movetur T P23 ma ‖ 14 haec] et ε T H1 Mn So1 certe V2 δ ‖ 15 nec … mutata om. α2 ‖ 16 desiderium] est add. α2 | ostenditur et hoc extenditur π H1 (pc.); ostenditur et ostenditur S ε (et ostenditur sl. An3) C1 H1 Mn Y P23 X (sl. et ostenditur) ; ostenditur ζ D (add. et) So1 (praem. et) w lo; ostenditur et extenditur ma

128 | S. Augustini

hoc est: imple promissum servo tuo. in quo spem dedisti mihi, hoc est: in quo verbo, quoniam promisisti, me sperare fecisti. (2.) haec me consolata est in humilitate mea: haec scilicet spes, quae data est humilibus, dicente scriptura: Deus superbis resistit, humilibus autem dat gratiam. Unde ore proprio etiam ipse dominus ait: quoniam qui se exaltat, humiliabitur, et qui se humiliat, exaltabitur. Bene hic intellegimus etiam illam humilitatem, non qua se quisque humiliat confitendo peccata, nec sibi arrogando iustitiam, sed qua quisque humiliatur aliqua tribulatione vel deiectione, quam meruit eius superbia, aut exercetur probaturque patientia. Unde paulo post dicit hic psalmus: priusquam humiliarer, ego deliqui, et illud in libro Sapientiae: In dolore sustine et in humilitate tua patientiam habe, quoniam in igne probatur aurum et argentum, homines vero acceptabiles in camino humiliationis. Quod ait acceptabiles, ibi spem dedit quae consolaretur in humilitate. Et dominus deus hanc humilitatem cum discipulis praedicaret a persecutoribus esse venturam, non eos sine spe reliquit, sed hanc etiam, qua consolarentur, dedit dicens: In vestra patientia possidebitis animas vestras. De ipso quoque corpore, quod ab inimicis posset occidi et quasi penitus interire, capillus inquit capitis vestri non peribit. Haec spes data est corpori Christi, quod est ecclesia, qua consolaretur in humilitate sua. Propter quam spem dicit et apostolus Paulus: Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Sed aeternorum est spes ista praemiorum. Est alia spes quae in humilitate tribulationis plurimum consolatur, quae sanctis cc 1712 data est in verbo dei adiutorium gratiae pollicentis, ne quisque deficiat. De qua re dicit apostolus: Fidelis deus qui non permittat vos tentari super id quod potestis, sed faciat cum tentatione etiam exitum, ut possitis sustinere. Hanc spem dedit etiam salvator ore suo, quando ait: Hac nocte postulavit satanas vexare vos sicut triticum; et ego rogavi pro te, Petre, ne deficiat fides tua. Hanc spem dedit et in oratione quam docuit, ubi monuit ut dicamus: Ne nos inferas in tentationem. Quodammodo enim

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 2,1 haec2 inc. K ‖ 2 humilibus1 des. K

‖

19 fecisti des. K

2,2 Iac. 4,6; 1 Petr. 5,5 3sq. Lc. 14,11; 18,14 7sq. Ps. 118,67 8 – 10 Sir. 2,4sq. 13 Lc. 21,19 14sq. Lc. 21,18 16sq. Rom. 8,25 21sq. 1 Cor. 10,13 23 hac nocte] cf. Mt. 26,34 23sq. Lc. 22,31sq. 25 Mt. 6,13 18 mihi spem dedisti tr. ζ ‖ 19 me] mihi ε T H1 Mn D So1 w | sperare me tr. F2 An3 (pc.) D 2,1 humilitatem meam F F2 ‖ 2 est om. δ ‖ 3 etiam om. F F2 | quoniam om. α2 H1 So1 ‖ 5 quisque1] 6 superbiam F F2 ‖ 7 patientia] eius praem. α2 quisquis α2 δ S C1 X | nec] ne π | qua] quasi π ‖ 10 acceptabiles ibi] acceptabilem sibi α2; acceptabile sibi δ | consolatur Mc2 F2 ‖ 11 deus om. S C1; Iesus ε (ac. N) ζ H1 Mn Y P23 D So1 X ma | praediceret Mc2 F ma; praedicerent F2 ‖ 12 venturum N Gt H1 13 patientia vestra tr. F F2 δ X ‖ 15 corporis F F2 T Mn ‖ 12sq. consolaretur H1 (uv.) Mn So1 ‖ 16 et om. α2 H1 P23 ‖ 18 ista spes tr. V2 P6 ‖ 19 alia] et praem. ε T D ma ‖ 20 re] spe X (pc.) ma 21 permittit α2 ε P6 C1 H1 (pc.) Y X; permittet An3 (pc.) T C1 (pc.) D (uv.) ma; patietur Mn ‖ 22 faciet α2 ζ Mn P23 D X ma ‖ 23 ore] ori H1 Mn; per praem. V2 (ac.) A (ac.)

5

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,XV,1 – 4 | 129

30 v. 51

5

5

10

promisit se daturum suis periclitantibus quod dici voluit ab orantibus. Et nimirum de hac spe magis iste psalmus intellegendus est dicere: haec me consolata est in mi 1542 humilitate mea, quoniam verbum tuum vivificavit me. Quod expressius interpretati sunt qui non verbum, sed eloquium posuerunt. Graecus enim λόγιον habet, quod est eloquium, non λόγος, quod est verbum. (3.) Sequitur autem: superbi inique agebant usque valde; a lege autem tua non declinavi. Superbos intellegi voluit persecutores humilium, hoc est impios persecutores piorum, et ideo subiecit: a lege autem tua non declinavi, quia hoc eum facere illorum persecutio compellebat, quos usque valde inique dicit egisse, quia non solum erant impii, verum etiam pios impios esse cogebant. In hac humilitate, hoc est in hac tribulatione spes consolata est, quae data est in verbo dei pollicentis adiutorium, ne deficiat fides martyrum, et praesentia spiritus sui vires impertientis laborantibus, ut evadentes de muscipula venantium dicerent: Nisi quia dominus erat in nobis, fortasse vivos absorbuissent nos. (4.) An forte quod ait: haec me consolata est in humilitate mea, illam dicit humilitatem, qua homo est deiectus et proiectus in mortem ex peccato illo quod valde infeliciter in paradisi felicitate commissum est? In hac quippe humilitate, in qua homo vanitati similis factus est, et dies eius velut umbra praetereunt, omnes filii irae sunt, nisi per mediatorem reconcilientur deo, qui praedestinati sunt in aeternam salutem ante mundi constitutionem: in quo mediatore et antiqui iusti spem habebant, quando eum in carne venturum prophetiae spiritu praevidebant. Quod ergo verbum ad eos fiebat de illo, etiam hoc bene hic intellegitur verbum, si et ipsorum accipimus istam vocem; de quo verbo dictum est: memento verbi tui servo tuo, in quo mihi spem dedisti. haec me consolata est in humilitate mea, hoc est in ista mortalitate mea, quia eloquium tuum vivificavit me, ut spem vitae haberem proiectus in mortem. superbi inique agebant usque valde, quando quidem eorum superbiam nec humilitas mortalitatis edomuit. a lege autem tua cc 1713 non declinavi, quod me facere cogebant superbi.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 5 cogebant des. K

‖

3,1 superbi inc. K

3,8 de … venantium] cf. Ps. 123,7 8sq. Ps. 123,1.3 4,2sq. cf. Gen. 3 4 Ps. 143,4 4sq. filii irae] cf. Eph. 2,3 5sq. praedestinati … constitutionem] cf. Eph. 1,4 28 vivificabit V2 F F2 ‖ 29 logion V2 A (pc.) G S ε P6 C1 H1 Mn P23 So1; longion α2 A T Y; ΛΟΓΙΟΝ X 30 logos π S ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1; ΛΟΓΟC X 2sq. persecutores … impios (ita et Prosp) om. S ε ζ C1 H1 Mn Y D So1 X w ma 3,2 volunt F F2 ‖ 3 tuam K ‖ 4 quousque F2 Mn Y ‖ 5 impios om. α2 | in] et praem. N Gt ‖ 6 dei] det V2 δ ‖ 8 impertiens H1 Mn So1 | ut] et F F2 | venantia F F2 A ‖ 9 obsorbuissent δ N Gt Mn D So1 4,1 humilitatem meam F F2 ‖ 4 velut] sicut F F2 ma ‖ 5 reconciliantur ε ‖ 7 prophetae spiritu ε; prophetiae spiritus S; spiritu prophetiae tr. Mc2; prophetae F F2 ‖ 8 hic om. F2 S Gt P6 C1 X; lnp. N 9 verbo] verbum Mc2 An3 ‖ 10 spem dedisti mihi tr. V2 S P6 C1 H1 Mn Y X ma | humilitatem meam F F2 11 ista] ipsa Mc2 F ‖ 12 usque valde] usquequaque ζ ‖ 13 eorum om. F F2 | tuam F S ‖ 14 quo ε H1

130 | S. Augustini

(5.) memor fui iudiciorum tuorum a saeculo, domine, et consolatus sum, vel, sicut alii codices habent, et exhortatus sum, id est ‘exhortationem accepi’. Utrumque enim potuit interpretari de verbo Graeco, quod est παρεκλήθην. a saeculo ergo, ex quo genus humanum sumpsit exordium, memor fui iudiciorum tuorum super vasa irae, quae perfecta sunt in perditionem, et consolatus sum, quia per haec quoque ostendisti divitias gloriae tuae in vasa misericordiae. (6.) taedium detinuit me a peccatoribus relinquentibus legem tuam. cantabiles erant mihi iustificationes tuae in loco incolatus mei, vel, sicut alii habent, in loco peregrinationis meae. Ipsa est illa humilitas in loco mortalitatis peregrinantis hominis de paradiso et de illa superna Ierusalem, mi 1543 unde quidam descendens in Iericho incidit in latrones, sed propter misericordiam quae per illum Samaritanum cum illo facta est, cantabiles illi erant iustificationes dei in loco peregrinationis suae, quamvis eum taedium teneret a peccatoribus relinquentibus legem dei, quia cum eis conversari in hac vita vel ad tempus cogitur, donec area ventiletur. Possunt autem isti duo versus ad singulas partes unius superioris aptari, ut quod ait: memor fui iudiciorum tuorum a saeculo, domine, ad hoc referatur: taedium detinuit me a peccatoribus relinquentibus legem tuam; quod vero ibi ait: et consolatus sum, ad hoc referatur: cantabiles mihi erant iustificationes tuae in loco peregrinationis meae. (7.) memor inquit fui in nocte nominis tui, domine, et custodivi legem tuam. Nox est illa humilitas, ubi est mortalitatis aerumna; nox est in superbis inique agentibus usque valde; nox in taedio a peccatoribus relinquentibus legem

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3 accepi des. K ‖ 4 saeculo inc. K ‖ 2 sum1 des. K | id inc. K ‖ 9 ventiletur des. K ‖ 7,1 memor inc. K

‖ 5,1 memor inc. K 6,3 mei des. K | ipsa inc. K

5,5 vasa … perditionem] cf. Rom. 9,22 6 divitias … misericordiae] Rom. 9,23 6,4 peregrinantis … paradiso] cf. Gen. 3,23 5 descendens … latrones] cf. Lc. 10,30 9 donec … ventiletur] cf. Mt. 3,12; Lc. 3,17 5,2 vel] velut N Gt | et om. α2 H1 P23 X ‖ 3 verbo om. α2 | quod] hoc π | pareclethen V2 G S C1 Y; parclethin α2; pareclithen A; paracleten ε (lnp. N) ζ H1 D So1; parecleten P23; paraclyten Mn; ΠΑΡΕΚΛΕΘΕΡΙ (Paracleten im.) X ‖ 5 vasa] misericordiae et add. F F2 | perfecta] parata ε (paratae Gt) ζ H1 Mn Y D So1 ‖ 6 divitias] divinitatem F F2 | misericordiae] tuae add. F F2 K ε ζ H1 Mn Y ma 6,1 detinuit (ita et Psalt. Ver.)] tenuit F2 ε ζ H1 Mn D So1 X w Psalt. Ga. | a (ita et Psalt. Ver.)] a prae N Gt; | derelinquentibus Mc2 ε ζ H1 Mn Y D So1 w Psalt. Ver. Psalt. Ga. prae T Psalt. Ga.; pro H1 Mn So1 2 erant mihi V2 G S C1 Y X w Psalt. Ver.; mihi erant cett., Psalt. Ga. ma | iustificationis S Y ‖ 2sq. in … habent om. F2 X ‖ 3 vel] velut S C1 | sicut … loco om. Mc2 F | alii (cf. i. XVII,5,2)] codices add. ε ζ Y P23 D So1, add. sl. A C1 H1 ma | humilitas illa tr. An3 D ‖ 4 inmortalitatis N Gt (pc.); et add. Mc2 ε T H1 Y D w peregrinationis Mc2 ε T H1 Mn D So1 w | superna illa G T ‖ 5 Ierichum V2 χ C1 ‖ 6 illi om. α2; mihi H1 Y ‖ 8 quia] quam F F2 ‖ 12 detinuit (ita et Psalt. Ver. Prosp)] tenuit ε ζ H1 Mn Y D So1 | derelinquentibus lo ma | ibi om. Mn P23; ubi F2 H1 ‖ 13 refertur ε Mn | erant mihi tr. V2 Mc2 δ S N Gt C1 H1 Y X 7,1 fui inquit tr. F2 P6 C1 D X | in om. T D So1 ‖ 3 usque valde om. K

v. 52

5 v. 53sq.

5

10

v. 55

in psalm. CXVIII,XV,5 – 8 | 131

dei; nox est postremo in loco peregrinationis huius, donec veniat dominus et il5 luminet abscondita tenebrarum et manifestabit cogitationes cordis et tunc laus erit

10

v. 56

5

10

15

unicuique a deo. In hac ergo nocte memor homo esse debet nominis dei, ut qui gloriatur, in domino glorietur; propter quod et illud scriptum est: Non nobis, domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam. Sic enim quisque non in sua, sed in dei gloria – quia nec cc 1714 in sua, sed in dei iustitia, id est a deo sibi donata – custodit legem dei, sicut iste ait: memor fui in nocte nominis tui, domine, et custodivi legem tuam, quam non custodisset, si in sua virtute confidens nominis dei memor non fuisset: Adiutorium enim nostrum in nomine domini. (8.) Propter quod secutus adiunxit: haec facta est mihi, quoniam iustitias tuas exquisivi, iustitias utique tuas, quibus iustificas impium, non meas, quae numquam me pium faciunt, sed superbum. Non enim erat iste aliquis eorum, qui ignorantes dei iustitiam et suam volentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. Has ergo iustitias, quibus iustificantur gratis per gratiam dei, qui per seipsos iusti esse non possunt, melius alii sunt interpretati iustificationes, quia revera non δικαιοσύνας, id est iustitias, sed δικαιώματα Graecus habet, quae sunt iustificationes. Sed quid sibi vult quod ait: haec facta est mihi? haec quid? An forte lex, quia dixerat: et custodivi legem tuam? Quibus verbis subiunxit: haec facta est mihi, tamquam diceret: ‘Haec lex facta est mihi’. Sed non est remorandum in exponendo, quomodo sit ei facta lex dei. Graeca enim locutio, unde ista translata est, satis indicat non de lege dictum esse: haec facta est mihi, quia lex in eadem lingua generis masculini est, et feminini pronomine etiam ibi scriptum est: haec facta est mihi. Quaeritur ergo prius quae illi facta sit, deinde quomodo illi facta sit, quaecumque illa sit. haec inquit facta est mihi: non utique ‘haec lex’, quia hunc sensum,

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 8,1 haec inc. K ‖ 3 superbum des. K ‖ 9 sed inc. K | mihi des. K

8 glorietur des. K

7,4 – 6 1 Cor. 4,5 7sq. 1 Cor. 1,31 8sq. Ps. 113,9 12sq. Ps. 123, 8 8,4sq. Rom. 10,3 4 dei] tuam F F2 ‖ 4sq. illuminat A So1 ‖ 5 manifestavit S Gt H1 Mn; manifestet K | cordium K 7 esse homo tr. F F2 N Gt P6 | esse debet homo tr. K An3 T D | ut] et ε So1 ‖ 9 sic] si Mc2 S | in1 om. α2 | in2 om. F F2 | gloriam F2 Mn ‖ 10 id est] vel F F2 | donatam α2 ‖ 11 in om. Mc2 D 1sq. iustitias] iustificationes α2 δ K Gt T Mn X w Psalt. Ver. Prosp 8,1 quoniam] quia Mc2 δ H1 X w ‖ 3 quae] *utique add. π H1 (pc.) ‖ 6 ipsos S Y | esse iusti tr. δ | interpretati sunt tr. X ma | qui V2 δ 7 DICaeoCINAC V2; dicastieosynas A; diceosinas ε ζ H1 Mn So1; 6 ‒ 8 quia … iustificationes om. α2 ‖ dicaeosynas G S C1 Y P23 | iustitias] gratias H1 Mn So1 | DICAeOMATA V2 S C1 Y P23; dicameomata δ; diceomata ε T H1 Mn So1 ‖ 9 haec quid an (ir. H1)] quidem P6 Mn So1 ‖ 10 mihi om. δ ‖ 11 rememorandum ε T So1; memorandum Y P23 ‖ 13 de om. π ‖ 14 feminini δ; *feminino cett. ma ‖ 15 mihi] quia ista lex est add. F F2 ‖ 16 sit1] est H1 Mn So1

132 | S. Augustini

sicut dixi, Graecus expellit. Forte ergo ‘haec nox’, quia tota superior sententia sic se habet: memor fui in nocte nominis tui, domine, et custodivi legem tuam, et mi 1544 sequitur: haec facta est mihi. Quia itaque non ‘lex’, profecto ‘nox’ est quae facta est illi. Quid est igitur nox mihi facta est, quia iustificationes tuas exquisivi? Lux quippe potius est ei facta, non nox, quia iustificationes exquisivit dei. An sic recte intellegitur facta est mihi, ac si diceretur: facta est pro me, id est factum est ut prodesset mihi? Si enim humilitas illa mortalitatis non absurde intellegitur nox, ubi invicem latent corda mortalium, ut de talibus tenebris innumerabiles et graves tentationes oriantur, ita ut in eadem nocte pertranseant etiam bestiae silvae, catuli leonis rugientes, quaerentes a deo escam sibi – unde etiam de illo leone rugiente et quaerente quem devoret, dominus ait quod iam supra commemoravi: Hac nocte postulavit satanas vexare vos sicut triticum, id est hac nocte in qua pertranseunt cc 1715 bestiae silvae, vos leo ille magnus quaesivit a deo escam sibi –, profecto haec ipsa humilitas in loco peregrinationis huius, quae nox recte intellegitur, prodest eis qui salubriter exercentur in ea, ut discant non superbire. Propter quod malum in istam noctem pulsus est homo: Initium enim superbiae hominis apostatare a deo. Sed gratis iustificatus atque, ut in ista humilitate proficiat variis tentationibus huius noctis oppositus, iam intellegens dicat, quod in hoc psalmo aliquanto post dicitur: bonum est mihi quoniam humiliasti me, ut discam iustificationes tuas. Nam quid est aliud: bonum est mihi quoniam humiliasti me, nisi haec humilitas, quae nox vocatur, facta est mihi, id est factum est ut prodesset mihi? Sed quare hoc? quia scilicet iustificationes tuas, non meas exquisivi. (9.) Possumus etiam quod dictum est: haec facta est mihi, sic intellegere, ut nec lex, nec nox subaudiatur, sed hoc pronomen, quod est haec, non accipiatur aliter quam se habet ille in alio psalmo locus, ubi legitur: Unam petii a domino, hanc

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 22 quid inc. K | exquisivi des. K ‖ 24 ac inc. K ‖ 26 mortalium des. K ‖ 32 prodest inc. K ‖ 34 homo des. K ‖ 39 facta inc. K 27sq. cf. Ps. 103,20sq. 28sq. leone … devoret] cf. 1 Petr. 5,8 29 commemoravi] cf. supra 2,23sq. 29sq. Mt. 26,34; Lc. 22,31 34sq. Sir. 10,14 37sq. Ps. 118,71 38sq. Ps. 118,71 9,3sq. Ps. 26,4 18 expellit graecus sicut dixi tr. F F2 | nox] vox α2 ‖ 19 in om. Mc2 T ‖ 20 itaque] ita V2 δ; ista α2; 21 illi] mihi π H1 (pc.) ‖ 23 est om. C1 X utique T Mn P23 D X; lex add. π | nox] non F F2 S ‖ 24 diceret F K iustificationes] tuas add. α2 | deus α2 | an] ac ε (uv. N) T ma | sic] si F An3 Y D X ‖ 25 ibi α2 ‖ 28 leonum α2 P6 H1 ma ‖ 29 devoraret Gt An3 P6 H1 D | ac A Gt ‖ 30 ac S N Gt ‖ 31 ipsa] psalmi H1 Mn So1 ‖ 32 prodest eis] propter eos α2; prodesse his H1 Mn ‖ 34 ista nocte Mc2 F2 ε P6 H1 So1 | enim om. F2 N ‖ 35 ut om. α2 So1 | ista] nocte add. F F2 ‖ 37 aliquando N Gt H1 Mn So1 | est om. F F2 | mihi] domine add. F F2 | quoniam] quod F F2 ε ζ P23 D ‖ 38 est1 om. α2 | quoniam] quod F An3 ζ D ‖ 40 quia] qui K 9,2 nec lex om. H1 Mn So1 | accipitur V2 C1 X ‖ 3 ille om. F F2

20

25

30

35

40

in psalm. CXVIII,XV,8 – CXVIII,XVI,1 | 133

requiram. Nec dicit quid unam, vel quam unam, de qua dixerit hanc requiram, sed 5 femininum genus quasi pro neutro positum est. Inusitate quippe dictum est: Unam

petii, hanc requiram, ubi non subauditur quae illa una sit. Quod usitatius diceretur: ‘Unum petii a domino, hoc requiram, ut inhabitem in domo domini’. In his enim neutris non solet exigi neutrum quod subaudiendum sit – ut puta ‘unum bonum’ aut ‘unum donum’, vel si quid huiusmodi –, sed quidquid illud est, etiamsi masculino 10 vel feminino genere nuncupetur, vel sine ullo nomine ullius generis quibuslibet verbis insinuetur, solita omnino locutione sub genere neutro intellegitur. Ita ergo et hic eo modo dici potuit haec facta est mihi, tamquam dictum esset: hoc factum est mihi. Si autem quaeramus quid illud sit, occurrit quod supra dixerat: memor fui in 15 nocte nominis tui, domine, et custodivi legem tuam. Hoc factum est mihi, id est hoc quod custodivi legem tuam, non per meipsum feci, sed factum est mihi, utique abs te, quia iustificationes non meas, sed tuas exquisivi. Deus est enim inquit apostolus, qui operatur in vobis et velle et operari, pro bona voluntate. Hoc etiam per prophetam deus dicit: Et faciam ut in iustificationibus meis ambuletis et iudicia mea mi 1545 20 observetis et faciatis. Quapropter deo dicente: ego faciam ut iudicia mea observetis et faciatis, rectissime iste dicit: ‘Hoc factum est mihi’, ut, cum quaesieris quid illud sit, respondeat quod supra dixerat: ‘ut custodirem legem dei’. Sed quia iste in longum sermo processit, ea quae sequuntur, domino donante, ab alio melius tractabuntur exordio. SERMO XVI

cc 1716

[De versu psalmi pars mea, domine usque ad misericordia tua, domine, plena est terra]

v. 57

(1.) Hos versus psalmi huius magni nunc aggredimur in dei voluntate tractandos: pars mea dominus, quod habent quidam portio mea, domine. Quod utrum ideo dicatur quia particeps eius fit quisquis ei adhaeret, sicut scriptum est: Mihi

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖

9,24 exordio des. K

17sq. Phil. 2,13 19sq. Ez. 36,27 CXVIII,XVI,1,3sq. Ps. 72,28 4 dixerat Gt P23 ‖ 5 feminini generis F F2 | positus F F2 ‖ 6 petii] a domino add. Mc2 Gt; *et add. V2 F F2 δ Mn Y P23 So1 | subaudiatur Mc2 F2 δ Gt ‖ 7 unam Mc2 F2 δ N An3 Mn Y So1 | hoc] hanc F2 (vl.) δ S H1 Mn So1 (vl.); vel hoc vel hanc Mc2 ‖ 8 solet] solum Mc2 F2 | utrum α2 ‖ 9 huiusmodi] eiusmodi α2 10 illius α2 δ S T So1 ‖ 12 factum] facta Mc2 F2 ‖ 14 in om. F2 D H1 (pc.); est add. α H1 Mn ‖ 15 mihi om. α2 δ ‖ 16 memetipsum Mc2 P6 ‖ 17 enim est tr. Mn X ‖ 18 nobis α2 H1 Mn So1 X | et2 om. V2 δ S C1 ‖ 19 dominus V2 F F2 X ‖ 21 dicit iste tr. F F2 | quod N Gt So1 ‖ 22 dixeram H1 So1 custodiret F2 N P6 ‖ 23 sermonem F F2 CXVIII,XVI,argumentum om. α2 ζ ma | ad om. δ | plena … terra om. G 1,1 hos] nos F F2 P23 | nunc om. α2 H1 (pc.) ‖ 2 quidem ε H1 | portio] pars V2 δ S ε ζ C1 H1 Mn Y P23 So1 X 3 fit] est ε ζ H1 Mn Y So1

134 | S. Augustini

autem adhaerere deo bonum est – non enim exsistendo sunt homines dii, sed fiunt participando illius unius qui verus est deus – an, quia partes sibi eligunt homines in hoc mundo, sive sortiuntur, alius hoc, alius illud, unde quisque vivat, quodammodo portio piorum deus est unde semper vivant, uterque non est sensus absurdus. Sed quod sequitur audiamus: dixi, custodire legem tuam. Quid est portio mea, domine, dixi, custodire legem tuam, nisi quia ita erit portio cuiusque dominus, cum legem ipsius custodierit? (2.) Sed quomodo custodit, nisi hoc donet atque ad hoc adiuvet spiritus vivificans, ne littera occidat, et peccatum, occasione accepta, per mandatum operetur in homine omnem concupiscentiam? Invocandus est igitur: sic enim ab eo fides impetrat quod lex imperat, quoniam qui invocaverit nomen domini, salvus erit. Et ideo vide quid adiungat: precatus sum faciem tuam in toto corde meo. Et dicens quomodo sit precatus, miserere inquit mei secundum eloquium tuum. Et tamquam exauditus atque adiutus ab eo quem precatus est, cogitavi inquit vias meas, et averti pedes meos in testimonia tua. averti scilicet a viis meis, quae displicuerunt mihi, ut irent in testimonia tua atque ibi haberent viam. Plures enim codices non habent quia cogitavi, sicut in quibusdam legitur, sed tantummodo cogitavi. Quod autem hic positum est et averti pedes meos, nonnulli habent et avertisti pedes meos, ut hoc dei potius gratiae tribuatur, secundum illud quod apostolus ait: Deus est enim qui operatur in vobis; cui etiam dicitur: averte oculos meos, ne videant vanitatem. Si oculos, ne videant vanitatem, cur non et pedes, ne sectentur errorem? Propter quod et illud scriptum est: Oculi mei semper ad dominum, quoniam ipse evellet de laqueo pedes meos. Sed sive averti pedes meos, sive avertisti pedes meos legatur, ab illo fit ut faciamus, cuius faciem cc 1717 precatus est in corde suo, et cui dixit: miserere mei secundum eloquium tuum,

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 2,1sq. vivificans des. K ‖ 5 ideo inc. K ‖ 10 viam des. K

CXVIII,XVI,1,8 dixi inc. K

2,1sq. cf. 2 Cor. 3,6 2sq. cf. Rom. 7,8 4 Ioel 2,32; Act. 2,21; Rom. 10,13 14 Phil. 2,13 15 Ps. 118,17 16sq. Ps. 24,15 5 quia] sicut add. T ‖ 7 est1 om. α2 ‖ 8 audiamus] hic praem. ε ζ Y D; hic add. H1 Mn So1 9 domine] dominus K ‖ 10 ipsius] eius lo ma 2,1 ad om. F P6 Y | ad hoc om. Mc2 F2 ‖ 2 operatur α2 ‖ 3 hominem F H1 D So1 | enim om. H1 Mn So1 fides ab eo tr. α2 ‖ 3sq. impetrat] imperat N Gt H1 Mn So1 X ‖ 4 qui] quicumque α2 | invocat F F2 8 inquit om. Mc2 F2 P23 | averti1] converti F F2 ‖ 9 ibi om. α2 5 adiungit α2 P6; subiungat lo ma ‖ 11 quia] sicut π ‖ 12sq. nonnulli … meos om. Mc2 H1 Mn So1 ‖ 13 habent] quia cogitavi add. Mc2 S ε T C1 H1 Mn D So1 X ma | meos om. F F2 | potius dei tr. G D ‖ 15 ne2] nec F2 So1 ‖ 16 ne] nec Y So1 | er17 quoniam] quia ε P6 Mn D So1 ‖ 17sq. avertisti … averti tr. S ε ζ C1 Y P23 D X ma rores F F2 ‖ 18 sive … meos2 om. H1 Mn So1 | legitur An3 D ‖ 19 et om. α2 | cui et tr. F F2 An3 D

5

10

v. 58 v. 59

10

15

in psalm. CXVIII,XVI,1 – 5 | 135

20 hoc est secundum verbum promissionis tuae. Filii quippe promissionis in semine v. 60

v. 61

5

10 v. 62

5

deputantur Abrahae. (3.) Denique hoc impetrato gratiae beneficio, paratus sum inquit et non sum turbatus, ut custodiam mandata tua, quod aliqui interpretati sunt ad custodiendum mandata tua, aliqui ut custodirem, aliqui custodire, quod Graecus posuit τοῦ φυλάξασθαι. (4.) Quam vero paratus factus sit ad custodienda divina mandata subdidit dicens: funes peccatorum circumplexi sunt me, et legis tuae non sum oblitus. funes peccatorum impedimenta sunt inimicorum, sive spiritalium, sicut diaboli et angelorum eius, sive carnalium, in quibus filiis infidelitatis diabolus operatur. Non enim hoc nomen, quod dictum est peccatorum, ab eo quod sunt peccata declinatum est, sed ab eo quod sunt peccatores, quod in Graeco evidenter apparet. Cum itaque minantur mala, quibus terreant iustos, ne pro dei lege patiantur, quodammodo funes implicant, veluti validas et robustas restes suas. Trahunt enim peccata sicut restem longam. Et hinc sanctos implicare conantur, et aliquando permittuntur; sed si implicant corpus, non implicant animum, ubi non est iste dei legis oblitus, quia sermo dei non est alligatus. (5.) media nocte inquit surgebam ad confitendum tibi super iudicia iustitiae tuae, quia et hoc ipsum quod funes peccatorum circumplectuntur iustum, iudicia sunt iustitiae dei. Propter quod dicit apostolus Petrus tempus esse ut iudicium iam incipiat a domo domini. Et si initium inquit a nobis, qualis finis erit eis qui non credunt domini evangelio? Et si iustus quidem vix salvus erit, peccator et impius ubi parebunt? Hoc enim ait de persecutionibus quas patiebatur ecclesia, cum funes peccatorum circumplecterentur eam. Proinde mediam noctem graviora tribulationis intellegenda existimo, in qua dixit surgebam, quia non eum sic affligeπ (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 3,1 paratus inc. K ‖ 2 tua des. K ‖ 4,1 quam inc. K ‖ 3 inimicorum des. K ‖ 5 peccatorum inc. K ‖ 8 restes des. K 10 sed inc. K ‖ 11 oblitus des. K ‖ 5,1 media inc. K ‖ 2 tuae des. K ‖ 7 mediam inc. K 20 verbum promissionis] cf. Rom. 9,9 20sq. filii … Abrahae] cf. Rom. 9,8sq. 4,4sq. in … operatur] cf. Eph. 2,2 8sq. Is. 5,18 11 2 Tim. 2,9 5,3 – 6 1 Petr. 4,17 – 19 3,1 interpretato N Gt Mn Y So1 ‖ 2 ad custodienda K Psalt. Ver. ‖ 2 ‒ 4 quod … φυλάξασθαι om. α2 4 τypyλaXacτεXH V2; τυpylaXasτeche δ S C1; τupiLaXasτE ε T H1 Mn; τuphilaXasteche P6 P23 (similiter singuli alii) 4,2 circumplexae K H1 | lege δ | legem tuam F2 K ‖ 3 sicut] sive Mn X ‖ 5 dictus Gt An3 H1 ‖ 7 minatur H1 Mn So1 | terreat V2 δ | lege dei tr. ε ζ H1 Mn D So1 X ‖ 8 funibus ε T H1 Mn ma | velut ε ζ H1 Mn P23 | valida et robusta reste sua T ma | suas om. K ‖ 9 hinc] in H1 Mn So1 ‖ 10 promittuntur ε H1 implicant corpus non om. H1 Mn So1 | animam K H1 Mn So1 X w ‖ 10sq. legis dei tr. P6 X 5,1 inquit nocte tr. F2 T Mn | inquit om. K w ‖ 2 hoc] in praem. α2 (pc. F2) ‖ 3 iustitia F F2 | esse om. δ; est α2 H1 (pc.) ‖ 4 iam om. α2 ε ζ P23 D | a1] in δ | dei T P23 | et] ut ε T Mn | initium] iudicium α2 | vobis V2 Mc2 δ S C1 P23 ‖ 5 crediderunt H1 Mn So1 | dei α2 H1 (pc.) | si om. S C1 | quidem om. α2 P6 ‖ 6 de persecutionibus ait tr. δ ‖ 7 media nocte Mn So1 ‖ 8 intellegendo F F2 | existimo] ex his praem. H1 Mn So1

mi 1546

136 | S. Augustini

bat, ut deiceret, sed exercebat, ut surgeret, id est ut ea ipsa tribulatione ad fortius confitendum proficeret. (6.) Iam vero quia ista fiunt gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum, vocem personae suae per hanc prophetiam suo corpori adiungit ipse salvator. Ad ipsum caput enim proprie, quod sequitur, pertinere arbitror: particeps ego sum omnium timentium te et custodientium mandata tua, sicuti est in epistola cc 1718 quae ‘ad Hebraeos’ inscribitur: Qui enim sanctificat et qui sanctificantur ex uno omnes: propter quam causam non confunditur fratres eos vocare. Et paulo post: Propterea ergo inquit pueri communicaverunt sanguini et carni, et ipse propemodum eorum participavit. Quod quid est aliud, quam ‘eorum particeps factus est’? Neque enim efficeremur participes divinitatis eius, nisi ipse mortalitatis nostrae particeps fieret. Nam et in evangelio, quod nos divinitatis eius participes facti sumus, ita dicitur: Dedit eis potestatem filios dei fieri, his, qui credunt in nomine eius, qui non ex mi 1547 sanguinibus neque ex voluntate carnis neque ex voluntate viri, sed ex deo nati sunt. Ut autem hoc fieret, quia et ipse factus est particeps mortalitatis nostrae, ita ibi sequitur: Et verbum caro factum est et habitavit in nobis. Per hanc eius participationem nobis gratia subministratur, ut caste timeamus deum et custodiamus mandata eius. Proinde ipse Iesus loquitur in ista prophetia, sed quaedam in membris suis et unitate corporis sui, tamquam in uno quodam homine diffuso toto orbe terrarum et succrescente per volumina saeculorum, quaedam vero in seipso capite nostro. Unde et hoc est quod ait: particeps ego sum omnium timentium te et custodientium mandata tua. Et quia propter hoc quod particeps factus est fratrum suorum, deus hominum, immortalis mortalium, ideo granum cecidit in terram, ut mortificatum multum fructum faceret. De ipso fructu secutus adiunxit: misericordia tua, domine, plena est terra. Et unde hoc, nisi cum iustificatur impius? In cuius gratiae scientia ut proficiatur, adiungit: et iustificationes tuas doce me.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 10 proficeret des. K 6,2 ad inc. K ‖ 6 vocare des. K ‖ 8 quod inc. K Flor ‖ 10 fieret des. K ‖ 14 nobis des. Flor | per inc. K ‖ 16 eius des. K ‖ 21 quia inc. K ‖ 25 me des. K 6,5sq. Hebr. 2,11 7sq. Hebr. 2,14 11sq. Io. 1,12sq. 14 Io. 1,14 22sq. granum … faceret] cf. Io. 12,24 9 exercebatur α2; exercebam K 3 enim caput tr. T X | enim om. K An3 | sum ego tr. Mc2 F ‖ 4 sicut Mn ma 6,1 fiant C1 X ‖ 5 quae … inscribitur] ad Hebraeos K | *scribitur α2 ε ζ H1 Mn D So1 | sanctificantur] sanctificatur A S 7 ergo om. Mc2 H1 X | inquit] quia add. T H1 ma | carni et sanguini tr. α2 H1 (pc.) ma | postmodum α2 9 efficimur ε H1 Mn So1 Flor | perticipes V2 H1 ‖ 10 fiat Mn So1 Flor 8 particeps eorum tr. α2 ‖ particeps A C1 ‖ 14 eius] enim T D ‖ 15 gratiam Mc2 F2 H1 | gratiam subministrat K ‖ 18 unitatem δ | sui tamquam] vitam quam δ ‖ 19 in seipso] ipse ipso S C1 Y ‖ 21 et om. K w | quod om. α2 | est om. Mc2 Mn ‖ 22 terra N P6 P23 D ‖ 23 de] et praem. ε ζ H1 Mn So1 w ‖ 23sq. tua domine] domini H1 Mn P23 So1 w ‖ 24 et om. C1 X ‖ 25 gratiae] gratia ei H1 Mn So1

10

v. 63 5

10

15

20

v. 64 25

in psalm. CXVIII,XVI,5 – CXVIII,XVII,2 | 137

SERMO XVII [De versu psalmi suavitatem fecisti cum servo tuo, domine usque ad bonum mihi lex oris tui super milia auri et argenti]

v. 65

5

10

15 v. 66

(1.) Hi versus psalmi huius, de quibus nunc in voluntate dei disputaturi sumus, ab hoc incipiunt: suavitatem fecisti cum servo tuo, domine, secundum verbum tuum, vel potius secundum eloquium tuum. Sed quod ait Graecus χρηστότητα, aliquando suavitatem, aliquando bonitatem nostri interpretes transtulerunt. Verum quia suavitas potest esse et in malo, quando illicita quaeque et immunda delectant – potest etiam et in ea quae conceditur voluptate carnali –, sic debemus intellegere suavitatem, quam χρηστότητα Graeci vocant, ut in bonis spiritalibus deputetur. Propter hoc enim eam et bonitatem nostri appellare voluerunt. Nihil hic ergo aliud dictum existimo suavitatem fecisti cum servo tuo, nisi ‘fecisti cc 1719 ut me delectaret bonum’. Quando enim delectat bonum, magnum est dei donum; quando autem bonum opus, quod lex imperat, fit timore poenae, non delectatione iustitiae – cum deus metuitur, non amatur –, serviliter fit, non liberaliter. Servus autem non manet in domo in aeternum, filius manet in aeternum, quia consummata caritas foras mittit timorem. suavitatem itaque fecisti cum servo tuo, faciendo filium qui servus fuit, secundum eloquium tuum, hoc est secundum promissum tuum, ut secundum fidem firma sit promissio omni semini. (2.) suavitatem et eruditionem et scientiam doce me inquit, quoniam mandatis tuis credidi. Augeri sibi ista poscit et perfici. Nam utique qui iam dixerat: suavitatem fecisti cum servo tuo, quomodo dicit: suavitatem doce me, nisi ut ei gratia dei magis magisque innotescat dulcedine bonitatis? Habebant enim

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,XVII,1,2 suavitatem inc. K ‖ 3 tuum1 des. K ‖ 9 nihil inc. K ‖ 10 donum des. K ‖ 14 suavitatem inc. K 2,4 bonitatis des. K CXVIII,XVII,1,12sq. Io. 8,35 13sq. 1 Io. 4,18 16 Rom. 4,16 CXVIII,XVII,argumentum om. α2 ζ ma | suavitatem] bonitatem P23 | ad om. A | super … argenti om. V2 1,1 disputari F2 S Y X ‖ 2 ab] ad F X ‖ 4 χριcτοτΗτα V2; ΚΡΕCΘΟΘΕCΑ X; crestoteca graeci vocant F F2; chrestoteta Mc2 δ S Mn Y; chrestotetam ε T H1 Mn; crestotetan N (pc.) P6 (aliter singuli alii) 6 etiam] esse α2 H1 (pc.); esse add. lo ma | et om. π S C1 Y P23 | conciditur H1 Mn So1 | voluntate α2 H1 (pc.) ‖ 7 χριcτοτΗτα V2; ΚΡΕCΘΟΘΕCΑ X; chrestoteta α2 δ S C1; chrestotetam ε; crestotetam ζ | in om. ε ζ H1 Mn So1 | boni N Gt T H1 Mn So1 ‖ 8 deputentur H1 Mn So1 | et] in add. F F2 An3 ‖ 9 ergo hic tr. F F2 D ‖ 10 delectaret] delectetur Mn So1; delectaretur An3; et add. ε T Mn X ‖ 11 timor ε | delec13 filius] autem add. Mc2 G So1 X tatione] amor ε Y; amore N (pc.) Gt (pc.) An3 (pc.) ζ H1 Mn D So1 ‖ consumata α2 ‖ 14 itaque om. ε ζ H1 Mn Y So1 | tuo] domine add. H1 ma ‖ 16 promissio om. π S C1 omnium α2 2,1 inquit om. K w | quoniam] quia α2 T ‖ 2 qui] quia ε P6 H1 Mn ‖ 4 magisque] abundet vel add. ε P6 D; abundet et T; abundet ut C1 (pc.) X | innotescet α2 | dulcedinem An3 Mn Y

138 | S. Augustini

fidem qui dixerunt: Domine, auge nobis fidem. Et quamdiu vivitur in hoc mundo, proficientium est ista cantatio. Addidit autem: et eruditionem, vel, sicut plures codices habent, disciplinam. mi 1548 Sed disciplinam, quam Graeci appellant παιδείαν, ibi scripturae nostrae ponere consuerunt, ubi intellegenda est per molestias eruditio, secundum illud: Quem enim diligit dominus, corripit; flagellat autem omnem filium quem recipit. Haec apud ecclesiasticas litteras dici assolet disciplina, interpretata de Graeco, ubi legitur παιδεία. Hoc enim verbum in Graeco positum est in Epistola ad Hebraeos, ubi Latinus interpres ait: Omnis vero disciplina ad praesens non gaudii videtur esse, sed tristitiae, postea autem fructum pacificum his, qui per eam certarunt, reddet iustitiae. Cum quo ergo facit deus suavitatem, id est cui propitius inspirat boni delectationem, atque, ut apertius id explicem, cui donatur a deo caritas dei et propter deum caritas proximi, profecto instanter orare debet, quo tantum sibi augeatur hoc donum, ut non solum pro illo contemnat delectationes ceteras, sed etiam pro illo quaslibet perferat passiones. Ita suavitati salubriter additur disciplina. Non enim quantulaecumque suavitati vel bonitati, hoc est sanctae caritati poscenda et optanda est, sed tam magnae, ut sub eius pressura non possit exstingui, sed sicut ingens flamma sub impetu venti quanto magis reprimitur, tanto ardentius excitari. Ideo parum fuit cc 1720 dicere: suavitatem fecisti cum servo tuo, nisi rursus peteret ut eum doceat suavitatem tantam utique, ut disciplinam possit patientissime sustinere. Tertia ponitur scientia, quoniam, si magnitudine sua praecedit scientia magnitudinem caritatis, non aedificat, sed inflat. Cum ergo tanta fuerit caritas in bonitate suavi, ut tribulationibus non possit exstingui, quas adhibet disciplina, tunc utilis erit scientia, qua innotescit etiam sibi homo quid ipse meruerit, et quae a deo donata

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7 addidit inc. K | disciplinam des. K ‖ 8 disciplinam inc. Flor ‖ 14 iustitiae] des. Flor ‖ 22 parum inc. K ‖ 24 sustinere des. K ‖ 26 cum inc. K 2,5 Lc. 17,5 9sq. Hebr. 12,6; cf. Prov. 3,12 13sq. Hebr. 12,11 25sq. scientia2 … inflat] cf. 1 Cor. 8,1 5 dixerant Mc2 H1 | nobis] in praem. Mc2 H1 (pc.) ‖ 7 disciplinam] et praem. α2 H1 (pc.) ‖ 8 ΠΗΔΙaΝ V2; pepediam α2; paedian A P23; phedian ε ζ C1 (pc.) H1 Mn So1 Flo; pedian G C1; paedeam S Y; ΦΕΔιam X; phediam D X (pc.) | ibi] ubi ε T; om. Y P23 | reponere ε; praeponere H1 Mn So1 ‖ 9 consueverunt T So1 X ma ‖ 10 deus δ | haec] autem add. α2 ‖ 12 PHDIA V2; pedia α2 δ; phedia ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 Flor; praedia S C1; ΦΕΔιa X | verbo F F2 ‖ 13 interpretes F F2 | vero] enim ε ζ H1 Mn So1 Flor lo; ergo α2 H1 (pc.); om. ma ‖ 14 ea F F2 | reddit C1 (pc.) Y (pc.) ma ‖ 15 quo om. F F2 ‖ 16 atque om. F F2 18 pro1] prae S C1 | pro illo1 om. α2 | illo1] illorum ε (uv. N) So1 ‖ 20 caritati sanctae tr. ε ζ D ma | est et optanda tr. D; est et obtinenda ε ζ Y | optanda] obtinenda H1 Mn So1 | tam] tamen F δ ‖ 21 pressurae δ | posset H1 Mn So1 ‖ 22 ideo] ita Mc2 F2 ‖ 23 rursum α2 Mn | doceat eum tr. F F2 ‖ 24 tantum α2 (lnp. Mc2) ε P6 H1 Mn Y So1 (uv.) | sustinere] flagellat enim omnem filium quem recepit add. K 26sq. boni suavitate K H1 Mn So1 ‖ 27 ut] in K ‖ 28 qua] quia K T So1 X | quid] quod Mn X

5

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,XVII,2 – 3 | 139

sint ei, per quae posse se sciat, quae se posse nesciebat et per seipsum omnino non 30 poterat.

