Enarrationes in Psalmos 61–70 311067159X, 9783110671599

Citation preview

Augustinus Enarrationes in Psalmos 61 – 70

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL)

Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL an der Universität Salzburg

Band 94/2

Augustinus

Enarrationes in Psalmos 61 – 70 Edited by Hildegund Müller

International Advisory Board: François Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer, Kurt Smolak, Francesco Stella, Michael Winterbottom This edition was created by using the program CLASSICAL TEXT EDITOR.

ISBN 978-3-11-067159-9 e-ISBN (PDF) 978-3-11-067467-5 ISSN 1816-3882 Library of Congress Control Number: 2020937741 Bibliographic information published by the Deutsche Nationalbibliothek The Deutsche Nationalbibliothek lists this publication in the Deutsche Nationalbibliografie; detailed bibliographic data are available on the internet at http://dnb.dnb.de. © 2020 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Printing and binding: CPI books GmbH, Leck www.degruyter.com

Acknowledgements This volume has taken a long time. It carries a lot of history, both personal and institutional, in its DNA. Some of the memories are painful (magnum opus et arduum, as Augustine knew), others are filled with sweetness and gratitude. When I started working on this project, I was employed by what was then the “Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter (CSEL)” of the Austrian Academy of Sciences and now is called simply “CSEL” and forms part of the University of Salzburg. I owe a large debt of gratitude to the directors of this incomparable institute: Dorothea Weber, Kurt Smolak and, most importantly, my late teacher Adolf Primmer, who introduced me to the nuances of Augustine’s homiletic style and taught me all I know about close reading. I owe an even greater debt to the scholars working at CSEL, who took care of the manuscript all the way to its completion. They prepared the layout, proofread it, critiqued it, made countless suggestions on the text and apparatus and saved me from embarrassing errors; and incredibly, they did this without ever losing their good cheer and their patience with me. They are without a doubt the finest group of patristic philologists anywhere in the world. I could not begin to express my feelings of admiration and awe for their depth of knowledge and their linguistic precision and sensitivity. Victoria ZimmerlPanagl, Clemens Weidmann, Lukas Dorfbauer: thank you a thousand times for your cooperation, your support and your friendship! Even as I breathe a sigh of relief to see this project finished, I know that I will miss working with you. Next, it is my great pleasure to express my thanks to the University of Notre Dame and the colleagues and friends I have found here. The University has provided me with an institutional home and a working environment second to none; and the chairpersons of the Department of Classics have given me their unwavering support. Thank you, Liz Mazurek, Brian Krostenko and Luca Grillo, and thank you, all of my friends and colleagues and students at this wonderful place! Ubi bene, ibi patria: I have certainly found a home here. When I got first involved with the Enarrationes project, I was a student myself, and my work and the work of many others is embedded in this book. Among those students who worked for me at Notre Dame I have to mention Cara Polk and Samuel Mullins. Among the scholars whose names show up in these pages, I want to thank Bengt Alexanderson, who provided the CSEL with an unpublished manuscript. I have entered faithfully all his interesting textual suggestions. I also owe a debt of gratitude to my reviewers, who suggested important changes – even if I could not follow all of them (such as the reduction of the apparatus criticus, which would not have been in accordance with the other parts of the series, nor provided the necessary material for a global view of the textual transmission), they certainly made me

Acknowledgements | VI

think. Textual criticism is a subtle art, and we all constantly have to learn from each other and rethink our basic assumptions. I have been blessed with many good friends on both side of the Atlantic, who suffered along with me and cheered me on during this project. To name those that are at the forefront of my mind: Christine Harrauer, Christine Ratkowitsch, Sonja Reisner, Herbert Bannert, Stefan Hagel and Danuta Shanzer in Vienna, Gottfried Kreuz in Salzburg, Jana Grusková, Marcela Andoková and Robert Horka in Bratislava, don Federico Gallo in Milan, Renate Thumb and Ursula Wittner († 2019); Madge McLaughlin (thank you for supplying me with food and G&T’s!), Katy Schlegel, Sarah McKibben (thank you for being a strict time-keeper!): Thank you all! You are in my heart forever! (And – dare I mention Alexi, Peachie and Molly? who always knew when to interrupt by jumping on the keyboard and meowing for food? Thank you too!) Last of all, my family: my father Michael († 2006), my mother Gudrun († 2019) and my sister Roswitha († 2015): for a long time, you were with me every step of the way. I am deeply saddened that you will not see the finished book. Everything I ever write will be dedicated to you. And, more cheerfully, thanks to Harald, Astrid, Lukas, Katrin and Benjamin: I love you all! Datum a. MMXX, in diebus pestilentiae. Hildegund Müller

Table of Contents Acknowledgements | V Introduction 1

General Remarks on Enarrationes in Psalmos 61–70 | 1

2 2.1 2.2 2.3

2.11

The Transmission of the Text | 5 General Remarks | 5 List of Collated Manuscripts | 8 The Macrostructure: Major Variations within the Textual Transmission | 9 The Oldest Text Types: e1 M S P15 | 12 Family α and its Old Relatives | 15 Family β and its Predecessors (P2, O9) | 17 Family γ | 20 Families δ and ε | 22 Family ζ | 24 Variant Traditions: Sermon Collections and Excerpt Commentaries | 24 Editions | 26

3

Editorial Principles | 27

2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Principles of Text Constitution | 27 Conjectures | 30 Biblical Text | 32 Other Readings; Liturgical Considerations | 34 Non-Biblical Sources: Patristic Scholarship and Classical Allusions | 34

Bibliography | 36 Conspectus Siglorum | 40 Textus | 43 in psalm. 61 | 43 in psalm. 62 | 77 in psalm. 63 | 101 in psalm. 64 | 123 in psalm. 65 | 149

Table of Contents | VIII

in psalm. 66 | 181 in psalm. 67 | 203 in psalm. 68 | 249 in psalm. 69 | 295 in psalm. 70 | 311

Introduction 1

General Remarks on Enarrationes in Psalmos 61–701

Augustine’s Psalm commentary spans roughly thirty years of his life and is his most prolific book.2 The work, which originally had no specific title (since it could be considered a collection rather than a work) is nowadays known by its early modern title, Enarrationes in Psalmos.3 It consists mostly of sermons, as well as dictated parts in various shapes and sizes, that seem to have come together according to a master plan that demanded completeness, but not generic consistency or a specific chronological order of production. Between the early commentaries that Augustine dictated in the 390s, the sermons that represent the majority of the corpus and the dictated exegetical treatises that supplement the final missing pieces, there are differences not only in length, but also in the treatment of the text. Preached Enarrationes show clear indications of the liturgical situation; the listeners are addressed; there are allusions to biblical readings and the celebration of martyrs’ feast days, as well as (rarely) to current events and specific locations. On the other hand, in dictated Enarrationes, Augustine puts his scholarly interests on display by discussing variants of the Latin and Greek Psalm texts. Augustine, and his secretarial staff, seem to have made no effort to smooth over the cracks and wrinkles in the collection, let alone unify it to a seamless book commentary. This may be due to the time problems that were a constant companion of the productive and soughtafter writer and preacher, as well as a conscious decision. Augustine believed in the spontaneity of preaching, in the momentary and inspired connection between speaker, listeners and biblical text.4 Perhaps it was his intention to keep the traces

|| 1 Since this introduction is the first in the CSEL edition of Enarrationes in Psalmos to be written in English and thus easily accessible to English-speaking scholars and students, it is somewhat broader than typical CSEL introductions. The following remarks are intended to provide some background on my understanding of the text and its specific qualities and problems, as well as the manuscript tradition and editorial principles. 2 For a general description of the work see MÜLLER – FIEDROWICZ, Art. Enarrationes; CAMERON, Enarrationes, both with additional literature. 3 The name “Enarrationes in Psalmos” was invented by Erasmus and has no historical value (WILMART, La tradition, 295, with n. 3). In the following text, I use the traditional title for convenience. The ten texts of the decade edited here cannot be uniformly called “sermon”, since one of them (in psalm. 67) was never preached and two others (in psalm. 68 and 70) consist of pairs of sermons, preached on consecutive days. 4 See e.g. doctr. christ. 4,15: ipsa hora iam ut dicat accedens, priusquam exerat proferentem linguam, ad deum levet animam sitientem, ut ructet quod biberit, vel quod impleverit fundat. Cum enim de

https://doi.org/10.1515/9783110674675-001

2 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

of the production process visible. However, as we shall see, this also created a problem for later readers. Medieval monks and scholars were looking for a userfriendly handbook on the Psalms, rather than the highly rhetorical sermons, which owe their structure to their oral and improvised nature and provide little guidance to the reader looking for the interpretation of a specific verse.5 In spite of this element of randomness, the exegetical principles of Enarrationes are remarkably stable.6 Augustine’s exegesis is aimed at bringing the community and the text together in spirit, after they had already been united by the liturgical act of responsorial singing. Other than Gospel and Epistle readings, the Psalms include the congregation not just as listeners, but as participants in a communal sung prayer.7 This unity of biblical psalmist and current-day congregation posed a specific rhetorical challenge for the preacher. He needed to make it a practical reality in the hearts and minds of his listeners, make them understand that the words of the Psalm were really their own words, thus creating an amalgamation of text and audience over distance in time, space and, most importantly, textual understanding of a strange, mistranslated and sometimes widely varying text. Complicating the matter even further, as well as providing additional potential for finding meaning, the history of exegesis had produced various paradigms for reading the Psalms, which are today commonly referred to as prosopological exegesis.8 Following specific pointers in the text, exegetes would identify the speaker of the Psalm as the Psalmist, usually identified as David, the Hebrew people, a single individual praying to God, or Christ Himself. This speaker could vary not only from Psalm to Psalm, but also from verse to verse. It is in answer to this exegetical history, as well as the liturgical situation outlined above, that Augustine develops his famous principle of Totus Christus, which is present throughout Enarrationes in

|| unaquaque re, quae secundum fidem dilectionemque tractanda sunt, multa sint, quae dicantur, et multi modi, quibus dicantur ab eis, qui haec sciunt, quis novit, quid ad praesens tempus vel nobis dicere vel per nos expediat audiri, nisi qui corda omnium videt? Et quis facit ut, quod oportet et quemadmodum oportet, dicatur a nobis, nisi in cuius manu sunt et nos et sermones nostri? Ac per hoc discat quidem omnia, quae docenda sunt, qui et nosse vult et docere, facultatemque dicendi, ut decet virum ecclesiasticum, comparet; ad horam vero ipsius dictionis, illud potius bonae menti cogitet convenire, quod dominus ait: ‘Nolite cogitare, quomodo aut quid loquamini; dabitur enim vobis in illa hora, quid loquamini; non enim vos estis, qui loquimini, sed spiritus patris vestri, qui loquitur in vobis.’ Si ergo loquitur in eis spiritus sanctus, qui persequentibus traduntur pro Christo, cur non et in eis, qui tradunt discentibus Christum? 5 For an early instance of criticism of Enarrationes, see Cassiodorus (cited in n. 26). 6 On Augustine’s Psalm exegesis see FIEDROWICZ, Psalmus Vox Totius Christi; CAMERON, Christ Meets Me Everywhere; CAMERON, The Emergence of Totus Christus; MCCARTHY, An Ecclesiology of Groaning. 7 See e.g. in psalm. 61,1,5sq.: loquamur … de isto psalmo quem modo cantavimus; 64,2,38sq.: iam ergo audiamus, fratres, audiamus et cantemus et desideremus unde cives sumus! 8 On the term see RONDEAU, Les commentaires, vol. 2, 21–89.

Introduction | 3

Psalmos and thus helps to unify the diverse corpus. According to this reading, the various possible Psalm speakers can all be identified with Christ, His head (Christ Himself) or His body (the Church, and every single member of it).9 Not only does this reasoning allow the preacher to move freely between the different prosopa, but it frequently imparts a dynamic, developing quality to his preaching on the Psalms, moving forward in the structure of a personal spiritual history and/or the history of the Church.10 This structure is also suggested by the fact that the Psalms are explained verse by verse, or rather half-verse by half-verse, but not in larger sections, like for example the exegesis of John in Augustine’s Tractatus in Evangelium Iohannis. The Psalms are too complex for this; every line has to be carefully looked at and connected with the preceding one. To play on the road metaphor so beloved by Augustine,11 he creates a guided walkthrough of the Psalm, making it, and the congregation with it, move forward as the text becomes clearer and the listeners more attuned to it. Thus, exegetical principles are closely interrelated with rhetorical features of the sermon. With the exception of the earliest, dictated commentaries that form the beginning of the corpus (in psalm. 1–32), there are also formal and liturgical characteristics that are uniform throughout the corpus. Augustine typically preaches on one Psalm, sometimes splitting it up into two or more sermons to avoid excessive length. In spite of this, Enarrationes sermons are quite long and must have taken up a considerable amount of time. How would their unusual length have been accommodated in a Church service? We know that Enarrationes were preached both in regular services and vigils,12 but not on high feast days, such as Christmas or the days of the Holy Week. On the other hand, they were frequently preached on martyrs’ feast days. We even get the impression that there is a special connection between the Psalm sermons and the celebration of martyrdom. In several cases, Augustine preached on the occasion of an important regional martyrs’ feast outside of his own bishopric, which seems to imply that he was invited to mark the special

|| 9 See e.g. in psalm. 68,1,1,29–31.39–41: Christus enim hic loquitur – sed iam scientibus dicimus –, Christus non solum caput, sed et corpus est. Ex ipsis verbis agnoscimus; nam quia Christus hic loquitur, dubitare omnino non permittimur. … Ergo Christus hic loquitur; magisque nobis demonstrandum est ubi eius membra loquantur, ut ostendamus quia totus hic loquitur, quam dubitandum quod Christus loquatur; 62,2,1sq. 10 Many Enarrationes end with a reference to Judgment Day (e.g. 63, 69, 70) and the heavenly rewards of the faithful (e.g. 65, 66, 67). – See MÜLLER, Eine Psalmenpredigt, 16–29; MÜLLER, Zur literarischen Einheit. 11 See e.g. in psalm. 66,6,8–11: ambulate in via cum omnibus gentibus, ambulate in via cum omnibus populis, o filii pacis, filii unicae catholicae; ambulate in via. Cantate ambulantes: faciunt hoc viatores ad solamen laboris. Cantate in hac via – obsecro vos per ipsam viam –, cantate in hac via! 12 See the titulus for Enarratio 88,2 (preserved in manuscript f3, see below p. 25) Havitus per vigilia sancti Cypriani. See WILMART, La tradition, 314.

4 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

day with one of his Psalm sermons. It is unclear how the liturgy would have provided space for the longer sermon, but the connection seems obvious.13 Both for reasons of chronology and subject-matter, the Enarrationes commentaries also overlap with other important Augustinian works and teachings. The theme of the two cities is discussed in Enarrationes 61,6 and 64,2; the theology of grace plays a major role in Enarrationes 67,12 and 70;14 and there is a complex Christological passage in Enarratio 68,1,5. Heresy and schism are present throughout the decade, but nowhere does the tone suggest an urgent crisis in the struggle against the Donatists. Donatus and the Donatists are named only three times,15 and a passage in Enarratio in Psalmum 65 seems to imply that the Catholic victory has already been achieved.16 The group of Enarrationes in Psalmos edited in this volume does not belong together as to their time or place of origin. They were preached in random order (and one was not preached at all: on Enarratio in Psalmum 67 see below) and at different places. As mentioned above, this is not unusual for Enarrationes in Psalmos: the entire corpus was compiled (presumably by the staff of the episcopal archives in Hippo) alongside the preaching of the sermons, bringing order and integrity to a series that was produced according to the needs of specific congregations, feast days and locations. Augustine seems to have improvised most of his sermons and relied for the written version on shorthand notes produced and transcribed into book script.17 The current group gives a vivid impression of the complexity of this origin. It includes sermons preached in Hippo (in psalm. 61), Carthage (in psalm. 66), Utica (in psalm. 64) and Thagaste (in psalm. 68) as well as sermons that cannot be located with certainty (in psalm. 62, 63, 65, 69, 70). The time of delivery of the sermons probably spans from the mid-390s to the early 410s, although most of the dates are unclear. In addition, the decade contains the first (in chronological as well as numerical order) of the dictated Enarrationes in Psalmos: Enarratio in Psalmum 67 can be securely dated to 415, when Augustine finally decided to switch from the preached sermon to dictated treatises. In a letter to Evodius, he mentions the first three of these dictated Enarrationes: Dictavi etiam trium psalmorum expositionem

|| 13 Of the sermons edited in this volume, Enarrationes in Psalmos 63 and 69 were preached on martyrs’ feast days. In both cases, the identity of the martyr(s) as well as the date and location are unclear. 14 Gratia is the theme of the entire exposition, see in psalm. 70,1,1,1sq.: in omnibus scripturis sanctis gratia dei quae liberat nos commendat se nobis, ut commendatos habeat nos: hoc in isto psalmo cantatur, de quo cum vestra Caritate loqui suscepimus. 15 See in psalm. 67,39,24 and 67,40,13 (both times in a list of heretics); and in psalm. 69,5,30. 16 In psalm. 65,5,45–62, see the introduction to Enarratio in Psalmum 65, p. 149. 17 See in psalm. 51,1,5–7: quandoquidem placuit fratribus non tantum aure et corde, sed et stilo excipienda quae dicimus, ut non auditorem tantum, sed et lectorem etiam cogitare debeamus.

Introduction | 5

non parvis voluminibus, sexagesimi et septimi, septuagesimi et primi, septuagesimi et septimi (epist. 169,1).18 This, rather than by preaching, was how he would finish the corpus. What, then, other than practical convenience, justifies the edition of this specific corpus in a volume? As will be discussed below, the division of the entire work in groups of ten (decadae) goes back at least to the sixth century, and while early editors would have run into difficulties with a rigid application of this principle in the first and the last third (Quinquagena) of the corpus, the middle Quinquagena can be easily divided in five groups of ten. These decadae are not of equal length; still, they are of a book-appropriate extent. The Seventh Decade is represented in two manuscript volumes from the eighth and ninth centuries19 and has left traces in two more ninth-century manuscripts.20

2 The Transmission of the Text 2.1

General Remarks21

The textual transmission of Enarrationes in Psalmos is complex and contaminated in detail, but if we look at the entire corpus, it is extremely consistent. In spite of its scattered and extended origin, no divergent traditions of single preached sermons and/or sermon collections are apparent; with few exceptions, the manuscripts present the collection as a unified book.22 Major omissions or additions to the text, as well as alterations of its structure, are rare. This consistency indicates that the production of the corpus was carefully curated and purposefully disseminated, as well as protected from the ravages of the Vandal invasion. Together with most of Augustine’s works, the corpus seems to have been brought to Italy and made its way from there throughout Europe. We can speculate on the origins of the first complete copies. In the case of Augustine’s second major homiletic commentary, Tractatus in Iohannis Evangelium, the production process involved the bishop of Carthage, who

|| 18 On the date see DIVJAK – Red., Art. Epistulae, 945. 19 V1, see below p. 15, and C, see below p. 20sq. 20 M and S, see below p. 13sq. 21 On the manuscript tradition in general see WILMART, La tradition; DEKKERS – FRAIPONT, CCSL 38, Praefatio, V–XI; PRIMMER, Die Mauriner-Handschriften; GORI, La tradizione manoscritta; GORI, La tradizione manoscritta … in psalmos 141–150; GORI, CSEL 95/1–5, Praefationes; MÜLLER, Psalmenpredigt; WEIDMANN, CSEL 93/1A.B, Praefationes; as well as the following volumes of the series “Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus”: OBERLEITNER, Italien; RÖMER, Großbritannien und Irland; KURZ, Bundesrepublik Deutschland; WEBER, Österreich; WIESER, Belgien, Luxemburg, Niederlande; JANNER – JUROT – WEBER, Schweiz. 22 On excerpted sermons see below p. 24sq.

6 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

presumably had a larger staff of scribes and a better distribution network.23 This may have been the case for Enarrationes in Psalmos as well. The oldest manuscripts of Enarrationes in Psalmos date back as far as the sixth century;24 the first excerptors and readers of the book go back to the fifth century.25 The best-known of these early readers also styles himself as an excerptor: Cassiodorus, who is critical of the length and complexity of Enarrationes, presents his own Psalm commentary as an excerpt of Augustine’s larger work, thus an early version of the many attempts to make Augustine’s book more readable and easier to consult.26 The first extant manuscripts, which date from the sixth century, contain one decade of Enarrationes, excerpted sermons in a sermon collection, or an excerpt commentary. Their provenance is Italy or France, with both Bobbio and Lyon represented as the oldest places of origin. No early manuscript points to a line of transmission via Spain or the British Isles.27 The production of Enarrationes manuscripts multiplies with the Carolingian era, and becomes innumerable from the twelfth century onwards. Two of the oldest complete or near-complete copies straddle the year 800: the thirteen volumes of the ‘Corbeiensis vetus’ C (Paris, BnF Lat. 12171–12183), and the three volumes of manuscript K (Köln, Erzb. Diöz. u. Dombibl. 63, 65, 67 + 97). These two codices are also representative for the major change in the book distribution of Enarrationes. Until the Carolingian age, the typical volume division seems to have been based on the decade-long book. An example for this kind of book structure in our decade is the eighth-century codex V1 (Vat. Lat. 4938, see below p. 24). This book structure is already attested by Cassiodorus.28 The division seems mathematically straightforward and appropriate for the larger-sized late ancient uncial, but it poses obvious problems. Enarrationes are widely different in length; a rigid division into tenPsalm-volumes would produce both very short (e.g., 11–20) and very long volumes (e.g., Decade 111–120, which contains the thirty-two sermons of Enarratio in Psalmum 118). This is clearly impossible; the actual distribution must have been || 23 See epist. 23A*,3: ut faciam de Iohannis quoque evangelio ea quae restant, dictare iam coepi populares tractatus non prolixos mittendos Carthaginem ea condicione, ut si vult idem senex noster sibi ceteros mitti, 〈dicat〉 neque cum dixerit edere differat (〈dicat〉 add. Divjak). 24 See WILMART, La tradition, 311sq. 25 On the excerpts of Enarrationes see below p. 25sq. 26 Cassiod. in psalm. praef.: tunc ad Augustini facundissimi patris confugi opinatissimam lectionem, in qua tanta erat copia congesta dictorum, ut retineri vix possit relectum quod abunde videtur expositum … Quocirca memor infirmitatis meae mare ipsius quorumdam psalmorum fontibus profusum, divina misericordia largiente, in rivulos vadosos compendiosa brevitate deduxi, uno codice tam diffusa complectens, quae ille in decadas quindecim mirabiliter explicavit. This does not describe Cassiodorus’ commentary very well, which is in fact much more independent from Augustine than the author implies. Cassiodorus here clearly describes a fifteen-volume edition of the Enarrationes. 27 See below p. 17sq. for the early β-related manuscripts. 28 See above n. 26.

Introduction | 7

somewhat more equable.29 Since there is no complete late antique exemplar of this sort, nor are all parts of the work represented in an extant decada (the late Latin word typically used instead of classical decas), we cannot be sure what it would have looked like. Codex C, the ‘Corbeiensis vetus’ of the Maurist editors, consists of thirteen volumes, rather than Cassiodorus’s fifteen. The volumes do not agree with the logical group divisions of the work,30 which is not necessarily an argument against its late ancient origin. It is ultimately impossible to determine whether this book distribution is based on a late ancient exemplar or the result of an eighth-century editorial decision. The Cologne manuscript, on the other hand, whose first volume is slightly older than the early volumes of the Corbeiensis, consists of three volumes, each of them containing fifty Enarrationes.31 This book division, usually called Quinquagenae, will be the dominant one in the following centuries; almost all complete copies of the work are made up of three volumes.32 Since numerous copies are incomplete, and since the trifurcation of the text no doubt left its mark in the evolution of the text, the Quinquagenae each present a different segment of the textual tradition, and the borders between them designate the main changes in the manuscript relations.33 The textual tradition of Enarrationes is vast and vastly contaminated. Both its subject-matter and its author make the work an extremely desirable possession for monastic communities, but also subject to constant collations and corrections between the manuscripts. The resulting contaminations seem to precede the Carolingian age and remain visible throughout the manuscript tradition. Consequently, endeavors to develop a stemma codicum must remain tentative at best.

|| 29 The problem gets even more complicated if we consider the double versions in the first Quinquagena, where some Psalms are covered both by a sermon and a dictated Enarratio, with different textual traditions. See WEIDMANN, CSEL 93/1A and B, Praefationes. 30 Enarrationes in Psalmos 110–117 are similar to each other and differ from all other parts of the commentary in length and genre characteristics (see MÜLLER, Art. Enarrationes, 829); they clearly form a coherent group as to their origin. However, the group is broken up in the Corbeiensis volumes, where 101–110 are contained in Volume Nine (BnF Lat. 12179) and 111–118 in Volume Ten (BnF Lat. 12180). On the other hand, the most obvious consistent group of sermons preached consecutively and on a similar subject, the Psalmi graduum (119–133), does make up a volume of its own (Volume Eleven, BnF Lat. 12181). 31 The third volume of K (65+67) contains a partly abbreviated version of Enarrationes. The codex has been mechanically split in two parts, thus has two shelfmarks. 32 Following standard practice, I will refer to Enarrationes in Psalmos 51–100 as Media Quinquagena. 33 Some manuscripts have a slightly irregular division: 1–49; 50–100; 101–150. See below p. 12sq.; 17; 24.

8 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

2.2 List of Collated Manuscripts This list contains all manuscript that were viewed, collated in part or entirely, and categorized stemmatically for the preparation of the edition. Manuscripts that were not used for the constitution of the text are set in Italics; the siglum given in parentheses is the one used by the editors of another volume of the new Enarrationes edition. If the manuscript has not been used by any editor, no siglum is given. (An3) (An4) Bn1 (X) Ca D F F3 F4 S s4 A K

e1 M (Mc2) Mc3 N Na1 (Y) O9 P2

P15

Angers, Bibl. mun. 170 (162) Angers, Bibl. mun. 1320 (1087) Arras, Bibl. mun. 585 (691) Berlin, Preuß. Staatsbibl. lat. 2° 740 Bruxelles, Bibl. roy. 5563 (Kat. Nr. 1068) Cambrai, Bibl. mun. 352 (333) Durham, Cath. Libr. B II 13 Firenze, Bibl. Laur. XVI dext. I Firenze, Bibl. Laur. XVI dext. III Firenze, Bibl. Laur. Fesul. XVIII Fulda, Hess. Landesbibl. Aa 27 Graz, Univ. bibl. 408 Orléans, Bibl. mun. 155 Karlsruhe, Bad. Landesb. Aug. perg. XXXV Köln, Erzb. Diöz. u. Dombibl. 65 Klagenfurt, Kärntner Landesarchiv frg. 13/42 London, BL add. 16988 Lyon, Bibl. mun. 426 Milano, Bibl. Ambr. D 547 inf. Modena, Bibl. cap. O III 15 Monte Cassino, Bibl. dell’abbazia 26 Monte Cassino, Bibl. dell’abbazia 57 Namur, Musée Archéol. 1 Napoli, Bibl. naz. VI. B. 4 Orléans, Bibl. mun. 46 (43) Oxford, Bodl. Libr. e Mus. 8 (S.C. 3569) Oxford, Trin. Coll. 54 Paris, BnF Lat. 1982 Paris, BnF Lat. 1980 Paris, BnF Lat. 1984 Paris, BnF Lat. 1987 Paris, BnF Lat. 1989 vol. 1 Paris, BnF Lat. 1990 Paris, BnF Lat. 1992

s. XI s. XI s. X s. X s. XI s. IX s. XIex. s. XI s. XI s. XI s. X s. IXin. s. IX–X s. IX1 s. VIII/IX s. XI/XII s. X s. VI/VII s. IXmed. s. XI s. X s. XI/XIIin. s. IX1 s. XI s. X s. XI/XII s. X s. IXin. s. XI–XIIin. s. XI s. XI s. XIIin. s. XIIex. s. XI2

51–100 51–100 51–70 1–100 51–100 51–88 51–100 1–83 51–100 51–100 51–100 51–100 68,2. 63,2 51–100 51–99 frg. 61. 72. 74 51–100 49–96 (exc.) 50–100 1–88 1–71 1–69 1–150 1–78 51–100 51–100 50–72 55–96 1–83 51–100 51–150 1–89 51–70 51–100

Introduction | 9

C

P26

Rm12 f3

G (Sh1) T V1 s2 s3 (s3 ) Zh2

2.3

Paris, BnF Lat. 8832 Paris, BnF Lat. 12175 Paris, BnF Lat. 15292 Paris, BnF Lat. 16723 Paris, BnF Lat. 16842 Paris, BnF Lat. nouv. acq. 2440 Paris, Bibl. de l’Arsenal 301 (411 T. L.) Paris, Bibl. de l’Arsenal 302 (412 T. L.) Perugia, Bibl. cap. 42 Pistoia, Arch. cap. 157 Reims, Bibl. mun. 90 (E 260) Roma, Bibl. Vallic. B 38 II Roma, Bibl. Angel. 1086 Salzburg, St. Peter, Stiftsbibl. a XI 14 St. Gallen, Stiftsbibl. 163 Schaffhausen, Minist. bibl. 15–17 Troyes, Bibl. mun. 40/4 Vaticano, Vat. lat. 4938 Vaticano, Vat. lat. 5758 Venezia, Bibl. naz. Marc. 2402 Verona, Bibl. cap. X 8 Zürich, Zentralbibl. Car. C 11

s. XI–XIIin. s. IXin. s. XII s. XI s. XII s. XI s. XII s. XII s. XI s. XI s. XIIex. s. VII s. XI s. XI s. IX s. XIex. s. XII s. VIII s. VI–VII s. IX1 s. VII/VIII s. XI/XII

1–119 61–70 51–100 1–150 51–100 51–100 51–100 51–76 6–73 (exc.) 1–76 50–100 66–90 (frg.) 51–100 51–76. exc. 73 51–76 51–100 50–150 61–70 49. 63. 83. 148 exc. exc. 51–77

The Macrostructure: Major Variations within the Textual Transmission

The decade contains two conspicuous divergences between two main groups of the manuscripts, which are nearly identical and serve to provide a first insight into the overall stemmatic organization of the manuscripts. 1. The last chapter (23) of Enarratio in Psalmum 61 consists of a Post Tractatum, an address to the congregation distinct from the sermon itself on a matter of local importance, even urgency: an astrologer, who was a member of the Church before but has since left it, wants to be readmitted. Both his fickleness and his profession make him suspect, and Augustine, while conditionally readmitting the lost sheep, urges his congregation to be watchful and report any problems with the astrologer back to him. It is understandable that this passage, which is of purely local interest and adds nothing to the understanding of the Psalm, was omitted in a number of manuscripts. Of the manuscripts used for the text constitution, the chapter is present in β (= D F3), part of γ (C Ca), δ (= A G), ε (= N

10 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

2.

Bn1), ζ (= T Rm12), while it was omitted in M V1 α (= F F4) P2 O9, part of β (P26), part of γ (K), and S P15.34 In Enarratio in Psalmum 65,22 a long passage (13–31) is missing from a number of manuscripts. The passage is interesting and complicated. It differs from the surrounding text by using a different Psalm text, and actually commenting on yet another Psalm version, which has no parallel anywhere in ancient patristic Latin. It also does not contribute anything to the overall line of argument. While this makes it suspect as a later insertion (and in a prior edition of the same text I argued that it should be omitted),35 the style of the passage makes it unmistakably Augustinian, if not necessarily part of the original sermon. It is hard to imagine where, if not from an explanation of Psalm 65, it could have been excerpted; therefore it might be the only extant witness for a second preached version of a Psalm sermon. In the Maurist’s edition and its reprints, it is included in ansulae (small hooks), which is a way to indicate the strangeness of the paragraph without going so far as to decide to drop it. In the present edition, I have hesitatingly followed their lead. Whether through an early bifurcation of the manuscript tradition or a later editorial decision on the part of a copyist, the passage is again only present in β (= D F3 P26), part of γ (C Ca), S, δ (= A G), ε (= N Bn1), ζ (= T Rm12); it was omitted in M V1 α (= F F4) P2 O9, part of γ (K C1), and P15.

A table shows the strong overlap between the two passages (manuscripts that switch sides between the two passages are set in bold):

|| 34 The passage is not represented in the oldest excerpt codex e1 or any other collection of excerpts or excerpted sermons. – On the text and literary interpretation of the passage see PRIMMER, Augustinus und der Astrologe. 35 MÜLLER, Psalmenpredigt, 31sq.

Introduction | 11

Passage is present

in psalm. 61,23 part of β (D F3) part of γ (C Ca) δ (= A G) ε (= N Bn1) ζ (= T Rm12)

Passage is absent

M V1 α (= F F4) P2 O9 part of β (P26) part of γ (K) S P15

in psalm. 65,22 β (= D F3 P26) part of γ (C Ca) S δ (= A G) ε (= N Bn1) ζ (= T Rm12) M V1 α (= F F4) P2 O9 part of γ (K) P15

With the exception of S and P26 (typically a manuscript of Group β), the distribution of the manuscripts has remained the same. In both cases, the groups behave in the same way; the same combination of manuscripts presents the longer version and the same combination the shorter one. It must be assumed that the bifurcation identically present in these two passages goes back to an early stage of the manuscript transmission. In my earlier edition of Enarratio in Psalmum 65, I called these two supergroups Φ (the group with the longer version) and Λ (the group with the shorter version), and attempted to localize them in (northern) France (together with Germany) and Italy, respectively.36 On the whole, the distribution of the manuscripts to the two supergroups follows the division into subgroups which are present throughout the text of the Media Quinquagena and will be discussed below. This is true for Groups α, β, δ, ε and ζ. The one exception is Group γ, the group containing the two oldest Carolingian codices C and K (see above p. 6sq., below p. 20sq.) as well as Ca (see below p. 21). While the three manuscripts frequently agree against the rest of the transmission, they disagree on these two passages, thus providing evidence for an early and significant process of contamination. The two supergroups have a shadowy presence throughout the manuscript tradition, frequently governing the combination of manuscript groups, but never

|| 36 For convenience, the sigla Φ and Λ are occasionally used in the following discussion. They will not be used in the apparatus criticus.

12 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

joining them together over a longer period. The following examples show the same distribution of the manuscripts:37 61,22,30 permisisset] nisi iustum esset add. β γ P15 δ ε ζ; 61,22,33 voluissent] et non potuissent add. β γ P15 δ ε ζ; 64,9,29 finxerunt] dixerunt P2 β γ δ ε ζ; 69,1,13 acerbis] acervis V1 F4, crebris P2 O9 β C (vl.) Ca δ ε; 70,1,9,18 tamen] non timebo add. β C Ca S (pc.) δ ε ζ Relations between manuscript groups are not dominated by their affiliation with the supergroups, but frequently cross the border between them (e.g., α – β; P2 O9 – β; S P15 – δ). Thus, their value for the text constitution, and even for the understanding of the stemma, is less considerable than one might hope. While the split is obvious and must relate to a specific historical event, there are no clear implications to be drawn from it.38

2.4 The Oldest Text Types: e1 M S P15

e1

Like the preceding decade, the textual transmission of this decade starts late.39 Enarrationes in Psalmos 61–70 are not attested by many late ancient fragments. The oldest text types are preserved in an excerpt commentary based on Enarrationes and in two Carolingian manuscripts, as well as an eleventh-century manuscript. These manuscripts represent a group loosely connected by conjunctive errors, rather than a coherent family. The oldest manuscript of this decade, Lyons, Bibliothèque municipale 426, and Paris, BnF lat. 1629 n. a., is dated to the sixth or seventh century and contains an anonymous Psalm commentary based almost exclusively on excerpts from Enarrationes in Psalmos.40 The codex was written in uncials, possibly in Lyons

|| 37 In this and all following lists of manuscript readings, the apparatus is slightly redacted for reading convenience. Special errors of manuscripts not under discussion are omitted. Please refer to the apparatus criticus ad locum for all details, as well as arguments for the text constitution. 38 See WEIDMANN, CSEL 93/1A, 56sq.: “Quare stemma construi non possit”; CSEL 93/1B, 25sq.: “Quare stemma delineari non possit.” 39 The following description of the manuscripts is in part an English version of the description I gave of the same manuscripts in CSEL 94/1. I have removed discussions not pertinent to the current edition and substituted conjunctive errors and remarks about specific passages and problems from Enarrationes in Psalmos 61–70. In the earlier edition, I also discussed the affiliations of manuscripts not used in the edition, as well as details of the interior structure of some groups, which have no bearing on the text constitution. Please refer to the introduction of CSEL 94/1 for these. 40 CLA VI 773 a+b; WILMART, La tradition, 303 (no. 144). – A part of the manuscript was stolen in Lyons by Guglielmo Libri; it is now housed in the Bibliothèque nationale in Paris.

Introduction | 13

itself.41 The text of Enarrationes in Psalmos 50–96 can be found on fol. 8r–185v.42 There are few corrections from a later hand. On fol. 1r–7v, excerpts from Enarratio in Psalmum 49 are added in a seventh-century cursive.43 As has also been noted for the preceding decade, the text of e1 is overall not very corrupted; rather, most significant changes have occurred as part of the excerption and abbreviation of Augustine’s text.44 This fact, as well as the closeness to other important textual witnesses, make it likely that the manuscript is not far removed to a good old complete copy, and thus to the archetype. Occasionally e1 is the only manuscript, or one of a small group, to provide a reading to which I have given preference in the edition: 61,1,11 intuetur e1] intueatur cett.; 62,14,27 qui e1 α] quae cett.; macescunt e1] macrescunt α P2, marcescunt cett.; 64,5,2 et habes e1 M γ P15 ] habes V1 α , et habemus cett.; 64,11,15 suffert2 e1 V1 K] sufferat β, sufferet cett.; 67,38,5 gratiora e1 M P15] gratiosa cett.; 70,2,10,35 et re e1 M α] ex re V1 K S P15 δ, in re cett. M

Codex Milano, Ambrosianus D 547 inf. (M) is dated to the middle of the ninth century;45 its provenance can be traced to Bobbio.46 The codex contains the Media Quinquagena on fol. 1r sqq.; however, like e1, it begins with Enarratio in Psalmum 50 instead of 51. Furthermore, the codex shows signs of the division into decades, a sure sign of antiquity.47 The relationship with e1, which is suggested by their common unusual beginning, can be easily confirmed by conjunctive errors:48 61,10,14 licet1] scilicet e1 M S; licet2] scilicet e1 M γ S; 62,8,3 istud] iustum e1 M V1 P2 O9; 64,8,5 vasa om. e1 M S P15; 64,17,21sq. prophetae … sonuerant] propheta …

|| 41 LOWE, Codices Lugdunenses antiquissimi, 34. 42 On the unusual beginning see above n. 33. 43 On a related excerpt codex, Einsiedeln 18, see MORIN, Le commentaire inédit. The precise relationship between the two commentaries has not been determined; but the existence of the Einsiedeln codex leaves no doubt that the commentary found in e1 originally extended to Psalms 1– 70, more probably to the entire Psalter. 44 The omissions, additions and transpositions of the commentary vis-à-vis Augustine’s text have been described in the apparatus criticus and the apparatus of present witnesses (see below p. 29). 45 OBERLEITNER (n. 21), 2, 142, following Bischoff. – COLLURA, Studi paleografici, 150, dates the manuscript to “l’epoca di Auderico e di Luniberto” (ca. 929 – ca. 961); see also 232 for a summary of older hypotheses; REIFFERSCHEID, Bibliotheca patrum Latinorum Italica 2, 15–17. 46 Fol. 1r bears the note: Liber sancti columbani de bobio; there are Irish elements of decoration, which make it plausible that the manuscript was written at Bobbio. 47 The Seventh Decade is framed by the following notes: liber sextus explicit de psalmo LX tractatus Aurelii Augustini episcopi. Liber septimus decada septima incipit tractatus de psalmo LXI (fol. 95r); Finit decada a psalmo LXI usque LXX deo gratias (fol. 191r). 48 On the relationship with Group α, which is also attested in these examples, see below p. 16.

14 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

sonuerat e1 M α S P15; 66,1,34 sitiat] satiet e1 M S; 67,37,7 iuvando] adiuvando e1 M, iubendo K C (ac.), divinando S, dividendo P15; 70,1,4,26 vide om. e1 M α Ca S P15

S

P15

A pair of closely related codices also shows a connection with (e1) M: Graz, Universitätsbibliothek 408 can be dated to the beginning of the ninth century.49 The manuscript contains on fol. 1r–377v Enarrationes in Psalmos 51–100. It forms part of a complete three-volume copy; the two other volumes are now housed in Munich and Salzburg.50 The manuscript was written under Bishop Arn in Saint-Amand, moved with him to Salzburg and later, in the twelfth century, probably to the convent of Augustinian canons in Seckau. The manuscript shows traces of a decade division.51 It was corrected at least twice, once shortly after its origin and once very heavily in the twelfth century, following a manuscript of the ζ family (see below p. 24).52 Paris, BnF Lat. 1987 is an eleventh-century manuscript containing on fol. 1r– 367r Enarrationes in Psalmos 51–150, thus two volumes of a three-volume copy; the first volume is lost. The provenance of the manuscript is the abbey of St Martial in Limoges; however, it was presumably written in Lyons, which is especially interesting given its close relationship with the excerpt commentary e1, which is still housed in Lyons and was probably written there.53 Indeed, there are a few isolated conjunctive errors between the two manuscripts: 63,10,2 latere2] lateret e1 P15; 65,1,6 Christiani novimus] Christi agnovimus e1 P15; 67,24,17 interpretari] interpretatur e1 P15; see above p. 13 on 67,38,5. The close relationship between S and P15 can be demonstrated with numerous conjunctive errors (many of them omissions), e.g. the following: 62,2,25 vox2 om. S P15; 62,2,27 loquentem om. S P15; 62,6,42sq. et senex moritur: quaeris senem et non invenis om. S P15; 62,9,5 malo] psalmo S P15; 63,3,16 volentes] molientes S P15; 63,13,17sq. non ostendens quid esset om. S P15; 64,3,23 cantetis unde iter. S P15; 64,13,26 muscipula] domus praem. S P15; 68,2,12,20sq. profecerunt] prophetae sunt S P15 || 49 KERN, Die Handschriften, 1, 238sq.; BISCHOFF, Die südostdeutschen Schreibschulen, 108–110; WEBER (n. 21), 2, 64, with additional literature. 50 München, Clm 15804; Salzburg, St. Peter, Stiftsbibl. a X 4. 51 For the beginning of the Sixth Decade, see CSEL 94/1, 9 n. 8. There are no indications of a decade division preserved before and after the Seventh Decade. 52 In the apparatus criticus, selective readings of the twelfth-century correction are included in Group ζ. The siglum S always signifies the uncorrected text. 53 Bibliothèque nationale. Catalogue général des manuscrits latins, 2, Paris 1940, 270.

Introduction | 15

Examples for the combination (e1) M S P15 can be found above in the discussion of M and S (p. 13sq.). Independent from this grouping, S P15 are related to Group δ (and the closely related Group ε), another indicator for the early and pervasive contamination of the manuscript transmission.

2.5

Family α and its Old Relatives

A large family of manuscripts, most of them from Italy (and very probably stemming from an Italian hyparchetype), is connected through numerous characteristic errors, in particular through omissions and transpositions. The family does not preserve either of the two long passages in Enarrationes in Psalmos 61 and 65, thus forms part of Supergroup Λ. As we have seen, it is linked to e1 and its early relations by a number of common errors. As in the preceding decade, uncontaminated α manuscripts do not precede the eleventh century, but there is one interesting representative, which provides a contaminated α text. V1

Vaticanus latinus 4938 is an eighth-century manuscript containing on pages 2r sqq. Enarrationes in Psalmos 61–70, thus a witness for the ancient decade structure. The manuscript, which belonged to the Renaissance scholar Guglielmo Sirleto, is written in uncial script with infrequent corrections in Caroline minuscule and a few marginal notes in an older minuscule.54 The text provided by V1 can be linked to the younger α manuscripts e.g. through the following common errors: 61,3,9 instate] insultate V1 α; 61,9,13 Israel] quia in corpus illud civitatis Ierusalem add. V1 α; 61,14,13 eum] sed add. e1, et ipse te enutriet add. V1 α; 62,1,20 propter] prophetari V1 α; 62,4,6 actionibus] agnitionibus V1 α; 64,4,21 renitentes] penitentes V1 α; 64,18,10 protulisti] non fructum add. V1 α The relationship between V1 and α, which can be substantiated by a very large number of common errors in Enarrationes 61–65, is far less pronounced in the second half of the decade. In Enarrationes 66–70, the manuscript seems to be more closely related to the pair P2 O9 (see below p. 17sq.). However this change in affiliations is to be explained, V1 attests to the antiquity of the α text. The text of hyparchetype α has been established on the basis of two manuscripts, F and F4, which are connected by a very large number of common errors; full

|| 54 CLA 1,21; WILMART, La tradition, 308 (no. 313); OBERLEITNER (n. 21), 2, 283.

16 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

F

F4

collations and spot checks show multiple other Italian manuscripts to be very similar.55 Firenze, Biblioteca Laurenziana XVI dext. I, olim S. Croce: the manuscript is dated to the eleventh century. It contains on pages 1–221 the first part of a twovolume edition, Enarrationes in Psalmos 1–83. The manuscript contains corrections according to a manuscript of Family β (see below p. 17–20).56 Firenze, Biblioteca Laurenziana Fesul. XVIII. The manuscript, dating from the eleventh century, belongs to a three-volume edition. The volume contains on pages 1–202 Enarrationes in Psalmos 51–100. However, the two other volumes are much younger; they were only written in the fifteenth century. According to a note, the manuscript was owned by Coluccio Salutati.57 Common errors for the group include the following: 61,6,41sq. civitati iniquorum ite inquit] iniquorum ite α; 61,7,33 mutatione] scrutatione α; 62,3,12sq. non sit de nobis repetitio] nunc sit nobis appetitio α; 62,7,6 quam dicunt] aliquam creaturam α; 66,8,8 agite paenitentiam om. α; 68,2,11,14 poenae] quippe α58 There is an obvious relationship with manuscripts M P15, which is, however, not easy to demonstrate by common errors due to the general excellence of this grouping. Doubtless conjunctive errors include e.g.: 66,6,34 timetis confiteri iter. M α S; 68,1,4,23 perveni nam] perveniam M α, perveniamus P15; 68,2,14,5 stomachatio] ista machinatio M α S P15 In the majority of the cases where these manuscripts are connected, they provide either an obviously correct or at least a possible text; many of their common variants have been marked with an asterisk in the apparatus to indicate this fact (see below p. 28).

|| 55 On one occasion, a variant preserved in an α manuscript not used for the text constitution was mentioned in the apparatus: Napoli, Bibl. naz. VI.B.4 (s. XI), see in psalm. 61,15,11. 56 WILMART, La tradition, 303 (no. 110); OBERLEITNER (n. 21), 2, 77. 57 “Liber Colucii Pieri (sc. Salutati)” (“in fine”, Oberleitner [n. 21], 2, 91). – WILMART, La tradition, 303 (no. 106); OBERLEITNER (n. 21), 2, 90sq. 58 As discussed in CSEL 94/1, p. 20 with numerous further examples, the conjunctive errors of the group are frequently omissions or transpositions.

Introduction | 17

2.6 Family β and its Predecessors (P2, O9)

P2

O9

Group β is derived from a very interesting edition of the Enarrationes text, which provides indications both for an old hyparchetype of the Italian subtype and of several consecutive layers of correction. Its old predecessors are traceable in a loosely connected group of manuscripts: Paris, BnF Lat. 1982. The manuscript which can be dated to the early ninth century, is mutilated at the beginning and has numerous transpositions and losses of quires and pages. In the Seventh Decade, there are mechanical losses in Enarratio in Psalmum 67.59 Oxford, Trinity College 54 is an insular tenth-century manuscript60 containing Enarrationes in Psalmos 50–72; it shares the unusual beginning (at Enarratio 50 instead of 51) with e1 and M, which may point to a close relationship.61 As I have argued, the irregularity may have left further traces in O9: In Enarratio in Psalmum 60, as well as in the Seventh Decade, O9 is closely connected with P2, whereas this relationship is far less pronounced in the rest of the Sixth Decade. Thus, the connection with P2 may point to a volume change in a predecessor of O9 in Enarratio in Psalmum 60, rather than 61.62 In the Seventh Decade, the connection between P2 and O9 is attested by numerous common errors, e.g. the following: 61,7,23 poenamque] poena quippe P2, poenam quippe O9; 61,8,2 vanitate] unitate P15, nativitate P2 O9; 61,16,37 de pondere] dependere P2 O9; 63,13,6 valerent] vulnerarent P2 O9; 63,19,28 in nomine] ignem P2 O9; 64,13,11 habes exitum] ab exitu P2 O9; 70,1,3,7 in me confundor in te] etiam non confundemini P2 O9 P2 O9 are occasionally connected with all or some of the manuscripts e1 M S P15, which can be seen as a reflex of their old connection with the Λ branch.63 There is also a connection with the α-related manuscript V1 (see above p. 15), which is attested e.g. by the following common errors: 66,2,19 implentur om. V1 P2 O9; 66,4,12 et quod erat sed nobis om. V1 P2 O9; 66,4,17 cognoscamus nos imaginem tuam om. V1 P2 O9; 66,10,20sq. non labore-

|| 59 See the witness apparatus for a detailed description of the lacunae. – WILMART, La tradition, 306 (no. 226); Bibliothèque nationale. Catalogue général des manuscrits latins, 2, Paris 1940, 269. 60 Bischoff, as cited by RÖMER (n. 21), 309. 61 The ζ manuscripts T and Rm12 also begin at Enarratio 50, see below p. 24 62 WILMART, La tradition, 305 (no. 209); COXE, Catalogus codicum, 2, 21. 63 For examples, see CSEL 94/1, 24. The connection is less apparent in the Seventh Decade.

18 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

mus] conlaboremus V1 P2, conlaboramus O9, quod laboremus α; 70,2,12,5 caritate] veritate V1 P2 O9 S (sl.)64

D

F3

P26

In the current edition, variants attested only in P2 O9 have never been chosen for the text. These manuscripts are interesting as a base for the β manuscripts and witnesses for the early stemmatic relations within the tradition, rather than for the text constitution. Whenever their text has been adopted for the edition, it is also attested by manuscripts of the Group (M) α or of the younger β tradition. Family β has been established by the following manuscripts:65 Durham, Cathedral Library, B II 13 is a late-eleventh-century manuscript which belonged to Bishop William Carilef. Of its three volumes, the first is lost; the second contains on fol. 72r–226r Enarrationes in Psalmos 51–100.66 Firenze, Biblioteca Laurenziana XVI dext. III. The eleventh-century manuscript contains Enarrationes in Psalmos 51–100; the two other volumes of the threevolume edition are lost.67 Paris, BnF Lat. nouv. acq. 2440 was written in the late eleventh or early twelfth century and contains Enarrationes 51–100. The manuscript was written in the Priory of Pratum (Bonnes-Nouvelles) near Rouen and later was housed in Beauvais.68 Group β provides both long passages in Enarrationes 61 and 65 and belongs therefore to Supergroup Φ. However, the text type appears to be primarily derived from a Λ manuscript similar to P2 O9, with a closer connection to O9. The relationship can be shown e.g. through these conjunctive errors: 62,18,25 Christianis] laudatoribus Christianis P2 O9 β; 63,17,3 spem] speciem P2 O9 β ε; 63,19,23 uberem] uberrimum O9 β; 64,8,27 senex iste] senecte P2, senecta O9 β; 66,7,13 fomenta verborum] ferramenta verberum O9 (-orum ac.) β; 68,2,7,6 perniciosi nimis] perniciosissimi O9 β S (pc.), perniciosissimis P2; 68,2,7,19 malevole deprecari] malivolentia precari O9 β; 70,2,2,6 innovasti] invocasti O9 β (vocasti P26)

|| 64 I assumed this connection to be much stronger, see CSEL 94/1, 19. However, most of the errors shared by V1 and P2 O9 seem to be of little significance (switch of accusative/ablative endings, omissions caused by homoioteleuton, etc.). 65 On s3, see below p. 25. On further manuscripts see CSEL 94/1, 26. 66 WILMART, La tradition, 302 (no. 94); MYNORS, Durham Cathedral Manuscripts, no. 31; RÖMER (n. 21), 2, 105. 67 OBERLEITNER (n. 21), 2, 77. Missing in WILMART, La tradition. 68 WILMART, La tradition, 307 (no. 278); DEKKERS – FRAIPONT, CCSL 38, VIII; PRIMMER, Die MaurinerHandschriften, 180sq.: the codex seems to be closely related to the “Beccensis” used for the Maurist edition.

Introduction | 19

The connection between the β manuscripts is strong and manifest overall, in spite of the fact that their commonalities are typically not obvious errors, but transpositions or single words and other slight modifications with little influence on the meaning. Group β appears to provide a carefully curated reading text with few problematic passages and what seems to be a remarkable number of conjectural corrections. This poses an obvious problem for textual criticism. On the one hand, while these manuscripts provide overall a grammatically correct and frequently smoother text than the other manuscripts, this is certainly to some degree due to conjectural interventions. On the other hand, this can hardly be true for all good variants of the β text. In the following instances, the text of (O9) β is certainly or very likely a conjecture on the basis of an older corruption:69 61,3,11sq. super hominem] onera praem. β, hominem praem. cett.; 61,23,24 periergi] perditi β T;70 63,19,31 Seplasia coni. Wordsworth; templa asiae β, templa asia O9; 64,6,55 significabatur] aeternum add. β;71 68,1,10,6sq. quam … pateretur] quam ut … pateretur β;72 68,2,7,11sq. cognoscere] veritatem add. β;73 69,4,3 sequentia] sequere sequentia M α C (pc.) Ca S δ ε ζ, seque sequentia β74 While in neither of these passages β was considered to have preserved a good old text, in many instances the decision was far more difficult. Here is a (non-complete) list of β variants that were chosen for the text, on the assumption that they either

|| 69 From this and the following set of examples, the readings of the editions were consistently omitted. Obviously, the smooth β text was frequently preferred by the earlier editors. See the apparatus for a full list of variants and parallel passages. 70 See PRIMMER, Die Mauriner-Handschriften, 261sq. 71 This is based on a different interpretation and punctuation of lines 54sq.: sed illud figura erat temporalis, hoc autem quod illa figura significabatur. I read this as “but that (the light shining from Moses’ face) was a temporal image, but this (the glory of Christ) was what the image signified”, whereas the β redactor must have understood “but this image was temporal, but that which the image implied was eternal“, which necessitated the conjectural addition. 72 The β manuscripts correct an actual incongruence in Augustine’s text: 5sq. quid est tam simile imprudentiae quam cum haberet in potestate … pateretur …? After quam, you would expect either an infinitive (pati) or the quam ut construction of β. However, this can be explained as an oral mistake (subjunctive caused by attraction to the preceding haberet) and does not need a conjectural emendation. 73 The addition is caused by a preceding corruption. 10sq. Quanto melius erat averti a muscipula, peccatum cognoscere eqs. A group of manuscripts, including β, reads … muscipula peccatorum, which leaves cognoscere without an object. Group β supplies the object veritatem. 74 Sequentia is misunderstood as a present participle neuter plural, instead of a feminine substantive in the ablative, which makes the sentence ungrammatical and causes corrections in the manuscripts. The first of these (sequere sequentia) can also be explained as a mechanical dittography, which would then be corrected in β.

20 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

represent an unbroken transmission of the correct text or a very plausible conjecture: 62,14,17 quomodo1 β, quia quomodo cett.; 64,8,9 si2 β T, sed cett.; 64,17,8 tandem D F3, om. M K C (ac.), tamen e1 V1 α P2 O9 (sl.) P26 C (pc.) Ca S P15 δ ε ζ; 65,12,12 mortalitas β, om. cett.; 65,19,1 erit β, erunt cett.; 66,4,20 pretioso β P15, pretiosa cett.; 68,1,9,14 laus β, vox cett.; 68,1,9,26 saniem β, sanguinem cett.; 68,2,4,17 iam2 β, tam cett.; 68,2,4,28 poterunt β K Ca, potuerunt cett.; 68,2,14,5 praedictio D F3, praedicatio cett. As these examples indicate, it is frequently hard to distinguish between a correct old text and a very plausible conjecture. In addition to the cited instances, many variants of the β text had to be considered “possibly correct” and were therefore marked with an asterisk (see below p. 28).

2.7

Family γ

This group of manuscripts, all of them deriving from Northern France, is represented by some of the oldest Carolingian manuscripts and can indirectly be shown to be even older. The following manuscripts were considered for the constitution of the group and its representation in the edition: K Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek 65. The manuscript belongs to a three-volume edition of the late eighth or early ninth century, which was probably copied for Prelate Hildebald of Cologne in the nun’s convent of Chelles in Northern France.75 The volume contains on fol. 1v–352v Enarrationes in Psalmos 51– 99; the end of Enarratio 99 (beginning with chapter 12) is missing (except for a fragment76). The third volume of the edition contains in part an excerpt commentary based on Enarrationes instead of the complete text.77 The text of K shows many orthographical and grammatical errors, in particular exchanges between accusative and ablative endings, as well as between o and u and e and i. C/C1 Paris, BnF Lat. 12174 and 12175. Two volumes of a thirteen-volume edition of Enarrationes in Psalmos, written in the beginning of the ninth century; the oldest

|| 75 WILMART, La tradition, 302 (no. 86); CLA 8,1152; BISCHOFF, Die Kölner Nonnenhandschriften, 19sq.; KURZ (n. 21), 2, 236. Codices electronici Ecclesiae Coloniensis (CEEC); http://ceec.uni-koeln.de (with further literature). 76 Köln, Erzbischöfliche Diözesan- und Dombibliothek 97. 77 The manuscript was used for the partial edition of M. Simonetti (see below p. 26).

Introduction | 21

volumes of the series belong to the eighth century.78 In Enarrationes in Psalmos 51– 100, the manuscript is generally divided into regular decades.79 At the beginning of the Seventh Decade, however, there is an additional irregularity. The beginning of Enarratio 61 was copied twice, at the end of the preceding volume (BnF Lat. 12174) containing the Sixth Decade and again at the beginning of the volume containing the Seventh Decade (BnF Lat. 12175). The text of the two versions differs only minimally; the former has been noted with the siglum C1 in the apparatus criticus. The manuscript shows signs of at least three consecutive phases of correction, the oldest of which took place already in the ninth century. Ca Cambrai, Bibliothèque municipale 352 (333). The ninth-century manuscript belonged to the Cathedral of Cambrai; it contains on fol. 1r–243v Enarrationes in Psalmos 51–88,7.80 Beginning and end of the codex are mutilated, partly missing and partly illegible. This does not concern the Seventh Decade, however, in which the text is legible and complete. The text version of Ca is closely related to K C, but orthography and grammar are normalized throughout.81 The group can be established e.g. through the following common errors: 64,3,17 ibi sum sed carne iter. γ Rm12; 65,12,17 in spe ipsius] in seipso K C; 67,8,16 soluti] soliti K C (ac.); 67,19,26 sopore] opere γ; 68,1,3,20 conglutinationis] congeminationis γ (-es ac. K) Within Group γ, C (ac.) and K share common errors against Ca, as do C (pc.) Ca against K. Compare the following example:82 67,39,41 disperge gentes] dispergentes K C (ac.); disperde gentes C (pc.) Ca Group γ does not fit easily into a stemmatic relationship with the groups established so far. Its contaminated nature is evident in the fact that it does follow the divide between the two Supergroups Λ Φ, but is irregularly split between them (see above p. 11). Apart from the ancient family relationship with (e1) M (S P15) and α, occasional common errors point to a connection with P2 O9 and Groups δ/ε (see below). On the

|| 78 See CLA 5,631 (on the first and oldest volume of the series, BnF Lat. 12171); WILMART, La tradition, 306 (no. 260). The manuscript was known to and used by the Maurists (“Corbeiensis vetus”): DEKKERS-FRAIPONT, CCSL 38, VII. 79 As observed before, the number of volumes is not identical to the fifteen volumes mentioned by Cassiodorus. It is unclear whether the volumes are based on an ancient tradition or follow practical considerations. In the Media Quinquagena, the volumes correspond exactly to the decades (starting with 51, not 50). 80 WILMART, La tradition, 302 (no. 66); MOLINIER, Catalogue général 17, 129sq. 81 For further γ manuscripts see CSEL 94/1, 29sq. 82 See details in CSEL 94/1, 29sq.

22 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

other hand, the group, or some of its members, have preserved singular correct readings against the rest of the tradition. Common errors with P2 O9: 67,30,15 de quibus om. P2 O9 K C (ac.); 68,1,4,2 isti cadendo] iustificando P2 O9 γ (ac. C); 68,1,5,37 natura om. P2 O9 K C (ac.); 68,1,7,7 raucas factas esse] raucas esse P2 O9 β; raucasse γ The following readings in C or γ were adopted for the text constitution: 61,18,26sq. antequam fiebat γ, ante quod fiebat M V1 S P15, ante quod fiebat quod fiebat δ, quod fiebat ante quod fiebat ε Rm12, quod fiebat antequam fiebat P26 T, quod fiebat antequam fieret D F3; 68,2,3,20 vivere K C (ac.), viverent M α β C (pc.) Ca S P15 δ ε ζ Notwithstanding these exceptional passages, Group γ is less interesting as a witness for Augustine’s text than as a witness for its history: through the highly regarded “Corbeiensis vetus” and other γ-related manuscripts, many γ readings have been adopted for the Maurists’ text.

2.8 Families δ and ε

A

The two families δ and ε are closely related and show a clearly distinct text type. Group δ is represented by manuscripts from Southern Germany and Austria; Group ε is mostly attested in Northern France and Belgium. Group δ: Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. perg. XXXV. The manuscript was written in Reichenau in the first quarter of the ninth century. It is the second volume of a three-volume edition; the two other volumes are now housed in Karlsruhe and Darmstadt.83 The manuscript contains on fol. 2r–285r Enarrationes in Psalmos 51– 100. It has been corrected several times and shows extensive erasures, with the corrected text written over them. The oldest phase of corrections precedes its relation with the second old δ manuscript, G; either the corrected manuscript A itself or a manuscript closely related to it is the parent of G.84

|| 83 Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 897; Karlsruhe, Badische Landesbibliothek Aug. perg. XXXVI. 84 WILMART, La tradition, 303 (no. 118); HOLDER, Die Reichenauer Handschriften, Bd. 1, 139; KURZ (n. 21), 208sq.

Introduction | 23

G

St. Gallen, Stiftsbibliothek 163. The manuscript, written for Abbot Grimald of St. Gallen, is the second of five extant volumes of a six-volume edition; it contains Enarrationes in Psalmos 51–76.85 Group δ can be established e.g. through the following common errors: 61,22,20 novimus] ponimus δ; 63,11,10 inhaerentem] in hereditatem δ; 64,2,13 separandarum] superandarum δ; 66,3,12 robustas] arbustas δ; 67,9,13 in deserto om. δ; 67,25,11 secundum2] sed dicit δ; 70,1,2,23 libenter] liber δ

Group ε: Namur, Musée Archéologique 1. The large three-column manuscript was written in the first quarter of the ninth century and formerly housed in the Abbey of St Hubert (Saint-Pierre en Ardennes) near Namur. It contains the entire work on fol. 1r– 332r.86 Bn1 Berlin, Preußische Staatsbibliothek lat. 2° 740, olim Görres 36. The manuscript, which belonged to the Abbey of St. Maximin near Trier, was written in the tenth century and consisted originally of two volumes, which were later bound together. It contains Enarrationes in psalmos 1–50 on fol. 2r sqq. and Enarrationes 51–100 on fol. 117r sqq.87 N

Group ε can be established e.g. through the following common errors: 61,8,43 separandi] sperandi ε; 62,14,19 dicta] dictata ε T; 63,19,31sq. quam navem praeparaturus om. ε ζ; 66,3,29sq. manet qui dedit et abstulit om. ε; 68,1,10,7 affigi] crucifigi ε; 69,2,2 inter passiones periclitantium om. ε; 69,2,3 ex adfectu cordis om. ε With the exception of variants found only in ε, the text of the group can be derived almost entirely from δ. The group therefore must derive from a hyparchetype based on a δ manuscript. 61,22,48 pondere] ponderare A ε, pondere et G; 64,6,2sq. quid … propitiabis (-beris) iter. δ ε; 64,6,16 debere om. δ ε ζ; 64,10,3 excelsos] humiles add. δ ε;

|| 85 WILMART, La tradition, 308 (no. 322); SCHERRER, Verzeichniss; BRUCKNER, Scriptoria medii aevi Helvetica III, 76; JANNER – JUROT (n. 21), 133. On further δ manuscripts see CSEL 94/1, 32. On one occasion (65,2,2), a reading in the δ manuscript Zurich, Car. C. 11 has been mentioned in the apparatus. 86 Missing in WILMART, La tradition. See WIESER (n. 21), 2, 212; FAIDER, Catalogue général, 41. 87 Missing in WILMART, La tradition. See SCHILLMANN, Die Görreshandschriften, 34sq.; KURZ (n. 21), 2, 1. On further ε manuscripts see CSEL 94/1, 33.

24 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

64,15,7 idonea capacitati] non ea capacitate δ ε; 65,22,10 ut impellat om. δ ε; 66,10,36 simus] scimus δ ε Groups δ ε are occasionally related with manuscripts (M) S P15 and with the predecessors of β, P2 O9, which points to an already contaminated hyparchetype.88 The groups have preserved both long passages that define Supergroup Φ. Variants preserved in Group δ alone have been chosen for the text constitution only once: 64,9,21 vitemus δ, videamus V1, videmus cett.

2.9 Family ζ Siglum ζ denotes a group of related eleventh- and twelfth century manuscript that have been selectively incorporated in the apparatus criticus. While these manuscripts seem to be most closely related to Group ε,89 they show signs of further contamination and, more importantly, a large number of singular readings and conjectural emendations. The group is too recent and too unreliable to be considered for the text constitution; however, its variants can frequently be found in the older editions, thus shed light on the manuscript basis that defined all existing Enarrationes editions. It seemed therefore necessary to give a selective account of the ζ text in the apparatus criticus. T Troyes, Bibl. mun. 40/4, s. XII, 50–15090 Rm12 Reims, Bibl. mun. 90 (E 260), s. XIIex., 50 – 10091 S (pc.) Graz, Univ. bibl. 408, s. XIin., corrections s. XII, 51–100

2.10 Variant Traditions: Sermon Collections and Excerpt Commentaries Due to the fact that in the standardized lectionary of the Middle Ages, the Psalms were not used as lections, Enarrationes were not typically used in homiliaries. The few exceptions belong to the beginning of the existing manuscript tradition.

|| 88 See CSEL 94/1, 34. The exact mechanism of these connections is unclear. 89 For lists of common errors see CSEL 94/1, 35. 90 WILMART, La tradition, 307 (no. 292); LORIQUET, Catalogue general 38, 87sq. – The manuscript was used by the Maurists: DEKKERS – FRAIPONT, CCSL 38, VIII. 91 WILMART, La tradition, 308 (no. 334); Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements, 2, Paris 1855, 36. Codex T is part of the Cistercian edition of Augustine’s works, which was compiled in Clairvaux. It can be assumed that the Cistercian tradition played an important role in creating text type ζ.

Introduction | 25

s2

Vaticano, Vat. lat. 5758. The sixth- or seventh-century uncial manuscript from Bobbio was already used by the editors of Corpus Christianorum, Dekkers and Fraipont (siglum V). It contains Augustinian sermones, some of them missing in the Maurist edition, which were published by Angelo Mai.92 The manuscript contains one excerpt from the Seventh Decade, Enarratio in Psalmum 63,1,1–16,10 on pp. 240–263. The end of the sermon is missing due to mechanical page loss. There is not much that can be said about the text of s2; the number of usable common errors is too small to attribute it to any specific textual tradition. In the following passage it is related to M, K and the older predecessors of β: 63,3,18sq. condemnemus eum om. s2 M P2 O9 K

s3

Verona, Biblioteca capitolare X 8. The Precarolingian manuscript (dated to the seventh or eighth century) contains excerpts from various patristic texts, but mostly from Enarrationes in Psalmos.93 The ninth-century manuscript Venezia, Biblioteca nazionale Marciana 2402 is a direct copy of this manuscript. The text is close to the older predecessors of β: 63,4,13sq. quod ipse non fecisset om. s3 β; eras. O9; 63,8,2 sermonem] verbum s3 P2 O9 P26; 66,3,55 collecta] electa s3 P2 O9 β S (pc.); 66,10,32 quomodo … tuum2 om. s3 O9, exp. C; 66,10,40 nos vobiscum] vos nobis s3 O9 P26

f3

A third manuscript is not, properly speaking, an excerpt collection, even if it presents as such in its current form: Roma, Bibl. Vallic. B 38 II. The seventh-century codex contains fragments of Enarrationes in Psalmos. It has been shown to consist of three originally independent manuscripts; two of which (Part Two and Three) contain parts of our Decade. The codex was already used by Dekkers and Fraipont for the Corpus Christianorum edition (siglum R). The text version of the second one of the parts of f3 shows similarities with M S P15 (not much can be said about the other, very fragmentary manuscript): 70,1,19,46 cincta] vincta f3 M α K S, iuncta P15; 70,2,1,1 facti om. f3 M α K S P15, tr. P294 || 92 CLA 1,36; OBERLEITNER (n. 21) 2, 286; MAI, Nova Patrum Bibliotheca I, XIX/XX; DEKKERS – FRAIPONT, CCSL 38, IX. 93 OBERLEITNER (n. 21) 2, 375; WILMART, La tradition, 309 (no. 345); REIFFERSCHEID, Bibliotheca patrum Latinorum Italica 1, 17–22; ÉTAIX, Un ancien codex. 94 CLA 1,67. – See OBERLEITNER (n. 21) 2, 229 for a description of the three parts of the manuscript and its contents, and the apparatus of the edition for the exact boundaries of the fragments; REIFFERSCHEID, Bibliotheca patrum Latinorum Italica 1, 181–184; DEKKERS – FRAIPONT, CCSL 38, IX.

26 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

The indirect transmission of Enarrationes in Psalmos (excerpt collections) has not been taken into account for the current edition. While some of the oldest excerpt collections predate all or most of the direct transmission of Enarrationes and thus might be considered an important source, they typically pose textual problems of their own. The text of Bede’s Collectanea e sancto Augustino in epistulas Pauli apostoli is still unavailable in a modern edition; Knöll’s edition of Eugippius’s Excerpta ex operibus sancti Augustini is generally considered in need of a modern replacement. Prosper’s various excerpt collections do not contain passages from the Seventh Decade.95 Furthermore, given the wide proliferation of the Enarrationes text, contamination of the indirect transmission through the direct transmission can never be excluded. In short, the position of the text transmitted in excerpt collections, and thus its practical use for the text constitution, is hard to ascertain.96

2.11 Editions Enarrationes in Psalmos was printed early and frequently.97 As in the preceding volume, I did not attempt to provide a complete documentation of the history of Enarrationes prints. This would have caused an unnecessarily bloated apparatus and a focus on late, rather than early, textual developments. Instead, a few important editions were chosen; their textual variants were recorded selectively. The editions are: Johann Amerbach, Basel 1489,98 Theologi Lovanienses, Antwerp 1577 (Volume VIII); the Maurist edition, Paris 1681 (Volume IV), as well as its most common successors: J.-P. Migne in Patrologia Latina,99 und E. Dekkers – I. Fraipont in Corpus Christianorum.100 Since these two editions follow the Maurists very closely and with few exceptions do not add new manuscripts, their variants were recorded only where they differ from the Maurist edition. Two recent editions had to be added as well: Manlio Simonetti’s edition of selected Enarrationes, which added the variants of three newly collated manuscripts, but does not aspire to the level of a critical edition, was recorded fully in the apparatus of Enarratio in Psalmum 64, as

|| 95 KNÖLL, CSEL 9, see CPL p. 237: “Opus tanti momenti ad textum Augustini emendandum, proh dolor pessime edidit P. Knöll”. – In one case (65,16,10), I mention a very interesting reading from the Psalm commentary of Walafrid Strabo in the apparatus. 96 On the indirect transmission see in general GASTGEBER, Die indirekte Überlieferung. 97 On the early print history see MÜLLER, Zur frühen Druckgeschichte. 98 This is not necessarily the Editio princeps, since an anonymous incunabula (GW 2908: Low Countries or Lower Rhine region, probably before 1485) may be earlier. Amerbach printed Enarrationes a second time in 1497; this edition was not taken into account. 99 PL 36, Paris 1841. 100 CCSL 39, Turnhout 1956.

Introduction | 27

was my own edition of Enarratio in Psalmum 65, since I have found it necessary to reconsider textual decisions I made in the earlier edition.101 Due to its significance and quality, the text of reference for the current edition is the Maurist edition; divergences from the Maurist text were therefore included in the apparatus in their entirety. Earlier editions were typically only recorded where the manuscript testimony was nonexistent or rare, or where the Maurists record their variants in their own apparatus. This allowed a slight reduction of the variants in an already very full apparatus criticus. Apart from these criteria, special errors in any of the older editions have usually been omitted. To facilitate comparisons between the editions and working with older scholarly literature, the page numbers of the Maurist edition (ma), Patrologia Latina (mi) and Corpus Christianorum (cc) were addeded in marginal notes. It is a lucky coincidence that the manuscripts used by the Maurists for their text constitution include representatives of all manuscript families described above: α is represented by Paris, BnF Lat. 19891, β by P26, γ by C, δ/ε by Orléans, Bibl. mun. 46 (43) and ζ by Rm12.102 While the Maurists tend to prefer γ und δ/ε readings, their variant material is overall broad and well-balanced. The large number of textual changes vis-à-vis the Maurist edition is therefore not primarily based on additional variants, but rather on adjusted editorial principles and the availability of modern research tools.

3 Editorial Principles 3.1

Principles of Text Constitution

As the discussion in the previous chapter has shown, the editorial task of recensio codicum presents specific problems in the case of Enarrationes in Psalmos. Some of the oldest manuscripts show at the same time interesting variants and a large number of corruptelae. There is no manuscript or manuscript group that can be consistently preferred over the others; it is impossible to work with a “Leithandschrift” principle. On the other hand, textual decisions are only partly aided by stemmatic considerations, since manuscript relations are obscured by the persistent contamination of the entire tradition. In particular, the interrelations between the preCarolingian manuscripts, as well as their relations to younger families, are impossible to establish precisely. It is, in a word, hard to perform a traditional recensio codicum, on which textual decisions can be securely based. || 101 SIMONETTI, Sant’Agostino; MÜLLER, Eine Psalmenpredigt. 102 On the manuscripts used by the Maurists see KUKULA, Die Mauriner-Ausgabe; DEKKERS – FRAIPONT (n. 21), VII–IX; PRIMMER (n. 21).

28 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

In the current edition, as in the preceding volume (CSEL 94/1), I have therefore attempted to arrive at textual decisions by a combination of stemmatic and philological considerations. After the elimination of younger, obviously contaminated manuscript families which do not provide additional information on the textual tradition, I evaluated the variants provided by the selected manuscript and manuscript groups according to the likelihood that they preserve good ancient material, but also with the help of parallel passages, lexical, morphological and grammatical considerations and the material provided by external sources (preVulgate biblical texts, pagan parallels). To decrease the risk of subjectivity that is inherent in a multi-step process like this, I have taken two precautions. First, I have been as explicit as possible in arguing my decisions in the apparatus criticus and providing additional material, instead of just the variants, as it is usually done in an apparatus criticus. Second, I have marked possibly correct variants (‘lectio fortasse recta’) with an asterisk (*) in the apparatus criticus. Unfortunately, there are numerous passages that had to be marked thus. Fortunately, they usually have no influence on the meaning or even the stylistic character of the text. The text of Enarrationes is characterized throughout by elements of orality and improvisation, a fact that had to be taken into account in many ways. Texts may show their improvised nature through small errors and omissions, abrupt changes in the argument, digressions and break-offs. I have occasionally noted instances of this in the apparatus criticus; in most cases, however, a commentary on the line of argument would go beyond the scope of a critical edition. On the other hand, it also seemed important to me to emphasize the positive aspects of orality in Enarrationes in Psalmos, the vivid and dramatic nature of Augustine’s homiletic rhetoric, which is well preserved in the unredacted text of the sermons. This could only be done through rhetorical punctuation. I have therefore used all punctuation marks available in the modern age, including exclamation marks, hyphens and semicolons. In my view, the advantage of accentuating as much as possible of the famously vivacious and captivating voice of a celebrated speaker outweighs the anachronism thus introduced into the edited text. Changes from the punctuation of earlier editions were only marked in the apparatus where they indicated a different understanding of the text; in these cases, the punctuation of the most recent edition (Dekkers – Fraipont, Simonetti) was cited in the apparatus (not, as in the case of textual changes, the Maurists). In a similar way, I have attempted to model the likely flow of the speech by putting paragraph breaks not, as is usual in editions of exegetical texts, directly (and mechanically) before the new lemma quotation, but where they make rhetorical sense (as I already did in CSEL 94/1). This requires some explanation. Even a cursory reading of Enarrationes shows that Augustine was certainly not in the habit of interrupting his sermon when he introduced a new lemma; rather, he appears to have consciously smoothed over the break by connecting his discussion of one half-verse to the next, which he frequently did by posing a question to which

Introduction | 29

the new quotation responds, or (a peculiarity of Enarrationes) by repeating the discussed half-verse and then directly proceeding to the new one. While it therefore seemed necessary for me to put paragraph breaks anywhere but in this position, it is obviously impossible to determine the exact position where the speaker may have paused (to say nothing about more principal questions: how often and how long did he pause, if at all? To what extent is a break a measurable interruption, rather than a modern convention?). The breaks in this edition are therefore nothing more than suggestive of a more intricate and less mechanical textual division than the usual commentary style; they do not aspire to representing the phonetic reality of the speech. This feature of the text constitution does not affect the chapter numbers, which correspond with the Maurists’ and Corpus Christianorum edition, with the caveat that the chapter break is frequently not identical with the paragraph break, and the chapter number regularly does not sit at the beginning of a new paragraph. Oral texts can also take advantage of non-verbal elements that cannot be presented in a traditional edition, such as gestures and facial expressions. In very few cases, this factor had to be taken into account for the text constitution.103 Of course, considerations like these will always remain highly speculative. Orthographical decisions in the current edition were made in accordance with the preceding volume (CSEL 94/1). In general, dissimilated forms were preferred over assimilated ones, a practice which is not followed in all CSEL volumes. However, the choice of dissimilated or assimilated forms was never consistent in Late Antiquity, as a quick look into any epigraphic collection will show. In antiquity as well as in modern editions, the decision is in every single case somewhat arbitrary.104 The rich, yet unreliable and relatively recent tradition of Enarrationes in Psalmos has also been responsible for undeniable archetypal errors. Conjectural changes are marked by the usual signs of pointed brackets 〈 〉 for interpolations, [ ] for deletions. In addition to this, asterisks (*) in the text mark all other conjectures. With few exceptions, interpolations are marked as lacunae in the text 〈***〉, suggestions for the text to be supplied are given in the apparatus. A list of conjectures is given below.

|| 103 A rather straightforward example for this is the use of ille – ille to denote two sides or distinct groups, instead of hic (iste) – ille. See, for example, 66,3,6sq.: plerumque illis magis quam illis, aliquando illis quam istis potius abundant. A sentence like this can only be understood with the help of additional gestures. The first illis was changed to istis in the Maurist edition, which clarifies the meaning, but does not take into account the oral characteristics of the text. 104 Marius Victorinus, gramm. 4,64–69 p. 81sq. (Mariotti), argues for assimilated forms in all cases, and since he is a contemporary of Augustine, his testimony ought to be taken seriously. However, his examples for the practice of assimilation include several unusual forms that were certainly not customary in his own and Augustine’s time. It is doubtful to what degree he can be regarded as authoritative.

30 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

In this edition, as in the preceding volume (CSEL 94/1), each Enarratio is introduced by a preface that provides basic information on the circumstances of the text: date and location, insofar as they can be established, liturgical data, such as feasts and readings (see below p. 34), as well as the reconstructed text of Augustine’s Psalter (see below p. 32–34).105 This calls for some justification. The prefaces interrupt the continuity of the text in the manuscript tradition, where Enarrationes are almost consistently presented as a continuous commentary on the Psalter. However, the interruptions highlight the fact that the texts were originally separate and originated in random order, not as a coherent whole. Of the two manifestations of the Enarrationes text, original homiletic nature and the later book commentary, the current edition definitely emphasizes the former.

3.2

Conjectures

The following list contains all conjectures received into the text. In most cases, an argument for the conjecture is made either in the apparatus criticus or in a separate publication. With few exceptions, the conjectures are my own.106 The length of this list requires some justification. Neither of these conjectures is to be understood as a definite solution; there remains an element of uncertainty. This is obviously the case with all emendations, but particularly for an improvised oral text. A slip of the tongue or the pen may have happened to the speaker or the stenographer, as well as later scribes, and the distinction between these alternatives poses obvious problems. Nevertheless, conjectures are a legitimate and necessary element of textual study, if on the one hand they are clearly marked as conjectures and, if appropriate, as diagnostic, and if, on the other hand, it is simpler to assume a textual corruption and its origins than to explain the text as it stands. In many cases, the obvious dissatisfaction of medieval and early modern scribes and readers serves as additional indicator that there is something wrong. Naturally, I have attempted to preserve the manuscript text whenever possible.107

|| 105 In the preceding volume, CSEL 94/1, the introductions also provided an edition of tituli, notes on the circumstances of the original delivery of the sermons, which were occasionally preserved in manuscripts. No tituli, however, have been discovered for Enarrationes in Psalmos 61–70. 106 I have also marked as conjectures those readings in earlier editions that cannot be attested in any manuscripts and might conceivably derive from an intentional emendation. We can never exclude the possibility that these conjectures are in fact manuscript readings; thus the placing of an asterisk should not be taken as a sure sign of a conjecture. On the other hand, the practice of conjectural emendations goes back further than the history of printed editions, which makes the division between variant and conjecture somewhat artificial. 107 In the apparatus, I also recorded conjectures made by PRIMMER, Augustinus und der Astrologe; WEBER, Gedanken zur Textgestaltung, and Bengt Alexanderson (unpublished manuscript). I did not

Introduction | 31

61,3,11sq. hominem delevi; 61,4,17 nostram coniecerunt ma; 61,15,8 ista his scripsi; 61,15,11 lacunam notavi, cf. MÜLLER, WSt 120, 163–165; 61,15,12 quaecumque scripsi, cf. MÜLLER, WSt 120, 163–165; 61,22,46 lacunam notavi; 62,1,16 quod addidi, cf. MÜLLER, WSt 120, 165sq.; 62,6,10 lucem scripsi (v. apparatum criticum); 63,6,13 quae immaculatum ma; 63,8,10 lacunam notavi; firmare scripsi;108 63,13,4 vinciretur scripsi, cf. MÜLLER, WSt 120, 168; 63,17,16 ei scripsi;109 63,19,31 Seplasia coniecit Wordsworth;110 64,5,5 ipse conieci, cf. MÜLLER, WSt 120, 169–171; 64,9,28.35 intra ma; 65,1,21 suscitandum ma;111 65,2,13 rei conceptam scripsi, crucem posui;112 65,6,11 lacunam notavi;113 65,14,1 etsi addidi e.g.;114 65,15,6sq. quia … eius transposui;115 65,17,14sq. educaris addidi;116 65,19,6 luces scripsi; 65,20,14 lacunam notavi;117 65,22,4 dicis scripsi;118 65,24,7 si addidi;119 66,4,8 illumina vultum tuum scripsi; 66,7,23 agit scripsi; 66,8,3 lacunam notavi; 66,8,9 terra scripsi; 66,9,2 benedixit scripsi; 66,9,3 processit scripsi; 67,7,7 deus qui inhabitare facit unius modi in domo addidi; 67,7,9 hoc est addidi e.g.; 68,1,2,6 lacunam notavi; 68,1,4,5 lacunam notavi; 68,1,5,35 limo scripsi; 68,2,4,28 qui addidi; 68,2,7,6 sibi ipsi scripsi haesitanter; 68,2,10,19 illis Caiphae dicere scripsi; 69,2,33 lacunam notavi; maxima scripsi; 69,6,22 lacunam notavi; 69,9,2 ut addidi; 70,1,1,3 ut scripsi; 70,1,4,4 inquit scripsi; 70,2,7,37 tibi addidi; 70,2,12,9 〈post〉 resurrectionem … immutationem scripsi In the following instances, I considered it necessary to mark the text with Cruces: 65,2,13 †rei, see above; 66,3,25 †omnis; 68,1,1,18 †salita victima† 120 || receive any of them into the text. I also recorded my own earlier (withdrawn) conjectures in Enarratio in Psalmum 65, see MÜLLER, Eine Psalmenpredigt. 108 The obscure and unparalleled word ofirmare (sic), which seems to be at the basis of the manuscript tradition and together with the problematic syntax of the passage was clearly considered a problem by medieval editors, can be explained most easily the result of a mechanical loss. 109 The variant of the majority of manuscripts, et, does not make any sense at all. Ei is a simple conjecture. A small number of manuscripts (α F3) omits et. It seems more likely that this is an attempt at a conjecture than the original text. 110 WORDSWORTH, Conjectural emendations, 31. 111 Cf. MÜLLER, Psalmenpredigt, 104. 112 Ibid. 105–107. 113 Ibid. 115sq. 114 Ibid. 124sq. 115 Ibid. 126. 116 Ibid. 130. 117 Ibid. 133. 118 Ibid. 134. 119 Ibid. 135. 120 See WEBER, Gedanken zur Textgestaltung, 50sq.

32 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

3.3

Biblical Text

Augustine’s biblical text differs significantly from the Psalterium Gallicanum, the Vulgate Psalter according to the Septuagint. It has been long known that the closest parallel to his Psalm text can be found in the Latin text of the Psalterium Veronense, a bilingual Psalter from the fifth or sixth century.121 Augustine’s text and the Psalterium Veronense are to a large extent identical and share the same characteristic vocabulary (e.g., eruere for Jerome’s eripere “to save”,122 and muscipula for Jerome’s laqueus, “trap”).123 Exactly what the relationship between the two Psalm texts looks like remains to be studied in detail. Still, Augustine’s connection to a Psalter housed in Verona makes it likely that his own Psalm text came with him from Italy. The connection with the Psalterium Veronense provides a valuable criterion in the case of an ambiguous textual tradition; if we follow the assumption that the two texts are consistently close, the testimony of the Veronensis adds weight to specific readings it shares. Throughout the edition, Veronensis readings have been added to the apparatus criticus wherever they served as part of the critical argument. Where another Old Latin Psalter, rather than the Veronensis, closely resembled Augustine’s text, this text has also been added to the apparatus.124 However, the use of this valuable instrument poses problems. On the one hand, Augustine’s text does not follow the Veronensis in every detail. There are various reasons for this. While we do not know how Augustine prepared for preaching, Enarratio in Psalmum 67, the one Enarratio in our Decade that was non preached, provides extensive insight into his work on the biblical text, which included the collation of two or more Latin texts, as well as the comparison with Greek texts.125 This intense textual work must have resulted in changes to the Psalter he used in his own church in Hippo Regius. On the other hand, Augustine appears to have adjusted his preaching to the Psalter version he found in churches outside of Hippo.126 This means the text he quotes is not necessarily the one closest to the Veronensis. Sometimes he quotes two different versions, apparently getting confused and reverting to his own, more familiar text. In some cases, Augustine may have spontaneously or considerately changed the Psalm text, most interestingly in Psalm 66,2, where he

|| 121 See WEBER, Le Psautier romain, X. 122 Ps. 63,2; 68,19; 70,2 erue (Vulg. eripe); 69,6 erutor (Vulg. liberator). 123 Ps. 63,6 muscipulas (Vulg. laqueos); 65,11; 68,23 muscipulam (Vulg. laqueum). 124 For the sigla of the Old Latin Psalm codices, see the Conspectus Siglorum. 125 See in psalm. 67,12,27; 18,10sq.; 22,11–15; 24,1–5; 28,3sq; 31,30sq.; 41,34–37. On Augustine’s textual work on the Psalter see DE BRUYNE, Saint Augustin reviseur de la Bible, with the caveat that De Bruyne’s estimates of Augustine’s philological proficiency and interests are surely overblown. 126 See the preface to Enarratio in Psalmum 68; see also CSEL 94/1, 46 n. 85; DOLBEAU, Nouveaux sermons, 269.

Introduction | 33

switches from the third person, illuminet vultum suum, to the second person, illumina vultum tuum,127 and in Psalm 68,8, where he quotes operuit irreverentia faciem meam, instead of the Veronensis reading reverentia (Vulg. confusio).128 Most of these changes are small (dominus-deus) and seem to have happened through an error on the preacher’s part. The Psalterium Veronense has a small lacuna in Psalm 68 (Ps. 68,26–33) and a large mechanical loss (Ps. 65,13–67,33) in Psalms 65–67.129 The missing folium causing the latter was supplemented by a ninth-century replacement leaf, which clearly also provides a closely related Old Latin text. However, since this witness is significantly younger than Augustine, the possibility cannot be discarded that this is in fact a text modeled on, or at least influenced by, Augustine’s own Psalm text. The ninth-century supplements to the Psalterium Veronense have therefore not been used in the constitution of the Augustinian Psalm text. Interestingly, the Vulgate plays no part in this. In his late dictated Enarrationes, Augustine has definitely not given up his familiar text for the new translation. In Enarratio in Psalmum 67, the Vulgate does not even appear to be among the numerous codices used to correct the text. On the other hand, the Vulgate acted as an interference factor for the textual transmission, where Augustine’s Old Latin text was frequently replaced by the more familiar Vulgate text. In the many cases where a variant of the Psalm text in Enarrationes tends strongly towards the Psalterium Gallicanum, it is highly likely that it can be discarded as a later scribal error. This process could happen independently several times, thus cannot be taken into account to establish familial relations. In this edition, while biblical quotations in general are set in italics, the Psalm text is marked in the text in small capitals; to facilitate the consultation of specific verses and their Augustinian exegesis, the first (lemma) quotation of any new verse is set in bold. Furthermore, an attempt at a reconstruction of Augustine’s Psalm text is presented in the introduction to each Enarratio, accompanied by an apparatus criticus providing all variants of the Veronensis (including the replacement leaf) and, if necessary, additional Old Latin Psalters, as well as the Psalterium Gallicanum.130 This apparatus is thus exemplary in nature and cannot be read as a negative apparatus; no information is provided on textual witnesses that are not cited. The Psalm text is presented in half-verses that match Augustine’s readings, and with modern punctuation. Wherever Augustine cites two versions, either by unconsciously or carelessly switching between them or by comparing two Psalters,

|| 127 See the preface to Enarratio in Psalmum 66, and MÜLLER, Zur literarischen Einheit, 301sq. 128 See the preface to Enarratio in Psalmum 68. 129 See WEBER, Le Psautier romain, X, and the apparatus on these passages. 130 For all of these Psalter texts, I have used the apparatus of WEBER, Le Psautier romain, as reference text.

34 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

both versions are printed in the reconstructed text in the order in which they appear in the Enarratio. Whenever Augustine does not cite a verse or part of a verse, it is supplemented in acute angle brackets < > from the Veronensis. This is not to be understood as a conjectural interpolation; it just provides a likely version of the Psalm text that Augustine read. In general, the reconstructed Psalm text is not intended as an ‘edition’ but simply as a handy collection of the information relating to Augustine’s Psalm text that can be garnered from Enarrationes. To highlight the difference from the edition itself, the reconstructed Psalm text is set in Italics.

3.4

Other Readings; Liturgical Considerations

The Gospel and Epistle readings mentioned in Enarrationes have long been a subject of interest, as have the dates and feast days of the sermons. Michael MargoniKögler provides an overview both of the liturgical data that can be gleaned from the sermons and from the scholarly discussion.131 This information has been included in the prefaces to the single Enarrationes. Augustine quotes regularly standard liturgical texts, such as the formula Sursum corda from the Preface of Mass132 or the Nicene Creed.133 In addition, less certain liturgical allusions have to be considered. Enarratio in Psalmum 69 begins with two variations on the formula deo gratias, which may already have been the response of the congregation to the Gospel reading: Gratias grano tritici … gratias unico filio domino et salvatori nostro Iesu Christo. The sermon would have been followed by a standard prayer beginning with the formula Conversi ad dominum, which is frequently attested in Enarrationes manuscripts, but not for the Seventh Decade.

3.5

Non-Biblical Sources: Patristic Scholarship and Classical Allusions

Like a series of unexpected archeological findings during roadwork, the edition yielded an astonishing richness of parallels with non-biblical and even nonChristian sources. The least remarkable, but also least extensive, part of this concerns the Psalm exegesis itself. Augustine’s interpretations of the Psalms cannot easily be linked to earlier commentaries; influences from his predecessors (which are undoubtedly there) are typically adapted to a purely Augustinian line of thought and style and thus hard to extract. Earlier commentators of the Psalms are rarely || 131 MARGONI-KÖGLER, Die Perikopen. 132 64,3,32; 68,2,8,4sq.; 69,9,19. 133 62,1,6sq.14; 62,2,15; 67,25,16; 67,26,12sq.; 68,1,5,8–10.