5

10

15

20

25

(3.) Quod autem non ait: ‘da mihi’, sed: doce me, quomodo suavitas docetur, si non detur? Quandoquidem multi quod eos non delectat sciunt, et quarum rerum habent cognitionem, non habent suavitatem. Suavitas enim disci non potest, nisi delectet. Item disciplina, quae significat emendatoriam tribulationem, accipiendo discitur, id est non audiendo, vel legendo, vel cogitando, sed experiendo. At vero scientia, quam tertiam posuit in his quae ait: doce me, docendo datur. Nam quid aliud est docere, quam scientiam dare? Et haec duo ita sibi connexa sunt, ut alterum sine altero esse non possit. Nemo enim docetur, nisi discat, et nemo discit, nisi doceatur. Et ideo, si discipulus capax non sit eorum quae a doctore dicuntur, non potest doctor dicere: ‘Ego eum docui, sed ipse non didicit’, dicere autem potest: ‘Ego ei dixi quod dicendum fuit, sed ille non didicit, quia non percepit, non comprehendit, non intellexit’. Nam profecto et ille didicisset, si iste docuisset. Ideo deus, quando vult docere, prius dat intellectum, sine quo ea quae ad divinam doctrinam pertinent, homo non potest discere. Unde et iste paulo post dicit: da mihi intellectum, ut discam mandata tua. Potest itaque homo, cum docere aliquem cupit, dicere illa quae dixit dominus mi 1549 discipulis suis, posteaquam resurrexit a mortuis, sed facere quod ille fecit, non potest. Ait enim evangelium: Tunc aperuit eis sensum, ut intellegerent scripturas, et dixit illis. Quid autem illis dixerit, ibi legitur. Sed ideo ceperunt quod dixit, quia unde caperetur aperuit. Docet ergo deus suavitatem inspirando delectationem, docet disciplinam temperando tribulationem, docet scientiam insinuando cognitionem. Cum itaque alia sint, quae ideo discimus ut tantummodo sciamus, alia vero ut etiam faciamus, quando deus ea docet, sic docet ut scienda sciamus aperiendo veritatem, sic docet ut facienda faciamus inspirando suavitatem. Neque enim frustra ei dicitur: Doce me ut faciam voluntatem tuam. Sic, inquit, doce ut faciam, non tantummodo ut sciam. Ipsa quippe recte facta fructus est noster, quem reddimus agricolae nostro, cc 1721

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 3,20 docet1 inc. K ‖ 21 cognitionem des. K

30 poterat des. K

3,14sq. Ps. 118,73 18sq. Lc. 24,45 25 Ps. 142,10 29 sunt α2 K P6 H1 X; sit Mn So1 | nesciat S C1 | seipsum] se ipse Mn So1 3,3 cogitationem F2 X | dici V2 (pc.) α2 H1 Mn Y So1 X ‖ 6 scientiam α2 H1 Mn Y P23 | tertio ε H1 Mn 7 est aliud tr. ε ζ H1 Mn D So1 ma ‖ 9 si sl. H1 X | a om. δ ‖ 11 dicendus fui F F2 ‖ 11sq. intellexit non comprehendit tr. F F2 ‖ 12 ideo] et praem. ε ζ H1 Mn D So1 ma ‖ 14 pertinet N Gt H1 Mn So1 | iste] iste Y P23 ‖ 15 ut] et V2 δ P23 ‖ 17 surrexit ε T D ‖ 18 eis] illis α2 Mn D X ‖ 19 illis2] eis F F2 | dixerit illis tr. δ | coeperunt δ C1 D; ceperant V2 ε Mn Y P23 So1 X; coeperant N Gt Mn; caeperunt V2 Y P23 X 20 apparuit Mn So1 | delectionem V2; dilectionem T P23 So1 ‖ 21 docet … cognitionem om. H1 Mn 22 quae om. H1 (pc.) Mn So1 ‖ 23 sic docet om. Mn So1 | ut] ea add. ε ζ Mn | sciendo α2 ζ So1 ‖ 24 faciendo F F2 ε ζ H1 Mn | ei frustra tr. P6 X ‖ 25 ut faciam1] facere F F2 X ‖ 26 nostro] nostrae N Gt

140 | S. Augustini

sed scriptura dicit: Dominus dabit suavitatem et terra nostra dabit fructum suum. Quae autem ista terra est, nisi de qua dicitur eidem ipsi qui dat suavitatem: Anima mea, sicut terra sine aqua tibi? (4.) Quod vero cum dixisset: suavitatem et disciplinam et scientiam doce me, adiunxit atque ait: quoniam mandatis tuis credidi, non immerito quaeri potest cur non dixerit ‘oboedivi’, sed credidi. Alia sunt enim mandata, alia promissa. Mandata facienda suscipimus, ut accipere promissa mereamur. Promissis ergo credimus, mandatis obtemperamus. Quid est ergo mandatis tuis credidi, nisi credidi quod tu illa mandaveris, non aliquis homo, quamvis per homines hominibus ministrata sint? Quia itaque credidi tua esse mandata, ipsa fides mea, qua id credidi, impetret abs te gratiam, qua faciam quod mandasti. Si enim homo mihi haec iuberet forinsecus, numquid, ut etiam facerem quod iubebat, adiuvaret intrinsecus? Doce ergo me suavitatem inspirando caritatem, doce me disciplinam donando patientiam, doce me scientiam illuminando intellegentiam, quoniam mandatis tuis credidi. Te illa credidi mandasse qui deus es, et homini donas unde facias eum facere quod mandas. (5.) priusquam humiliarer inquit ego deliqui; propterea verbum tuum vel, sicut alii expressius habent, propterea eloquium tuum custodivi, utique ne rursus humiliarer. Quod ad illam melius humiliationem refertur, quae facta est in Adam, in quo omnis creatura tamquam in radice vitiata, quoniam veritati subiecta esse noluit, subiecta est vanitati: quod vasis misericordiae profuit experiri, ut, deiecta superbia, diligatur oboedientia, et pereat non reditura miseria. (6.) suavis es, domine, vel, sicut plures habent, suavis es tu, domine; aliqui etiam suavis es tu vel bonus es tu, sicut de hoc verbo superius tractavimus, et in tua suavitate doce me iustificationes tuas. Vere vult π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4,2 quoniam inc. K 4 mereamur des. K ‖ 7 quia inc. K ‖ 8 mandasti des. K ‖ 11 te inc. K ‖ 5,2 tuum1 des. K | custodivi inc. K ‖ 4 Adam des. K ‖ 6,1 suavis1 inc. K | domine1 des. K ‖ 3 et inc. K 27 Ps. 84,13 28sq. Ps. 142,6 5,3sq. quae … Adam] cf. Gen. 3,17 5 Rom. 8,20 | vasis misericordiae] cf. Rom. 9,23 6,2 superius] cf. supra 1,4sq. 27 scripturae A Y ‖ 28 terra ista tr. α2 ‖ 29 sicut] velut ε ζ Mn D So1 ma 4,2 quoniam] quia H1 Mn So1 | non] enim add. ε H1 Mn So1 | merito V2 F F2 δ ‖ 3 oboedivit V2 δ | enim sunt tr. ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 4 suscipiamus ε H1 Mn ‖ 5 ergo1 om. F2 T ‖ 6 credidi om. H1 Mn So1 | homines] hominem δ ‖ 7 sunt F F2 | quia] qui F F2 | quia itaque] quia ita Mc2 A; qui ait quae Mn; qui ait atque K | qua] quia Mc2 ε C1 D ‖ 8 haec mihi tr. Mc2 X ‖ 9 ut om. H1 Y ‖ 10 me ergo tr. α2 | suavitatem … me2 om. α2 ‖ 11 te] inquam add. K ‖ 12 es] eis K | unde] ut K 5,1 propter ε H1 Mn D So1 X ‖ 2 tuum1] custodivi add. F2 δ | alii codices habent expressius δ Mn 3 rursum ε ζ H1 Mn D So1 ma | quod] quo K | humiliationem melius tr. ma propterea om. α2 ‖ 4 creatura] humana add. ε ζ C1 (pc.) H1 Mn Y D So1 X w ma | vitata S C1 | veritati] vanitati H1 Mn; vanitatis So1 ‖ 5 noluit] non voluit ε ζ D ma; voluit H1 Mn So1 w | praefuit N Gt Mn ‖ 6 deiecta] deleta ε T Y w reditur a F2 G S Y; redit F; redeat Mc2; redditura A P6 D So1 6,1 sicut plures habent om. α2 ‖ 1sq. es tu … es tu] esto … esto Mn So1 ‖ 2 suavis … vel om. α2

5

10

v. 67

5 v. 68

in psalm. CXVIII,XVII,3 – 9 | 141

facere iustificationes dei, quando eas in eius suavitate vult discere ab ipso cui dixit: 5 suavis es tu. v. 69

5

v. 70

5

10 v. 71

5

(7.) Denique sequitur: multiplicata est super me iniquitas superbo- mi 1550 rum, eorum scilicet quibus non profuit, quod, posteaquam deliquit, humiliata est humana natura. ego autem in toto corde meo scrutabor mandata tua. Quantalibet, inquit, abundet iniquitas, non in me refrigescit caritas. Tamquam ille cc 1722 hoc dicit, qui in eius suavitate iustificationes dei discit. Quanto magis enim suavia sunt quae iubet qui iuvat, tanto magis ea scrutatur amans, ut cognita faciat et faciendo cognoscat, quia perfectius cognoscuntur, cum fiunt. (8.) coagulatum est ut lac cor eorum. Quorum, nisi superborum, quorum super se multiplicatam dixit iniquitatem? Obduruisse autem cor eorum vult intellegi hoc verbo et hoc loco. Nam dicitur et in bono, sicut in psalmo sexagesimo septimo dicitur: Mons incaseatus, mons uber, et intellegitur gratia plenus; nam et illic quidam coagulatus interpretati sunt. Sed vide quid a se opponat duritiae cordis illorum: ego autem inquit legem tuam meditatus sum. Quam legem? Utique iustissimam et misericordissimam; unde illi dicitur: et lege tua miserere mei. Superbis resistit, ut obdurentur; humilibus autem dat gratiam, ut diligant oboedientiam et recipiant excellentiam. Meditatione quippe legis huius voluntaria servatur humilitas, ut poenalis humilitas evadatur, de qua mox dicit: (9.) bonum mihi quoniam humiliasti me, ut discam iustificationes tuas. Vicinum aliquid et superius iam dixerat: priusquam humiliarer, ego deliqui; propterea eloquium tuum custodivi. Ipso quippe fructu ostendit quod bonum illi fuerit humiliari; sed illic dixit et causam, quod humilitatem poenalem delinquendo praecesserit. Quod vero ibi ait: propterea eloquium tuum custodivi,

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7,5 discit des. K 8,1 coagulatum inc. K | superborum des. K ‖ 2 obduruisse inc. K ‖ 3 intellegi des. K ‖ 6 sed inc. K ‖ 8 mei des. K ‖ 9,1 bonum inc. K ‖ 4 humiliari des. K ‖ 5 quod inc. K 7,4 abundet … caritas] cf. Mt. 24,12 8,4 Ps. 67,16 8 Ps. 118,29 8sq. Iac. 4,6; 1 Petr. 5,5 4 suavitatem F F2 S C1 X | ipso] illo π | dixi F F2 ‖ 5 tu] domine add. ε ζ C1 H1 Mn D So1 X ma 7,1 denique om. H1 Mn So1 ‖ 4 refrigiscet π K P23 X ma | ille] mille K ‖ 5 in om. α | suavitatem F F2 6 sunt] dicit quanto magis enim suavia sunt ita rep. H1 Mn So1 | qui iuvat om. Mn P23 8,1 ut] sicut ζ C1 w ‖ 2 obduravit se Mn So1; obduruit H1 | autem om. V2 Mc2 ‖ 3 hoc2] in praem. Mc2 A ‖ 4 septimo] octavo F F2 | et1 om. F F2 ‖ 5 illic] illud S C1 So1 X ma ‖ 6 a] ad Mc2 δ | opponant H1 Mn So1; apponat α2 | duritia Mc2 K | eorum F F2 w | autem] vero ε ζ H1 Mn D So1 ma ‖ 7 qua lege α χ An3 Y; lnp. Gt; qualem F G P23; quale A H1 | iustissima et misericordissima α (exc. F) A χ Y | et] atque α2 10 meditationem Gt An3 H1 So1; voluntariae δ 9 recipiant] ne excipiant ε ζ H1 Y So1; excipiant Mn ‖ servatur] mihi add. An3 ζ D; mihi quoniam add. N So1 X | humilitas2] humilis δ ‖ 10sq. evadatur humilitas tr. ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 11 evadatur] edatur S C1 X 9,1 quoniam] quod α2 K H1 So1 ‖ 3 frictum F F2 ‖ 4 fuerat K w ‖ 5 ubi F2 K H1 Y So1 | custodivi] ego praem. F F2

142 | S. Augustini

hic autem: ut discam iustificationes tuas, satis significasse mihi videtur hoc esse ista nosse quod custodire, hoc custodire quod nosse. Neque enim Christus non noverat quod arguebat, et tamen arguebat peccatum, cum dictum de illo sit quod non noverat peccatum. Noverat ergo quadam notitia et rursus quadam ignorantia non noverat. Sic et iustificationes dei multi discunt et non discunt. Noverunt enim 10 eas quadam notitia, et rursus quadam ignorantia, quoniam non faciunt, non noverunt. Eo modo hic ergo intellegendus est dixisse: ut discam iustificationes tuas, ea notitia qua fiunt. (10.) Hoc autem, quia non fit nisi per dilectionem, ubi qui facit habet delectationem – propter quod dictum est: in tua suavitate doce me iustificationes tuas –, sequens versus ostendit, ubi ait: bonum mihi lex oris tui, super milia auri v. 72 et argenti, ut amplius diligat caritas legem dei, quam diligit cupiditas milia auri et 5 argenti. cc 1723

SERMO XVIII [De versu psalmi manus tuae fecerunt me et finxerunt me da mihi intellectum ut discam mandata tua]

(1.) Quando deus hominem fecit ex pulvere et animavit flatu, non ibi commi 1551 memoratum est quod manibus fecerit. Cur itaque quibusdam visum fuerit verbo

deum fecisse cetera, hominem vero, velut aliquid praecipuum, fecisse manibus suis, non video, nisi forte, quia ex pulvere formatum legitur hominis corpus, non potuisse fieri nisi manibus arbitrantur; nec attendunt quod in evangelio de verbo dei scrip- 5 tum est: Omnia per ipsum facta sunt, non posse constare, si non per verbum factum est etiam corpus humanum. Sed adhibent testimonium de hoc psalmo et dicunt: ‘Ecce ubi apertissime clamat homo: manus tuae fecerunt me et finxerunt v. 73

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 10,3 bonum inc. K ‖ 5 argenti des. K CXVIII,XVIII,1,1 quando inc. K

‖

7 nosse2 des. K

9,9 2 Cor. 5,21 CXVIII,XVIII,1,1 deus … flatu] cf. Gen. 2,7 2 quibusdam] cf. Tert. adv. Marc. 2,4,4 (CCSL 1, p. 478); cf. etiam Aug. in psalm. 18,II,3,5sq. (CSEL 93/1B, p. 36) 4 ex … corpus] cf. Gen. 2,7 6 Io. 1,3 7 ista] ita α2 X | ista nosse om. Mn So1 ‖ 8 et tamen arguebat om. F2 Y ‖ 9 ergo] autem S C1 X | quadam2] quidam N Gt ‖ 10 noverant Mc2 S ε T C1 Y P23 D So1 X ‖ 11 rursum H1 So1 ‖ 11sq. non noverunt non faciunt tr. π ‖ 13 faciunt H1 Mn So1 10,1 hoc] hanc ε ζ H1 Mn; hac Y P23 | quia] qua ζ Y P23 | fiunt ε ζ H1 Mn Y P23 So1 ‖ 1sq. dilectionem Mc2 P23 So1 ‖ 3 versus] hic H1 Mn | bona ε T ma CXVIII,XVIII,argumentum om. α2 ζ Y ma | de … psalmi om. K H1 | tuae] domine add. ε | et finxerunt me om. V2 | finxerunt] plasmaverunt δ | da … tua om. K | ut] et S C1 (pc.) P23 X 1,2 fuerat δ ‖ 3 deum] domini α2 An3 H1 X | fecisse1] fuisse F F2 Gt ‖ 5 domini α2 ‖ 6 si non] nisi H1 Mn So1 ‖ 7 est] esset Y P23; om. C1 | hominum ε H1 Mn So1 ‖ 8 finxerunt] plasmaverunt α2

in psalm. CXVIII,XVII,9 – CXVIII,XVIII,2 | 143

me’, quasi non aperte etiam dictum sit: Videbo caelos, opera digitorum tuorum, nec 10 minus aperte: et opera manuum tuarum sunt caeli, multoque apertius: et aridam

15

20

5

10

terram manus eius finxerunt. Manus ergo dei sunt potestas dei, aut, si pluralis numerus eos movet, quia non dictum est ‘manus tua’, sed manus tuae, accipiant manus dei virtutem et sapientiam dei, quod utrumque unus dictus est Christus, qui etiam intellegitur brachium domini, ubi legitur: Et brachium domini cui revelatum est? Aut accipiant manus dei filium et spiritum sanctum, quia et spiritus sanctus cooperator est patris et filii, unde ait apostolus: Omnia haec operatur unus atque idem. Propterea quippe dixit: unus atque idem spiritus, ne tot spiritus quot opera putarentur, non quod sine patre et filio spiritus operetur. Liberum est igitur quomodo intellegantur manus dei, dum tamen nec ea, quae facit manibus, verbo facere negetur, nec ea quae facit verbo, manibus facere non putetur, nec propter manus forma corporis, aut alia manus sinistra, alia dextra, nec propter verbum sonus oris vel motus animi transitorius operanti deo inesse credatur. (2.) Nec defuerunt qui duo ista verba: fecerunt me et finxerunt me, sic distinguerent, ut animam deum fecisse, corpus autem finxisse dicerent, quia de anima dixit deus: Omnem flatum ego feci, de corpore autem legitur: et finxit deus hominem pulverem terrae, tamquam fiat quidem omne quod fingitur, non tamen fingatur omne quod fit. Et ideo animam factam potius dicunt esse quam fictam, quia non est corpus, sed spiritus, quasi non scriptum sit: qui finxit spiritum hominis in ipso. Veruntamen quando utrumque hoc verbum de homine in loco uno ponitur, et utrumque cc 1724 hominis, id est et anima et corpus, divinitus conditum non negatur, non ineleganter distribuuntur singulis singula, ut anima facta, corpus autem fictum intellegatur, sive formatum, sive plasmatum. Nam quidam interpretes noluerunt dicere finxerunt me, sed plasmaverunt me, magis id eligentes minus Latine declinare de Graeco, quam dicere finxerunt, quod aliquando etiam de simulatione dici solet.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖

20 putetur des. K

9 Ps. 8,4 10 Ps. 101,26 10sq. Ps. 94,5 13 virtutem … Christus] cf. 1 Cor. 1,24 14 Is. 53,1; Io. 12,38; Rom. 10,16 16 1 Cor. 12,11 2,1 nec defuerunt qui] cf. Hilar. in psalm. 118,X,7 (CCSL 61A, p. 92sq.) 3 Is. 57,16 (LXX) 3sq. Gen. 2,7 6 Zach. 12,1 9 etiam aperte tr. ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 10 aperte] dictum sit add. ε ζ H1 Mn Y | multoque] multo α2 12 accipiunt N Gt ‖ 13 et] vel K | qui] quia K ‖ 14 et om. Mc2 F H1 ‖ 15 accipiant] accipiant F F2 et2 om. Mc2 F H1 | cooperator] cooperatus A; qui operator H1; cooperatur K; cooperatorem S ‖ 16 patris] et praem. F F2 | ait om. H1 Mn So1 | haec] autem F F2 | idem] spiritus add. V2 (pc.) α2 ε ζ C1 (ac.) H1 Y ma ‖ 17 quot] quod F2 A χ Gt C1 H1 | quod non tr. N Gt ‖ 18 operatur δ So1; operaretur K; putaretur α2 | intellegatur K ‖ 19 facit] faciat F F2 | manibus om. K ‖ 20 formam ε H1 Y P23 | aut] ut α2 21 dextera V2 An3 T H1 Mn P23 So1 X | vel] aut ε ζ Mn P23 D So1 ‖ 22 transitorium δ 4 pulverem terrae] de pulvere terrae S ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 X; pulverem de terra ma 2,2 deus F F2 ‖ fiat] fit ε (lnp. N) Mn P23 So1 | quidem] quod est F2 So1 ‖ 5 fit] fecit α2 ‖ 8 et1 om. α2 P23 So1 | conditus α2 | eleganter α2 Y; intellegantur H1 ‖ 9 fictum] factum N Gt H1 Y So1 ‖ 11 me1 om. ε ζ H1 Mn D So1 me2 om. P23 So1 | id eligentes] diligentes ε ζ C1 Mn Y D So1 X ma | de] in ε ζ H1 (ac. uv.) Mn Y So1

144 | S. Augustini

(3.) Sed utrum hoc secundum Adam dictum est – ex quo cum sint omnes homines propagati, quis hominum, quando ille factus est, etiam se factum non mi 1552 potest dicere originis seminisque ratione? – an etiam secundum hoc recte dici potuit: manus tuae fecerunt me et plasmaverunt me, quod unusquisque non sine opere dei etiam de parentibus fit, ipso creante, illis generantibus? quoniam, si operatoria dei potentia rebus subtrahatur, intereunt, nec aliquid omnino sive de mundi elementis, sive de genitoribus, sive de seminibus nascitur, si ea non operetur deus. Propter quod ait prophetae Hieremiae: Priusquam te formarem in utero, novi te. Sed numquid sine intellectu fecit hominem deus, sive primum, sive unumquemque nascentium, ut nunc ei dicat: manus tuae fecerunt me et plasmaverunt me; da mihi intellectum? Nonne ipsi naturae humanae intellectus est inditus, ut eo discernatur a pecore? an sic est deformata peccando, ut etiam hoc in ea reformandum sit? Propter quod apostolus omnibus ad regenerationem pertinentibus dicit: Renovamini spiritu mentis vestrae; et utique intellectus in mente est. Hinc rursus ait: Renovamini in novitate mentis vestrae; de his autem qui huius regenerationis consortes non erant, hoc inquit dico et testificor in domino, ut iam non ambuletis sicut et gentes ambulant in vanitate mentis suae, obscurati intellegentia, alienati a via dei per ignorantiam, quae est in illis propter caecitatem cordis eorum. Propter hos igitur interiores oculos, quorum caecitas est non intellegere, ut aperiantur et magis magisque serenentur, fide corda mundantur. Quamvis enim, nisi aliquid intellegat, nemo possit credere in deum, tamen ipsa fide qua credit, sanatur, ut intellegat ampliora. Alia sunt enim quae nisi intellegamus, non credimus, et alia sunt quae nisi credamus, non intellegimus. Nam cum fides sit ex auditu, auditus autem per verbum Christi, quomodo credit praedicanti fidem, qui, ut alia taceam, linguam ipsam quam loquitur non intellegit? Sed nisi essent rursus alia quae intellegere non possumus, nisi ante credamus, propheta non diceret: Nisi credideritis, non intellegetis. Proficit ergo noster

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3,8 Ier. 1,5 13sq. Eph. 4,23 14sq. Rom. 12,2 16 – 18 Eph. 4,17 20 fide … mundantur] cf. Act. 15,9 23 cum … Christi] cf. Rom. 10,17 26 Is. 7,9 3,1 utrum] utrumque α2 ‖ 3 rationem Mc2 F2 C1 Mn | potui F F2 ‖ 4 quod] quoniam S C1 Y X ma opera δ ‖ 8 quod] operetur add. H1 Mn So1 | propheta Ieremia Mc2; propheta Hieremias Y P23 X 9 ut] et A ma ‖ 10 dicat ei tr. lo ma ‖ 13 apostolus] et praem. lo ma ‖ 14sq. et … vestrae om. δ 15 mentis vestrae] sensus vestri α2 H1 ma | erunt ε ζ Mn Y P23 D So1 X 14 reformamini V2 (pc.) ma ‖ 16 iam om. A An3 D | non iam tr. lo ma ‖ 17 via] vita δ ε T C1 Mn Y D ‖ 19 est] deum add. ζ | aperiatur ε ‖ 20 corda mundentur Y P23 X; mundantur corda tr. H1 D So1; mundentur corda ε ζ Mn; da mihi inquit intellectum ut discam mandata tua add. ζ | intellegant ε H1 Mn So1 ‖ 21 tamen] tam F F2 So1 22 intellegamus] intellegantur ε ζ Mn Y So1 ‖ 23 cum om. H1 Mn So1 | Christi] dei ε (lnp. N) ζ D 24 praedicantis α2 So1 (pc.) | qua ζ | alia] aliqua S (pc.) ε (pc. An3) ζ C1 Y D X ma ‖ 26 propheta] profecto Mn So1 | intellegitis Mc2 δ S Mn So1 X | ergo om. α2

5

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,XVIII,3 – 4 | 145

30

35

5

10

intellectus ad intellegenda quae credat, et fides proficit ad credenda quae intellegat; cc 1725 et eadem ipsa ut magis magisque intellegantur, in ipso intellectu proficit mens. Sed hoc non fit propriis tamquam naturalibus viribus, sed deo adiuvante atque donante, sicut medicina fit non natura, ut vitiatus oculus vim cernendi recipiat. Qui ergo dicit deo: da mihi intellectum, et discam mandata tua, non omnimodo expers eius est, velut pecus, nec ita, quamvis homo, ut in eorum numero deputandus sit, qui ambulant in vanitate mentis suae, obscurati intellegentia, alienati a vita dei: nam si talis esset, nec hoc diceret. Non autem parvi est intellectus nosse a quo poscendus sit intellectus. Et cogitandum est, quanto sint altius intellegenda divina mandata, quando ad ea discenda sibi adhuc dari intellectum petit, qui iam sic intellegit et qui eloquia dei se custodisse ante iam dixit. (4.) Quod autem interpretati sunt nostri, da mihi intellectum, brevius dixit mi 1553 Graecus: συνέτισόν με, quia uno verbo complexus est da intellectum, quod est συνέτισον, quod Latine uno verbo dici non potest, tamquam si non posset Latine dici: ‘sana me’, et diceretur: ‘da mihi sanitatem’, sicut hic dictum est: da mihi intellectum, aut ‘sanum me fac’, sicut etiam hic dici potest ‘intellegentem me fac’. Quod quidem potuit et angelus facere, nam dixit Daniheli: Veni intellectum dare tibi; et hoc verbum est in Graeco, quod etiam hic est, συνετίσαί σε; tamquam si diceret Latinus: ‘sanitatem dare tibi’, quod Graecus dixisset: ‘sanare te’. Non enim circumloqueretur Latinus interpres dicendo: intellectum dare tibi, si, quemadmodum dici potest a sanitate ‘sanare te’, ita dici posset ab intellectu ‘intellectuare te’. Sed si potest hoc et angelus facere, quid est quod iste hoc a deo sibi poscit, ut fiat? an quia deus angelo iussit ut faceret? Ita vero! Nam Christus intellegitur hoc iussisse angelo, ut faceret eo loco, ubi ait propheta: Et factum est, cum viderem ego Danihel visum, et quaerebam intellectum, et ecce stetit in conspectu meo ut visus viri π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 34 non inc. K ‖ 37 dixit des. K

3,31 da inc. K ‖

32 pecus

33sq. Eph. 4,17sq. 4,6 Dan. 10,14 (Theodotion) 13 – 15 Dan. 8,15sq. (Theodotion) 27 credit F F2 P6 C1 (pc.) So1 | proficiat Mn So1 | intellegit P6 C1 (pc.) ‖ 28 ut om. F F2 Mn ‖ 30 quid α2 31 ut (ita et Prosp)] *et V2 δ χ P23 Psalt. Ver. ma | non] nam α2 ‖ 32 in om. δ ‖ 33 ambulat A Mn | va34 autem] nitatem Mc2 P6 | mentis suae] cordis sui Mc2 H1 (pc.) | vita] via α2 C1 (pc.) P23 So1 X ma ‖ enim K H1 Mn So1 ‖ 35 sit] est ε ζ H1 Mn D So1 | cogitandus α2 | sint] sit α H1 So1 | altior α2 ‖ 36 sic] sicut H1 Mn ‖ 37 qui] quia Mc2 K | custodire α2 H1 4,2 sinetison me α2 ε T H1 Mn So1; synetison me V2 δ S C1 Mn Y P23 X | amplexus α2 | da] mihi add.V2 (pc.) F F2 ε ζ H1 Mn Y So1 X ma ‖ 3 sinetison α2 ε T H1 Mn So1; synetison V2 G S C1 X; synetyson A P6 Y P23 | Latine1] Latino ε T Y D ‖ 5 etiam] iam F F2; enim ε H1 Mn So1 | hic om. H1 Mn So1 ‖ 6 nam] non F F2 7 verbo F F2 | sinetise se F F2 δ S ε P6 Mn So1; sinetisise Mc2; sinetise// H1; sinetissese Y; sinetissese X; sinetisse V2 T; sinetissae P23; synetison D | si om. V2 F So1 ‖ 9 possit ε T H1 Mn D (uv.) So1 ‖ 10 ab intellectu intellectuare te] ab intellectuarete V2 δ; abintectuarete S; ab intellectu/////ete C1; ab intellectuanarete P6 (lnp.) Y ‖ 11 posset An3 P6 | faceret ε ‖ 12 fiat] faciat ε ζ H1 Mn Y D So1 | angelos Mn So1 iusserat ε ζ H1 Mn D So1 ma | hoc] hoc α2 H1 (pc.) ‖ 13 angelum ε P6 H1 Mn Y P23 | ea loca F F2 | cum] ut F F2

146 | S. Augustini

et audivi vocem viri inter Ubal, et vocavit, et dixit: fac intellegere illum visionem. Et ibi in Graeco verbum hoc est, quod et hic, id est συνέτισον. Deus itaque per seipsum, quia lux est, illuminat pias mentes, ut ea quae divina dicuntur vel ostenduntur, intellegant. Sed si ad hoc ministro utitur angelo, potest quidem aliquid agere angelus in mente hominis, ut capiat lucem dei et per hanc intellegat; sed ita dicitur intellectum dare homini et quasi, ut ita dicam, intellectuare hominem, quemadmodum quisquam dicitur lumen dare domui, vel illuminare domum, cui fenestram facit, cum cc 1726 eam non sua luce penetret et illustret, sed tantummodo aditum, quo penetretur atque illustretur, aperiat. Sed nec sol, qui per fenestram illustrat domum, ipse creavit eandem domum, aut hominem qui fenestram fecit in domo, aut ipse illi iussit ut faceret, aut adiuvit ipse facientem, aut aliquid egit ut aperiretur, qua suum lumen infunderet. Deus autem et hominis mentem rationalem atque intellectualem fecit, quae posset capere lumen eius; et angelum talem fecit, qui operari posset aliquid unde ad capiendum lumen dei mens adiuvaretur humana; et eandem sic adiuvat mentem, ut angelicam recipiat operationem; et eam sic illuminat de seipso, ut non solum illa quae a veritate monstrantur, sed ipsam quoque proficiendo perspiciat veritatem. Sed quoniam res quidem necessarias, quantum existimo, tamen prolixa disputatione tractavimus, dilatis sequentibus psalmi huius versibus, sermonem istum isto fine claudamus.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ tellegant des. K

4,16 deus inc. K ‖

18 in-

17 lux est] cf. Io. 1,4.9 15 Ubal] ulai V2 (pc.) F F2 ζ C1 (pc.) H1 Mn So1; ubal et ulai Y P23 | dixit] ait F F2; ulai add. ε X | illum om. 16 id] hic α2 | sinetison α2 ε T H1; synetison V2 G S C1 Y P23 X; H1 (ac.); illam F2 A; verbo α2 C1 X ‖ sinetyson A P6 Mn So1 | seipsum] ipsum Mc2 A ‖ 17 divine δ ‖ 19 ad hoc] adhuc H1 Mn So1 | ministerio F F2; ministerium Mc2 | aliquid] aliud α2 ‖ 20 *mentem V2 δ An3 ζ Y ‖ 22 lumen] lucem ε ζ Y D ma ‖ 23 ea Mc2 So1 | penetrat S C1 ‖ 23sq. penetratur … illustratur δ ‖ 24 atque] et Mc2 H1 (pc.) 25 domo] domum Mc2 H1 Mn So1 | illi iussit] illius sit V2 (pc.) F F2 δ Y (pc.) ‖ 26 ut faceret] facere Mc2 H1 (pc.) | adiuvat F F2 ‖ 27 rationabilem N Gt ζ H1 Mn Y P23 So1 ‖ 28 quae] qua C1 So1 ma | posset1] possit F2 H1 Mn So1 | lumen] nomen F F2 ‖ 31 a om. V2 Mc2 δ | perficiendo Mc2 δ ε T Mn D So1 | perficiat F F2; prospiciat H1 ‖ 32 tamen] tam ζ

15

20

25

30

in psalm. CXVIII,XVIII,4 – CXVIII,XIX,2 | 147

SERMO XIX [De versu psalmi qui timent te, videbunt me et iocundabuntur usque ad fiat cor meum immaculatum in tuis iustificationibus, ut non confundar]

5

v. 74

5

10

(1.) Dominus Iesus in hoc psalmo per prophetiam, tamquam sibi, petivit intellectum dari a deo corpori suo, quod est ecclesia, ad dei mandata discenda. Cum ipso enim vita corporis eius, hoc est populi eius, abscondita est in deo, et ipse in eodem mi 1554 corpore suo indigentiam patitur et poscit quod membris suis est necessarium. manus tuae inquit fecerunt me et plasmaverunt me; da mihi intellectum, et discam mandata tua. Quia tu, inquit, formasti, tu reforma, ut fiat in corpore Christi quod ait apostolus: Reformamini in novitate mentis vestrae. (2.) qui timent te inquit, videbunt me et iocundabuntur – vel, sicut habent alii codices, laetabuntur –, quoniam in verba tua speravi, id est in ea quae promisisti, ut sint promissionis filii semen Abrahae, in quo benedicuntur omnes gentes. Qui sunt autem qui timent deum, et quem videbunt et laetabuntur, quoniam in verba dei speravit? Si corpus Christi est, id est ecclesia, cuius est vox ista per Christum, vel in ipsa et de ipsa, tamquam de seipso, ista vox Christi est, numquid non ipsi sunt in eis qui timent deum? Quis est ergo ille quem vident et iocundantur? An populus ipse se videt et iocundatur, et sic dictum est: qui timent te, videbunt me et laetabuntur, quia in verba tua speravi, vel, sicut alii diligentius expresserunt, supersperavi, tamquam diceret: qui timent te, videbunt ecclesiam tuam et iocundabuntur, quia in verba tua supersperavit, cum ipsi sint ecclesia qui vident, qui vident ecclesiam et iocundantur? Sed cur non dixit: ‘Qui cc 1727

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,XIX,1,1 dominus inc. K ‖ 4 necessarium des. K ‖ 2,1 qui inc. K | iocundabuntur des. K ‖ 4 qui1 inc. K ‖ 6 Christum des. K CXVIII,XIX,1,2 corpori … ecclesia] cf. Col. 1,18 3 abscondita … deo] cf. Col. 3,3 7 Rom. 12,2 2,3 promissionis filii] cf. Gal. 4,28 3sq. semen … gentes] cf. Gen. 12,3; 22,18; 26,4 9 alii] cf. Psalt. Ga. CXVIII,XIX,argumentum om. α2 ζ ma | de versu psalmi om. H1 Mn | videbunt … iocundabuntur om. A | et iocundabuntur om. G | in … confundar om. V2 δ | iustificationibus tuis tr. S An3 C1 Mn Y P23 So1 X 1,1 prophetam F F2 δ Y X ma; lnp. N ‖ 2 a om. F F2 | ad] a Mc2 δ ‖ 4 quod] cum N Gt ‖ 5 et2] ut α2 A ε ζ C1 H1 Mn P23 D So1 ‖ 6 formasti] me add. ε ζ H1 Mn D So1 | corpus α2 ‖ 7 mentis vestrae] sensus vestrae S N C1; sensus vestri C1 (pc.) X ma 2,1 inquit om. K So1 ‖ 2 alii codices habent tr. F F2 P6 D | quoniam] quia ε ζ H1 Mn D So1 | verbo tuo α2 3 promissiones F F2 H1 | qua ε T Mn D So1 | benedicentur F P6 Mn So1 ‖ 4 dominum V2 Mc2 ‖ 5 verbo α2 | si] nisi K C1 | vox est tr. An3 D ‖ 6 et om. H1 (ac. uv.) Mn So1 | ipsa2] se praem. ε Mn D So1 | seipso] ipso Mc2 F P6 ‖ 7 ipsae sunt V2 A S C1 Y; ipsa est An3 H1 Mn P23 D So1; ipsa sunt N (ac.) Gt | eis] ea ζ | dominum α2 ‖ 8 iocundabuntur V2 ε H1 Mn D So1 X | an populus] apostolus α2 | an … iocundatur om. H1 Mn So1 | se om. α ‖ 8sq. timent te] timente A Y ‖ 9 verbo tuo α2 ‖ 9sq. vel … supersperavi om. α2 10 timent te] timente S Y ‖ 11 supersperavi α2 T X ma; speravit An3 So1 9 alii] ibi H1 Mn So1 ‖ 12 qui vident2 N Gt C1 H1 Mn So1; om. cett. ma

148 | S. Augustini

timent te, vident me et iocundantur’, sed timent te, verbum praesentis temporis posuit, videbunt autem et iocundabuntur futuri temporis verba sunt? An quia in praesenti tempore timor est, quamdiu tentatio est vita humana super terram, iocunditas autem, quam voluit hic intellegi, tunc erit, quando iusti fulgebunt in regno patris sui sicut sol? Hinc enim etiam illud in alio psalmo legitur: Quam multa multitudo dulcedinis tuae, domine, quam abscondisti timentibus te! Nunc ergo quamdiu timent, nondum vident, sed videbunt et iocundabuntur, quia et illic sequitur: Perfecisti autem sperantibus in te, et hic, quia in verba tua speravi, vel supersperavi, ut in verbo ita composito et cura interpretis diligentioris expresso etiam illud intellegamus, quod potens est deus facere super quam petimus et intellegimus, ut, quia supra quam petimus et intellegimus sunt, parum sit ea sperare, sed debeamus supersperare. (3.) Quia ergo adhuc timet ecclesia quae in hac vita est et nondum se videt in eo regno ubi erit eius secura iocunditas, sed inter periculosas tentationes in hoc mundo laborat, ubi audit: Qui se putat stare, caveat ne cadat – considerans huius mortalitatis miseriam, in qua iugum grave super filios Adam a die exitus de ventre matris eorum sic in omnibus pertenditur usque in diem sepulturae in matrem omnium, ut propter carnem concupiscentem adversus spiritum etiam regenerati gemere sub eius mi 1555 gravitate cogantur, hoc ergo considerans, cognovi, domine inquit, quia iustitia iudicia tua, et veritate tua humiliasti me. fiat misericordia tua ut consoletur me secundum eloquium tuum servo tuo. Misericordia et veritas ita divino eloquio commendantur, ut, cum in multis inveniantur locis, maxime in psalmis, quodam etiam loco legatur: Universae viae domini misericordia et veritas. Et hic quidem primo veritatem posuit, qua humiliati sumus in mortem, iudicante illo cuius iudicia iustitia est; deinde misericordiam, qua instauramur ad vitam, pro-

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 7 hoc inc. K

3,1 quia inc. K ‖

3 laborat

15 Iob 7,1 16sq. iusti … sol] cf. Mt. 13,43 17sq. Ps. 30,20 20 Ps. 30,20 22 Eph. 3,20 3,3 1 Cor. 10,12 4sq. a … omnium] cf. Sir. 40,1 6 carnem … spiritum] cf. Gal. 5,17 11 Ps. 24,10 13 videbunt Mc2 A Y X ‖ 14 an quia] antiqua N Gt Mn | quia] qua H1 So1 ‖ 15 tempore om. α2 16sq. sicut sol in regno patris sui (eorum H1 Mn So1) tr. Mc2 T H1 Mn P23 So1 ‖ 17 enim om. α2 | multa] magna Gt P6 X ma ‖ 19 vident] timent An3 H1 Mn So1 | resequitur H1 Mn So1 ‖ 20 perfecisti] praecepisti F F2 ‖ 21 ut] et F F2 ‖ 22 potens est] potest α2 | potens est deus] dicitur potens est ζ | facere deus tr. ε (lnp. N) P6 D | super] supra Y ma | et] aut α2 H1 (pc.) | intellegamus F F2 ‖ 23 ut … sunt] sed α2 | quia] quae D So1 | quam om. An3 Mn | sit] si H1 Mn So1 3,1 ‒ 7 quia … considerans] anacoluthon ‖ 1 ergo om. K | ecclesia] et praem. V2 A (uv.) ‖ 2 eius om. ma ‖ 3 caveat] videat δ An3 D ma ‖ 4 quo π S ‖ 5 praetenditur Mn So1 | in matrem] matrum α2 6 gemeret F F2 ‖ 7 inquit domine tr. ε ζ P23 D ma | iustitia] iusta δ P6; aequitas praem. K ‖ 8 iudicia om. α2 | veritate] in praem. Mn D So1 (pc.) | tua2 om. δ χ C1 ma | ut] et lo ma ‖ 10 in1 om. α2 | inveniatur K ‖ 11 legantur ε H1 Mn So1 ‖ 12 qua] quia α2 ε H1 Mn D So1 X | humilitati K | iudicanti δ; iocundante H1 Mn So1 ‖ 13 misericordia K N Gt Mn So1 X | qua] quia N An3 H1 (pc.) w

15

20

5 v. 75sq.