Introduction | 35

alluded to, even anonymously. The clearest exception can be found in the dictated Enarratio in Psalmum 67;134 in his sermons, Augustine is clearly not interested in revealing the scholarly tradition, as well as his own textual and exegetical work, that preceded his interpretation. Etymological interpretations of Hebrew names are frequently referred to and usually conform with the etymology given in Jerome’s Liber interpretationum nominum Hebraicorum.135 An unexpected outlier from this rather conventional list of sources is provided by an indubitable allusion to the Shepherd of Hermas.136 The list of non-Christian parallels, allusions and literal quotations is longer than has as yet been shown for any part of Enarrationes, or indeed any of Augustine’s sermons. It provides an insight into the intellectual background of a teacher-turnedpreacher, who still felt comfortable (or could not help, from long habituation) using the scholarly, poetic and proverbial material provided by the typical readings of late ancient schools. All the quotations are unacknowledged and unattributed (and therefore also not covered in scholarly literature137); they are probably not part of an intellectual ornatus in the Hellenistic tradition, but unintentional, or even unconscious, references to a personal history informed by a multitude of texts. Augustine’s past as a teacher of grammar is evidenced by occasional allusions to grammatical knowledge, which cannot be attributed to a specific author.138 Of the poets, Vergil is most frequently identifiable; allusions and parallels come from all of his major works139 and seem to have been caused by distinctive phrases (e.g. ecl. 4,4 ultima … venit iam … aetas) as well as imagery (e.g. Rome extending its head over other cities, from ecl. 1,24; or the imprisoned furor of Aen. 1,294–296). Horace provides two uncertain, yet intriguing possible parallels.140 Allusions to other hexametric authors seem to be present as well, indicated by poetic wording and hexametric clausulae, but they can usually not be identified.141 In all likelihood, Augustine drew extensively upon lost pre-classical literature, as he does in the poetic examples quoted in his metrical treatise De musica. This is also suggested by the rich evidence of allusions to satirical literature, which in part have a parallel in

|| 134 67,1,8–11: cf. Hil. psalm. instr. 19–21 135 See the apparatus on 61,7,21; 64,2,2; 67,21,22; 67,24,17; 67,26,14; 67,31,5sq.9sq.; 67,36,26sq.; 68,1,2,11sq.; 68,2,11,30; 68,2,20,6; 69,7,15; 70,1,2,22sq. 136 70,1,14,29sq.: Pastor Hermae 43 (mandatum 11). 137 In general, see HAGENDAHL, Augustine and the Latin Classics. 138 See the apparatus on 67,38,11; 67,40,2; 68,1,15,6sq.; 70,2,10,8sq. 139 64,2,10sq.: ecl. 1,24; 64,3,14: Aen. 1,108; 64,16,5sq.: ecl. 5,37; georg. 1,154; 66,3,55 Aen. 4,402sq.; 66,3,58 georg. 1,380; 66,6,9–11: ecl. 9,64sq.; 69, 4,8sq.: Aen. 1,294–296; 70,2,4,3: ecl. 4,4. 140 69,5,31 dux bone (Hor. carm. 4,5,5.37); 70,2,3,15 bene est (Hor. sat. 2,6,4). 141 61,6,41: possible hexameter clausula; 68,2,1,12 possible partial hexameter; 70,1,9,15sq. possible hexameter clausula; 70,1,14,49 possible hexameter clausula. In all cases, the fragment might also stem from a different meter.

36 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

existing fragments of old Latin satire or later satires, in part can only be inferred from the use of word material typical for satires (and sometimes entirely atypical for Augustine’s sermons).142 While in some of these cases we have to assume that Augustine was referring, perhaps unintentionally, to a specific passage in a poetic context, in others the phrase had become isolated and proverbial.143 There is a similar observation to be made for classical prose texts.144 Due to the fragmented nature of the classical and pre-classical textual transmission, we must assume that many more allusions and quotations lie hidden in Augustine’s sermons.

Bibliography Augustinus, Enarrationes in Psalmos: 1–32 (expos.), ed. C. WEIDMANN, Vindobonae 2003 (CSEL 93/1A). 18–32 (Sermones), ed. C. WEIDMANN, Vindobonae 2011 (CSEL 93/1B). 51–60, ed. H. MÜLLER, Vindobonae 2004 (CSEL 94/1). 101–109, ed. F. GORI adiuvante C. PIERANTONI, Vindobonae 2011 (CSEL 95/1). 110–118, ed. F. GORI adiuvante A. DE NICOLA, Berlin-Boston 2015 (CSEL 95/2). 119–133, ed. F. GORI, Vindobonae 2001 (CSEL 95/3). 134–140, ed. F. GORI adiuvante F. RECANATINI, Vindobonae 2002 (CSEL 95/4). 141–150, ed. F. GORI adiuvante I. SPACCIA, Vindobonae 2005 (CSEL 95/5). Augustinus, Enarrationes in Psalmos, edd. E. DEKKERS – I. FRAIPONT, Turnholti 1956 (CCSL 38–40). Sant’Agostino, Commento ai Salmi, ed. M. SIMONETTI, Milano 21989. Bibliothèque nationale. Catalogue général des manuscrits latins, Paris 1939sqq. BISCHOFF, B., Die Kölner Nonnenhandschriften und das Skriptorium von Chelles, in: Mittelalterliche Studien 1, Stuttgart 1966, 16–32. BISCHOFF, B., Die südostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der Karolingerzeit. Teil 2: Die vorwiegend österreichischen Diözesen, Wiesbaden 1980, 108–110. BOCHET, I., Le commentaire augustinien des Psaumes pour Idithun: les Enarrationes in Psalmos 38, 61 et 76, in: PARTOENS, G. – DUPONT, A. – BOODTS, S. (eds.), Praedicatio Patrum: studies on

|| 142 62,12,10sq.: a poetic priamel similar to the ones found in Horace (carm. 1,1; sat. 1,1), but probably not derived from these two passages; 62,14,24: satirical wording (but cannot be derived from any existing passage); 63,19,32 satirical wording (but cannot be derived from any existing passage); 66,6,21–24 parallel to Iuv. 10,20–22; 64,9,19sq. Varro Men. 289 Astbury (proverbial). 143 E.g. 64,4,20sq.: ducunt volentem fata, nolentem trahunt (attested in Sen. epist. 107,11); 67,2,4: oderint dum metuant (Acc. trag. 203 Ribbeck); 70,1,1,30: gladiatorio animo (Ter. Phorm. 964); 68,2,5,30: hinc illae lacrumae (Ter. Andr. 126). The quotations given here are of the classical originals, see the edition for the Augustinian version. See also the apparatus fontium et similium on 62,2,6; 64,6,55; 64,9,16; 66,3,44sq.50–52; 68,2,1,27sq. 144 See e.g. 68,2,8,3sq. (reference to Sall. Catil. 1,1); 70,1,6,4: intus est hostis (Cic. Catil. 2,11); see also the apparatus on 64,12,2sq.; 66,2,23; 70,1,14,14. The anecdote told in 70,1,5,14sq. might derive from a literary source or from oral tradition. However, what is far more puzzling is the meaning of the story itself, which seems to have a punch line, but the point of the joke is quite unclear.

Introduction | 37

preaching in late antique North Africa, Turnhout 2017 (Ministerium sermonis volume III = Instrumenta patristica et mediaevalia 75), 219–268. BRUCKNER, A., Scriptoria medii aevi Helvetica III: Die Schreibschulen der Diözese Konstanz, Genf 1936. CAMERON, M., Christ Meets Me Everywhere: Augustine’s Early Figurative Exegesis, New York 2012 (Oxford Studies in Historical Theology). CAMERON, M., Art. Enarrationes in Psalmos, in: A. FITZGERALD (ed.), Augustine Through the Ages: An Encyclopedia, Grand Rapids, MI, 1999, 290–296. CAMERON, M., The Emergence of Totus Christus as Hermeneutical Center in Augustine’s Enarrationes in Psalmos, in: B.E. DALEY, SJ – P.R. KOLBET (edd.), The Harp of Prophecy: Early Christian Interpretation of the Psalms, Notre Dame 2014, 205–226. Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements, 116 vols. COLLURA, P., Studi paleografici. La precarolina e la carolina a Bobbio, Milano 1943 (Fontes Ambrosiani 22). COXE, H.O., Catalogus codicum manuscriptorum qui in collegiis aulisque Oxoniensibus hodie adservantur, Oxford 1852. DE BRUYNE, D., Saint Augustin reviseur de la Bible, Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, 521–606. DE BRUYNE, D., « Enarrationes in Psalmos » prêchées a Carthage, Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, 321–325. DEKKERS – FRAIPONT, CCSL 38 vide Augustinus, Enarrationes in Psalmos DEKKERS, E. – GAAR, A., Clavis patrum Latinorum. Editio tertia aucta et emendata, Steenbrugis 1995. DIVJAK, J. – Red., Art. Epistulae, Augustinus-Lexikon 2 (1996–2002), 893–1057. DOLBEAU, F., Nouveaux sermons de saint Augustin pour la conversion des païens et donatistes (II), REA 37 (1991), 261–306. ÉTAIX, R., Un ancien codex de Vérone et sa reprise par Pacificus de Vérone. MSS Vérone cap. X et Venise Marc. 2402, RBen 96 (1986), 225–249. FAIDER, P., Catalogue général des manuscrits des bibliothèques de Belgique. 1: Catalogue des manuscrits conservés à Namur, Gembloux 1934. FIEDROWICZ, M., Psalmus Vox Totius Christi: Studien zu Augustins “Enarrationes in Psalmos”, Freiburg/Br. 1997. GASTGEBER, C., Die indirekte Überlieferung der Enarrationes in Psalmos des heiligen Augustinus (bis ins 11./12. Jh.) unter besonderer Berücksichtigung der mittleren Quinquagena, Master’s thesis (typoscript), Wien 1993. Gesamtkatalog der Wiegendrucke, Stuttgart 1925sqq. GORI, F., La tradizione manoscritta delle Enarrationes in psalmos graduum di Agostino. Studio preliminare per l’edizione critica, Augustinianum 37 (1997), 183–228. GORI, F., La tradizione manoscritta delle Enarrationes in psalmos 141–150 di Agostino. Studio preliminare per l’edizione critica, Augustinianum 38 (1998), 455–489. GORI, CSEL 95 vide Augustinus, Enarrationes in Psalmos HAGENDAHL, H., Augustine and the Latin Classics, Göteborg 1967 (Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 20). Die handschriftliche Überlieferung der Werke des heiligen Augustinus: JANNER, S.– JUROT, R. – WEBER, D., Schweiz, 2 vol., Wien 2001 (SBphil 688). KURZ, R., Bundesrepublik Deutschland, 2 vol., Wien 1976 and 1979 (SBphil 306 and 359). OBERLEITNER, M. Italien, 2 vol., Wien 1969 and 1970 (SBphil 263 and 267). RÖMER, F., Großbritannien und Irland, 2 vol., Wien 1972 (SBphil 281 and 276). WEBER, D., Österreich, 2 vol., Wien 1993 (SBphil 601). WIESER, M.Th., Belgien, Luxemburg, Niederlande, 2 vol., Wien 2000 (SBphil 685).

38 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

HOLDER, A., Die Reichenauer Handschriften, Leipzig 1906 (= Die Handschriften der Badischen Landesbibliothek 5; Reprint Wiesbaden 1970/1971). HOMBERT, P.-M., Nouvelles recherches de chronologie augustinienne, Paris 2000. JACKSON, M.G.St.A., ‘Formica Dei’: Augustine’s ‘Enarratio in Psalmum’ 66.3, Vigiliae Christianae 40 (1986), 153–168. KERN, A., Die Handschriften der Universitätsbibliothek Graz, Leipzig 1942. KUKULA, R.C., Die Mauriner-Ausgabe des Augustinus III 2, 1898 (SBphil 138/5). LA BONNARDIÈRE, A.-M., Biblia Augustiniana. A. T.: Le Livre de la Sagesse, Paris 1970. LA BONNARDIERE, A.-M., Les Enarrationes in Psalmos prêchées par saint Augustin à l’occasion de fêtes de martyrs, Recherches Augustiniennes 7 (1971), 73–104. LA BONNARDIERE, A.-M., Les Enarrationes in psalmos prêchées par saint Augustin à Carthage en decembre 409, Recherches Augustiniennes 11 (1976), 52–90. LA BONNARDIERE, A.-M., La prédication d’Augustin sur les Psaumes a Hippone, Annuaire de l’École pratique des Hautes Études, section des sciences religieuses 86 (1977/1978), 337–342. LA BONNARDIERE, A.-M., Recherches sur les grandes Enarrationes in Psalmos dictees d’Augustin: Annuaire de l’École pratique des Hautes Études, section des sciences religieuses 87 (1978/1979), 319–324. LA BONNARDIERE, A.-M., La prédication d’Augustin sur les Psaumes a Carthage (1): Annuaire de l’École pratique des Hautes Études, section des sciences religieuses 88 (1979/1980), 359–366. LA BONNARDIERE, A.-M., La prédication d’Augustin sur les Psaumes a Carthage (2), Annuaire de l’École pratique des Hautes Études, section des sciences religieuses 89 (1980/1981), 461–467. LAURAS, A. – RONDET, H., Le thème des deux cités dans l’œuvre de saint Augustin, in: H. RONDET – M. LE LANDAIS – A. LAURAS – C. COUTURIER, Etudes augustiniennes, Paris 1953, 97–160. LÖFSTEDT, E., Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae. Untersuchungen zur Geschichte der lateinischen Sprache, Uppsala-Leipzig 1911. LORIQUET, H., Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements, 38 (Troyes), Paris 1904. LOWE, E.A., Codices Lugdunenses antiquissimi. Le scriptorium de Lyon. La plus ancienne école calligraphique de France, Lyon 1924. MAI, A., Nova Patrum Bibliotheca I, Romae 1852. MARGONI-KÖGLER, M., Die Perikopen im Gottesdienst bei Augustinus. Ein Beitrag zur Erforschung der liturgischen Schriftlesung in der frühen Kirche, Wien 2010 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter, Heft XXIX). MCCARTHY, M.C., SJ, An Ecclesiology of Groaning. Augustine, the Psalms, and the Making of the Church, in: B.E. DALEY, SJ – P.R. KOLBET (edd.), The Harp of Prophecy: Early Christian Interpretation of the Psalms, Notre Dame 2014, 227–256. MOLINIER, A., Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques des départements, 17 (Cambrai), Paris 1891. MORIN, G., Le commentaire inédit sur les LXX premiers psaumes du ms. 18 d’Einsiedeln, Revue Bénédictine 25 (1908), 289–295. MÜLLER, H., Eine Psalmenpredigt über die Auferstehung. Augustinus, Enarratio in psalmum 65. Einleitung, Text, Übersetzung und textkritischer Kommentar, Wien 1997 (Veröffentlichungen der Kommission zur Herausgabe des Corpus der lateinischen Kirchenväter, Heft XV). MÜLLER, H. – FIEDROWICZ, M., Art. Enarrationes in Psalmos. Augustinus-Lexikon 2 (1996–2002), 804– 858. MÜLLER, SEAug 68 = MÜLLER, H., Zur literarischen Einheit der exegetischen Predigt Augustins. Beobachtungen an den Enarrationes in psalmos, in: L’esegesi dei padri latini. Dalle origini a Gregorio Magno. XXVIII Incontro di studiosi dell’antichità cristiana. Roma, 6–8 maggio 1999 (Studia Ephemeridis Augustinianum 68), Roma 2000, 293–306.

Introduction | 39

MÜLLER, H. Zur frühen Druckgeschichte der Enarrationes in Psalmos Augustins, in: ‘Editiones principes’ delle opere dei padri greci e latini. Atti del Convegno di studi della Società Internazionale per lo Studio del Medioevo Latino (SISMEL), a cura di Mariarosa Cortesi, Firenze 2006, 91–102. MÜLLER, WSt 120 = MÜLLER, H., Einige Textprobleme in Augustins Enarrationes in Psalmos 61–70, Wiener Studien 120 (2007), 161–177. MYNORS, R.A.B., Durham Cathedral Manuscripts to the end of the 12th century, Oxford 1939. OTTO, A., Die Sprichwörter und sprichwörtlichen Redensarten der Römer, Leipzig 1890. PERLER, O. – MAIER, J.L., Les Voyages de Saint Augustin, Paris 1969 (Etudes Augustiniennes). PRIMMER, A., Die Mauriner-Handschriften der ‚Enarrationes in psalmos‘, in: Troisième centenaire de l’Edition Mauriste de saint Augustin. Communications présentées au colloque des 19 et 20 avril 1990, Paris 1990, 169–193. PRIMMER, A., Augustinus und der Astrologe. Zu Enarratio in Psalmum 61, in: Chartulae. Festschrift für Wolfgang Speyer, Münster 1998 (Jahrbuch für Antike und Christentum Ergänzungsband 28), 253–262. REIFFERSCHEID, A., Bibliotheca patrum Latinorum Italica 1, Vindobonae 1865. RING, T.G., Römer 7 in den « Enarrationes in Psalmos »: Signum pietatis. Festgabe für C.F. Mayer, Würzburg 1989. RONDEAU, M.-J., Les commentaires patristiques du Psautier (IIIe–Ve siècles), 2 vols., Roma 1982–1985 (Orientalia Christiana analecta 219/220). RONDET, H., Notes d’exegèse augustinienne. Psalterium et cithara, Recherches de Science Religieuse 46 (1958), 408–415. RONDET, H., Petite introduction a la lecture des « Enarrationes in Psalmos », Bulletin des Facultés catholiques de Lyon 89 (1967), 5–21. RONDET, H., Essais sur la chronologie des « Enarrationes in Psalmos » de saint Augustin, Bulletin de littérature ecclésiastique 71 (1970), 174–200; 75 (1974), 161–188; 77 (1976), 98–118. SCHERRER, G., Verzeichniss der Handschriften der Stiftsbibliothek von St. Gallen, Halle 1875 (reprint Hildesheim 1976). SCHILLMANN, F., Die Görreshandschriften, Verzeichnis der lateinischen Handschriften, Bd. 3, Berlin 1919 (Die Handschriftenverzeichnisse der Preußischen Staatsbibliothek zu Berlin 14). SIMONETTI, Sant’Agostino vide supra (p. 36). SIMONETTI, M., Note sul testo di alcune enarrationes agostiniane, in: Memorial Dom Jean Gribomont (1920–1986), Roma 1988, 519–553. SIMONETTI, M., Due note su testi di Agostino e Arnobio il Giovane, Rivista di Filologia e di Istruzione Classica, 119 (1991), 319–329. WEBER, D., Gedanken zur Textgestaltung von Augustinus: Enarrationes in psalmos 64 und 68, Augustinian Studies 27 (1996), 47–58. WEBER, R., Le Psautier romain et les autres Psautiers anciens, Roma 1953 (Collectanea Biblica Latina 10). WEIDMANN, CSEL 93 vide Augustinus, Enarrationes in Psalmos WILMART, A., La tradition manuscrite des grands ouvrages de saint Augustin. IV: Les Enarrations, in: Miscellanea Agostiniana 2, Roma 1931, 295–315. WORDSWORTH, C., Conjectural emendations of passages of ancient authors, London 1883. ZARB, S., Chronologia Enarrationum S. Augustini in Psalmos, Valletta 1948.

Conspectus siglorum Codices quos in textu constituendo adhibuimus Lyon, Bibl. mun. 426 (exc.) Roma, Bibl. Vallic. B 38 II Vaticano, Vat. lat. 5758 Milano, Bibl. Ambr. D 547 inf. Vaticano, Vat. lat. 4938 Verona, Bibl. cap. X 8 (exc.)

s. VI–VII s. VII s. VI–VII s. IXmed. s. VIII s. VII–VIII s. XI s. XI

α

Firenze, Bibl. Laur. XVI dext. I Firenze, Bibl. Laur. Fesul. XVIII Consensus codicum F F4

P2 O9

Paris, BnF lat. 1982 Oxford, Trin. Coll. 54

s. IX s. X

D F3 P26

Durham, Cath. Libr. B II 13 Firenze, Bibl. Laur. XVI dext. III Paris, BnF Lat. nouv. acq. 2440 Consensus codicum D F3 P26

s. XIex. s. XI s. XI

K C C1

s. VIII–IX s. IXin. s. IXin.

γ

Köln, Erzb. Diöz. u. Dombibl. 65 Paris, BnF lat. 12174 Paris, BnF lat. 12173 (pars iterata enarrationis in Psalmum 61) Cambrai, Bibl. mun. 352 (333) Consensus codicum K C Ca (accedente C1)

S P15

Graz, Univ. bibl. 408 Paris, BnF lat. 1987

s. IXin. s. XI

Karlsruhe, Bad. Landesb. Aug. perg. XXXV St. Gallen, Stiftsbibl. 163 Consensus codicum A G

s. IX1 s. IX

e1 f3 s2 M V1 s3 F F4

β

Ca

A G δ

s. IX

ε

N Namur, Musée Archéol. 1 Bn1 Berlin, Preuß. Staatsbibl. lat. 2° 740 Consensus codicum N Bn1

s. IX1 s. X

ζ

Troyes, Bibl. mun. 40/4 s. XII T Rm12 Reims, Bibl. mun. 90 (E 260) s. XIIex. Consensus codicum T Rm12 (saepe accedente S pc.)

Conspectus siglorum | 41

Editiones am lo ma mi cc si mü

Editio Ioannis Amerbach, Basileae 1489 Editio theologorum Lovaniensium, t. VIII, Antverpiae 1577 Editio monachorum S. Mauri, t. IV, Parisiis 1681 Editio J.P. Migne, Patrologia Latina 36, Parisiis 1841 Editio E. DEKKERS – I. FRAIPONT, CCSL 39, Turnholti 1956 Editio M. SIMONETTI, [Mediolani] 21989 Editio H. MÜLLER (Enarrationis in Psalmum 65), Vindobonae 1997

Sacrae Scripturae editiones Ψα Ψα 2 Ψγ Ψκ Ψμ Ψρ Vulg. LXX graec.

Psalterium Veronense (Verona, Bibl. cap. I 1), ed. R. Weber Supplementum saeculi noni Psalterium S. Germani (Paris, BnF Lat. 11947), ed. R. Weber Psalterium Sinaiticum (Sinai, S. Catharina, cod. Slavon. 5), ed. M. Altbauer Psalterium Mediolanense, ed. R. Weber Psalterium Romanum, ed. R. Weber Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem, ed. R. Weber Septuaginta, ed. A. Rahlfs Novum Testamentum, ed. E. Nestle – E. Aland

Abbreviationes De signis quae in singularum Enarrationum praefationibus adhibuimus cf. p. 34. ac. ante correctionem add. addidit, addiderunt c. app. cum apparatu cett. ceteri (sive casus obliqui) cf. confer cod(d). codex, codices (sive casus obliqui) corr. correxit, correxerunt del. delevit, deleverunt des. desinit, desinunt eras. erasit, eraserunt exp. expunxit, expunxerunt fol. folium (sive casus obliqui) fort. fortasse inc. incipit, incipiunt i.q. idem quod

42 | S. Augustini Enarrationes in psalmos 61–70

ir. iter. lac. l(l). litt. lnp. mg. not. om. p(p). pc. praef. praem. q.d. ras. scil. sq(q). sl. s.v. tr. uv. v. vers. vl.

in rasura iteravit, iteraverunt lacuna, lacunae (sive casus obliqui) linea, lineae (sive casus obliqui) littera, litterae (sive casus obliqui) legi non potest margo (sive casus obliqui), in margine notavit omisit, omiserunt pagina, paginae (sive casus obliqui) post correctionem praefatio (sive casus obliqui) praemisit, praemiserunt qui/quae/quod dicitur rasura (sive casus obliqui) scilicet (et) sequens, (et) sequentes (sive casus obliqui) supra lineam sub voce transposuit, transposuerunt ut videtur vide versio (sive casus obliqui) varia lectio

*

in textu: coniectura in apparatu: vel lectio fortasse recta vel coniectura minus certa in praefationum apparatu: lectio fortasse recta sive inter alias recta

AL ALL AugSt CCSL CSEL LHS LSJ MA PLM SC SEAug ThlL WSt

Augustinus Lexikon Archiv für lateinische Lexikographie Augustinian Studies Corpus Christianorum Series Latina Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Leumann – Hofmann – Szantyr, Lateinische Grammatik Liddell – Scott – Jones, Greek-English Lexicon Miscellanea Agostiniana Poetae Latini Minores Sources Chrétiennes Studia Ephemeridis Augustinianum Thesaurus linguae Latinae Wiener Studien

IN PSALMUM LXI Enarratio in Psalmum 61 was certainly preached in Hippo Regius. This can be gleaned from the Post Tractatum preserved in a part of the tradition (see the apparatus on cap. 22), in which Augustine calls upon the congregation to watch a newly admitted member closely and report any problems back to him: the new Christian has defected before and become an astrologer (mathematicus), which makes him suspect. Obviously, the bishop is speaking to his own congregation, presumably soon after Easter. The sermon cannot be dated precisely; but Augustine discusses concepts similar to De civitate dei (in psalm. 61,7 ≈ civ. 15,1), which makes it likely that it was preached in the early 410s. Augustine does not mention any Gospel or Epistle readings. AL 2, 816; Primmer, Augustinus und der Astrologe, 253–262; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 426; Zarb, Chronologia, 87–89.172–174; Rondet, Essais (1970), 184–186: 414; Rondet, Petite introduction, 19sq.; Bochet, Le commentaire augustinien.

Reconstruction of the Psalm Text: 61,2 Augustine reads subicietur instead of subiecta erit with Ψα, which may be caused by a confusion with 6. 1 In finem, pro Idithun, psalmus ipsi David. 2 Nonne deo subicietur anima mea? subiecta erit Ab ipso enim salutare meum. 3 Etenim ipse est deus meus et salutaris meus, susceptor meus, non movebor amplius. 4 Quousque adponitis super hominem? Interficite omnes tamquam parieti inclinato et maceriae impulsae. 5 Verumtamen honorem meum cogitaverunt repellere. Cucurri in siti. Ore suo benedicebant et corde suo maledicebant. 6 Verumtamen deo subicietur anima mea, quoniam ab ipso est patientia mea, 2 subicietur 2,1.5; cf. Ps. 61,6 iuxta Ψα; subiecta erit 2,8.10.20 Ψα Vulg. | ab ipso enim] quoniam ab ipso est Ψα (ac.) ‖ 4 ἐπ᾽ ἄνθρωπον LXX; super homines Ψα Ψr | interficiente Ψα

https://doi.org/10.1515/9783110674675-002

44 | S. Augustini

7 quoniam ipse est deus meus et salutaris meus, susceptor meus, non emigrabo. 8 In deo salutare meum et gloria mea, deus auxilii mei et spes mea in deo. 9 Sperate in eum, omne concilium plebis, effundite coram illo corda vestra: deus adiutor noster. 10 Verumtamen vani filii hominum, mendaces filii hominum, in stateris ut decipiant, ipsi de vanitate in unum. 11 Nolite sperare super inquitatem et in rapinam ne concupiscatis, divitiae si fluant, ne adponatis cor. 12 Semel locutus est deus, duo haec audivi, quoniam potestas dei est 13 et tibi domine misericordia, quia tu reddes unicuique secundum opera eius. 7 emigrabor Ψα ‖ 8 salutare meum Vulg. (LXX τὸ σωτήριόν μου); salutari meo Ψα; v. app. ad 13,1 et1 om. Ψα ‖ 9 deus … noster Ψα (ac.; LXX ὁ θεὸς βοηθὸς ἡμῶν); quia deus adiutor noster est Ψα (pc.) Vulg. ‖ 11 rapina Ψα | adfluant Ψα Vulg.; v. quae adnotavimus ad 16,22

(1.) Delectatio divinorum eloquiorum et dulcedo intellegendi verbi dei adiuvante ipso qui dat suavitatem, ut terra nostra det fructum suum, et nos ad loquendum et vos ad audiendum exhortatur. Video sine fastidio vos audire et gaudeo palato cordis vestri, a quo id quod salubre est non respuitur, sed cum aviditate percipitur et utiliter continetur. Loquamur ergo vobis et hodie, quantum dominus donat, de isto psalmo v. 1 quem modo cantavimus. Titulus eius est: in finem, pro idithun, psalmus ipsi david. Iam vobis insinuatum esse quid sit idithun recolo; ex interpretatione enim Hebraeae linguae – ut ad nos pervenit – Latine dicitur Idithun ‚transiliens eos‘. Transilit ergo iste qui cantat quosdam quos desuper despicit: videamus quousque transilierit et quos transilierit et ubi quamvis quosdam transilierit positus sit, de quo spiritali quodam et securo loco intuetur ima, non ita respiciens ut cadat, sed ut moneat qui transilivit pigros ut sequantur et laudent locum quo transiliendo pervenit. Ita enim iste transiliens super aliquid est, ut sub aliquo sit; unde prius nobis insinuare voluit sub quo tutus sit, ut illud quod transilivit non sit superbiae sed provectus. v. 2 (2.) In quodam ergo loco munito positus ait: nonne deo subicietur anima mea? Audierat enim: Qui se exaltat humiliabitur, et qui se humiliat exaltabitur, et trepidus ne transiliendo superbiret, non elatus ex his quae infra essent sed humilis ex eo qui supra esset, tamquam minantibus ei ruinam invidis, qui eum transilivisse doluerant, respondit: ‚nonne deo subicietur anima mea? Quid est quod mihi veluti transilienti quaeritis laqueos? Insultatione deicere me vultis aut seductione decipere:

1,2 dat…suum] cf. Ps. 84,13 7 iam…recolo] cf. in psalm. 38,1; 76,1 8 Latine…eos] cf. Hier. nom. hebr. 48,22 2,1 loco munito] cf. Ps. 70,3 2 Mt. 23,12 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (des. 3,7) Ca S P15 (inc. 7 Idithun des. e1 6,28) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,6 in inc. e1 ‖ 8 transiliens inc. e1 ‖ 2,5 mea des. e1 1,1 intellegendo G | verbum ζ | dei om. M S ‖ 2 ipso] illo α | ut] in α | det] de P2 C (ac.) C1 ‖ 3 exhortator M | vos sine fastidio tr. P2 O9 β am lo ma | gaudio C (ac.) | palatus α ‖ 4 quod] quid C (ac.) 5 psalmo isto tr. G ‖ 6 cantabimus M C (ac.) C1 | eius] hic add. α | fine K C1 Ca ‖ 7 esse] est e1 T enim sl. G; eius α ‖ 8 Idithun] id est add. e1 ‖ 9 quos om. e1 | dispicit e1 O9; despicet V1 | videamus] ergo add. β ‖ 10 et1 … transilierit2 om. T | et1 … transilierit3 om. C (ac.) C1 | quos] quosdam e1 | transilierit3] et in munito loco add. α ‖ 11 intuetur e1 V1 (ac.); intuatur S (ac.); intueatur cett. am ma | respicies V1 ‖ 12 moneat] cf. 16,39; moveat F3 P26 C Ca (ac.) δ ε ζ lo ma | pigro e1 | laudet γ δ ε ζ am ma 13 aliquid] aliquod β | nobis] notas V1 ‖ 14 totus M V1 (pc.) γ (ac. C) S (pc.) Bn1 | quod] quo V1 O9 β transiluit Rm12 (ac.) | superbia P2 O9 S (pc.) ‖ 14sq. profectus P2 S δ ε ζ lo 2,1 munitu C (ac.) C1 | subicietur] cf. Ps. 61,6 iuxta Ψα (cf. l. 7sq.); subdita erit e1 V1 (cf. Ψρ) ‖ 2 audierunt P2 ‖ 3 ne] non O9 | non] ne F3 δ Bn1 ζ am; nec lo | esset γ (ac. C) ‖ 4 eo] deo α | eo quae supra esset δ ε; his quae supra essent C (pc.); eis quae supra essent Rm12 | qui1] quod lo | minantibus] inmanibus δ | ei om. α C; et S | transilisse e1 P2 O9 β; transiliisse Rm12; transiluisse V1 α C C1 N T ‖ 5 respondet M P2 O9 β S | deo om. C C1 Ca | subicietur] cf. l. 1; subdita erit e1 | est om. C (ac.) C1 | quod] quid C (ac.) | veluti om. F3; velut V1 ‖ 6 quaeretis γ; quaerete V1 (ac.); queratis α | me deicere tr. δ | decepere V1

mi 729 cc 772

5

10

15

mi 730

46 | S. Augustini cc 773 numquid ita memini supra quod sum, ut oblitus sim sub quo sum? nonne deo sub-

10

15

20

5

iecta erit anima mea? Quantumcumque accedam, quantumcumque adscendam, quantumcumque transiliam, sub deo ero, non contra deum. Securus ergo transcendo cetera, quando ille me sub se tenet qui est super omnia. nonne deo subiecta erit anima mea? ab ipso enim salutare meum. etenim ipse est deus meus et v. 3 salutaris meus, susceptor meus, non movebor amplius. Scio quis supra me sit, scio quis praetendat misericordiam suam scientibus se, scio sub cuius alarum tegmine sperem: non movebor amplius. Agitis quidem vos‘ ait quibusdam transiliens eos ipsos quibus dicit, ‚agitis quidem vos ut movear, sed non veniat mihi pes superbiae.‘ Ex hoc enim fit quod et in ipso psalmo sequitur: Nec manus peccatorum demoveat me, cui consonat: non movebor amplius. Ad illud enim quod ibi dictum est Nec manus peccatorum demoveat me respondet hic: non movebor amplius; ad illud autem quod ibi dictum est Non veniat mihi pes superbiae respondet hic: nonne deo subiecta erit anima mea? (3.) Ergo de superiore loco munitus et tutus, cui factus est dominus refugium, cui est ipse deus in locum munitum, respicit ad eos quos transilivit et despiciens eos loquitur tamquam de turri excelsa – nam et hoc dictum est de eo: Turris fortitudinis a facie inimici –, adtendit ergo eos et dicit: quousque adponitis super hominem? v. 4 Insultando, opprobria iaciendo, insidiando, persequendo adponitis super hominem onera, adponitis super hominem quantum potest ferre homo; sed ut ferat homo, sub illo est qui fecit hominem. quousque adponitis super hominem? Si ad hominem

13sq. sub…sperem] cf. Ps. 90,4 15–17 Ps. 35,12 3,1 Ps. 9,10 2 Ps. 70,3 3sq. Ps. 60,4 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (des. 3,7) Ca S P15 (inc. 6,28) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 ab inc. e1 ‖ 14 vos des. e1 ‖ 15 ut inc. e1 | sed des. e1 ‖ 17 non inc. e1 | amplius des. e1 ‖ 3,4 adtendit inc. e1 ‖ 7 adponitis des. C1 7 super C | quod] quo δ ‖ 7sq. subiecta erit] cf. Ψα; subicietur V1 α β (iuxta Vulg.); subdita erit P2 K S δ (cf. l. 1) ‖ 8 quantumcumque1 … adscendam om. Ca ‖ 9 transiliem C C1 | ero] eram O9 | ergo] enim O9 β; ero α | transcendendo F O9 ‖ 10 subiecta erit] cf. l. 7sq.; subicietur V1 β; subdita erit α K C C1 S δ N T; subdita est P2 O9 (cf. l. 1) ‖ 11 ipso] est add. V1 (cf. Ψα ac. quoniam ab ipso est) | salutarem e1 P2 K | etenim om. γ; et S (cf. Vulg. nam et) ‖ 12 quis] qui M α β; quia P2 O9 | super C ‖ 13 sit] est P2 O9 β | quis] supra add. α ‖ 14 agetis e1 | vos quidem tr. α | agit M ‖ 15 non] ne γ | veniet P2 O9 ε ζ 16 ipso om. δ ‖ 17 demoveat α C1 Ca; dimoveant G; dimoveat cett. am lo ma | enim] autem Ca | ibi om. δ ‖ 18sq. nec … est om. P2 O9 ‖ 18 demoveat α C (ac.) C1; dimoveant G; dimoveat cett. am lo ma | respondit V1 F K S; respondetur am ‖ 19 non] ne γ Rm12 | respondit V1 F N ‖ 20 subiecta erit] cf. l. 7sq.; subicietur V1; subdita erit M α P2 O9 β γ S ε T (cf. l. 1) 3,1 superiori V1 F (pc.) am | munitus] est add. γ lo | totus K C (ac.) C1 ‖ 2 ipse est deus tr. α Ca S; ipse deus est tr. δ; et ipse deus M; ipse deus O9 | qui S | respiciens O9 | eos2 om. γ ε ζ ‖ 3 eo] fortasse scribendum *deo, cf. Müller, WSt 120, 162sq. ‖ 4 inimici] mihi δ (pc. G) ε | attendite V1 (ac.) C1 lo | eos ergo tr. V1; ergo ad eos am lo ma | dicet K C (ac.) C1 | adponetis K ‖ 5 iacendo N Rm12; eiciendo Bn1 T insidiando om. P2 O9 β | homine lo ‖ 6 quantum] non add. D F3 C (sl.) Ca (sl.) | ferre potest tr. F ε ζ 7 est] es e1 | hominem1] homine lo | quoadusque am

in psalm. LXI,2 – 4 | 47

adtenditis, interficite omnes. Ecce adponite saevite interficite omnes, tamquam parieti inclinato et maceriae impulsae instate impellite quasi deiecturi: et ubi est non movebor amplius? Sed quare non movebor amplius? Quia ipse est deus salutaris meus, susceptor meus. Ergo homines potestis adponere [hominem] super hominem: numquid super deum qui tuetur hominem? (4.) interficite omnes. Quod tantum spatium corporis in uno homine ubi possit interfici ab omnibus? Sed debemus intellegere personam nostram personam ecclesiae nostrae, personam corporis Christi. Unus enim homo cum capite et corpore suo Iesus Christus, salvator corporis et membra corporis, duo in carne una et in voce una et in passione una, et cum transierit iniquitas, in requie una. Passiones itaque Christi non in solo Christo – immo passiones Christi non nisi in Christo! Si enim Christum intellegas caput et corpus, passiones Christi non nisi in Christo; si autem Christum intellegas solum caput, passiones Christi non in solo Christo. Si enim passiones Christi in solo Christo, immo in solo capite, unde dicit quoddam membrum eius Paulus apostolus: Ut suppleam quae desunt pressurarum Christi in carne mea? Si ergo in membris Christi es quicumque homo, quisquis haec audis, quisquis haec nunc non audis – sed tamen audis, si in membris Christi es –, quidquid pateris ab eis qui non sunt in membris Christi, deerat passionibus Christi: ideo additur, quia deerat. Mensuram imples, non superfundis; tantum pateris, quantum ex passionibus tuis inferendum erat universae passioni Christi, qui passus est in capite nostro et patitur in membris suis, id est in nobis ipsis. Ad communem hanc quasi rem publi-

4,4 Eph. 5,31; Gen. 2,24 5 cum transierit iniquitas] cf. Ps. 56,2 10 Col. 1,24 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 (inc. 6,28) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 8 omnes1 des. e1 ‖ 8sq. tamquam inc. e1 ‖ 9 impulsae des. e1 ‖ 4,1 interficite inc. e1 ‖ 3 Christi des. e1 8 adtendetis K C (ac.); adtendatis Rm12; adtendistis S ‖ 9 maheriae V1 O9 | impulsae] cf. Ψα; impulso A (ac.); depulsae β (iuxta Vulg.) | instate] insultate V1 α ‖ 9sq. detecturi γ (ac. C) ‖ 10 ipse om. P2 11sq. super hominem scripsi; hominem super hominem M V1 α P2 O9 γ S δ am lo; hominem supra hominem ε ζ; onera super hominem β ma 4,1 corporis spatium tr. α ‖ 2 omnibus] hominibus e1 V1 α P2 C Ca N am; homnibus O9 | sed] eo α deberemus S δ (pc. A) | personam2] personae S δ (pc. A) ‖ 3 nostrae] et add. β | Christi] nostri O9 Ca homo enim tr. V1 | et corpore om. α ‖ 4 Christus Iesus *tr. M V1 α S | Christus] is add. S | membrorum lo ‖ 5 passiones] passionis V1 ‖ 6 non1 sl. C | passionis V1 ‖ 7 Christum om. V1 | caput et corpus] solum caput α | passionis V1 | in om. lo; solo add. C Ca ‖ 7sq. si … Christo om. α P26 C Ca ‖ 8 intelleges Ca | passiones1] passionis V1 | non] nisi add. M V1 K S am | enim] autem M ‖ 8sq. passiones2] passionis V1 (ac.) ‖ 9 quodam P2 Ca; quosdam C (ac.) ‖ 10 desunt] sunt S ‖ 11 quisquis1] quisque am | audes V1 ‖ 12 nunc om. D C Ca lo | non om. V1 | in] inter C (pc.) | membra C Ca ‖ 13 in passionibus α ‖ 14 mensura C δ ε ζ lo | implens P2 O9 β γ S (pc.) δ ε ζ am lo | superfundes M V1 (ac.) P2; superfundens O9 β C (pc.) Ca S (pc.) δ ε ζ am lo | tantum] enim add. F3 δ ε ζ; ergo add. am lo ‖ 15 suis γ δ ε ζ am | passione K C (ac.) S; passionis δ | qui] quia V1 C Ca ‖ 16 in2 om. V1 P2 O9 P26 γ | quasi om. α

10

cc 774 5

mi 731 10

15

48 | S. Augustini

20

25

30 cc 775

mi 732

cam *nostram quisque pro modulo nostro exsolvimus quod debemus et pro possessione virium nostrarum quasi canonem passionum inferimus. Pariatoria plenaria passionum omnium non erit, nisi cum saeculum finitum fuerit. quousque adponitis super hominem? Quidquid passi sunt prophetae a sanguine Abel usque ad sanguinem Zachariae, adpositum est super hominem, quia praecesserunt adventum incarnationis Christi quaedam membra Christi, sicut in nascente quodam nondum quidem procedente capite processit manus, sed tamen capiti conectebatur et manus. Nolite ergo putare, fratres, omnes iustos qui passi sunt persecutionem iniquorum, etiam illos qui venerunt missi ante domini adventum praenuntiare domini adventum, non pertinuisse ad membra Christi! Absit ut non pertineat ad membra Christi, qui pertinet ad civitatem quae regem habet Christum! Illa una est Ierusalem caelestis, civitas sancta, haec una civitas unum habet regem. Rex huius civitatis Christus est; ipse ei dicit: Mater Sion. Dicit ei mater, sed homo: Mater enim Sion, dicet homo; et homo factus est in ea, et ipse fundavit eam altissimus. Ille ergo rex eius, qui eam fundavit altissimus, ipse in ea homo factus est humillimus. Ipse ergo ante adventum incarnationis suae praemisit quaedam membra sua, post quae praenuntiantia se venturum venit et ipse conexus eis. Refer ad similitudinem nascentis illius, quia manus ante caput procedens et cum capite est et sub capite. De Christo enim dictum est, cum laudaretur excellentia populi primi et dolerentur fracti rami naturales, Quo20sq. Mt. 23,35 22sq. sicut…manus1] cf. Gen. 38,27 29sq. Ps. 86,5 35 fracti rami naturales] cf. Rom. 11,19–21 35–37 Rom. 9,4sq. e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 (inc. 6,28) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 20 quidquid inc. e1 ‖ 23 manus2 des. e1 17 nostram ma; nam codd. am lo | quisque] quique α; singuli quique ζ; quisquam C ‖ 17sq. possessione] possibilitate T; possione N; posse am lo ‖ 18 virium om. V1 | canonem] i.q. tributum sive vectigal, v. ThlL III, 273,19sqq.; canone V1 | passionis M F4 S; passionem F K | inferimur P2; infirmus O9 pariatoria M V1 γ ma; ἅπαξ λεγόμενον praeter gloss. V 509,34 (cod. Vat. lat. 1468 [s. X] fol. 58r) pariatoria persolutio vel adimpletio debiti sive supplementarium debiti; v. ThlL X, 386,74sqq.; paritoria P2 O9 β δ ε ζ; paratoria α am lo; pari auctoria S; pariatio coniecit Latinius, Biblioteca sacra et profana, Romae 1677, p. 23 (cf. ThlL X, 386,54sqq.) ‖ 19 passionum] possessionem δ | erit] finis add. ζ lo saeculo V1 | finitum mg. G | fuerit] erit M V1 P2 O9 S ‖ 20 Abel] iusti add. am ma (cf. Mt. 23,35) 21 adpositum] et positum P2 | hominem] omnem K ‖ 22 nascente] Christo add. α | quoddam non δ (quo Adam non pc. G) ‖ 23 procedentem S; praecedente α | praecessit α | capite M ‖ 24 iustus K C (ac.); istos Bn1 | persecutione P2 | impiorum lo ‖ 25 illi am ‖ 25sq. praenuntiare domini adventum tr. post l. 35 et M ‖ 26 membra2] membrum M S ‖ 27 pertinent M S | quae] qui P2 N 28 huius civitatis rex tr. α ‖ 29 ei1 M α S; enim V1 P2 O9 γ ζ; enim ei β δ ε lo ma | dicit1] dicet Ca | Sion1] dicit homo add. S (pc.) lo ma; dicet homo add. ma | dicit2] dicet S (pc.) | ei mater sed homo] et homo mater sed V1 | etenim V1 | dicit V1 (pc.) K ‖ 30 est] ut V1 (ac.) | fundabit S | ille] ipse β ‖ 31 fundabit S | factus est homo tr. ζ | est om. M | ipse2] ille α ‖ 32 incarnationes V1 | permisit K | post quae] postquam O9; post quem δ | praenuntiantia ir. G; ras. unius litterae post i A; praenuntians V1; praenuntiata α; praenuntiat ζ; pronuntiantia γ (pronuntiavit pc. C) ‖ 33 conexis M | refert ad V1 S lo; referte ad α; referat P2 O9 β G ε | illius] alius V1 | quia] qui C (pc.) S ‖ 34 praecedens α δ | est om. M ‖ 35 extollentia α | populi] Israhel add. α | et] de transpositione in M cf. l. 25sq. | delerentur ζ lo

in psalm. LXI,4 – 5 | 49

rum adoptio inquit et testamenta et legis constitutio; quorum patres et ex quibus Christus secundum carnem, qui est super omnia deus benedictus in saecula. Ex quibus Christus secundum carnem, tamquam ex Sion, quia homo factus est in ea, quia Christus super omnia deus benedictus in saecula, quia ipse fundavit eam altissimus. Ex quibus Christus secundum carnem, filius David; qui est super omnia deus benedictus 40 in saecula, dominus David. Tota ergo illa civitas loquitur a sanguine Abel usque ad sanguinem Zachariae; inde et deinceps a sanguine Iohannis per sanguinem apostolorum, per sanguinem martyrum, per sanguinem fidelium Christi una civitas loquitur, unus homo dicit: ‚quousque adponitis super hominem? interficite omnes! Videamus si deletis, videamus si exstinguitis, videamus si tollitis de terra nomen 45 eius, videamus si non populi inania meditamini dicentes: Quando morietur, et peribit nomen eius? tamquam parieti inclinato et maceriae impulsae incumbite, impellite. Audite supra: susceptor meus, non movebor amplius, quia tamquam cumulus arenae impulsus sum ut caderem, et dominus suscepit me. v. 5 (5.) verumtamen honorem meum cogitaverunt repellere. Victi dum interficiunt, cedentes sanguini interfectorum multiplicanti fideles, cedentes his et iam non valentes occidere verumtamen honorem meum cogitaverunt repellere. Modo quia non potest occidi Christianus, agitur ut exhonoretur Christianus. Nunc enim honore Christianorum corda torquentur impiorum: iam Ioseph ille spiritalis 5 post venditionem a fratribus, post translationem de patria sua ad gentes tamquam in Aegyptum, post humiliationem carceris, post factionem falsae testis, postquam factum est quod de illo dictum est: Ferrum pertransivit anima eius, iam honorificatus est, iam non est subditus fratribus vendentibus, sed frumenta erogat esurientibus.

46 Ps. 2,1 46sq. Ps. 40,6 49 Ps. 117,13 (cf. Ψα) 5,8 Ps. 104,18 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 (inc. 6,28) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 44 homo inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 45 deletis des. e1 si3 inc. e1 ‖ 46 eius des. e1 ‖ 47 tamquam inc. e1 ‖ 5,1 repellere] des. e1 ‖ 4 modo inc. e1 5 impiorum des. e1 36 testamentum α (iuxta Alcuini Vulg.) | contestatio K | et3 sl. A ‖ 37 deus] tr. post saecula am lo 38sq. qui Christus M S δ; qui est β ‖ 39 quia] qui M | fundabit S ‖ 40 qui est mg. O9; quia V1 41 illa om. ζ | Abel] iusti add. lo ma (cf. l. 20) ‖ 42 inde om. O9 P26 ‖ 43 martyrum] Christi δ 44 homo] ergo homo id est tota ecclesia praem. e1 | homines M (cf. Ψα) ‖ 45 videamus1] videatis α videamus2] videatis δ ε | exstinguetis V1 | tolletis e1 V1 K ‖ 46 peribit] cf. Ps. 40,6 iuxta Ψα; periet α 47 nomen eius om. lo | pariete V1 ‖ 48 susceptor] nomen eius add. lo | susceptor meus] casus vocativus, ut videtur, nisi malis scribere 〈deus〉 susceptor meus ‖ 48sq. aren(a)e cumulus tr. α ‖ 49 suscipit V1 5,2 cedentes1] cedentis V1 | sanguine ma | multiplicanti M; multiplicati α; multiplicant S; multiplicantur ζ; multiplicantes cett. am lo ma | fidelis K S | hi α ‖ 4 exhortetur C (ac.) | nunc] hoc α 5 corda] et da K | spiritales V1 ‖ 6 a fratribus] fratrum α; fratribus P2 | de patria sua] patriae suae α ad] de lo | in] ad α ‖ 7 Aegypto P2 O9 S (pc.) | factionem mg. C; fractionem K | falsi testis δ Bn1 ζ; falsitatis Ca (vl.) N ‖ 8 factus δ (ac. G) | scriptum α | pertransiit C; pertransibit P2 | anima] cf. Ψα Vulg.; LXX σίδηρον διῆλθεν ἡ ψυχὴ αὐτοῦ; animam α β G ζ am ma (iuxta quosdam Vulgatae codices; cf. Ψμ)

50 | S. Augustini

10 cc 776

15

mi 733

5

Victi eius humilitate et castitate, incorruptione temptationibus passionibus iam eum honoratum vident – et honorem ipsius cogitant repellere! In cogitationibus quippe eorum est illud: Peccator videbit – neque enim non videbit, quando non potest civitas abscondi super montem constituta – peccator ergo videbit et irascetur; dentibus suis frendet et tabescet. Latet in corde et tegitur fronte venenum in saevientibus et indignantibus; propterea et hic cogitationi eorum dedit: honorem inquit meum cogitaverunt repellere. Non enim audent verbis proferre quod cogitant. Optemus illis bene, etiamsi putant male: Iudica illos deus, decidant a cogitationibus suis! Quid enim illis melius, quid utilius quam ut inde cadant ubi male stant, ut possint ipsi correcti dicere: ‚Statuisti pedes meos supra petram‘? (6.) verumtamen honorem meum cogitaverunt repellere. Omnes contra unum an unus contra omnes an omnes contra omnes an unus contra unum? Interim cum dicit adponitis super hominem, tamquam super unum, et cum dicit interficite omnes, quasi omnes contra unum; sed tamen et omnes contra omnes, quia et Christiani omnes, sed in uno. Quid autem illi diversi erroris inimici Christi? omnes tantum dicendi sunt? non et unus? Plane audeo et unum dicere, quia una civitas et una civitas, unus populus et unus populus, rex et rex. Quid est ‚una civitas et una civitas‘? Babylonia una, Ierusalem una. Quibuslibet aliis etiam mysticis nominibus appelletur, una tamen civitas et una civitas; illa rege diabolo, ista rege Christo. In-

12 Ps. 111,10 12sq. Mt. 5,14 13sq. Ps. 111,10 17 Ps. 5,11 19 statuisti…petram] cf. Ps. 39,3 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 (inc. 6,28) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15 honorem inc. e1 ‖ 16 cogitant des. e1 10 incorreptione ζ | temptationibus] et add. α | eum] cum M S ‖ 11 cogitaverunt K ‖ 12 enim sl. G quando] quia α | non2 *om. M V1 P2 O9 C (ac.) ‖ 13 supra ma | constitutam V1 | ergo] enim M | irascitur M K C (ac.) ‖ 14 frendet] cf. Ps. 111,10 iuxta Ψα; frendit K; fremet M Bn1 ζ (iuxta Vulg.) | tabescit V1 K | venenum fronte tr. α ‖ 15 cogitationes C Ca ma | dedit] dicit C (pc.) Ca (pc.) ζ lo ma | honore V1; honori K | inquit om. e1 ‖ 16 repellere] honorem meum cogitaverunt repellere add. V1 O9 S N | audient S ‖ 17 bene] cf. e.g. in psalm. 69,4,12; bona am lo ma | putant] subaudi nos sibi optare; optant S ζ am lo ma; optent β δ ε (pc. N) | mala β δ ε ζ lo ma | iudicat V1 | decedant K S A ‖ 18 illius K | quid] quo M; quod P2 | inde cadant] incidat O9 (incedat pc.); incedant P2 | cadant ir. Ca; cadent Bn1 | stant] stat O9; stabant ζ | possint] ibi add. Ca | ipse M ‖ 19 correpti V1 | supra petram pedes meos tr. ζ; super petram pedes meos M | meus C | super V1 α P2 γ S δ ε 6,1 cogitaverunt honorem meum tr. β γ ε ζ am lo ma; cogitaverunt honorem P2 O9 ‖ 1sq. omnes contra unum] contra omnes unus α ‖ 2 an unus contra omnes om. P2 | an omnes contra omnes om. V1 P2 O9 C (ac.) | interim] i.q. certe, saltem (cf. ThlL VII, 2204,11sqq. „vi restrictiva apertiore“) ‖ 3 adponis C (ac.) Ca ‖ 4 quasi omnes om. V1 | et1 om. γ | contra omnes om. P2 | quia] qui C (ac.) ‖ 5 erroris V1 α K S, cf. gen. c. Manich. 1,2 divina providentia multos diversi erroris haereticos esse permittit; errores M P2 O9 β C Ca δ ε ζ am lo ma ‖ 6 tantum om. M | non et] cf. in psalm. 77,2 an soli prophetae habebant hanc fidem, non et populus?; et non α; nonne et β δ ε ζ lo ma | quia] et add. V1 C Ca am 6sq. et una civitas om. F4 O9 ‖ 8 aliis] et praem. β ‖ 9 appellatur P2 O9 D | ista] vero add. V1 9sq. intende O9

in psalm. LXI,5 – 6 | 51

tendo enim evangelium quodam loco et movet me, puto quod et vos: posteaquam invitati sunt multi ad nuptias boni et mali et impletae sunt nuptiae recumbentium – servi enim missi, ut praeceptum erat, invitaverunt bonos et malos –, ingressus est rex inspicere recumbentes et invenit hominem non habentem vestem nuptialem, et ait illi quod nostis: Amice, unde huc venisti non habens vestem nuptialem? At ille obmutuit. Et iussit ei ligari manus et pedes et proici eum in tenebras exteriores. Levatus est de convivio et missus est in poenas nescio quis homo in tam magna turba recumbentium. Sed tamen dominus volens ostendere unum illum hominem unum corpus esse quod constat ex multis, adubi iussit eum proici foras et mitti in debitas poenas, subiecit continuo: Multi enim sunt vocati, pauci vero electi. Quid est hoc? Convocasti turbas, venit ingens multitudo: adnuntiasti, locutus es, multiplicati sunt super numerum, impletae sunt nuptiae recumbentium. Proiectus est inde solus unus, et dicis: Multi enim sunt vocati, pauci vero electi? Cur non potius ‚Omnes vocati, multi electi, unus proiectus‘? Si diceret: ‚Multi enim sunt vocati et plures electi, pauci reprobi‘, in paucis forte verisimilius intellegeremus unum illum. Nunc vero dicit quod unus inde proiectus est et subdit: Multi enim sunt vocati, pauci vero electi. Qui sunt electi nisi qui remanserunt? Proiecto uno electi remanserunt. Quomodo proiecto uno de multis pauci electi, nisi quia in illo uno multi? Omnes qui terram sapiunt, omnes qui felicitatem terrenam deo praeferunt, omnes qui sua quaerunt, non quae Iesu Christi, ad

6,10–15 posteaquam…exteriores] cf. Mt. 22,8–13 sapiunt] cf. Phil. 3,19 28 Phil. 2,21

19 Mt. 22,14

20sq. Ps. 39,6

27 qui terram

e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 (inc. 6,28) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 6,28 qui inc. P15 10 evangelio P2 O9 β ma | et1 om. α | postquam α ‖ 11 et2 om. M | impleti Ca | recumbentium] cf. in psalm. 58,1,11,20 (CSEL 94/1, p. 340); recumbentibus M V1 α (discumbentibus ac. F) S; discumbentium Bn1 (iuxta Vulg.) ‖ 12 invitaverant O9 | bonos] et praem. V1 O9 β γ δ N T am lo ma | malus C (ac.) ingressus] et praem. P2 O9 ε ζ am lo ma | est om. ε ‖ 13 respicere lo | recumbentibus M ‖ 14 unde] quo am | huc] hoc M | venisti] cf. e.g. in evang. Ioh. 9,13,11; intrasti α (iuxta Vulg.) | habes F4 P2 O9 C (ac.) ‖ 15 ei] eum Ca | ligare α O9 δ ε; legari V1 | manus et pedes] cf. e.g. in psalm. 57,4,36sq. (CSEL 94/1, p. 271sq.); pedes et manus tr. α (cf. Vulg.; graec. πόδας καὶ χεῖρας) ‖ 16 poena C Ca ζ | quis] quid M | magnam turbam M V1 K S ‖ 18 adubi] v. ThlL I, 825,7sqq.; Löfstedt, Philologischer Kommentar, 289sq.; cf. e.g. serm. 258,3 iste discipulus oblatis sibi tangendis cicatricibus et membris salvatoris sui, adubi (at ubi Poque, SC 116, p. 350) tetigit, exclamavit eqs.; serm. Lambot 4 dominus … adubi (at ubi Lambot) convicit sensus humanos se esse … ascendit in caelum; aut ubi Bn1; ubi β ζ am lo ma | proici eum tr. V1 | poenas om. M ‖ 19 vero] autem V1 ‖ 21 recumbentium] cf. l. 11; recumbentibus M V1 S; discumbentibus α ‖ 23 electi pauci iter. α | pauci] vero add. δ (paucis ac. A) ε ζ am lo ma (cf. l. 19) ‖ 24 verisimilius] veris similius P2 O9; viris similius V1 (pc.); veri si melius S; vere si melius C (ac.); viris si melius δ; verissime melius Ca ε ζ lo | illum] Iesum K ‖ 25 *subditur O9 β; subdidit α S δ ‖ 26 remanserunt1] remanserant P2 ‖ 27 omnes1] homines C lo | terram] cf. 11,5; serm. Dolbeau 17,6; terrena α P2 O9 β C (pc.) S (pc.) δ am ma ‖ 27sq. terrenam felicitatem *tr. β 28 proferunt P2; offerunt δ | sua] quae sua sunt α

10

15

20

cc 777 25

52 | S. Augustini unam illam civitatem pertinent quae mystice dicitur Babylonia et habet regem diabo30 lum. Omnes autem qui ea quae sursum sunt sapiunt, qui caelestia meditantur, qui

35 mi 734

40

5

cum sollicitudine in saeculo vivunt ne deum offendant, qui cavent peccare, quos peccantes non pudet confiteri, humiles mites sancti iusti pii boni omnes ad unam civitatem pertinent quae regem habet Christum. Illa in terra quasi maior est tempore, non sublimitate, non honore. Civitas illa prior nata, civitas ista posterius nata. Illa enim coepit a Cain, haec ab Abel. Haec duo corpora sub duobus regibus agentia, ad singulas civitates pertinentia adversantur sibi usque in finem saeculi, donec fiat ex commixtione separatio et alii ponantur ad dexteram, alii ad sinistram dicaturque illis: Venite benedicti patris mei, percipite regnum, illis autem: Ite in ignem aeternum qui paratus est diabolo et angelis eius. Christus enim hoc dicit: Venite benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab initio mundi, rex civitatis suae, victor super omnia; illis autem ad sinistram constitutis tamquam civitati iniquorum Ite inquit in ignem aeternum. Numquid separat ab eis regem? Addidit enim: Qui paratus est diabolo et angelis eius. (7.) Intendite, fratres, intendite, rogo vos. Delectat enim me pauca adhuc loqui vobis de civitate hac dulci. Gloriosissima enim de te dicta sunt, civitas dei; et si oblitus tui fuero, Ierusalem, obliviscatur me dextera mea. Dulcis una patria et vere una patria, sola patria, praeter illam quidquid nobis est peregrinatio est. Dicam ergo quod agnoscatis, quod adprobetis, commemorabo quod nostis, non docebo quod ignora-

30 Col. 2,3 38 Mt. 25,34 38sq. Mt. 24,41 40sq. victor super omnia] cf. Comm. instr. 2,16 et deus cor censens agis super omnia victor 7,2 Ps. 86,3 2sq. Ps. 136,5 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

δ: A G

29 illam unam tr. α ζ | dicitur Babylonia mystice tr. am lo ma ‖ 30 autem] enim δ | qui2] quae S 31 vivunt in saeculo tr. δ ‖ 32 pudent K ‖ 33 quae] quia V1 | habent K Rm12 | illa] enim add. am lo ma ‖ 34 non honore] fort. legendum 〈aetate〉, non honore propter parallelismum | honore] prior nata add. M S | prior … ista sl. Ca | prior … posterius] cf. civ. 15,1 prior est natus civis huius saeculi, posterius autem isto peregrinus in saeculo et pertinens ad civitatem dei; prior … posterior P2 P15 am lo ma nata1 … nata2] natu … natu P15 ‖ 35 incoepit ma; incipit lo | a om. P2 Ca | ab om. P2 Ca Bn1 | haec2] et add. S ‖ 36 adversantibus α | in finem sl. Ca ‖ 37 alii ad sinistram om. V1 | diciturque C (ac.) 38 patres K C (ac.) | regnum] quod vobis paratum est ab exordio mundi add. am lo ma ‖ 39 enim om. ζ | hoc dicit] dicet G ‖ 40 initio] origine ε ζ; cf. in psalm. 52,4,18 (CSEL 94/1, p. 93) | mundi] saeculi P26 (cf. serm. 56,6) | civitati M ‖ 41 super] per S | autem] enim ζ | sinistra P2 | civitati om. α; civitatem P2 ‖ 42 inquit om. α | separet δ | regem] subaudiendum Non (cf. in psalm. 66,1,18; nota enim); non add. am lo ma | addit M γ S 7,1 delectant ε ‖ 1sq. adhuc pauca vobis loqui tr. V1 ‖ 2 dulce Ca | gloriosissime Bn1 ‖ 3 fuero tui tr. F ε (tuo Bn1) ζ am lo ma (cf. Ψα Vulg.; in psalm. 136,15,9.18. et saepius, ed. Gori, CSEL 95/4, p. 93–96, c. app.); fuero S | obliviscantur Bn1 | me om. C (ac.) Ca Bn1 | dulcis] est enim add. am lo ma una1] enim P2 O9 β | et om. ζ | vera P2 P15 ‖ 4 illa A | peregrinatio est] peregrinationem O9 | dicamus δ ‖ 5 quod2] non add. V1

in psalm. LXI,6 – 7 | 53

tis. Non prius inquit apostolus quod spiritale est, sed quod animale; postea spiritale. Ideo civitas illa maior aetate, quia prior natus est Cain et postea Abel; sed in his maior serviet minori. Illa maior aetate, ista maior dignitate. Quare illa maior aetate? Quia non prius quod spiritale est, sed quod animale est. Quare ista maior dignitate? Quia maior serviet minori. Aedificavit civitatem Cain – sic legimus – antequam esset ulla civitas, in primordio rerum humanarum aedificavit civitatem Cain. Procul dubio intellegas iam natos fuisse multos homines ex illis duobus et ex his quos genuerant, ut posset esse aptus et congruus numerus cui nomen civitatis imponeretur. Aedificavit ergo civitatem Cain ubi non erat civitas. Aedificata est et postea Ierusalem, regnum dei, civitas sancta, civitas dei, et posita in specie quadam umbrae significantis futura. Intellegite itaque magnum mysterium et tenete quod praelocutus sum: Non prius quod spiritale, sed quod animale, postea spiritale. Ideo ergo Cain prior aedificavit civitatem et ibi aedificavit ubi nulla erat civitas. Ut vero aedificaretur Ierusalem, non ibi aedificata est ubi non erat civitas, sed erat civitas primo quae appellabatur ‚Iebus‘ – unde Iebusaei –; ea capta devicta subiecta aedificata est nova civitas tamquam destructa vetere et appellata Ierusalem, ‚visio pacis‘, civitas dei. Unusquisque ergo natus ex Adam nondum pertinet ad Ierusalem; portat enim secum traducem iniquitatis poenamque peccati deputatus morti, et pertinet quodammodo ad veterem quandam civitatem; sed si futurus est in populo dei, destruetur vetus et aedificabitur novus. Ideo ergo Cain ibi civitatem aedificavit ubi non erat civitas; a

6 1 Cor. 15,46 7 prior…Abel] cf. Gen. 4,1sq. 8 Gen. 25,23 10 aedificavit…Cain] cf. Gen. 4,17 19sq. erat2 …Iebus] cf. Ios. 18,28 21 visio pacis] cf. Hier. nom. hebr. 50,9 Lagarde e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

δ: A G

6 postea] cf. in psalm. 70,2,1,24; 136,18,21; postea quod β δ ε ζ am ma (cf. Vulg. deinde quod spiritale) ‖ 7 illa civitas tr. α | maior] est add. G ‖ 7sq. aetate … maior1 om. P15 ‖ 7 et om. δ | post F4 S sed] et *add. M P2 O9 β γ S ‖ 8 maior2] maiora K ‖ 9 est2 om. F G lo ma ‖ 10 aedificavit] autem add. δ am ma | Cain om. C Ca; tr. ante civitatem δ | sic] sicut T lo ma ‖ 10sq. ulla esset tr. β ‖ 11 ulla] illa α | primordio] eorum add. O9; primordia Bn1 | aedificata civitate S (pc.) ‖ 12 ut intellegas P15 | natus V1 O9; notos P2 | illis] his A (ac.) | his] illis Bn1 ‖ 13 possit V1 γ (ac. C) am; posse P2 | esse om. O9 aptos K ‖ 14 ergo] autem Ca | et *om. α P2 O9 β ‖ 15 civitas dei mg. C | quodam P2 15sq. significantes V1 ‖ 16 itaque om. ε; tam P15 | et om. lo | prolocutus F (pc.) P2 O9 S (pc.); locutus α (ac. F) ‖ 17 spiritale1] spiritalem F3 | postea] quod add. ζ (cf. l. 6) ‖ 17sq. aedificat … aedificat M S ‖ 18 civitatem add. G | civitas] civitate lo ‖ 19 prima F C Ca ζ ‖ 20 ea om. α | capta] et add. V1 α 21 destructe C (ac.) | veteri P15 | appellata est α β δ; appellatur P2 O9 ‖ 21sq. unusquisque] quisque sl. O9; unusquisquis V1; unusquique lo ‖ 22sq. secundum traducem P2; contra ducem δ ‖ 23 iniquitates V1; iniquitatem P2 O9 | poenam quippe P2 (poena) O9 | deputatur V1 α ‖ 23sq. ad veterem] adverterem M P2 ‖ 24 quandam] quando P2 | si om. P2 O9 S | destruetur] cf. l. 29; destruitur M V1 P2 β ε ζ; et add. lo | et om. P2 O9 β ε ζ (cf. l. 29) ‖ 25 aedificabitur] cf. l. 29; aedificatur M P2 O9 β S P15 δ ε ζ novis Bn1; nobis V1 | ergo] ad add. P2 | ibi] cf. l. 18.19; *om. P2 O9 β γ P15 δ ε ζ am lo ma | erat] eruit P2

10

cc 778 15

20

25

54 | S. Augustini

mi 735 30

5

10 cc 779

mortalitate enim et a malitia quisque incipit, ut fiat bonus postea. Sicut enim per inoboedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi, ita et per oboedientiam unius hominis iusti constituentur multi: et omnes in Adam morimur et unusquisque nostrum ex Adam natus est. Transeat ad Ierusalem: destruetur vetus, aedificabitur novus. Tamquam devictis Iebusaeis ut aedificetur Ierusalem dicitur: Exuite vos veterem hominem et induite novum; iamque aedificatis in Ierusalem et gratiae luce fulgentibus dicitur: Fuistis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. Mala ergo civitas ab initio usque in finem currit, et bona civitas mutatione malorum conditur. (8.) Et sunt istae duae civitates permixtae interim, in fine separandae, adversus invicem confligentes, una pro iniquitate altera pro iustitia, una pro vanitate altera pro veritate. Et aliquando ipsa commixtio temporalis facit ut quidam pertinentes ad civitatem Babyloniam administrent res pertinentes ad Ierusalem, et rursus quidam pertinentes ad Ierusalem administrent res pertinentes ad Babyloniam. Difficile aliquid promisisse videor: patientes estote donec demonstretur exemplis. Omnia enim in vetere populo – sicut scribit apostolus – in figura contingebant eis; scripta sunt autem ad correptionem nostram in quos finis saeculorum obvenit. Respicite ergo populum illum primum positum etiam ad significandum populum posteriorem et videte ibi quae dico. Fuerunt reges magni in Ierusalem, notum est, nominantur numerantur. Omnes ergo iniqui cives erant Babyloniae, et administrabant res Ierusalem; omnes in finem inde separandi non nisi ad diabolum pertinent. Rursus invenimus cives de Ierusalem administrasse res quasdam pertinentes ad Babyloniam; nam

26–28 Rom. 5,19 28 1 Cor. 5,22 30sq. Col. 3,9sq. (cf. e.g. epist. 142,2) 32 Eph. 5,8 8,6–8 1 Cor. 10,11 13–15 nam…suos] cf. Dan. 3,97; 2,49 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

δ: A G

26 postea bonus tr. α ‖ 27 unus O9 Rm12 | homines K ‖ 27sq. peccatores … iusti] iniusti S ‖ 27 et om. am lo ma ‖ 28 constituuntur P2 O9 β ζ; constituerunt V1 | moriuntur V1 | unusquique lo ‖ 29 ex α O9 P15; om. M V1 O9 β γ S A Bn1 ζ; ab lo ma | est om. P15 | ad] ab cc | destruitur δ (cf. l. 24) | vetus] et add. O9 β γ P15 δ ε ζ am lo ma (cf. l. 24) ‖ 30 novos M; novis O9 | aedificatur O9 | Ierusalem aedificetur tr. α ‖ 30sq. vetere homine V1 ‖ 31 aedificastis V1 A (ac.) | in om. V1 α γ T | et2] in add. α | luce om. lo; lucem V1 ‖ 32 enim om. α am lo ma; autem C Ca ‖ 33 ergo] enim P15 | mutationem M δ; scrutatione α ‖ 34 conditor M K C (ac.) Bn1 8,1 *finem V1 α F3 P15 (cf. l. 12; in psalm. 64,2,13) ‖ 2 se invicem ζ lo ma | per iniquitatem … per iustitiam α | vanitate] unitate P15; nativitate P2 O9 ‖ 3 ipsa] ista V1 α | ut] et S ‖ 4 ministrent S; comministrent P15 | rursum S δ T am lo ma ‖ 5 quidem P2 O9 C (ac.) S δ | administrant M ‖ 6 promisisse aliquid tr. V1; autem aliquid promisisse α | video O9; Iudeos P2 ‖ 7 veteri V1 (pc.) O9 β P15 ζ | scripsit M δ ε ζ | contingebat C (ac.) | eis] cf. e.g. serm. 8,17; illis P2 O9 β Ca T (iuxta Vulg.) ‖ 8 autem om. S correctionem α β ζ am lo ma | fines M V1 P2 K S ε (cf. Vulg. fines … devenerunt) | seculi am | devenerunt lo | respicit A (ac.) ‖ 9 populum2] ad add. P2 ‖ 10 vide S | quae] quod P2 O9 β ‖ 10sq. numerantur 11 iniqui] subaudi reges nominantur tr. am lo ma; nomerantur V1; nominantur numerentur O9 ‖ erat M (ac.); sunt δ ‖ 11sq. in Ierusalem β am ‖ 12 separande K | rursum F β ‖ 13 de exp. C administrasse] administrans se S | quandam V1 | Babylonia P2

in psalm. LXI,7 – 8 | 55

tres illos pueros victus miraculo Nabuchodonosor regni sui administratores fecit et constituit eos super satrapas suos, et administrabant res Babyloniae cives de Ierusalem. Respicite nunc impleri hoc et agi in ecclesia et his temporibus! Omnes de quibus dictum est: Quae dicunt facite, quae autem faciunt facere nolite, cives sunt Babyloniae administrantes rem publicam civitatis Ierusalem. Si enim nihil administrant civitatis Ierusalem, unde Quae dicunt facite? unde cathedram Moysi sedent? Rursus si cives sunt ipsius Ierusalem qui regnabunt in aeternum cum Christo, unde Quae faciunt facere nolite, nisi quia et audituri sunt: Recedite a me omnes qui operamini iniquitatem? Notum est ergo vobis cives malae civitatis administrare quosdam actus bonae civitatis. Videamus si et nunc cives bonae civitatis administrant quosdam actus malae civitatis! Terrena omnis res publica quandoque utique peritura – cuius regnum transiturum est cum veniet illud regnum de quo oramus: Adveniat regnum tuum et de quo praedictum est: Et regni eius non erit finis – terrena ergo res publica habet cives nostros administrantes res eius. Quam multi enim fideles, quam multi boni et magistratus sunt in civitatibus suis et iudices sunt et duces sunt et comites sunt et reges sunt, omnes iusti et boni non habentes in corde nisi Gloriosissima de te dicta sunt, civitas dei, et quasi angariam faciunt in civitate transitura et illic a doctoribus civitatis sanctae iubentur servare fidem praepositis suis, sive regi sive ducibus tamquam a deo missis ad vindictam malorum, laudem vero bonorum, sive servi ut

17 Mt. 23,3 19 Mt. 23,2 21sq. Lc. 13,27 25sq. Mt. 6,10 26 Lc. 1,33 29sq. cf. Ps. 86,3 31sq. 1 Petr. 2,13sq. 32sq. servi…sint] cf. 1 Petr. 2,18 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

δ: A G

14 victos M C (ac.) S; victis O9 | administratoris V1 ‖ 15 supra β δ | satrapes Bn1 | administrabat V1 rei α | Babylonis lo | de om. C (ac.) ‖ 16 respice α | age K C (ac.) | ecclesiam δ ‖ 18 civitatis1] civitates V1; civitas C (ac.) | si om. V1 | administrent ζ; administrarent β δ ε am lo ma | civitatis2] civitati V1 β 19 cathedram] cf. in psalm. 51,4,34 (CSEL 94/1 p. 59); cathedra V1 P2 O9 γ δ am; super cathedram lo sederunt M | si om. P15 | cibis V1 ‖ 20 ipsi P2 | regnabant P2 | unde quae] undique C (ac.) ‖ 21 et om. F P2 am ‖ 22 est om. α | nobis γ P15 ε ζ | civis V1 | comministrare P15 | actus quosdam tr. α | actos K C (ac.) ‖ 23 videamus … civitatis2 om. Bn1 ‖ 23sq. videamus … civitatis om. F3 Ca S ‖ 23 si et nunc] et si α | civis V1 | administrent β ε ζ am lo ma | quosdam om. α | actos C (ac.) Ca ‖ 24 terrena] ergo add. am; terrenae O9 | omnes P2 F3 | quando P2 δ ε; quondam α | utique om. V1 ‖ 25 transitorium δ am lo | cum] dum α | quo] quod V1 | canimus ζ | adveniat] veniat lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 26 de quo] quod V1; de P2; unde O9 β | dictum α | et2 om. M | regnum O9 ‖ 27 fidelis K; infideles δ ‖ 28 iudicis V1 | et duces sunt om. F O9 A (ac.) | comitis V1 ‖ 29 regis O9 | habent M S | gloriosissima] quae add. lo ma; gloriosissimam P2 ‖ 30 dicta sunt om. T; tr. ante de M V1 S δ Rm12 (cf. Vulg. gloriosa dicta sunt de te) | angaria V1 K | civitatem A (ac.) | transitoria P26 P15 δ ε am lo ‖ 31 propositis P2 O9 δ ε regi] tamquam praecellenti add. D P26 γ P15 δ ε ζ (cf. Vet. Lat. 26/1 p. 113 ad 1 Petr. 2,13sq. c. app.); quasi praecellenti add. F3 am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 32 a deo] ab eo P26 C (pc.) Ca G ζ am lo mi cc (iuxta Vulg.; graec. δι᾿ αὐτοῦ) | servi ut] servis ut am; serviat P2

15

20

25

mi 736 30

56 | S. Augustini

35

40 cc 780

45

5

dominis suis subditi sint et Christiani paganis, et servet fidem melior deteriori, ad tempus serviturus, in aeternum dominaturus. Fiunt enim ista donec transeat iniquitas. Iubentur servi ferre dominos et iniquos et difficiles: cives Babyloniae iubentur tolerari a civibus Ierusalem et amplius obsequiorum exhibentibus quam si cives essent ex ipsa Babylonia, tamquam implentibus: Qui te angariaverit mille passus, vade cum eo et alia duo. Hanc totam civitatem dispersam diffusam permixtam alloquitur his verbis et dicit: quousque adponitis super hominem? interficite omnes, et qui foris estis tamquam spinae in saepibus aut tamquam ligna infructuosa in silvis, quique intus estis vel tamquam zizania vel tamquam palea, omnes quotquot estis separati permixti, tolerandi separandi, interficite omnes tamquam parieti inclinato et maceriae impulsae. verumtamen honorem meum cogitaverunt repellere. Non dixerunt, sed tamen cogitaverunt: cogitaverunt repellere honorem meum. (9.) cucurri in siti. Retribuebant enim mala pro bonis: illi interficiebant, illi repellebant, ego eos sitiebam. Illi honorem meum cogitabant repellere, ego in corpus meum sitiebam traicere. Bibendo enim quid facimus nisi humorem foris positum in membra mittimus, in corpus nostrum ducimus? Hoc fecit Moyses in illo capite vituli. Magnum sacramentum! Caput enim vituli corpus erat impiorum in similitudine vituli manducantis fenum terrena quaerentium, quia omnis caro fenum; erat ergo – ut dixi – corpus impiorum. Iratus Moyses in ignem misit, comminuit, in aqua sparsit, bi-

34sq. Ps. 56,2 37sq. Mt. 5,41 41 spinae in saepibus] cf. Mich. 7,4 | ligna infructuosa] cf. Iob 24,20 42 zizania] cf. Mt. 13,24–40 | palea] cf. Mt. 3,12 9,1 Ps. 34,12 5sq. Ps. 105,20 6 Is. 40,6; 1 Petr. 1,24 7sq. iratus…dedit] cf. Exod. 32,20 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 8,45 cogitaverunt2 inc. e1

δ: A G

33 sint] sunt O9 F3 S | Christianis V1 Ca; Christianus S (pc.) | pagani P2; et paganis V1 | et2 om. P2 O9 servent V1 O9 β; serviet P2 | meliores deterioribus O9 β | deterior P2 ‖ 34 servituri O9 (sed add.) β dominaturi β; damnaturos O9 ‖ 35 et1 om. am lo ma ‖ 36 tolerare N | et om. lo ‖ 37 essent om. lo Babyloniae δ | qui te om. P2 ‖ 38 eo] illo P2 O9 β γ P15 ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.) | et om. P2 O9 P26 ma (iuxta Vulg.) ‖ 39 his om. δ ‖ 40 interficit P2 ‖ 41 spinae tamquam tr. α | aut om. P2 O9 P26 42 estis vel om. lo | vel1 om. δ am ma ‖ 43 separandi] sperandi ε | parietem inclinato A; inclinato parietem G ‖ 44 impulsae] cf. 3,9; depulsae am lo ma ‖ 45 tamen om. F; tamquam G cogitaverunt2 om. V1; ergo add. e1 9,1 cucurrit Ca | retribuerant A (ac.) | enim om. G ‖ 2 sciebam C (ac.) | cogitaverunt M D am lo ma (cf. Ps. 61,5) | ego2] eos add. e1 ma ‖ 3 sciebam C (ac.) | faciamus O9 ‖ 4 membris α | mittimus] et add. S (sl.) lo ma; mittemus e1 | ducimus nostrum tr. G am | capite vituli iter. P2 O9 δ ε; in capite vituli add. P26; caput vituli add. C (pc.) Ca S (pc.) Rm12 am lo ma (ita distinxerunt: vituli. Caput vituli magnum sacramentum.) ‖ 5 sacramentum] habet add. P2 S (sl.) | similitudine] cf. in psalm. 105,19 non ait ‚in 6 manducantes P2; comedentis similitudinem‘, sed ‚in similitudine‘; similitudinem M V1 F4 S ‖ S (pc.; iuxta Vulg.) | fenum1] et add. δ ε ζ am lo | omnes V1 | dixi] caput vituli *add. α P15 ‖ 7 iratus] quod *praem. P15; ergo add. V1 | aquas V1 F4 C Ca ‖ 7sq. bibendo M F4 P2 δ ε

in psalm. LXI,8 – 10 | 57

bendum populo dedit: et ira prophetae administratio est prophetiae. Corpus enim illud in ignem mittitur tribulationum et verbo dei comminuitur. Paulatim enim desistunt ab unitate corporis eius – sicut enim vestimentum ita per tempus absumentur –, et unusquisque qui fit Christianus separatur ab illo populo et quasi a massa comminuitur. Conspirati oderunt, minutatim credunt. Et quid iam evidentius? Quia in corpus civitatis Ierusalem, cuius imago erat populus Israel, per baptismum traiciendi erant homines, ideo in aqua sparsum est ut potum daretur. Hoc usque in finem sitit iste; currit, et sitit. Multos enim bibit; sed numquam erit sine siti. Inde est enim: Sitio mulier, da mihi bibere. Samaritana illa ad puteum sitientem dominum sensit et a sitiente satiata est: sensit prior illa sitientem, ut biberet ille credentem. Et in cruce positus Sitio dixit, quamvis illi non hoc dederint quod sitiebat. Ipsos enim ille sitiebat, at illi acetum dederunt, non vinum novum quo implentur utres novi, sed vinum vetus, sed male vetus. Dicitur enim et acetum ‚vetus‘, veteres homines de quibus dictum erat: Non enim est illis commutatio, ut eversis Iebusaeis aedificaretur Ierusalem. (10.) Sic et corpus capitis huius usque in finem ab initio currit in siti. Et quasi ei diceretur: ‚Quid in siti? Quid tibi deest, o corpus Christi, o ecclesia Christi in tanto honore, in tanta sublimitate, in tanta celsitudine etiam in hoc saeculo constituta? Quid tibi deest? Impletur de te quod praedictum est: Adorabunt eum omnes reges

10 Is. 51,7 15sq. Io. 4,7 18 Io. 19,28 19 acetum dederunt] cf. Io. 19,29 | vinum novum quo implentur utres novi] cf. Mt. 9,17 21 Ps. 54,20 10,4sq. Ps. 71,11 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9,10 eius des. e1 ‖ 11 et1 inc. e1 ‖ 11sq. comminuitur des. e1 ‖ 12 et inc. e1 ‖ 14 sitit des. e1 ‖ 10,2 quid1 inc. e1 | Christi2 des. e1 8 populum M | et om. P15 | irae Bn1; irae a P2 | est] facta est am lo ma ‖ 9 igne P2 | mittetur e1 | et] ex O9 | enim om. e1 A (ac.) ‖ 9sq. desistent V1 ‖ 10 ita om. ζ | adsumentur P2; absumuntur β (pc. D) am; absumitur α ζ lo ma; adsumitur δ ε ‖ 11 et1] ita ζ | qui] cum V1 α | quasi] quas si G ‖ 12 minutatim] cf. in psalm. 73,16 mitte in ignem … minutatim comminue; minutati P2 O9 ζ; minutatem δ (ac. A); mutati α; comminuti lo ma | iam] tam P15 | quia] quam α P2 O9 Ca S δ ε ζ am lo; quam quod β C (pc.) ma 13 corpus] illud *add. γ P15 N ma | caritatis Ca | imago] magro F4 A (ac.) | populos V1 | Israel] quia in corpus illud civitatis Ierusalem add. V1 α (cf. l. 12sq. c. app.) | traiciendo G ‖ 14 erat P2 Ca | aquam V1; aquas F4 | in potum β am lo ma | hoc] *hos e1 M S ‖ 16 ad puteum] apud eum S δ | deum C Ca 17 illa prior *tr. α P15 ζ | illa] illam P2 O9 | ille] illam O9 ‖ 18 dixit sitio tr. α | hoc non tr. P2 O9 β ε ζ dederit Bn1; dederunt F4 | ipso P2 | ille] illi O9 K ‖ 19 at om. P2 O9 β C Ca A (ac.) ε ζ; et P15 | illi] enim add. α; ille K | quo] quod K | implerentur α G; impletur P2; impleantur P26 | utre Bn1; uteres am 20 sed] et G am lo | malum O9 β S (pc.); malo P2 | dicitur … vetus3] cf. in psalm. 68,1,14,8; fort. conferendum Poll. gramm. 6,65 τὸ δὲ ὄξος καὶ ἦδος ἐκάλουν; Athen. 2,76 Kaibel; LSJ s.v. ἦδος | enim om. α acetum] vinum lo | vetus3] et add. P2 O9 | veteris V1 O9 ‖ 21 erat] est lo ma | est om. ε 10,1 cucurrit δ am ‖ 1sq. et2 … siti om. P2 O9 ‖ 2 quid in siti] quid sitis Ca (pc.) P15; quid ergo sitis e1; quid in sitis V1 (pc.) | quid tibi deest om. e1 | o1 om. ζ | Christi2] Christus P2 ‖ 3 etiam] et P26; etiam et S (pc.) ma | saeculo] in praem. S

10

15 mi 737

20

cc 781

58 | S. Augustini 5 terrae, omnes gentes servient illi. Quid ergo sitis? Quid sitis? Tantis populis non satia-

ris?‘ Quos populos dicis? ore suo benedicebant et corde suo maledicebant. Multi vocati, pauci electi. Mulier fluxum sanguinis patiens vestis fimbriam tetigit et sanata est, et cum miraretur dominus tangentem, quod de se senserat exisse virtutem – scilicet ad sanandam mulierem – dixit: Quis me tetigit? Et admirati discipuli: 10 Turbae te premunt, et dicis: Quis me tetigit? Et ille: Tetigit me aliquis. Tamquam diceret: ‚Una tetigit, turbae premunt‘, qui sollemnitatibus Ierusalem implent ecclesias, sollemnitatibus Babyloniae implent theatra, et tamen serviunt honorant obsequuntur, non solum ipsi qui portant sacramenta Christi et oderunt praecepta Christi, verum etiam illi qui nec sacramenta ipsa portant, pagani licet sint, Iudaei licet sint, 15 honorant laudant praedicant, sed ore suo benedicebant. Non adtendo ad os; novit ille qui me instruxit: corde suo maledicebant. Ibi maledicebant ubi honorem meum cogitaverunt repellere. (11.) ‚Quid tu, Idithun, corpus Christi, transiliens eos? Quid tu inter haec omnia? quid tu? deficies? non perseverabis usque in finem? Non audies: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit, quamvis quoniam abundat iniquitas, refrigescet caritas multorum? Et ubi est quod transilisti eos? Ubi est quod conversatio tua in caelis est? 5 Illi autem inhaerent terrenis; tamquam terrigenae sapiunt terram et sunt terra, serpentis cibus. Quid tu inter haec?‘ Verumtamen quamvis haec faciant, quamvis haec cogitent, quamvis impellant, quamvis quasi inclinato instent, quamvis iam erectum sentiant et honorem meum repellere cogitent, quamvis ore suo benedicant et corde

7 Mt. 22,14 9 Mc. 5,31 10 Lc. 8,45 11,1 transiliens eos] cf. 1,8 2sq. Mt. 24,13 3sq. Mt. 24,12 4 conversatio…est3] cf. Phil. 3,20 5 sapiunt terram] cf. Phil. 3,19 5sq. terra…cibus] cf. Gen. 3,14 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 5 tantis inc. e1 ‖ 7 electi des. e1 ‖ 11 qui inc. e1 11,1 omnia des. e1 ‖ 3 usque des. O9 ‖ 7 quamvis3 inc. e1 5 serviunt P2 O9 P26 | illi] cf. in psalm. 58,1,5,16 (CSEL 94/1, p. 325); ei α P26 (cf. Ψα Vulg.) ‖ 6 populus C (ac.) | in corde α ‖ 7 pauci] autem add. am lo ma | patiens om. O9 | vestimentis S (vestimenti eius pc.) δ; vestis eius lo ma (cf. Vulg. Lc. 5,44 fimbriam vestimenti eius) | fimbria S; fimbrias V1 F4 8 sana Bn1 ‖ 9 sanandum Bn1 | et om. M S | discipuli] dicunt add. am lo ‖ 10 premunt] cf. l. 11; serm. Guelf. 13,1; comprimunt V1 α γ am lo ma (iuxta Vulg.); comprimunt inquiunt P15 | tamquam] et add. F; si add. P15 ‖ 11 una] me add. lo | premunt] cf. l. 10; comprimunt α | implente K; implevit O9 ecclesiam e1 S; ecclesia M ‖ 13 ipsi] illi ε Rm12 | et om. P15 ‖ 14 licet1] scilicet e1 M S | licet2] scilicet e1 M γ S | sint2 om. e1 ‖ 15sq. non … maledicebant1 mg. P2 ‖ 15 adtendendo S | os] hos M (pc.) F γ Bn1 am; eos O9 lo 11,1 *o Idithun P2 O9 β γ (pc. Ca) S (pc.) am ma ‖ 2 quid tu om. α | perseveraveris α (cf. perseveraverit) | audies] quoniam add. α ‖ 3 quoniam quamvis tr. am lo | refrigescet] cf. e.g. in psalm. 52,1,20 (CSEL 94/1, p. 89); refrigescit M P2 β γ (pc. C) S (refrigescat pc.) δ ε ‖ 4 transiluisti V1 β ε; transiliisti ζ 5 illam S | autem] enim ζ | haerent α | terrigenae] et add. V1 | terra] terram F P2 ‖ 5sq. serpentis cibus] serpentibus Ca ‖ 6 haec2 om. M S | faciunt V1 K A (ac.) ‖ 7 cogitant P26 am | quasi om. V1 α inclinato] parieti add. ζ | instant T; insistant Rm12 ‖ 8 benedicebant V1 F3 C Ca ζ

in psalm. LXI,10 – 12 | 59

suo maledicant, quamvis insidientur ubi possunt, calumnientur ubi possunt, verumtamen deo subicietur anima mea. Et quis tanta toleret vel aperta bella vel occultas insidias? quis tanta toleret inter apertos hostes, inter falsos fratres? Quis tanta toleret? numquid homo? et si homo, numquid a seipso homo? Non sic transilivi ut extollar et cadam: deo subicietur anima mea, quoniam ab ipso est patientia mea. Quae patientia inter tanta scandala, nisi quia si id quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus? Venit dolor meus: veniet et requies mea. Venit tribulatio mea: veniet et purgatio mea. Numquidnam lucet aurum in fornace aurificis? In monili lucebit, in ornamento lucebit; patiatur tamen fornacem, ut purgatum a sordibus veniat ad lucem. Fornax ista: ibi palea, ibi aurum, ibi ignis, ad hanc aurifex. In fornace ardet palea et purgatur aurum: illa in cinerem vertitur, a sordibus illud exuitur. Fornax mundus, palea iniqui, aurum iusti, ignis tribulatio, aurifex deus. Quod vult ergo artifex facio, ubi me ponit artifex tolero. Iubeor ego tolerare, novit ille purgare. Ardeat licet palea ad incendendum me et quasi consumendum me: illa in cinerem vertitur, ego sordibus careo. ‚Quare?‘ Quia deo subicietur anima mea, quoniam ab ipso est patientia mea. (12.) ‚Quis est tibi ipse a quo est patientia tua?‘ v. 7 quoniam ipse est deus meus et salutaris meus, susceptor meus, non emigrabo. quoniam ipse est deus meus: ergo vocat me; et salutaris meus: ergo iustificat me; et susceptor meus: ergo glorificat me. Hic enim vocor et iustificor, ibi autem glorificor; et inde ubi glorificor non emigrabo. Neque enim in peregrinatione v. 6

13 extollar…cadam] cf. 1 Cor. 10,12 14sq. Rom. 8,25 16sq. aurum…aurificis] cf. Sap. 3,6 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10 mea des. e1 ‖ 12 non inc. e1 ‖ 12,3 emigrabo des. e1 ‖ 4 hic inc. e1 9 maledicebant V1 F3 C (maledicebat pc.) Ca ζ | ubi possunt calumnientur ubi possunt] ubi possunt α; et ubi possunt calumnientur P15 ‖ 10 subicietur] cf. Ψα; subiciatur P2; subdita erit e1 (cf. Ψρ); subiecta esto P26 (iuxta Vulg.) ‖ 11 apertas A (ac.) ‖ 12 transilivit V1 ‖ 13 tollar α | subicitur S | est] cf. l. 24, Ψα; om. β ε (iuxta Vulg.) ‖ 14 quae] qui K | quae patientia sl. C | patientia] mea add. K P15 ζ am scandala] quomodo vivimus add. e1 | quia si] quasi P2 | si exp. C; sic P15 ‖ 14sq. speramus om. γ; superamus V1 ‖ 15 ut exspectemus P15 | venit1] veniet e1 (pc.) | dolor] honor e1 (pc.) | veniet] venit V1 γ; veniat α | et om. P2 | venit2] veniet P2; venit et V1 ‖ 16 veniet] venit C Ca | veniet … mea2 sl. P2 numquid α lo; numquid non am ‖ 17 munili F; munile K C (ac.) | ornamentum V1 | purgetur α | a om. e1 ‖ 18 ad hanc M V1 α S; adhuc e1; cf. serm. 15,4 artifex ad fornacem; hanc flat (flata P2) cett. edd. 19 arde P2; ardeat P15 | cinere M K A ε Rm12; cineres S; cine P2 ‖ 20 exuritur P2 | aurifex] *artifex e1 M S (cf. l. 21) ‖ 21 quid am | artifex1] aurifex F β ζ ma | ponet α P2 P15 | artifex2] aurifex P26 T | iubeo P15 | ego] ergo e1 ‖ 22 pugnare C Ca | ardet Ca | liceat G | me1 om. e1 α | quasi om. α ‖ 23 ego] ergo e1 Bn1 | careor P2 | subicietur] cf. l. 10; subicitur e1; subiciatur Bn1 12,1 tibi] ibi S | ipse α (cf. l. 2); iste cett. am ma ‖ 2 salutaris] salvatus P2 (cf. Vulg. salvator) ‖ 4 iustificabor e1 ‖ 5 autem] tecum add. lo | glorificor1] glorificabor e1 | migrabo V1