10

in psalm. CXVIII,XIX,2 – 4 | 149

mittente illo cuius beneficium gratia est. Ideo ait: secundum eloquium tuum servo 15 tuo, id est secundum quod promisisti servo tuo. Sive ergo regeneratio, qua hic in dei

v. 77

5

10

15

20

filios adoptamur, sive fides et spes et caritas, quae tria aedificantur in nobis, quamvis de misericordia dei veniant, tamen in hac aerumnosa et procellosa vita solatia sunt miserorum, nondum gaudia beatorum, ideo dictum est: fiat misericordia tua, ut consoletur me. (4.) Sed quia post haec et per haec etiam illa ventura sunt, ideo sequitur: cc 1728 veniant mihi miserationes tuae, et vivam. Tunc enim vere vivam, quando nihil potero timere ne moriar. Ipsa enim et sine ullo additamento dicitur vita, nec intellegitur nisi aeterna et beata, tamquam sola dicenda sit vita, in cuius comparatione ista quam ducimus, mors potius sit appellanda quam vita, quale illud est in evangelio: Si vis venire ad vitam, serva mandata. Numquid ‘aeternam’ addidit, vel ‘beatam’? Item de resurrectione carnis cum loqueretur: qui bene fecerunt inquit in resurrectionem vitae, neque hic ait ‘aeternae’, seu ‘beatae’. Sic et hic: veniant inquit mihi miserationes tuae, et vivam; neque hic ait ‘in aeternum vivam’, vel ‘beate vivam’, quasi aliud non sit vivere quam sine ullo fine et sine ulla miseria vivere. Sed hoc quo merito? quia lex inquit tua meditatio mea est. Haec meditatio nisi esset in fide, quae per dilectionem operatur, numquam propter eam posset ad illam vitam quispiam pervenire. Hoc dicendum putavi, ne quisquam, cum totam legem memoriae mandaverit eamque creberrima recordatione cantaverit, non tacens quod praecepit, nec tamen vivens ut praecipit, arbitretur se fecisse quod legit: quia lex tua meditatio mea est, et hinc se adepturum existimet, quod verbis superioribus propter hoc meritum postulavit, ubi dictum est: veniant super me miserationes tuae, et vivam. Haec meditatio amantis est cogitatio et tantum amantis ut caritas non frigescat huius meditationis suae, quantalibet abundantia constipetur iniquitatis alienae.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 4,2 veniant inc. K ‖ 6 mandata des. K ‖ 7 item inc. K ‖ 8 vitae des. K ‖ venire des. K

‖ 15 tuo2 des. K 11 sed inc. K ‖ 13 per-

16 fides … tria] cf. 1 Cor. 13,13 4,6 Mt. 19,17 7sq. Io. 5,29 12 quae … operatur] cf. Gal. 5,6 19 caritas … frigescat] cf. Mt. 24,12 16 filio V2 F2 δ S Y ‖ 18 nondum] non ε ζ H1 Mn Y D So1 w ma 4,1 illa] quae α2 ‖ 2 et] ut ε ‖ 4 sit dicenda tr. K ‖ 5 dicimus α2 Y X | sit potius tr. T P23 | est illud tr. P6 D ‖ 6 addidit aeternam ε ζ H1 Mn D So1 ma ‖ 8 ait] agitur F F2 ‖ 8sq. mihi inquit tr. F2 H1 Mn So1 ‖ 9 mihi om. F T P23 X | ait] agitur F F2 ‖ 11 quo] quod Mc2 F2 Y ‖ 12 propter] praeter K | prop13 dicendo α2 δ | putavi] imputavi F F2 ‖ 14 creberrime H1 Mn So1 ter eam] propterea α2 S T X ‖ 15 praecepit] praecipit V2 S C1 X ma | nec … praecipit om. H1 Mn So1 | praecipit] praecepit α2 C1 (pc.) H1 17 meritum] metum δ ‖ 18 et1] ut Gt An3 Mn | amantis1] amatis S; a mandatis H1 Mn Y P23 X ‖ 2 amantis ] a mandatis H1 Mn So1 ‖ 19 refrigescat D X | quantumlibet δ

150 | S. Augustini

(5.) Denique sequitur et dicit: confundantur superbi, quoniam iniuste iniquitatem fecerunt in me; ego autem exercebor in mandatis tuis. Ecce quod ait meditatio legis dei, vel potius meditatio lex dei. (6.) convertantur inquit ad me qui timent te, et qui cognoscunt mi 1556 testimonia tua. In nonnullis codicibus invenimus et Graecis et Latinis convertantur mihi, quod tantundem valere existimo quantum si dicatur ad me. Sed quis est iste qui hoc dicit? Non enim quisquam hominum hoc dicere audebit, aut, si dicat, audiendus est. Nimirum ergo ille est, qui etiam superius interposuit proprietatem vocis suae dicens: particeps ego sum omnium timentium te, quia factus est particeps mortalitatis nostrae, ut et nos participes divinitatis ipsius fieremus; nos cc 1729 unius participes ad vitam, ad mortem vero particeps ille multorum. Ipse est enim ad quem convertuntur timentes deum, et qui cognoscunt dei testimonia de illo per prophetas tanto ante praedicta, in eius praesentia per miracula paulo ante monstrata. (7.) fiat inquit cor meum immaculatum in iustificationibus tuis, ut non confundar. Redit ad vocem corporis sui, sancti scilicet populi sui, et immaculatum fieri cor suum precatur, hoc est cor membrorum suorum, in iustificationibus dei, non in viribus eorum; poposcit enim hoc, non praesumsit. Quod autem addidit: ut non confundar, tale aliquid et in primis huius psalmi versibus invenitur, ubi dixit: utinam dirigantur viae meae ad custodiendas iustificationes tuas: tunc non confundar, cum inspicio in omnia mandata tua. Quod ibi, quia dixit: utinam, uno verbo significavit optantis, hoc, isto loco, apertioribus verbis expressit orantis dicendo fiat cor meum immaculatum, ut nec in illa, nec in ista sententia, quae utraque una est, inveniatur audacia de libero arbitrio contra gratiam confidentis. Quod autem ait ibi: tunc non confundar, hoc ait hic: ut non confundar. Fit ergo cor immaculatum membrorum et corporis Christi gratia dei per ipsum corporis caput, hoc est per Iesum Christum dominum nostrum, per regenerationis lavacrum, ubi abolita sunt omnia praeterita peccata nostra, per spiritus adiutorium, per quod

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 5,1 confundantur inc. K 6,2 tua des. K ‖ 3 sed inc. K ‖ 4 dicit des. K ‖ 5 nimirum inc. K ‖ 6 te des. K ‖ 8 ipse inc. K 9 testimonia des. K ‖ 7,1 fiat inc. K ‖ 4 dei des. K | poposcit inc. K | praesumsit des. K ‖ 12 fit inc. K ‖ 15 nostra des. K 6,6 Ps. 118,63 7,6 – 8 Ps. 118,5sq. 14 per regenerationis lavacrum] cf. Tit. 3,5 5,1 quoniam] quia X w ‖ 3 ait] *agit V2 F2 K ε T H1 Mn D ‖ 6,1 qui2 om. π | cognoscant Mc2 δ 4 aut] ut F F2 δ ‖ 5sq. interposuit … dicens] dixit K ‖ 6 ego om. K X | sum ego tr. α2 ‖ 8 ille] illorum F F2 | est om. δ ‖ 9 testimonia dei tr. δ | per sl. P23 So1 ‖ 10 praesentiam Gt An3 Mn P23 7,1 tuis iustificationibus tr. ε ζ H1 Mn So1 ‖ 2 et] iam add. S C1 So1 (pc.) X ma ‖ 3 est sl. C1 X | cor2] eorum praem. C1 (ac.) X ‖ 4 poscit ζ w | praesumit ε ζ ‖ 5 autem om. α2 ‖ 7 cum] *dum α2 ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 10 in2 om. Mc2 P23 | audacia] a iudicia N Gt ‖ 12 fiat ε ζ H1 Mn Y P23 ‖ 13 cor] hoc praem. F F2; meum add. ε T So1 | corporis1] corporum So1 X; Christi gratia dei per ipsum corporis rep. S C1

v. 78

v. 79

5

10 v. 80

5

10

15

in psalm. CXVIII,XIX,5 – CXVIII,XX,1 | 151

concupiscimus adversus carnem, ne vincamur in pugna nostra, per dominicae orationis effectum, in qua dicimus: Dimitte nobis debita nostra. Ita donata nobis regeneratione, adiuta conflictione, fusa precatione, fit cor nostrum immaculatum, ut non confundamur, quia et hoc ad iustificationes dei pertinet, quando inter eius alia 20 praecepta praecipitur: Dimittite, et dimittetur vobis; date, et dabitur vobis. SERMO XX [De versu psalmi defecit in salutare tuum anima mea usque ad secundum misericordiam tuam vivifica me, et custodiam testimonia oris tui]

(1.) Adiuvante domino, istam magni huius psalmi partem considerandam v. 81 exponendamque suscepimus, ubi dicit: defecit in salutare tuum anima mea, et in verbum tuum speravi. Non omnis defectus vel culpae putandus est esse vel poenae; est etiam defectus laudabilis vel optabilis. Nam cum sint inter se duo ista 5 contraria, proficere et deficere, usitatius profectus in bono accipitur, defectus in malo, quando non additur vel subintellegitur in quid proficiatur vel deficiatur; cum mi 1557 vero additur, potest et malum esse proficere, bonumque deficere. Aperte quippe dixit cc 1730 apostolus: Profanas autem verborum novitates evita: multum enim proficient ad impietatem; ait et de quibusdam: proficient in peius. Ita et defectus a bono in malum 10 malus est, a malo in bonum bonus est. Bono quippe defectu dictum est: Desiderat et deficit anima mea in atria domini. Sic et hic non ait: ‘defecit a salutari tuo’, sed: defecit in salutare tuum, hoc est ad salutare tuum, anima mea. Bonus est ergo iste defectus: indicat enim desiderium boni nondum quidem adepti, sed avidissime ac vehementissime concupiti.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,XX,1,2 defecit inc. K ‖ 4 optabilis des. K | cum inc. Flor ‖ 7 aperte inc. K ‖ 11 domini des. Flor ‖ 12 defecit inc. Flor | tuum1 des. Flor | anima inc. Flor 16 concupiscimus … carnem] cf. Gal. 5,17 17 Mt. 6,12 20 Lc. 6,37sq. CXVIII,XX,1,8sq. 2 Tim. 2,16 9 2 Tim. 3,13 10sq. Ps. 83,3 16 ne] nec V2 δ ‖ 18 adiuncta V2 ζ P23; ad vitam α2 So1 | confessione ζ C1 (pc.) H1 Mn Y P23 So1 X | precatione] praevaricatione Mn; praedicatione So1 | fiat N T H1 CXVIII,XX,argumentum om. α2 ζ D ma | salutari tuo ε H1 Mn P23 So1 | mea] et in verbum tuum speravi add. H1 Mn So1 | oris tui] tua V2 X 1,1 domino] deo ε ζ H1 Mn D So1 | magnam δ ‖ 2 salutari tuo Mc2 ε Mn Y So1 w | animam meam F F2 5 bona S C1 ‖ 6 inquit α2 δ S N Gt P6 Mn P23 ‖ 8 verborum] vocum An3 D | devita α2 P6 Y P23 | enim om. H1 Mn So1 ‖ 9 et1 om. α2 | proficiunt Y P23 | ita et defectus] et defectus ergo K | a om. δ ‖ 10 est1] autem δ | bonum bonus] bonum bonum V2 (ac.) Mc2 G (pc.); bonus bonum δ (ac.; bono bonum pc. uv. A; ac. G); bonis bonis F (ac. uv.; bonis bonum pc.) F2; bono bonus So1 | bono] de praem. C1 D | bonum quippe dictum est defectum δ; bonum quippe defectum dictum V2 F F2 S C1 X ‖ 11 defecit Mc2 F2 δ K N Gt P6 C1 Mn | a] in F F2 H1 Mn X | sed … 12 tuum1 om. H1 Mn So1 ‖ 12 defecit] deficit V2 S | hoc … tuum2 om. χ ε ζ C1 Y D X | ad] in Mc2 H1 | ergo est tr. Mn P23 So1 | ergo] autem F F2; om. Mc2 ‖ 14 ac vehementissime om. H1 Mn So1 Flor

152 | S. Augustini

Sed quis hoc dicit nisi genus electum, regale sacerdotium, gens sancta, populus adquisitionis, ab origine generis humani usque ad huius saeculi finem, in eis qui suo quique tempore hic vixerunt, vivunt, victuri sunt, desiderans Christum? Teste sanctissimo sene Symeone, qui cum eum infantem accepisset in manus, dixit: Nunc dimittis, domine, servum tuum secundum verbum tuum in pace, quoniam viderunt oculi mei salutare tuum. Acceperat enim responsum divinum non se gustaturum mortem, nisi vidisset Christum domini. Quale autem desiderium fuit in isto sene, tale fuisse credendum est in omnibus superiorum temporum sanctis. Unde et ipse dominus discipulis ait: Multi prophetae et reges voluerunt videre quae vos videtis, et non viderunt; et audire quae auditis, et non audierunt, ut ipsorum etiam vox hoc loco agnoscatur: defecit in salutare tuum anima mea. Nec tunc ergo quievit hoc desiderium sanctorum, nec nunc quiescit in Christi corpore, quod est ecclesia, usque ad terminum saeculi, donec veniat desideratus cunctis gentibus, sicut promittitur per prophetam. Propter quod dicit apostolus: Superest mihi corona iustitiae, quam reddet mihi dominus in illa die iustus iudex, non solum autem mihi, sed et omnibus qui diligunt manifestationem eius. Hoc itaque desiderium de quo nunc agimus, de dilectione consurgit manifestationis eius, de qua item dicit: Cum Christus apparuerit vita vestra, tunc et vos cum illo apparebitis in gloria. Prima ergo tempora ecclesiae ante virginis partum sanctos habuerunt qui desiderarent incarnationis eius adventum; ista vero tempora, ex quo ascendit in caelum, sanctos habent qui desiderent eius manifestationem ad vivos et mortuos iudicandos. Neque hoc ecclesiae desiderium ab initio usque in finem saeculi requievit aliquantum, nisi quamdiu hic cum discipulis in carne versatus est, ut totius corporis Christi in hac vita gementis convenienter intellegatur: defecit in cc 1731 salutare tuum anima mea, et in verbum tuum speravi, hoc est in promissum;

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ K ‖ 33 prima inc. K

15 electum des.

15sq. 1 Petr. 2,9 17sq. teste … dixit] cf. Lc. 2,28 18 – 20 Lc. 2,29sq. 20sq. acceperat … domini] cf. Lc. 2,26 23sq. Mt. 13,17 27 Agg. 2,8 28 – 30 2 Tim. 4,8 32sq. Col. 3,4 15 electorum K | regale om. δ ‖ 17 quisque ε T; quoque F F2 Y P23 w | victuri] et praem. Mc2 F (sl.) Mn Y | desiderant Mc2 ε T H1 Mn Y So1; desiderantes F (pc.) G (pc.) D ‖ 18 sene om. F2 D (ac.) ‖ 19 servum tuum domine tr. α2 So1 | quoniam] quia α2 ζ H1 Mn So1 X ‖ 21 nisi vidisset] donec videret ε ζ D Flor; nisi videret α2 H1 Y ‖ 23 dominus om. F2 T | reges et prophetae tr. α2 ‖ 24 auditis] vos praem. S C1 X; audistis V2 δ S Gt C1; lnp. N | ipsorum] et praem. T P23 | vox etiam tr. Mn X ‖ 25 salutari tuo H1 Mn So1 | hoc om. α2 H1 (pc.) ‖ 26 corpore Christi tr. F P6 | ad om. δ; at S ‖ 27 saeculi] huius praem. F F2 veniet F F2 D ‖ 28 coronam F F2 ‖ 29 illo V2 S C1 P23 X ma ‖ 31 desiderio ε (ac. N Gt) | manifestationem Gt (ac.); lnp. N ‖ 32 de … item] et iterum Mc2, iterum F2 | apparebitis cum illo (ipso F2 T Y) tr. F2 An3 T Y D ‖ 33 tempora] hac add. Mn So1 | ecclesia Mc2 Gt ‖ 34 desiderant Y So1 ‖ 35 desiderant α2 So1 ‖ 36 ab … 37 saeculi om. K ‖ 37 aliquando Bulhart, RBen 67, 1957, p. 221 | conversatus ζ 38 corporis Christi om. δ | gementes N (ac.) H1 (ac.) So1; vox add. ζ H1 (pc.) So1 (pc.) X (pc.) ma | deficit T C1 ‖ 39 salutari tuo H1 Mn So1; salutarem K

15

20

25

30

35

in psalm. CXVIII,XX,1 – 3 | 153

40 quae spes facit ut per patientiam exspectetur quod a credentibus non videtur. Etiam

v. 82

5

10

v. 83

5

10

hic Graecus illud verbum habet quod quidam nostri interpretes supersperavi mi 1558 transferre maluerunt, quia procul dubio plus futurum est quam dici potest. (2.) defecerunt inquit oculi mei in eloquium tuum dicentes: quando consolaberis me? Ecce rursus in oculis, sed utique interioribus, laudabilis et felix ille defectus non veniens ex infirmitate animi, sed ex fortitudine desiderii in promissum dei; hoc enim ait: in eloquium tuum. Quomodo autem tales oculi dicunt: quando consolaberis me? nisi cum tali intentione et exspectatione oratur et gemitur? Lingua enim loqui non oculi solent, sed oculorum quodammodo vox est desiderium orationis. Verum in eo quod ait: quando consolaberis me? tamquam moras se perpeti ostendit. Unde est etiam illud: Et tu, domine, quousque? Quod aut ideo fit ut dulcior veniat dilata iocunditas, aut iste sensus est desiderantium, cum in spatio temporis, etiam quod subvenienti breve est, longum est amanti. Novit autem dominus quid quando faciat, qui in mensura et numero et pondere cuncta disponit. (3.) Ardentibus autem spiritalibus desideriis, carnalia desideria sine dubitatione frigescunt. Propter hoc sequitur: quoniam factus sum tamquam uter in pruina, iustificationes tuas non sum oblitus. Nimirum enim per utrem carnem mortis huius, per pruinam vero caeleste beneficium vult intellegi, quo carnis concupiscentiae velut frigore cohibente torpescunt; et fit hinc ut iustificationes dei de memoria non labantur, dum non cogitatur aliunde, quoniam fit quod ait apostolus: Carnis providentiam ne feceritis in concupiscentiis. Ideo cum dixisset: quoniam factus sum tamquam uter in pruina, subiecit: iustificationes tuas non sum oblitus; hoc est: ideo non sum oblitus, quoniam talis factus sum. Fervor enim cupiditatis obtorpuit, ut ferveret memoria caritatis.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w Flor ‖ Flor ‖ 2,1 defecerunt inc. K ‖ 7 orationis des. K ‖ 3,2 quoniam inc. K ‖ 8 subiecit inc. K ‖ 9 oblitus1 des. K

40 videtur des. K 6 labantur des. K

40 per … videtur] cf. Rom. 8,25 2,8 Ps. 6,4 11 qui … disponit] cf. Sap. 11,21 3,7 Rom. 13,14 40 quae] quod Mc2 F2 ζ So1; quem G (pc.) ε C1 H1 (ac.) Mn D | expectatur A C1 ‖ 41 nostri om. α2 H1 (pc.) ‖ 42 didici N (ac.) Gt (ac.) 2 oculi V2 (ac.) F2 (ac.) δ (ac.) | laudibus F F2 ‖ 3 in om. F F2 2,1 inquit om. F F2 K H1 (ac.) ‖ 4 enim om. H1 (ac.) Mn So1 ‖ 5 et1 om. α2 | exspectatione] exultatione ε D w | moratur H1 Mn ‖ 6 gemitus ε Mn ‖ 7 verum] etiam add. α2 ‖ 7sq. tamquam moras se] tamquam orasse α ε Mn X (ac.); tamquam morasse δ S ‖ 8 perpetim V2 Mc2 Gt | est om. F F2 | aut] autem α2 C1 (ac.) H1 (ac.) Mn So1 9 dilatata ε Y X (ac.) ‖ 9sq. cum … amanti anacoluthon ‖ 9sq. in spatio] spatio H1 (ac.) Mn So1; spatium F (pc.) T P23 ma 3,2 tamquam] sicut α P6 P23 w | uter om. A H1 ‖ 4 mortis huius carnem intellegitur F F2 | mortem A X 5 torpescunt] et praem. H1 Mn w | et om. α2 | hinc] inquit Mc2 F2 | ut om. F F2 caelestem F F2 ‖ 8 tamquam] sicut P6 P23

154 | S. Augustini

(4.) quot sunt dies servi tui? quando facies de persequentibus me iudicium? In apocalypsi est ista vox martyrum, et eis imperatur patientia, donec fratrum eorum numerus impleatur. De diebus ergo suis interrogat corpus Christi, qui futuri sunt in hoc saeculo. Et ne quisquam putaret ante hic ecclesiam non futuram cc 1732 quam finis saeculi venerit, et aliquid temporis futurum in hoc saeculo, quo ecclesia iam non sit in terris, propterea, cum quaesisset de diebus suis, adiunxit etiam de iudicio, profecto demonstrans usque ad iudicium, in quo de persecutoribus eius est futura vindicta, ipsam quoque in terris futuram. Si autem quemquam movet cur quaerat quod, cum discipuli quaererent, magister respondit: Non est vestrum scire tempora, quae pater posuit in sua potestate, cur non credamus isto loco psalmi huius esse prophetatum hoc ipsum illos fuisse quaesituros, et ecclesiae vocem, quae hic tanto ante praedicta est, illorum interrogatione completam? mi 1559 (5.) Quod autem sequitur: narraverunt mihi iniqui delectationes, sed non sicut lex tua, domine, eas sic transferre voluerunt interpretes nostri, quas Graeci ἀδολεσχίας vocant, quod usque adeo uno verbo nequaquam dici Latine potest, ut aliqui delectationes, aliqui fabulationes eas dicerent, ut non immerito accipiatur esse quidem illas exercitationes, sed in sermone cum quadam delectatione. Has vero habent in diversis sectis ac professionibus et litterae saeculares et Iudaeorum, quae δευτέρωσις nuncupatur, continens praeter divinarum canonem scripturarum milia fabularum. Habet eas et haereticorum vana atque errabunda loquacitas. Hos omnes iniquos intellegi voluit, a quibus sibi narratas dicit ἀδολεσχίας, id est exercitationes delectabiles verbis, sed non inquit sicut lex tua, domine, quia me in ea veritas, non verba delectant. (6.) Denique adiungit: omnia mandata tua veritas, iniuste persecuti sunt me, adiuva me. Et pendet totus de superioribus sensus: quot sunt dies π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4,1 quot inc. K ‖ 2 martyrum des. K ‖ 3 de inc. K ‖ 4 saeculo des. K ‖ 5,1 narraverunt inc. K ‖ 2 domine des. K 10 sed inc. K 4,2 in apocalypsi] cf. Apoc. 6,10sq. 9sq. Act. 1,7 4,1 quot] quod S Y ‖ 2 apocalypsis Mc2 G; apocalypsin F F2 ε P6 H1 (ac.) Y So1 ‖ 3 de om. F F2 4 non futuram] defuturam G w | futurum N Gt (ac.) ‖ 5 veniret T C1 (pc.) H1 Mn So1 X | ecclesiam F F2 6 sint V2 (ac.) δ | de1 om. α2 H1 (ac.) Mn So1 ‖ 8 cur om. Mc2 F (ac.) ‖ 9 scire] nosse G Mn ‖ 10 tempora] momenta A; vel momenta add. P6 Mn D | isto] in praem. α2 δ H1 (pc.) X 5,1 delectationes] fabulationes F F2 ‖ 2 sicut] ita ut ε T H1 Mn Y D; ut P6 So1 X w Psalt. Ga. ‖ 3 adoleschias V2 δ S (pc.) N (im.) ζ C1 P23 X; adolescias Mc2 S; adulescias ε H1 Mn D So1; adulestias Y; adleschus F; adoleschi F2 | Latine dici tr. Mn D ‖ 4 aliqui1] aliquid F F2 So1 ‖ 4sq. merito H1 Mn So1 ‖ 5 quidam δ | sermones F F2 ‖ 6 delectationes F F2 | septis F F2 ‖ 7 deuteros F (pc.) Y P23 nuncupantur Mc2 Y P23 | continentes F (pc.) Y P23 | propter α2 X ‖ 8 et om. π ‖ 9 omnes] enim δ 10 adoleschias V2 δ S P6 C1 P23 X; adolescias α2 ε T D So1; adulescias H1; ulescias Mn ; adolestias Y | delectabilis verbi V2 δ S H1 Mn Y P23 So1; delectabiles verbo Mc2 F2; delectabili verbo F | verbis] in praem. C1 (pc.) D So1 (pc.) | sicut] ut δ K ε ζ H1 Mn D So1 w 6,1 iniusti Y P23 So1; iniqui F F2 w ‖ 2 pendit ε C1 (ac.) P23 | totum F F2 | quod S N Y

v. 84

5

10

v. 85

5

10 v. 86

in psalm. CXVIII,XX,4 – CXVIII,XXI,1 | 155

5

v. 87

v. 88

5

servi tui? quando facies de persequentibus me iudicium? Ut enim persequantur me, narraverunt mihi sermonum suorum delectationes; sed eis praeposui legem tuam, quae ideo plus me delectavit, quia omnia mandata tua veritas, non sicut in illorum abundat sermonibus vanitas. Ac per hoc iniuste persecuti sunt me, quia non in me persecuti sunt nisi veritatem. Ergo adiuva me, ut certem pro veritate usque ad mortem, quia et hoc tuum mandatum est, et ideo et hoc veritas est. (7.) Hoc cum faceret ecclesia, passa est quod adiunxit: paulo minus consummaverunt me in terra, multa scilicet strage martyrum facta, dum confitentur et praedicant veritatem. Sed quia non frustra dictum est adiuva me, ego autem inquit non dereliqui mandata tua. (8.) Atque ut posset perseverare usque in finem, secundum misericordiam cc 1733 inquit tuam vivifica me, et custodiam testimonia oris tui, quae Graecus habet μαρτύρια. Quod tacendum non fuit propter dulcissimum martyrum nomen, qui procul dubio, quando tanta persequentium crudelitas saeviebat, ut ecclesia paulo minus consummaretur in terra, nullo modo dei martyria custodirent, nisi fieret eis quod hic oratum est: secundum misericordiam tuam vivifica me. Vivificati sunt enim, ne, amando vitam, negarent vitam, et, negando vitam, amitterent vitam; ac sic qui pro vita veritatem deserere noluerunt, moriendo pro veritate vixerunt. SERMO XXI [De versu psalmi in aeternum domine permanet verbum tuum in caelo usque ad latum mandatum tuum valde]

(1.) Homo qui loquitur in isto psalmo, tamquam taederet eum mutabilitatis hominum, unde vita ista tentationibus plena est, inter tribulationes suas, propter quas supra dixerat: iniqui persecuti sunt me, et paulo minus consummaverunt me in terra, inflammatus desiderio caelestis Ierusalem, in superna suspexit et dixit:

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ vificati inc. K ‖ 9 vixerunt des. K CXVIII,XXI,1,1 homo inc. K ‖ 2 hominum des. K ‖ 4 inflammatus inc. K

8,2 tui des. K ‖

7 vi-

8,1 perseverare … finem] cf. Mt. 10,22; 24,13 3 enim] ergo ε (ac. N) ζ H1 Mn Y D So1 ‖ 5 quia] quoniam δ | in om. C1 X ma; lnp. N ‖ 7 sunt] me add. A Gt | certarem N Gt (ac.) | veritate] tua add. K ‖ 8 et1 om. α Mn 7,1 hoc] quod ε ζ H1 Mn Y D So1 w ‖ 3 praedicaverunt K ‖ 4 derelinquo K; derelinqui A (ac.) C1 (ac.) 8,1 possit H1 Mn So1 ‖ 2 inquit om. ε ζ | tuam inquit tr. α2 So1 X | et] ut α2 | custodiam] custodibo ε H1 Mn So1; lnp. C1 ‖ 3 martyria lo ma ‖ 4 qui] quia Mn; quod N | ecclesiae F F2 ‖ 5 consumaretur α2 A w ‖ 7sq. ammitterent δ ‖ 8 vita] vitam K CXVIII,XXI,argumentum om. α2 ζ D ma | permanet … caelo om. S | verbum … caelo om. V2 Mn | ad om. δ | ad latum om. Mn | tuum2 om. V2 | valde] nimis δ 1,1 mutabilitas N An3 ‖ 2 inter] in π S C1 ‖ 3 super V2 F | et om. ε ζ H1 Mn Y So1 | consumaverunt α2 A

156 | S. Augustini

mi 1560 in aeternum, domine, verbum tuum permanet in caelo, hoc est in angelis

tuis custodientibus aeternam sine desertione militiam. (2.) Sequens autem versus post caelum pertinet consequenter ad terram. Unus enim versus est eorum octo qui ad istam litteram pertinent. Singulis quippe litteris Hebraeis subduntur octoni, donec psalmi huius prolixitas terminetur. in generationem et generationem veritas tua; fundasti terram, et permanet. Post caelum ergo terram contuitu fidelis mentis aspiciens, invenit in ea generationes quae in caelo non sunt et ait: in generationem et generationem veritas tua, sive omnes generationes ista repetitione significans, a quibus numquam defuit veritas dei in sanctis eius, modo paucioribus, modo pluribus, ut se temporum varietas habuit vel habebit, sive duas quasdam generationes intellegi volens, unam scilicet ad legem et prophetas, alteram vero ad evangelium pertinentem. Cur autem numquam etiam istis generationibus veritas desit, velut aperiens causam, fundasti inquit terram, et permanet, eos qui in terra sunt terram nuncupans. Fundamentum autem aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus. Neque enim et illius generationis ad legem prophetasque pertinentis fundamentum non erat Christus, testimonium habens a lege et prophetis cc 1734 – aut vero Moyses et prophetae filii deputandi sunt in servitutem generantis ancillae fuisse, non liberae, quae est mater nostra, cui mater Sion dicet: ‘homo’; et homo factus est in ea, et ipse fundavit eam, altissimus? Ipse est enim et apud patrem altissimus, et propter nos in ista matre factus humillimus, quoniam qui deus erat super eam, homo factus est in ea. Hoc itaque fundamento, domine, fundasti terram, et permanet, quia in tali fundamento constabilita non inclinabitur in saeculum saeculi, in eis utique permanens quibus es vitam daturus aeternam. Quos autem ancilla peperit, ad vetus testamentum pertinentes, in cuius tamen figuris latebat novum, nihil aliud sapiendo

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 9 sive inc. K ‖ 14 Iesus des. K ‖ 21 hoc inc. K ‖ 23 aeternam des. K 2,13sq. 1 Cor. 3,11 15 testimonium … prophetis] cf. Rom. 3,21 17 Gal. 4,26 17sq. Ps. 86,5 22 Ps. 103,5

‖

2,8 eius des. K

16 in … ancillae] cf. Gal. 4,24

5 permanet verbum tuum tr. ε T H1 Mn D So1 ‖ 6 discretione α2 2,1 consequenter] et praem. π ‖ 2 singulis] ad praem. K ‖ 3 octoni] versus praem. α2; versus add. 4 generatione et generatione V2 F2 N (pc.) C1 (pc.) Psalt. Ver. A (pc.) An3 (pc.) | determinetur F F2 ‖ Prosp; generatione et generationem α2 K ζ Mn Y P23 D; generationem et generationem cett., Psalt. Ga. ma ‖ 5 ergo] enim ε ζ P23 D w | in ea om. Mc2 | ea om. V2 (ac.) F (ac.) F2 δ (ac. G) ‖ 6 generatione et generatione V2 (pc.) Mc2 K; generatione et generationem V2 F F2 Gt ζ Mn Y P23 D So1; generationem et generatione N ‖ 7 significante H1 Mn ‖ 8 *plurioribus ε ζ H1 Mn D So1 | sese α2 H1 (pc.) ‖ 10 altera Mc2 F2 ‖ 11 etiam om. K | veritas om. K | pariens K ‖ 12 in om. F F2 | terra] terram K Gt C1 Y P23 13 autem] enim K; om. Mn ‖ 16 aut] at V2 Mn ‖ 17 dicit V2 δ S C1 D X ‖ 19 factus] est add. α2 20 est factus tr. δ S Y ‖ 21 terram fundasti tr. α2 ‖ 22 itaque α2 ‖ 23 es] est Mc2 K ε H1 Mn P23 X | daturus es (est Mc2) vitam tr. α2 | autem om. C1 Y

v. 89

v. 90 5

10

15

20

in psalm. CXVIII,XXI,1 – 6 | 157

25 quam promissa terrena, non permanent: Servus enim non manet in domo in v. 91

5 v. 92

5 v. 93

v. 94

5

aeternum, filius autem manet in aeternum. (3.) ordinatione tua permanet dies. Ista quippe omnia dies; et iste est dies quem fecit dominus: exsultemus et iocundemur in eo et sicut in die honeste ambulemus. quoniam omnia serviunt tibi. omnia scilicet de quibus loquebatur; omnia, quae pertinent ad hunc diem, serviunt tibi. Impii quippe, de quibus dicitur: Nocti similavi matrem vestram, non serviunt tibi. (4.) Deinde respexit unde liberetur haec terra, ut fundata permaneat, atque subiecit: nisi quia lex tua meditatio mea est, tunc forsitan perissem in humilitate mea. Ista lex fidei est, non inanis fidei, sed quae per dilectionem operatur. Per hanc impetratur gratia, quae fortes facit in tribulatione temporali, ne pereant mi 1561 in humilitate mortali. (5.) in aeternum inquit non obliviscar iustificationum tuarum, quoniam in ipsis vivificasti me. Ecce unde factum est ut non periret in humilitate sua. Nam, deo non vivificante, quid est homo, qui se occidere potuit, vivificare non potest? (6.) Subicit deinde ac dicit: tuus sum ego, salvum me fac, quoniam iustificationes tuas exquisivi. Non transeunter intellegendum est quod dictum est: tuus sum ego. Quid enim non est eius? An forte quia in caelis esse dicitur deus, ideo putandum est aliquid non esse eius in terra, cum clamet alius psalmus: Domini est terra et plenitudo eius, orbis terrarum et omnes qui habitant in ea? Quid est ergo quod iste ita se quodammodo familiarius deo commendandum putavit, ut diceret: tuus sum ego, salvum me fac, nisi intellegi volens quod malo suo suus esse voluerit, cc 1735 quod est inoboedientiae primum et maximum malum? Et tamquam dicens: ‘Meus