10 mi 738

15 cc 782

20

5

60 | S. Augustini

5

10

15 cc 783 mi 739

mea remanebo; est hic unde migrem, sed veniam unde non emigrabo. Nam inquilinus ego sum apud te in terra, sicut omnes patres mei; ergo ab inquilinatu migrabo, de domo caelesti non emigrabo. (13.) in deo salutare meum et gloria mea. v. 8 Salvus ero in deo, gloriosus ero in deo. Non enim tantum salvus, sed et gloriosus: salvus quia iustus, ex impio ab illo iustificatus, gloriosus autem quia non solum iustificatus, sed etiam honorificatus. Etenim quos praedestinavit, illos et vocavit. Vocans eos quid fecit hic? Quos vocavit, ipsos et iustificavit; quos autem iustificavit, ipsos et glorificavit. Iustificatio ergo ad salutem pertinet, glorificatio ad honorem. Quia glorificatio ad honorem pertinet disputare non opus est; quia iustificatio pertinet ad salutem quaeramus aliquod documentum. Ecce occurrit ex evangelio: erant qui sibi videbantur iusti et reprehendebant dominum, quod admittebat ad convivium peccatores et cum publicanis et peccatoribus convescebatur. Talibus itaque superbientibus, fortibus terrae valde elevatis, multum de sua sanitate gloriantibus – quam putabant, non quam tenebant – quid respondit dominus? Non est opus sanis medicus sed male habentibus. Quos dicit sanos? quos dicit male habentes? Sequitur et dicit: Non veni vocare iustos sed peccatores in paenitentiam. Appellavit ergo sanos iustos – non quia Pharisaei hoc erant, sed quia hoc se esse arbitrabantur et ideo superbiebant et medicum aegrotantibus invidebant et plus aegrotantes medicum occidebant; appellavit tamen sanos iustos, aegrotantes peccatores. ‚Ut ergo iustificarer‘ ait iste transiliens ‚ab ipso mihi est, ut glorificarer ab ipso mihi est: in deo salutare meum et gloria mea. salutare meum ut salvus sim, gloria mea ut honoratus sim. Hoc

12,6sq. Ps. 38,13 13,3 ex…iustificatus] cf. Rom. 4,5 4–6 Rom. 8,30 11 fortibus…elevatis] cf. Ps. 46,10 12sq. Mt. 9,12; cf. Lc. 5,31 14 Lc. 5,32; cf. Mt. 9,13 18 ab ipso mihi est 1.2] cf. Ps. 61,6 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 6 emigrabo des. e1 ‖ 13,1 in inc. e1 ‖ 4 honorificatus des. e1 ‖ 6 iustificatio inc. e1 | honorem des. e1 6 mea *om. e1 M α S | manebo α | unde migrem] cf. l. 7; in psalm. 38,21 unde migraturus sum, non ubi perpetuo mansurus; unde emigrem β S δ ε am lo ma; ubi demigrem α ‖ 7 terram P2 ε | patris V1 inquilinatu] vox rarissima, v. ThlL VII, 1807,61sqq.; inquilinatum K; inquilinatus P15; inquilini natu F3; iniqui natu P2 13,1 salutare meum] cf. l. 18, Vulg.; LXX τὸ σωτήριόν μου; salutari meo γ (cf. Ψα Ψρ); salutarem meum e1 (cf. Ψγ) ‖ 2 gloriosus1] gloriosos C | ero in deo2] in deo ero tr. P2 β ε ζ | sed om. C (ac.) ‖ 3 ab … iustificatus om. e1 | autem om. e1 ‖ 4 etiam] et A (ac.) Rm12 ‖ 5 hic] *his proposuit Weidmann ‖ 6 et ipsos tr. δ | pertinet] et add. V1 α ‖ 7 opus non tr. am ‖ 8 erant] quidam add. lo ‖ 9 reprehendent am | admittebant K ‖ 10 peccatores] peccatoris γ (ac. C) | cum publicanis] publicanis S (-os pc.) | et2] cum add. S δ | itaque] ita M P2 S; ergo T ‖ 11 sanitate] salute am ‖ 12 non1 om. P15; num C (ac.) Ca respondet M V1 S | est om. α S; tr. post opus P15 ‖ 13 quos dicit sanos om. P2 | sanos] malos M S | habentibus P2 ‖ 14 iustos1 iustus K | paenitentia M P2 δ N ζ | ergo om. S; enim V1 | sanus K Bn1; sanis M ‖ 15 se om. C Ca; tr. post esse F K P15 am ‖ 16 medicum1] medicanti P15 ‖ 17 iustificarer ir. S; iustificer M | ait sl. S ‖ 18 *et ut M V1 γ P15 ma | ut … est2 om. P2 | glorificer M ma | salutarem N; salute re C ‖ 19 salutarem N

in psalm. LXI,12 – 14 | 61

tunc; modo quid? deus auxilii mei et spes mea in deo, donec veniam ad perfectam iustificationem et salutem – spe enim salvi facti sumus; spes autem quae videtur non est spes –, donec veniam ad illam glorificationem, ubi iusti fulgebunt in regno patris sui tamquam sol. Interim nunc inter temptationes, inter iniquitates, inter scandala, inter apertas oppugnationes et subdolas locutiones, inter eos qui ore suo benedicunt et corde suo maledicunt, inter eos qui honorem meum cogitant repellere, hic quid? deus auxilii mei. Dat enim auxilium certantibus: contra quos certantibus? Non est vobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principes et potestates. deus ergo auxilii mei, et spes mea in deo. spes, quamdiu nondum est quod promissum est et creditur quod non videtur; cum autem venerit, erit salvatio et glorificatio. Non tamen dum illa differuntur deserimur; deus enim auxilii mei, et spes v. 9 mea in deo. (14.) sperate in eum, omne concilium plebis. Imitamini Idithun: transilite inimicos vestros repugnantes vobis, resistentes itineri vestro, odio vos habentes; transilite, sperate in eum, omne concilium plebis, effundite coram illo corda vestra. Nolite cedere eis qui dicunt vobis: ‚Ubi est deus vester?‘ Factae sunt inquit mihi lacrimae meae panis die ac nocte, dum dicitur mihi quotidie: ‚Ubi est deus tuus?‘ Sed quid ibi dicit? Haec meditatus sum, et effudi super me animam meam. Commemoratus sum quod audio: Ubi est deus tuus? Memoratus sum haec, et effudi 21sq. Rom. 8,24 22sq. Mt. 13,43 24sq. ore…repellere] cf. Ps. 61,5 27sq. Eph. 6,12 14,4–6 Ps. 41,4 6 Ps. 41,5 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 20 deus inc. e1 ‖ 21 salutem des. e1 ‖ 23 inter2 inc. e1 ‖ 23sq. scandala des. e1 ‖ 26 deus inc. e1 | certantibus1 des. e1 ‖ 29 spes2 inc. e1 30 promissum des. e1 ‖ 31 deus inc. e1 ‖ 14,4 vester des. e1 20 tunc] et add. P15 | et] cf. Ψα; om. F K Ca (cf. Ψρ) | deo] cf. Ψα; est add. α (iuxta Vulg.); est auxilii add. e1 (cf. app. ad. ll. 23sq.26) | veniamus K Ca P15 Rm12 lo; perveniam ma ‖ 20sq. perfectum M 21 spe] spes S | spes] spe P2 ‖ 22 veniamus Ca (pc.) P15 ζ | glorificationem ir. A; iustificationem D 23 interim] in terram V1 ‖ 23sq. inter2 … scandala] tr. post 20 deo auxilii est (cf. app.) e1 ‖ 25 suo om. α | cogitaverunt α S P15 δ (cf. Ps. 61,5) ‖ 25sq. quid hic tr. am lo ma ‖ 26 deus … certantibus1 tr. post 20 scandala e1 (cf. app. ad ll. 20 et 23sq.) | da e1 ‖ 27 vobis] cf. in psalm. 54,4,22 (CSEL 94/1, p. 138) nobis α Ca ζ am lo | principatus am ma (cf. e.g. in psalm 70,2,7,16; Vet. Lat. 24/1, p. 287 c. app.) 29 deo] cf. l. 20; est add. α; deum M P2 P26 δ ε ζ | spes2] est add. P15; enim add. e1 | nondum] non α β Ca am ‖ 30 promissum est] promisit e1 | non om. F3; nondum V1 P2 P26 γ P15 δ N ma | erit om. V1 Ca δ lo 30sq. glorificatio et salvatio tr. β ε ζ ‖ 31 dum] de α | illae P2 β S (pc.) δ ε | deserimur ir. P26; deserimus P15; deseritur P2 | deus enim] qua dicitur deus α | et om. e1 P2 (cf. l. 20) ‖ 32 deo] cf. l. 20; est add. e1; deum M V1 S 14,1 eum] cf. Ψα; eo P15 am (iuxta Vulg.) | omnem V1; omnis A (cf. Vulg. omnis congregatio; l. 3) 2 itinere K ‖ 2sq. odio vos habentes om. e1 ‖ 2 vos om. V1 ‖ 3 eum] eo P15 am (cf. l. 1) | omnes C (ac.) | omnis conventus P2 S (vl.; cf. Ψρ) ‖ 4 credere M (pc.) P26 P15 δ am | facta S (ac.) ‖ 5 mihi inquit tr. δ (inquit eras. A) | mihi1 om. S | panis M V1 K δ ma; cf. Ψα; in psalm. 41,6; LXX ἄρτος; panes α P2 β C Ca S P15 ε ζ am (cf. Ψρ) ‖ 6 ibi] tibi M S | dicitur C Ca am ‖ 7sq. commemoratus … meam1 om. P15 ‖ 7sq. commemoratus … meum mg. D

20

25

30

5

62 | S. Augustini

10

cc 784 15

mi 740 5

super me animam meam. Quaerens deum meum effudi super me animam meam: ut illum adtingerem, non in me remansi. Ergo sperate in eum, omne concilium plebis, effundite coram illo corda vestra deprecando confitendo sperando! Nolite corda vestra retinere intra corda vestra: effundite coram illo corda vestra. Non perit quod effunditis: ille enim susceptor meus. Si suscipit, quid times effundere? Iacta in dominum curam tuam et spera in eum. effundite coram illo corda vestra: deus adiutor noster. Quid timetis inter susurrones detractores deo odibiles, ubi possunt palam oppugnantes, ubi non possunt occulte insidiantes, falso laudantes, vere inimicantes? inter hos quid timetis? deus adiutor noster. An aemulantur dominum? numquid fortiores illo sunt? deus adiutor noster: securi estote. Si deus pro nobis, quis contra nos? effundite coram illo corda vestra transilientes ad eum, ad eum levantes animas vestras: deus adiutor noster. (15.) Et iam constituti in loco munito, in turri fortitudinis a facie inimici, miseramini eos quos timebatis! Currere enim debetis in siti. Despicite ergo illos iam in illo loco constituti et dicite: verumtamen vani filii hominum, mendaces filii v. 10 hominum. Filii hominum, quousque graves corde? Filii hominum, vani filii hominum, mendaces filii hominum, utquid diligitis vanitatem et quaeritis mendacium? Cum miseratione ista dicite atque sapite. Si transilistis, si diligitis inimicos vestros, si destruere cupitis ut aedificetis, si eum amatis qui iudicat in gentibus et replet ruinas, 13 Ps. 54,23 | et spera in eum] Ps. 36,5 14 Rom. 1,29sq. 16sq. an…sunt] cf. 1 Cor. 10,22 17sq. Rom. 8,31 19 ad eum levantes animas vestras] cf. Ps. 24,1; 142,8 15,1 in loco munito] cf. Ps. 70,3 | turri…inimici] cf. Ps. 60,4 2 currere…siti] cf. Ps. 61,5 4sq. Ps. 4,3 6 diligitis…vestros] cf. Mt. 5,44 7 destruere…aedificetis] cf. Ps. 27,5 | iudicat…ruinas] cf. Ps. 109,6 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10 effundite inc. e1 ‖ 11 vestra2 des. e1 14 odibiles des. e1 ‖ 17 securi inc. e1 | estote des. e1 ‖ 19 deus inc. e1 13 effundite inc. e1 ‖ noster des. e1 ‖ 15,2 currere inc. e1 ‖ 4 hominum1 des. e1 | filii2 inc. e1 ‖ 6 vestros des. e1 8 meum om. P2 γ P15 T ‖ 9 illud P2 N | remansit P2 | eum] cf. l. 1; eo P15 am ‖ 10sq. deprecando …  vestra2 om. P15 G ‖ 10 confidendo V1 F3 (pc.) P26 ‖ 11 vestra1 sl. e1 | inter δ | effundite … vestra3 om. P2 γ P15 G ‖ 12 effundetis K | meos V1 | suscepit M V1 P2 γ (pc. Ca) S | quid] qui C (ac.) ‖ 13 domino P2 β S δ ε ζ am lo; deum α; cf. in psalm. 54,24,4 (CSEL 94/1, p. 173) | eum] sed add. e1; et ipse te enutriet add. V1 α (cf. Ps. 54,23) | illo] cf. Ψα; eo α (cf. Vulg. iuxta Hebr.) ‖ 14 noster] cf. Ψα; est add. M (cf. Ψρ) | quid] qui e1 P2 | susurrones] et add. K am | detractatores e1 | odibiles] o debiles e1 ‖ 15 laudantes] suo ore add. V1 α ‖ 16 vere] suo ore V1; suo ore, corde α (cf. Ps. 61,5) | hos] eos β δ ε ζ ma; os P2 quid] qui P2 K; quos M | an ir. A; hanc P2 (pc.) ‖ 17 domino P2 β ε; deum lo ma; deo δ | illos ε | noster] est add. S (sl.) lo (cf. l. 14) ‖ 18 contra] adversus V1 ‖ 19 ad eum M α S (ac.); om. cett. am lo ma noster] est add. M (cf. l. 14) 15,1 constituto F | in1 om. V1 α ‖ 1sq. misereamini δ (-bamini ac. A); miseremini am ‖ 2 sitim V1 ergo om. e1 | illos om. α | in2 om. α P2 | illo om. γ; tr. post loco lo ‖ 3 loco om. e1 A (ac.); munito add. C (sl.) | vane V1 ‖ 4 quousque] cf. 23,11; e.g. conf. 4,12; usque quo ma (cf. Ψα Vulg.); cf. in psalm. 4,3,1 (CSEL 93/1A, p. 96 c. app.) | gravis V1 | vanae K C (ac.) ‖ 5 utquid] ut qui P2 | diligetis G | quaeretis e1 V1 ‖ 6 dicit A (ac.) | transilivistis e1 M S δ Bn1 am lo ma; transilitis P2 S (pc.) ζ; transiluistis V1 N | si1 om. e1 M ‖ 7 si om. lo

in psalm. LXI,14 – 16 | 63

*ista his dicite non odio habentes, non malum pro malo reddentes: mendaces filii hominum in stateris ut decipiant, ipsi de vanitate in unum. Certe multi sunt: ecce est ille unus, unus ille qui proiectus est de turba convivantium. Conspi- 10 rant omnes 〈***〉 temporalia quaerunt quique carnales carnalia et in futurum sperant: *quaecumque sperant, etsi de opinionum varietate in diversum, de vanitate tamen in unum sunt. Diversi quidem errores et multiformes – et regnum adversum se divisum non stabit – sed similis in omnibus voluntas vana et mendax pertinens ad unum regem, cum quo in ignem aeternum praecipitanda est. ipsi de vani- 15 tate in unum: (16.) et ad illos videte quia sitit, videte quia currit in siti! Convertit v. 11 ergo se ad illos sitiens eos: nolite sperare super iniquitatem. Nam spes mea in deo; nolite sperare super iniquitatem. Vos qui non vultis accedere et transilire, nolite sperare super iniquitatem. Ego enim qui transilivi spes mea in deo; et numquid iniquitas apud deum? nolite sperare super iniquitatem! ‚Hoc 5 faciamus, illud faciamus, illud cogitemus, sic insidias componamus‘: de vanitate in unum. Tu siti: qui contra ista cogitant, ab eis quos bibis produntur. nolite sperare super iniquitatem: vana est iniquitas, nihil est iniquitas, potens non est nisi iusti-

8 Rom. 12,17 10 proiectus…convivantium] cf. Mt. 22,13 13sq. Mt. 12,25, cf. 26 15 in…est] cf. Mt. 25,41 16,2sq. Ps. 61,8 5 Rom. 9,14 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 8 ista inc. e1 (v. app. crit.) | habentes des. e1; inc. O9 ‖ 9 in1 inc. e1 | unum des. e1 ‖ 10sq. conspirant inc. e1 ‖ 13 errores des. e1 ‖ 14 sed inc. e1 voluntas des. e1 ‖ 16,1 convertit inc. e1 ‖ 3 deo des. e1 | vos inc. e1 ‖ 4 iniquitatem des. e1 7 nolite inc. s3 8 ista his scripsi; ita his α; ita his ita e1 am; ita ista K S; ista ita Ca; ista his ita M V1 α P2 O9 β P15 δ ε ζ ma; ita his ista C lo | malum] malo P2 ‖ 9 ipsi] ipse K C (ac.) | de om. P2 O9 δ ε ζ; in Rm12 | vanitate] sua add. α (cf. Ps. 51,8 praevaluit in vanitate sua) ‖ 10 ille est tr. am | proiectos V1 ‖ 10sq. conspirat C (pc.) Ca (ac.) ‖ 11 omnes] lacunam notavi; qui add. cod. Neapolitanus VI. B. 4 (de quo v. praefationem); fort. addendum temporales qui, cf. Müller, WSt 120, 163–165 | in om. α ‖ 12 quaecumque sperant scripsi; om. e1; quicumque sperant cett. am lo ma; cf. Müller, WSt 120, 163–165 | etsi] si sl. G | de1 om. am | varietate in diversum] errore diversa sentiunt e1 | in om. am | diversum] et add. δ; diversa S ‖ 13 quidem ir. P2; tamen K | erroris F4; errore V1 (pc.) ‖ 13sq. adversus G; ad am 14 in om. ma | vana] una β S (pc.) ‖ 15 regnum P2 O9 Ca (vl.) | aeternum ignem tr. G | aeternum] qui add. Ca | praecipitandus M S | est] et add. M S A (ac.) | ipse K C (ac.) 16,1 ad] cf. Ps. 41,3; e.g. in psalm. 103,1,17 sic sitit anima mea ad te tamquam terra sine aqua; om. α ma | videte1] vide C | convertat α; sitit P2 ‖ 2 ergo sl. P15 | se sl. G | nolite] inquit add. ζ | iniquitate G (pc.) ‖ 3 deo] cf. 13,20; est add. ma | iniquitate G (pc.) ‖ 3sq. vos … iniquitatem tr. post 5 deo P15 ‖ 3 accendere e1 ‖ 4 iniquitate G (pc.) ‖ 4sq. ego … deo] anacoluthon ‖ 5 iniquitas] est add. P2 O9 D F3 γ P15 δ ε ζ am lo ma (sed cf. 21,4.27) | iniquitate G (pc.) ‖ 6 illud faciamus om. P2 O9 β δ ε T am ‖ 7 sitis V1 (pc.) α β Ca (pc.) S δ (pc. G) ε ζ am lo ma | contra] te add. S (pc.) ma | cogitant] cogitent si α | bibis] vivas α ‖ 8 super iniquitatem] in iniquitate et in rapinis nolite concupiscere s3 (iuxta Vulg.) | vana] una C (ac.) Ca | est1] enim add. s3 | nihil est iniquitas sl. P2

64 | S. Augustini cc 785 tia. Occultari potest ad tempus veritas, vinci non potest. Florere potest ad tempus 10 iniquitas, permanere non potest. nolite sperare super iniquitatem et in rapi-

15

20

mi 741 25

nam ne concupiscatis! Non es dives et rapere vis: Quid invenis? quid perdis? O lucra damnosa! Invenis pecuniam, perdis iustitiam. in rapinam ne concupiscatis: ‚Pauper sum, non habeo.‘ – ‚Ideo rapere vis? Quid rapias vides, a quo rapiaris non vides? Nescis circuire inimicum tamquam leonem rugientem et quaerentem quid rapiat? Praeda illa quam vis rapere in muscipula est; tenes et teneris. In rapinam ergo ne concupiscas, o pauper, sed concupisce in deum qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum. Pascet te qui fecit te: si pascit latronem, non pascit innocentem? Pascet te qui facit solem suum oriri super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos: si pascit damnandos, non pascit liberandos? Ergo in rapinam noli concupiscere!‘ Dictum est hoc pauperi fortassis aliquid de necessitate rapturo. Dives procedat: ‚Non habeo ego‘ inquit ‚necessitatem rapiendi; nihil mihi deest, abundant omnia.‘ Et tu audi: ‚divitiae si fluant, ne adponatis cor! Ille non habet, iste habet: ille non quaerat rapere quod non habet, iste non adponat cor in eo quod habet. divitiae si fluant – id est si exundent, tamquam de fonte currant – ne adponatis cor: noli praesumere, noli ibi te figere; certe vel hoc time: divitiae si fluant. Non vides quia si ibi cor posueris, et tu flues? Dives es et iam non concupiscis adhuc

14sq. circuire…rapiat] cf. 1 Petr. 5,8 16sq. 1 Tim. 6,17 18sq. facit…iniustos] cf. Mt. 5,45 e1 (excerpta) M V1 s3 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10 et inc. e1 ‖ 12 concupiscatis des. e1 ‖ 20 dictum inc. e1 ‖ 21 rapiendi des. e1 ‖ 22 et inc. e1 | cor des. e1 ‖ 24 id inc. e1 ‖ 25 figere des. e1 9 potest1] potes V1 | potest ad tempus1] ad tempus potest α (potest om. F) | veritatis P15 | florere potest om. V1; flere non potest Ca | potest ad tempus2] ad tempus potest tr. α (potest sl. F4) ‖ 10 pervenire K C | iniquitate G (pc.) | in] cf. Ψα in rapina; om. P26 ζ am (iuxta Vulg.) ‖ 10sq. rapinis nolite concupiscere s3 (iuxta Vulg.) ‖ 11 ne] nec C (ac.) | et om. e1 ‖ 12 invenisti P15 lo | perdes M; perdidisti lo | ne] non e1 P15 | concupiscatis] sed add. s3 ‖ 15 praedam illam S | tenes] tenens S | rapina V1 s3 P2 O9 γ δ ε (cf. Ψα) am ‖ 16 concupiscatis M V1 α S (cf. Ps. 61,11) | omnia om. α ‖ 17 pascit V1 α | qui] quid P2 te fecit tr. lo | si] cf. l. 19; qui P2 O9 β γ ε ζ lo ma | latronem] cur add. α | pascit2] pascet M (pc.) C (pc.) Ca ma ‖ 18 pascet] pascit V1 s3 α ζ | facit om. lo | facit … oriri] cf. e.g. in psalm. 54,4,42 (CSEL 94/1, p. 139); solem suum oriri facit tr. P2 (orire) O9 D P26 γ (orire K C) P15 ε ζ am ma (iuxta Vulg.; cf. in psalm. 62,14,13) | bonos] bonus K; malos P15 | pluet K C (ac.) ‖ 19 pascit1] pascet P15 | pascit2] pascet C (pc.) P15 lo ma | noli] nolite V1 α β γ A (cf. Vulg. rapinas nolite concupiscere) ‖ 20 de exp. S; est ζ 20sq. procedit Bn1; procedat in medio s3 ‖ 21 ego om. M F3 δ T; tr. post inquit s3 α; ergo S | deest] prodest Ca ‖ 22 omnia sl. S | fluant] cf. l. 26; Ψγ; in psalm. 143,18,50; LXX πλοῦτος ἐὰν ῥέῃ; adfluant M α D F3 C Ca A (ac.) T (cf. Ψα Vulg.); cf. in psalm. 53,3,63sq. c. app. (CSEL 94/1, p. 114) | apponitis O9 | iste] non add. P15 ‖ 23 quaerit F O9 | ponat M S | quod2] non add. M ‖ 24 fluant] cf. l. 22; adfluant M α P2 D F3 C Ca A (ac.) | si2 om. am | exundet K; exundant V1 | current M ‖ 25 noli1] nolite e1 P26 δ ε; noli de te D F3 lo ma; nolite de te P2 O9 | nolite ibi vos S (pc.) | si fluant divitiae tr. P15 | fluant] cf. l. 22; adfluant M α D F3 C Ca ‖ 26 quia si] quasi S | si ibi] sibi V1 | et tu flues] et flues C Ca; efflues pc. C Ca; et tu dives K | et2 om. γ (del. Ca) δ ε ζ | et iam] ecce γ δ ε (pc. N) ζ am; et ecce iam lo ma | concupisces P2 K N Rm12; concupiscas Ca (pc.) lo

in psalm. LXI,16 – 17 | 65

habere, quia multa habes. Audi: Praecipe divitibus huius mundi non superbe sapere – et quid est ne adponatis cor? – neque sperare in incerto divitiarum. Ergo divitiae si fluant, ne adponatis cor: ne in divitiis confidatis, non praesumatis, non speretis, ne dicatur: Ecce homo qui non posuit deum adiutorem suum, sed speravit in multitudine divitiarum suarum et praevaluit in vanitate sua. Ergo vani filii hominum, mendaces filii hominum, neque rapiatis neque si fluant divitiae cor adponatis! Non iam vanitatem diligatis et mendacium quaeratis; beatus enim cuius est dominus deus spes eius et non respexit in vanitates et insanias mendaces. Decipere vultis, fraudem vultis facere: quid affertis ut decipiatis? Stateras dolosas. mendaces enim inquit filii hominum in stateris ut decipiant proferendo stateras dolosas. Falso examine fallitis intuentes: nescitis alium esse qui appendit, alium qui de pondere iudicat? Non videt cui tu appendis, sed videt qui et te ipsum appendit. Ergo non fraudem, non rapinam concupiscatis, non in his quae habetis spem ponatis: monui, praedixi‘ ait iste Idithun. v. 12sq. (17.) Quid sequitur? semel locutus est deus, duo haec audivi, quoniam potestas dei est et tibi domine misericordia, quia tu reddes unicuique secundum opera eius. Dixit Idithun, sonuit de alto quo transilivit: audivit ibi quiddam et dixit nobis. Sed aliquantum in hoc quod nobis dixit perturbor, fratres, et donec vobiscum participem vel perturbationem vel aliquam respirationem meam, intentos vos volo. Etenim psalmum ad terminum duximus adiuvante domino; post haec quae dicturi sumus non restat aliquid quod de hoc ulterius exponamus. Itaque adnitimini mecum utrum possimus intellegere hoc, et si non potuero et intellegit aliquis vestrum quod ego non possum, gaudebo potius quam invidebo. Omnino

27sq. 1 Tim. 6,17 30sq. Ps. 51,9 33sq. Ps. 39,5 e1 (excerpta) M V1 s3 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 32 hominum des. s3 ‖ 34 decipere inc. s3 (v. app. crit.) | fraudem inc. e1 ‖ 37 fallitis des. e1 ‖ 39 ponatis des. s3 (v. app. crit.) | monui inc. e1 ‖ 17,3 eius des. e1 27 quia] qui α | mundum O9 | superbiae O9 Ca ‖ 28 ne] neque M (pc.) V1 s3 K C P15 | incertum V1; incerdo N; incendo Bn1 ‖ 29 fluant] cf. l. 22; adfluant M α D F3 C Ca | ne1] neque C; nec am | apponitis O9 | ne2] nec G | non1 ir. A; ne α; nec am | non2] ne α; nec am lo ‖ 30sq. multitudinem V1 s3 31 et … sua om. s3 | ergo] ego O9 C (ac.) Rm12 | vanae K C (ac.) ‖ 32 si om. A | fluant] cf. l. 22; adfluant M (pc.) D F3 C (pc.) Ca (pc.) ‖ 33 est om. ζ ‖ 34 vanitatem C Ca | et2] sed C (ac.) | mendaces] cf. Ψα; falsas α ζ (iuxta Vulg.) | decipere] unde mendaces in stateriis (!) ut decipiant praem. s3 | vultis1] et add. s3 | vultis2 om. s3 ‖ 35 statera P2 | mendaces enim inquit] et hoc mendaces s3 ‖ 37 qui1] quid P2 de pondere iudicat iter. lo | pondere] pendere P2 O9; ponere F Rm12 ‖ 38 tu om. α | videt2] vide V1 P2 O9 P26 δ ε | qui] quia Ca (lnp. C) δ ε | te et tr. lo ma; et te et s3 S; te δ | ergo] fratres karissimi add. s3 39 ponatis] sed spes vestra sit in domino deo vestro add. s3 ‖ 40 ait] at e1 17,1 quid] quod α ‖ 2 dei om. P15 | est] cf. Ψα; om. M; eras. Ca (iuxta Vulg.) | et om. e1 | reddis S (iuxta quosdam Vulgatae codices) ‖ 3 eius e1 ma (cf. 22,55; Ψα); *sua cett. (cf. Vulg.) | quo] quod P2 O9; qui D | audivit ibi] audivi tibi K ‖ 4 quidam P2 Bn1 | dixit1 om. lo | quod] quid P2 O9 ‖ 5 participer V1 turbationem P2 β δ ‖ 6 diximus C (ac.) | iuvante M ‖ 7 aliquod am | quod om. V1 ‖ 8 utrum] verum S | possumus P2 O9; possim ζ | intellegat G; intellegerit α

30

35

cc 786 40

5

66 | S. Augustini 10 investigare difficile est quemadmodum positum sit prius semel locutus est deus,

deinde cum ille semel locutus est, ego duo audivi. Si enim diceret: ‚Semel locutus est deus, unum hoc audivi‘, videbatur partem quaestionis huius amputasse, ut tantummodo quaereremus quid sit semel locutus est deus; nunc vero quaesituri sumus et quid sit semel locutus est deus et quid sit duo haec audivi, cum semel ille locutus sit. (18.) semel locutus est deus. Quid dicis, Idithun? Si tu loqueris qui transilisti eos: semel locutus est, ego scripturam aliam consulo, et dicit mihi: Multis partibus et multis modis olim deus locutus est patribus in prophetis. Quid est semel locutus est deus? Nonne ille est deus qui in primordio ipsius generis humani locumi 742 tus est ad Adam? Nonne idem ipse locutus est ad Cain, ad Noe, ad Abraham, ad Isaac, ad Iacob, ad prophetas omnes? Ad Moysen: unus erat Moyses, et quoties ad eum locutus est deus! Ecce etiam uni non semel, sed saepius locutus est deus! Deinde locutus est ad filium hic positum: Tu es filius meus dilectus. Locutus est deus apostolis, locutus est omnibus sanctis, etiamsi non voce sonante per nubem, in 10 corde tamen ubi ipse magister est; unde ille dicit: Audiam quid loquatur in me dominus deus, quia loquetur pacem populo suo. Quid est ergo semel locutus est deus? Multum transilierat iste, ut perveniret illuc ubi semel locutus est deus. Ecce breviter dixi Caritati vestrae: hic inter homines hominibus saepe, multis modis, multis partibus, per multiformem creaturam locutus est deus, apud se semel locutus est 15 deus, quia unum verbum genuit deus. Iste ergo Idithun transiliens eos transilierat

18,2sq. Hebr. 1,1 8 Mc. 1,11 10sq. Ps. 84,9 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18,7 saepius des. P2 O9 ‖ 13 hic inc. e1 ‖ 14 deus des. e1 10 positus P15 | sit] est δ (pc. A) N ζ ‖ 11 est om. M S ‖ 12 deus] ego add. α | hoc om. P15 | amputasse F4 O9 β T; amputavisse cett. am lo ma ‖ 13 quid] qui Ca | quid … deus tr. C post 14 deus 13sq. nunc … deus om. P15; ir. C ‖ 13 vero] ergo V1 ‖ 14 et1 om. C Ca δ ε | sit1 om. am | deus sl. C 15 sit locutus tr. α | sit] est am lo 18,1 dicas V1 | qui] si α ‖ 2 transilivisti M C Ca ma; transiluisti V1 K ε | est] deus add. V1 α P26 Rm12 | et om. α ‖ 2sq. multis … modis] multifarie multisque modis am lo (iuxta Alcuini Vulgatam) ‖ 3 multis] multi P2 | deus om. M T | est1 om. V1 ε; tr. post olim lo | in prophetis] cf. Vulg.; graec. ἐν τοῖς προφήταις; prophetis O9; *per prophetas β (cf. in psalm. 107,2) | semel om. Ca ‖ 4 ille] ipse α β | est2 om. F4 Bn1 deus2 om. P26 | ipsius om. V1 α ε ζ lo ma ‖ 5 idem] de C (ac.) | est2] et add. V1 P2 O9 F3 γ S (pc.) | Cain] et add. P2 O9 β S (mg.) δ ε ζ | Noe] et add. O9 β P15 Bn1 | Abraham] et add. P15 ‖ 6 Isaac] et add. P15 | ad1] et M S | Iacob] et add. P15 | omnes] et add. S P15 lo ma | ad Moysen om. F; Moysen F4 ‖ 6sq. locutus est ad eum deus tr. α; locutus est deus ad eum tr. V1 ‖ 7 deus1] dominus A (ac.) | etiam] iam A (ac.) non om. S | sed om. M ‖ 8 est2 om. M S ‖ 8sq. deus apostolis] ad apostolos α ‖ 9 est om. S 10 *loquetur C (cf. Ψα); loquitur V1 K P15 ‖ 10sq. dominus om. am; domine Bn1 ‖ 11 quia] quoniam am lo ma (cf. Ψα Vulg.) | in populo suo β C (sl.) Ca ζ am; in plebem suam lo (iuxta Vulg.) 12 transiliverat M S δ ma; transiluerat γ (ac. C) | perveniat F4; veniret M ‖ 13 dixit K | homines hominibus] omnes hominibus S; omnes homines β ε; homines δ; omnes homines hominibus Rm12 14 multiforme V1 | creaturarum δ | deus om. γ P15 | se om. P15 N ‖ 14sq. locutus est deus2] deus locutus est tr. P15 am ma ‖ 15 isti K C (ac.) | transiliverat M S δ ma; transiluerat γ (ac. C Ca)

in psalm. LXI,17 – 19 | 67

acie mentis forti et valida et praefidenti, transilierat terram et quidquid in terra, aerem, nubes omnes ex quibus locutus est deus multa et saepe et multis, transilierat etiam omnes angelos acie fidei. Erat enim iste transiliens non contentus terrenis: velut aquila volans praetervectus omnem nebulam qua tegitur omnis terra – dicit enim Sapientia: Et nebula texi omnem terram – pervenit ad aliquid liquidum, universam transiliens creaturam et quaerens deum, effundens super se animam suam pervenit ad principium et verbum deum apud deum et invenit unius patris unum verbum et vidit quia semel locutus est deus, vidit verbum per quod facta sunt omnia et in quo simul sunt omnia, non diversa, non separata, non inaequalia. Non enim deus quod per verbum faciebat ipse non noverat; si autem quod faciebat noverat, in illo erat antequam fieret quod fiebat. Si enim non in illo erat antequam fiebat, ubi noverat quod faciebat? Non enim potes deum dicere ignorata fecisse. Scivit utique deus quod fecit: et ubi scivit antequam faceret, si sciri nisi facta non possunt? Sed a factis sciri nisi facta non possunt, a te scilicet, ab homine in imo facto, in imo posito; antequam autem fierent haec omnia sciebantur ab illo a quo facta sunt, et quod scivit fecit. Ergo in verbo illo per quod fecit omnia, antequam fierent erant omnia, et cum facta sunt, ibi sunt omnia. Sed aliter hic, aliter ibi: aliter in propria natura in qua facta sunt, aliter in arte per quam facta sunt. Quis hoc explicet? Conari possumus: ite cum Idithun et videte! (19.) Iam ergo, ut potuimus, diximus quomodo semel locutus est deus; videamus quomodo duo haec audivit. duo haec audivi: forte non est consequens ut sola duo haec audierit, sed duo haec

20 Sir. 24,6 21 effundens…animam] cf. Ps. 61,9 | effundens…suam] cf. Ps. 41,5 22 principium et verbum deum apud deum] cf. Io. 1,1 23sq. verbum per quod facta sunt omnia] cf. Io. 1,3 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19,3 duo2 inc. e1 16 aciem M V1 δ ε am | praefidenti] vox Augustini fere propria; cf. ThlL X, 633,5sq.: „excepto Aug. adi. legitur singulis tantum locis“; praesidenti α F3 am | transilierat om. P26; transiliverat M S δ ma; transiluerat γ (ac. C) | terram S; est add. S (pc.) lo ma ‖ 17 nubes] nobis K | et2 om. α P26 | multis om. P26; in praem. sl. S; et add. ζ | transiliverat M P26 S δ T ma; transiluerat γ (ac. C) ‖ 19 velut] sed praem. lo ma praetervectus] terrenis add. Bn1; praetervectos γ (ac. C) ‖ 20 in Sapientia α | texit M V1 α 20sq. universa V1 ‖ 21 dei am lo | effundens] et praem. lo ma | se super tr. N am ‖ 24 sunt simul tr. F Rm12 ‖ 25 per quod tr. α A (ac.) | per verbum] verbo ζ | faciebat2] fiebat M ‖ 26 antequam1] tamquam P15 | fiebat] faciebat M α S ‖ 26sq. si … faciebat om. α ‖ 26 non sl. A | in2 om. F3 K Ca G Rm12 26sq. antequam fiebat γ; ante quod fiebat M V1 S P15; ante quod (ir. A) fiebat quod fiebat δ; quod fiebat ante quod fiebat ε Rm12; quod fiebat antequam fiebat P26 T am lo ma; quod fiebat antequam fieret D F3 ‖ 27 potest α Ca P15 | dicere deum tr. α T | dicere] aliquis add. P15 | ignoranter α; ignota am ‖ 28 itaque β P15 lo ma | quae S (pc.) | facta] ante praem. α am ‖ 29 scire γ (ac. C) | facta] ante praem. α γ ma | in imo] humi α ‖ 30 facto] et add. β δ ε ζ am ma | autem om. α A (ac.; tr. post fierent pc.) ‖ 32 erant om. V1; tr. ante omnia Rm12 | ibi1] ubi P26 N | aliter hic om. V1 ‖ 33 per quam] in qua α | sunt2] omnia add. V1 19,1sq. diximus om. V1 ‖ 2 duo haec1] haec duo tr. V1 G ‖ 2sq. duo haec audivi om. α P26 3 audivi] audivit M V1 D F3 Ca S δ ε ζ am lo | audiret β δ ε ζ am

cc 787

20

25

30

68 | S. Augustini inquit audivi: quaedam duo quae nobis opus est ut dicantur audivit. Audivit forte 5 alia multa, sed non opus est ea dici nobis; ait enim et dominus: Multa habeo vobis mi 743

10

cc 788 15

5

10

dicere, sed non potestis illa portare modo. Quid est ergo duo haec audivi? Haec duo quae vobis dicturus sum non a me vobis dico, sed quae audivi dico. semel locutus est deus: unum verbum habet unigenitum deum. In illo verbo sunt omnia, quia per verbum facta sunt omnia. Unum verbum habet, ibi omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi. Unum verbum habet, semel locutus est deus. duo haec, quae vobis dicturus sum, ibi audivi: non ex me loquor, non ex me dico. Ad hoc pertinet audivi: amicus enim sponsi stat et audit eum ut verum loquatur. Audit eum ne loquendo mendacium de suo loquatur, ne diceres: ‚Quis es tu qui mihi hoc dicas? unde mihi hoc dicis?‘ audivi haec duo, et ille tibi loquor qui audivi haec duo, qui etiam cognovi quia semel locutus est deus. Noli contemnere auditorem dicentem tibi quaedam duo tibi necessaria, eum qui transiliendo universam creaturam pervenit ad verbum unigenitum dei, ubi sciret quia semel locutus est deus. (20.) Dicat ergo iam quaedam duo! Multum enim ad nos pertinent haec duo. quoniam potestas dei est, et tibi domine misericordia. ‚Ista sunt duo: potestas et misericordia?‘ Ista plane. Intellegite potestatem dei, intellegite misericordiam dei! His duobus continentur prope omnes scripturae. Propter haec duo prophetae, propter haec patriarchae, propter haec lex, propter haec ipse dominus noster Iesus Christus, propter haec apostoli, propter haec adnuntiatio omnis et celebratio verbi dei in ecclesia propter haec duo, propter potestatem dei et misericordiam. Potestatem eius timete, misericordiam eius amate! Nec sic de misericordia praesumatis ut potestatem contemnatis, nec sic potestatem timeatis ut de misericordia desperetis. Apud illum potestas, apud illum misericordia. Hunc humiliat et hunc exaltat: hunc humiliat 19,5sq. multa2 …modo] Io. 16,12 8sq. per…omnia] cf. Io. 1,3 9sq. Col. 3,2 12 Io. 3,29 12sq. loquendo…loquatur] cf. Io. 8,44 20,10 Ps. 74,8 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 4 audivi des. e1 | audivit2 inc. e1 ‖ 5 nobis des. e1 6 quid inc. e1 | audivi des. e1 ‖ 20,1 iam inc. P2 O9 ‖ 2 quoniam inc. e1 ‖ 3 misericordia des. e1 4 his inc. e1 | scripturae des. e1 ‖ 4sq. propter inc. e1 ‖ 7 ecclesia des. e1 | potestatem2 inc. e1 4 inquit om. e1 | audivi] audivit lo | est] sunt β ‖ 4sq. ut … est iter. K ‖ 4 dicatur K C (ac.) ‖ 5 alia] alta S | nobis] a praem. α | et eras. S; ipse α ‖ 6 est om. α G | audivit lo ‖ 8 deo M ‖ 9 ibi] sunt add. C (sl.); ubi ζ lo ma ‖ 9sq. et scientiae om. ζ ‖ 10 absconditi] sunt praem. D (sl.); sunt add. α | haec] audivi add. P15 ‖ 11 adhuc V1; ab hoc C Ca | pertinet] quod add. α ‖ 12 enim] autem β lo ma (iuxta Vulg.) | sponsae K | verbum α | audit2] audivit δ ε; enim add. G am lo ma ‖ 13 dicas] dicis S (pc.) ma 14 dicis] dicas V1 | et om. V1 | ille M γ (ac. C Ca) P15 ma; illa β C (pc.) Ca (pc.) S δ ε ζ; inde V1 α; ita am qui1 M α P15; quia cett. am lo ma | qui2] quia β lo ‖ 15 noli] nolite C (ac.) Ca ε | auditorem ir. V1; auditor M P15; adiutor C (ac.) ‖ 16 tibi om. M V1 ζ ‖ 17 unigeniti V1 α 20,1 pertinent ad nos tr. P15 | pertinet P2 O9 ‖ 2 sunt om. α ‖ 3 plene α | dei1 om. α ‖ 4 haec duo] 5 haec1] hoc F3; duo Bn1; haec duo δ N ζ ma | haec2 sl. F3 C | dominus] deus e1 hoc duae Bn1 ‖ 6 propter2] hoc add. M | omnes V1 C (ac.) ‖ 7 propter2] haec add. S ‖ 8 nec] ne P15 | de om. O9 misericordia] eius add. V1 α γ P15 ζ am lo ma; misericordiam P2 ‖ 10 misericordia … potestas tr. α

in psalm. LXI,19 – 21 | 69

potestate, illum exaltat misericordia. Si enim deus volens ostendere iram et demonstrare potentiam suam adtulit in multa patientia vasa irae quae perfecta sunt in perditionem – audisti potestatem, quaere misericordiam! Et ut notas inquit faceret divitias suas in vasa misericordiae. Pertinet ergo ad eius potestatem damnare iniquos; et quis illi dicat: ‚Quid fecisti?‘ Tu enim, o homo, quis es qui respondeas deo? Time ergo et treme eius potestatem, sed spera misericordiam. Diabolus potestas quaedam est; plerumque tamen vult nocere et non potest, quia potestas ista sub potestate est. Nam si tantum posset nocere diabolus quantum vult, aliquis iustorum remaneret aut aliquis fidelium esset in terra? Ipse per vasa sua impellit quasi parietem inclinatum; sed tantum impellit quantum accipit potestatem. Ut autem non cadat paries dominus suscipiet, quoniam qui dat potestatem temptatori, ipse temptato praebet misericordiam. Ad mensuram temptare permittitur diabolus: Et potabis nos inquit in lacrimis in mensura. Noli ergo timere permissum aliquid facere temptatorem; habes enim misericordissimum salvatorem. Tantum admittitur ille temptare quantum tibi prodest ut exercearis, ut proberis, ut qui te nesciebas a te ipso inveniaris. Nam ubi vel unde nisi de hac dei potestate et misericordia securi esse debemus secundum illam apostolicam sententiam: Fidelis deus qui non permittit vos temptari super id quod potestis? (21.) Ergo potestas dei est; non est enim potestas nisi a deo. Noli dicere: ‚Et quare dat tantam potestatem?‘ et ‚Non det potestatem!‘ Qui dat potestatem, habet 11–14 Rom. 9,22sq. 14sq. quis illi dicat quid fecisti] cf. Sap. 12,12 15 Rom. 9,20 19 quasi…inclinatum] cf. Ps. 61,4 20sq. Ps. 3,6 22sq. Ps. 79,6 27sq. 1 Cor. 10,13 21,1 Rom. 13,1 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 misericordia des. e1

δ: A G ε: N

11 si] sic V1 P26 (pc.) Rm12 ‖ 11sq. monstrare β ‖ 12 potestatem δ | patientia] sua add. γ P15 ζ am; potentia lo ‖ 12sq. perditione M α; praedicationem P2 ‖ 13 audistis P2 Rm12; audi P26 | quaere] quae V1 | et om. D F3 γ P15 ζ | facere O9; facere misericordiam Bn1 (cf. Ps. 142,8 auditam fac mihi mane misericordiam … notam fac mihi viam) | divitias] vias M (cf. Ps. 142,8) ‖ 14 misericordiae] quae add. V1 α (cf. Rom. 9,23 … misericordiae quae praparavit) | pertinent α | ergo] enim ε ζ ‖ 15 o om. M quis] qui M ‖ 16 tremere P2 | potentiam P15 | spera] eius add. P2 O9 β δ ε ζ am lo ma | diabolo am lo quaedam potestas tr. F δ | est quaedam tr. ζ ‖ 18 tantum potest M S; tantum possit γ; potest tantum δ (posset tantum pc. A) | aliquis] non praem. A (sl.) Bn1 (sl.) ma | iustorum] non add. sl. S | aut *om. M V1 α; ir. S; ut Bn1 ‖ 19 fidelium ir. S; iustorum α | impellet F4; impelleret F ‖ 19sq. quasi … impellit mg. Ca ‖ 19 inclinato M (cf. Ps. 61,4) ‖ 20 impellet V1 | accepit V1 F K C (ac.) am | potestatem om. α cadas O9 ‖ 20sq. suscipiet dominus tr. O9 β ‖ 21 suscipit C (pc.) | temptatori potestatem tr. V1 α temptari P2; tempori O9 | temptato] temptatio O9 K ‖ 22 temptari permittitur C (pc.) Ca (pc.); temptari permittetur K; permittitur temptare tr. N; enim permittitur temptare am ma | in om. α ‖ 23 mensuram V1 | nolite δ; noli tu α | permissum] mihi add. am ‖ 24 admittitur c. inf.; cf. e.g. in psalm. 57,15,29 admissi sunt agere; permittitur α S (pc.) am lo ma (cf. l. 22) | temptare] temporum O9 25 qui] quid K ‖ 26 de] in M S δ ε ‖ 27 permittat V1 P2 O9 S (pc.); permittet K C (pc.) P15 am | supra V 1 O9 β 21,1 nolite S ‖ 2 quare dat] qui reddat C (ac.) Ca; quis ei dat C (pc.) Ca (vl.); quid ei dat ma | et] quare add. P15 | non] vis add. α | det potestatem] de potestate O9; dat aequitatem ζ; de potestate habet aequitatem δ am lo | qui] quia qui P15 | qui dat potestatem om. P2 O9