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 3,1 ordinatione inc. K 2 eo des. K ‖ 3 quoniam inc. K ‖ 4,2 est des. K ‖ 3 ista inc. K ‖ 6,2 exquisivi des. K 25sq. Io. 8,35 3,1sq. Ps. 117,24 2sq. Rom. 13,13 5 Os. 4,5 4,3sq. Gal. 5,6 6,3 in … deus] cf. Ps. 102,19; 113,11 4sq. Ps. 23,1 25 permanet V2 F F2 δ | enim] autem δ H1 Mn So1 X ‖ 26 autem om. α2 δ S C1 H1 (pc.) 3,1 ordinatio V2 (ac.) A (ac.) | permanet (ita et Psalt. Ver. Prosp)] perseverat ε ζ H1 (pc.) Mn Y P23 D So1 w Psalt. Ga. | ista] isti F F2; iste Mn ‖ 2 quam α2 Y So1 | iocundemur] laetemur δ ‖ 3 quoniam … tibi om. α2 ‖ 4 de om. V2 F2 δ H1 Mn Y So1 ‖ 5 nocte S N Gt C1 Y X; noctem δ H1 Mn 4,2 quia (ita et Psalt. Ver. Prosp)] quod ε ζ H1 Mn D So1 w ma ‖ 3 ista] ita F F2 ‖ 4 per … impetratur om. K | gratiam F F2 5,1 inquit om. ε ζ D w | iustificationum tuarum (ita et Psalt. Ver. Prosp)] iustificationes tuas ε ζ H1 Mn Y 2 quoniam (ita et Psalt. Ver. Prosp)] quia ε P6 H1 Mn P23 D So1 w | factus F2 ε | perirent K P23 D So1 ‖ 3 deo] nostro add. F ε ζ P23 | non om. Mc2 F (pc.) A (ac.) P23 | quid] quis F2 A (ac.) | vivificare] autem add. ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 ‖ 4 potuit F2 K H1 6,1 subiecit α2 K Gt T C1 (pc.) H1 Mn D So1 | ac] et Mc2 K X | quoniam δ X Psalt. Ver. Psalt. Ga. Prosp ma; quia cett. ‖ 4 putandus Mc2 F2 | eius esse tr. δ | clamat δ ‖ 5 terrarum (cf. in psalm. 23,2,3 [CSEL 93/1A])] terrae V2 δ S C1 P23 X ma | omnis C1 D (uv.); universi F2 w | ea] eo P6 So1 X (pc.) Psalt. Ga. ma 6 commendando V2 (ac.) F F2 ‖ 8 quod est om. S C1 (ac.) | inoboedientia Mc2 F Y

158 | S. Augustini

esse volui et perditum me feci, tuus sum inquit, salvum me fac, quia iustificationes tuas exquisivi, non voluntates meas, quibus fui meus, sed iustificationes tuas, ut essem iam tuus’. (7.) me inquit exspectaverunt peccatores ut perderent me; testimonia autem tua intellexi. Quid est exspectaverunt ut perderent? An velut insidiis obsederant viam, exspectantes ut, quando transiret, occiderent? Numquid ergo morte corporis perire metuebat? Absit! Et quid est me exspectaverunt, nisi ut eis ad malum consentiret? Tunc enim perderent. Unde autem non perierit dixit: testimonia tua intellexi. Sed familiarius hic ecclesiae auribus Graecum verbum sonat: martyria tua intellexi. Quia, scilicet, me sibi non consentientem etiamsi occiderent, tua martyria confitens non perirem; sed illi qui ut perderent, exspectabant quando consentirem, torquebant cum etiam confiterer. Nec tamen quod intellexerat relinquebat intuens et videns utique sine fine finem, si perseveraret usque in finem. (8.) Denique secutus adiunxit: omnis consummationis vidi finem; latum mandatum tuum valde. Intraverat quippe in sanctuarium dei et intellexerat in novissima. Omnis autem consummatio mihi videtur hoc loco intellegenda usque ad mortem pro veritate certare et pro vero ac summo bono mala omnia tolerare. Cuius consummationis finis est excellere in regno Christi, quod non habet finem, et habere ibi sine morte, sine dolore et cum magno honore vitam, morte huius vitae ac doloribus et opprobriis adquisitam. Quod autem addidit: latum mandatum tuum valde, non intellego nisi caritatem. Quid enim profuisset, quacumque morte imminente et inter quantacumque tormenta, illa martyria confiteri, si caritas in confitente non esset? Audiamus apostomi 1562 lum: Etsi tradidero inquit corpus meum ut ardeam, caritatem autem non habeam,

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 10 non inc. K ‖ 7,2 intellexi des. K ‖ 4 et inc. K ‖ 6 intellexi des. K ‖ 9 nec inc. K ‖ 10 fine des. K ‖ 8,1 denique inc. K 2 tuum des. K ‖ 3 omnis inc. K ‖ 5 finem des. K ‖ 8 quod inc. K ‖ 8sq. caritatem des. K 8,2sq. intraverat … novissima] cf. Ps. 72,17 3sq. usque … certare] cf. Sir. 4,33 11sq. 1 Cor. 13,3 9 fecit F F2 | sum] ego add. V2 G An3 H1 (sl.) D | quia] quoniam F2 Mn ‖ 10 fui meus] fuimus H1 So1 11 iam om. An3 D 7,1 inquit om. Mn w | exspectant K ‖ 2 autem om. ζ H1 Mn w | velut om. α2 ‖ 3 obsederant π H1 (pc.); obsederunt An3 (pc.) ζ C1 (pc.) D X ma; obsiderent ε H1; obsederent S Y P23 | transisset F F2 | occiderat V2; occideret A (ac.) ‖ 4 mortem F2 S H1 Mn; lnp. C1 | et om. K | quid est] quidem F2 So1 ‖ 5 consentirent F2 A (pc.) N Gt; consentirem Gt (pc.) Mn So1 w | perderet S C1; perdiderunt Mc2 F2 | periret Mc2 ε T H1 (pc.) Mn Y So1 ‖ 6 familiaribus Mc2 F2 w | Graecum] gratiae cum α2 ‖ 7 me] ne Mc2 X ‖ 8 confidens N Gt H1 Mn So1 ‖ 9 consentiret Mc2; consentirent F2 Y | etiam cum tr. X (cum sl.) ma ‖ 9sq. intellexit δ 10 relinquebant δ | fine om. K | si] et praem. ε C1 Y D X 8,1 omnes consummationes S C1; omni consummationi H1 Mn X (pc.); omni consummatione K | consumationis Mc2 F2 ‖ 2 valde] nimis F2 K H1 Y w ‖ 3 consummationis F F2 ‖ 5 consummationes S C1 (ac.) | finis om. α2 ‖ 6 hac N Gt P23 ‖ 10 illa om. α2 | audi F2 So1 ‖ 11 corpus meum inquit tr. δ

10 v. 95

5

10 v. 96

5

10

in psalm. CXVIII,XXI,6 – CXVIII,XXII,1 | 159

nihil mihi prodest. Caritas autem dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. In hac diffusione latitudo est, in qua sine angustiis via quoque ambulatur angusta, donante illo cui dictum est: Dilatasti gressus meos 15 subter me, et non sunt infirmata vestigia mea. Latum est ergo mandatum caritatis, mandatum illud geminum, quo iubetur deus et proximus diligi. Quid autem latius, quam ut ibi pendeat tota lex et omnes prophetae? SERMO XXII

cc 1736

[De versu psalmi quomodo dilexi legem tuam, domine, usque ad propterea odio habui omnem viam iniquitatis]

v. 97 5

10

15

(1.) Saepe admonuimus laudabilem latitudinem, in qua nullas, cum mandata dei facimus, patiamur angustias, intellegendam esse caritatem. Propter quod etiam in magno isto psalmo, cum superius dixisset: latum mandatum tuum valde, in hoc sequenti versu ostendit unde sit latum, dicens: quomodo dilexi legem tuam, domine. Dilectio est igitur latitudo mandati. Unde quippe fieri potest ut diligatur quod deus iubet diligi, et ipsa iussio non diligatur? Ipsa est enim lex. tota inquit die meditatio mea est. Ecce quomodo eam dilexi, ut tota die meditatio mea esset, vel potius, sicut Graecus habet, totam diem, ubi magis continuatio meditantis exprimitur. Id autem intellegitur per omne tempus, quod est semper. Tali expugnatur dilectione cupiditas, quae saepe faciendis legis iussionibus contradicit, concupiscente adversus spiritum carne: adversus quam spiritus concupiscens ita debet diligere legem dei, ut tota die meditatio eius sit. Dicit autem apostolus: Ubi est ergo gloriatio? Exclusa est. Per quam legem? Factorum? Non, sed per legem fidei. Haec est fides quae per dilectionem operatur, quoniam quaerendo, petendo, pulsando, impetrat spiritum bonum, per quem dilectio ipsa diffunditur in

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ bis des. K ‖ 15 latum inc. K ‖ 17 prophetae des. K CXVIII,XXII,1,3 latum inc. K ‖ 7 esset des. K

12 caritas inc. K ‖

13 no-

12sq. Rom. 5,5 13sq. via … angusta] cf. Mt. 7,14 14sq. Ps. 17,37 15 – 17 mandatum … prophetae] cf. Mt. 22,37 – 40 CXVIII,XXII,1,11sq. concupiscente … concupiscens] cf. Gal. 5,17 13sq. Rom. 3,27 14 fides … operatur] cf. Gal. 5,6 14sq. quaerendo … pulsando] cf. Mt. 7,7; Lc. 11,10 15sq. dilectio … nostris] cf. Rom. 5,5 12 autem] enim K ‖ 15 subter (ita et Psalt. Ver.)] subtus α P6 H1 Y P23 D X Psalt. Ga. | est om. An3 H1 caritatis] nimis add. α2 H1 (pc.) ‖ 16 quo] quod F F2 K Y ‖ 17 ibi] ubi F F2 ma | prophetiae V2 N (ac.) CXVIII,XXII,argumentum om. α2 D ma | de … psalmi om. ζ | quomodo … domine om. V2 | domine om. δ | ad] a N Gt; om. δ; id add. V2 S C1 P23 X | iniquitatis om. V2 1,1 nullus δ ‖ 2 faciamus ε T So1 | propter … 3 dixisset] cum enim dixisset K ‖ 3 valde] nimis F2 δ 5 inde α2 δ S Y ‖ 6 inquit … 7 die1] die inquit tr. F F2 δ An3 Mn D ‖ 10 talis C1 X | expungatur C1 (im.) 12 totam diem T C1 X ‖ 13 gloriatio] tua add. ε ζ Y P23 D So1 ma ‖ 15 imperat V2 F2 N Gt

160 | S. Augustini

cordibus nostris. Hoc enim spiritu dei quicumque aguntur, hi filii sunt dei, qui recipiuntur ut recumbant cum Abraham et Isaac et Iacob in regno caelorum, expulso servo, qui non manet in domo in aeternum, id est Israel secundum carnem, cui dictum est: Cum videritis Abraham et Isaac et Iacob et omnes prophetas in regno dei, vos autem expelli foras. Et venient ab oriente et occidente et aquilone et austro, et accumbent in regno dei. Et ecce sunt novissimi qui erant primi, et sunt primi qui erant novissimi. Gentes enim, sicut ait vas electionis, quae non sectabantur iustitiam, adprehenderunt iustitiam: iustitiam autem quae ex fide est. Israel autem persequens legem iustitiae in legem non pervenit. Quare? Quia non ex fide, sed quasi ex operibus offenderunt in lapidem offensionis. Ita facti sunt inimici huius, qui hic in prophetia loquitur. (2.) Ac deinde coniungit: super inimicos meos sapere fecisti me mi 1563 mandatum tuum, quoniam in aeternum mihi est. Illi namque zelum quidem cc 1737 dei habent, sed non secundum scientiam. Ignorantes enim dei iustitiam et suam quaerentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti. Iste vero, qui super istos inimicos suos sapit mandatum dei, inveniri vult cum apostolo non habens iustitiam suam, quae ex lege est, sed iustitiam per fidem Christi, quae est ex deo, non quia lex, quam legunt inimici eius, non est ex deo, sed quia eam non sapiunt sicut iste, qui super inimicos suos eam sapit, cohaerendo lapidi in quem illi offenderunt. Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti, ut iustificetur gratis per gratiam ipsius: non sicut illi qui viribus suis se legem facere existimant et ideo ex lege quidem dei, sed suam iustitiam constituere quaerunt, sed quomodo filius promissionis, qui, esuriens et sitiens, eam petendo, quaerendo, pulsando, quodammodo a patre mendicat, ut adoptatus per unigenitum accipiat. Sic autem mandatum dei quando sapuisset, nisi eum sic sapere ipse fecisset cui dicit: super inimicos

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ K ‖ 13 sic inc. K

2,1 ac inc. K ‖

2 est des.

16 hoc … dei2] cf. Rom. 8,14 17 recipiuntur … caelorum] cf. Mt. 8,11 18 qui … aeternum] cf. Io. 8,35 19 – 22 Lc. 13,28 – 30 22 – 25 Rom. 9,30 – 32 22 vas electionis] cf. Act. 9,15 2,2 – 4 Rom. 10,2sq. 5sq. inveniri … deo] cf. Phil. 3,9 8 lapidi … offenderunt] cf. Rom. 9,32 9 Rom. 10,4 9sq. iustificetur … ipsius] cf. Rom. 10,4 12 esuriens … eam] cf. Mt. 5,6 | petendo … pulsando] cf. Mt. 7,7 16 enim] est δ | dei sunt tr. δ ‖ 17 et1 om. V2 S ε ζ (pc. P6) C1 Y P23 D So1 ma ‖ 19 et1 om. V2 S Gt An3 T 22 enim] autem α2 S ε ζ C1 H1 P23 D X ma ‖ 23 iustitiam2] iustitia α2 C1 Y P23 D So1 ma; eras. N P6 ‖ 24 legem2] iustitiae add. An3 (pc.) P6 H1 (pc.) P23 D ma 2,1 subiungit ζ | me fecisti tr. α2 N Gt T H1 Mn D So1 ‖ 2 mandatum tuum α2 | quia α2 Gt D | quidem om. ε ζ Mn ‖ 3 dei1 om. α2 | dei2 om. δ ‖ 4 istos om. α2 ζ ‖ 5 invenire V2 G ε ζ H1 Mn Y D So1 ‖ 6 quae2] qui N Gt C1 (pc.) P23 | est2 om. V2 S C1 | ex deo est tr. F F2 X ‖ 7 eam om. C1 X ‖ 9 iustificentur ε D ma 13 adoptatus] gratiam adoptantis Mc2; adoptantis F F2 10 se om. ε ζ Y ‖ 12 eam] iustitiam α2 ‖ sic] sicut F S C1 X ‖ 14 ipse sic sapere tr. ma | dixit F F2 D X

20

25 v. 98

5

10

in psalm. CXVIII,XXII,1 – 3 | 161

15 meos sapere fecisti me mandatum tuum? Inimici quippe eius illi, velut ex Agar in

20

v. 99

5

10

15

servitutem generati, eodem mandato temporalia praemia quaesierunt, et ideo illis non fuit in aeternum, sicut est huic. Melius quippe intellexerunt qui interpretati sunt in aeternum, quam qui in saeculum, tamquam, finito isto saeculo, nullum iam legis posset esse mandatum. Ita vero nullum erit, sed in tabulis visibilibus librisque conscriptum, in tabulis vero cordis dilectio dei et proximi manebit in aeternum; in quo mandato geminato tota lex pendet et prophetae: eritque praemium custoditi mandati huius ipse mandator, et praemium dilectionis ipse dilectus, quando erit deus omnia in omnibus. (3.) Sed quid est quod sequitur: super omnes docentes me intellexi? Quis est iste qui super omnes docentes se intellexit? Quis est, inquam, qui super omnes prophetas, qui non solum loquendo eos qui secum vixerunt, verum etiam scribendo posteros tam excellenti auctoritate docuerunt, audet se intellegendo praeponere? Salomoni quidem tanta est donata sapientia, ut etiam his omnibus qui fuerunt ante illum, videatur esse praelatus, sed non est credendum ipsum hic a patre suo David potuisse prophetari, maxime quia dici non posset ex persona Salomonis quod hic dicitur: ab omni via maligna prohibui pedes meos. Porro si, quod est acceptabilius, Christum praenuntiat iste propheta – nunc a capite, quod est ipse salvator, nunc ab eius corpore, quod est ecclesia, verba prophetica digerens et tamquam unum loquentem faciens propter magnum illud sacramentum, ubi dictum est: erunt duo in carne una – agnosco plane eum qui super cc 1738 omnes docentes se intellexit, quando cum esset annorum duodecim, remansit puer Iesus in Ierusalem, et a quaerentibus suis post triduum inventus est illic in templo mi 1564 sedens inter doctores, audiens eos et interrogans, ubi stupebant omnes qui eum audiebant super prudentia et responsis eius. Nec immerito, qui per istam prophetiam tanto ante dixerat: super omnes docentes me intellexi.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 17 aeternum des. K 3,9 nunc inc. K ‖ 11 digerens des. K ‖ 12 agnosco inc. K ‖ 14 Ierusalem des. K ‖ 15 stupebant inc. K ‖ 16 eius des. K 15sq. velut … generati] cf. Gal. 4,24 20 tabulis visibilibus] cf. Ex. 34,1; Deut. 9,10 20sq. tabulis1 … cordis] cf. Prov. 7,3; 2 Cor. 3,3 21sq. cordis … prophetae] cf. Mt. 22,39sq. 23 1 Cor. 15,28 3,5 Salomoni … sapientia] cf. 3 Reg. 3,12 8 Ps. 118,101 11sq. magnum … una] cf. Eph. 5,31sq. 15sq. Lc. 2,42 – 47 15 me fecisti tr. α2 δ Gt Mn D Prosp | ex om. π S C1 X ‖ 16 servitute F2 A | generanti π K ‖ 16sq. non fuit illis tr. ma ‖ 19 possit π P6 H1 P23; posse F2 So1 ‖ 20 ita] iam F ε ζ H1 (pc.) Y P23 ‖ 21 geminato om. π; gemino H1 Mn Y P23 So1 3,1 quid] quidem K | est] hoc add. ma ‖ 2 qui1 om. ε H1 Mn P23 So1 ‖ 8 mala α2 So1 ‖ 9 praenuntians α S C1 Y X (pc.); pronunciat ε ζ ‖ 10sq. prophetia δ ‖ 11 digerant S C1; dirigens α | illum π 12 eum plane tr. lo ma ‖ 13 se om. K H1 Mn So1 ‖ 14 a om. α2 δ S C1 Y | parentibus ζ ma | triduo ε T P23 D | illic om. α2 ‖ 15 eos] illos F F2 ζ ma ‖ 16 prudentiam α2 N H1

162 | S. Augustini

omnes enim utique homines vult intellegi, non deum patrem, de quo dicit ipse filius: Sicut docuit me pater, haec loquor. Quod difficillime ex persona verbi intellegitur, nisi quis utcumque capere valeat id esse filio a patre doctum, quod genitum. Cui enim non est aliud esse, aliud doctum esse, sed quod illi est esse, hoc est doctum esse, profecto a quo ei est esse, ab illo simul ei est doctum esse. Ex persona vero hominis, ubi formam servi accepit, facilius intellegitur a patre didicisse quae dixit: in qua forma servi constitutum, maxime puerum, potuerunt eum homines maioris aetatis docendum putare, sed ille quem pater docuit, super omnes docentes se intellexit, quia testimonia inquit tua meditatio mea est. Ideo super omnes docentes se intellegebat, quia testimonia dei meditabatur, quae melius quam illi de seipso noverat, qui dicebat: Vos misistis ad Iohannem, et testimonium perhibuit veritati; ego autem non ab homine testimonium accipio, sed haec dico, ut vos salvi sitis. Ille erat lucerna ardens et lucens; vos autem voluistis exsultare ad horam in luce eius. Ego autem habeo testimonium maius Iohanne. Talia testimonia meditabatur, quando super omnes docentes se intellexit. (4.) Illi autem doctores non absurde intelleguntur etiam ipsi esse seniores, de quibus continuo dicit: super seniores intellexi. Quod ideo mihi eo modo repetitum videtur, ut nobis haec legentibus illa aetas eius veniret in mentem, quae nobis innotuit ex evangelio, qua aetate puerili inter aetate maiores, hoc est iunior inter seniores sedebat et super omnes docentes se intellegebat. Solent enim iunior et senior ad se invicem dici minor et maior, etsi neuter eorum senili accessit aut propinquavit aetati; quamquam, et si expressum nomen seniorum in evangelio velimus inquirere supra quos intellexit, invenimus quando ei dixerunt scribae et Pharisaei: Quare discipuli tui transgrediuntur traditionem seniorum? Non enim lavant manus suas, cum panem manducant. Ecce obiecta est ei transgressio traditionis seniorum. π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 4,2 super inc. K ‖ 3 mentem des. K 19 Io. 8,28 23 formam servi] cf. Phil. 2,7 2,42 – 46 9sq. Mt. 15,2

28 – 31 Io. 5,33 – 36

25 ille inc. K ‖

28 noverat

4,4sq. ex … intellegebat] cf. Lc.

20 quis om. F2 δ | utcumque] ut quiscumque δ | id esse] ad se V2; idem Mc2; ad esse F2 | filio (cf. in evang. Ioh. 40, 5, 47 – 49 [CCSL 36, p. 353])] filium ε ζ C1 H1 (pc.) Y P23 X ma | doctum] esse add. δ ε ζ H1 Mn Y P23 So1 ‖ 21 esse1 … doctum2 om. α | sed om. S C1 | est illi tr. δ T D | est3 om. An3 H1 ‖ 22 ei est2] est ei tr. F ε P6 P23 D | vero] enim α2 ‖ 23 accipit S C1 ‖ 24 putaverunt ε P6 H1 Mn So1 | eum om. H1; enim π S C1 Y ‖ 25 sed] et H1 Mn So1 ‖ 26 tua inquit tr. F F2 H1 ‖ 27 ille δ H1 ‖ 28 noverat] potuerant K ‖ 30 lucem ε P23 D ‖ 31 ab eo N Gt 4,1 esse om. H1 Mn | seniores esse tr. F F2 | seniores] senes H1 X ‖ 3 haec] et H1 Mn So1 | intelligentibus δ | eius] nobis add. α2; om. K | mente Mc2 Mn | quem V2 Mc2 δ ‖ 4 notuit δ ε Y So1 | qua] quia Mc2 F2 P6 H1 X | pueruli N Gt | puerili inter] pueriliter δ | aetate2] aetates α2 ε Y P23 | maiores aetate ζ X | maiores] maior est N Gt; maior A (pc.) An3 ‖ 6 se om. S C1 X ma | etsi neuter] et sine uter F F2 A S Gt C1 So1 aut om. δ ‖ 6sq. propinquabit H1 Mn So1; adpropinquavit Mc2 δ P6 ‖ 7 aetate V2 δ ε Mn So1 | si et tr. ε ζ ma ‖ 8 inquirere om. S C1 | quos] quod F So1 | ei om. Y So1 ‖ 9 traditiones α H1 ‖ 10 pane Mc2 N transgressio] et praem. F F2

20

25

30

v. 100

5

10

in psalm. CXVIII,XXII,3 – 5 | 163

15

20

25

30

35 v. 101

Sed qui super seniores intellexit, quid eis responderit, audiamus: Quare inquit et vos transgredimini mandatum dei propter traditionem vestram? Deinde paulo post, ut non cc 1739 solum ipse qui est caput corporis, verum etiam corpus ipsum et membra eius super seniores illos intellegerent, quorum traditio de lavandis manibus ferebatur, convocatis ad se turbis dixit eis: Audite et intellegite – tamquam diceret: ‘Super seniores illos et vos intellegite, ut etiam de vobis illa prophetia clareat esse praemissa’, super seniores intellexi, nec solum capiti, verum etiam corpori, ac sic universo Christo mi 1565 aptata conveniat – non quod intrat in os, coinquinat hominem, sed quod procedit ex ore, hoc coinquinat hominem. Hoc seniores illi non intellegebant, qui de lavandis manibus sua velut magna mandata tradiderant. Ipsa quoque membra capitis huius super seniores intellegentis nondum quod ab eo dictum est intellexerant. Denique post pauca respondens Petrus dixit ei: Edissere nobis parabolam istam. Putabat adhuc esse parabolam, quod dominus sine figuris fuerat elocutus. At ille dixit: ‘Adhuc et vos sine intellectu estis? Non intellegitis quia omne quod in os intrat, in ventrem vadit et in secessum emittitur? quae autem procedunt de ore, de corde exeunt, et ea coinquinant hominem? Adhuc et vos sine intellectu estis et super illos seniores non intellegitis?’ Sed plane iam nunc, audito tali magistro, capite nostro, potest unusquisque nostrum dicere: super seniores intellexi. Nam etiam corpori congruit quod secutus adiunxit: quia mandata tua exquisivi. mandata tua, non mandata hominum; mandata tua, non mandata seniorum, qui volentes esse legis doctores, non intellegunt neque quae loquuntur, neque de quibus affirmant. Merito de mandatis dei, quae sunt exquirenda, ut super seniores illos intellegatur, responsum est his qui eorum auctoritatem veritati praeferebant, et dictum est: Cur et vos transgredimini mandatum dei, ut traditiones vestras statuatis? (5.) Iam vero quod adiungitur, non capiti videtur convenire, sed corpori: ab omni via maligna prohibui pedes meos, ut custodiam verba tua. Neque enim caput illud nostrum, ipse salvator corporis, in aliquam malignam viam carnali

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ K 11sq. Mt. 15,3 14 de … manibus] cf. Mt. 15,2 15 Mt. 15,10 24 – 26 Mt. 15,16 – 18 31sq. 1 Tim. 1,7 34sq. Mt. 15,3

5,1 iam inc. K ‖

18sq. Mt. 15,11

2 tua des.

22 Mt. 15,15

11 qui] quia Mc2 F H1 (pc.); quo F2 | seniores] se mores F F2 | intellexerit N Gt H1 Mn Y D | ei F F2 A Y 12 dei om. V2 F F2 ‖ 16 illa … praemissa] illam prophetiam … praemissam respondit S C1 X ‖ Mc2 (promissam) N Gt (praemissa) ζ (prophetiam illam tr. T) | clareat] pareat Mn So1 | promissa Mn; promissam V2 Mc2 ‖ 17 nec] non δ | sic] si F F2 S An3 P6 So1 ‖ 18 hos δ ‖ 19 coinquinant F F2 21 senioris N Gt | intelligentes A H1 Y | ab eo] habeo F H1 20 sua om. S So1 | tradiderunt ε T Y D ‖ 22sq. istam … parabolam rep. S C1 X ‖ 25 mittitur N Gt H1 Y P23 ‖ 26 et1 om. V2 F F2 ‖ 28 capiti F2 δ ε Mn So1 ‖ 32 neque1 om. F F2 So1 ‖ 33 quae om. S An3 | intellegantur A (pc.) ε ζ C1 (pc.) H1 Mn Y D So1 X ma | iis D ma 5,1 adiungit ε ζ D ‖ 2 mala Mc2 ε ζ P23 w Prosp

164 | S. Augustini

cupiditate ferretur, ut ei necesse esset pedes suos inde prohibere, quasi illuc euntes motibus suis; quod nos facimus, quando ea quae ille non habuit, ne vias malignas teneant, desideria nostra prava cohibemus. Sic enim verba dei possumus custodire, si post nostras malas concupiscentias non eamus, ut ad male concupita perveniant, cc 1740 sed eas potius adversus carnem spiritu concupiscente frenemus, ne nos raptos atque subversos per malignas vias pertrahant. (6.) a iudiciis inquit tuis non declinavi, quoniam tu legem posuisti mihi. Dixit quid timuerit, ut ab omni via maligna prohiberet pedes suos. Quid est enim a iudiciis tuis non declinavi, nisi quod alio loco dicit: a iudiciis autem tuis timui? Perseveranter eis credidi, quia tu legem posuisti mihi. Tu interior intimis meis, tu intus in corde legem posuisti mihi spiritu tuo, tamquam digito tuo, ut eam non tamquam servus sine amore metuerem, sed casto timore diligerem et dilectione casta timerem. (7.) Et ideo vide quid sequatur: quam dulcia faucibus meis verba tua – vel quod de Graeco est expressius, eloquia tua –, super mel et favum ori meo. Haec est illa suavitas quam dominus dat, ut terra nostra det fructum suum, ut mi 1566 bonum vere bene, id est non mali carnalis formidine, sed boni spiritalis delectatione faciamus. Nonnulli sane codices non habent favum, sed plures habent. Melli est autem similis aperta doctrina sapientiae; favo vero, quae de abstrusioribus sacramentis, tamquam de cellis cereis ore disserentis, velut mandentis, exprimitur: verum ori cordis, non carnis est dulcis. (8.) Sed quid est quod ait: a mandatis tuis intellexi? Aliud enim est ‘mandata tua intellexi’, aliud a mandatis tuis. Nescio ergo quid aliud se significat intellexisse a mandatis dei, hoc est: quantum mihi videtur, faciendo mandata dei

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 6 sic inc. K ‖ 7 eamus des. K ‖ 6,1 a inc. K ‖ 2 mihi des. K | quid2 inc. K ‖ 4 mihi des. K ‖ 7,1 quam inc. K | tua des. K 2 super inc. K ‖ 4 bonum des. K | boni inc. K ‖ 5 faciamus des. K | melli inc. K ‖ 8,1 intellexi des. K 5,7 post … eamus] cf. Sir. 18,30 7,3 terra … suum] cf. Ps. 84,15

8 adversus … concupiscente] cf. Gal. 5,17

6,3sq. Ps. 118,120

4 ferebatur ζ | ut om. π ‖ 6 prohibemus V2 C1 So1 X ‖ 7 mala S C1 H1 X ma | concupita] pedes nostri non add. ζ ‖ 8 ea F F2; eos ζ; eis So1 X | concupiscentiae C1 Y 6,1 inquit om. α2 | tuis inquit tr. An3 D ‖ 2 prohibueret δ; proibuerit A (pc.) | suos] meos V2 δ 3 autem] enim α2 ‖ 5 ea F F2 ‖ 6 servus sine] digito tuo α2 | timore] amore α2 T H1 (pc.) Mn | diligerem] ut filius praem. T ma | dilectionem F2 C1 7,1 quod Mc2 H1 Mn So1 X | sequitur ε ζ C1 H1 Mn Y So1 X w ma ‖ 2 quod om. S T ‖ 3 daret π ‖ 4 vero δ | carnali α2 Mn | bonae ε Mn P23 | spiritali α2 G S D So1 | dilectione An3 So1 ‖ 5 melli K Mn D So1 ma; 6 similis] melli add. ζ So1 (pc.) X; praem. V2 (pc.) C1 (pc.); mellis π S ε C1 H1 Y X; mel ζ C1 (pc.) P23 ‖ melle add. An3 | doctrinae An3 H1 | vero] occulta doctrina sapientiae ζ | astrusioribus N (pc.) Gt H1 (pc.); obstrusioribus N (pc.) So1 X (uv.); abstrusionibus V2 Mc2 ‖ 7 veluti K ‖ 8 ore A (pc.) G So1 8,1 est enim tr. α2 T C1 Mn D X ‖ 2 mandatis tuis Mc2 F; a mandatis tuis F2 | aliud1] est add. lo ma | a om. δ S | tuis] intellexi add. A (pc.) ma | ergo om. α2 | quid ergo tr. S ε ζ P23 D ma ‖ 3 dei1] tuis F F2

5

v. 102

5

v. 103

5

v. 104

in psalm. CXVIII,XXII,5 – CXVIII,XXIII,1 | 165

pervenisse se dicit ad earum rerum intellegentiam, quae concupiverat scire. Propter 5 quod scriptum est: Concupisti sapientiam: serva mandata, et dominus praebet illam

tibi, ne quisquam praeposterus, antequam habeat humilitatem oboedientiae, velit ad altitudinem sapientiae pervenire, quam capere non potest, nisi ordine venerit. Audiat ergo: Altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae praecepit tibi dominus, illa cogita semper. Sic homo ad occultorum sapientiam per10 venit per oboedientiam mandatorum. Cum autem dixisset: Quae tibi praecepit dominus, illa cogita, ideo addidit semper, quia et custodienda est oboedientia, ut percipiatur sapientia, et percepta sapientia non est deserenda oboedientia. Spiritalium itaque membrorum Christi vox ista est: a mandatis tuis intellexi. Hoc enim recte dicit Christi corpus in eis, quibus mandata servantibus propter ipsam custo15 diam mandatorum praebetur uberior doctrina sapientiae. cc 1741 propterea inquit odio habui omnem viam iniquitatis. Necesse est enim ut oderit omnem iniquitatem amor iustitiae, qui tanto maior est quanto eum magis inflammat amplioris dulcedo sapientiae, quae praebetur ei qui obtemperat deo et a mandatis eius intellegit. SERMO XXIII [De versu psalmi lucerna pedibus meis verbum tuum usque ad inclinavi cor meum ad faciendas iustificationes tuas in aeternum propter retributionem]

(1.) Scrutandos atque tractandos pro viribus quas deus donat, nunc istos versus psalmi huius aggredimur, quorum primus est: lucerna pedibus meis verbum tuum et lumen semitis meis. Quod est lucerna, hoc repetitum est lumen; quod pedibus meis, hoc semitis meis. Quid est ergo verbum tuum? Numquidnam illud quod in principio erat deus 5 apud deum, verbum scilicet per quod facta sunt omnia? Non est ita: nam illud verbum lumen est, sed lucerna non est. Lucerna quippe creatura est, non creator, quae participatione incommutabilis lucis accenditur. Hoc erat Iohannes, de quo dicit verbum deus: Ille erat lucerna ardens et lucens. Sed lumen est et lucerna: et tamen in

v. 105

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ rum des. K ‖ 16 propterea inc. K ‖ 17 iustitiae des. K CXVIII,XXIII,1,2 lucerna inc. K ‖ 4 meis2 des. K

9 sic inc. K ‖

10 mandato-

8,5sq. Sir. 1,33 8sq. Sir. 3,22 CXVIII,XXIII,1,5sq. in … omnia] cf. Io. 1,1 – 3 7 verbum lumen] cf. Io. 1,4.7 9 Io. 5,35 4 se om. C1 H1 | quas ζ D w ma ‖ 5 praebebit P6 X ma ‖ 6 praeposteros S So1 ‖ 7 veniret V2 δ 9 sic] quia K ‖ 9sq. per oboedientiam pervenit tr. K ‖ 11 addit Mc2 H1 Mn So1 | et om. F F2 ‖ 13 est ista tr. F F2 H1 ‖ 14 corpus Christi tr. T X ‖ 16 omnem om. K ‖ 17 qui tanto] quanto V2 F F2 CXVIII,XXIII,argumentum om. α2 ζ D ma | ad1] in C1 X | ad1 … tuas om. S | inclina An3 | iustificationes … retributionem om. V2 | in aeternum propter] propter aeternam ε H1 Mn Y P23 So1 1,3 tuum] domine add. α H1 (pc.) | quod1] quid K Mn ‖ 8 quae] quem δ | dicitur S C1 Y

166 | S. Augustini

comparatione verbi, de quo dictum est: deus erat verbum, non erat ille lumen, sed missus est ut testimonium perhiberet de lumine. Erat enim lumen verum, non quod mi 1567 illuminatur, ut homo, sed quod illuminat omnem hominem. Nisi autem et lucerna lumen esset, non diceret apostolis: Vos estis lumen mundi. Quo audito ne id se putarent esse, quod ille qui hoc dixerat – nam et de seipso quodam loco dixit: Ego sum lumen mundi –, ait illis de illis: Non potest civitas abscondi super montem constituta, neque accendunt lucernam et ponunt eam sub modio, sed super candelabrum, ut luceat omnibus qui in domo sunt: sic luceat lumen vestrum coram hominibus, ut scirent se tamquam lucernas de illo lumine, quod immutabiliter lucet, accensas. Nulla quippe creatura, quamvis rationalis et intellectualis, a seipsa illuminatur, sed participatione sempiternae veritatis accenditur, etiamsi aliquando dies vocatur, non dies dominus, sed quem fecit dominus, et ideo audit: Accedite ad eum et illuminamini. Propter quam participationem, in quantum homo est, et ipse mediator lucerna in apocalypsi nuncupatur. Sed singularis est ista susceptio: de nullo enim cc 1742 sanctorum dici divinitus potuit, aut dici ullo modo fas est: Verbum caro factum est, nisi de uno mediatore dei et hominum. Cum igitur lumen dicatur unigenitum verbum aequale gignenti, lumen dicatur et homo ab illo verbo illuminatus, qui dicitur et lucerna, sicut Iohannes, sicut apostoli, nec ullus eorum homo sit verbum, et illud verbum, a quo illuminati sunt, lucerna non sit, quid est hoc verbum, quod ita lumen dicitur ut lucerna sit – ait enim: lucerna pedibus meis verbum tuum et lumen semitis meis –, nisi verbum intellegamus quod factum est ad prophetas, vel quod praedicatum est per apostolos? Non verbum Christum, sed verbum Christi, de quo scriptum est: Fides ex auditu, auditus autem per verbum Christi. Nam et verbum propheticum lucernae comparans apostolus Petrus habemus inquit certiorem propheticum sermonem, cui benefacitis intendentes, velut lucernae in obscuro loco. Quod itaque hic ait lucerna pedibus meis verbum tuum et lumen semitis meis, verbum est quod in scripturis sanctis omnibus continetur.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 33 Christi des. K

‖

30 verbum2 inc. K

10 – 12 deus … hominem] cf. Io. 1,1 – 9 13 Mt. 5,14 14sq. Io. 8,12 15 – 17 Mt. 5,14 – 16 21 quem … dominus2] cf. Ps. 117,24 21sq. Ps. 33,6 23 Apoc. 21,23 24 Io. 1,14 25 cf. 1 Tim. 2,5 32sq. Rom. 10,17 34sq. 2 Petr. 1,19 12 illuminatur ut homo] illuminat homo S X ‖ 13 lumen1] et praem. S ε C1 Y P23 D X | diceretur ε ζ C1 H1 Mn So1 ‖ 15 illis1] illi N Gt So1; ille ζ Y P23 | supra ζ Mn ‖ 18 incommutabiliter ζ ‖ 19 rationabilis F F2 N An3 T H1 Y D ‖ 21 audit] audi Mc2 F; audivi F2; addidit H1 Mn So1; adhuc subdidit ε T Y; ad22 et om. ε ζ H1 Mn Y P23 So1 huc subdit C1 (pc.) X | eum] deum H1 So1; dominum N Gt ζ P23 ‖ 23 apocalypsin Mc2 ε P6 H1 So1 ‖ 26 aequalem H1 Mn | lumen2 om. H1 Mn So1 ‖ 27 illuminatur F F2 ε Y ‖ 29 quid … sit2 om. α2 ‖ 32 scriptum] dictum δ ‖ 33 lucernae rep. V2 S; lucenti add. V2 ζ D ma; lucentes add. α2 ‖ 35 agit F F2 ‖ 36 verbum2] verum H1 Mn | *in om. ε ζ Mn So1 ‖ 37 hominibus F F2

10

15

20

25

30

35

in psalm. CXVIII,XXIII,1 – 4 | 167

v. 106

5

v. 107 5

10

15 v. 108

(2.) iuravi inquit et statui custodire iudicia iustitiae tuae, tamquam bene ambulans ad illam lucernam et rectas semitas habens. Sequenti autem verbo illud quod antecedit expositum est: quasi enim quaereremus quid esset iuravi, adiunxit et statui. Hoc enim appellavit iuramentum quod statuit per sacramentum, quia ita debet esse mens fixa in custodiendis iudiciis iustitiae dei, ut sit omnino pro iuratione quod statuit. (3.) Fide autem custodiuntur iudicia iustitiae dei, cum sub deo, iusto iudice, nec recte factum infructuosum nec peccatum creditur impunitum. Sed pro hac fide, quia multa et gravissima mala corpus pertulit Christi, humiliatus sum inquit usque valde. Non enim ait: ‘Humiliavi me’, ut humilitatem quae in praecepto est, intellegi sit necesse, sed ait: humiliatus sum usque valde, maximam scilicet passus persecutionem, pro eo quod iuravit et statuit custodire iudicia iustitiae dei. mi 1568 Et ne in tanta humiliatione fides ipsa deficeret, addidit: domine, vivifica me secundum verbum tuum, hoc est secundum promissum tuum. Νam et verbum promissorum dei lucerna est pedibus, et semitis lumen. Sic et superius, ut eum deus vivificaret, oravit in humiliatione persecutionis, ubi ait: paulo minus consummaverunt me in terra, ego autem non dereliqui mandata tua. secundum misericordiam tuam vivifica me, et custodiam testimonia, id est martyria, oris tui, ubi intellegitur, si ipse non vivificet donando patientiam – propter quod dictum est: In vestra patientia possidebitis animas vestras, et de quo dictum est: quoniam ab ipso cc 1743 est patientia mea – non corpus in persecutione mortificari, sed animam, non custodiendo martyria et iudicia iustitiae dei. (4.) voluntaria oris mei beneplacita fac, domine, hoc est placeant tibi; noli reprobare, sed adproba. Bene autem intelleguntur oris voluntaria sacrificia laudis, confessione caritatis, non timore necessitatis oblata; unde dictum est: Voluntarie sacrificabo tibi.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 2,1 iuravi inc. K ‖ 6 statuit des. K ‖ 3,2 sed inc. K ‖ 4 valde des. K ‖ 5 maximam inc. K ‖ 8 tuum1 des. K ‖ 4,1 voluntaria inc. K 3,10 – 12 Ps. 118,87sq. 14 Lc. 21,19 14sq. Ps. 61,6 4,3sq. Ps. 53,8 2,2 ab illa lucerna α2 ‖ 4 statui Mc2 A | per om. Mc2 3,3 pertulit corpus tr. An3 H1 D | inquit om. F F2 ‖ 4 usque valde (ita et Psalt. Ver.)] usquequaque F F2 w Psalt. Ga.; usquequaque valde V2 δ | enim] autem ε P6 ‖ 5 intellegere N Gt ζ | intellegi sit] intellegeres H1 Mn | maxime F F2 ‖ 6 persecutiones F F2 | et statuit om. δ ‖ 9 pedibus om. ε T H1 Mn Y So1 | lumen semitis tr. ε ζ H1 Mn Y D So1 X ‖ 10 vivificet ε T Y | humilitate F F2 ‖ 10sq. consumaverunt α2 12 testimonia] *tua (deest α2) add. V2 δ S T C1 Y P23 So1 11sq. secundum … testimonia om. α2 ‖ 13 donante H1 Mn ‖ 14 patientia vestra tr. α2 T ‖ 15 est om. An3 P6 Mn D | non1] in An3 (ac.) H1 (ac.) 16 et] sed ε ζ 4,3 confessionis An3 Y | non … necessitatis om. ε Y w

168 | S. Augustini

Sed quid est quod adiungit: et iudicia tua doce me? Nonne ipse in versibus superioribus dixerat: a iudiciis tuis non declinavi? Quomodo istud, si non ea noverat? Porro si noverat, quomodo hic dicit: et iudicia tua doce me? An sicut illud est: suavitatem fecisti cum servo tuo, et postea dicit: suavitatem doce me, quod ita exposuimus, ut intellegeremus verba proficientis, et addi sibi ad id quod acceperat postulantis? (5.) anima mea in manibus tuis semper. Nonnulli codices habent in manibus meis, sed plures in tuis, et hoc quidem planum est. Iustorum enim animae in manu dei sunt, in cuius manu sunt et nos et sermones nostri. et legis inquit tuae non sum oblitus, tamquam ad non obliviscendam dei legem manibus ipsius adiuvetur eius memoria, ubi eius est anima. anima vero mea in manibus meis quomodo intellegatur ignoro. Iusti quippe ista verba sunt, non iniusti, redeuntis ad patrem, non discedentis a patre. Nam potest videri iunior ille filius animam suam in manibus suis habere voluisse, quando dixit patri: Da mihi substantiam meam quae me tangit, sed ideo mortuus erat, ideo perierat. An forte ita dictum est: anima mea in manibus meis, tamquam eam vivificandam offerret deo, unde alibi dicitur: Ad te levavi animam meam? Dixerat enim et hic superius: vivifica me. (6.) posuerunt inquit peccatores laqueum mihi, et a mandatis tuis non erravi. Unde hoc, nisi quia eius anima in manibus dei, vel in suis vivificanda offertur deo? (7.) hereditate adquisivi testimonia tua in aeternum. Nonnulli uno verbo volentes dicere quod uno verbo in Graeco positum est, hereditavi interpretati sunt. Quod etsi Latinum esse posset, magis significaret eum qui dedit heredimi 1569 tatem, quam eum qui accepit, ut sic esset hereditavi, quomodo ‘ditavi’. Melius

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 5 me des. K ‖ 9 verba inc. K ‖ 5,1 semper des. K ‖ 2 iustorum inc. K ‖ 5 anima1 des. K ‖ 6,1 posuerunt inc. K 7,1 aeternum des. K 6 Ps. 118,102 8 Ps. 118,65sq. 9 exposuimus] cf. supra 118,XVII,2,1 – 6 5,2sq. Sap. 3,1 3 Sap. 7,16 9 Lc. 15,12 9sq. mortuus … perierat] cf. Lc. 15,24 11 Ps. 24,1 5sq. versu superiori (superiore Mc2) α2; superibus N Gt ‖ 6 istuc S N Gt (uv.) C1 X | ea non tr. ε ζ H1 Mn P23 D ‖ 7 noverat] non praem. α2 | et om. α2 δ S C1 H1 (pc.) X ‖ 8 est … dicit om. F F2 ‖ 9 verba] sunt add. K ‖ 10 postulanti Mc2 Mn 5,2 enim] autem C1 X; om. F F2 ‖ 3 manu2] manus V2 Mc2 A | et nos et om. F F2 | nos et om. δ | inquit om. H1 Mn So1 | tuae inquit tr. An3 X ‖ 4 ad om. V2 A | ad non] a domino K An3 | obliviscendum V2 ε (lnp. N) ζ H1 Y P23 D | legem om. δ ‖ 5 memoriam K | anima est tr. F F2 ‖ 6 ista om. Mc2 F2 ‖ 7 nam] non α ‖ 8 videre C1 X | ille iunior tr. ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 9 contingit Mc2 An3 ζ ma | ideo2] et praem. H1 Mn So1 ‖ 10 an] ante ε Y ‖ 11 offeret δ C1 So1 | et hic om. F F2 6,2 vel … suis om. K ‖ 3 affertur K 3 etsi] si V2 (pc.) Mc2 H1 | esset V2 δ | possit δ | significare V2 Mc2 δ 7,1 hereditatem α2 δ K Mn ‖ 4 accipit V2 δ S

5

10 v. 109

5

10

v. 110

v. 111

in psalm. CXVIII,XXIII,4 – 8 | 169

5 ergo duobus verbis insinuatur integer sensus, sive dicatur: hereditate possedi,

10

15 v. 112

5

10

sive dicatur: hereditate adquisivi; non hereditatem, sed hereditate. cc 1744 Si autem quaeritur quid adquisierit hereditate, testimonia inquit tua. Quid volens intellegi, nisi, ut testis dei fieret, eiusque testimonia confiteretur, id est ut martyr dei fieret atque eius martyria diceret, sicut martyres dicunt, a patre sibi, cuius heres est, esse collatum? Multi quippe voluerunt, neque potuerunt; nulli tamen potuerunt, nisi qui voluerunt, quia non potuissent, si dei testimonia negare voluissent; sed etiam ipsorum praeparata est voluntas a domino. Ideo haec hereditate se adquisisse iste testatur, et hoc in aeternum, quia non est in eis gloria temporalis hominum vana quaerentium, sed aeterna gloria est brevi tempore patientium et sine fine regnantium. Unde sequitur: quoniam exsultatio cordis mei sunt – etsi afflictio corporis, exsultatio tamen cordis. (8.) Deinde subiecit: inclinavi cor meum ad faciendas iustificationes tuas in aeternum propter retributionem. Qui dicit: inclinavi cor meum, ipse iam dixerat: inclina cor meum in testimonia tua, ut intellegamus simul hoc esse et divini muneris et propriae voluntatis. Sed numquid in aeternum facturi sumus iustificationes dei? Opera illa quidem quae operamur circa proximorum necessitates, aeterna esse non possunt, sicut nec ipsae necessitates; sed si non diligendo ista facimus, nulla est iustificatio; si autem diligendo, aeterna est ipsa dilectio, eique aeterna est parata retributio. Propter quam retributionem dicit se inclinare cor suum ad faciendas iustificationes dei, ut, in aeternum diligens, in aeternum mereatur habere quod diligit.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7 si inc. K ‖ 8 confiteretur des. K ‖ 15 quoniam inc. K ‖ 8,4 voluntatis des. K ‖ 5 opera inc. K ‖ 10 diligit des. K 7,12 praeparata … domino] cf. Prov. 8,35 (LXX) 8,3 Ps. 118,36 5 hereditatem F F2 ‖ 6 hereditate … hereditatem tr. F F2 ‖ 7 autem om. K | quaeratur α | hereditatem F F2 | quod H1 So1 ‖ 8 deus α2 | confitetur δ ‖ 9 a patre om. H1 Mn So1 ‖ 10 pati voluerunt ζ 11 si] sed N Gt ‖ 13 adquisisse] se add. δ S | iste om. N Gt ζ | testatur iste tr. F F2 ‖ 14 est gloria tr. P6 H1 ‖ 15 etsi] et K 8,3 inclina] inclinavi F2 S Gt An3 C1 P23 So1 | in … tua om. K; rep. ε ‖ 4 numeris K ‖ 5 opera] operantur H1 Mn So1 ‖ 6 aeternae δ | aeterna … necessitates2 om. F F2 | ipsa necessitas K ‖ 7 *faciamus π S An3 C1 H1 (pc.) X ma | ipsa] est add. ε T Y ‖ 7sq. dilectio ipsa tr. δ ‖ 8 parata est tr. α χ C1 ma | praeparata P6 X | retributio] ipsa praem. F F2 | se om. α2 ε P6 H1 Mn P23 D So1 ‖ 9 inclinasse ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 ma ‖ 10 habere mereatur tr. F F2

170 | S. Augustini

SERMO XXIV [De versu psalmi iniquos odio habui usque ad id propterea dilexi testimonia tua semper]

(1.) Psalmi huius locus, de quo in voluntate domini disputaturi sumus, sic incipit: iniquos odio habui et legem tuam dilexi. Non ait: ‘Iniquos odio habui et iustos dilexi’, aut ‘Iniquitatem odio habui et legem tuam dilexi’, sed cum dixisset: iniquos odio habui, exposuit quare, addendo: et legem tuam dilexi, ut demonstraret non se in hominibus iniquis odisse naturam, qua homines sunt, sed iniquitatem, qua legi, quam diligit, inimici sunt. (2.) Deinde sequitur: adiutor meus et susceptor meus es tu. adiutor, ad bona facienda; susceptor, ad mala evadenda. Quod autem adiungit: in verbum tuum speravi, tamquam filius promissionis loquitur. cc 1745 (3.) Sed quid sibi vult versus qui sequitur: declinate a me, maligni, et scrutabor mandata dei mei? Non enim ait ‘faciam’, sed scrutabor. Ut ergo ea diligenter perfecteque noverit, malignos a se declinare desiderat, eosque etiam mi 1570 compellendo a se abigit. Nam maligni exercent ad facienda mandata, ab scrutandis autem avocant, non solum cum persequuntur, aut litigare nobiscum volunt, verum etiam cum obsequuntur et honorant, et tamen suis vitiosis et negotiosis cupiditatibus adiuvandis ut occupemur et eis nostra tempora impendamus, efflagitant; aut certe infirmos premunt et causas suas ad nos deferre compellunt. Quibus dicere non audemus: Dic, homo, quis me constituit iudicem aut divisorem inter vos? Constituit enim talibus causis ecclesiasticos apostolus cognitores, in foro prohibens iurgare Christianos. Nec illis quidem qui non aliena rapiunt, sed sua cupide repetunt, dicimus: ‘Cavete ab omni cupiditate’, constituentes eis ante oculos hominem cui dictum est: Stulte, hac nocte auferetur a te anima tua; quae praeparasti cuius erunt? quia et quando dicimus, non recedunt nec declinant a nobis, sed instant, urgent, precantur,

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,XXIV,1,2 iniquos inc. K | dilexi des. K ‖ 3 cum inc. K ‖ 2,3 loquitur des. K ‖ 3,1 declinate inc. K ‖ 3 desiderat des. K 3,9 Lc. 12,14 9 – 11 constituit2 … Christianos] cf. 1 Cor. 6,1sq. 14 Lc. 12,20 CXVIII,XXIV,argumentum om. α2 ζ D ma | id om. H1 Y | tua semper om. V2 1,1 dei ε ζ D ma | disputari S Y ‖ 2 non … 3 dilexi1 om. α2 C1 ‖ 5 qua] quia K ‖ 6 qua] quia K; quam H1 2,1 meus1 om. Mn So1 w ‖ 2 in] et praem. α2 H1 (pc.) ‖ 3 speravi (ita et Psalt. Ver.)] supersperavi S ε ζ Psalt. Ga. Prosp ma 3,1 qui] quid F Gt ‖ 2 eam ergo δ | ea] eam α (exc. F) S C1 Y ‖ 2sq. perfecte ea diligenterque tr. lo ma ‖ 3 noverat N Gt ‖ 4 abiecit α2; abiit A | ab] a lo ma ‖ 5 solum] autem add. F F2 H1 | cum om. F F2 ‖ 7 impendamur N Gt | afflagitant H1 Mn So1 ‖ 8 conferre ζ | compellant ε T Y P23; compellent Mn So1 ‖ 9sq. constituit2 … ecclesiasticos om. π S C1 ‖ 10 iurgari F F2 C1 (pc.) D ‖ 12 ne V2 F F2 δ S C1 Y X ma ‖ 13 cavete] autem ε H1 Mn Y So1 ‖ 14 parasti V2 δ ‖ 15 non] nec δ

v. 113

5 v. 114

v. 115

5

10

15

in psalm. CXVIII,XXIV,1 – 5 | 171

20

25

v. 116 5

10

tumultuantur, extorquent, ut ipsis potius ad ista quae diligunt, quam scrutandis dei mandatis quae diligimus occupemur. O quanto taedio turbarum turbulentarum, et quanto desiderio divinorum eloquiorum dictum est: declinate a me, maligni, et scrutabor mandata dei mei! Ignoscant oboedientes fideles qui pro suis saecularibus causis raro nos quaerunt, et iudiciis nostris facillime adquiescunt, nec nos conterunt litigando, sed obtemperando potius consolantur. Certe propter eos, qui et inter se pertinaciter agunt et, quando bonos premunt, nostra iudicata contemnunt faciuntque nobis perire tempora rebus eroganda divinis – certe, inquam, propter istos et nobis liceat exclamare in hac voce corporis Christi: declinate a me, maligni, et scrutabor mandata dei mei. (4.) Deinde, posteaquam velut ab oculis cordis sui muscas irruentes abegit, redit ad eum cui dicebat: adiutor meus et susceptor meus es tu; in verbum tuum supersperavi, precemque continuans suscipe me inquit secundum eloquium tuum, et vivam, et ne confundas me ab exspectatione mea. Qui iam dixerat: susceptor meus, poscit magis magisque suscipi et ad illud, propter quod tolerat tam multa molesta, perduci, verius ibi se quam in istis humanarum rerum somniis fidens esse victurum. Sic enim de futuro dictum est: et vivam, cc 1746 tamquam in hoc corpore mortuo non vivatur. Corpus enim mortuum est propter peccatum, et exspectantes redemptionem corporis nostri spe salvi facti sumus et, quod non videmus, sperantes cum patientia exspectamus. Sed spes non confundit, si caritas dei diffunditur in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis, propter quem largius accipiendum clamatur ad patrem: ne confundas me ab exspectatione mea. (5.) Et tamquam ei responsum fuerit in silentio: ‘Non vis confundi ab exspectatione tua? Non intermittas meditari iustificationes meas’. Sentiens istam meditatio- mi 1571

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 5 poscit inc. K ‖ 6 perduci des. K ‖ 5,1 et inc. K

4,2 redit inc. K ‖

4 mea

4,8sq. corpus … peccatum] Rom. 8,10 9 exspectantes … sumus] Rom. 8,23sq. 10 quod … exspectamus] Rom. 8,25 10sq. sed … nobis] Rom. 5,5 16 ipsi α2 X ‖ 21 ne V2 X | ligando δ ‖ 22 et om. α2 X ‖ 23 iudicia α2 H1 (pc.) ‖ 24 erogandis H1 Mn 4,1 post ea quem δ ‖ 2 meus1 om. δ w | in] et praem. F2 T ‖ 3 supersperavi F2 N; speravi cett. ma inquit me tr. F F2 ‖ 4 ne] non Mc2 δ C1 Mn Y So1 X Psalt. Ga. | quia α2 S w ‖ 5 possit V2 δ K | suscipi] se praem. K ‖ 6 multam molestiam Mn So1; multa molestia H1 | ubi ε | ibi se] ipse π S C1 Y ‖ 7 somniis fidens] omnis fides H1 Mn So1 | esset δ | victorum H1 (ac. uv.) Mn So1 ‖ 8 mortuus δ ‖ 9 et1 om. α2 H1 ‖ 10 cum patientia (cf. in psalm. 109, 8, 16sq.)] per patientiam H1 Mn Y P23 D So1 ma ‖ 12 quam ε ζ D | accipiendam ζ 5,1 eis K | non] si praem. K ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 2 meditare Mc2 K | istam] ita δ ‖ 2sq. ista meditatione F2 Mn

172 | S. Augustini

nem plerumque animae languoribus impediri, adiuva me inquit et salvus ero et meditabor in tuis iustificationibus semper. (6.) sprevisti omnes, vel, quod de Graeco diligentius videtur expressum, ad nihilum deduxisti omnes discedentes a iustificationibus tuis, quia iniusta cogitatio eorum. Ideo ergo clamavit: adiuva me et salvus ero et meditabor in iustificationibus tuis semper, quia in nihilum redegit deus omnes discedentes a iustificationibus suis. Quare autem discedunt? quia iniusta est inquit cogitatio eorum. Ibi acceditur, ibi disceditur. Omnia opera, vel bona, vel mala, a cogitatione procedunt: in cogitatione quisque innocens in cogitatione reus est. Propter quod scriptum est: Cogitatio sancta servabit te, et alibi legitur: In cogitationibus impii interrogatio erit, et apostolus: Cogitationibus ait accusantibus aut etiam defendentibus. Ubi autem felix est qui in cogitatione miser est? Aut quomodo ibi non miser est qui ad nihilum redactus est? Magna quippe sterilitas iniquitas. Merito dictum est: Confundantur inique facientes vane, id est inaniter, tamquam redacti ad nihilum. (7.) Sequitur in psalmo: praevaricatores deputavi, vel putavi, vel aestimavi omnes peccatores terrae. Multis enim modis nostri interpretati sunt unum verbum Graecum, quod est ἐλογισάμην; sed profunda est ista sententia, et, si adiuverit dominus, operosius disputatione alia penetranda est: nam et quod additum est propterea dilexi testimonia tua semper, multo amplius eam profundam facit. Dicit enim apostolus: Lex iram operatur, huiusque dicti rationem reddens, Ubi enim non est lex inquit, nec praevaricatio, ita ostendens non omnes esse cc 1747 praevaricatores. Non enim omnes habent legem. Non autem omnes habere legem, alio loco evidentius ait: Qui sine lege peccaverunt, sine lege peribunt. Quid sibi ergo vult praevaricatores deputavi omnes peccatores terrae? Sed hic quaestionem proposuisse suffecerit, alio, si deus donaverit, sermone tractandam, ne huius

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 6,1 omnes des. K 2 discedentes inc. K ‖ 7 est des. K ‖ 7,1 praevaricatores inc. K ‖ 2 terrae des. K 6,8 Prov. 2,11 8sq. Sap. 1,9 9sq. Rom. 2,15 12 Ps. 24,4 7,6sq. Rom. 4,15 9 Rom. 2,12 4 iustificationibus tuis tr. F2 K ε ζ P23 D X w Psalt. Ga. ma ‖ 6,3 eorum] est add. α2 H1 (pc.) ‖ 4 tuis om. H1 Mn | redigit ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ‖ 5 inquit om. F F2 ‖ 6 ibi1] ubi ε ζ H1 Mn | vel1 om. π mala vel bona tr. N Gt H1 P23 ma | a] quo K ‖ 8 legitur] dicitur F2 P6 ‖ 9 ait om. H1 Mn | accusantibus] defendentibus P6 X w ma ‖ 10 ubi] ibi δ S C1 So1 X ‖ 10sq. miser non tr. F2 T ‖ 11 quippe] est add. α2 ε P6 C1 P23 D X ma | merito] quippe add. α2 ‖ 12 inique (ita et Psalt. Ver.; cf. in psalm. 123,9,56sq. [CSEL 95/3])] iniqui α2 ε ζ C1 H1 P23 D So1 X ma | vane (vanae Psalt. Ver.; cf. in psalm. 123,9,56sq. [CSEL 95/3])] vana π (exc. A) | reputavi F F2 7,1 praevaricatores Mc2 δ χ N (pc.) C1 Mn Psalt. Ver. Prosp; praevaricantes cett. 1sq. existimavi ε ζ P23 D ma ‖ 3 elogisamen V2 δ ε ζ C1 P23 X; elogysamen H1 Mn Y D; eloisamen α2; elogiosame S | illa lo ma ‖ 4 adiuvaverit ε (uv. N) H1 So1 ‖ 5 additum] dictum F F2 ‖ 8 non … legem2] nam α2 ‖ 9 ait] ut S C1 X ‖ 11 sufficiat α2 | sermonem V2 F2 A | tractandum H1 Y

v. 117 v. 118

5

10

v. 119

5

10

in psalm. CXVIII,XXIV,5 – CXVIII,XXV,1 | 173

prolixitas eam cogat angustius explicari quam ut bene possit quod explicatur intellegi. SERMO XXV [praevaricantes deputavi omnes peccatores terrae]

v. 119

5

10

15

20

(1.) Quaerimus, si deo largiente invenire possimus, quomodo intellegendum sit quod in isto psalmo magno dictum est: praevaricatores, vel potius praevaricantes – Graecus enim παραβαίνοντας ait, non παραβάτας –, quaerimus ergo quomodo intellegendum sit praevaricantes deputavi omnes peccatores terrae, propter quod ait apostolus: Ubi enim non est lex, nec praevaricatio. Hoc autem dixit, cum a lege promissa distingueret. Nam, ut de superioribus sensus plenior colligatur, non enim per legem inquit promissio Abrahae aut semini eius, ut heres esset mundi, sed per iustitiam fidei. Si enim qui per legem heredes sunt, exinanita est fides, et evacuata est promissio: lex enim iram operatur. Ubi enim non est lex, nec praevaricatio. Ideo ex fide, ut secundum gratiam firma sit promissio omni mi 1572 semini, non ei tantum quod ex lege est, sed ei quod ex fide est Abraham, qui est pater omnium nostrum. Cur hoc apostolus ait, nisi ut ostenderet legem sine promissionis gratia non solum non auferre, verum et augere peccatum? Unde et illud est: Lex subintravit, ut abundaret delictum. Sed quia omnia per gratiam dimittuntur, non solum quae sine lege, verum etiam quae in lege commissa sunt, ideo ibi secutus adiunxit: Ubi autem abundavit delictum, superabundavit et gratia. Non itaque praevaricantes deputat omnes peccatores apostolus, sed eos tantum praevaricantes deputat qui transgrediuntur legem. Ubi enim lex non est inquit, nec praevaricatio. Ac per hoc secundum apostolum omnis quidem praevaricator peccator est, quia peccat in lege, sed

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w CXVIII,XXV,1,5 Rom. 4,15 7 – 12 Rom. 4,13 – 16 14sq. Rom. 5,20 16sq. Rom. 5,20 19 Rom. 4,15 CXVIII,XXV,argumentum om. α2 ζ D w ma | praevaricatores δ S ε C1 H1 (pc.) Mn Y X | reputavi ε Y P23 So1 | deputavi … terrae om. V2 Mn 1,1 inveniri δ S | possumus δ H1 Mn Y So1; lnp. C1 ‖ 2 praevaricatores … potius om. F F2 ‖ 3 parabenontas V2 Mc2 δ S; parabenetas F F2; paranovetus Mc2; parabaenotas C1 (uv.); paravenotas ε T H1 D; parabenotas Y So1 X | parabatas π S C1 H1 Y P23 So1 X; paravatas ε T Mn D; paroenatas P6 ‖ 5 lex non est tr. ε T H1 Mn D So1 ma | haec α2 So1 (uv.) ‖ 6 ut] et δ S C1 Y X ‖ 7 plenius ε ζ H1 Mn P23 D So1 | colligitur 10 promissio omni semini] promissionis enim ε H1 (ac. uv.) Mn Y So1 δ ‖ 9 enim2 om. α2 δ ‖ 11 quod1] qui F F2 A (pc.) | sed] *et add. S N ζ C1 X ma | quod2] qui α2 A (pc.) ‖ 13 apostolus hoc tr. δ ut om. δ ‖ 14 non om. π S | intravit δ ‖ 17 delictum] peccatum An3 D | superhabundabit δ | et om. π S N Gt C1 Y X ma ‖ 18 apostolus omnes peccatores tr. F F2 ‖ 19 non est lex tr. ε ζ H1 Mn D So1 ma | nec praevaricatio inquit tr. ε ζ H1 Mn So1 ‖ 20 peccator praevaricator tr. ε P23 | est peccator tr. T D

174 | S. Augustini

non omnis peccator praevaricator est, quia peccant aliqui sine lege. Ubi autem non est lex, nec praevaricatio. Porro, si nemo sine lege peccaret, non idem ipse apostolus diceret: Quicumque sine lege peccaverunt, sine lege peribunt. Secundum istum vero psalmum, si praevaricantes sunt omnes peccatores, nullum est utique sine praevaricatione peccatum; nulla est autem praevaricatio sine lege, nullum est igitur nisi in lege peccatum. Qui ergo dicit: praevaricantes deputavi omnes peccatores terrae, nullos esse omnino, nisi qui legem transgressi cc 1748 sunt, vult intellegi peccatores; et ob hoc adversatur illi qui dixit: Quicumque sine lege peccaverunt, sine lege peribunt. Secundum illum quippe sunt aliqui peccatores, quamvis non sint praevaricantes, id est qui sine lege peccaverunt – Ubi enim non est lex, nec praevaricatio –, secundum istum autem nullus est sine praevaricatione peccator, quia praevaricantes deputat omnes peccatores terrae. Nullus ergo secundum istum sine lege peccavit, quia ubi non est lex, nec praevaricatio. An forte dicturi sumus verum quidem esse quod nec praevaricatio sit ubi lex non est, sed verum non esse quod aliqui sine lege peccaverint, aut verum quidem esse aliquos sine lege peccasse, sed verum non esse, ubi lex non est, praevaricationem esse non posse? At utrumque apostolus dixit! Verum est ergo utrumque, quia utrumque per apostolum veritas dixit. Quomodo igitur erit verum quod in psalmo isto eadem procul dubio veritas dixit: praevaricantes deputavi omnes peccatores terrae? Respondetur enim nobis: qui sunt ergo illi qui secundum apostolum sine lege peccaverunt? Non enim et eorum quisquam praevaricans deputandus est, cum, secundum eundem apostolum, praevaricatio non sit ubi lex non est. (2.) Sed nimirum cum diceret apostolus: Quicumque sine lege peccaverunt, sine lege peribunt, de illa lege agebat quam deus dedit per Moysen, famulum suum, populo suo Israel. Hoc ipsa, quae circumstant, verba eius ostendunt: disputabat enim de Iudaeis et Graecis, id est gentibus, non ad circumcisionem, sed ad praeputium pertinentibus, ideo sine lege eos dicens, quia non acceperant legem, quam

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. Mn ‖ 41 non inc. Mn

CXVIII,XXV,1,23 peribunt

23 Rom. 2,12 21 praevaricator peccator tr. ε H1 Mn P23 So1 | est praevaricator tr. T D ‖ 22 ipse om. F F2 H1 24 vero istum tr. Mc2 ε ζ H1 P23 D So1 X | peccatores] praevaricatores S C1 P23 X; praevaricatores praem. ε Y; terrae add. α2 P6 ma ‖ 25 utique] itaque ε T H1 P23 D So1 ‖ 26 nulla δ | est om. F F2 C1 X ‖ 28 ob om. P6 H1 So1 | ille F δ ε P6 Y P23 ‖ 29 aliqui] alii α2 ‖ 30 praevaricatores ε ζ H1 P23 D So1 ‖ 32 peccator] peccatum F F2 | peccatores] praevaricatores S C1 Y ‖ 34 non est lex tr. P6 lo ma ‖ 35 *peccaverunt V2 F F2 ζ H1 D So1 X ‖ 36 esse] est α2 ‖ 37 at om. π; ad ε H1 (exp.) So1 ‖ 38 igitur] ergo lo ma 40 vobis N Gt P6 Y ‖ 41 peccarunt V2 S C1 | et eorum] ex eis ε ζ Y D 39 dixerat ε ζ H1 Y D So1 ‖ 42 eundem om. F F2 Mn; eodem V2 A | non est lex tr. H1 Mn 2,1 quicumque] qui C1 X ‖ 2 aiebat V2 G P6 H1 (pc.) Mn P23 | dedit deus tr. V2 P6 D ‖ 4 gentibus] de praem. An3 D ‖ 4sq. non … pertinentibus om. α2 ‖ 4sq. praeputione N Gt (ac.uv.) ‖ 5 acceperant lnp. N; acceperunt Gt D; acceperat V2 A

25

30

35

40

5

in psalm. CXVIII,XXV,1 – 3 | 175

10

15

20

5

10

se accepisse gloriabantur Iudaei. Unde ait illis: Si autem tu Iudaeus cognominaris et mi 1573 requiescis in lege et gloriaris in deo. Denique unde ad hanc sententiam venerit, intuendum est, ut diceret: Quicumque sine lege peccaverunt, sine lege peribunt. Ira inquit et indignatio, tribulatio et angustia in omnem animam hominis operantis malum, Iudaei primum et Graeci; gloria autem et honor et pax omni operanti bonum, Iudaeo primum et Graeco: non est enim personarum acceptio apud deum. Ad haec addidit unde nunc quaestio est, et ait: Quicumque enim sine lege peccaverunt, sine lege peribunt; et quicumque in lege peccaverunt, per legem iudicabuntur, hos utique Iudaeos, illos autem Graecos volens intellegi, quoniam de his agebat, utrosque sub peccato esse demonstrans, ut egere se gratia utrique fateantur; propter quod dicit: Non enim est distinctio: omnes enim peccaverunt et egent gloria dei, iustificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem quae est in Christo Iesu. Quos itaque dicit omnes peccasse, nisi Iudaeos et Graecos, de quibus dixerat: Non enim est distinctio? Nam de his et paulo ante: Causati enim sumus inquit Iudaeos et Graecos omnes sub peccato esse. Ac per hoc quicumque sine lege peccaverunt, illa cc 1749 scilicet de qua Iudaei gloriabantur, sine lege peribunt, et quicumque in lege peccaverunt, id est ipsi Iudaei, per legem iudicabuntur. Nec ideo non peribunt, nisi credant in eum qui venit quaerere quod perierat. (3.) Nonnulli quippe etiam catholici tractatores in his apostoli verbis aliter, quam se res habet, parum attendendo sapuerunt, ut dicerent illos perire qui sine lege peccaverunt; hos autem qui in lege peccaverunt iudicari tantummodo, non perire, tamquam per poenas transitorias credantur esse purgandi, sicut ille de quo dictum est: Ipse autem salvus erit, sic tamen quasi per ignem. Sed hoc merito fundamenti bene intellegitur, de quo agebat apostolus, ut hoc diceret. Superius quippe dixerat: Ut sapiens architectus fundamentum posui; alius superaedificat; unusquisque autem videat quomodo superaedificat. Fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus, et cetera usque ad eundem locum, ubi eum dixit per ignem salvari, qui super hoc

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 2,6sq. Rom. 2,17 8 quicumque … peribunt] Rom. 2,12 8 – 11 ira … deum] Rom. 2,8 – 11 12sq. Rom. 2,12 16sq. Rom. 3,22sq. 18sq. Rom. 3,22 19sq. Rom. 3,9 20 – 22 Rom. 2,12 23 Lc. 19,10 3,1 nonnulli … tractatores] cf. Hil. in psalm. 129,8 (CSEL 22, p. 653,23 – 654,2); Hier. dial. c. Pel. 1,29,40 – 43 (CCSL 80, p. 37) 5 1 Cor. 3,15 7 – 9 1 Cor. 3,10sq. 10 cetera … salvari] cf. 1 Cor. 3,12 – 15 6 illis ait tr. lo ma ‖ 7 requiescit δ ‖ 8 induendum δ ‖ 9 et1 om. π | omni anima α2 ‖ 11 enim est tr. D X ‖ 12 ad] et ε ζ H1 Mn Y So1 | addit Mc2 Y ‖ 14 itaque Mc2 δ An3 X | agebatur ε ζ Mn So1 15 utrisque ε Y ‖ 16 est enim tr. α2 H1 D | gloriam V2 F F2 δ S Gt C1 Y So1 ‖ 18sq. est enim tr. Mc2 H1 D 19 de … et1] et de his tr. Mc2 ε T H1 Mn P23 D So1 | et1 om. δ Y | sumus om. δ ‖ 20 esse om. F F2 3,1 apostolis F F2 ‖ 2 adtendendos δ | perire om. δ ‖ 3 peccaverunt2] peccarunt V2 F2 ‖ 6 aiebat F 8 superaedificat2] superaedificet F2 H1 Mn P23 So1 | apostolus om. F F2 H1 | hoc ut tr. H1 Mn So1 ‖ G (pc.) An3 (pc.) P6 H1 Mn ‖ 9 id om. ε H1 Mn Y P23

176 | S. Augustini

fundamentum, non aurum, argentum, lapides pretiosos, sed ligna, fenum, stipulam aedificat, non tamen respuit ne recipiat, nec receptum deserit fundamentum, idque omnibus carnalibus suis, quibus capitur atque succumbit, delectationibus anteponit, cum ad hunc articulum ventum fuerit, ut aut illae deserantur, aut Christus; ubi si non anteponitur Christus, non illi est fundamentum. Omnibus quippe structurae posterioribus partibus anteponitur fundamentum. Nec cogitasse existimo eos qui senserunt non perire de quibus dictum est: per legem iudicabuntur, nisi quia fundamentum habent Christum. Parum ergo attenderunt quod demonstravimus, atque ipsa scriptura clamat, de Iudaeis hoc apomi 1574 stolum dicere, qui sine fundamento sunt Christo. Quis autem Christianus dixerit non perire Iudaeum, si non credat in Christum, sed tantummodo iudicari, cum Christus ipse ad eandem gentem, propter oves quae inde perierunt, se missum esse testetur, et tolerabilius dicat futurum Sodomitis in die iudicii, qui utique sine lege perierunt, quam civitati Iudaeae, quae in eum non credidit tanta virtute mirabilia facientem? (4.) Si ergo apostolus, secundum legem quam deus per Moysen populo Israel dedit, ceteris autem gentibus non dedit, sine lege dixit esse ceteras gentes, quid intellecturi sumus in isto psalmo dictum esse: praevaricantes aestimavi omnes peccatores terrae, nisi intellegamus aliquam legem non per Moysen datam, cc 1750 secundum quam sunt praevaricantes ceterarum gentium peccatores? Ubi enim lex non est, nec praevaricatio. Quae ista lex est, nisi forte illa de qua idem dicit apostolus: Gentes quae legem non habent, naturaliter quae legis sunt faciunt; hi legem non habentes, ipsi sibi sunt lex? Secundum hoc ergo quod dicit: legem non habentes sine lege peccaverunt et sine lege peribunt, secundum id vero quod ait: ipsi sibi sunt lex, non immerito praevaricatores aestimantur omnes peccatores terrae. Nullus enim est qui faciat alteri iniuriam, nisi qui fieri nolit sibi, et in hoc transgrediatur naturae legem, quam non sinitur ignorare, dum id quod facit non vult

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖

4,2 quid inc. K

21sq. Christus … perierunt] cf. Mt. 15,24 23sq. tolerabilius … Iudaeae] cf. Mt. 10,15; 11,20 – 24; Lc. 10,12 – 15 4,1sq. apostolus … gentes] cf. Rom. 2,14 5sq. Rom. 4,15 7sq. Rom. 2,14 8 legem non habentes] Rom. 2,14 8sq. sine … peribunt] Rom. 2,12 11 cf. Tob. 4,16 (Mt. 7,12; Lc. 6,31) 11 argentum] non praem. α2 δ C1 H1 (pc.) Y | lapides] non praem. Mc2 F2 G (pc.) ‖ 12 ne] nec π (exc. G) N Gt C1 Y X ‖ 13 capitur] patitur F F2 ‖ 14 ad hunc] adhuc Mc2 N H1 Y So1 | ut om. H1 Mn So1 | illo δ 15 ubi om. α2 | ille ε ‖ 17 eos existimo tr. α2 ‖ 20 Christi α2 ‖ 22 perierant lo ma | se missum] remissius ε ‖ 23 perierunt] peccaverunt ζ H1 Mn So1 ‖ 24 Iudae V2 Mn 4,1 populo] populus δ; suo add. V2 F F2 ‖ 2 ceteras] inter ceteros F F2 | quod δ ‖ 3 aestimavi] deputavi α2 K ‖ 4 aliquam] aliam H1 Mn So1 w ‖ 6 est ista lex tr. C1 H1 Mn So1 X | nisi] si F F2 | qua idem] quo K ‖ 6sq. apostolus dicit tr. δ Mn X ‖ 7 hii F2 K P6 H1 Mn; hic Mc2; autem add. F F2 ‖ 8 habentes1] habent F F2 | lex] leges F F2 | ergo om. π S C1; exp. H1 ‖ 9 et om. ε ζ H1 D So1 | id om. α2 ‖ 10 aestimantur] aestimant vir K ‖ 11 voluerit K ‖ 12 transgrediuntur F F2 Mn; transgreditur ε ζ H1 P23 D So1 ma | naturalem α2 P6

15

20

5

10

in psalm. CXVIII,XXV,3 – 5 | 177

15

5

10

15

20

pati. Numquid autem lex ista naturalis non erat in populo Israel? Erat plane, quoniam et ipsi homines erant. Sine lege autem naturali essent, si praeter naturam generis humani esse potuissent. Multo magis ergo praevaricatores facti sunt lege divina, qua naturalis illa sive instaurata, sive aucta, sive firmata est. (5.) Iam vero si in omnibus peccatoribus terrae non incongrue deputantur et parvuli propter originalis vincula peccati, etiam ipsi in similitudine praevaricationis Adae ad illam praevaricationem pertinere monstrantur, quae, data lege in paradiso, prima commissa est; ac per hoc recte, nullo prorsus excepto, praevaricatores aestimantur omnes peccatores terrae. Omnes autem peccaverunt et egent gloria dei. Omnes igitur praevaricantes gratia salvatoris invenit, alios magis, alios minus. Quanto enim legis maior in quocumque cognitio, tanto minor peccati excusatio; quanto minor peccati excusatio, tanto manifestior praevaricatio. Restabat ergo ut omnibus non sua, sed dei, id est a deo donata iustitia subveniret. Unde ait apostolus: per legem cognitio peccati – non ergo ablatio, sed cognitio –, nunc autem sine lege inquit iustitia dei manifestata est, testificata per legem et prophetas. Proinde etiam iste subiunxit: propterea inquit dilexi testimonia tua, tamquam diceret: ‘Quoniam lex sive in paradiso data, sive naturaliter insita, sive in litteris promulgata, praevaricantes fecit omnes peccatores terrae, propterea dilexi testimonia tua, quae sunt in lege tua, de gratia tua, ut non sit in me iustitia mi 1575 mea, sed tua’. Lex enim ad hoc prodest, ut mittat ad gratiam; non solum enim quod attestatur manifestandae iustitiae dei, quae sine lege est, verum etiam hoc ipso quod praevaricantes facit ita ut etiam littera occidat, ad vivificantem spiritum confugere timore compellit, per quem peccatorum deleatur universitas, et recte factorum caritas inspiretur, propterea inquit dilexi testimonia tua. Quidam codices habent cc 1751 semper, quidam non habent. Sed si est, sic accipiendum est semper ut intellegatur

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 5,12 propterea inc. K ‖ 16 tua des. K

‖

5,2sq. Rom. 5,14 3sq. ad … est] cf. Gen. 3,6 5 Rom. 3,23 10 Rom. 3,20 14 praevaricantes fecit] cf. Rom. 2,27 18 littera occidat] cf. 2 Cor. 3,6

13 pati des. K

10sq. Rom. 3,21

14 autem] esse δ ‖ 15 humani generis tr. ε ζ H1 Mn P23 D So1 ma | facti om. α2 ‖ 16 qua] quae α2 δ 5,1 hominibus ε T H1 Mn So1 ‖ 2 similitudinem S ε ζ H1 Mn P23 D So1; multitudine α2 ‖ 3 monstratur F N Gt H1 Mn Y So1 ‖ 4 nulla N Gt Y ‖ 5 terrae *om. ε ζ Y | autem] enim ζ Mn | gloriam F δ S N Gt C1 Y domini F F2 ‖ 6 magis] maius ε H1 Mn Y D So1 ‖ 7 quocumque cognitio] quoque cognitio V2 δ S; una cognitio quoque F F2; unaquoque cognitio Mc2 | peccati] peccator δ ‖ 8 quanto … excusatio N Gt ζ Mn Y So1 ma, *om. cett. ‖ 9 omnibus An3 D ma; hominibus cett. ‖ 10 oblatio A So1 | autem] ergo Mn Y ‖ 11 inquit om. H1 Mn So1 | testificata] est add. V2 H1 ‖ 12 inquit ε ζ D ma; *om. cett. ‖ 14 praevaricatores ε ζ H1 Mn So1 ‖ 15 de … tua3 om. S C1 ‖ 17 ipsum Mc2 F2 ‖ 18 fecit δ ε ζ H1 Mn So1 | occidit F2 A Mn X ‖ 20 dilexi inquit tr. π S Y D | tua] semper add. An3 Y D ‖ 21 quidam] codices add. ε Y D | quidam … semper2 om. ε Y D | ut] sic add. ε ζ H1 Mn Y D So1 ma