15

20

mi 744 25

cc 789

70 | S. Augustini

5

10

15

20

aequitatem: tu inique murmurare potes, ille aequitatem perdere non potest. Numquid iniquitas apud deum? Absit! Hoc fige in corde, hoc de cogitatione tua non excutiat inimicus: facere potest aliquid deus, ut tu nescias quare facit, inique tamen facere non potest apud quem non est iniquitas. Nam ecce reprehendis deum quasi de iniquitate. Ago tecum aliquid, adtende paululum: non reprehenderes iniquitatem nisi videndo iustitiam. Reprehensor iniquitatis esse non potest qui non cernit iustitiam, cui comparatam reprehendat iniquitatem. Unde enim scis quia hoc iniustum est, nisi scias quid sit iustum? Quid si enim iustum est et hoc quod dicis iniustum? ‚Absit‘ inquis, ‚iniustum est!‘ et clamas quasi fidentibus oculis videns hoc iniustum esse, utique ex aliqua regula iustitiae, cui comparans hoc quod vides pravum et cernens non convenire rectitudini regulae tuae reprehendis tamquam artifex discernens iustum ab iniusto. Ergo quaero a te: ‚Hoc iustum unde vides? Ubi, inquam, vides hoc iustum, quo viso reprehendis iniustum? Unde illud nescio quid quo aspergitur anima tua ex multis partibus in caligine constituta, nescio quid hoc quod coruscat menti tuae? Unde hoc iustum? itane non habet fontem suum? A te tibi est quod iustum est, et tu tibi potes dare iustitiam? Nemo sibi dat quod non habet. Ergo cum sis iniustus, esse non potes iustus nisi convertendo te ad quandam iustitiam manentem, a qua si recedis iniustus es, ad quam si accedis iustus es. Te recedente non deficit, te accedente non crescit. Ubi est ergo ista iustitia? Quaere in terra: absit! Non enim aurum aut lapides pretiosos quaeris, iustitiam quaeris. Quaere in mari, quaere in nubibus, quaere in stellis, quaere in angelis: invenis in illis, sed et ipsi de

3sq. Rom. 9,14 6 apud…iniquitas] cf. 2 Par. 19,7; Ps. 91,16; Rom. 9,14 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15

δ: A G ε: N

4 iniquitas] est add. V1 (cf. 16,5) | deum] est add. am | fuge V1 | corde] tuo add. α | tua] mea O9 5 nescias] ne facias C (ac.) | facit] faciat am ma | inique tamen] iniquitatem β S δ ε ζ ‖ 6 reprehendes V1 ‖ 6sq. de iniquitate] iniquitatem O9 ‖ 7 ago] agat S; ego P15 | reprehendis Ca (ir.) S; reprehendes M; reprehenderis V1 C (ac.) ‖ 8 iniquitates V1 | iniquitate iesse (!) K ‖ 9 comparatum P2 | reprehendit α | scis] nescis F3 | iniustum] iustum K C (ac.) Bn1 ‖ 10 est1 om. P15 | quid1] quod S | si om. P15; fit α ‖ 11 inquis] iniquis M (pc.) V1 α P2 O9 C (ac.) Ca ζ | iniustum1] iustum C (ac.) | fidentibus M V1 α γ S P15; cf. in psalm. 103,4,2 erigunt … fidentem oculum cordis; videntibus cett. am lo ma | iniustum2] iustum K C (ac.) ‖ 12 cui] qui V1 | hoc om. lo | videns K | parvum M S P15 ‖ 13 rectitudine S; rectitudinis K; multitudini F3 | reprehendes V1 ‖ 14 ergo] ego M P2 O9 P26 γ S P15 Bn1 ζ | hoc iustum] iustum hoc esse am lo ma ‖ 15 vides] videbis V1 P2 O9 P26 δ ε am lo (in add.) | quo1] quod M 2 iniustum] iustum P2 O9 | quo ] quae M ‖ 15sq. aspargitur α ‖ 16 ex] et α ‖ 17 itane om. am; i.q. num(quid), cf. LHS p. 464: „Einleitungsformel lebhafter Vergewisserungsfragen“ | a te tibi] habet ibi P15 ‖ 18 potest O9 C (ac.) ζ | dare potes tr. α ‖ 19 sis] esses M S; es V1 | iustus non potes tr. δ quendam S; quadam M ‖ 20 a qua] aquam K | qua si] quas P2 (pc.) | recedes O9 K; recides (recidis pc.) V1 | iniustus] iustus C (ac.) | ad … es2 om. N | accedes V1 | iustus] iniustus F3 (ac.) | recidente V1 21 defecit O9 K C (ac.) | te sl. V1; et Rm12 | accidente V1 | ista om. α | quaeris Bn1 (pc.); quaeres ζ lo 22 pretiosus K | quaeris2] et add. C (mg.); quaerens β Ca (pc.) δ ε ζ am ma | mare ζ ‖ 23 stellis] et non invenis add. T | invenies V1 α | in4 sl. V1 G | illis] ipsis α

in psalm. LXI,21 – 22 | 71

fonte bibunt. Iustitia enim angelorum in omnibus est, sed ab uno capitur. Respice ergo, transcende, vide illud ubi semel locutus est deus, et ibi invenies fontem iustitiae ubi est fons vitae: Quoniam apud te est fons vitae. Si enim tu de rore exiguo iudicare vis quod iustum et quod iniustum est, numquid iniquitas apud deum, unde ad te manat tamquam de fonte iustitia, in quantum iustum sapis, cum ex multis partibus inique desipias? Habet ergo fontem iustitiae deus. Noli ibi quaerere iniquitatem, ubi lux sine umbra est! Sed plane latere te potest causa. Si latet te causa, respice ignorantiam tuam, vide qui sis! Adtende haec duo: quoniam potestas dei est, et tibi domine misericordia. Fortiora te ne quaesieris et altiora te ne scrutatus fueris, sed quae tibi praecepit dominus, illa cogita semper. Quia ad haec quae tibi praecepit deus pertinent ista duo, quoniam potestas dei est, et tibi domine misericordia, noli timere inimicum: tantum facit quantum acceperit potestatem. Eum time qui habet summam potestatem, eum time qui quantum vult, tantum facit, et iniuste nihil facit, et quidquid fecerit iustum est. Putabamus iniustum esse nescio quid: ex hoc quia fecit deus, crede iustum esse. (22.) ‚Ergo‘ inquis ‚si quis hominem occidat innocentem, iuste facit an inique?‘ Inique sane. ‚Quare hoc permittit deus?‘ Vide prius ne illud debeas: Frange esurienti panem tuum et egenum sine tecto induc in domum tuam; si videris nudum vesti. Haec enim iustitia tua est, hoc enim tibi praecepit dominus: Lavamini, mundi estote, auferte nequitias a cordibus vestris atque a conspectu oculorum meorum; dis-

26 quoniam…vitae2] Ps. 35,10 27 Rom. 9,14 33sq. Sir. 3,22 22,2–4 Is. 58,7 4–6 Is. 1,16–18 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15

δ: A G ε: N

24 iustitie O9 ‖ 25 transcendo G; transcendere P15 | vide] vade D F3 Ca (pc.) lo ma | illuc β γ δ Bn1 ζ am lo ma; illum P2 O9; illuc illum N | ibi] ubi C (ac.) S | invenies sl. A; invenis M S ‖ 26 te sl. V1 27 quod iustum et om. P15 | et] est V1; est et F am lo ma | quod2 om. A (ac.) | iniustum] iustum P2 Bn1 28 manet C (ac.) Ca | iustitiam O9; iustitiae V1 α | ex] haec C (et in pc.) ‖ 29 desipias] sapias α; desipis am | ibi] tibi S ‖ 30 ubi] ibi M α S ‖ 31 latere tr. post potest am | te1 om. P2 O9 δ; non add. F4 | latet te] latente V1 | te2 om. M ‖ 32 qui] quis β | est dei tr. G ‖ 32sq. misericordiam P2; misericordiae F3 33 te ne2] tenes K (ir.) | tibi praecepit V1 α S T (cf. l. 34; 22,4); tibi praecipit M; praecepit tibi tr. O9 γ δ ε ζ am lo ma; praecipit tibi P2 β ‖ 34 tibi om. P26 δ ε; tr. post praecepit β | praecipit S P15 | ista] haec α 35 misericordiam P2 | nolite Ca | inimicum] qui cupit sed add. α ‖ 36 accepit am ‖ 37 time eum tr. α | tantum] totum δ | et1] qui add. Ca (pc.) lo ma | facit2] fecit M S (ac.) | et2 om. δ ‖ 38 putamus P26 S N; putavimus α | quid] et add. δ ε ζ am lo 22,1 inquis] iniquis M (pc.) F O9 A (ac.) | occidit β δ ε ζ; occiderit P15 | iuste] iniuste δ ‖ 3 esurientem K S (ac.); esuriente V1 (ac.) S (pc.) | tuam M | et om. lo | tecto sine et egenum tr. P15 | egenos P2 O9 β; eginos V1; vagosque add. P26 (cf. Vulg. egenos vagosque) | tectu K C (ac.) ‖ 4 vesti] eum add. T am lo ma (iuxta Vulg.); veste V1 (ac.) | haec] hoc S (pc.) | tua om. P2 O9 β δ ε am lo | hoc] haec F4 F3 δ ε ζ lo | tibi om. M ζ; tr. post praecepit P2 O9 β (praecipit ac. P26) | deus O9 δ Rm12 ‖ 5 nequitias] vestras add. M (cf. Vet. Lat. 12,1, p. 69 ad loc. c. app.) | a1] in V1 | conspecto V1

25

30 mi 745 cc 790

35

5

72 | S. Augustini

cite bonum facere, iudicate pupillo et viduae; et venite disputemus, dicit dominus. Disputare vis, antequam facias unde dignus sis disputare quare hoc permisit deus? Consilium dei tibi dicere homo non possum; illud tamen dico quia et inique fecit homo qui occidit innocentem et non fieret nisi permitteret deus, et quamvis ille 10 inique fecerit, non tamen hoc inique permiserit deus. Lateat causa in isto nescio quo de quo moveris, cuius innocentia te permovet. Possem enim tibi cito respondere: ‚Non occideretur nisi nocens esset; sed tu eum innocentem putas‘, possem tibi hoc cito dicere. Non enim tu scrutareris cor eius, discuteres facta eius, examinares cogitationes eius, ut posses mihi dicere: ‚Iniuste occisus est.‘ Possem ergo facile respon15 dere; sed opponitur mihi quidam iustus, sine controversia iustus, sine dubitatione iustus qui non habet peccatum, occisus a peccatoribus, traditus a peccatore: ipse Christus dominus, de quo non possumus dicere quod habuit aliquam iniquitatem, qui ea quae non rapuit exsolvebat, obicitur mihi: et quid dicam? ‚De Christo tecum ago‘ inquis. Et ego tecum. De illo proponis quaestionem, de illo solvo quaestionem. 20 Ibi enim consilium dei novimus quod non nisi ipso revelante nossemus, ut cum tu inveneris consilium dei qui permisit innocentem filium occidi ab iniustis, et tale consilium quale tibi placeat, quale tibi, si iustus es, displicere non possit, credas quia et in aliis consilio id agat deus, sed latet te. Eia fratres, opus erat sanguine iusti ad de16 non…peccatum] cf. 1 Petr. 2,22; 1 Io. 3,5 | traditus…peccatore] cf. Io. 19,11 23 sanguine iusti] cf. Mt. 27,24 23sq. ad…peccatorum] cf. Col. 2,14

18 Ps. 68,5

e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

δ: A G ε: N

β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15

6 bonum] bene P2 O9 β C S (pc.; iuxta Vulg.) | pupillo ir. D; pupillum V1; populo C (ac.) | et viduae] et viduam V1; iustificate viduam α (et praem. F4); cf. e.g. serm. Dolb. 2,11 (cf. Vet. Lat. 12/1, p. 73 ad loc. c. app.) | venite] et add. am lo ma (cf. Vulg. venite et arguite me) ‖ 7 disputare vis] cur ergo disputas ζ | dignum V1 | sis] es α Bn1 (pc.) | permiserit ζ ‖ 8 consili V1 | dei om. P15 | tibi om. V1 C (uv.); tr. post dicere M S | o homo C (ac.) am lo ma | non possum homo tr. V1 α | et om. α ‖ 9 occidet V1 | permiserit am ‖ 10 non om. S δ | inique2] iniquum G (ir.) | *permisit α P26 γ P15 am ma | latet M | causam G 10sq. quo de quo moveris] quo te commoveris P26 δ ε; quod commoveris P2 O9; quo in quo tu commoveris ζ ‖ 11 moveris] permoveris S (pc.) | te om. O9 F3 | promovet P2 O9 P26 Ca δ ε am; permovit V1 possum O9 β ‖ 12 nocens] innocens M O9 K P15 A | possum O9 β; possim V1 ‖ 13 enim] eum α | scruteris P2; scrutaris V1 | cor] renis (renes pc.) et cor V1 | examinaris M V1 ‖ 14 possis α (possim F) γ (pc. C) S δ ε am ma | est] es P15 | possim γ (ac. C); possum O9 β | ergo ir. G; enim O9; haec add. sl. C 15 quiddam δ ε ζ am ‖ 16 habebat D F3 P15 am ma ‖ 17 dominus Christus tr. P15 Bn1 | dominus] noster add. β δ Bn1 ζ am lo | aliqua K Rm12 ‖ 18 qui] quia M V1 α γ P15 lo ma | ea om. V1 | quae] qui V1 K ε | exsolvit α; exsolvebam K (cf. Ps. 68,5) | obicietur β C (pc.) Ca S δ Bn1 ζ; obicit N | dicam … tecum distinxi; cf. c. Fel. 2,16 de ista parte tecum ago; c. Iulian. op. imperf. 6,26 de miseriis tecum ago, quas … in paradiso locare conaris; sic distinxit cc: dicam de Christo? Tecum ago | de Christo om. P15 19 ago] ego V1 P26 P15 | inquis] iniquis O9 S | de2 … quaestionem2 om. P2 O9 ‖ 20 novimus] ponimus δ (ac. A) am | non … nossemus] i.e. nisi ipse revelaret non nossemus | nisi] in add. P2 O9 | ut] et P2 | tu om. α G; tr. ante cum S ‖ 21 qui] quo V1 α γ ma; quod P15 | filium innocentem tr. Rm12; filium innocentem filium O9 ‖ 22 placeat] et add. γ P15 am lo ma | si om. P2 | possis P15 ‖ 23 concilio V1 | lateat P15 | sanguinem V1 α

in psalm. LXI,22 | 73

lendum chirographum peccatorum, opus erat exemplo patientiae, exemplo humilitatis, opus erat signo crucis ad diabolum et eius angelos debellandos: opus nobis erat passione domini nostri; nam passione domini redemptus est orbis. Quanta bona egit passio domini! Et tamen passio iusti huius non esset nisi dominum iniqui occidissent. Quid ergo? bonum hoc quod nobis praestitum est de dominica passione imputandum est iniquis interfectoribus Christi? Absit! Illi voluerunt, deus permisit. Illi nocentes essent etsi tantummodo voluissent, deus autem non permisisset. Voluerunt occidere; pone quia non potuerunt: iniqui essent, homicidae essent; quis dubitaret? Dominus enim interrogat iustum et impium, et In cogitationibus impii interrogatio erit. Discutit deus quid quisque voluerit, non quid potuerit. Ergo si voluissent et non occidissent, iniqui illi remanerent, tibi Christi passio non praestaretur. Voluit ergo facere impius ut damnaretur, permissus est ut tibi praestaretur: quod voluit imputatur iniquitati impii, quod permissus est imputatur potestati dei. Ille ergo inique voluit, deus iuste permisit. Itaque, fratres mei, et Iudas malignus traditor Christi et persecutores Christi maligni omnes, impii omnes, iniqui omnes, damnandi omnes; et tamen pater proprio filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum. Dispone si potes, distingue si potes: redde deo vota tua quae distinxerunt labia tua. Vide quid ibi fecerit iniquus, quid iustus! Ille voluit, ille permisit; ille iniuste voluit, ille iuste permisit. Voluntas iniusta damnetur, permissio iusta glorificetur. Quid enim mali accidit Christo, quia mortuus est Christus? Et illi mali sunt qui male facere voluerunt, et nihil mali passus est cui fecerunt. Occisa est caro mortalis interficiens mortem

32 Ps. 10,6 | Sap. 1,9 39 Rom. 8,32 40 redde…tua2] cf. Ps. 65,13 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15

δ: A G ε: N

24 exemplo1] exemplum α P2 O9 | exemplo patientiae om. P2 O9; patientiae exemplo tr. P15 | exemplo2] exemplum α ‖ 25 signum V1 | debellandos om. α ‖ 26 passione1] passio V1 | domini1] Christi P15 nostri] Iesu Christi add. α | passione2] passionem V1 | redemptos (redimptos) V1 (ac.) K C (ac.) 27 huius iusti tr. P15 am lo ma | esse P2 | dominum om. O9 P15; tr. post iniqui ζ | iniqui] inique α; inquit M S ‖ 27sq. occident A; occiderent G ‖ 28 hoc] est γ (eras. C) | est (et ac. C) praestitum tr. γ am passionem V1 ‖ 28sq. imputatum M V1 ‖ 29 iniquis] inquis V1 P2 | permisit] ut add. O9; misit K C (ac.) | illi2] ille K C (ac.) ‖ 30 innocentes Bn1 | esset V1 | *etiamsi α γ P15 lo ma | tantummodum K C (ac.) | voluisset V1 | deus autem ir. S; si deus autem α P15 δ; si autem deus V1; etsi deus M lo | permisisset] nisi iustum esset add. β γ P15 δ ε ζ am lo ma; non hoc perfecissent add. F4; permisissent K | voluerunt] quia praem. M S ‖ 31 pone] paene Ca δ (pc. A) Bn1 | homicida V1 | dubitarent P15 ‖ 32 enim om. ζ; autem α δ ‖ 33 poterit A (ac.) | voluissent] et non potuissent add. β γ P15 δ ε ζ am lo ma 34 ille C (ac.) ‖ 35 permissum α P2 S (pc.) Rm12 ‖ 36 iniquitate K; iniquitatem δ | permissum α δ ζ lo | potestate K C (ac.) ‖ 37 traditur K C (ac.) ‖ 38 omnes1] homines M O9 | omnes2 … omnes4] homines … homines … homines O9 P26 | damnati Ca | et om. lo ‖ 39 pater om. P15 | filio] suo add. lo ma (iuxta Vulg.) | eum] cf. e.g. in psalm. 60,4,11 (CSEL 94/1, p. 414); illum am ma (iuxta Vulg.) 40 deo] dona A (ac.) | tua2] mea δ (cf. Ps. 65,13) | quid] quod α ‖ 41 ibi] tibi am lo | iniquus] inimicus δ ε ζ | ille2] iste lo ma | ille4] iste ma ‖ 42 damnatur K | mali ir. A; mala P2 ‖ 43 accedit V1 K | mortuos V1 | qui] quia γ | male] mala O9 β | male … voluerunt] fecerunt male α

cc 791 25

mi 746 30

35

40

74 | S. Augustini 45 morte, praebens patientiae documentum, praemittens resurrectionis exemplum.

Quanta bona facta sunt iusti de malo iniusti! Hoc est magnum dei 〈***〉, quia et bonum quod facis ipse tibi dedit et de malo tuo ipse bene facit. Noli ergo mirari: permittit deus, et iudicio permittit, mensura numero pondere permittit. Apud illum non est iniquitas. Tu tantum ad eum pertine, in ipso spem pone, ipse sit adiutor tuus, 50 salutare tuum; in illo sit locus munitus, turris fortitudinis; refugium tuum ipse sit, et non te sinit temptari supra quam potes ferre, sed faciet cum temptatione etiam exitum, ut possis sustinere; ut quod te sinit pati temptationem, potestas eius sit, quod non sinit ultra in te fieri quam potes ferre, misericordia eius sit. quoniam potestas dei est, et tibi domine misericordia, quia tu reddes unicuique secun55 dum opera eius. cc 792

Et post tractatum, cum mathematicus in populo monstraretur: (23.) Illa ecclesiae sitis etiam istum, quem videtis, bibere vult. Simul etiam ut noveritis quam multi in commixtione Christianorum ore suo benedicant et corde suo maledicant, iste ex Christiano et ex fideli paenitens redit et territus potestate domini convertitur ad misericordiam domini. Seductus enim ab inimico, cum esset fidelis,

48 mensura…pondere] cf. Sap. 11,21 48sq. apud…iniquitas] cf. Rom. 9,14 49 in…pone] cf. Ps. 72,28 | ipse…tuus] cf. Ps. 61,9 50 salutare tuum] cf. Ps. 61,2 | locus munitus] cf. Ps. 70,3 | turris fortitudinis] cf. Ps. 60,4 | refugium tuum] cf. Ps. 9,10 51sq. non…sustinere] cf. 1 Cor. 10,13 23,2sq. ore…maledicant] cf. Ps. 61,5 e1 (excerpta) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C C1 (deest) Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 22,53 quoniam inc. e1 ‖ 55 eius des. e1 ‖ 56 et des. V1 α P2 O9 P26 K textum l. 22,56 et cap. 23 praebent M β: D F3 γ: C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) ma cc am lo 45 morte om. O9 β; tr. ante mortem V1; mortem P2 | patientia C Ca ‖ 46 iusti] iustis V1 (pc.) O9 | dei] lacunam notavi; supplendum e.g. donum vel beneficium ‖ 47 ipse1] ipsi K C (ac.) | ipse2] ipso lo | fecit A (ac.) ‖ 48 iudicio] iusto add. sl. V1 | permittit2 iter. S; permittet add. δ (ac. A); et add. Ca; permittit et add. ε ζ am lo ma | permittit2 … permittit3 om. V1 | numero] num ergo Ca | pondere] ponderare A ε; pondere et G ‖ 50 illo] ipso α | sit2] est δ ε am lo ‖ 51 te om. F G | sinet C (pc.) δ ma (cf. Vulg. 1 Cor. 10,13 patietur) | temptare δ ε | super K Bn1 | quam] aquam K | cum temptatione] contemptatione C (ac.) Ca ‖ 52 exitum om. O9 | possitis M S ‖ 53 in te fieri ultra tr. G | misericordiam V1 | eius om. P26 Rm12 ‖ 54 est] cf. Ψα; om. P2 O9 β ε (iuxta Vulg.) | quia] qui P26 | tu om. e1 M F3 | reddis V1 O9 55 eius] cf. Ψα; sua e1 (iuxta Vulg.); sua eius F4; conversi ad dominum add. M Ca (sl.) S δ; conversi ad deum add. P15 ‖ 56 et om. am | tractatum] de psalmo add. lo ma | populi S P15 | monstraretur] de psalmo LXI add. M C S P15 δ ε; de psalmo LXII add. Ca; de eo idem ipse intulit add. lo ma; Augustinus episcopus dixit add. ζ 23,2 quam] quia M | benedicebant C Ca ε ζ (cf. Ps. 61,5) | et] in add. ma; cf. Primmer, Augustinus, 258 ‖ 3 maledicebant N ζ (cf. Ps. 61,5) | et ex fideli om. D | ex2 om. am lo ma | fideli] lacunam huic loco subesse suspicatus est Primmer, Augustinus, 259; addendum voluit 〈factus est impius. Nunc ex sacrilego et infideli〉 | potestatem S ‖ 4 fideles M

in psalm. LXI,22 – 23 | 75

diu mathematicus fuit, seductus seducens, deceptus decipiens illexit, fefellit, multa mendacia locutus est contra deum, qui potestatem dedit hominibus faciendi quod bonum est et non faciendi quod malum est: iste dicebat quia adulterium non voluntas propria faciebat sed Venus, et homicidium non faciebat voluntas propria sed Mars, et iustum non faciebat deus sed Iovis, et talia mala sacrilega non parva. Quam multis eum putatis Christianis nummos abstulisse! quam multi ab illo emerunt mendacium, quibus dicebamus: Filii hominum, quousque graves corde? Utquid diligitis vanitatem et quaeritis mendacium? Modo – sicut de illo credendum est – horruit mendacium et multorum hominum illector se aliquando a diabolo sensit illectum. Convertitur ad deum paenitens: putamus, fratres, de magno timore cordis accidisse! Quid enim dicturi sumus? Numquid si ex pagano converteretur mathematicus, magnum quidem esset gaudium? Sed tamen posset videri, quia sic conversus est, clericatum quaerere in ecclesia. Paenitens est: non quaerit nisi solam misericordiam. Commendandus ergo est et oculis et cordibus vestris. Eum quem videtis cordibus amate, oculis custodite. Videte illum, scitote illum, et quacumque transierit fratribus ceteris qui modo hic non sunt ostendite illum. Et ista diligentia misericordia est: ne ille seductor retrahat cor et oppugnet, custodite vos. Non vos lateat conversatio eius, via eius, ut testimonio vestro nobis confirmetur vere illum ad deum esse conversum. Non enim silebit fama de vita eius, quando sic vobis et videndus et miserandus offertur. Nostis – in Actibus apostolorum scriptum est – quia multi periergi, id est talium artium homines et doctrinarum nefariarum sectatores, omnes codices suos ad apos-

11sq. Ps. 4,3 24–27 multi…conscribere] cf. Act. 19,19 M β: D F3 γ: C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc desunt: e1 V1 s3 α: F F4 P2 O9 P26 K C1 5 diu mathematicus fuit om. C Ca ε ζ | illexit] intellexit C Ca P15 ε Rm12; inlesit M ‖ 6 dedit hominibus potestatem tr. am lo ma; cf. Primmer, Augustinus, 258 ‖ 7 adulterum M ‖ 7sq. faciebat voluntas propria tr. am lo ma ‖ 9 Iovis nominativus, cf. e.g. cons. evang. 1,30; civ. 7,14 | talia] alia C Ca δ N (ac.) ζ am lo ma | mala] multa δ am lo ma | sacrilegia ζ ‖ 10 putatis eum tr. ζ ‖ 11 quousque] cf. 15,4; usque quo δ am lo ma | diligis am ‖ 13 illector] illectorem β ma; intellegitur C Ca S P15 A ε T; intellectu Rm12; interitum G am lo | se] fuisse ζ | a diabolo aliquando tr. β C (pc.) Ca ε; a diabolo quod aliquando ζ | sensit] et quod add. ζ | illectum] intellectum A (ac.) ζ ‖ 14 convertitum δ N; convertit ζ; vertitur F3 timoris C (ac.); timere P15 | accedisse M S δ ‖ 15 numquid] namque β G (pc.) am ma; nam C (pc.) 16 esset] est Ca | sic] si β ζ ma | conversis am | est] esset β C T ma ‖ 17 quaereret β C (pc.) Ca ζ ma 18 est ergo tr. am lo ma | et1] ut ε ‖ 19 illum2 om. C Ca | quacumque] illum add. C (ac.) Ca S; ille add. β C (pc.) P15 δ (pc A) Bn1 ζ am lo ma ‖ 20 ne] ergo add. ζ ‖ 21 retrahat] redeat ad M Ca (pc.) S P15 N (pc.) ‖ 22 deum] dominum lo ma ‖ 23 silebat ε | et1 om. am ‖ 24 scriptum est] scriptum esse C G (esse ir.) ζ; esse scriptum am lo ma; scriptum β | multis C (exp.) Ca δ ε | periergi M S (ir.) P15; cf. Act. 19,19 τῶν τὰ περίεργα πραξάντων; civ. 10,16 respondeant theurgi vel potius periurgi, hoc enim sunt omnes illae artes vocabulo digniores; ThlL X, 1472,65sqq.; Primmer, Augustinus, 261sq.; perierit C (ac.) Ca δ (ac. G) ε (pseudodoctores pc. N); perierint D F3 G (pc.) am; perierunt Rm12; perditi β T am ma | id est om. Rm12 am; exp. C | alium S; aliarum P15 ‖ 25 homines om. C Ca | nefariarum] nefariariarum C (ac.) Ca | sectatores] si add. C (ac.) Ca δ N; sed add. β Rm12

5 mi 747

10

15

20

25

76 | S. Augustini tolos adtulerunt, et incensi sunt libri tam multi, ut pertineret ad scriptorem aestimationem eorum facere et summam pretii conscribere – hoc utique propter gloriam dei, ne tales etiam perditi desperarentur ab illo qui novit quaerere quod perierat. Perierat ergo iste; nunc quaesitus inventus adductus est, portat secum codices incendendos cc 793 per quos fuerat incendendus, ut illis in ignem missis ipse transeat ad refrigerium. Sciatis tamen eum, fratres, olim pulsare ad ecclesiam, ante pascha; ante pascha enim coepit petere de ecclesia Christi medicinam. Sed quia talis ars est in qua exercitatus erat, quae suspecta esset de mendacio atque fallacia, dilatus est ne temptaret, et aliquando tamen admissus est, ne periculosius temptaretur. Orate pro illo per 35 Christum! prorsus hodiernam precem pro illo fundite domino deo nostro! Scimus enim et certi sumus quia oratio vestra delet omnes impietates eius. Dominus vobiscum. 28 quaerere quod perierat] cf. Lc. 19,10 28sq. perierat2 …inventus] cf. Lc. 15,32.4–6 M β: D F3 γ: C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc desunt: e1 V1 s3 α: F F4 P2 O9 P26 K C1 26 ut] non add. P15 | pertinerent C (ac.) | pertineret ad scriptorem] i.e. sciptor (actuum) operae pretium putaret ‖ 28 etiam om. ζ | novit] venit ζ ‖ 30 in refrigerium transeat am lo ma ‖ 31 eum tamen tr. T am lo ma | ecclesias C (pc.) | ante pascha1 om. S T ‖ 31sq. ante1 … ecclesia om. C Ca P15 δ ε Rm12 am ‖ 31sq. ante2 … ecclesia exp. S ‖ 32 talis … qua exp. C | est ars tr. ζ lo ma; est C Ca δ ε am 32sq. exercitus M C (pc.) Ca S P15 ε Rm12 am ‖ 33 erat] est M | quae … de exp. C | suspecta] supra C Ca δ Bn1 Rm12 am | esset] se praem. G (pc.) am; et add. δ am ‖ 34 amissus C (ac.) Ca δ ε; ammissum P15 35 pro illo om. am | sciemus S ‖ 36 simus Ca

IN PSALMUM LXII

There are no clear indications when and where Enarratio in Psalmum 62 was preached. Perhaps the mention of rudes at the very beginning (1,1) implies that the sermon was preached during Lent, when the presence of a large number of catechumens could be expected. The Gospel reading was taken from Io. 10; it included Io. 10,30 (see 11,6sq.), but the exact beginning and end of the pericope are unclear. AL 2, 816; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 458sq.; Zarb, Chronologia, 183sq. 230–232; Rondet, Essais (1970), 186sq.

Reconstruction of the Psalm Text: In 3, Augustine differs from all known Psalm versions: potentiam (for usual virtutem). Perhaps this is due to a confusion with Ps. 144,11sq.: gloriam regni tui dicent, et potentiam tuam loquentur, ut notam faciant filiis hominum potentiam tuam et gloriam magnificentiae regni tui. However, the words potentiam and virtutem are interchangeable as translation of δύναμιν. 1 Psalmus ipsi David, cum esset in deserto Idumeae. 2 Deus, deus meus, ad te de luce vigilo. Sitivit tibi anima mea, quam multipliciter tibi et caro mea 3 in terra deserta et sine via et sine aqua. Sic in sancto apparui tibi, ut viderem potentiam tuam et gloriam tuam. 4 Quoniam melior est misericordia tua super vitas, labia mea laudabunt te. 5 Sic benedicam te in vita mea et in nomine tuo levabo manus meas. 6 Tamquam adipe et pinguedine repleatur anima mea, et labia exsultationis laudabunt nomen tuum. 7 Si memoratus sum tui super stratum meum, et in diluculis meditabar in te, 8 quia factus es adiutor meus et in velamento pennarum tuarum exsultabo. 9 Adglutinata est anima mea post te, me suscepit dextera tua. 2 tibi1] σοι LXX; in te Ψα Vulg. ‖ 3 terra deserta] invia Ψα Vulg. | potentiam] virtutem Ψα Vulg. 6 adipem et pinguedinem Ψα ‖ 7 in strato meo 15,6sq. ‖ 8 velamento pennarum tuarum] belamentorum tuorum Ψα; velamento alarum tuarum Vulg. ‖ 9 adglutinata est] adhaesit Ψα Vulg.

78 | S. Augustini

10 Ipsi vero in vanum quaesierunt animam meam, introibunt in inferiora terrae, 11 tradentur in manus gladii, partes vulpium erunt. 12 Rex vero laetabitur in deo, laudabitur omnis qui iurat in ipso, quoniam oppilatum est os loquentium iniqua. 10 inferiora 18,12.13 Ψα Vulg.; ima 18,27 ‖

12 deo] domino Ψα (ac.), v. quae adnotavimus ad 20,6

(1.) Propter eos qui forte rudes sunt adhuc ad nomen Christi – quia undique colligit qui pro omnibus dedit sanguinem suum – dicendum est paucis, quod et illi libenter audiant qui noverunt et discant qui non noverunt. Psalmi isti quos cantamus, antequam dominus noster Iesus Christus natus esset ex virgine Maria spiritu dei dictante dicti et conscripti sunt. Fuit enim David rex in Iudaeorum gente, quae gens una colebat unum deum, qui fecit caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt, sive quae videntur sive quae non videntur. Ceterae autem gentes aut idola colebant quae manibus suis fecerant aut creaturam dei, non ipsum creatorem, id est aut solem aut lunam aut stellas aut mare aut montes aut arbores. Haec enim omnia deus fecit, et laudari se vult in illis, non illa coli pro se. Ergo in ipsa gente Iudaeorum David rex fuit, de cuius semine natus est dominus noster Iesus Christus ex Maria virgine, quia de illo ducebat genus virgo Maria quae peperit Christum; et dicti sunt isti psalmi et prophetabatur in eis Christus venturus post multos annos, et dicebatur ab illis prophetis, qui fuerunt antequam dominus noster Iesus Christus de Maria virgine nasceretur, quidquid futurum erat temporibus nostris, quod modo legimus et videmus et multum gaudemus, quia spes nostra praedicta est a sanctis qui illud quod non videbant impletum, in spiritu futurum videbant. Et nos modo legimus et audimus a lectoribus: disputamus illa et quomodo sunt in scripturis, sic ea videmus impleri per totum orbem terrarum. Quis inde non gaudeat? Quis non et ea quae nondum venerunt ventura speret propter illa quae iam tanta impleta sunt? Modo enim, fratres, videtis quia totus mundus, tota terra, omnes gentes, omnes regiones currunt ad nomen Christi et credunt in Christum. Certe videtis hoc quomodo ubique evertantur

1,6 Ps. 145,6; Act. 14,14 6sq. qui…videntur2] cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum factorem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium 7sq. idola…fecerant] cf. e.g. Dan. 14,4 8sq. solem…fecit] cf. Ps. 148,3sq.9 10sq. David…Christus] cf. Rom. 1,3; cons. evang. 2,4 cum evidenter dicat apostolus Paulus ex semine David secundum carnem Christum, ipsam quoque Mariam de stirpe David aliquam consanguinitatem duxisse dubitare utique non debemus e1 (inc. 2,1) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 am lo ma cc

δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.)

1,1 forte qui tr. C (pc.) Ca δ ε ζ | forte] adhuc add. M S P15 | ad om. δ | collegit K C (ac.) am ‖ 2 qui] quia S P15 δ | et om. α ‖ 3 audiant sl. C Ca | noverunt1] noverint V1 | discant] illi add. α | non om. F3 C (ac.) iste G | cantavimus M F3 S P15 ‖ 4 nasceretur C (pc.) Ca ε ζ | dictate lo ‖ 5 in] ex α | gentem V1 5sq. colebant K ‖ 6 deum unum tr. am lo ma | dominum V1 | eis iuxta Augustini usum constantem (e.g. in psalm. 145,12); ipsis M γ S P15 δ am lo ma; ipsi P2 O9 ‖ 7 cetera Ca ‖ 8 fecerunt V1 α P2 O9 aut3] et α ‖ 9 omnia enim tr. M S P15 δ ‖ 10 laudare F4 K ‖ 11 Iesus om. V1 ‖ 13 prophetabatur sensu passivo; prophetabantur P15 | Christus in eis tr. δ ε ζ | in … dicebatur om. P15 | venturus … et mg. S | annus K ‖ 14 fuerant O9 | virgine *om. M V1 P2 O9 γ S P15 (cf. 2,2; sed cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum incarnatus est de spiritu sancto ex Maria virgine) ‖ 15 facturum P2 O9 | quomodo Ca δ ‖ 16 multo lo | praedicata O9 ε ζ | quod addidi, cf. Müller, WSt 102, p. 165sq. ‖ 17 impletum] 18 illa] de praem. α | vidimus K | implere γ sed add. ζ lo ma | audivimus Ca G am | a om. V1 ‖ 19 gaudeant O9 | et om. P15 | necdum P2 O9 β ‖ 20 speret] et add. O9 | propter] prophetari V1 α tantum δ ε ζ | etenim β ‖ 22 credent Ca | vertantur P2 O9 P26

mi 864 cc 793

5 mi 865

10

15

20 cc 794

80 | S. Augustini

25

30

mi 866

5

10

vanitates paganorum; videtis hoc, manifestum est vobis. Numquid et hoc de libro vobis legimus et non ante oculos vestros fit? Hoc ergo totum quod videtis ante oculos vestros fieri scriptum est ante immensa volumina annorum per istos quos modo legimus, quando iam ista impleri videmus. Sed quoniam scripta sunt et illa quae nondum venerunt, id est quia dominus noster Iesus Christus venturus est ut iudicet, qui primo venit ut iudicaretur – venit enim primo humilis, postea venturus est excelsus, venit ut ostenderet exemplum patientiae, postea venturus est ut pro meritis iudicet omnes sive bonos sive malos –, quia ergo nondum venit hoc quod speramus, venturum Christum iudicem vivorum et mortuorum, debemus illud credere. Modicum quod restat venturum esse credamus, quando iam videmus tanta quae tunc futura erant modo compleri. Stultus est enim qui non vult credere pauca quae restant, cum videat tam multa impleta esse, quae tunc non erant quando praedicebantur. (2.) Psalmus ergo iste domini nostri Iesu Christi dicitur ex persona et capitis et membrorum. Ille enim unus qui natus est de Maria et passus est et sepultus est et resurrexit et adscendit in caelum et modo ad dexteram patris sedet et interpellat pro nobis, caput nostrum est. Si ille caput est, nos membra sumus: tota ecclesia eius quae ubique diffusa est corpus ipsius est, cuius est ipse caput. Non solum autem fideles qui modo sunt, sed et qui fuerunt ante nos et qui post nos futuri sunt usque in finem saeculi omnes ad corpus eius pertinent, cuius corporis ipse caput est qui adscendit in caelum. Quia ergo iam novimus caput et corpus – ille est caput, nos corpus –, quando audimus voces ipsius, et ex capite debemus audire et ex corpore, quia quidquid passus est, in illo et nos passi sumus, quia et nos quod patimur, in nobis et ipse patitur. Quomodo si aliquid patiatur caput, numquid potest dicere

31 iudicem…mortuorum] cf. Apoc. 10,42 2,3sq. adscendit…nobis] cf. Rom. 8,34 4sq. si…caput] cf. Col. 1,18; Eph. 1,22sq.; 5,23 6 qui1 …sunt2] cf. Hom. Il. α 70 τά τ᾽ ἐόντα τά τ᾽ ἐσσόμενα πρό τ᾽ ἐόντα; lat. e.g. Verg. georg. 4,393; Plaut. Pers. 778; Bacch. 1083 e1 (inc. 2,1) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 2,1 psalmus inc. e1 ‖ 2 membrorum des. e1 ‖ 4 ille inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 5 caput des. e1 ‖ 9 quando inc. e1 23 vanitatis V1 ‖ 24 legimus vobis tr. V1 α ‖ 25 quos om. P2 O9 ‖ 26 implere V1 | et] de M S P15 illa] alia ζ lo ‖ 27 Iesus rex Christus P15; Iesus Christus rex Christus δ ε | quia α ‖ 28 enim] ergo M est] et add. P15 ‖ 29 exemplum ostenderit V1 ‖ 30 bonus K C (ac.) | ergo om. α ‖ 30sq. venturum] esse add. α ‖ 31 mortuorum et vivorum tr. α ‖ 32 venturum] verum ζ ‖ 32sq. futura erant] fuerant δ ‖ 33 enim est tr. P26 ζ; est est enim D F3 | restat V1 | cum om. S ‖ 34 praedicabantur V1 O9 P15 δ ε ζ 2,1 ergo om. e1 | dicitur ex persona domini nostri Iesu Christi tr. am lo ma | et1 om. α ζ; sui e1 ‖ 2 est1 om. O9 ‖ 3 et2] qui add. ζ | sedet ad dexteram patris tr. α | patris om. S | et3 om. M V1 S P15 | interpellit am ‖ 4 si om. S P15 δ; sed α | ille] enim add. e1 | est2 *om. e1 M P2 O9 β S P15 | tota] et M ‖ 5 qui O9 cuius est ipse] cui ipse est α | est3] et C Ca ‖ 6 qui3 om. α ‖ 7 est caput tr. β ‖ 9 audivimus e1 M F δ voces cf. serm. 17,1.3; vocem P15 am lo ma | et1 om. e1 | ex2 om. S P15 δ ‖ 10 passus est] passi sumus S | est] ille add. β | quod] quicquid e1 ‖ 11 patiatur] patitur S P15 δ ‖ 11sq. manus dicere tr. β

in psalm. LXII,1 – 3 | 81

manus quia non patitur? aut si aliquid patitur manus, numquid potest caput dicere quia non patitur? Quando aliquid patitur membrum nostrum, omnia membra currunt ut subveniant membro quod patitur. Sic ergo ille cum passus est, nos in illo passi sumus. Et ille iam adscendit in caelum et sedet ad dexteram patris: quidquid patitur ecclesia ipsius in tribulationibus huius saeculi, in temptationibus, in necessitatibus, in angustiis – quia sic illam oportet erudiri, ut igne tamquam aurum purgetur –, ipse patitur. Probamus quia nos in illo passi sumus dicente apostolo: Si autem mortui estis cum Christo, quid adhuc velut viventes de hoc mundo decernitis? Item dicit: Quia vetus homo noster simul crucifixus est cum illo, ut evacuaretur corpus peccati. Si ergo in illo mortui sumus, in illo etiam resurreximus. Dixit enim ipse apostolus: Si autem resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt sapite, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera dei sedens. Si ergo in illo mortui sumus et in illo resurreximus, et ipse in nobis moritur et in nobis resurgit – ipsa est enim unitas capitis et corporis –, non immerito vox ipsius etiam nostra est, et vox nostra etiam ipsius est. Audiamus ergo psalmum et in eo Christum loquentem intellegamus. (3.) Titulum v. 1 habet iste: psalmus ipsi david, cum esset in deserto idumaeae. Per Idumaeae nomen intellegitur saeculum istud. Idumaea enim gens erat quaedam errantium hominum, ubi idola colebantur. Non in bono ponitur Idumaea ista! Si non in bono ponitur, intellegendum est istam vitam, ubi patimur tantos labores et ubi tantis necessitatibus subditi sumus, Idumaeae nomine significari. Et hic est desertum ubi

15 adscendit…patris] cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum 6,4 18sq. Col. 2,20 20sq. Rom. 6,6 22sq. Col. 3,2sq.

16sq. in1 …angustiis] cf. 2 Cor.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15 sumus des. e1 | quidquid inc. e1 ‖ 16 saeculi des. e1 ‖ 18 ipse inc. e1 patitur des. e1 ‖ 24 ipsa inc. e1 12sq. aut … patitur1 mg. D G ‖ 12 patitur aliquid tr. A | patitur2] *patiatur e1 | potes V1 | dicere caput tr. α δ ‖ 13 quod δ | patitur1] aut si aliquid patitur pes, numquid potest caput dicere quia non patitur? add. lo ma | nostrum] unum P26; unum nostrum lo ma ‖ 14 sic respicit ad l. 11 quomodo; si V1 O9 β S P15 δ ε ζ ma | cum passus] compassus α P15; qui passus V1 | in om. M V1 P15 ‖ 15 compassi F ascindet V1 | et om. O9 ‖ 16sq. angustiis in necessitatibus tr. α ‖ 17 ignem V1 S A N ‖ 17sq. purgentur K ‖ 18 probamus] hoc add. lo ma ‖ 19 mortuus est M | essetis P2 | quia δ; qui O9 | velut om. P2 O9; veluti α | discernitis C Ca ‖ 20 crucifixus est om. γ | ille K; eo α | evacuetur V1 F4 P2 β ‖ 21 sumus mortui tr. β ‖ 21‒24 dixit … resurreximus om. F ‖ 22 quae1 … sapite om. F4 | sursum sunt1] sursum N; sunt sur O9 Bn1 ‖ 23 in dextera] ad dexteram M; in dexteram K A; in gloria D F3 | sedes G (ac.) | in illo1 om. C (ac.) δ ‖ 24 et1 om. ζ | nobis2] eis P15 | resurget C Ca; resurgat Bn1; resurrexit P2 *ipse α C Ca δ ε ζ am ma | enim est tr. G ‖ 24sq. corporis et capitis nostri merito α ‖ 25 et2 om. e1 vox2 om. S P15 | etiam2 om. δ ζ am; et ε ‖ 27 loquentem om. S P15 3,2 ipsius M O9 γ S P15 δ ‖ 3 istum M V1 α ‖ 5 intellegenda est ista vita e1 (sl.) ‖ 6 nomini e1 (ac.); nomen δ | significare K; posse significari α | hic] sic lo; hoc e1 S (pc.)