178 | S. Augustini

‘quamdiu hic vivitur’. Hic sunt enim necessaria testimonia de lege et prophetis attestantia iustitiae dei, qua iustificamur gratis; hic sunt et nostra testimonia necessaria, pro quibus ipsam, quae hic agitur, vitam martyres finierunt. (6.) Cognita itaque dei gratia, quae sola liberat a praevaricatione, quae legis cognitione committitur, orando dicit: confige clavis a timore tuo carnes meas. Sic enim expressius interpretati sunt quidam nostri, quod Graece uno verbo dici potuit, id est καθήλωσον. Hoc alii confige dicere voluerunt, nec addiderunt clavis, atque ita, dum volunt uni verbo Graeco unum Latinum interpretando reddere, sententiam minus explicaverunt, quoniam in eo quod est confige, non sonant clavi; καθήλωσον autem sine clavis intellegi non potest, nec nisi duobus verbis Latine dici potest, sicut dictum est: confige clavis. Ubi quid vult intellegi, nisi quod ait apostolus: Mihi autem absit gloriari, nisi in cruce domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo? Et iterum: Christo inquit confixus sum cruci; vivo autem iam non ego, vivit vero in me Christus. Quod quid est aliud, nisi: non est in me iustitia mea, quae ex lege est, in qua praevaricator effectus sum, sed iustitia dei, id est quae mihi ex deo est, non ex me? Sic quippe in me vivit, non ego, sed Christus, qui factus est nobis sapientia a deo et iustitia et sanctificatio et redemptio, ut, quemadmodum scriptum est, qui gloriatur, in domino glorietur; item dicit: qui autem Iesu Christi sunt, carnem suam crucifixerint cum passionibus et concupiscentiis. Cum hic dictum sit quod ipsi crucifixerint carnem suam, in isto tamen psalmo deus rogatur ut id faciat, cui dicitur: confige clavis a timore tuo carnes meas, ut intellegamus etiam id quod recte facimus, gratiae dei esse tribuendum, qui in nobis operatur et velle et operari pro bona voluntate. (7.) Sed quid sibi vult quod, cum dixisset: confige clavis a timore tuo carnes meas, addidit: a iudiciis enim tuis timui? Quid est confige a timore

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3 meas des. K ‖ 17 qui inc. K ‖ 21 voluntate des. K

‖

6,2 orando inc. K

22sq. testimonia … dei] cf. Rom. 3,21 6,10sq. Gal. 6,14 12sq. Gal. 2,19sq. 13 non … est3] cf. Phil. 3,9 15 – 17 1 Cor. 1,30sq. 17sq. Gal. 5,24 21 cf. Phil. 2,13 22 hic] mihi H1 Mn So1 | testimonia necessaria tr. ε ζ H1 Mn D So1 ma ‖ 24 finientur δ 6,5 chateloson V2; catheloson Mc2 (cathelosom) F δ S C1 Y P23 X; catholoson F2 P6 D; atholoson N Gt T 6 uni verbo Graeco S H1 (pc.) Y P23; unum verbum Graecum ζ; Mn; adoloson An3; aθωΛωσωΝ H1 ‖ uno verbo Graeco cett. ma | uno Latino ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 7 scientiam δ | quoniam] quod δ | sonat N ζ Mn P23 | clavi] clavis ε ζ H1 Mn Y P23 So1 ‖ 8 catheloson π S Y P23; catholoson ε ζ H1 Mn D So1 | Latini F F2 12 vero] autem An3 D So1 ‖ 13 quid est] quidem F2 S H1 ‖ 17 sunt Iesu Christi tr. lo ma So1 ‖ suam om. V2 C1 H1 Mn So1 ma ‖ 18 hoc H1 Mn So1 | crucifixerunt α2 S An3 T H1 (pc.) Mn D X ma ‖ 19 id] tamen add. ε H1 Mn Y So1 | claves δ ‖ 20 id om. ε ζ ‖ 21 tribuendam F2 A; retribuendum N Gt Mn D So1 | nobis om. K | operare K 7,1 claves δ ‖ 2 quid] quod δ ‖ 2sq. a timore tuo configere F F2 ‖ 2 a2 om. V2 ε ζ H1 Mn Y So1

v. 120

5

10

15

20

in psalm. CXVIII,XXV,5 – 7 | 179

5

10

15

20

25

tuo, timui enim? Si iam timuerat, vel timebat, cur adhuc, ut a timore suo deus crucifigeret carnes eius, orabat? An addi sibi volebat timorem, ut tantum timeret, quantum sufficeret crucifigendis suis carnibus, id est concupiscentiis affectibusque carnalibus, tamquam dicens: ‘Perfice in me timorem tuum: timui enim a iudiciis cc 1752 tuis’? Sed est hic alius altior sensus, quantum deus donat, scrutato sinu scripturae mi 1576 huius eruendus. confige inquit clavis a timore tuo carnes meas: a iudiciis enim tuis timui, hoc est a timore tuo casto, qui permanet in saeculum saeculi, carnalia mea desideria comprimantur. a iudiciis enim tuis timui, cum mihi lex minaretur poenam, quae mihi non poterat dare iustitiam. Sed hunc timorem, quo poena metuitur, consummata caritas foras mittit, quae non timore poenae, sed delectatione iustitiae liberos reddit. Timor namque iste, quo non amatur iustitia, sed timetur poena, servilis est, quia carnalis est, et ideo non crucifigit carnem; vivit enim peccandi voluntas, quae tunc apparet in opere quando speratur impunitas. Cum vero poena creditur secutura, latenter vivit: vivit tamen. Mallet enim licere et dolet non licere quod lex vetat, quia non spiritaliter delectatur eius bono, sed carnaliter malum metuit quod minatur. Timore autem casto ipsa, quae hunc timorem foras mittit, peccare timet caritas, etiamsi sequatur impunitas, quia nec impunitatem iudicat secuturam, quando amore iustitiae peccatum ipsum deputat poenam. Tali timore carnes crucifiguntur, quoniam carnales delectationes, quae legis littera vetantur potius quam vitantur, spiritalium bonorum delectatione vincuntur, et eadem usque ad perfectionem crescente victoria perimuntur. confige ergo clavis inquit a timore tuo carnes meas: a iudiciis enim tuis timui, hoc est ‘da mihi castum timorem, ad quem petendum me tamquam paedagogus timor legis ille perduxit, quo timore a iudiciis tuis timui’.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ tiam des. K

7,10 hoc inc. K ‖

12 iusti-

7,10 timore … saeculi] cf. Ps. 18,10 12sq. 1 Io. 4,18 26 paedagogus … legis] cf. Gal. 3,24 3 timui] timuit An3 P6 H1 (pc.) | si] enim add. ε ζ H1 Mn Y D So1 | iam] autem α2 | ut om. N Gt T H1 Mn So1 7 est hic tr. P6 D | sensus altior tr. δ ‖ 9 claves δ | enim om. F F2 ‖ 12 quod N H1 So1 ‖ 12sq. consumata α2 Y ‖ 13 quae] quem δ ‖ 14 reddet Gt An3 Y | quo] quod H1 So1 | iustitiae Gt (uv.) Y So1; lnp. N poenae Y X ‖ 15 quia … est2 om. ε T Y ‖ 16sq. creditur poena secura δ ‖ 17 et … licere2 om. δ 20 timet] et add. δ ‖ 21 secutura Mc2 F2 | amore lnp. N; amor Gt An3 (pc.) H1 Mn; a timore F F2 | ipsa N Gt H1; ipsam An3 Mn Y ‖ 22 litteras δ ‖ 23 vetuntur H1 Mn So1 ‖ 24 ad om. An3 D | ergo confige tr. ε ζ H1 Mn D So1 | claves δ | inquit clavis tr. P6 H1

180 | S. Augustini

SERMO XXVI [De versu psalmi feci iudicium et iustitiam et reliqua]

(1.) Istos magni psalmi huius versus considerandos nunc suscepimus atque tractandos: feci iudicium et iustitiam; ne tradas me nocentibus me. Non mirum est eum fecisse iudicium et iustitiam, qui superius poposcerat a timore dei, utique casto, configi clavis carnes suas, hoc est carnales concupiscentias, quae solent quominus rectum sit nostrum impedire iudicium. Quamvis autem sive rectum, sive pravum in nostri sermonis usu iudicium nuncupetur, unde hominibus et in evangelio dicitur: ‘Nolite iudicare personaliter, sed rectum iudicium iudicate’, tamen hoc loco ita positum est iudicium tamquam, si rectum non fuerit, non debeat cc 1753 iudicium nominari, alioquin non sufficeret dicere: feci iudicium, sed diceretur: ‘Feci rectum iudicium’. Hoc genere locutus est dominus Iesus, ubi ait: Relinquitis graviora legis: iudicium et misericordiam et fidem. Et hic enim iudicium sic positum est tamquam non sit iudicium si perversum est, et multis divinarum scripturarum locis ita ponitur, quale illud est: Misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine, et illud apud Isaiam: Exspectavi ut faceret iudicium, fecit autem iniquitatem. Non ait: ‘Exspectavi ut faceret iudicium iustum, fecit autem iniquum’, sed tamquam ideo iam iudicium sit, quia iustum est, nec sit iudicium quod iniustum est. mi 1577 Iustitia vero non solet dici bona iustitia, vel mala iustitia, sicut aliquando dicitur bonum malumve iudicium. Sed eo ipso iam bona est quia iustitia est. Sic ergo habet loquendi consuetudo, ut dicatur et bonum iudicium et malum iudicium, quemadmodum habet, ut dicatur et bonus iudex et malus iudex; sic autem non dicitur bona iustitia, vel mala iustitia, sicut non dicitur bonus iustus et malus iustus, quia continuo bonus quisque, si iustus. Iustitia ergo virtus est animi magna praecipueque laudabilis, de qua nunc non est copiosius disputandi necessitas. Iudicium vero, quando nonnisi in bono ponit distinctior loquendi ratio, huius virtutis est operatio. Qui enim habet iustitiam, recte iudicat; immo, secundum istam locutionem, qui

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ K | me2 des. K

CXVIII,XXVI,1,2 feci inc.

CXVIII,XXVI,1,3 superius] cf. Ps. 118,120 3sq. timore … casto] cf. Ps. 18,10 6sq. in evangelio] cf. Io. 7,24 10sq. Mt. 23,23 13 Ps. 100,1 14 Is. 5,7 CXVIII,XXVI,argumentum om. α2 ζ D ma | iustitiam] ne tradas me add. ε | et2 om. Mn | reliqua] cetera X 1,1 magni *om. π; exp. H1 ‖ 2 ne] non Mc2 δ An3 D X w | me2 om. S H1 ‖ 4 confige Mc2 Y | confici clavi δ | quae] qui N (lnp.) Gt C1 (ac.) ‖ 6 nostris F F2 H1 So1 | et lnp. N; om. α2 Gt An3 ζ H1 Mn D So1 ma 10 Iesus om. α2 | reliquistis An3 ζ D ma; relinquistis N Gt ‖ 12 divinorum V2 δ ‖ 14 iudicium] iustum add. ε Y | non … 15 iniquum om. α2 ε T Y ‖ 16 iniustum] iustum H1 Mn So1 ‖ 17 solet] solum Mn So1 ‖ 18 malum vel δ S | bono Mc2 X ‖ 19 consuetudo loquendi tr. ε ζ H1 Mn D So1 ma | ut … 20 20 sic] si δ ‖ 22 ergo] vero δ | animae An3 H1 Mn D So1 | praecipuaque F2 So1 habet om. F F2 ‖ 23 necessitas disputandi tr. δ ‖ 24 ponitur G ζ P23; lnp. N

v. 121

5

10

15

20

25

in psalm. CXVIII,XXVI,1 – 3 | 181

30

5

10

15

v. 122

habet iustitiam, iudicat, quia nec iudicat, si non recte iudicat, et iustitiae nomine hoc loco non ipsa virtus, sed opus eius significatum est. Quis enim facit in homine iustitiam, nisi qui iustificat impium, hoc est per gratiam suam ex impio facit iustum? Unde ait apostolus: Iustificati gratis per gratiam ipsius. Facit ergo iustitiam, id est opus iustitiae, qui habet in se iustitiam, id est opus gratiae. (2.) feci inquit iudicium et iustitiam; ne tradas me nocentibus me, id est ‘Feci iudicium iustum, ne tradas me illis qui me propterea persequuntur’. Nam etiam quidam codices habent: ne tradas me persequentibus me. Quod enim Graece dictum est τοῖς ἀντιδικοῦσι, quidam interpretati sunt nocentibus, quidam persequentibus, quidam calumniantibus. Miror autem omnium quos in promptu habere potui codicum nusquam me legisse adversantibus, cum sine controversia quod Graece ἀντιδίκος, hoc Latine adversarius appellatur. Orans itaque, ne tradatur a domino adversantibus sibi, quid orat, nisi quod oramus cum dicimus: Ne nos inferas in tentationem? Adversarius est enim de quo dicit apostolus: Ne forte tentaverit vos qui tentat. Ei tradit deus quem deserit. Eum cc 1754 quippe ille non decipit, quem iste non deserit, in voluntate sua praestans decori hominis virtutem; ab illo autem qui dixerat in abundantia sua: Non movebor in aeternum, avertit faciem suam, et factus est conturbatus sibique monstratus. Quisquis igitur a timore dei casto crucifixas habet carnes suas et, nulla carnali corruptus illecebra, facit iudicium opusque iustitiae, orare debet, ne adversantibus tradatur, id est ne, timendo perpeti mala, ad facienda mala persequentibus cedat. A quo enim accipit victoriam concupiscentiae, ne voluptate pertrahatur, ab illo etiam robur patientiae, ne dolore frangatur, quoniam, de quo dicitur: Dominus dedit suavitatem, de illo etiam dicitur: Ab ipso est patientia mea. (3.) Denique sequitur: excipe servum tuum in bonum; non calumnientur mihi superbi. Illi impellunt ut cadam in malum; tu excipe in bonum. Qui

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 2,1 feci inc. K ‖ 2 persequuntur des. K ‖ 13sq. quisquis inc. K ‖ 16 cedat des. K ‖ 3,1 excipe inc. K ‖ 2 bonum des. K 28 iustificat impium] cf. Rom. 4,5 29 Rom. 3,24 2,9 Mt. 6,13 10 1 Thess. 3,5 11 – 13 in … conturbatus] cf. Ps. 29,7sq. 12sq. Ps. 29,7 14 timore … casto] cf. Ps. 18,10 18 Ps. 84,13 19 Ps. 61,6 26 nec] non Mc2 Mn | iudicat et] iudicaret ε H1 Mn Y | et om. ζ ‖ 27 enim om. δ | fecit Gt ζ H1 Mn Y So1 28 fecit V2 So1 ‖ 29 ait om. An3 D | id … 30 iustitiam om. α An3 P23 ‖ 30 qui … gratiae om. C1 Y 2,1 inquit om. K | ne] non δ w ‖ 2 propterea me tr. D ma ‖ 3 me2 om. α S C1 P23 X ‖ 4sq. quidam persequentibus om. δ ‖ 5 quidam calumniantibus om. ε ζ H1 Mn So1 ‖ 6 numquam ε ζ Y ‖ 7 anτιdιcos π S ε C1 Mn Y P23 D; antidicus H1 So1; antedicos ζ | appelletur C1 Y P23 D So1 X ma ‖ 9 cum dicimus om. H1 Mn So1 ‖ 10 ei] et α2 δ S N Gt P6 Y P23 X | tradit] tradidit α2 δ An3 C1; tradat S ‖ 13 monstratur S 16 perpetim N (uv.) Gt H1 Mn So1 ‖ 17 accepit Mn So1 | voluntate α2 ε T Mn So1 w T C1 Mn X ‖ 18 dedit] dabit α2 H1 (pc.) ma | suavitatem] suam virtutem δ ‖ 19 est] enim Mn So1; enim praem. ε ζ H1 D; enim add. lo ma 3,1 bono ε T | non] ne δ; ut non ε ζ D ‖ 2 mihi] me ε P6 P23 D | cadant Mc2 S N Gt Y

182 | S. Augustini

autem interpretati sunt: non calumnientur me, Graecam locutionem secuti sunt, mi 1578 Latinae linguae minus usitatam. An forte habet vim cum dicitur: non calumni-

entur me, quam haberet si diceretur: ‘Non me capiant calumniando’? (4.) Multae autem possunt intellegi calumniae superborum, a quibus humilitas Christiana despicitur, sed illa vel maxima est – si homines hoc loco accipiuntur superbi – quod a nobis mortuum calumniantur coli. Humilitas quippe ipsa Christiana Christi morte insinuatur commendaturque divinitus. Haec autem calumnia utrisque infidelibus, id est Iudaeis gentibusque, communis est. Habent calumnias suas etiam haeretici, singulis quibusque haeresibus proprias; habent et schismatici, quos omnes superbia de membrorum Christi compage praecidit. Ipsius autem diaboli calumnia quanta vel qualis est! Calumniatus est iusto, dicens: Numquid gratis colit Iob deum? Quorum omnium calumniae superborum tamquam colubrorum venena vincuntur, cum vigilantissima et diligentissima pietate Christus crucifixus attenditur. Propter quod praefigurandum Moyses, deo miserante ac iubente, exaltavit in eremo similitudinem serpentis in ligno, ut similitudo carnis peccati crucifigenda praefiguraretur in Christo. Hanc intuentes salutiferam crucem omne calumniantium superborum virus expellimus, quam prorsus etiam iste quodammodo valde intente intuens ait: oculi mei defecerunt in salutare tuum et in eloquium iusticc 1755 tiae tuae. Christum quippe ipsum deus propter similitudinem carnis peccati peccatum pro nobis fecit, ut nos simus iustitia dei in ipso. In huius igitur eloquium iustitiae dei defecisse dixit oculos suos ardenter et sitienter intuendo, dum, memor infirmitatis humanae, divinam in Christo desiderat gratiam. (5.) Propter quod sequitur: fac cum servo tuo secundum misericordiam tuam, non utique secundum iustitiam meam. et iustificationes inquit tuas edoce me: illas procul dubio, quibus deus facit iustos, non ipsi se.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖

4,18 in2 inc. K

4,8sq. Iob 1,9 12sq. Moyses … ligno] cf. Num. 21,8; Io. 3,14 13 similitudo … peccati] cf. Rom. 8,3 17 Christum … peccati] cf. Rom. 8,3 18 peccatum … ipso] cf. 2 Cor. 5,21 3 calumniantur P23 So1 ‖ 4 habet] *hanc praem. ε T H1 Mn Y D So1 | non] ne δ ‖ 4sq. calumniantur P23 So1 ‖ 5 haberet si diceretur] habere videretur α2 4,1 possunt] possent ε H1 | intellegi possunt tr. Mc2 F | a om. ε ζ H1 Mn Y So1 ‖ 2 excipiuntur C1 (pc.) H1 ‖ 3 quod] qui An3 (ac.) ζ | calumnientur N Gt H1 Mn ‖ 5 gentibusque] et gentibus Mn D ‖ 8 calumnias F F2 | est1] sit ε ζ H1 Mn Y D So1 | calumniatus] qua praem. ε ζ C1 (ac.) H1 Mn D So1 X ma 8sq. gratis Iob colit tr. α P6 Y P23 D X; Iob gratis colit tr. δ ‖ 9 dominum S N Gt C1 Y ma 12 figurandum Mc2 Y ‖ 13sq. praefiguretur δ 10sq. vincuntur] dicuntur ε T H1 Mn Y So1 X ‖ 14 omnem Gt Mn; omnium Mc2 An3 ‖ 15 viros S N Gt ‖ 16 salutari tuo δ ‖ 17 ipsum] vult intellegi add. K ‖ 19 dicit F2 P6 P23 X ma | oculos suos dixit tr. Mc2 Mn | induendo δ ‖ 20 in Christo] Christi ε ζ H1 Mn 5,2 tuas inquit tr. S T w ‖ 3 doce F2 ε ζ H1 D X w ma | fecit δ | ipsi se] ipse α2 X; ipse se K N

5

5

10

15 v. 123

20 v. 124

in psalm. CXVIII,XXVI,3 – 7 | 183

v. 125

5 v. 126

5

10

15

(6.) servus tuus sum ego. Neque enim bene mihi cessit quando esse volui liber meus, non servus tuus. da mihi intellectum, ut sciam testimonia tua. Numquam est intermittenda ista petitio. Non enim sufficit accepisse intellectum et dei testimonia didicisse, nisi semper accipiatur, et quodam modo semper bibatur de fonte lucis aeternae. Testimonia quippe dei, quanto fit quisque intellegentior, tanto magis magisque sciuntur. (7.) tempus inquit faciendi domino. Id enim plures codices habent; non, ut quidam, domine. Quod ergo tempus, vel quid faciendi voluit intellegi domino? Illud quidem quod paulo ante dixerat: fac cum servo tuo secundum misericordiam tuam, hoc faciendi tempus domino. Quid est autem, nisi gratia quae in Christo suo tempore revelata est? De quo tempore ait apostolus: Cum autem venit plenitudo temporis, misit deus filium suum. Propter quod alibi etiam testimonium propheticum adiungens, ubi dixit: Tempore acceptabili exaudivi te, et in die salutis mi 1579 adiuvi te, ecce nunc inquit tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. Sed quid est quod, tamquam volens ostendere tempus domino esse faciendi, continuo subiunxit: dissipaverunt legem tuam, velut propterea tempus esset faciendi domino quia eius legem dissipaverunt superbi, qui ignorantes dei iustitiam et suam volentes constituere, iustitiae dei non sunt subiecti? Quid est enim: dissipaverunt legem tuam, nisi praevaricationis iniquitate eius integritatem non custodierunt? Oportebat ergo ut superbis et de libertate sui arbitrii praesumentibus lex daretur, qua praevaricata quicumque compuncti humiliarentur, non iam per legem, sed per fidem ad subvenientem currerent gratiam. Dissipata ergo lege, tempus fuit ut per unigenitum filium dei misericordia mitteretur. Lex enim subintravit, ut abundaret delictum: quo delicto lex dissipata est et opportuno iam tempore Christus advenit, ut, ubi abundavit delictum, superabundaret gratia.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 6,3 petitio des. K 5 testimonia inc. K ‖ 7,1 domino des. K ‖ 3 illud inc. K ‖ 6 suum des. K ‖ 10 dissipaverunt inc. K ‖ 11 superbi des. K ‖ 12 quid inc. K ‖ 13sq. custodierunt des. K ‖ 18 quo inc. K 7,5sq. Gal. 4,4 7sq. 2 Cor. 6,2; cf. Is. 49,8 11sq. Rom. 10,3 17sq. Rom. 5,20 19 ubi … gratia] cf. Rom. 5,20 6,1 servus] autem add. K | ego sum tr. V2 F F2 ma | mihi bene tr. δ P23 ‖ 2 ut] et χ C1 Y P23 X w ma sciam] discam ε ζ H1 Mn So1 ‖ 3 intermittenda est tr. lo ma ‖ 4 bibat δ ‖ 5 fecit δ 7,2 quid] quod Mc2 δ X | faciendo H1 So1 ‖ 3 quidem om. K; quidam H1; quod est S | quod om. δ 5 venerit α2 ‖ 8 inquit om. α2 ‖ 9 ostenderet N Gt H1 Mn 4 autem om. An3 P6 C1 (pc.) D ‖ 10 subiungitur Mc2; subiungit F F2 | esset] esse α2 A S Gt ζ C1 Mn Y P23 So1 X ‖ 11 faciendi om. ε T H1 Mn So1 | qui] quia α2 ‖ 12 volentes] quaerentes ε ζ H1 Mn Y D So1 | statuere ε ζ H1 Mn D So1 ‖ 14 oportebat] ergo add. S ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma ‖ 15 iam] tam π (exc. F; uv. V2) An3 ‖ 16 curreret N Gt H1 Mn So1 ‖ 17 misericordiam V2 A S ‖ 19 gratiam F2 S H1

184 | S. Augustini

cc 1756

(8.) ideo inquit dilexi mandata tua super aurum et topazion. Id agit gratia, ut dilectione impleantur mandata dei, quae timore non poterant. Gratia quippe dei diffunditur caritas in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis. Propter quod et ipse dominus dicit: Non veni legem solvere, sed implere; et idem apostolus: Plenitudo legis caritas est. Ideo super aurum et topazion; hoc enim et in alio psalmo legitur: super aurum et lapidem pretiosum multum. Topazion quippe lapidem multum perhibent esse pretiosum. In testamento autem veteri latentem gratiam, tamquam velo interposito, non intellegentes – quod significabatur quando in faciem Moysi intendere non valebant – propter mercedem terrenam atque carnalem dei mandata facere conabantur neque faciebant, quia non ipsa, sed aliud diligebant. Unde illa non erant opera volentium, sed onera potius invitorum. Cum vero ipsa mandata diliguntur super aurum et lapidem pretiosum multum, omnis prae ipsis mandatis terrena vilis est merces, nec ulla ex parte comparantur quaecumque alia hominis bona his bonis, quibus ipse homo fit bonus. (9.) propterea inquit ad omnia mandata tua corrigebar. Utique corrigebar, quia diligebam, atque illis rectis, ut etiam ipse rectus fierem, dilectione cohaerebam. Iam illud quod adiungit, consequens erat: omnem inquit viam iniquam odio habui. Unde enim fieri poterat, ut iniquam viam non odisset diligens rectam? Nam sicut aurum et lapidem pretiosum si diligeret, odisset profecto quidquid ei talium rerum damnum posset inferre, ita, quoniam dei mandata diligebat, oderat iniquitatis viam, quemadmodum aliquod immanissimum marini itineris saxum, ubi tam pretiosarum rerum necesse est pati naufragium. Quod ut non contingat, longe inde velificat qui in ligno crucis cum mandatorum divinorum mercibus navigat.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 8,2 poterant des. K 5 ideo inc. K ‖ 7 pretiosum des. K ‖ 12 omnis inc. K ‖ 9,3 cohaerebam des. K ‖ 4 omnem inc. K ‖ 5 rectam des. K 8,3sq. Rom. 5,5 4 Mt. 5,17 5 Rom. 13,10 6 Ps. 18,11 7sq. cf. 2 Cor. 3,14 8sq. velo … valebant] cf. Ex. 33,33.35; 2 Cor. 3,13 8,1 agit] ait F F2 ‖ 2 dilectione] in praem. π | timore] impleri add. α2 ‖ 5 item G H1 (pc.) | est caritas tr. F2 Mn | est om. π (exc. F2) S ma ‖ 6 et1 om. F F2 X; exp. N | legimus ε ζ H1 Mn D So1 | super] semper N Gt ‖ 9 facie V2 δ ‖ 11 erunt δ T ‖ 12 diligantur π | omnis] ergo add. K | prae] pro K; praeter ε P6 C1 Y D X ‖ 13 ipsa mandata An3 P6 C1 (pc.) Y D | est om. δ ‖ 14 alio δ | fit bonus homo tr. ε H1 Mn So1 9,1 corrigebar1 (ita et Psalt. Ver.)] dirigebar Mc2 N H1 Mn X w ‖ 2 dilectionem V2 Mc2 A χ Gt H1; lnp. N 4 erat] ait δ | inquit om. An3 D ‖ 6 pretiosum] multum add. V2 F2 | si om. δ P23 ‖ 7 ita] et praem. ε H1 Mn Y D X | oderat om. ε T H1 Mn Y D So1; oderit δ ‖ 8 viam] evitabat add. An3 D | aliquid Mc2 So1 | saxum] declinabat add. ζ ‖ 9 contingant N Gt Y

v. 127

5

10

v. 128

5

10

in psalm. CXVIII,XXVI,8 – CXVIII,XXVII,2 | 185

SERMO XXVII

mi 1580

[De versu psalmi mirabilia testimonia tua, domine, et cetera]

v. 129

5

10

15

5

(1.) Verba psalmi haec sunt de quibus, adiuvante domino, disputaturi sumus: mirabilia testimonia tua; propter hoc scrutata est ea anima mea. Quis enumerat saltem generatim testimonia dei? Caelum et terra, visibilia et invisibilia opera eius dicunt quodammodo testimonium bonitatis et magnitudinis eius; et ipse cursus frequens usitatusque naturae, quo temporum rapacitas volvitur, in rerum cc 1757 quarumcumque generibus, quamvis temporalibus atque mortalibus, quae certe consuetudine viluerunt, si pius considerator advertat, perhibet testimonium creatori. Quid autem harum est quod non sit mirabile, si unumquodque non usu, sed ratione metiamur? Si vero, tamquam sub unius contemplationis aspectu, velut audeamus cuncta contueri, nonne fit in nobis quod ait propheta: Consideravi opera tua et expavi? Et tamen iste non est ipsa rerum admiratione perterritus, sed eam potius dixit esse causam, cur ea debuerit scrutari, quia mira sunt. Cum enim dixisset: mirabilia testimonia tua, secutus adiunxit: propter hoc scrutata est ea anima mea, quasi factus sit ipsa pervestigandi difficultate curiosior. Quanto enim quaeque res abstrusiores habet causas, tanto est mirabilior. (2.) Si ergo nobis homo talis occurrat, qui propter hoc dicat se scrutari testimonia dei, quia mirabilia sunt, cum plena sit eis, et quae conspicitur et quae non conspicitur, universa creatura, nonne compescimus eum dicentes: Altiora te ne quaesieris et fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae tibi praecepit dominus, illa cogita semper? Sed si nobis respondeat et dicat: ‘Haec ipsa quae praecepit dominus, et quae iubetis ut cogitem, mirabilia sunt eius testimonia: eum quippe et dominum quia iubet, et bonum et magnum quia talia iubet, esse testantur’, numquid audebimus hominem ab eorum scrutatione revocare, ac non potius, ut sedulo id agat et

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ lia inc. K | mea des. K

CXVIII,XXVII,1,2 mirabi-

CXVIII,XXVII,1,10sq. Hab. 3,2 2,3 – 5 Sir. 3,22 CXVIII,XXVII,argumentum om. α2 ζ ma | tua … cetera om. V2 | domine om. S C1 X | domine et cetera om. δ 1,2 propter hoc] propterea δ D ‖ 3 saltim α2 δ ε T C1 | terram π | et invisibilia om. ε T Y D ‖ 5 usitatus quae A N Gt | quod ε H1 Mn So1 | rapacitatis N Gt; rapacitate An3 T D | solvitur ε T H1 Mn Y ‖ 6 quarumcumque ε ζ Y D; quarum π S P23; quarumque C1 H1 Mn So1 X ma | atque] quae (vel -que) V2 F F2 δ 7 consuetudinis π | si pius] saepius F ε H1 Mn Y P23 So1 | perhibet] per idem ε | creatore H1 Mn 8 horum G (pc.) An3 P6 H1 Mn D So1 X ma; harum rerum Y P23 | unumquidque δ S; unumquoque N Gt H1 Y So1 | usum C1; usui N Gt Mn X ‖ 9 *metiatur π | velut om. Mc2 T; ut add. ε Y | audiamus N Gt C1 H1 Mn Y X ‖ 11 iste] ista V2 δ Mn | ipsa] ista ε ζ H1 D; istarum Mn Y So1 | admiratione] ex praem. ε ‖ 12 quia] ea add. H1 Mn So1 ‖ 14 ipsa] ista G S; ipse N (pc.) C1 Y X ma 2,3 compescimus] conspicimus H1 Mn So1 ‖ 4 tibi om. An3 D | praecepit tibi tr. ε ζ H1 Mn D So1 X | deus P6 X ‖ 6 mirabilia] et praem. δ ‖ 7sq. audemus ε ζ ‖ 8 hac H1 So1

186 | S. Augustini

tantae rei operam, quantam potest, impendat, hortabimur? An forte dei praecepta testimonia quidem bonitatis eius esse fatebimur, sed mirabilia esse negabimus? Quid enim mirum, si bona imperat bonus dominus? Immo vero id ipsum est omnino mirandum, et cur ita sit perscrutandum, quod, cum deus bonus bona praeceperit, eis tamen dederit bonam legem, quos eadem lex vivificare non posset, nec ulla esset ex bona lege iustitia: Si enim data esset lex quae posset vivificare, omnino ex lege esset iustitia. Cur ergo data est quae vivificare non posset et ex qua esset nulla iustitia? Nempe mirandum est, nempe stupendum. Haec sunt ergo mirabilia testimonia dei; propter hoc huius anima scrutata est ea, quoniam de his non ei dici posset: Fortiora te ne scrutatus fueris, sed quae tibi praecepit dominus, illa cogita semper. Ipsa sunt enim quae praecepit nobis dominus, et ideo cogitanda sunt semper. Potius itaque videamus huius anima, quae scrutata est, quid invenerit. (3.) manifestatio inquit verborum tuorum illuminat et intellegere cc 1758 facit parvulos. Quid est parvulus, nisi humilis et infirmus? Noli ergo superbire; noli de tua, quae nulla est, virtute praesumere, et intelleges quare sit a bono deo mi 1581 bona lex data, quae tamen vivificare non posset. Ad hoc enim data est, ut te de magno parvulum faceret, ut te ad faciendam legem vires de tuo non habere monstraret, ac sic opis indigus et egenus ad gratiam confugeres et clamares: Miserere mei, domine, quoniam infirmus sum. Hoc ergo scrutando intellexit hic parvulus, quod minimus apostolorum Paulus, id est parvulus, ostendit, ideo datam legem quae vivificare non posset, quia conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. Ita, domine, ita fac, misericors domine: impera quod non possit impleri, immo impera quod nonnisi per tuam gratiam possit impleri, ut, cum homines per suas vires id implere nequiverint, omne os obstruatur, et nemo sibi magnus videatur. Sint omnes parvuli, et reus fiat omnis mundus tibi, quia non iustificabitur ex lege omnis caro coram te: per legem enim cognitio peccati. Nunc autem sine lege iustitia tua manifestata est testimonium habens

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 3,1 manifestatio inc. K ‖ 7 sum des. K

2,15 cur inc. K ‖

17 ea

14sq. Gal. 3,21 18sq. Sir. 3,22 3,7 Ps. 6,3 8 minimus apostolorum] cf. 1 Cor. 15,9 9sq. Gal. 3,22 12sq. Rom. 3,19 14 – 16 Rom. 3,20sq. 9 quantum ε ζ H1 Mn D So1 | hortabitur V2 A ‖ 10 bonitas V2 δ | fateamur H1 Mn ‖ 11 id] ad π 12 praescrutandum H1 P23 So1 ‖ 14 ex1 om. π ‖ 15 nulla esset tr. δ ‖ 16 stupendum] studendum δ; est add. F F2 S N (pc. uv.) ‖ 17 de his] debilis ε T H1 ‖ 18 possit ε ζ H1 Mn D; potest S So1 X | tibi om. F δ | praecepit tibi tr. ε ζ H1 Mn So1 X ma ‖ 20 huius anima] animam δ 3,1 illuminat] me add. α2 ‖ 2 parvulos (ita et Prosp)] infantes ε ζ H1 Mn P23 So1 Psalt. Ver. | parvulus] parvulos α2 ‖ 3 intellege Mc2 ε ζ H1 Mn Y P23 ‖ 4 possit S ε ζ C1 Mn Y D So1 X | de te tr. F F2 ‖ 6 opis] inopis H1 Mn So1; inops ε T Y P23 w | indignus F F2 K ε Y w | et1 om. S C1 Y X ‖ 8 minus H1 X | parvus S H1 Mn So1 ‖ 11 impera1] imperas α2 | non om. δ | posset δ ‖ 11sq. immo … impleri om. H1 Mn So1 11sq. nisi per gratiam tuam V2 F F2 ‖ 12 possis ε | vires suas α2 | id implere] adimplere F2 δ P6 | impleri ε H1 P23

10

15

20 v. 130

5

10

15

in psalm. CXVIII,XXVII,2 – 6 | 187

v. 131

5

10

v. 132 5

v. 133

a lege et prophetis. Haec sunt mirabilia testimonia tua, quae scrutata est anima parvuli huius, et ideo invenit, quia humiliatus est et parvulus factus est. Quis enim facit mandata tua sicut facienda sunt, id est ex fide quae per dilectionem operatur, nisi eius in corde per spiritum sanctum ipsa dilectio diffundatur? (4.) Hoc etiam iste parvulus confitetur: os meum inquit aperui et attraxi spiritum, quoniam mandata tua desiderabam. Quid desiderabat, nisi facere mandata divina? Sed non erat unde faceret infirmus fortia, parvulus magna; aperuit os, confitens quod per se ipse non faceret, et attraxit spiritum bonum, unde faceret quod per se ipsum non poterat, mandatum sanctum et iustum et bonum. Si enim nos, cum simus mali, novimus bona data dare filiis nostris, quanto magis pater noster de caelo dat spiritum bonum petentibus eum? Non enim qui spiritu suo agunt, sed quotquot spiritu dei aguntur, hi filii sunt dei; non quia ipsi nihil agunt, sed ne nihil boni agant, a bono aguntur ut agant. Nam tanto magis efficitur quisque filius bonus, quanto largius ei datur a patre spiritus bonus. (5.) Denique iste adhuc petit: os quidem aperuit et attraxit spiritum, sed adhuc ad patrem pulsat et quaerit; bibit, sed quanto suavius sensit, tanto ardentius adhuc sitit. Audi verba sitientis: respice inquit in me et miserere mei secundum cc 1759 iudicium diligentium nomen tuum, id est secundum iudicium quod in eos fecisti, qui diligunt nomen tuum, quoniam, ut diligerent te, prius dilexisti eos. Sic enim Iohannes apostolus ait: Nos diligimus inquit, et, velut causa quaereretur quae nos diligere fecit, adiunxit: quoniam ipse prior dilexit nos. (6.) Vide et iste quid apertissime dicat: gressus meos dirige secundum eloquium tuum, et non dominetur mei omnis iniquitas. Ubi quid aliud mi 1582 dicit, quam ‘rectum et liberum me fac secundum promissum tuum’? Quanto autem

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4,1 os inc. K ‖ 4 confitens des. K | aperuit os (cf. app. crit.) inc. K ‖ 5 poterat des. K ‖ 5,3 audi inc. K ‖ 5 eos des. K 18 ex … operatur] cf. Gal, 5,6 19 in … diffundatur] cf. Rom. 5,5 4,5 Rom. 7,12 5 – 7 si … eum] cf. Mt. 7,11; Lc. 11,13 8 Rom. 8,14 5,6sq. 1 Io. 4,19 18 dilectionem] dei add. N Gt 4,1 attraxi] traxi α2 S Y ‖ 2 quoniam] quia Mc2 ε ζ H1 Mn P23 D So1 w ‖ 3 parvulus] et praem. α2 | aperuit] aperui H1 Mn So1 ‖ 4 confidens Mc2 F2 δ | attraxit] unde faceret aperuit os petendo quaerendo pulsando et sitiens hausit add. χ (unde faceret om. K) ε C1 H1 Mn Y P23 D So1 X ma ‖ 5 se om. δ | ipse α2 | et iustum om. S C1 | nos *om. S ε ζ Y P23 So1 ‖ 7 eum] se δ X w | agunt] aguntur V2 Gt ζ P23 So1 X; lnp. N ‖ 8 hii F F2 P6 P23 | dei sunt tr. δ Mn ‖ 9 agant2] agunt S An3 C1 H1 So1; lnp. N | efficietur δ | quisque om. α2 | bonus om. α2 ‖ 10 ei] et δ Y 5,1 quidem] quod α2 ‖ 2 et om. F F2 P23 | bibit] et praem. H1 P23 | suavis δ ‖ 3 inquit om. ε ζ Y P23 D in me et misere mei inquit tr. δ | in om. χ C1 H1 Mn X ‖ 4 iudicium1] nomen tuum add. ε ‖ 6 ait om. ε ζ H1 D So1 | diligimus] diligamus F F2 X | inquit] deum praem. T; deum add. lo ma | quae] quare ε T H1 Mn So1 6,2 et] ut α2 Mn w | non om. N X | iniquitas] iniustitia Mc2 δ H1 (pc.) w ‖ 3 me fac om. H1 Mn So1

188 | S. Augustini

magis regnat in quoque dei caritas, tanto minus ei dominatur iniquitas. Quid ergo aliud petit, quam ut, donante deo, diligat deum? Diligendo enim deum, diligit seipsum, ut diligere salubriter possit et proximum sicut seipsum, in quibus praeceptis tota lex pendet et prophetae. Quid igitur orat, nisi ut praecepta, quae deus imponit iubendo, impleri faciat adiuvando? (7.) Sed quid est quod dicit: redime me a calumniis hominum, et custodiam mandata tua? Si vera illi homines crimina obiciunt, non calumniantur; si falsa, quid est quod se redimi desiderat a calumniis, id est a criminibus falsis, quae illi nocere non possunt? Crimen quippe falsum, quod est calumnia, reum non facit hominem, nisi apud iudicem hominem; ubi autem deus iudex est, nullus falso crimine laeditur, quia non cui obicitur, sed obicienti potius imputatur. An hic ecclesiae praesignatur oratio et universi populi Christiani, qui redemptus est a calumniis hominum, quibus exagitabantur usquequaque Christiani? Sed numquid propterea dei mandata custodit? Nonne inter ipsas calumnias, quando fervebant, multo gloriosius populus sanctus in tribulationibus dei mandata servabat, cum ad perpetrandas impietates persequentibus non cedebat? Sed nimirum hoc est redime me a calumniis hominum, et custodiam mandata tua: tu age, infuso spiritu tuo, ne me calumniae hominum terroribus vincant et a tuis mandatis ad sua mala facta traducant. Si enim hoc mecum egeris, id est hoc modo me ab eorum calumniis, ne criminationes falsas, quas obiciunt, pertimescam, patientia donata redemeris, inter ipsas calumnias custodiam mandata tua. (8.) faciem tuam inquit illumina super servum tuum, id est tuam manifesta, subveniendo et opitulando, praesentiam. et doce me iustificationes cc 1760 tuas. Doce utique ut faciam; quod evidentius alibi legitur: Doce me ut faciam voluntatem tuam. Qui enim audiunt, licet memoria teneant quod audiunt, nequaquam didicisse putandi sunt, si non faciunt; veritatis namque verbum est: Omnis qui audivit a patre et didicit, venit ad me. Qui ergo non facit, id est non venit, non didicit. (9.) Recolens autem iste dolorem paenitentiae praevaricationis suae, exitus aquarum inquit descenderunt oculi mei, quia non custodierunt legem

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7,1 redime inc. K ‖ 2 tua des. K ‖ 11 sed inc. K ‖ 14 egeris des. K ‖ 15 inter inc. K ‖ 8,3 faciam1 des. K ‖ 9,1 recolens inc. K 6,6sq. proximum … prophetae] cf. Mt. 22,40 8,3sq. Ps. 142,10 5sq. Io. 6,45 4 quoque V2 δ S; unoquoque ε ζ H1 Mn Y P23 So1; quocumque C1 X ma; quoquam α2 | caritas] gratia α2; gratias δ | dominetur δ So1 ‖ 6 posset δ 7,1 et (ita et Psalt. Ver. Prosp)] ut Mc2 ε ζ C1 H1 P23 So1 X ‖ 3 redimere H1 Mn So1 ‖ 5 iudex deus tr. T H1 Mn | nullo α2 ‖ 6 crimen ε H1 ‖ 7 signatur δ; persignatur Gt An3 ‖ 10 servabant F F2; servat ε 11 impietas δ ‖ 12 et] ut ε ζ H1 Mn P23 So1 ‖ 14 egeres N Gt | earum ε T H1 Mn Y D So1 ‖ 15 patientia] cum praem. ε ζ H1 Mn Y So1 8,1 illumina inquit tr. δ ‖ 2 doce me] docendo ε T H1 Mn So1 ‖ 6 venit1] veniat H1 So1 9,2 descenderunt] deduxerunt δ Psalt. Ga. ‖ 2sq. quia … mei om. Mn So1

5

v. 134

5

10

15 v. 135

5 v. 136

in psalm. CXVIII,XXVII,6 – CXVIII,XXVIII,1 | 189

tuam, id est ipsi oculi mei. Nam in quibusdam codicibus et hoc legitur: quia non custodivi legem tuam, descenderunt ergo exitus aquarum, id est effusiones 5 lacrimarum, et ea locutione, qua dicere potuit: ‘Montes descenderunt pedes mei’, etsi non diceret ‘per montes’, vel ‘in montes’, ea locutione dicitur: ‘scalas descendit’, etsi non dicatur ‘per scalas’; aut ‘piscinam descendit’, etsi non dicatur ‘in piscinam’. Et bene ait descenderunt, humilitate scilicet paenitendi. Ascenderunt enim, mi 1583 quando per superbiam contumacem erecti fuerant et elati. Sursum enim sibi esse 10 videbantur, quando, ignorantes dei iustitiam, constituere volebant suam, in qua, fatigati et legis praevaricatione confusi, ab illa elatione descenderunt flendo, ut iustitiam dei potius impetrarent petendo. Sunt codices qui non habent descenderunt, sed transierunt, tamquam exaggeranter diceret transisse se flendo fontes aquarum, ut hoc intellegamus exitus aquarum, id est plus flevisse quam manant 15 aquae de suis exitibus. Cur autem, non custodita lege, sic fletur, nisi ut impetretur gratia, quae paenitentis delet iniquitatem et credentis adiuvat voluntatem? SERMO XXVIII (1.) Dixerat superius qui cantat hunc psalmum: exitus aquarum descenderunt oculi mei, quoniam non custodierunt legem tuam, ubi se multum flevisse testatus est praevaricationem suam. Proinde, velut rationem reddens cur multum v. flere debuerit et suum graviter dolere peccatum, iustus es inquit domine, et 137sq. rectum iudicium tuum. mandasti iustitiam testimonia tua et veritatem valde. Haec utique iustitia dei rectumque iudicium et veritas omni est metuenda peccanti; hac enim damnantur divinitus quicumque damnantur, nec est omnino qui de sua damnatione contra deum iustum recte conqueri possit. Inde fletus rectus est cc 1761 paenitentis, quoniam, si cor eius impaenitens damnaretur, iustissime utique damna10 retur. Sane iustitiam dicit testimonia dei: iustum quippe se probat mandando iustitiam. Est etiam haec veritas, ut deus testimoniis talibus innotescat.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 3 tuam des. K ‖ scenderunt inc. K ‖ 5 lacrimarum des. K ‖ 15 cur inc. K ‖ 16 voluntatem des. K CXVIII,XXVIII,1,4 iustus inc. K ‖ 7 damnantur2 des. K

4 de-

9,10 ignorantes … suam] cf. Rom. 10,3 5 qua] de praem. ε ζ C1 Y X ‖ 6 etsi] si Mn So1 ‖ 7 piscinam2] piscina Mc2 N Gt ‖ 8 scilicet] sed praem. H1 Mn So1 ‖ 9 per om. ε P6 P23 D ‖ 12 imperarent δ | paenitendo X ma | sunt] sicut δ Mn 13 exaggerantes dicere ε Mn | se flendo om. H1 | flendo om. N Gt T Mn So1 ‖ 14 ut] id est praem. ε ζ H1 Mn Y P23 So1 | id est om. α2 ε ζ P23 So1 ‖ 15 impleretur π ‖ 16 paenitentis] petentis F δ CXVIII,XXVIII,1,1 dixerat] enim add. δ ‖ 2 multum om. F F2 ‖ 3 testatus est] testatur α2 ‖ 4 do5 veritatem] tuam add. V2 (pc.): α2 δ An3 ζ H1 (pc.) Mn D w ma lore A w | inquit om. H1 Mn w ‖ 6 valde] nimis F F2 w ‖ 7 peccati δ K N Gt So1 w | hac] haec A S C1 H1; his F P23 X | damnantur1] damna8 potest F F2 tur F F2 H1 (pc.) Mn So1 w | damnantur2] damnatur H1 Mn So1 w | nec] haec α2 ‖ 11 etiam] enim ε ζ D

190 | S. Augustini

(2.) Sed quid est quod sequitur: tabefecit me zelus meus, vel, sicut alii codices habent, zelus tuus? Habent nonnulli etiam domus tuae, et non tabefecit me, sed comedit me, quod ex alio psalmo, quantum mihi videtur, putatum est emendandum, ubi scriptum est: Zelus domus tuae comedit me, quod commemoratum etiam in evangelio novimus. Simile tamen aliquid est tabefecit ei, quod ibi est comedit. zelus autem meus, quod plures codices habent, nullam ingerit quaestionem; quid enim mirum est, si zelo suo quisque tabescit? Quod vero habent aliqui zelus tuus, significat hominem deo zelantem, non sibi; sed non repugnat, si ipse dicatur et meus. Nam quid aliud dicit apostolus: Aemulor enim vos deo aemulatione dei? Nam dicendo aemulor vos, quid nisi aemulationem demonstrat suam? Sed quia dixit deo, id est non sibi, sed deo, ideo addidit aemulatione dei. Hanc quippe suo spiritu fidelibus suis inspirat deus: amoris enim est, non livoris. Nam quae fuit cura, ut haec apostolus diceret: Aptavi enim vos inquit uni viro virginem castam exhibere Christo: timeo autem ne, sicut serpens Evam seduxit versutia sua, sic et vestrae mentes corrumpantur a simplicitate et castitate quae est in mi 1584 Christo? Comedebat eum zelus domus dei, quam tamen zelabat Christo, non sibi. Sponsus enim sibi zelat sponsam suam; amicus autem sponsi non eam sibi debet zelare, sed sponso. Bonus ergo et huius intellegendus est zelus – causam namque subiungit et dicit: quia obliti sunt verborum tuorum inimici mei; retribuebant ergo mala pro bonis –, quoniam zelabat illos deo tam vehementer et ardenter, ut eo zelo tabefactum se diceret. Illi autem ob hoc ipsum inimicitias exercebant. Utique ut deum amarent volebat, quos amando zelabat. Non ingratus enim gratiae dei, per quam fuerat ex inimico reconciliatus deo, etiam ipse suos diligebat inimicos et eos zelabat deo, dolens et tabescens quod essent verborum eius obliti. (3.) Deinde considerans ipse in verbis dei qua flamma dilectionis arderet, ignitum inquit eloquium tuum valde, et servus tuus dilexit illud. Merito

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 2,1 tabefecit inc. K | meus des. K ‖ 12 amoris inc. K ‖ 13 livoris des. K ‖ 19 causam inc. K ‖ 22 diceret des. K ‖ 3,1 deinde inc. K 2,4 Ps. 68,10 5 in evangelio] cf. Io. 2,17 9sq. 2 Cor. 11,2 13 – 16 2 Cor. 11,2sq. 2,1 tabescere me fecit α2; tabe me fecit δ ‖ 2 tuae] tua C1 X ‖ 3 putatum] permutatum F F2; putandum An3 D ‖ 5 est] esse ε ‖ 7 si om. V2 F δ ‖ 9 repugnant ε Mn Y So1 ‖ 10 deo] domino δ | aemulor] enim add. δ ‖ 11sq. aemulationem V2 F2 Y X ‖ 12 dei om. H1 Y X | enim om. δ | est enim tr. α2 So1 ‖ 13 laboris α2 S C1 H1 | nam quae] namque δ Y So1 X; lnp. C1 | cura] *causa ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 haec om. α2; hoc ε H1 Mn P23 D So1 ma | apostolus hoc ζ ‖ 14sq. versutia] *astutia π H1 (pc.); vera praem. A, in praem. G ‖ 15 a om. S Y ‖ 16 eum om. δ D ‖ 17 enim] non add. δ | zelanti H1 Mn autem] enim F F2 ‖ 17sq. zelare debet tr. lo ma ‖ 20 retribuebat Mc2 ζ P23; retribuat H1 Mn So1 | ergo om. δ ‖ 20sq. mala pro bonis] bona pro malis N Gt ζ H1 Mn So1 ‖ 21 tam] tamen δ; tamquam C1 22 ipsum om. α2; in praem. Mc2 ma | utique] quia praem. S ε ζ C1 D X ma ‖ 23 volebant π (exc. G) | zelabant F F2 | ingratis δ (uv. G); ingratos H1 Mn So1 | dei om. S N

v. 139

5

10

15

20

25 v. 140

in psalm. CXVIII,XXVIII,2 – 7 | 191

v. 141

5

10

v. 142 5

v. 143

v. 144

zelabat in suis inimicis cor impaenitens, qui fuerant obliti verborum dei: ad hoc cc 1762 enim eos flagrabat adducere, quod ipse flagrantissime diligebat. (4.) iunior ego sum inquit et contemptus; iustificationes tuas non sum oblitus: non sicut inimici mei, qui obliti sunt verborum tuorum. Videtur autem minor aetate non oblitus iustificationes dei dolere pro inimicis suis aetate maioribus, qui obliti sunt. Nam quid est iunior ego non sum oblitus, nisi ‘illi maiores obliti sunt’? Νεώτερος est enim Graece quod est etiam illo loco ubi dictum est: in quo corrigit iunior viam suam? Hoc autem nomen comparativum est et ideo bene intellegitur in comparatione maioris. Duos ergo populos hic agnoscamus, qui etiam in Rebeccae utero luctabantur, quando non ex operibus, sed ex vocante dictum est ei: Maior serviet minori. Sed contemptum se dicit hic minor: ideo factus est maior, quia ignobilia et contemptibilia mundi elegit deus et ea quae non sunt, tamquam sint, ut quae sunt evacuentur. Et ecce sunt novissimi qui erant primi, et primi qui erant novissimi. (5.) Nec immerito obliti sunt verborum dei qui suam iustitiam constituere voluerunt ignorantes iustitiam dei; iste autem iunior non est oblitus, qui non suam iustitiam voluit habere, sed dei, de qua etiam nunc dicit: iustitia tua iustitia in aeternum, et lex tua veritas. Quomodo enim non veritas lex, per quam cognitio peccati, et quae testimonium perhibet iustitiae dei? Sic enim dicit apostolus: Iustitia dei manifestata est, testificata per legem et prophetas. (6.) Propter hanc passus est persecutionem iunior a maiore, ut diceret iunior quod sequitur: tribulatio et necessitas invenerunt me, mandata tua meditatio mea est. Saeviant, persequantur, dum tamen mandata dei non relinquantur, et ex ipsis mandatis etiam qui saeviunt diligantur. (7.) iustitia testimonia tua in aeternum; intellectum da mihi et vivam. Intellectum poscit iste iunior, quem si non haberet, non super seniores mi 1585

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4,5 sunt des. K 7 duos inc. K | agnoscamus des. K ‖ 5,3 iustitia1 inc. K ‖ 5 dei des. K ‖ 6,2 tribulatio] inc. K 4,6 Ps. 118,9 8 in Rebeccae utero] cf. Gen. 25,23 8sq. Rom. 9,12sq. 10sq. 1 Cor. 1,28 11sq. cf. Mt. 20,16; Lc. 13, 30 5,1sq. suam … dei] cf. Rom. 10,3 4sq. per … peccati] cf. Rom. 3,20 6 Rom. 3,21 7,2sq. super … intellegeret] cf. Ps. 118,100 3,3 fuerat V2 Y ‖ 4 flagrabat eos tr. lo ma 4,1 sum om. δ ‖ 4 non om. Mc2 P6 ‖ 5 neoteros codd. | enim est tr. δ | est2 om. π S C1 (pc.) Y | illo] in praem. ε ζ H1 Mn P23 D So1 ma | ubi om. α2 ‖ 6 iuvenior α2 Mn So1 Psalt. Ro. ‖ 8 uteros δ | luctabat Y So1 ‖ 10 et2] ut N Gt 5,2 quia ε ζ C1 (pc.) D So1 X ‖ 3 voluit habere iustitiam tr. ε ζ H1 P23 D | de qua] qui S X | etiam om. An3 D | nunc etiam tr. V2 Mc2 ‖ 4 per om. δ ‖ 5 peccati] veritati K (ac.) | perhibent Mc2 ε ‖ 6 testificata] et praem. H1 Mn So1 6,1 a maiore] amore N Gt | iunior2 om. ζ ‖ 4 saeviant α2 δ So1 7,1 tua testimonia tr. δ ‖ 2 quem] quae H1 Mn So1

192 | S. Augustini

intellegeret; sed eum poscit in tribulatione et necessitate, quo intellegat quam sit contemnendum quod ei possunt auferre persequentes inimici, a quibus se dicit esse contemptum. Ideo dixit: et vivam, quia, si eo usque tribulatio necessitasque per- 5 venerit, ut per inimicorum persequentium manus vita ista finiatur, vivet in aeternum, qui temporalibus praeponit iustitiam, quae manet in aeternum. Quae iustitia in tribulatione et necessitate martyria sunt dei, hoc est testimonia, pro quibus sunt martyres coronati. SERMO XXIX

cc 1763

[exclamavi in toto corde meo: exaudi me, domine, et cetera]

(1.) Clamor ad dominum, qui fit ab orantibus, si sonitu vocis corporalis fiat, non intento in deum corde, quis dubitet inaniter fieri? Si autem fiat corde, etiam silente corporis voce, alium quemlibet hominem potest latere, non deum. Sive ergo cum voce carnis, quando id opus est, sive cum silentio ad deum cum oramus, corde clamandum est. Est autem clamor cordis magna cogitationis intentio, quae, cum est 5 in oratione, magnum exprimit desiderantis et petentis affectum, ut non desperet effectum. Tunc porro in toto corde clamatur, quando aliunde non cogitatur. Tales orationes rarae sunt multis, crebrae autem paucis, omnes vero utrum cuiquam nescio. Talem suam commemorat orationem, qui cantat hunc psalmum dicens: clamavi in toto corde meo: exaudi me, domine. v. 145 Cui autem rei proficiat suus clamor, adiunxit: iustificationes tuas exquiram. Ad hoc ergo clamavit in toto corde suo et hoc sibi desideravit a domino exaudiente praestari, ut iustificationes eius exquirat. Proinde quod ut faciamus iubetur, ut exquiramus oratur. Quam longe est adhuc a faciente qui exquirit! Non enim est consequens, ut qui exquirit inveniat, aut qui invenit faciat; non potest 15 autem, nisi invenerit, facere, et, nisi quaesierit, invenire. Sed magnam spem dominus Iesus dedit dicendo: Quaerite, et invenietis. Rursus autem dicit sapientia (quae quid est, nisi ipse?): Quaerent me mali, et non invenient. Non ergo malis, sed

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) χ (K S) ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7,5 contemptum des. K ‖ 6 vivet inc. K ‖ 7 aeternum2 des. K CXVIII,XXIX,1,10 clamavi inc. K ‖ 12 suo des. K ‖ 13 ut1 inc. K | exquirat des. K CXVIII,XXIX,1,17 Mt. 7,7 18 Prov. 1,28 3 eum] deum H1 Mn So1 | quo] quod α2 ε H1 Mn Y P23 So1 ‖ 5 quia si] quasi ε C1 X ‖ 6 vivit δ ‖ 7 reponit N (uv.) Gt | iustitiae So1 X CXVIII,XXIX,argumentum om. α2 P6 ma | meo om. ε T P23 | et cetera om. Mn X 1,1 corporalis vocis tr. lo ma ‖ 2 dominum ε T D | corde1] cor F An3 | corde2] in praem. δ ‖ 3 vocem 5 *qui ε C1 D So1 X ‖ 6 effectum ε P23 ‖ 8 omnis V2 (pc.) F F2; omnia N An3 C1 Y X F2 A H1 ‖ 9 commemoret F F2 ‖ 10 meo om. F2 K N w | domine om. δ ‖ 11 cui] cum δ | suus clamor proficiat tr. ε ζ H1 Mn P23 D So1 w ma ‖ 12 ergo] enim Gt X ‖ 13 ut2 om. F F2 ‖ 14 a om. ε Y ‖ 15 inveniat om. δ ‖ 18 quid est] quidem G S H1 X

in psalm. CXVIII,XXVIII,7 – CXVIII,XXIX,2 | 193

bonis dictum est: Quaerite, et invenietis? Immo vero eis dictum est quibus eodem 20 loco paulo post: Si ergo vos inquit cum sitis mali nostis bona data dare filiis vestris.

25

30

35

40 v. 146

5

Quomodo igitur malis dicitur: Quaerite, et invenietis, cum rursus dicatur: Quaerent me mali, et non invenient? An aliud eos dominus quam sapientiam quaerere volebat, quando eos inventuros, si quaererent, promittebat? In ea quippe sunt omnia, quae ab eis, qui beati esse cupiunt, inquirenda sunt. Ibi ergo sunt et iustificationes dei. Quapropter restat ut intellegamus non omnes malos non invenire sapientiam, si quaesierint, sed eos qui in tantum sunt mali ut oderint eam. Sic enim et dixit: Quaerent me mali, et non invenient; oderunt enim sapientiam. Ideo ergo non inveniunt, quia oderunt. Sed rursus, si oderunt, quomodo quaerunt? Quia non eam quaerunt propter ipsam, sed propter aliquid quod mali amant, et ad hoc se facilius putant perventuros per ipsam. Multi sunt enim qui dicta sapientiae studiosissime inquirunt eamque in doctrina, non in vita, volunt habere, ut non per mores, quos iubet sapien- cc 1764 tia, perveniant ad dei lucem, quod est ipsa sapientia, sed per sermones, quos habet sapientia, perveniant ad hominum laudem, quod est vana gloria. Non ergo sapien- mi 1586 tiam quaerunt, et quando eam quaerunt, quia non quaerunt ipsam, alioquin viverent secundum ipsam, sed volunt verbis eius inflari et, quanto magis inflantur, tanto magis efficiuntur extra ipsam. Iste autem hoc ipsum poscens a domino, quod eum iubet facere dominus, ut ipse in illo etiam quod imperat operetur – deus est enim qui operatur in nobis et velle et operari pro bona voluntate –, clamavi inquit in toto corde meo: exaudi me, domine; iustificationes tuas exquiram, utique faciendas, non tantummodo sciendas, ne similis fiat illi servo duro, qui, etiamsi intellexerit, non obaudiet. (2.) clamavi: salvum me fac, vel, sicut nonnulli codices habent et Graeci et Latini, clamavi te: salvum me fac. Quid est clamavi te, nisi ‘clamando invocavi te’? Sed cum dixisset: salvum me fac, quid adiunxit? et custodiam testimonia tua, ne te scilicet per infirmitatem negem. Salus quippe animae facit, ut fiat quod faciendum esse cognoscitur, et usque ad mortem corporis, si hoc flagitat extrema tentatio, pro testimoniorum divinorum veritate certetur; ubi autem non est salus, succumbit infirmitas et deseritur veritas.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 40 utique inc. K ‖ endas des. K ‖ 2,1 clamavi inc. K | fac des. K ‖ 2 quid inc. K ‖ 5 cognoscitur des. K

41 sci-

20 Mt. 7,11 26sq. Prov. 1,28.29 38sq. Phil. 2,13 41 servo … obaudiet] cf. Prov. 29,19 21 igitur] ergo T D So1 ‖ 25 intellegam δ S ‖ 26 odirent ε H1 Mn P23 So1 | eum F F2 | et enim tr. P6 D 27 ergo om. α2 H1 ‖ 28 quia1] qui α2 δ | si] qui α2 D | quia2 π; nisi praem. cett. ma ‖ 29 male π (pc. G) H1 (pc.) | putant] se add. F F2 ‖ 30 enim sunt tr. lo ma ‖ 31 doctrinam δ Mn So1 | vitam H1 Mn So1 non2 om. S An3 ‖ 32 sed] et F F2 ‖ 34 quia om. H1 Y | quia … 36 ipsam anacoluthon | ipsum F2 A 37 eum om. F F2 ‖ 39 clamavi] et praem. π (exc. G); exclamavi G | in toto corde meo inquit tr. δ 2,3 testimonia] mandata δ Y ‖ 4 per infirmitatem] infirmitate ε (per infirmitatem ac. N An3) T D 7 veritas om. H1 Mn

194 | S. Augustini

(3.) Sed quod sequitur habet aliquid obscuritatis, quod aliquanto diutius exponendum est. praeveni intempesta nocte et clamavi. Plures codices non habent intempesta nocte, sed immaturitate; vix autem unus inventus est qui haberet geminatam praepositionem, id est in immaturitate. Immaturitas itaque hoc loco nocturnum tempus est, quod non est maturum, id est opportunum ut agatur aliquid vigilando; quod etiam vulgo dici solet ‘hora importuna’. Nox quoque intempesta, id est media quando quiescendum est, hinc procul dubio nuncupata est, quia inopportuna est actionibus vigilantium. ‘Tempestivum’ enim dixerunt veteres opportunum, et ‘intempestivum’ inopportunum; a tempore ducto vocabulo, non ab illa tempestate, quae consuetudine Latinae linguae ‘caeli perturbatio’ iam vocatur. Quamquam isto verbo libenter utuntur historici, ut dicant: ‘ea tempestate’, quod volunt ‘eo tempore’ intellegi, et quod ait locutor egregius: ‘Unde haec tam clara cc 1765 repente tempestas?’ non caelum nimbis ventisve turbatum, sed magis subita et splendida serenitate fulgidum significavit hoc nomine. Quod ergo Graece dictum est ἐν ἀωρίᾳ, non uno verbo, sed duobus, id est praepositione et nomine, hoc interpretes nostri, quidam dixerunt intempesta nocte, plures immaturitate, non duobus verbis, sed uno, cuius vocabuli nominativus est ‘immaturitas’, nonnulli vero in duobus verbis, sicut Graecus posuit, in immaturitate – ἀωρία quippe ‘immaturitas’ mi 1587 est, ἐν ἀωρίᾳ in immaturitate –, tamquam si vellet etiam ille qui dixit: intempesta nocte, praepositione geminata dicere: ‘in intempesta’, ut una praepositio significet in qua hora, altera pertineat ad compositionem nominis. Nihil sane interest ad sententiam, utrum quis dicat egisse se aliquid galli cantu, an in galli cantu; ita nihil interesset, utrum intempesta, an vero in intempesta nocte, id est in nocte intempesta clamasse se diceret. Graecus tamen in nocte intempesta dixit, quod

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 3 immaturitate des. K ‖ 4 immaturitas inc. K ‖ 10 vocatur des. K

‖

3,2 praeveni inc. K

3,11 ea tempestate] cf. e.g. Sall. Catil. 7,1 12sq. Verg. Aen. 9,19sq. 3,1 aliquando Mc2 δ Y So1 ‖ 2 est exponendum tr. F F2 | in tempestate α2 ‖ 3 in tempestate α2 A 4 geminata praepositione V2 F2 A S H1 (pc.) | in om. α2 δ S Mn So1 ‖ 5 non est maturum] An3 ‖ matutinum F F2 ‖ 6 importuna] inopportuna P6 ma; infortuna K ‖ 8 importuna Gt An3 T H1 Mn X 9 importunum An3 H1 So1; inoportuno Mc2 F2 ‖ 10 illo F F2 Y ‖ 12 et om. F F2 ‖ 13 repente om. α2 δ S C1 X | ventisque Mc2 Mn | subdita α2 ‖ 15 enaoria π S N (pc.) C1 Mn Y P23 X; enahoria ε T; henaoria F2 So1 | praepositio Mc2 F2 ‖ 16 in tempestate Mc2 A ‖ 18 in immaturitate F (pc.) N (pc.) ζ C1 H1 (pc.) P23 D X ma; in immaturitatem ε (uv. Gt); inmaturitate π S So1; inmaturitatem H1 Mn Y | aoria V2 (aria ac.) δ N Gt ζ C1 H1 (pc.) P23; loria α2; horia An3 D; oriam S C1 X; haoria Mn So1 ‖ 19 enaoria π S N (pc.) T C1 Y So1 X; enahoria ε | in immaturitate] inmaturitate F G Mn So1; inmaturitatem Mc2 F2 | in tempestate Mc2 X ‖ 20 praepositiones N Gt | dicere geminata tr. lo ma | diceret Mc2 F2 | in om. α2 ‖ 22 egisse se dicat tr. δ | cantu1] cantum V2 δ ‖ 23 intempesta1] nocte add. ε ζ H1 Mn Y D So1 | in1 om. α (exc. F2) | intempesta2] tempestate δ ‖ 23sq. id … intempesta3 om. F F2 ‖ 23sq. in nocte intempesta] intempesta nocte V2 δ; in nocte in intempesta praem. Mn So1 ‖ 24 quo Gt An3 P23

v. 147

5

10

15

20

in psalm. CXVIII,XXIX,3 – 6 | 195

25 idem valet si dicatur: in immaturitate, id est in tempore nocturno immaturo. Hac-

5

10

v. 148

5 v. 149

5

tenus de obscuro verbo fuerit disputatum; nunc videamus quis ipse sit sensus. (4.) praeveni inquit in nocte intempesta et clamavi: in verbis tuis speravi. Si hoc ad unumquemque fidelium referamus et ad proprietatem rei gestae, saepe contingit ut tali noctis tempore vigilet amor dei et, magno surgente orationis affectu, non exspectetur, sed praeveniatur quod post galli cantum consuevit esse tempus orandi. Si autem accipiamus hoc totum saeculum noctem, utique intempesta nocte clamamus ad deum et praevenimus maturitatem temporis, in quo nobis redditurus est quod promisit, sicut alibi legitur: Praeveniamus faciem eius in confessione. Quamquam si velimus intellegere immaturum tempus noctis huius, antequam venisset plenitudo temporis, id est ipsa maturitas, quando Christus manifestaretur in carne, nec tunc ecclesia tacuit, sed praeveniens istam maturitatem prophetando clamavit et in verbis dei speravit potentis facere quod promisit, ut in semine Abrahae benedicerentur omnes gentes. (5.) Ipsa et quod sequitur dicit: praevenerunt oculi mei ad matutinum, ut meditarer eloquia tua. Ponamus enim matutinum, quando qui sedebant in umbra mortis, lux orta est eis: nonne in sanctis, qui prius erant in terra, ad hoc matutinum oculi ecclesiae praevenerunt, quia hoc futurum antea praeviderunt, ut meditarentur eloquia dei quae tunc erant, et in lege ac prophetis haec futura nuntiabant? (6.) vocem meam inquit exaudi, domine, secundum misericordiam cc 1766 tuam, et secundum iudicium tuum vivifica me. Prius enim deus secundum misericordiam aufert a peccatoribus poenam eisque postea iustis secundum iudicium dabit vitam, quia non frustra illi hoc ordine dicitur: Misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine, quamvis et ipsum tempus misericordiae non est sine iudicio, de quo dicit apostolus: Si enim nos ipsos iudicaremus, a domino non iudicaremur; cum iudicamur autem, a domino corripimur, ne cum mundo damnemur; et eius coapostolus: Tempus est inquit ut iudicium incipiat a domo domini. Et si initium a

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4,1 praeveni inc. K 2 speravi des. K ‖ 5 accipiamus inc. K ‖ 7 promisit des. K ‖ 5,1 praevenerunt inc. K ‖ 4 praeviderunt des. K ‖ 6,1 vocem inc. K ‖ 4 vitam des. K 4,7sq. Ps. 94,2 9 antequam … temporis] cf. Gal. 4,4 11sq. in2 … gentes] cf. Gen. 12,3; 22,18 5,2sq. Is. 9,2 6,4sq. Ps. 100,1 6sq. 1 Cor. 11,31sq. 8sq. 1 Petr. 4,17 25 in1 om. π T So1 | immaturo] et praem. ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 4,1 in1 om. N Gt T | in tempestate π ‖ 3 surgendae ε; urgente H1 (pc.) ma ‖ 5 noctem] nocte V2 F2 A 6 maturitatem] in praem. ε H1 Y So1; ad maturitatem S; in immaturitate Mn ‖ 7 praemisit F F2 8 quamquam] quam F F2 ‖ 12 benedicentur δ X 5,1 ipsa et] ipse ε ζ H1 Mn So1 | ad] *te add. π S C1 P23 So1 w ‖ 3 nonne in] non enim Mn So1 | terris F F2 ‖ 5 meditaretur V2 C1 Y; meditarer F δ | et om. F F2 An3 H1 P23 | haec] et praem. ζ P23 6,2 et om. δ | deus] iudicium δ S C1 ‖ 3 a peccatoribus om. δ | iustus V2 F2 δ S C1 Y X ‖ 7 iudicamur] iudicaremur N Gt | ne] ut non α2 | mundo] hoc praem. α2 ζ

196 | S. Augustini

nobis, qualis finis erit eis qui non credunt domini evangelio? Et ultimum tempus iudicii mi 1588 non erit sine misericordia, quia coronat te ait psalmus in miseratione et misericordia. 10

Iudicium autem sine misericordia, sed sinistris qui non fecerunt misericordiam. (7.) adpropinquaverunt inquit persequentes me iniquitate, vel, sicut nonnulli codices habent, inique. Tunc adpropinquant qui persequuntur, quando usque ad carnem cruciandam vel perimendam perveniunt. Unde psalmus vicesimus primus, ubi passio domini prophetata est, Ne discedas inquit a me, quoniam tribulatio proxima est, cum ea dicantur quae non imminente, sed iam praesente ipsa passione perpessus est. Sed proximam dixit tribulationem, quae fiebat in carne; nihil est quippe animae propius carne quam gestat. Propinquaverunt ergo persequentes, affligendo eorum carnem quos persequebantur. Sed attende quod sequitur: a lege autem tua longe facti sunt. Quanto magis propinquaverunt persequendis iustis, tanto longe facti sunt a iustitia. Sed quid nocuerunt eis, quibus persequendo propinquaverunt, quando interior est propinquatio domini eorum, a quo nullatenus deseruntur? (8.) Denique sequitur: prope es tu, domine, et omnes viae tuae veritas. Etiam in tribulationibus suis, quod eas non immerito patiuntur, tribuere veritatem deo sanctorum est usitata confessio. Ita regina Hesther, ita sanctus Danihel, ita tres viri in camino, ita eorum sanctitatis alii socii confitentur. Quaeri autem potest, quomodo hic dictum sit: omnes viae tuae veritas, cum in alio psalmo legatur: Universae viae domini misericordia et veritas. Sed erga sanctos et universae viae domini misericordia, et universae viae domini veritas, quia et in iudicando subvenit, cc 1767 atque ita non deest misericordia; et in miserando id exhibet quod promisit, ne veritas desit. Erga omnes autem, et quos liberat et quos damnat, omnes viae domini

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 7,1 adpropinquaverunt inc. K | iniquitate des. K ‖ 2 tunc inc. K ‖ 3 perveniunt des. K ‖ 8 sed inc. K ‖ 8,1 veritas des. K 10 Ps. 102,4 11 iudicium … misericordia] cf. Iac. 2,13 | sinistris … misericordiam] cf. Mt. 25, 41 7,4sq. Ps. 21,12 8,3 Hesther] cf. Esth. 14,6sq. | Danihel] cf. Dan. 6,22; 9,4.15 3sq. tres … camino] cf. Dan. 3,24–90 6 Ps. 24,10 9 vobis δ S C1 X | erit om. F F2 | crediderunt H1 Mn So1 ‖ 10 quia] qui C1 So1 X ‖ 11 sinistris] si nostris ε; si in nostris H1 Mn; eis An3 D | quia α2 7,1 iniquitati N (pc.) An3 (pc.) P6 P23 w ‖ 1sq. sicut … habent om. α2 ‖ 2 inique (ita et Psalt. Ver.)] iniqui α2 H1 Mn X ‖ 3 perimendamve χ C1 D So1; perimendamque ε ζ H1 Mn Y P23 X ma ‖ 5 dicantur ea tr. δ | imminentes V2 Y ‖ 6 tribulationem] passionem F F2; passione Mc2 ‖ 7 quippe est tr. Mn X proprius V2 N Gt C1 H1 Mn Y P23 So1 X; prius S | carni H1 Mn ‖ 8 quos] quam H1 Mn So1 | quod] quid An3 9sq. persequendo iustos Mn; YD ‖ 9 adpropinquaverunt π H1 (pc.) | persequentis δ Y ‖ persequendo iustum So1 ‖ 10 longe] magis praem. δ So1 (pc.) ma 8,1 es tu] esto α2 X ‖ 2 retribuere F F2 ‖ 2sq. deo veritatem tr. T ma ‖ 4 sanctitati V2 (pc.) α2 (pc. F) ‖ 5 quomodo] quod α2 A | legitur Mc2 T So1 ‖ 6sq. et2 … misericordia om. V2 An3 ‖ 7 universae … veritas om. F F2 δ | in om. S C1 ‖ 9 ergo V2 δ N So1 | autem omnes tr. α

v. 150

5

10

v. 151

5

in psalm. CXVIII,XXIX,6 – 9 | 197

10 misericordia et veritas, quia ubi non miseretur, vindictae veritas exhibetur: multos v. 152

5

10

15

20

quippe immeritos liberat, immeritum autem neminem damnat. (9.) ab initio inquit cognovi de testimoniis tuis, quia in aeternum fundasti ea. Quod Graecus ait κατ’ ἀρχάς, aliqui nostri ab initio, aliqui initio, aliqui in initiis interpretati sunt. Sed qui pluraliter hoc dicere maluerunt, Graecam locutionem secuti sunt. Latinae autem linguae illud potius usitatum est, ut ab initio vel initio dicatur, quod κατ᾿ ἀρχάς Graece quasi pluraliter, sed adverbialiter dicitur, quale est apud nos, cum dicimus: ‘Alias hoc facio’, pluralem numerum feminini generis dicere videmur, sed adverbium est et significat ‘alio tempore’. Quid est ergo: ab initio cognovi, vel potius, ut et nos adverbialiter id dicamus: initio cognovi de testimoniis tuis, quia in aeternum fundasti ea? Testimonia domini in aeternum ab illo dicit esse fundata et hoc se initio cognovisse testatur, nec aliunde cognovisse quam de ipsis utique testimoniis. Quae sunt ista testimonia, nisi quibus testatus est deus daturum se regnum suis filiis sempiternum? Et quia hoc in mi 1589 unigenito se daturum esse testatus est, de quo dictum est: et regni eius non erit finis, ipsa testimonia dixit in aeternum esse fundata, quia id, quod per ea deus promisit, aeternum est. Nam per se ipsa testimonia tunc non erunt necessaria, quando res ipsa videbitur, propter quam credendam nunc testimonia requiruntur. Et ideo bene intellegitur dictum: fundasti ea, quia in Christo vera monstrantur. Fundamentum enim aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus. Unde hoc ergo iste initio cognovit, nisi quia ecclesia loquitur, quae terris non defuit ab initio generis humani, cuius primitiae Abel sanctus est, immolatus et ipse in testimonium futuri sanguinis mediatoris ab impio fratre fundendi? Nam et illud ab initio dictum est: Erunt duo in carne una. Quod magnum sacramentum apostolus Paulus exponens: Ego inquit dico in Christo et in ecclesia.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ K ‖ 10 nec inc. K ‖ 12 sempiternum des. K

9,1 ab inc. K ‖

2 ea des.

9,13 Lc. 1,33 17sq. 1 Cor. 3,11 20sq. cf. Gen. 2,24 22 Gen. 2,24 23 Eph. 5,32 10sq. quia … liberat om. δ 9,1 cognovi inquit tr. N Gt ζ H1 Mn ma ‖ 2 catarchas V2 S C1 Y X; catharchas α2 δ H1 (pc.) Mn; catharcas ε ζ H1 P23 D So1 | aliqui initio om. V2 | initio2] initium F F2 ‖ 3 aliqui in initiis om. F F2 | in om. V2 S P6 C1 D ‖ 4 visitatum N Gt ‖ 5 vel initio om. α2 δ S C1 | initio] in praem. ε T Y P23 | quod] quo V2 δ; quoniam H1 (uv.) | catarchas V2 δ S N (pc.) C1 X; chatharcas Mc2 Gt Mn; catharchas F2 H1; catarcas N P23; catharcas An3 P6 Y D So1 ‖ 6 apud nos est δ ‖ 7 et om. α2 ‖ 10 dei An3 D | esse om. ε P6 Mn D ‖ 11 ipsis] se 12 in om. α2 ‖ 14 esse om. V2 H1 | quia id] qui ait Mn Y P23 praem. ε H1 Mn So1 | ista] ipsa δ ‖ 15 per om. V2 Mc2 | tunc om. α2 ‖ 16 credenda Gt Mn Y P23 ‖ 17 monstratur Gt An3 (uv.) ‖ 18 Iesus Christus δ ‖ 19 haec Mc2 H1 | ergo hoc tr. P6 So1 w | initio om. H1 So1 ‖ 20 humani om. δ | in om. F F2 ‖ 23 inquit om. α2

198 | S. Augustini

SERMO XXX [De versu psalmi vide humilitatem meam et eripe me et cetera]

(1.) Nemo in Christi corpore constitutus a se alienam esse arbitretur hanc vocem, quoniam re vera totum Christi in hac humilitate positum dicit, unde psalmi cc 1768 huius incipit lectio, de qua nunc disputare suscepimus, vide humilitatem meam et eripe me, quia legem tuam non sum oblitus. Hoc loco nullam dei legem convenientius intellegimus, nisi qua immobiliter fixum est ut omnis qui se exaltat humilietur, et omnis qui se humiliat exaltetur. Superbus ergo malis, ut humilietur, innectitur; humilis a malis, ut exaltetur, eripitur. (2.) iudica inquit iudicium meum, et redime me. Superior quodammodo sententia repetita est. Quod enim ait: vide humilitatem meam, hoc est: iudica iudicium meum; et quod ait: et eripe me, hoc est: et redime me. Quod vero supra dictum est: quia legem tuam non sum oblitus, huic congruit quod infra est: propter eloquium tuum vivifica me. Ipsum enim eloquium est lex dei, quam non est oblitus, ut se exaltandus humiliaret. Ad ipsam vero exaltationem pertinet quod ait: vivifica me, quia sanctorum exaltatio vita aeterna est. (3.) longe est inquit a peccatoribus salus, quia iustificationes tuas non exquisierunt. Quis enim te discernit, o tu qui dixisti: longe est a peccatoribus salus? Quis te discernit a peccatoribus, ut non a te longe, sed tecum sit salus? Hoc te nempe discernit, quia id quod isti non fecerunt, ipse fecisti, hoc est dei iustificationes exquisisti. Quid autem habes quod non accepisti? Nonne tu es qui paulo ante dicebas: clamavi in toto corde meo: exaudi me, domine; iustificationes tuas exquiram? Ergo ab illo ad quem clamasti, ut eas exquireres, accepisti. Ipse te igitur discernit ab eis a quibus propterea longe est salus quia iustificationes dei non exquisierunt.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,XXX,1,3 vide inc. K ‖ 4 oblitus des. K ‖ 2,1 iudica inc. K ‖ 3 me2 des. K ‖ 5 propter inc. K | dei des. K 3,1 longe inc. K ‖ 5 exquisisti des. K CXVIII,XXX,1,6 omnis … exaltetur] cf. Lc. 14,11; 18,14 118,145

3,2 1 Cor. 4,7

5 1 Cor. 4,7

6sq. Ps.