15

20 cc 795

25 mi 867

5

82 | S. Augustini

multum sititur, et audituri estis voces modo sitientis in deserto. Si autem cognoscamus nos sitientes, cognoscemus nos et bibentes, quia qui sitit in isto saeculo, in futuro saeculo satiabitur dicente domino: Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quia 10 ipsi saturabuntur. Ergo in hoc saeculo non debemus quasi amare saginam. Hic sitiendum est, alibi saginabimur. Modo autem ut non deficiamus in isto deserto, adspergit nobis rorem verbi sui et non nos dimittit prorsus arescere, ut non sit de nobis repetitio, sed ut sic sitiamus ut bibamus; ut autem bibamus, aliqua gratia eius aspergimur. Tamen sitimus; et quid dicit anima nostra deo? (4.) deus deus meus, ad te de v. 2 luce vigilo. Quid est vigilare? Utique non dormire. Quid est dormire? Est somnus animae, est somnus corporis. Somnum corporis omnes debemus habere, quia si non habeatur somnus corporis, deficit homo, deficit ipsum corpus. Non enim potest diu 5 sustinere corpus nostrum fragile animam vigilantem et intentam in actionibus: si diu fuerit intenta anima in actionibus, corpus fragile et terrenum non illam capit, non illam sustinet perpetuo agentem, et deficit et succumbit. Ideo deus donavit somnum corpori, quo reparentur membra corporis, ut possint vigilantem animam sustinere. Illud autem cavere debemus, ne ipsa anima nostra dormiat; malus enim est somnus 10 animae. Bonus somnus corporis, quo reparatur valetudo corporis; somnus autem animae est oblivisci deum suum: quaecumque anima oblita fuerit deum suum dormivit. Ideo dicit apostolus quibusdam oblitis deum suum et tamquam in somno

3,9sq. Mt. 5,6 4,11 oblivisci deum suum] cf. Ier. 3,21 e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 3,8 saeculo des. e1 ‖ 14 et inc. e1 ‖ 4,4 homo des. e1 ‖ 9 autem inc. e1 (v. app. crit.) 7 multi P15 | voces] v. quae adnotavimus ad 2,9; vocem C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ma | modo voces tr. e1 P26 sitientes V1 F4 D; sitiens C (ac.) ‖ 7sq. cognoscamus] cognoscimus α ‖ 8 nos1] vos N | cognoscemus] cognoscimus e1 γ; cognoscamus V1 α | nos2 om. α | viventes V1 ε ζ | isto] hoc α F3 ζ ‖ 9 satiabitur] in illo add. e1; satiabuntur V1 | quia] quoniam ζ ‖ 10 satiabuntur V1 ‖ 11 autem] enim ζ | aspargit α P2 ε; asparget V1 ‖ 12 rores V1 α P2 O9 β K C (ac.) | demittit K; demittat P15; dimittet am 12sq. non2 … repetitio obscurum; fort. i.q. non possimus salvari; cf. in psalm. 144,11 suavis dominus omnibus, et miserationes eius in omnia opera eius. Nisi ille talis esset, de nobis repetitio nulla esset; nunc sit nobis appetitio α ‖ 13 sic om. V1 α | ut2] et α | vivamus … vivamus M V1 | aspergimus M; aspargimus V1 P2; aspargimur α ε ‖ 14 tamen] si add. β Ca (sl.) ε T | sitiamus α | quid] qui Ca; ergo add. e1 4,3 somnus] somnos V1 | somnium Ca | somnum corporis om. O9 ‖ 4 habetur e1 | somnum Ca | deficit1] defecit e1 V1 K | deficit2] defecit V1 ‖ 4sq. *corpus nostrum fragile diu sustinere tr. P2 O9 β δ ε ζ 5 agnitionibus V1 α ‖ 6 in actionibus anima tr. G | agnitionibus V1 α | corpus om. O9 ‖ 7 egentem α defecit V1 K | donabit S P15; dominabit P2 ‖ 8 reparantur am ma; repararentur ζ | possit P26 ‖ 9 autem om. G | cavere autem tr. e1 | nec K C (ac.) | est enim somnus tr. F4; enim somnus est tr. F T; enim somnus e1 P2 O9 Bn1 ‖ 10 somnus1] somnos C (ac.); sonus lo | reparetur O9 P15 | autem om. O9 β; enim ζ ‖ 11 dominum O9 ‖ 11sq. dormivit] i.q. obdormivit (cf. ThlL V, 2031,16sqq.); dormibit P2 Ca δ ε; dormit P2 ζ ma ‖ 11sq. dormivit … suum mg. K ‖ 12 dominum O9 | tamquam] quasi V1 | somniis α

in psalm. LXII,3 – 5 | 83

agentibus deliramenta culturae idolorum – sic sunt enim qui colunt idola quomodo qui vident in somnis vana, si autem evigilet anima ipsorum, intellegit a quo facta est et non colit quod ipsa fecit –; dicit ergo quibusdam apostolus: Surge qui dormis et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus. Numquid corpore dormientem excitabat apostolus? Sed excitabat animam dormientem, quando ad hoc eam excitabat ut illuminaretur a Christo. Ergo secundum ipsas vigilias dicit iste: deus deus meus, ad te de luce vigilo. Non enim vigilares in te, nisi oriretur lux tua quae te de somno excitaret. Illuminat enim animas Christus et facit eas vigilare; si autem lumen suum detrahat obdormiunt – ideo illi dicitur in alio psalmo: Illumina oculos meos, ne umquam obdormiam in mortem –; aut si ab illo aversae obdormiunt, praesens est illis lumen, et non possunt videre quia dormiunt. Quomodo et corpore qui dormit inter diem iam ortus est sol, iam dies calet, et ille tamquam in nocte est, quia non vigilat ut videat iam ortum diem, sic quibusdam iam praesente Christo, iam praedicata veritate inest adhuc somnus animae. Illis ergo vos si vigiletis dicitis quotidie: Surge qui dormis et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus. Vita enim vestra et mores vestri vigilare debent in Christo, ut sentiant alii, pagani dormientes, et ad sonum vigiliarum vestrarum excitentur et ipsi, excutiant somnum et incipiant in Christo vobiscum dicere: deus deus meus, ad te de luce vigilo, (5.) sitivit tibi anima mea: ecce illud desertum Idumaeae! Videte quomodo hic sitit; sed vide quid hic bonum est! sitivit tibi: sunt enim qui sitiunt, sed non deo. Omnis qui sibi vult aliquid praestari, in ardore est desiderii: ipsum desiderium sitis est animae. Et videte quanta desideria

15sq. Eph. 5,14 19 oriretur lux tua] cf. Is. 58,10 21sq. Ps. 12,4 e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 S (pc.) am lo ma cc 21 obdormiunt des. e1 ‖ 22 aut inc. e1 ‖ 5,4 sitis des. e1

ζ: T Rm12

13 cultura K; cultore P2 | sic sunt] sicut e1 ‖ 14 qui] quid S | vigilet α Bn1 | eorum α | intelliget am 15 facit δ ε | ergo] enim α P15 ‖ 16 illuminavit γ | corpore dormientem] cf. l. 23; corpus dormiens P15 dormiente V1 ‖ 17 eam ad hoc tr. ζ | eum P2 ‖ 18 istas D; ipsius ζ ‖ 19 in te] i.e. in corde, in anima; cf. in psalm. 75,10 ecce quo somno dormitavit ille pharao qui adscendebat equos; non enim vigilavit in corde; s. Wilmart 17 somnus ille quo in corde dormiunt infideles | quam V1 ‖ 20 autem] enim ζ ‖ 21 retrahat β | obdormivit α | ideo] enim add. lo ma | ille N | meus V1 K ‖ 22 obdormiant γ in mortem] LXX εἰς θάνατον; cf. Ψα; in morte C Ca S δ ε ζ am ma (iuxta quosdam Vulgatae codices, cf. in psalm. 12,4,5, CSEL 93/1A, p. 242 c. app.) | aversi V1 F P2 O9 β γ S ‖ 23 lumine e1 ‖ 23sq. corpore qui dormit inter diem iam ortus est sol] de verborum structura cf. LHS p. 555sq. („Relativsätze ohne Bezugsmasse“) ‖ 23 dormit] dormiunt α ‖ 23sq. inter die e1 M V1 K; in die S (pc.) P15; interdiu G T 25 praesente] in praem. Ca | praesentem Christum P15 | praedicta M ‖ 26 illis om. e1; illius C (pc.) Ca δ ε am; illi V1 S (pc.); illorum β C (ac.) | vigilatis e1 β δ ε ζ | dicetis γ ma; dicite β ε ζ am ‖ 27 illuminavit V1 K C (ac.) ‖ 28 debetis V1 | a somno e1 V1 | sonum M V1 ζ; cf. in psalm. 132,2,3; sonitum D F3 ma; somnum α P2 O9 P26 γ S P15 δ ε am ‖ 29 vestrum e1 | excitentur … excutiant distinxi; excitentur, et ipsi excutiant ma | ipsi] et add. e1 M P2 K | Christum α 5,1 tibi] LXX ἐδίψησέν σοι; cf. ll. 3.9.11; 6,2; in te e1 V1 F (cf. Ψα Vulg.) ‖ 2 videte lo ma | quid] quod F4 S (pc.) ‖ 3 tibi] ubi e1 | omnes V1 | praestare aliquid V1 ‖ 4 ipsam S | videte ir. P26; *videtis M V1 α S P15

cc 796 15 mi 868

20

25

84 | S. Augustini

5 sunt in cordibus hominum! Alius desiderat aurum, alius desiderat argentum, alius

10

cc 797 mi 869 5

10

15

desiderat possessiones, alius hereditates, alius amplam pecuniam, alius multa pecora, alius domum magnam, alius uxorem, alius honores, alius filios. Videtis desideria ista quomodo sunt in cordibus hominum: ardent omnes homines desiderio, et vix invenitur qui dicat: sitivit tibi anima mea! Sitiunt enim homines saeculo et non se intellegunt in deserto esse Idumaeae, ubi debet sitire anima ipsorum deo. Dicamus ergo nos: sitivit tibi anima mea. Omnes dicamus, quia in concordia Christi omnes una anima sumus: ipsa anima sitiat in Idumaea. (6.) sitivit inquit tibi anima mea, quam multipliciter tibi et caro mea! Parum est quia sitivit anima mea: sitivit et caro mea. Puta si anima sitit deo, quomodo et caro sitit deo? Quando enim caro sitit, aquam istam sitit; quando anima sitit, fontem sapientiae sitit. De ipso fonte inebriabuntur animae nostrae, sicut dicit alius psalmus: Inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente deliciarum tuarum potabis eos. Sitienda ergo est sapientia, sitienda est iustitia. Non ea satiabimur, non ea implebimur, nisi cum fuerit finita ista vita et venerimus ad illud quod promisit deus. Promisit enim deus aequalitatem angelorum; et modo angeli non sitiunt quomodo nos, non esuriunt quomodo nos, sed habent saginam veritatem, *lucem immortalis sapientiae. Ideo beati sunt; et de tanta beatitudine, quia in illa sunt civitate Ierusalem caelesti unde nos modo peregrinamur, adtendunt nos peregrinos et miserantur nos et iussu dei auxiliantur nobis, ut ad illam patriam communem aliquando redeamus et ibi cum illis fonte dominico veritatis et aeternitatis aliquando saturemur. Modo ergo sitiat anima nostra: unde et caro nostra sitit, et hoc multipliciter? – multipliciter

6,4 fontem sapientiae] cf. e.g. Sir. 1,5 5sq. Ps. 35,9 8sq. promisit2 …angelorum] cf. Lc. 20,36 e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 5 alius1 inc. e1 ‖ 6 possessiones des. e1 ‖ 8 ardent inc. e1 ‖ 11 mea des. e1 6,2 quam inc. e1 ‖ 4 sitit1 des. e1 ‖ 6 sitienda inc. e1 ‖ 7 iustitia des. e1 ‖ 14 modo inc. e1 5 sint γ lo ma | desiderat2 om. α ζ; tr. post argentum P15 ‖ 6 desiderat om. α | possessionem V1 | alius1] desiderat add. ε ζ am | hereditatem M S P15; hereditatis V1 ‖ 7 uxores α | videmus α ‖ 8 sunt] ardent lo | homines om. e1 ‖ 9 qui] deo add. α | sitivit P2 | in saeculo e1 ‖ 10 esse in deserto tr. M | deserto] desiderio V1 | debet] habet A (ac.) | deo anima ipsorum tr. e1 ‖ 12 uni P2 A ε 6,1‒3 sitivit … mea1 om. P15 ‖ 1sq. tibi inquit tr. C ε ζ am lo ma; inquit K; tibi α ‖ 2 et] cf. Ψα; om. M α P2 O9 β γ (iuxta Vulg.) | paratum P2 ‖ 3 puta si sensu uv. adversativo; de iunctura cf. Op. imperf. in Matth. 34 (puta, si alienas res tollis, non es otiosus, sed mortuus); putas si V1; putas in Ca; puto si P2; porro si S (pc.) am lo ‖ 4 istam om. D lo ma | quando] enim add. e1 | animam V1 ‖ 5 sitit] siti e1 inebriabuntur1] inebriantur lo ‖ 6 putabis K S | sitiendo P15 ‖ 7 est ergo tr. β δ am lo; ergo α | est2 om. α P2 O9 γ ‖ 8 ista] ipsa V1 | vita ista tr. α am lo ma | illud] illam V1 ‖ 10 nos] non sitiunt add. P15 veritatis V1 γ ζ ma; verae β | lucem scripsi; cf. e.g. in psalm. 103,4,2 qui cognoscunt sapientiam, lucem habent sapientiam; serm. 4,7 conamini cogitare … lumen veritatis, lucem sapientiae; lucis codd. am lo ma | immortalitatis V1 (immortalitates ac.) Ca ‖ 11 qua M V1 P2 S; qui Ca | civitate sunt *tr. M V1 α S P15 δ ‖ 12 peregrinus F4 K | et1 om. V1 | misereantur am | iusso M; iussa P2 ‖ 13 domini am lo ma aliquando om. M S P15 ‖ 14 fontem V1 | aeternitates K | saturemus P2 ‖ 15 multipliciter1] multiplicetur M | multipliciter2 om. e1 α

in psalm. LXII,5 – 6 | 85

tibi inquit sitit et caro mea! – Quia et carni nostrae promittitur resurrectio. Quomodo animae nostrae promittitur beatitudo, sic et carni nostrae promittitur resurrectio. Resurrectio carnis talis nobis promittitur: audite et discite et tenete quae sit spes Christianorum, quare sumus Christiani. Non enim ad hoc sumus Christiani, ut terrenam nobis petamus felicitatem, quam plerumque habent et latrones et scelerati: ad aliam felicitatem nos sumus Christiani, quam tunc accipiemus cum vita ista saeculi huius tota transierit. Ergo promittitur nobis et carnis resurrectio; et talis resurrectio carnis nobis promittitur, ut caro quidem ista quam modo portamus resurgat in finem. Nec incredibile vobis videatur: si enim deus fecit nos qui non eramus, magnum illi est reparare qui eramus? Ergo hoc vobis incredibile non videatur, quia quasi videtis putrescere mortuos et ire in cineres et in pulverem. Aut si incendatur aliquis mortuus aut si canes dilanient eum, putatis quia inde non erit resurrecturus? Omnia quae discerpuntur et in favillas quasdam putrescunt, integra sunt deo. In illa enim elementa mundi eunt, unde primo venerunt quando facti sumus: non illa videmus, sed tamen deus unde scit producet illa, quia et antequam essemus unde sciebat nos produxit. Talis ergo resurrectio carnis nobis promittitur, ut quamvis ipsa sit caro quam modo portamus quae resurrectura est, tamen non habeat corruptionem quam modo habet. Modo enim ex corruptione fragilitatis si non manducemus deficimus et esurimus, si non bibamus deficimus et sitimus, si diu vigilemus deficimus et dormimus. Si diu dormiamus deficimus, ideo vigilamus; si diu manducemus et bibamus, quamvis propter refectionem manducemus et bibamus, ipsa diuturna refectio defectio est. Si diu stemus fatigamur, ideo sedemus; et si diu sedeamus, et ibi fatigamur, et ideo surgimus. Deinde videte quia nullus est carnis nostrae status, quomodo infantia volat in pueritiam; et quaeris infantiam, et non est infantia, quia iam pro infantia 28sq. elementa mundi] cf. e.g. Gal. 4,3 e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc 16 resurrectio des. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

16 tibi] ubi e1 | sitit om. α ma (cf. Ps. 62,2); tibi P2 | et2 om. P15 δ | carni] cf. l. 17; carnis α | promittetur e1 K; praemittitur O9 ‖ 17 promittitur1] promittetur K | nostrae2 om. am | promittetur K ‖ 18 quae] quia α ‖ 19 adhuc P15 ‖ 20 felicitatem petamus tr. P2 (felicitatem peccamus) O9 β K am lo ma | qua V1 | latronem V1 ‖ 21 accipimus M O9 S; accepimus V1 P2 ‖ 21sq. huius saeculi tr. F3 am lo cc 22 transiet M | promittatur P15 | tales K ‖ 23 portamus modo tr. α | finem] cf. 68,1,2,22; *fine M S P15 ma ‖ 24 si] sic G ‖ 25 qui] non add. A | hoc om. V1 | incredibile vobis tr. P2 O9 β ‖ 26 putrescere mortuos videtis tr. γ am lo ma | cinerem V1 α β | et2] sed V1 ‖ 27 aut om. V1 | resurrecturos P15; rediturus α ‖ 28 deo sunt tr. am lo ma | in2 om. α | enim] autem P15 ‖ 29 illam V1 | vidimus M ‖ 30 producit V1 F Ca (pc.) δ ε ζ; producitur P26 | essemus] esset horum quid α ‖ 30sq. produxit nos tr. α 32 habet S P15 A ‖ 33 enim] iam add. α | defecimus Ca; deficiemus V1 ‖ 33sq. et … deficimus1 om. M ‖ 34 esuriemus V1 | bibimus V1 P2 O9 | deficimus1] defecimus K; deficiemus V1 | sitiemus V1 | vigilamus O9 | deficimus2] deficiemus V1 ‖ 35 dormimus O9 ‖ 36sq. est defectio tr. P2 ‖ 37 fatigamus P2 | sedemus] et surgimus P15 | sedeamus] sedimus V1 ‖ 38 resurgimus G; resurgimur P2 | et videte deinde P26 | est om. am | quoniam lo ma | instantia O9 ‖ 39 avolat S (pc.) am lo ma | pueritia V1 O9 P26 N | infantiam] instantia O9 | infantia1] infantiam α K; instantia O9 | qui A | pro om. D P15

20

25

30 mi 870

cc 798

86 | S. Augustini

40 pueritia est. Iterum et ipsa migrat in adulescentiam: quaeris pueritiam et non

45

5

10 mi 871

invenis. Adolescens fit iuvenis: quaeris adolescentem et non est. Iuvenis fit senex: quaeris iuvenem et non invenis. Et senex moritur: quaeris senem et non invenis. Non stat ergo aetas nostra: ubique fatigatio est, ubique lassitudo, ubique corruptio. Adtendentes qualem nobis spem resurrectionis promittat deus, in istis omnibus multiplicibus defectionibus nostris sitimus illam incorruptionem. Et sic caro nostra multipliciter sitit deo: in ista Idumaea, in isto deserto quam multipliciter laborat, tam multipliciter sitit; quia multipliciter fatigatur, multipliciter sitit illam infatigabilem incorruptionem. (7.) Quamquam, fratres mei, bono Christiano et fideli etiam in hoc saeculo caro deo sitit, quia si opus est carni pane, si opus est aqua, si opus est vino, si opus est nummo, si opus est iumento carni huic, a deo petere debet, non a daemoniis et idolis et a nescio quibus potestatibus huius saeculi. Sunt enim qui quando famem patiuntur in isto saeculo, dimittunt deum et rogant Mercurium aut rogant Iovem ut det illis aut quam dicunt Caelestem aut aliqua daemonia similia: non deo sitit caro ipsorum. Qui autem deo sitiunt undique debent sitire, et anima et carne, quia et animae deus dat panem suum, id est verbum veritatis, et carni deus dat quae necessaria sunt, quia deus fecit et animam et carnem. Propter carnem tuam rogas daemonia: numquid animam tuam deus fecit et carnem tuam daemonia fecerunt? Qui fecit animam, ipse fecit et carnem; qui fecit ambas res, ipse pascit ambas res. Utrumque nostrum deo sitiat et ex labore multiplici simpliciter satietur. (8.) Ubi autem sitit anima nostra et multipliciter caro nostra, non cuicumque, sed tibi domine, id est deo nostro, ubi sitit? in terra deserta et sine via et sine v. 3 aqua. Saeculum istud – diximus – ipsa est Idumaea: hoc est desertum Idumaeae

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 S (pc.) am lo ma cc 8,1 ubi inc. e1

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

40 et iterum tr. δ | adulescentia β ε ‖ 41 fit1] sit δ | iuvenis1] iuvenes S ‖ 42 et2 … invenis2 om. S P15 43 fugatio V1 ‖ 44 nobis resurrectionis spem tr. α; spem resurrectionis nobis tr. ζ | promittit P2 O9 β 44sq. defectionibus nostris multiplicibus tr. P2 O9 β ‖ 45 in illam corruptionem α; illam corruptionem F3 | sic om. γ; si M δ Bn1; sitit V1 α | nostra] illa add. V1 ‖ 45sq. multiplicet P15 ‖ 46 sitit] in add. F4 | in isto deserto in ista Idumea tr. α ‖ 46sq. laborat tam multipliciter mg. V1 ‖ 47 sitit1] laborat P15 | quia] quam β δ ε ζ am ma | multipliciter3] tam praem. β G ζ am ma ‖ 48 corruptionem F3 7,1 quamvis α; quem am | bono Christiano et fideli] dativus sympatheticus q.d.; vide LHS p. 94sq.; boni Christiani et fidelis β ma ‖ 2 dei C | carne M ‖ 2sq. sic … sic … sic P2 ‖ 3 daemonibus α 5 rogant1] rogat A | rogant2] rogat A T ‖ 6 quam] cum Ca δ ε ζ; quam cum C (aliquam potestatem add. sl.); quem am | quam dicunt] aliquam creaturam α | Caelestem] ThlL onomast. II, 21,7sq. (s.v. Caelestis): “Afrorum dea, Carthagine maxime culta, quae vernacula lingua Tanit vocitata est”; cf. civ. 2,4.26; Pana add. am lo; Cererem ζ | et deo non α | sitit deo tr. P26 ‖ 7 utique ζ | debent] deo add. β carne] corpore α | deus om. α G ‖ 7sq. dat deus tr. Ca ε ζ ‖ 8 et om. am | dat deus tr. α Ca ζ ‖ 9 et animam om. O9 ‖ 10 tuam1 om. lo ma ‖ 11 et om. P2 ‖ 12 sentiatur P2 8,1 ubi] ibi e1 | autem] enim δ | cuique α ‖ 2 nostro] sitit add. ζ lo | et sine via om. V1 ‖ 3 istud] ut addendum proposuit Weidmann; iustum e1 M V1 P2 O9 | duximus P15

in psalm. LXII,6 – 9 | 87

unde titulum psalmus accepit. in terra deserta – parum est deserta, ubi nullus hominum habitat; insuper et sine via et sine aqua. Utinam vel viam haberet ipsum desertum! utinam illuc homo incurrens vel nosset qua inde exiret! Non videt hominem ad solacium, non videt viam qua careat deserto. Ergo ibi devertit: utinam esset vel aqua, unde reficeretur qui inde non potest exire! Malum desertum, horribile et timendum! Et tamen deus misertus est nostri et fecit nobis viam in deserto, ipsum dominum nostrum Iesum Christum, et fecit nobis consolationem in deserto mittendo ad nos praedicatores verbi sui, et dedit nobis aquam in deserto implens spiritu sancto praedicatores suos, ut fieret in eis fons aquae salientis in vitam aeternam. Et ecce habemus hic omnia; sed non sunt de deserto. Ergo proprietatem deserti prius commendavit psalmus, ut et tu cum audisses in quo malo esses, si quas hic habere posses consolationes vel sociorum vel viae vel aquae non tribueres deserto, sed illi qui te visitare dignatus est in deserto: (9.) sic in sancto apparui tibi, ut viderem potentiam tuam et gloriam tuam. Primo sitivit anima mea et caro mea multipliciter tibi in deserto et in terra sine via et sine aqua, et sic in sancto apparui tibi, ut viderem potentiam tuam et gloriam tuam. Nisi quis primo sitiat in isto malo in quo est, numquam pervenit ad bonum quod deus est. apparui autem tibi inquit in sancto. Iam in sancto est: magna consolatio! apparui tibi quid est? Ut videres me; et ideo vidisti me ut viderem te: apparui tibi ut viderem. Non dixit: ‚Apparui tibi ut videres‘, sed apparui tibi ut viderem potentiam tuam et gloriam tuam. Unde apostolus Nunc autem inquit cognoscentes deum, immo cogniti a deo. Prius enim apparuistis deo, ut possit vobis apparere deus: ut viderem potentiam tuam et gloriam tuam.

8,9–11 fecit…deserto] cf. Is. 43,19; Io. 14,6 12 Io. 4,14 9,9 Gal. 4,9 e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 S (pc.) am lo ma cc 9,5 est1 des. e1

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

4 deserta2] desertum β ‖ 5 et insuper am | habeat e1 M S P15; habere Ca ‖ 6 utinam] et add. P26; ut iam α | quia α O9; qui V1 ‖ 7 videat G | quia Ca | desertum M | divertit am ma | utinam] ut iam e1 8 vel aqua] desertum K | reficeret K; refrigeretur V1 ‖ 9 est] es Ca ‖ 12 salientes S | et om. α C Ca 13 non sunt] tamen sumus C (pc.) | de sl. Ca S; in O9 β C (ac.) | deserti] deserto G ‖ 14 commendabit P2 O9 | tu om. lo | quas] quis C (ac.); quasi V1 ‖ 15 possis γ | consolationis V1 | aqua e1 | tribueris V1; tribuere e1 9,1 apparui] cf. Ψα; apparuit Ca (iuxta Vulgatam Alcuini) ‖ 2 tuam2 om. V1 ‖ 3 apparuit O9 Ca N (cf. l. 1) ‖ 4 primo quis tr. α | isto] deserto, id est add. lo ‖ 5 malo] psalmo S (deserto pc.) P15; deserto id est malo ma | est1] non potest in sancto apparere et satiari add. e1 | est deus tr. δ am ma | apparuit P2 ε (cf. l. 1) | autem] enim ζ | tibi autem tr. P2 O9 ‖ 5sq. inquit tibi tr. ε ζ ‖ 6 sancto1] deserto G; saeculo F | iam] nam M S P15 δ am lo | iam … consolatio distinxi; iam in sancto est magna consolatio cc | apparuit C (ac.) Ca N (cf. l. 1) | ut om. C ‖ 7 ut1] et C (ac.) | apparuit Ca N (cf. l. 1) | dixi O9 ‖ 8 apparui1] apparuit P2 Ca ε (cf. l. 1) | apparui tibi1 om. α | sed] dixit add. δ am lo | apparuit N (cf. l. 1) ‖ 9 unde] et add. γ am lo ma | autem] enim ζ | cognoscentes deum inquit tr. A | deo] dei P15 ‖ 10 primus O9 β posset V1 (ac.) α O9 β C (pc.) Ca (pc.) δ ε ζ

5

cc 799 10

15

5

10

88 | S. Augustini

Revera in isto deserto, id est in ista eremo, si tamquam ab eremo exigat homo mi 872 quod sibi saluti est, numquam videbit potentiam domini et gloriam domini, sed re15

5 cc 800

10

15

manebit siti moriturus nec viam inveniet nec consolatorem nec aquam per quam duret in eremo. Cum autem erexerit se ad deum, ut dicat illi ex medullis omnibus: sitivit tibi anima mea, multipliciter et caro mea, ne forte vel necessaria carnis ab aliis petat et non a deo aut non desideret illam resurrectionem carnis quam nobis promittit deus, cum ergo se erexerit, habebit non parvas consolationes. (10.) Ecce, fratres, quomodo caro nostra quamdiu mortalis est, quamdiu fragilis est, ante illam resurrectionem habet solacia ista quibus vivimus, panem aquam fructus vinum oleum – ista omnia solacia et subsidia si nos deserant, utique durare non possumus –, quamvis nondum receperit caro ista sanitatem illam perfectam, ubi nullam patietur angustiam, nullam indigentiam, sic et anima nostra cum hic est in ista carne inter temptationes et pericula saeculi huius adhuc infirma, habet etiam ipsa solacia verbi, solacia orationis, solacia disputationis: sic sunt ista animae nostrae quomodo illa carni nostrae. Cum autem resurrexerit caro nostra, ut iam istis non indigeamus, habebit locum quendam et statum incorruptionis suae: sic et anima nostra habebit cibum suum, ipsum verbum dei per quod facta sunt omnia. Tamen gratias illi quia modo in hac eremo non nos deserit, sive dando nobis quod carni necessarium est sive dando nobis quod animae necessarium est; et quando nos aliquibus necessitatibus erudit, vult ut amplius illum diligamus, ne forte per saginam corrumpamur et obliviscamur eum. Subtrahit nobis aliquando quae necessaria sunt et atterit nos, ut sciamus quia pater et dominus est non solum blandiens, sed et flagellans. Praeparat enim nos cuidam hereditati incorruptibili et magnae. Si unam cuppam aut unam sellam tuam aut si quid habes in domo tua cogitas dimittere filio tuo, et ne perdat illud erudis eum et flagellis eum ad disciplinam corrigis, ne perdat nihil tuum, quod

10,11 verbum…omnia] cf. Io. 1,3 e1 (deest) M V1 am lo ma cc

α: F F4 P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15

δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.)

12 ista] isto α P2 O9 G ‖ 13 domini1] dei δ | domini2] dei V1 δ ‖ 14 sitis Ca; sit S | nec1] in add. S A invenit M V1 α P2 O9 P26 γ P15 δ ε ζ am | consolationem P26 S (vl.) lo ma ‖ 14sq. pro qua duret O9; qua perduret α ‖ 15 autem] enim ζ | erexit Ca; exiret V1 | illis G ‖ 16 mea1] quam add. lo ma (cf. Ps. 62,2) | multipliciter] tibi add. lo ma (cf. Ps. 62,2); et multipliciter tr. am | et om. lo | ne] nec V1 17 petat ab aliis tr. P2 O9 β | aut non] ut α | illum P2 ‖ 18 ergo] iste add. V1 α 10,2 fragilis … mortalis tr. M ‖ 3 vinum fructus tr. α; vinum fructum ε ζ; fructum V1 δ ‖ 3sq. olivae α ‖ 5 recepit Bn1 ζ | nullum P2 | patientur C (patiemur pc.) Ca; patiatur β ‖ 6 nullam] ubi praem. δ animam suam P2 ‖ 7 temptationis V1; emptiones P2 | adhuc] est praem. S; est add. ζ lo ma | etiam] enim ζ | verbis P2 ‖ 8 orationes … disputationes K | ista om. C | illi ε ‖ 9 carnis O9 β S (pc.) lo ma nostra om. M V1 α S P15 | ut] et M ‖ 10 incorruptiones K ‖ 11 ipsum] id est G | illi] deo S (pc.) lo ma quia] qui lo ma ‖ 12 necessarium est carni tr. K am lo ma ‖ 13 sive … est om. P15 | quanto δ am | nos] nobis N ‖ 14 amplius om. β ‖ 15 subtrahet M V1 P2 ‖ 16 flagellis G ‖ 17 enim om. α | hereditatem S ‖ 18 cellam lo ma | domum M | perdas α ‖ 19 flagellas M (pc.) O9 P26 γ ζ

in psalm. LXII,9 – 12 | 89

et ipse hic dimissurus est sicut et tu, non vis ut nos erudiat pater noster in flagellis etiam necessitatum aut tribulationum, qui nobis talem hereditatem daturus est quae transire non possit? Hereditatem enim nobis dabit seipsum deus, ut ipsum possideamus et ab ipso possideamur in aeternum. (11.) Ergo in sancto appareamus deo ut appareat nobis: appareamus illi in sancto desiderio, ut appareat nobis in potentia et gloria filii dei. Multis non apparuit: sint in sancto, ut appareat et illis! Nam multi putant illum tantummodo hominem fuisse, quia praedicatur natus ex homine, crucifixus et mortuus, ambulasse in terra, manducasse et bibisse et cetera egisse quae sunt humana, et putant illum talem fuisse quales sunt ceteri homines. Audistis autem modo cum evangelium legeretur, quomodo commendavit maiestatem suam: Ego et pater unum sumus. Ecce quanta maiestas et quanta aequalitas patris descendit ad carnem propter infirmitatem nostram! Ecce quantum dilecti sumus antequam deum diligeremus! Si antequam deum diligeremus tantum ab illo dilecti sumus, ut aequalem sibi filium suum hominem faceret propter nos, quid nobis servat iam diligentibus se? Ergo multi nescio quid minimum putant apparuisse in terra filium dei: quia non sunt in sancto, non eis apparet potentia ipsius et gloria ipsius, id est quia nondum sanctificatum habent cor, unde intellegant eminentiam virtutis illius et gratias agant deo quia propter ipsos tantus quo venit, ad quam nativitatem, ad quam passionem!, non possunt videre gloriam ipsius et potentiam ipsius. v. 4 (12.) quoniam melior est misericordia tua super vitas. Multae sunt vitae humanae, sed deus unam vitam promittit; et non illam dat nobis quasi propter merita nostra, sed propter misericordiam suam. Quid enim boni egimus, ut illud mereremur? Aut quae bona facta nostra praecesserunt, ut deus nobis gratiam suam daret? Numquid invenit iustitias quas coronaret, et non delicta quae donaret? Utique

11,7 Io. 10,30 10sq. tantum…nos] cf. Io. 3,16 11 quid1 …se] cf. 1 Cor. 2,9 e1 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 12,1 quoniam inc. e1 ‖ 3 suam des. e1 ‖ 5 numquid inc. s3 20 hic om. β; tr. post est V1 | est] es S | sicut] sic Ca P15 δ ε ζ ‖ 20sq. etiam in flagellis tr. ε ζ ‖ 21 est α γ lo ma; est et M V1 P2 O9 β S P15 δ ε ζ am ‖ 22 potest M T | enim om. F3 G | semetipsum P15 δ | deum M P15 11,1 appareamus1] apparemus V1 P2 C (ac.) S | appareamus2] appareamur A ‖ 2 in om. M G | potentiam V1 | potentia et] potentiae γ | in gloria α | multis] enim add. ζ ma ‖ 4 crucifixus] est add. K; esse add. ζ ‖ 5 et1 om. α ‖ 6 quales sunt] sicut α | sunt] et add. O9 β | autem] enim V1 ‖ 8 descendet V1 ad] in V1 α ‖ 9 deum1 om. C (ac.) Bn1 ‖ 9sq. si … diligeremus om. V1 ‖ 10 dilecti ab illo tr. α | ut] et δ ‖ 11 servavit δ ε ζ am lo | iam om. α | ego ε ‖ 12 dei filium tr. ζ | in2] hoc add. δ am 13‒15 quia … possunt] contaminatio q.d. ‖ 14 ipso O9; nos ipsos P15 ‖ 15 tantum δ ε; tantos C; natus V1 | veniat P15 δ | ad1 om. P15 12,2 vitam unam tr. δ | dat illam tr. S P15 δ ‖ 3 egemus K; agimus P15 | illum V1 ‖ 4 meremur M F Ca; mereamur O9 | facta] sunt add. K | ut om. P2 ‖ 5 numquid invenit] non enim invenisti in nobis s3 coronaris s3 | et non] sed s3 | donaris s3

20 mi 873

5

10

15 cc 801

5

90 | S. Augustini

10 mi 874

15

5

delicta quae donavit si punire vellet, non esset iniustum. Quid enim tam iustum quam ut puniatur peccator? Cum iustum sit ut puniatur peccator, pertinuit ad misericordiam ipsius non punire peccatorem, sed iustificare, et de peccatore facere iustum et de impio facere pium. Ergo misericordia ipsius melior super vitas: quas vitas? Quas sibi homines elegerunt. Alius elegit sibi vitam negotiandi, alius vitam rusticandi, alius vitam fenerandi, alius vitam militandi; alius illam, alius illam. Diversae sunt vitae, sed melior est misericordia tua super vitas nostras. Melius est quod das correctis quam quod eligunt perversi. Unam vitam donas quae praeponatur omnibus nostris, quascumque in mundo eligere potuerimus. quoniam melior est misericordia tua super vitas, labia mea laudabunt te. Non te laudarent labia mea, nisi me praecederet misericordia tua. Dono tuo te laudo, per misericordiam tuam te laudo. Non enim ego possem laudare deum, nisi mihi donaret laudare se posse. quoniam melior est misericordia tua super vitas, labia mea laudabunt te. (13.) sic benedicam te in vita mea et in nomine v. 5 tuo levabo manus meas. sic benedicam te in vita mea: iam in vita mea quam mihi donasti, non illa quam elegi ego secundum mundum cum ceteris inter multas vitas. Sed quoniam donasti mihi per misericordiam ut laudarem te, sic benedicam te in vita mea: quid est sic? Ut misericordiae tuae tribuam vitam meam in qua te laudo, non meritis meis. et in nomine tuo levabo manus meas: leva ergo manus in oratione. Levavit pro nobis dominus noster manus in cruce, et extentae sunt manus eius pro nobis. Ideo extentae sunt manus eius in cruce, ut manus nostrae tendantur

12,10sq. alius1 …illam2] cf. ad talem propositorum enumerationem (‘Priamel’ q.d.) e.g. Hor. carm. 1,1; fort. allusio quaedam poetica subiacet e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9 ergo inc. e1 ‖ 12 vitas des. e1 ‖ 19 labia inc. e1 ‖ 13,3 mundum des. e1 6 donasti s3; donabit P2 | vellit K; vellis s3 ‖ 7 quam] tamquam am | cum … peccator2 om. V1 O9 Ca peccator puniatur tr. s3 ‖ 8 ipsius] tuam s3 | puniret S | peccatorem] peccatores α ‖ 8sq. de … impio om. s3 ‖ 9 impio] impium K | pium facere tr. s3 | misericordiam K | ipsius] tua α | melior om. α | supra P2 ‖ 10 homines sibi tr. β | hominis V1 | elegit] eligit e1 C (pc.) | sibi elegit tr. V1 α | vitam2 om. e1 α 11 vitam1 om. e1 | vitam2 om. α ‖ 12 vitae sl. C; viae e1 | supra P2 | quo S; quam D ‖ 13 quod] quo K | diligunt M V1 (deligunt ac.) K S P15 | proponatur P2; proponitur O9; praeponitur β P15 ‖ 14 elegere V1 C (ac.) ‖ 15 est om. M V1 C P15 (cf. Psalterium Mediolanense) | supra P2 ‖ 16 praecederet me tr. α 17 per lnp. O9; pro P2 | misericordia Ca | possim γ; possum O9 β ‖ 18 donare V1 | se om. M α | misericordia tua melior est tr. α | supra P2 13,3 illa M ε ζ; illam e1 α S P15 δ; in illa P2 O9 β γ am lo ma; in illam V1 | ego elegi tr. lo ma | ego om. F 4 sed om. δ | quam β C (pc.) Ca (pc.) am lo ma (vitas, sed quam distinxerunt) | dedisti am lo ma | misericordiam] tuam add. α G am lo ma | te laudarem tr. P2 O9 β lo ma | benedicat δ ‖ 4sq. te benedicam tr. V1 ‖ 5 meam] tuam δ ‖ 6 leva] levare P2 O9 ‖ 7 orationem α | levabit M P2 S | dominus] deus add. G am lo | manus1] suas add. P2 O9 β ε ζ | extentae] cf. e.g. in psalm. 66,7,43; extensae α O9 β γ δ ε ζ am ma ‖ 8 extentae sunt V1 P2 S; cf. l. 7; sunt extentae *tr. M α P15; extensae sunt O9 β γ ε ζ am ma; sunt extensae δ | *extendantur P2 O9 β γ ε ζ am lo ma

in psalm. LXII,12 – 14 | 91

in bona opera, quia crux ipsius misericordiam nobis praebuit. Ecce levavit ille manus et obtulit pro nobis sacrificium deo seipsum, et per illud sacrificium deleta sunt omnia peccata nostra. Levemus et nos manus nostras ad deum in prece, et non confundentur manus nostrae levatae ad deum, si exerceantur in bonis operibus. Quid enim facit qui levat manus? Unde praeceptum est ut levatis manibus oremus ad deum? Apostolus enim dicit: Levantes puras manus sine ira et disceptatione, ut cum levas manus ad deum, veniant tibi in mentem opera tua. Quia enim manus istae levantur ut impetres quod vis, ipsas manus cogitas in bonis operibus exercere, ne erubescant levari ad deum. in nomine tuo levabo manus meas: istae preces nostrae sunt in hac Idumaea, in hoc deserto, in terra sine aqua et sine via, ubi nobis Christus est via; sed non via de hac terra. in nomine tuo levabo manus meas: (14.) et quid dicam cum levo manus in nomine tuo? quid petam? Eia fratres, quando levatis manus, quaerite quid petatis: ab omnipotente enim petitis. Aliquid magnum petite, non qualia petunt qui nondum crediderunt. Videtis qualia dentur et impiis. Petiturus es a deo tuo pecuniam? Numquid non donat eam et sceleratis qui in illum non credunt? Quid ergo magnum petiturus es quod donat et malis? Sed non tibi displiceat, quia quae donat et malis tam frivola sunt, ut et malis donari digna sint, ne tibi quasi magna videantur quae possunt donari et malis. Dei quidem sunt et omnia dona terrena, sed videte quia et quae donat malis non pro magno habenda sunt. Est aliquid quod nobis servat. Cogitemus autem quae donet et malis, et hinc intellegamus quid servet bonis. Quae donat malis videte: donat illis lucem istam – videte quia vident illam multi et mali! –, pluviam quae descendit super terram: et hinc quanta bona nascuntur! Et malis inde praesta-

13,14 1 Tim. 2,8 18sq. Christus…via1] cf. Io. 14,6 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 12 si inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 17 deum des. e1

δ: A G ε: N Bn1

9 levabit S | ille levavit tr. V1 ‖ 11 omnia om. α | ad deum om. α | precem V1; oratione α (cf. ll. 6sq.) 12 nostras V1 | si] ut O9 β; et quid est levare manus ad deum levantur ad deum manus praem. e1 exercentur e1 | in om. δ ε ζ ‖ 13 quid] qui M ‖ 14 dominum α P15 ‖ 15 manus1] tuas add. δ ε ζ lo venient δ | mente M V1 α P2 P26 γ (ac. C) S δ ε ζ | quia] qui e1 | istae] iste lo; nostrae C (ac.) ‖ 16 ut] vel δ peteris V1 | quo P2 | ipsa V1 | cogitas] de indicativo praesentis pro imperativo adhibito cf. LHS p. 327; in psalm. 55,9,24 (CSEL 94/1, p. 198); cogita β C (pc.) ζ; cogitans K; cogites Alexanderson | exerce P2 O9 ne] non S P15 δ ‖ 17 levare K | dominum F ε ζ | precis V1 ‖ 18 Idumeae S | deserti P2 | Christus nobis tr. ζ ‖ 18sq. via Christus est tr. α; est Christus via tr. F3 ‖ 19 de] in V1 14,1 levo] levabo α P2 P15 A ma | manus] meas add. C am ma; meas et quid dicam cum levo add. β Ca ε ζ; meas et quid dicam cum levo manus (meas add. ac. A) add. δ ‖ 4 et] etiam V1 | es om. S P15 5 donat illam M S P15 δ; illam donat V1 α | illum] illo V1 | magnum] pro magno am lo ‖ 6 quae] quod S P15 δ ‖ 7 ut] haec add. lo | ne tibi] nec ibi P2 ‖ 7sq. possint P2 O9 β ε ζ ‖ 8sq. et quae donat] i. e. quae donat et; de ordine verborum v. ThlL V, 916,8sqq.; quae donat et tr. am ma; et quae donat et K lo 9 aliquid quod] aliquod K; aliud quod δ am lo ma ‖ 10 quae] qui K | donet] donat α γ S A (ac.) ζ am lo ma | hinc] hic P2 | servat δ; servit V1 | bonis] et nobis M | donat] donet M S (pc.) ‖ 11 multi] boni S (pc.) lo ma | pluvia F4 P2 O9 β S P15 δ ε ‖ 12 hic O9 ‖ 12sq. praestantur V1 P2 O9

10

cc 802 15

mi 875

5

10

92 | S. Augustini

15

20

25 cc 803

mi 876

tur et bonis dicente evangelio: Qui solem suum oriri facit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Dona ergo ista quae nascuntur vel de pluvia vel de sole a domino quidem nostro petere debemus cum sunt necessaria, sed non ipsa sola, quia ista dantur et bonis et malis. Quid ergo debemus petere quando levamus manus? Quomodo potuit dixit illud psalmus. Quid est quod dixi ‚quomodo potuit‘? Quomodo potuit os humanum auribus humanis; quia per ora humana ista dicta sunt et per quasdam similitudines dicta sunt, quomodo capere possent omnes infirmi, omnes parvuli. Quid dixit? quid petivit? in nomine inquit tuo levabo manus meas: quid accepturus? tamquam adipe et pinguedine repleatur anima mea. Putatis v. 6 aliquam pinguedinem carnis desiderasse animam istam, fratres mei? Non enim hoc pro magno desideravit, ut pingues arietes aut pingues porci illi mactarentur, aut veniret ad aliquam popinam ubi inveniret obsonia pinguia unde saturaretur! Si hoc crediderimus, digni sumus qui ista audiamus? Ergo aliquid spiritale debemus intellegere. Habet quandam pinguedinem suam anima nostra; est quaedam saturitas pinguis sapientiae. Sapientia enim ista animae qui carent macescunt et omnino ita exiles fiunt, ut in bonis omnibus operibus cito deficiant. Quare cito deficiunt in omnibus bonis operibus? Quia non habent pinguedinem saturitatis suae. Audi apostolum de pingui anima praecipientem ut quisque bene operetur: quid ait? Hilarem datorem diligit deus. Pinguis anima unde esset pinguis, nisi a domino saturaretur? Et