CXVIII,XXX,argumentum om. α2 ζ ma | psalmi om. δ | et1 … me om. δ | et cetera om. X 1,1 Christo C1 Y | arbitretur esse tr. lo ma ‖ 2 quoniam om. H1 Mn So1 | Christi] corpus add. α2 ε ζ H1 Mn Y P23 So1 X ma | psalmi] et praem. ε ζ H1 Mn Y So1 ‖ 3 suscipimus δ; coepimus Mn Y ‖ 5 qua V2 6 humilietur1] humiliabitur Mc2 δ S (pc.) T D X (pc.) ma; quia α2 δ S ε C1 Mn Y P23 So1 X w; quam K ‖ omnis om. α2 K | exaltabitur δ | superbis δ | malus α Y ‖ 7 a malis] amabilis ε H1 Mn Y 2,1 quemadmodum F2 A ‖ 3 et2 om. α Gt H1 Mn Y So1 w | et3 om. α2 K H1 Mn So1 w ‖ 7 exultatio F2 H1 Mn So1 3,2 est om. K X ‖ 3 te2 om. K w ‖ 4 nempe] namque Mc2 F2 | quia id] qui ait ε (ac. N) H1 Mn | fecerunt] egerunt ε ζ H1 Mn P23 D So1 w ma ‖ 5 autem] enim ε ζ; enim ita H1 Mn So1 ‖ 7 requiram ε P6 Y P23 | inquireres π (exc. F2) S C1 H1 (pc.) Y D X ‖ 8 dei] tuas δ

v. 153 5

v. 154

5

v. 155

5

in psalm. CXVIII,XXX,1 – 7 | 199

v. 156 5 v. 157

5

10 v. 158

5

v. 159

(4.) Vidit hoc etiam ipse. Neque enim ego id viderem, nisi in ipso essem. Corpo- mi 1590 ris enim Christi verba ista sunt, cuius membra sumus. Vidit hoc, inquam, continuoque subiecit: miserationes tuae multae, domine. Etiam hoc ergo quod exquirimus iustificationes tuas, pertinet ad miserationes tuas. secundum iudicium tuum vivifica me. Novi enim quia et iudicium tuum sine tua miseratione non erit super me. (5.) multi persequentes me et tribulantes me; a testimoniis tuis non declinavi. Factum est, novimus, recolimus, agnoscimus. Purpurata est universa terra sanguine martyrum, floret caelum coronis martyrum, ornatae sunt ecclesiae memoriis martyrum, insignita sunt tempora natalibus martyrum, crebre- cc 1769 scunt sanitates meritis martyrum. Unde hoc, nisi quia completum est quod praedictum est de homine isto toto terrarum orbe diffuso, multi persequentes me et tribulantes me; a testimoniis tuis non declinavi? Agnoscimus et gratias agimus domino deo nostro. Tu namque homo, tu in alio psalmo, tu ipse dixisti: nisi quia dominus erat in nobis, fortasse vivos absorbuissent nos. Ecce quare ab eius testimoniis non declinasti, et ad palmam supernae vocationis inter manus multorum persequentium tribulantiumque venisti. (6.) vidi inquit insensatos et tabescebam, vel, sicut alii codices habent: vidi non servantes pactum; et hoc plures habent. Sed qui sunt qui pactum non servaverunt, nisi qui declinaverunt a testimoniis dei, tribulationes multorum persequentium non ferentes? Hoc est autem pactum, ut qui vicerit coronetur. Hoc pactum non servaverunt qui, persecutionem non tolerantes, a testimoniis dei negando declinaverunt. Hos ergo iste vidit et tabescebat, quia diligebat. Zelus ille est enim bonus, de amore veniens, non livore. In quo enim non servaverunt pactum, secutus adiunxit: quia eloquia tua non custodierunt. Ea quippe in tribulationibus negaverunt. (7.) Et commendat se iste differens ab eis ac dicit: vide quoniam mandata tua dilexi. Non ait: ‘Eloquia vel testimonia tua non negavi’, quod martyres facere

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 5,3 martyrum1 des. K ‖ 7,1 vide inc. K ‖ 2 negavi des. K

4,3 miserationes inc. K

5,8sq. Ps. 123,2sq. 10 ad … vocationis] cf. Phil. 3,14 4,1 videt Mc2 So1 (uv.); vide N H1 Mn; vidi ε (pc. N) T P23 | id om. Mc2 ε ζ H1 P23 D So1 | viderem] nisi in ipso viderem add. lo ma ‖ 2 sunt ista tr. α2 ‖ 5 novi] nolui V2 δ 5,1 persequentes] qui persecuntur K w | tribulant Mn w | tuis om. V2 C1 ‖ 3sq. ornata est ecclesia F F2 ‖ 5 impletum ε ζ H1 Mn P23 D So1 w ‖ 6 orbe terrarum G ‖ 7 agimus] tibi praem. Mc2 F2; tibi add. F H1 (pc.) ‖ 8 deo om. δ ‖ 9 obsorbuissent δ ε Mn D So1 6,1 habent om. δ X ‖ 2 observantes ε H1 Mn P23 So1 ‖ 3 observaverunt ε ζ H1 Mn Y P23 | nisi om. F F2 a] ut H1 Mn ‖ 4 qui om. H1 Mn So1 ‖ 5 observaverunt ε ζ H1 Mn P23 So1 | tolerantis N Gt ‖ 6 hoc Mc2 H1 Mn | videt ε; videbat Mc2 H1 (pc.) D ‖ 6sq. enim ille bonus est tr. α2; enim ille est bonus tr. An3 ζ Mn D X ‖ 7 livore] de praem. α2 An3 P6 D So1 | servaverint Mn P23 7,1 commendans α2 Mn | quia α2

200 | S. Augustini

cogebantur et non facientes intolerabilia patiebantur, sed hoc dixit, ubi fructus est omnium passionum, quia si tradidero corpus meum ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest. Hanc iste commendans ait: vide quoniam mandata tua 5 dilexi. Deinde postulat praemium: domine, in tua misericordia vivifica me. Isti mortificant, tu vivifica. Sed si praemium poscitur in misericordia, quod reddere debet iustitia, quanto magis impensa est misericordia, ut obtineretur, cui praemium deberetur, ipsa victoria? (8.) principium inquit verborum tuorum veritas, et in aeternum v. 160 omnia iudicia iustitiae tuae. A veritate, inquit, tua verba procedunt et ideo veracia sunt et neminem fallunt, quibus praenuntiatur vita iusto, poena impio. Haec sunt quippe in aeternum iudicia iustitiae dei. mi 1591 cc 1770

SERMO XXXI [De versu psalmi principes persecuti sunt me gratis]

(1.) Quas persecutiones a regibus terrae corpus Christi, hoc est ecclesia sancta, pertulerit, novimus. Agnoscamus ergo etiam hic eius verba dicentis: prin- v. 161 cipes persecuti sunt me gratis, et a verbis tuis formidavit cor meum. Quid enim Christiani laeserant regna terrena, quamvis eis regnum caelorum promiserit rex eorum? Quid, inquam, laeserant regna terrena? Numquid eorum rex 5 milites suos prohibuit impendere et exhibere quae debentur regibus terrae? Nonne de hoc sibi calumniam molientibus Iudaeis ait: Reddite Caesari quae Caesaris sunt, et deo quae dei sunt? Nonne tributum de ore piscis etiam ipse persolvit? Nonne praecursor eius, militibus regni huius quid facere deberent pro aeterna salute quaerentibus, non ait: ‘Cingulum solvite, arma proicite, regem vestrum deserite, ut 10 possitis domino militare’, sed ait: Neminem concusseritis, nulli calumniam feceritis; sufficiat vobis stipendium vestrum? Nonne unus militum eius et dilectissimus comes

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 3 sed inc. K ‖ 4 passionum des. K ‖ 5 vide inc. K ‖ 6 dilexi des. K | domine inc. K ‖ 7 vivifica des. K ‖ 8,1 principium inc. K ‖ 3 impio des. K CXVIII,XXXI,1,2sq. principes inc. K ‖ 3 meum des. K 7,4sq. 1 Cor. 13,3 CXVIII,XXXI,1,7sq. Mt. 22,21 8 tributum … persolvit] cf. Mt. 17,26 11sq. Lc. 3,14 4 meum] ita add. So1 X ‖ 5 quoniam] quia α2 ‖ 6 postulavit lo ma ‖ 7 quod om. π S C1 ‖ 8 iustitiam δ So1; iudicia V2 (pc.) F F2 | misericordia om. α2 ‖ 9 debetur ε ζ H1 Y P23 D So1 8,1 et δ χ C1 Y X Psalt. Ver. Psalt. Ga. Prosp ma; om. cett. ‖ 2 omnia om. K | tua inquit tr. K ‖ 3 praenuntiatae sunt Mc2 F2 ‖ 4 quippe sunt tr. α2 | dei om. α (exc. F) CXVIII,XXXI,argumentum om. α2 ζ ma | gratis] et cetera add. Gt An3 1,1 sancta ecclesia tr. lo ma ‖ 2 novissimus N Gt Y | hic etiam tr. lo ma ‖ 3 formidabit S C1 ‖ 4 eis om. F F2 | regnum] regna S ε ζ Mn D | promiserat Mc2 Mn ‖ 5 rex2 om. F2 δ ‖ 6 et om. δ So1 ‖ 9 pro] per N Gt

in psalm. CXVIII,XXX,7 – CXVIII,XXXI,3 | 201

15

20

25 v. 162

5

v. 163 5

eius, commilitonibus suis et quodammodo Christi provincialibus dixit: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit? Et paulo post ait: Reddite omnibus debita: cui tributum, tributum; cui vectigal, vectigal; cui timorem, timorem; cui honorem, honorem. Nemini quicquam debeatis, nisi ut invicem diligatis. Nonne praecepit ut pro ipsis etiam regibus oraret ecclesia? Quid ergo eos Christiani offenderunt? Quod debitum non reddiderunt? In quo Christiani non sunt terrenis regibus obsecuti? Ergo terreni reges Christianos gratis sunt persecuti. Sed quod subiecit attende: et a verbis tuis formidavit cor meum. Habuerunt quidem et illi verba minacia: ‘expello, proscribo, occido, ungulis torqueo, ignibus torreo, bestiis subrigo, membra dilanio’, sed tua me potius verba terruerunt: Nolite timere eos qui corpus occidunt et postea non habent quod faciant; sed eum timete qui habet potestatem et corpus et animam perdere in gehennam. Ab his verbis tuis formidavit cor meum et contempsi hominem persecutorem meum et vici diabolum seductorem meum. (2.) Denique sequitur: exsultabo ego super eloquia tua, sicut qui invenit spolia multa. Per ea verba vicit, a quibus formidavit. Victis enim spolia detrahuntur, sicut victus et exspoliatus est ille de quo dicitur in evangelio: Nemo intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem. Sed spolia cc 1771 multa inventa sunt, quando patientiam mirati martyrum etiam qui persecuti sunt crediderunt; et qui regem nostrum detrimento militum eius sunt damnificare moliti, ab illo sunt insuper adquisiti. Quisquis ergo a verbis dei, ne in certamine vincatur, formidat, super eadem verba victor exsultat. (3.) Nam ne putaremus ex illa formidine odium verborum dei potuisse subrepere, quamvis iam dixerit: exsultavi super eloquia tua, quod utique non mi 1592 diceret, si odisset ea, tamen adhuc addit et dicit: iniustitiam odio habui et abominatus sum, legem autem tuam dilexi. Nempe a verbis eius illa formido non fecit eorundem verborum odium, sed integram caritatem. Neque enim lex dei

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 2,1 exsultabo inc. K 2 multa des. K ‖ 4 spolia inc. K ‖ 6 crediderunt des. K ‖ 3,3 iniustitiam inc. K ‖ 4 dilexi des. K 13sq. Rom. 13,1 14 – 16 Rom. 13,7sq. 16sq. praecepit … ecclesia] cf. 1 Tim. 2,2 22 – 24 Mt. 10,28; Lc. 12,4 2,3sq. Mt. 12,29 14 omnibus] hominibus ε T H1 Mn So1 ‖ 16 praecipit Y P23 ‖ 17 etiam om. δ | oret T H1 Mn So1 | quid] quod Mc2 F2 | eos om. π | offendunt δ ‖ 19 grati N Gt H1 P23 | persecuti sunt tr. D ma ‖ 20 formidabit F2 S C1 ‖ 21 minantia α2 T H1 P23 D | unguibus ε ζ H1 Mn P23 D So1 X ‖ 22 terreo ε ζ Y P23 So1 | subigo ζ noli N Gt ‖ 23 et om. ε H1 (ac.) Mn P23 D So1 | quod] quid α2 An3 ζ H1 Mn Y P23 D So1 ma ‖ 24 et1 om. δ 25 formidabit S C1 H1 | contempsit V2 δ S | vicit V2 δ ‖ 2,1 denique om. α2; deinde ε ζ P23 D ‖ 2 formidabit S So1 ‖ 3 sicut om. C1 X | et om. ζ X | spoliatus ε H1 Mn P23 D So1 ma | est om. δ D ‖ 4 ut] et δ eius om. Mn So1 | diripiat ε ζ Y P23 D ma ‖ 6 detrimentum V2 F2 δ ‖ 7 certamina α2 3,1sq. subrepere S C1 D X ma; subripere cett. ‖ 2 quamvis] quam ε P23; quamquam T D | dixit ε ζ Mn So1 ‖ 3 si] nisi H1 Mn | odiret ε ζ H1 Mn So1 | addidit F2 C1 H1 So1 X ma ‖ 5 fecit] deficit H1; defecit Mn So1 | integram] tenuit add. ε ζ C1 (pc.) H1 Mn P23 So1 X ma | enim om. α2

202 | S. Augustini

non sunt verba et eloquia dei. Absit ergo ut timore pereat amor, ubi castus est timor. Sic patres a filiis piis et timentur et amantur; sic pudica coniux virum et timet, ne ab illo deseratur, et amat, ut fruatur. Si ergo pater homo, et coniux homo, et timeri et amari debet, multo magis pater noster qui est in caelis, et ille sponsus, non carne prae filiis hominum, sed virtute formosus. A quibus enim diligitur lex dei, nisi a quibus diligitur deus? Et quid habet bonis filiis triste lex patris? An, quoniam quem diligit corripit, flagellat omnem filium quem recipit? At qui haec iudicia respuit, promissa non recipit. Paterna ergo iudicia laudentur et in flagello, si promissa diligantur in praemio. (4.) Ita plane facit iste qui dicit: septies in die laudavi te super iudicia iustitiae tuae. septies in die, quod ait, significat semper. Solet esse quippe iste numerus universitatis indicium; propter quod sex diebus divinae operationis septimus adiectus est quietis; et per septem dies currentes et recurrentes tempora universa volvuntur. Nec ob aliud dictum est: Septies cadet iustus et resurget, id est non perit iustus modis omnibus humiliatus, sed non praevaricatus, alioquin non erit iustus. Nam pro omni genere tribulationis, qua in conspectu hominum deicitur, positum est Septies cadit; et pro eo quod ex ipsis omnibus tribulationibus proficit, positum est: resurgit. Satis illustrat in eo libro consequens sententia praecedentem; ibi enim sequitur: Impii autem infirmabuntur in malis. Hoc est itaque iusto septies cadere et resurgere in omnibus malis non infirmari. Merito igitur septies in die laudabit ecclesia deum super iudicia iustitiae ipsius, quia, cum tempus esset ut iudicium inciperet a domo cc 1772 domini, in omnibus tribulationibus suis non infirmata, sed coronis martyrum gloriata est. (5.) pax multa inquit diligentibus legem tuam, et non est eis scandalum. Utrum ipsa lex diligentibus se scandalum non est, an diligentibus eam nullum

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 10 a1 inc. K ‖ 11 deus des. K ‖ 4,1 septies inc. K ‖ 5 volvuntur des. K ‖ 12 igitur inc. K | deum des. K ‖ 5,1 pax inc. K 1sq. scandalum des. K 3,6 castus … timor] cf. Ps. 18,10 9 pater … caelis] cf. Mt. 6,9 10 prae … formosus] cf. Ps. 44,3 11sq. Hebr. 12,6 4,3sq. sex … quietis] cf. Gen. 2,2 6 Prov. 24,16 11 Prov. 24,16 13sq. cum … domini] cf. 1 Petr. 4,17 7 et1 om. α2 ‖ 8 deseratur] auferatur C1 X | si] sic N An3 H1 Mn Y So1 | pater] et praem. T ma ‖ 9 in caelis est tr. α2 H1 ma ‖ 11 boni filii Mc2 F2 ‖ 12 flagellat] et praem. ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 ma | at … respuit om. π ‖ 13sq. diliguntur π P6 D X w ‖ 14 praemium N Gt H1 Mn Y 4,1 plane] tamen ε ζ H1 Mn So1; enim D w ‖ 4 abiectus H1 Mn Y | per om. H1 Mn So1 | currentes] con6 nec] ne V2 F A | cadit α2 ζ C1 Mn X | resurget] resurgit F P6 Mn So1; lnp. N currentes H1 Mn So1 w ‖ 9 cadet δ | resurget G ε (pc. Gt) C1 Y D X ma ‖ 11 impii autem om. δ ‖ 12 malum α2 | laudavit ε ζ Y P23 D w; laudabat α2 | dominum α2 ‖ 14 suis om. δ ‖ 15 glorificata V2 Mc2 S P6 C1 Y X w ma | est om. Mn So1 5,1 eis] illis δ An3 Y P23 D w ‖ 2 se om. ε H1 Mn Y So1

10

v. 164

5

10

15 v. 165

in psalm. CXVIII,XXXI,3 – 7 | 203

5

10 v. 166

5

v. 167

5 v. 168

est undecumque scandalum? Sed utrumque recte intellegitur. Qui enim diligit dei legem, etiam quod in ea non intellegit honorat, et quod ei sonare videtur absurde, se potius non intellegere, et aliquid magnum latere ibi iudicat; ideo lex dei non est ei scandalum. Ut autem nullum scandalum omnino patiatur, non sic homines sanctae cuiusque professionis attendat, ut fides eius ex eorum moribus pendeat, ne aliquibus cadentibus, quos pro magno habebat, ipse scandalo pereat, sed ipsam legem dei diligat, et erit ei pax multa nullumque scandalum. Securus enim diligit eam, in qua, etiamsi multi peccant, peccare ipse non novit. (6.) exspectabam inquit salutare tuum, domine, et mandata tua mi 1593 dilexi. Quid enim iustis profuisset antiquis dei dilexisse mandata, nisi eos Christus, qui est dei salutare, liberasset, cuius etiam spiritu impertito mandata dei diligere potuerunt? Si ergo exspectabant salutare dei, qui mandata eius dilexerunt, quanto magis necessarius erat Iesus, hoc est salutare dei, salvis faciendis eis qui mandata eius non dilexerunt? Potest ista etiam sanctis istorum temporum, ex quo, gratia revelata, evangelium praedicatur, congruere prophetia: exspectant enim Christum qui mandata dei diligunt, ut, cum Christus apparuerit vita nostra, tunc et nos appareamus cum illo in gloria. (7.) custodivit inquit anima mea testimonia tua, et dilexi ea valde, vel, sicut nonnulli codices habent, dilexit, ut subaudiatur anima mea. Custodiuntur testimonia dei, dum non negantur. Hoc est martyrum officium, quia testimonia Graece martyria nuncupantur. Sed quia pro testimoniis dei etiam flammis concremari sine caritate nihil prodest, ideo addidit: et dilexi ea valde. Supra autem dixerat: mandata tua dilexi; deinde sequenti versu: testimonia et custodivi et dilexi; postea: et mandata et testimonia custodivi. Ait enim: custodivi mandata tua et testimonia tua. Qui enim diligit, ipse veraciter libenterque custodit. Plerumque autem, dum mandata dei custodiuntur, fiunt inimici contra quorum

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 6,1 exspectabam inc. K 2 dilexi des. K ‖ 4 si inc. K ‖ 6 dilexerunt des. K ‖ 7,1 custodivit inc. K | valde des. K 2sq. custodiuntur inc. K ‖ 3 negantur des. K ‖ 4 sed inc. K ‖ 5 valde des. K 6,8sq. cum … gloria] cf. Col. 3,4 7,4sq. flammis … prodest] cf. 1 Cor. 13,3 3sq. legem dei tr. δ Gt ‖ 4 non om. δ ‖ 4sq. potius se tr. ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 ‖ 5 est om. F F2 | eis α2 K N Gt H1 Mn Y P23 ‖ 6 omnino] omni ε Y P23 ‖ 7 attendam ε Mn Y ‖ 8 scandalum α2 A ‖ 8sq. dei legem tr. F2 P6 ma ‖ 9 diligit δ ‖ 10 multiplicant H1 Mn D So1 | ipsa V2 δ S C1 X ma 6,2 profuisset] si add. N Gt Y ‖ 4 dilexerant ε T Y ‖ 5 erat] dilexisse mandata nisi eos christus qui est (cf. supra l. 2) add. ε ζ C1 (pc.) H1 Mn Y P23 D So1 X | Iesus om. H1 So1 ‖ 7 congrue Mc2 An3 | exspectabant V2 Mn So1 ‖ 8 Christus om. α2 | vestra N Gt H1 Mn Y So1 ‖ 8sq. cum illo appareamus tr. π C1 X 7,1 dilexit Mc2 N Gt ‖ 3 martyrium N Gt ‖ 4 pro testimoniis] propter testimonia α2; testimonia δ 5 dilexit F χ ε T Y P23 | autem] iam α2 S H1 (pc.) ‖ 6 sequenti] sequitur δ | testimonia] tua add. P23 ma 7 mandata1] tua add. π S C1 X ma | testimonia] tua add. α2 P6 ma ‖ 7sq. ait … tua2 om. α2 ‖ 8 tua2 om. H1 Mn | ipsa S C1 X ma ‖ 9 autem] enim ε P6 Y X

204 | S. Augustini

voluntatem custodiuntur; tunc vero fortiter et testimonia custodienda sunt, ne persequentibus inimicis negentur. (8.) Cum ergo se iste utrumque fecisse dixisset, deo tribuit unde fecit, adcc 1773 iungendo atque dicendo: quia omnes viae meae in conspectu tuo, domine. Ideo, inquit, custodivi mandata tua et testimonia tua, quia omnes viae meae in conspectu tuo, tamquam diceret: si avertisses a me faciem tuam, fierem conturbatus, nec tua mandata et testimonia custodirem. Custodivi ergo, quia omnes viae meae in conspectu tuo. Propitio quippe et adiuvante conspectu voluit intellegi deum videre vias suas, sicut oravit qui dixit: ne avertas faciem tuam a me. Nam utique facies domini est et super facientes mala, sed ut perdat de terra memoriam eorum. Non sic profecto iste dixit vias suas ab illo videri, sed sicut novit dominus vias iustorum, et sicut ait Moysi: Scio te prae omnibus. Nam si hoc eum non adiuvaret gradientem, quod eius viae sunt in conspectu dei, non diceret ideo se custodisse mandata et testimonia eius, quia omnes viae suae in conspectu sunt domini. Novit enim audire: Servite domino in timore et exsultate ei cum tremore; adprehendite disciplinam, nequando irascatur dominus, et pereatis de via iusta, quia, nisi in conspectu domini esset, via iusta non esset. Nam hunc timorem et tremorem apostolus etiam Paulus imponit eis quibus dicit: Cum timore et tremore vestram ipsorum salutem operamini; et cur hoc dixerit mi 1594 aperiens, Deus est enim inquit qui operatur in vobis et velle et operari pro bona voluntate. Ad hoc sunt ergo in conspectu domini viae iustorum, ut dirigat gressus eorum, quoniam ipsae sunt viae de quibus scriptum est in proverbiis: Vias autem, quae a dextris sunt, novit dominus; perversae autem sunt quae a sinistris sunt, inquit, ut intellegeremus quod eas non noverit dominus, propter quod perversis dicturus est: Non novi vos. Porro ut ostenderet, quo fructu vias quae a dextris sunt, id est iustorum, noverit dominus, continuo subiecit: Ipse enim rectos faciet cursus tuos, et

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ des. K ‖ 15 esset2 des. α2 ‖ 19 ad inc. α2 K | eorum des. K

8,2 quia inc. K ‖

4 tuo

8,4sq. si … conturbatus] cf. Ps. 29,8 7 Ps. 26,9 8sq. Ps. 33,17 9sq. Ps. 1,6 10 Ex. 33,17 13sq. Ps. 2,11sq. 17 Phil. 2,12 18sq. Phil. 2,13 20sq. Prov. 4,27 23 Mt. 7,23 24sq. Prov. 4,27 10 tum V2 Mc2 δ S C1 D X ‖ 11 negantur δ S 8,1 iste utrumque fecisse se tr. F F2 | dixerit α2 ‖ 2 atque dicendo om. S C1 ‖ 3 ideo] id est ε Mn Y | et testimonia tua om. π S C1 X ‖ 8 et om. N Gt T | sed om. α2 | memoria F2 S ‖ 10 scio te] scitote N Gt Y 11 domini An3 D | ideo om. δ ‖ 12 suae] eius Mc2 Mn | sunt in conspectu tr. Mn ma So1 ‖ 13 enim] ergo ε ζ H1 Mn Y So1 ‖ 13sq. et … iusta] et cetera usque ne pereatis de via iusta α2 ‖ 13 ei om. S N Gt C1 Y P23 ‖ 14 de] a ε ζ H1 Mn P23 So1 ‖ 15 dei S C1 X ‖ 17 et2 om. H1 Mn So1 | dixit V2 δ S C1 X ‖ 18 operare H1 So1 ‖ 20 viae] domini add. ε ζ H1 Mn Y So1 | vias] viae α2 δ H1 (pc.) ‖ 20sq. ad dextris S ε Y ‖ 21 autem … inquit] autem sunt (sunt autem tr. X, 1010pc.) inquit quae a sinistris V2 (post sinistris add. sunt pc.) δ S N (pc.) C1 X ma; autem sunt quae a sinistris sunt α2; autem sunt quae 23 ad a (ad N Gt) sinistris sunt inquit ε H1 D So1; autem inquit sunt quae a sinistris sunt tr. Mn ‖ dextris ε Y | est] vias add. π S C1 X ‖ 24 cursus] gressus C1 X ma

10

5

10

15

20

in psalm. CXVIII,XXXI,7 – CXVIII,XXXII,3 | 205

25 itinera tua in pace producet. Ecce quare ait etiam iste: custodivi mandata tua et

testimonia tua, et velut quaereremus hoc unde potuerit, quia omnes inquit viae meae in conspectu tuo, domine. SERMO XXXII [De versu psalmi adpropinquet oratio mea in conspectu tuo, domine, et cetera]

(1.) Vocem nunc orantis audiamus, quoniam quis oret novimus, et nos ipsi, si v. 169 reprobi non sumus, in membris huius orantis agnoscimus. adpropinquet oratio

5

v. 170

5

v. 171

5

mea in conspectu tuo, domine, id est oratio mea quae fit in conspectu tuo, cc 1774 adpropinquet tibi. Prope est enim dominus his qui obtriverunt cor. secundum eloquium tuum da mihi intellectum. Promissum petit. Nam hoc ait: secundum eloquium tuum, tamquam diceret ‘secundum promissum tuum’. Promisit enim hoc dominus, ubi ait: Intellectum dabo tibi. (2.) intret postulatio mea in conspectu tuo, domine; secundum eloquium tuum eripe me. Repetivit quodammodo quod petivit. Nam quod prius dixerat: adpropinquet oratio mea in conspectu tuo, domine, huic simile est quod ait posterius: intret postulatio mea in conspectu tuo, domine; et quod prius: secundum eloquium tuum da mihi intellectum, huic congruit quod posterius: secundum eloquium tuum eripe me. Accipiendo quippe intellectum eripitur, qui per seipsum non intellegendo decipitur. (3.) eructabunt inquit labia mea hymnum, cum docueris me iustificationes tuas. Novimus quemadmodum doceat deus eos qui sunt docibiles dei. Omnis enim qui audivit a patre et didicit, venit ad eum qui iustificat impium, ut non solum memoria retinendo, verum etiam faciendo custodiat iustificationes dei. Sic enim qui gloriatur, non in seipso, sed in domino gloriatur, hymnusque eructatur.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ CXVIII,XXXII,1,1 vocem inc. K | audiamus des. K ‖ 2 adpropinquet inc. K ‖ 5 petit des. K ‖ 7 promisit inc. K ‖ 2,2 petivit des. K ‖ 6 accipiendo inc. K ‖ 7 decipitur des. K ‖ 3,3 ut inc. K ‖ 4 dei des. K CXVIII,XXXII,1,4 Ps. 33,19 7 Ps. 31,8 3,2sq. docibiles … ad] cf. Io. 6,45 3 qui2 … impium] Rom. 4,5 5 qui … gloriatur2] cf. 1 Cor. 1,31 26 inquit omnes tr. δ ‖ 27 domine om. δ P6 Y CXVIII,XXXII,argumentum om. Mc2 F2 ζ ma | de … psalmi om. Mn | psalmi om. F G | tuo … cetera] usque erravi sicut ovis V2 | domine … cetera om. ε H1 Mn Y P23 So1 1,1 quisquis δ | novimus] forte praem. ε ζ C1 (pc.) H1 Mn Y P23 X | ipsos ε ζ H1 Mn Y D So1 X ‖ 4 enim om. α2 ‖ 7 hoc enim tr. δ | tibi dabo tr. An3 P6 2,2 repetivit (ita et Prosp)] repetit ε ζ H1 Mn Y P23 D So1 ma ‖ 3 huic] hoc α2 ‖ 4 quod2] quos N Y 5 tuum] tu add. N Gt ‖ 6 accipiendum δ ‖ 7 quia π χ C1 So1 (uv.) X 3,2 eos deus tr. lo ma | dociles V2 δ | dei] deo ε ζ H1 Mn Y P23 D ma ‖ 3 omnes δ ‖ 4 verum] verbum K | sic] si T Y ‖ 5 gloriatur1] glorietur δ An3 ζ Mn | eructatur lo ma; ructatur codd.

206 | S. Augustini

(4.) Sed iam quia didicit et laudavit doctorem deum, deinde vult docere. pronuntiabit inquit lingua mea eloquia tua, quia omnia mandata tua iustitia. Cum haec se pronuntiaturum dicit, utique minister fit verbi. Quamvis enim deus doceat intrinsecus, tamen fides ex auditu est, et quomodo audiunt sine praedicante? Neque enim quia deus dat incrementum, ideo non est plantandum et rigandum. mi 1595 (5.) Scit autem quae pericula secutura sint a contradicentibus et persequentibus, cum fuerit pronuntiator eloquiorum dei, propter quod adiungit: fiat manus tua, ut salvum me faciat, quia mandata tua elegi. Ut non timerem, nec solum cor meum teneret, sed lingua etiam pronuntiaret eloquia tua, mandata tua elegi timoremque amore compressi. Fiat ergo manus tua, ut salvum me de manu facias aliena. Sic autem salvos deus martyres fecit, cum eos in anima non permisit occidi, nam secundum carnem vana salus hominis. cc 1775 Potest et sic accipi manus tua, ut manus dei Christus intellegatur, iuxta illud Isaiae: Et brachium domini cui revelatum est? Non enim erat factus unigenitus, cum per eum facta sint omnia, sed factus est ex semine David, ut esset Iesus, id est salvator, qui iam erat creator. Sed cum familiare sit scripturae fiat manus tua, et Facta est manus domini, nescio utrum possit hic sensus in eis locis omnibus obtineri. Sane ubi audivimus quod sequitur: concupivi salutare tuum, domine, etiam nolentibus omnibus inimicis salutare dei nobis Christus occurrat; ipsum se concupisse iusti antiqui veracissime confitentur, ipsum concupivit ecclesia venturum de visceribus matris, ipsum concupiscit ecclesia venturum a dextera patris. Subiungitur autem huic sententiae: et lex tua meditatio mea est, quia lex perhibet testimonium Christo.

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 4,1sq. pronuntiabit inc. K 3 fit des. K ‖ 5,2 fiat inc. K ‖ 6 aliena des. K ‖ 13 concupivi inc. K ‖ 16 patris des. K ‖ 17 et inc. K ‖ 18 Christo des. K 4,4 fides ex auditu] Rom. 10,17 | quomodo … praedicante] Rom. 10,14 5 deus … rigandum] cf. 1 Cor. 3,7 5,7 Ps. 59,13 9 Is. 53,1 10 per … omnia] cf. Io. 1,3 | factus … Iesus] cf. Rom. 1,3 10sq. Iesus … salvator] cf. Mt. 1,21 12 Ez. 1,3 et alibi 4,1 dicit α2 | laudabit V2 Mc2 A So1 | dicere δ ‖ 1sq. pronuntiavit π χ N Gt ζ Y P23 So1 ‖ 2 tua2 om. δ 2sq. iustitia] iudicia ε ζ Y D X; lnp. C1 ‖ 3 verbi] sic enim dei hymnus ructatur add. K ‖ 4 audient α2 An3 H1 D w | sine] nisi ε Y ‖ 5 et rigandum] neque gaudendum ε H1 Mn Y So1; neque rigandum An3 (pc.) Y (pc.) D; irrigandum F F2 5,2 praenuntiator F F2 | *adiunxit ε ζ Mn Y D So1 w ma ‖ 3 ut salvum me faciat (ita et Prosp)] salvum me facere (salvum facere me tr. Psalt. Ver.) ε T H1 Mn D So1 | quia] quoniam δ X w ‖ 4 solum] ne add. ζ | teneret] timeret ζ Y X; non timeret P23 ‖ 5 ergo om. α2 ‖ 6 faciat F F2 | aliena facias tr. δ D So1 | sic] si V2 δ Y | deus salvos tr. ε ζ Y P23 D X w ma | cum om. H1 Mn So1 ‖ 8 manus1] fiat praem. π S C1 H1 (pc.) 10 sint] sunt Mc2 F2 N Gt P6 H1 Mn; lnp. F So1 ‖ 11 qui] quia π S C1 X 9 erat enim tr. V2 F F2 S C1 ‖ 12 dei F F2 | utrum possit nescio tr. δ ‖ 13 ubi om. F F2 | audiamus ε C1 Y X; audimus S ζ P23 D ma 14 nobis dei tr. K | se] si K ‖ 16 concupiscit] concupivit P6 X | ad dexteram α2 H1 ‖ 17 est ζ Y D X (pc.) Psalt. Ver. Prosp ma; om. cett. Psalt. Ga. Cass ‖ 18 Christo] de praem. α2

v. 172

5 v. 173

5

10

v. 174 15

in psalm. CXVIII,XXXII,4 – 8 | 207

v. 175 5

v. 176

5

10

5

(6.) Sed in hac fide, cum corde creditur ad iustitiam, ore confessio fit ad salutem, fremant gentes, populi meditentur inania, occidatur certe caro, dum praedicat te: vivet anima mea et laudabit te, et iudicia tua adiuvabunt me. iudicia quippe illa sunt, quae tempus erat ut inciperent a domo domini. Sed adiuvabunt me inquit. Et quis non videat quantum adiuverit ecclesiam sanguis ecclesiae, quanta ex illa semente seges toto orbe surrexerit? (7.) Novissime prorsus aperit se et quae persona per totum psalmum loquebatur, ostendit: erravi inquit sicut ovis perdita; quaere servum tuum, quia mandata tua non sum oblitus. Nonnulli codices non habent quaere, sed vivifica. Una quippe syllaba interest qua inter se in Graeco distant ζῆσον et ζήτησον; unde et ipsi codices Graeci variant. Sed quodlibet horum sit, ovis perdita quaeratur, ovis perdita vivificetur, propter quam pastor eius nonaginta novem dimisit in montibus et eam quaerens Iudaicis laceratus est vepribus. Sed adhuc quaeritur; adhuc quaeratur: ex parte inventa adhuc quaeratur. Ex ea namque parte, qua dicit iste: mandata tua non sum oblitus, inventa est; sed per eos qui mandata dei eligunt, colligunt, diligunt, adhuc quaeritur et, per sui pastoris sanguinem fusum atque dispersum, in omnibus gentibus invenitur. (8.) Ut potui, quantum a domino adiutus sum, psalmum istum magnum pertractavi et exposui. Quod profecto melius sapientiores doctioresque fecerunt, sive mi 1596 facturi sunt; nec ideo tamen ei nostrum deesse debuit ministerium, maxime id de me cc 1776 flagitantibus fratribus, quibus sum debitor huius officii. Quod autem de alphabeto Hebraeo, ubi octoni versus singulis subiacent litteris atque ita psalmus totus contexitur, nihil dixi, non sit mirum, quoniam nihil quod ad istum proprie pertineret inveni: non enim solus habet has litteras. Illud sane sciant qui hoc in Graeca et Latina scriptura, quia non illic servatum est, invenire non

π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w ‖ 6,3 vivet inc. K | me des. K 5 et inc. K | ecclesiae des. K ‖ 7,2 erravi inc. K ‖ 3 oblitus des. K ‖ 5 ovis inc. K ‖ 7 vepribus des. K ‖ 7 ‒ 8,13 sed … praeponunt] locus retractatus in K 6,1 Rom. 10,10 2 fremant … inania] cf. Ps. 2,1 quaerens] cf. Mt. 18,12; Lc. 15,4

4 ut … domini] cf. 1 Petr. 4,17

7,5 – 7 ovis …

6,1 ore] autem add. F F2 G (pc.) So1 X w ma | ad salutem om. δ ‖ 2 dum] cum F F2 ‖ 3 vivit An3 H1 Mn Y P23 ‖ 4 sunt illa tr. α2 δ D | quae] quia Mc2 P23 | ut] iudicium add. α2 | inciperet α2 ε H1 Mn Y So1 | dei α2 H1 (pc.) ‖ 6 surrexit V2 δ ζ 7,1 prorsus] et add. α2 | aperit] apparet H1 Mn; aperiens N X | se om. T D w | se et] sed Gt C1 H1 Mn Y; om. An3 ‖ 4 vivifica] me add. δ | qua] quia Mc2 H1 | in om. Mc2 δ ε T H1 Mn Y | distans ε H1 (ac. uv.) Mn Y; distat S Y (pc.) | zeson ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 X; zison δ H1 (pc.) ‖ 5 zeteson S ε ζ C1 H1 Mn Y P23 D So1 6 nonaginta novem] XCVIIII K Mn ‖ 7 demisit N | est laceratus tr. α2 ‖ 8 ex2] et V2 δ ‖ 9 qua] quae ε H1 Y 8,1sq. perpetravi α2 ‖ 2 doctoresque δ N C1 Mn ‖ 3 ei] et F F2 An3 ‖ 3sq. idem et flagitantius Gt Y; idem efflagitantibus An3 ζ ‖ 5 octo δ ‖ 7 istum] istam F F2 | propriae A S N Gt C1 H1 Mn ‖ 8 in hoc tr. F F2 | quia] quod ζ; quoniam lo ma

208 | S. Augustini

possunt, omnes octo versus in Hebraeis codicibus ab ea, quae illis praeponitur, littera incipere, sicut nobis ab eis, qui illas noverunt litteras, indicatum est. Quod 10 multo diligentius factum est quam nostri, vel Latine vel Punice, quos abecedarios vocant psalmos facere consuerunt: non enim omnes versus donec claudatur periodus, sed solos primos ab eadem littera incipiunt quam praeponunt. π (α (V2 α2 (Mc2 F F2)) δ (A G)) S ε (N Gt An3) ζ (P6 T) C1 H1 Mn Y P23 D So1 X w 8,10 qui … litteras] cf. Hier. tract. in psalm. I 119,2–16 (CCSL 78, p. 246) 9 octonos Mc2 H1 (pc.) ma; octoni F F2 C1 | Hebraicis ε ζ C1 Y P23 D So1 X ma | codicibus] add. noverimus α2 | proponitur N Gt H1 Y ‖ 10 iudicatum δ ‖ 11 multum δ | abacedaritis H1 Mn ‖ 12 consueverunt δ ζ So1 ma ‖ 13 solus S N H1 Mn Y