14,13sq. Mt. 5,45 24 popinam…obsonia] verba veterem saturam redolent (cf. e.g. Hor. serm. 2,7,39.106); fort. allusio poetica subiacet 30sq. 1 Cor. 9,7 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 14,20 quid2 inc. e1 ‖ 21 mea des. e1 ‖ 26 habet inc. e1 ‖ 28 deficiant des. e1 13 in evangelio α | solem suum oriri facit] cf. Vulg.; facit solem suum oriri *tr. α (cf. in psalm. 61,16,18) | fecit P2 | bonus V1 K; malos P15 | malus V1 | pluet K C (ac.) ‖ 14 iustus K | donat V1 (pc.) O9 | ista] ita S ‖ 15 nostrum V1 | sint ζ lo ma | necessaria sunt tr. β | ipsa] ista δ am lo ma ‖ 16 ista om. α | et1 om. lo ‖ 17 quomodo1 β; cf. quae sequuntur; quia quomodo M V1 α P2 O9 γ S P15 δ ε ζ am lo ma | illa P2 S (pc.) | dixi] dixit γ (ac. C) δ ε ζ am ‖ 17sq. quomodo potuit3 om. S P15 δ am ‖ 18 os om. S | per1] pro P2 ‖ 19 dictata ε T | possunt α ζ ‖ 20 quid2] ergo add. e1 | tuo inquit tr. V1 α ‖ 21 putatis] aliqua pinguedine repleatur anima mea putatis add. C (ac.) Ca δ ε ζ am lo ‖ 22 hoc om. δ ε; hic S 23 pinguis arietis V1 K | aut1] et α; ut F3 C δ ε ζ am lo ma | pingues2] pinguis V1 K | porci illi] porcelli V1; porcilli N | illi] i.q. sibi, ut monet Weidmann | aut2] ut δ am lo ‖ 24 venirent G | coquinam C (pc.) Ca P15 δ ε ζ lo; rapinam M (pc.) ‖ 25 indigni α | quia α O9 Ca | ista] scilicet psalmum | audiamus?] signum interrogationis posui, nisi per ironiam dictum malis; audimus α | spiritalem V1 ‖ 26 quendam O9 (pc.) C (ac.) | suam om. F ζ am lo ma ‖ 27 sapientiam enim istam e1 P2 δ N | qui e1 α; quae cett. am lo ma macescunt e1; de voce cf. beat. vit. 2,28 nemo dubitat cibis subtractis omnium animantium corpora macescere; maciescunt S (vl.); macrescunt α P2; marcescunt cett. am lo ma | et om. V1 ‖ 28 exilis V1 C (ac.) | omnibus bonis tr. lo ma; bonis V1 F | cito2 om. α | deficiant M ‖ 29 bonis om. V1: tr. post operibus P26 ‖ 29sq. apostolum] apostolo V1; dicentem add. lo ma ‖ 30 pingui … quisque] pinguedine animae praecipiente quisque ut α | quisquis V1 | hilarem] enim add. V1 α (iuxta Vulg.) ‖ 31 deo M α saturetur M P26

in psalm. LXII,14 – 15 | 93

tamen quantumlibet hic sit pinguis, quid erit in illo futuro saeculo, quo nos pascet deus? Interim in hac peregrinatione quid erimus tunc nec dici potest; et fortasse ipsam saturitatem optamus hic quando levamus manus nostras, ubi pinguedine sic saturabimur, ut omnino omnis indigentia nostra intereat et nihil desideremus, quia totum praesto nobis erit quidquid hic desideramus, quidquid hic pro magno amamus. Iam patres nostri mortui sunt, deus autem vivit. Non hic potuimus semper habere patrem; ibi autem semper habebimus vivum patrem. Habentes patriam nostram, quaecumque terrena est, semper ibi esse non possumus, et necesse est ut alii nascantur, et ad hoc nascantur filii civium illorum ut excludant inde parentes suos. Ad hoc enim nascitur puer, ut dicat maiori: ‚Quid hic facis?‘ Necesse est ut qui succedunt et qui nascuntur excludant eos qui se praecesserunt. Ibi omnes pariter vivemus: non ibi erit successor quia nullus decessor. Qualis illa patria! Sed divitias hic amas? Ipse deus tibi erit divitiae tuae. Sed amas fontem bonum? Quid praeclarius illa sapientia? quid lucidius? Quidquid hic potes amare, pro omnibus tibi erit qui fecit omnia. tamquam adipe et pinguedine repleatur anima mea, et labia exsultationis laudabunt nomen tuum. In hac eremo in nomine tuo levabo manus meas: impleatur anima mea tamquam adipe et pinguedine, et labia exsultationis laudabunt nomen tuum. Modo enim oratio, quamdiu sitis: cum sitis transierit, transit oratio et succedit laudatio: et labia exsultationis laudabunt nomen v. 7sq. tuum. (15.) si memoratus sum tui super stratum meum, in diluculis meditabar in te, quia factus es adiutor meus. Stratum suum quietem suam dicit. Quando aliquis quietus est, memor sit dei, non per quietem dissolvatur et obli-

e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 47 tamquam inc. e1 ‖ 48 eremo des. e1 ‖ 49 labia inc. e1 32 futuro saeculo illo tr. G | futurum saeculum quod V1 | pascit P2 O9 β S P15 ε ζ am ‖ 34 ipsum V1 pinguedines hic O9; pinguedinem hic P2 ‖ 36 quidquid hic desideramus om. V1 | hic1 om. α P2 O9 37 patris V1 ‖ 38 patrem1] patres am lo ma | ubi δ am | habemus S | vivum] unum add. lo ma | patrum V1 ‖ 39 quicumque V1 | est1] sunt F D P26 δ ε ζ am lo | ibi] hic P2 O9; ubi P26 ‖ 40 nascuntur M S ε | filii] servorum add. K ‖ 41 maioribus α | quid hic facis] i.e. discede; de significatione cf. Ov. epist. 20,154 quid facis hic? exi! non vacat iste torus; Aug. serm. 181,8 quid hic facis in ecclesia?; facitis α; agis C δ ε ζ am lo ma ‖ 41sq. succedant ε ‖ 42 *vivimus M α O9 β γ (ac. C) S P15 δ ε (de praesenti tempore pro futuro adhibito cf. LHS p. 307sq.) ‖ 43 erit] est am ‖ 44 ipsi K | erit] cf. serm. 335N (Weidmann 16Jensen 1),4 REAug. 62 (2017), 261 quomodo pauperes sunt, quorum divitiae deus est?; *erunt M V1 γ S P15 δ ε ζ am ‖ 44sq. quod … quod O9 ‖ 45 potest amari K Ca ma ‖ 47 tamquam] ergo praem. e1 48 laudabunt] cf. Ψα; laudabit F4 O9 Bn1 (cf. Vulg. laudabit os meum) | nomen tuum] cf. Ψα; os meum δ ε (iuxta Vulg.) ‖ 49 tamquam om. α ‖ 50 enim] ergo e1 ‖ 51 transiet P2 β; transeat O9 | succedet M P2 β; succedat O9 | laudabit A (ac.; cf. l. 48) 15,1 diluculo P26 (cf. ll. 5.7.13.21) ‖ 1sq. meditabar] LXX ἐμελέτων; meditabor e1 V1 α D S lo (cf. Ψα et paene omnes Vulgatae codices) ‖ 2 stratum] super praem. P15 | quietam O9 ‖ 3 quietus] inquietus e1 | memor sit dei om. α G lo | dei] deo M P15; quando aliquis quietus est add. e1 M C (pc.) Ca S P15 δ (pc. G) ε ζ am ma

35

40

45

50

94 | S. Augustini

viscatur deum. Si memor est dei quando quietus est, in actionibus suis in deum 5 meditatur; diluculo enim dixit actiones, quia omnis homo diluculo incipit aliquid cc 804 agere. Quid ergo dixit? ‚Si memor fui tui in strato meo, et in diluculis meditabar in te;

si ergo non fui memor in strato meo, et in diluculo non meditabar in te.‘ Qui quando mi 877 otiosus est non cogitat deum, in actionibus suis cogitare potest deum? Qui autem

memor eius est quando quietus est, in ipso meditatur cum agit, ne in actione defi10 ciat. Ideo quid adiecit? et in diluculis meditabar in te, quia factus es adiutor

meus. Etenim nisi deus adiuvet bona opera nostra, impleri a nobis non possunt. Et digna debemus operari, id est tamquam in luce, quando Christo demonstrante operamur. Quicumque operatur mala, in nocte operatur, non in diluculo, apostolo dicente: Qui inebriantur nocte inebriantur, et qui dormiunt nocte dormiunt: nos qui diei 15 sumus sobrii simus. Hortatur nos ut secundum diem ambulemus honeste: Sicut in die inquit honeste ambulemus; et iterum: Vos inquit filii lucis estis et filii diei; non sumus noctis neque tenebrarum. Qui sunt filii noctis et filii tenebrarum? Qui omnia mala operantur. Usque adeo filii noctis sunt, ut timeant videri quae operantur, et quae publice operantur mala ideo publice operantur, quia multi illa operantur, quae 20 pauci, operantur in abscondito. Qui autem talia publice operantur, sunt quidem in luce solis, sed in tenebris cordis. Nemo ergo in diluculo operatur nisi qui in Christo operatur.

15,14sq. 1 Thess. 5,7sq. 15sq. Rom. 13,13 16sq. 1 Thess. 5,5 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15,4 deum1 des. e1 ‖ 5 diluculo1 inc. e1 | actiones des. e1 | quia inc. e1 ‖ 6 agere des. e1 ‖ 11 nisi inc. e1 | possunt des. e1 (v. app. crit.) ‖ 13 quicumque inc. e1 | diluculo des. e1 ‖ 21 nemo inc. e1 ‖ 22 operatur des. e1 4 in2 om. β ‖ 5 meditabitur V1 α (cf. l. 1 c. app.: meditabor vl.); meditetur C (pc.) | diluculo1] diluculum ζ ma | enim om. e1 | actiones] bonas add. e1 | omnis om. ma ‖ 6 memor fui] memoratus sum V1 α (cf. l. 1) | super stratum meum α (cf. l. 1) | *stratu P2 O9 β Ca P15 δ ε ζ; cf. in psalm. 125,7,30 (CSEL 95/3, p. 174 c. app.) | diluculo α | meditabar] cf. l. 1; meditabor V1 α O9 δ ε ζ lo ‖ 7 fui memor] tui *add. α; memor fui tr. β (cf. l. 6; Ps. 62,7 iuxta Vulg. si memor fui) | super stratum (stratu O9 P26) meum O9 β | *stratu α P2 O9 P26 C (pc.) Ca P15 δ ε ζ (cf. l. 6) | diluculo] meo add. α | non2 om. P2 δ (del. A) | meditabar] cf. l. 1; meditabor α δ ε ζ | qui] quia C (ac.) Ca ‖ 8 actibus M γ | cogitare] non add. β K Bn1 (sl.) deum potest tr. am lo ‖ 9 est eius tr. α | meditator V1; meditatus O9 | ait O9 ε | actionibus P2 O9 β lo; agnitione M P15; agnitionibus S (suis add. lo sl.) ‖ 10 meditabar] cf. l. 1; meditabor V1 α C Ca δ ε ζ lo est C (ac.) ‖ 11 etenim] et e1 | dominus V1 F G | nostra opera tr. ζ | possunt] ideo adiecit quia factus es adiutor meus add. e1 ‖ 12 lucem V1 ε ζ ‖ 12sq. operamus α ‖ 13 in2 om. P2 O9 ‖ 13sq. dicente apostolo tr. α ‖ 15 simus] sumus M V1 P2 O9 Ca S ε (iuxta quosdam Vulgatae codices) ‖ 15sq. honeste … ambulemus om. P2 O9 P26 ‖ 16 honeste inquit tr. A | diei] dei K C (ac.) P15; et add. α | sumus] estis δ ε ζ am ‖ 17 noctes S P15 lo | qui1] quid P2 ‖ 18 ut] et K ‖ 19 operantur quia publice tr. α 19sq. quae … abscondito distinxi; quae pauci operantur, in abscondito operantur cc ‖ 20 abscondito] operantur add. ζ lo ma | publice talia tr. P2 O9 β ζ ‖ 21 lucem V1

in psalm. LXII,15 – 17 | 95

Sed qui otiosus memor est Christi, in ipso meditatur in omnibus actionibus suis, et est illi adiutor in bono opere, ne per infirmitatem suam deficiat: si memoratus sum tui super stratum meum, in diluculis meditabar in te, quia factus es adiutor meus, (16.) et in velamento pennarum tuarum exsultabo. Hilaresco in bonis operibus, quia super me est velamen pennarum tuarum. Si me non protegas, quia pullus sum, milvus me rapiet. Dicit enim quodam loco ipse dominus noster ad Ierusalem quandam civitatem – illam ubi crucifixus est –: Ierusalem inquit Ierusalem, quotiens volui filios tuos congregare tamquam gallina pullos suos, et noluisti! Parvuli sumus: ergo protegat nos deus sub umbraculo alarum suarum. Quid cum maiores facti fuerimus? Bonum est nobis ut et tunc protegat nos, ut sub illo maiore semper nos pulli simus. Semper enim ille maior est, quantumcumque creverimus. Nemo dicat: ‚Protegat me cum parvulus sum‘, quasi aliquando ad tantam magnitudinem possit pervenire qua sibi sufficiat! Sine protectione dei nihil es. Semper ab illo protegi velimus: tunc semper in illo magni esse poterimus, si semper sub illo parvuli simus. v. 9 et in velamento pennarum tuarum exsultabo. (17.) adglutinata est anima mea post te. Videte desiderantem, videte sitientem, videte quomodo haeret deo! Nascatur in vobis iste adfectus: si iam germinat, compluatur et crescat, perveniat ad tale robur ut et vos dicatis ex toto corde: adglutinata est anima mea post te. Ubi est ipsum gluten? Ipsum gluten caritas est. Caritatem habe, quo glutine adglutinetur anima tua post deum – non cum deo, sed post deum, ut ille praecedat, tu sequaris. Qui enim voluerit deum antecedere, consilio suo vult vivere et non vult sequi praecepta dei. Propterea et Petrus repulsus est, quando voluit consilium dare

16,4–6 Mt. 23,37 6 protegat…suarum] cf. Ps. 16,8 (trin. 1,1 sub umbraculo alarum tuarum protege me; cf. in psalm. 67,21,38) e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 16,1 et inc. e1 ‖ 3 rapiet des. e1 ‖ 6 parvuli inc. e1 | suarum des. e1 17,1 adglutinata inc. e1 ‖ 3 deo des. e1 ‖ 5 ubi inc. e1 | glutine des. e1 23 agnitionibus M ‖ 24 opere bono tr. ε ζ | opere] operatur α | per] pro P2 ‖ 25 tui om. S P15 | diluculis] cf. ll. 1.6.10; matutinis α (iuxta Vulg.) | meditabar] cf. l. 1; meditabor M V1 α C (pc.) S P15 δ ε ζ lo factus es] cf. Ψα, ll. 2.10; fuisti β (iuxta Vulg.) 16,1 velamenta O9 | pinnarum V1 P2; alarum e1 α F3 γ P15 ε ζ (iuxta Vulg.) ‖ 2 supra α P2 | pinnarum e1 V1 P2 K; alarum α (iuxta Vulg.) | tuarum om. S P15 ‖ 3 rapiat δ | quodam] alio α | dominus] deus add. δ am ‖ 4 est crucifixus tr. α ‖ 4sq. Ierusalem Ierusalem inquit tr. am ‖ 5 volui congregare filios tuos tr. V1 F F3 (iuxta Vulg.); congregare filios tuos volui tr. F4 | pullus suus C (ac.) ‖ 6 umbra ζ; velamento e1 | tuarum F4 F3 | qui Ca S P15 Bn1 ‖ 7 maioris V1 | et om. Ca ζ | nos om. α ‖ 8 pusilli α | sumus M V1 O9 Ca P15 δ (ac. A) T | enim om. O9 | illo P15 | est] qui add. O9 ‖ 9 tantum ε ‖ 10 posset venire α quae am lo ma | est P2 O9 β ‖ 11 volumus γ | sub] ab M V1 α γ S P15 ‖ 12 sumus M V1 α O9 S P15 13 et om. α | eius exsultabimus α 17,2 post te] poste V1 O9 P15 ε | haeret] bibit O9 ‖ 3 nobis M V1 F P2 O9 β δ ε am | iste om. am | affectis M ‖ 4 corde] vestro add. α ‖ 4sq. post te] poste P2 O9 P15 ε ‖ 5 est1] et C (ac.) Ca | ipsum2] ipse S caritatem] caritate e1 ‖ 7 quid P2 | noluerit C (ac.) ‖ 8sq. Christo dare tr. ζ

25

5

10 mi 878 cc 805

5

96 | S. Augustini

Christo passuro pro nobis. Adhuc enim infirmus erat Petrus, et quanta utilitas esset 10 generis humani in sanguine Christi non noverat. Dominus autem qui venerat redi-

15

20

25

mi 879 30

cc 806

mere nos et dare pretium pro nobis sanguinem suum, coepit praedicare passionem suam. Expavit Petrus quasi dominum moriturum, quem volebat hic semper vivere quomodo illum videbat, quia carnalibus oculis deditus carnali adfectu circa dominum tenebatur, et ait illi: Absit a te, domine, propitius tibi esto! Et dominus: Redi post me, Satanas, non enim sapis quae dei sunt, sed quae sunt hominum. Quare quae sunt hominum? Quia antecedere me vis. Redi post me ut sequaris me. Ut iam sequens Christum diceret: adglutinata est anima mea post te, merito adnectit: me suscepit dextera tua. Adglutinata est post te anima mea, me suscepit dextera tua. Dixit hoc Christus in nobis, id est in homine quem gestabat pro nobis, quem offerebat pro nobis dixit hoc. Dicit hoc et ecclesia in Christo: dicit in capite suo, quia et ipsa passa est hic persecutiones magnas et singillatim etiam modo patitur. Quis enim pertinens ad Christum non variis temptationibus agitatur, et quotidie agit cum illo diabolus et angeli eius, ut pervertatur qualibet cupiditate, qualibet suggestione: aut promissione lucri vel terrore damni vel promissione vitae vel terrore mortis, aut alicuius potentis inimicitiis aut alicuius potentis amicitiis? Omnibus modis instat diabolus quemadmodum deiciat, et in persecutionibus vivimus et habemus perpetuos inimicos diabolum et angelos eius. Sed non timeamus: sic sunt diabolus et angeli eius quasi milvi. Sub illius gallinae alis simus, et non nos potest contingere. Gallina enim quae nos protegit fortis est: infirma est propter nos sed fortis est in se dominus noster Iesus Christus, ipsa sapientia dei. Ergo dicit hoc et ecclesia: adglutinata est anima mea post te, me suscepit dextera tua; (18.) ipsi vero in vanum quaesierunt animam meam. Quid mihi fecerunt qui v. 10 quaesierunt animam meam perdere? Utinam quaererent animam meam ut crederent mecum! Sed quaesierunt animam meam ut perderent me: quid facturi? Non enim

17,14sq. Mt. 16,22sq. 23 diabolus et angeli eius] cf. Mt. 25,41 30 sapientia dei] cf. 1 Cor. 1,24 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 17 adglutinata inc. e1 ‖ 21 et2 des. e1 ‖ 18,1 ipsi inc. e1 | meam des. e1 12 moriturum dominum tr. lo ma ‖ 13 qui C (pc.) Ca | carnalibus] carnalis δ ε | deditis O9 | affectum P2 ‖ 14 domine] tibi add. S | tibi esto] cf. in psalm. 68,2,5,39; esto tibi tr. D Ca P15 am lo ma; esto O9 C (ac.) Bn1 | redit G ‖ 15 sunt2 om. am ‖ 16 qui P2 S P15 ε ‖ 17 post te] poste V1 P15 ‖ 18 annectet P2 | suscipit e1 V1 | post te sl. C; poste K P15 Bn1 | anima mea post te tr. α P2 (cf. Ps. 62,9) ‖ 19 hominem e1 ‖ 20 quem … nobis2 om. α β | dicit hoc om. α | et hoc ecclesia tr. O9; et ecclesia hoc tr. β | et om. F S ‖ 24 suggessione P2 ε | aut] ut O9 P26 ‖ 24sq. aut … aut2] de particularum variatione cf. LHS p. 521sq.; e.g. serm. 5,3 ut a parte Donati aut ab Arrianis vel a Manichaeis segregetur (ecclesia) 25 aut2] et α | aut2 … amicitiis om. P15 T | potestatis O9 β ‖ 26 et1 om. F4 β ‖ 27 inimicus C | angelis O9 K C (ac.) ‖ 28 angelis F C (ac.) | quasi] sicut α | sumus α P26 ma ‖ 29 infirma est om. α ‖ 30 est *om. M S P15 | noster om. O9 D F3 ‖ 30sq. et ecclesia hoc tr. G ‖ 31 post te] poste O9 P15 18,1 vano e1 V1 P2 | qui om. δ ‖ 3 meam om. P2 O9 | non] *neque P2 O9 β δ ε ζ; nam F4

in psalm. LXII,17 – 18 | 97

rapturi erant gluten quo adhaesit anima mea post te. Quis enim nos separabit a caritate Christi? Tribulatio an angustia an persecutio an fames an gladius? dextera tua suscepit me. Ergo propter illud gluten et propter potentissimam dexteram tuam in vanum quaesierunt animam meam quotquot persecuti sunt vel persequi cupiunt ecclesiam: potest de his hoc intellegi; maxime hoc tamen accipiamus de Iudaeis, qui quaesierunt animam Christi perdere et in ipso capite nostro quod crucifixerunt et in discipulis eius quos postea persecuti sunt. quaesierunt animam meam; introibunt in inferiora terrae. Terram perdere noluerunt, ut crucifigerent Christum: in inferiora terrae ierunt. Quae sunt inferiora terrae? Terrenae cupiditates. Melius est carne ambulare super terram quam cupiditate ire sub terram. Omnis enim qui contra salutem suam cupit terrena sub terra est, quia terram sibi praeposuit, terram super se posuit et se subter fecit. Illi ergo timentes terram perdere quid dixerunt de domino Iesu Christo, cum viderent multas turbas ire post illum, quia mirabilia faciebat? Si illum dimiserimus vivum, venient Romani et tollent nobis et locum et gentem. Timuerunt perdere terram, et ierunt sub terram: accidit eis et quod timuerunt. Nam ideo voluerunt Christum occidere ne terram perderent, et ideo terram perdiderunt quia Christum occiderunt. Occiso enim Christo, quia dixerat illis ipse dominus: Auferetur a vobis regnum et tradetur genti facienti iustitiam, secutae sunt illos magnae calamitates persecutionum. Vicerunt illos imperatores Romani et reges gentium, exclusi sunt de ipso loco ubi crucifixerunt Christum, et modo locus ille plenus est Christianis, nullum Iudaeum habet: caruit inimicis Christi, impletus est laudatoribus Christi. Ecce perdiderunt a Romanis locum quia Christum occiderunt, qui propterea occiderunt ne locum a Romanis perderent. Ergo introibunt in ima terrae, 18,4sq. Rom. 8,35 18 Io. 11,48 21sq. Mt. 21,43 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7 propter1 inc. e1 ‖ 10 perdere des. e1 ‖ 11sq. introibunt inc. e1 12 terrae des. e1 ‖ 13 quae inc. e1 ‖ 16 posuit des. e1 4 rapturi codd. am lo ma; fort. scribendum rupturi (cf. Müller, WSt 102, 166sq.) | quo] quod α O9 δ post te] poste V1 P15 | separabit nos tr. α | separavit V1 γ (ac. C) S ‖ 5 fames] an nuditas add. ma; an nuditas an periculum add. ζ (cf. Rom. 8,35) | gladius an fames tr. α ‖ 7 et om. e1 F; it V1 | dexteram] animam e1 ‖ 9 his] illis e1 | tamen hoc tr. P2 O9 β ζ ‖ 10 in1 om. F4 P2 O9 | crucifixerunt] Christum add. Ca | in2] his add. C Ca ‖ 11 discipulos δ ε ζ | eius] suis O9 β | quod P15 | sunt] qui add. Ca 11sq. introierunt V1 ‖ 13 terrae1] terra ε | quae sunt] quaesierunt Ca | inferiora2] in inferiora O9 C Ca S | terrenae] terrena ε | cupiditatis C (ac.); cupiditate K ‖ 14 sub] super F3 Ca; subtus α | terra P2 O9 omnes S δ | enim om. e1 ‖ 15 quia] qui add. e1 | proposuit O9 ‖ 16 se1 om. K | se2 om. F P2 | subter] sub terra O9; super V1 | quid] qui P2 O9 Ca Bn1 ζ ‖ 17 viderint K | multa V1 ‖ 18 et2] cf. e.g. in psalm. 52,9,26sq. (CSEL 94/1, p. 103); in psalm. 64,1,25; om. M α F3 S P15 ‖ 19 perdere timuerunt tr. α terram2] terra O9 γ | accidet V1; accedit K | et2 om. F4 β ζ ‖ 21 quia1] quam P2 | occisio P2 O9 ‖ 22 traditur V1 K C (ac.) S T; dabitur α (iuxta Vulg.) | secuti K C (ac.) | illos sunt tr. P2 O9 β | illum δ ε ‖ 23 calamitatis V1 F4 | regis V1 ‖ 24 ipso] illo α ζ | ille] ipse D ‖ 25 Christianis] laudatoribus praem. P2 O9 β lo ma (cf. quae sequuntur)

5

10

15

20

25 mi 880

98 | S. Augustini

5 cc 807

5

10

(19.) tradentur in manus gladii. Vere sic illis etiam visibiliter contigit: expug- v. 11 nati sunt irruentibus hostibus. partes vulpium erunt. Vulpes dicit reges saeculi qui tunc fuerunt quando debellata est Iudaea. Audite ut noveritis et intellegatis quia ipsos dicit vulpes. Regem Herodem ipse dominus vulpem appellavit: Ite inquit et dicite vulpi illi. Videte et adtendite, fratres mei: Christum regem habere noluerunt, et partes vulpium secuti sunt. Quando enim Pilatus praeses in Iudaea legatus occidit Christum ex vocibus Iudaeorum, dixerat ipsis Iudaeis: Regem vestrum crucifigam?, quia dicebatur rex Iudaeorum, et verus rex ipse, et illi repellentes Christum dixerunt: Nos non habemus regem nisi Caesarem. Reiecerunt agnum, elegerunt vulpem: merito partes vulpium facti sunt. (20.) rex vero ideo ita positum est quia illi vulpem ele- v. 12 gerunt, regem verum noluerunt. rex vero, id est verus rex, cui titulus inscriptus est quando passus est; nam Pilatus hunc titulum super caput eius scriptum posuit: Rex Iudaeorum Hebraea lingua, Graeca et Latina, ut omnes qui transirent legerent gloriam regis et ignominiam ipsorum Iudaeorum, qui reicientes verum regem elegerunt vulpem Caesarem. rex vero laetabitur in deo: illi facti sunt partes vulpium, rex autem laetabitur in deo. Quem sibi visi sunt quasi superasse cum crucifigerent, tunc crucifixus fudit pretium quo emit orbem terrarum. rex vero laetabitur in deo; laudabitur omnis qui iurat in ipso. Quare laudabitur omnis qui iurat in ipso? Quia sibi elegit Christum, non vulpem, quia quando illi Iudaei insultaverunt, tunc dedit ille unde redimeremur. Ad ipsum ergo pertinemus qui nos redemit, qui pro nobis mundum vicit, non armato milite, sed irrisa cruce.

19,4sq. Lc. 13,32 7–9 Io. 19,15 20,3sq. nam…Latina] cf. Lc. 23,38 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19,1 tradentur inc. e1 ‖ 3 Iudaea des. e1 ‖ 4 regem inc. e1 ‖ 5 illi des. e1 ‖ 9 nos inc. e1 (v. app. crit.) | Caesarem des. e1 ‖ 10 partes inc. e1 (v. app. crit.) | sunt des. e1 (v. app. crit.) ‖ 20,6 rex1 inc. e1 ‖ 7 crucifigerent des. e1 ‖ 9 laudabitur1 inc. e1 | quare des. e1 1 10 quia inc. e1 | vulpem des. e1 19,1 tradetur Ca | revera am lo ma | vere sic om. S P15 | etiam om. lo ma; sl. F3; tr. ante illis δ ‖ 2 dicit om. Ca | regis V1 ‖ 4 regem] nam et praem. e1 | Herodem regem tr. am lo ma ‖ 5 mei *om. M V1 α P15 6 secuti] facti δ am lo ma (cf. l. 10) ‖ 6sq. Christum occidit tr. α ‖ 7 vocibus] vobis γ | dixerat] enim add. α; dixit lo ma; dixerunt P2 | crucifigamus P2 ‖ 8 ille K S ‖ 9 nos] nam et quando clamaverunt praem. e1 | rege P2 | reppulerunt am lo ‖ 10 partes] quid aliud nisi praem. e1 | sunt] reicientes verum regem elegerunt vulpem Caesarem add. e1 20,1sq. ideo … vero om. α ‖ 1 ita om. V1 P2 O9 C (ac.) | positus P2 O9 | illi om. M S P15; tr. post vulpem G ‖ 2 verum] vero V1 α K δ am lo ma | rex vero om. S ‖ 3 eius caput tr. G | scriptum] est add. K (ac.); scriptus C (ac.); inscriptum am ma ‖ 4 Hebraea] cf. in psalm. 58,1,1,11 (CSEL 94/1, p. 319); Hebraica β | et om. O9 β | ut om. δ | omnis am ‖ 6 deo] cf. Ψα (pc.) Vulg.; LXX cod. Vaticanus θεῷ; domino e1 V1 α P2; cf. Ψα (ac.) Ψρ; LXX cod. Sinaiticus κυρίῳ ‖ 7 autem] vero e1 β ε ζ am lo ma (cf. l. 6) | deo] cf. l. 6; domino e1 | sunt visi tr. G | quasi om. e1 | *quando crucifixerunt e1 α ‖ 9 deo] cf. l. 6; domino K C laudabitur1] laudabuntur T | omnis1] omnes P2 C (ac.) N T | iurat1] iurant P2 C (ac.) | ipso] cf. Ψα; eo F Ca (iuxta Vulg.) | omnis2] omnes C (ac.) ‖ 10 quia1] qua e1 | eligit P15 | illi om. K ‖ 11 redimeremur ir. S; redimeretur M D P15; redimeremus P2

in psalm. LXII,19 – 20 | 99

rex vero laetabitur in deo; laudabitur omnis qui iurat in ipso: qui iurat in eo, qui pollicetur ei vitam suam, qui vovet illi et reddet, qui fit Christianus. Hoc est quod ait: laudabitur omnis qui iurat in ipso, quoniam oppilatum est os 15 loquentium iniqua. Quanta iniqua locuti sunt Iudaei! Quanta mala dixerunt non solum Iudaei, sed et omnes qui propter idola Christianos persecuti sunt! Quando saeviebant in Christianos, putabant quod possent finiri Christiani: cum putant quod possunt finiri Christiani creverunt et ipsi finiti sunt. oppilatum est os loquentum mi 881 iniqua. Nemo audet modo publice loqui contra Christum, iam omnes timent Chris- 20 tum, quoniam oppilatum est os loquentium iniqua. Quando infirmitate agnus erat, etiam vulpes audebant contra agnum. Vicit leo de tribu Iuda et siluerunt vulpes, quoniam oppilatum est os loquentium iniqua. 14 vovet…reddet] cf. Ps. 75,12 22 Apoc. 5,5 e1 (excerpta) M V1 s3 (excerptum) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 16 Iudaei des. e1 ‖ 21 quando inc. e1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15 quoniam inc. e1 ‖ 23 iniqua des. e1 13 deo] cf. l. 6; domino C Ca | omnes C (ac.) | ipso] cf. l. 9; eo α | qui2] quis lo ma ‖ 13sq. qui iurat in eo om. α ‖ 14 qui1] quia α | ei] in eo V1 α | vitam] animam α | vovit C (ac.) | reddit C Ca ζ ma 15 ipso] cf. l. 9; eo V1 F3 | oppilatum] cf. Ψα; obstructum e1 (iuxta Vulg.) ‖ 16 male P2 β ‖ 17 Iudaeis K | omnis P2 K ‖ 18 saeviebat C (ac.) Ca | Christianos] persecuti sunt add. V1 (ac.) | possunt N | finiri Christiani S P15; *finire Christianos cett. am lo ma ‖ 18sq. cum … Christiani om. ε; mg. C (finiri Christianos) ‖ 18 putabant ma ‖ 19 possent V1 α K ma | *finire P2 O9 β γ (mg. C) δ ζ am lo ma | finitae K 20 publice modo tr. P2 O9 β ‖ 21 oppilatus P2 | quando] enim add. α | infirmitate] in infirmitate γ (in infirmitatem K) ma ‖ 21sq. erat agnus tr. α ‖ 22 audiebant V1 C (ac.); audebat ε ‖ 23 oppilatum] cf. l. 15; obstructum e1

IN PSALMUM LXIII Enarratio in Psalmum 63 was preached on the feast day of unidentified martyrs (1,1), on the day after Augustine preached a long sermon (1,4sq.), which may have been during the vigil of the feast. We cannot identify the location or time. A vague indicator possibly points to an early origin: In 3,18 Augustine mentions Sapientia Salomonis, which according to doctr. christ. 2,8 he assumed to have been written by the same author as Ecclesiasticus (Iesus Sirach), a theory he later abandoned (retract. 2,4,2). This might indicate that Enarratio in psalmum 63 was preached even earlier than doctr. 2 was written, thus in the mid-390s. However, Augustine might just be using the conventional title of the book. The Gospel pericope included Mt. 10,28, possibly contaminated with Lc. 12,5 (63,2,18; for a discussion of this problem see Margoni-Kögler). AL 2,816; Zarb, Chronologia, 199sq. 207sq. 213; Rondet, Essais (1970), 187sq.; La Bonnardière, Martyrs 89sq.; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 460–462; La Bonnardière, Biblia Augustiniana; Sagesse, 39–42.62.

Reconstruction of the Psalm Text: Verse 1 is not quoted by Augustine and has been supplemented according to the text of the Psalterium Veronense. 1 2 Exaudi deus orationem meam, dum tribulor, a timore inimici erue animam meam. 3 Protexisti me a a conventu malignantium, a multitudine operantium iniquitatem, 4 qui exacuerunt tamquam gladium linguas suas, intenderunt arcum, rem amaram, 5 ut sagittarent in abscondito immaculatum. 6 Repente sagittabunt eum et non timebunt. Firmaverunt sibi sermonem malignum, narraverunt ut absconderent muscipulas. Dixerunt: Quis videbit eos? 7 Perscrutati sunt iniquitatem; defecerunt scrutantes scrutationes. Accedet homo et cor altum, 2 dum] Ψγ; cum Ψα Vulg. | erue Ψγ; eripe Vulg.; libera Ψα ‖ 5 sagittarent Vulg. iuxta Hebr.; sagittent Ψα Vulg. iuxta LXX; v. quae adnotavimus ad 6,8 ‖ 6 muscipula Ψα ‖ 7 accedes Ψα

102 | S. Augustini

8 et exaltabitur deus. Sagittae infantium factae sunt plagae eorum, 9 et infirmatae sunt super eos linguae eorum. Conturbati sunt omnes qui videbant eos, 10 et timuit omnis homo. Et adnuntiaverunt opera dei et facta eius intellexerunt. 11 Laetabitur iustus in domino et sperabit in eo et laudabuntur omnes qui recto sunt corde. 11 speravit Ψα

(1.) Passionis sanctorum martyrum diem hodie festum habentes in eorum recordatione gaudeamus, recolentes quid patiebantur et intellegentes quid intuebantur. Numquam enim tantas tribulationes carne tolerarent, nisi magnam quietem mente conspicerent. Hunc itaque psalmum pro ipsa sollemnitate curramus. Hesterno enim die multa audivit Caritas vestra, nec hodie tamen huic festivitati negare nostram potuimus servitutem. Itaque quoniam maxime domini passio commendatur in hoc psalmo nec potuerunt esse fortes martyres, nisi intuerentur eum qui primus passus est, neque talia sustinerent in passione qualia ille, nisi talia sperarent in resurrectione qualia ipse de se praemonstravit, novit autem Sanctitas vestra caput nostrum esse dominum Iesum Christum omnesque illi cohaerentes membra esse illius capitis, eiusque vocem iam habetis notissimam quoniam non ex solo capite, sed etiam ex corpore loquitur vocesque eius non tantum ipsum dominum nostrum Iesum Christum, qui iam adscendit in caelum, vel significant vel praedicant, sed etiam eius membra caput proprium secutura, agnoscamus hic non solum illius vocem, sed et nostram. Et nemo dicat quod hodie in tribulatione passionum non sumus! Semper enim audistis hoc quia illis temporibus ecclesia quasi tota simul impellebatur, nunc autem per singulos temptatur. Alligatus est quidem diabolus, ne faciat quantum potest, ne faciat quantum vult; tamen tantum temptare sinitur quantum expedit proficientibus. Nec nobis expedit esse sine temptationibus, nec rogamus deum ut non temptemur, sed ut non inducamur in temptationem. (2.) Dicamus ergo et nos:

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,1 passionis inc. e1 ‖ 4 curramus des. e1 ‖ 6 quoniam inc. e1 9 praemonstravit des. e1 ‖ 14 agnoscamus inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 15 nostram des. e1 (v. app. crit.) 2,1 dicamus inc. e1 1,4sq. hesterno…vestra] quis sermo praecesserit non liquet 9sq. caput…capitis] cf. Eph. 1,22; Col. 1,18 17 alligatus…diabolus] cf. Mt. 12,29; in psalm 69,4,8sq. 20 ut…temptationem] cf. Mt. 6,13 1,1 passiones e1 s2 M P2 O9 K C (ac.) S δ; passione β P15 | diem om. e1; tr. post hodie P15; die V1 | festum hodie tr. δ ζ ‖ 2 recolentes] recordantes α | patiebatur K; patebantur Ca | et om. e1 α | quid2 om. N; qui G; quod P2 | intuebantur] timebatur P2 ‖ 3 numquid am | carnis δ (pc. A) | magnum P2 A (ac.) 4 conciperent δ am ma; concupiscerent P2 S (vl.) | hesterno] cf. e.g. in psalm. 58,2,1,1 (CSEL 94/1, p. 356); hesterna α ‖ 5sq. potuimus nostram tr. α am lo ma; non potuimus nostram δ ‖ 6 itaque] et e1 | passio domini tr. ζ | commendator V1 ‖ 7 fortes esse tr. O9 (lnp. P2) β δ ‖ 8 nec am ma 8sq. qualia … resurrectione iter. K ‖ 9 praemonstravit s2 V1 α ma; cf. e.g. serm. 361,18 id in forma nostra sperare debemus, quod ille in forma servi praemonstrare dignatus est; demonstravit e1 M γ (pc. Ca) S P15 δ ε ζ am lo; monstravit O9 β Ca; monstrabit P2 | autem om. S P15 | Caritas α ‖ 9sq. nostrum esse om. F ‖ 10 dominum] nostrum add. α am lo ma | omnes qui C (ac.) | illius esse tr. F ζ ‖ 11 iam om. ε | notissimum P2 ‖ 12 vocemque δ | nostrum om. am lo ma ‖ 14 agnoscamus] ergo add. e1 vocem] quia caput est et add. e1 (et eras.) ‖ 15 nostram] quia corpus eius sumus add. e1 | quod] et add. O9 β | tribulationem ζ | super δ (pc. A); supra am lo ‖ 16 hoc om. δ | quasi] qua V1 | appellabatur S P15 ‖ 17 temptator K C (ac.) | quidam am | diabolus quidem tr. δ ‖ 17sq. ne faciat quantum potest om. P15; iter. G ‖ 19 nec1] non ma | temptatione V1 | rogemus P2 Bn1 ma ‖ 20 indicamur M; ducamur Ca

cc 807 cc 808

5

10

15

mi 882

104 | S. Augustini

5

10 cc 809

15

20

exaudi deus orationem meam, dum tribulor; a timore inimici erue ani- v. 2 mam meam. Saevierunt inimici in martyres: quid orabat ista vox corporis Christi? Hoc orabat ut eruerentur ab inimicis et non eos possent occidere inimici. ‚Ergo exauditi non sunt quia occisi sunt, et deseruit deus contritos corde servos suos et sperantes in se despexit?‘ Absit! Quis enim invocavit dominum, et derelictus est? Quis speravit in eum, et desertus est ab eo? Exaudiebantur ergo et occidebantur, et tamen ab inimicis eruebantur. Alii timentes consentiebant et vivebant, et tamen ipsi ab inimicis absorbebantur. Occisi eruebantur, viventes absorbebantur. Inde est et illa vox gratulationis: Forsitan vivos absorbuissent nos. Multi absorpti et vivi absorpti, multi mortui absorpti. Qui putaverunt inanem esse fidem Christianam, mortui absorpti sunt; qui autem scientes veritatem esse praedicationem evangelii, Christum esse filium dei scientes et hoc credentes et hoc intus tenentes cesserunt tamen doloribus et idolis sacrificaverunt, vivi absorpti sunt. Illi absorpti quia mortui, illi autem quia absorpti mortui; non enim absorpti vivere potuerunt, quamvis vivi absorberentur. Ergo hoc orat vox martyrum: a timore inimici erue animam meam, non ut non me occidat inimicus, sed ut non timeam occidentem inimicum. Hoc orat in psalmo impleri servus quod modo iubebat in evangelio dominus. Quid modo iubebat dominus? Nolite timere eos qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere, sed eum timete qui habet potestatem et animam et corpus occidere in gehennam ignis. Et repetivit: Ita dico vobis: Eum timete. Qui sunt qui corpus occidunt? Inimici. Quid iubebat dominus? Ne timerentur. Oretur ergo ut praestet quod iubet: ‚A timore inimici erue

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 3 meam des. e1 | quid inc. e1 ‖ 9 absorbebantur1 des. e1 ‖ inc. e1 ‖ 20 gehennam des. e1 ‖ 22 oretur inc. e1

ε: N Bn1 16 ergo

2,6sq. Sir. 2,11sq. 10 Ps. 123,3 19sq. Mt. 10,28 21 Lc. 12,5 2,2 dum] cf. Ψγ; cum F β K ζ am lo (iuxta Vulg.) | dum tribulor om. s2 | tribulor] cf. Ψα; deprecor K am lo (iuxta Vulg.) | erue] cf. Ψγ; eripe α (iuxta Vulg.) ‖ 3 in om. K C (ac.) Bn1 ‖ 4 erueretur V1 P2; eruetur O9 | et] ut K ‖ 5 qui O9 | servo s2 ‖ 6 deum P15 | est] ab eo add. β δ ε ζ am lo (cf. l. 7 desertus est ab eo) | quis2] qui s2 V1 P2 Ca Bn1 ‖ 7 eum] eo am | ergo om. e1 ‖ 9 eruebantur] et add. β C Ca | absorbebantur2] et add. V1; absorbebuntur O9 | et om. S P15 δ ε ζ ‖ 10 gratulationes K | obsorbuissent s2 F absorpti1] obsorti K δ ‖ 11 mortui1] morti G | potaverunt V1 | absorpti2] obsorti s2 ‖ 12 inscientes V1 | veracem α | Christi V1 ‖ 13 et1 om. s2 | et2 om. P15 ‖ 14 et] qui add. P15 | sunt] autem add. am absorpti2] sunt add. lo ma | quia2] qui V1 P2 C (ac.) S P15 ‖ 15 absorpti1] et add. C (ac.) ‖ 16 me om. P2 (ac.) C (ac.) S P15 δ; tr. post ut s2 α ζ ma ‖ 17 occidit G ‖ 17sq. impleri β; implere e1 s2 M V1 α P2 O9 P26 γ S P15 δ ε ‖ 18 quod modo] quomodo P2 S P15 G; quod F4 O9 (pc.) | dominus in evangelio tr. K am quid … dominus2 om. V1 α | modo2 del. O9 ‖ 19 corpus occidunt] cf. ll. 21; 16,8; 16,13; in psalm. 51,6,10 (CSEL 94/1, p. 142); occidunt corpus tr. V1 (iuxta Vulg.) | anima s2 | non om. P2 | eum] cf. e.g. in psalm. 68,1,3,33; potius praem. F (iuxta Vulg.); potius add. δ ε ζ am lo ma; etiam potius add. P15 20 anima s2 | perdere s2 α (iuxta Vulg.); mittere O9 (pc.; cf. Lc. 12,5) | gehennam] cf. l. 25; 16,14; in psalm. 68,1,3,34; gehenna V1 F4 C Ca (graec. ἐν γεέννῃ; Lc. 12,5 ἐμβαλεῖν εἰς τὴν γέενναν) | ignes V1 21 vobis eum timete] eum timere am

in psalm. LXIII,2 – 3 | 105

animam meam, erue a timore inimici et subde timori tuo. Non timeam eum qui corpus occidit, sed timeam eum qui habet potestatem et corpus et animam occidere in gehennam ignis. Non enim a timore volo esse immunis, sed a timore inimici liber, sub timore domini servus.‘ v. 3 (3.) protexisti me a conventu malignantium, a multitudine operantium iniquitatem. Iam ipsum caput nostrum intueamur! Multi martyres talia passi sunt, sed nihil sic elucet quomodo caput martyrum: ibi melius intuemur quod illi experti sunt. Protectus est a multitudine malignantium protegente se deo, protegente carnem suam ipso filio et hominem quem gerebat, quia filius hominis est et filius dei est – filius dei propter formam dei, filius hominis propter formam servi – habens in potestate ponere animam suam et recipere eam. Quid ei potuerunt facere inimici? Occiderunt corpus, animam non occiderunt. Intendite! Parum ergo erat domino hortari martyres verbo, nisi firmaret exemplo. Nostis qui conventus erat malignantium Iudaeorum et quae multitudo operantium iniquitatem. Quare voluerunt occidere dominum Iesum Christum? Tanta opera bona inquit ostendi vobis: propter quod horum me vultis occidere? Pertulit omnes infirmos eorum, curavit omnes languidos eorum, praedicavit regnum caelorum, non tacuit vitia eorum, ut ipsa potius eis displicerent, non medicus a quo sanabantur. His omnibus curationibus eius ingrati tamquam multa febri phrenetici insanientes in medicum qui venerat curare eos excogitaverunt consilium perdendi eum tamquam ibi volentes probare, utrum vere homo sit qui mori possit an aliquid super homines sit et mori se non permittat. Ver-

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 25 ignis des. e1 ‖ 3,1 protexisti inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 2 iniquitatem des. e1 ‖ 11 tanta inc. s3 ‖ 13 caelorum des. s3 3,6 filius1 …servi] cf. Phil. 2,6sq. 6sq. habens…eam] cf. Io. 10,18 11sq. Io. 10,32 23 animam meam om. α | erue] me add. α S ζ lo ma | timori] timore O9 K C (ac.) S G ‖ 23sq. eos … occidunt V1 Ca ‖ 24 sed] se V1 | eum om. e1 | potestatem habet tr. ζ | et1 om. β C (ac.) | perdere s2 (cf. l. 20) ‖ 25 gehennam] cf. l. 20; gehenna V1 F4 C Ca S ma; genna e1 | ignes V1 | liber] sed add. Ca 3,1 protexisti] exaudi deus orationem meam dum tribulor a timore inimici erue animam meam praem. e1 ‖ 3 elucit V1 | intueamur G ‖ 5 homine F β K Ca P15 ma | quem] quam P26 N | est om. Ca 6 est om. F3 δ; eras. O9 ‖ 6sq. in potestate] in potestatem V1; potestatem α P2 (cf. Io. 10,18 potestatem habeo) ‖ 8 occiderunt1] occiderent s2 | animam] autem add. α | animam non occiderunt] occiderunt animam s2 | domino] de casu dativo cf. e.g. serm. Dolbeau 6,1 parum tamen fuit deo nostro promittere nobis in se divinitatem, nisi et nostram susciperet infirmitatem; dominum s2 M V1 α S P15 δ ε T ‖ 9 martyris V1 | qui] quia α | erant s2 M P2 O9 ‖ 10 multitudo] erat add. P2 O9 β γ ζ am ma | quare M K P15; om. α; qua V1; quia S A (ac.); quam iniquitatem quare s2; quam iniquitatem qua C (quam iniquitatem quam ac.) Ca (ac.) ma (distinxerunt Quam iniquitatem? Qua …); quam iniquitatem quia cett. am lo ‖ 11 dominum] nostrum add. s2 α | quid V1 s3 ‖ 12 horum] opus O9 (cf. Vulg. quod eorum 13 vita C (ac.) opus) | me om. F4 P2; tr. post vultis F D ζ | infirmo C (ac.) | omnes2] omnis V1 ‖ 14 medicos V1 | his] hi s2 (ac.) ‖ 15 febre O9 K | insanientis C (ac.) | modicum V1 ‖ 16 volentes] molientes S P15 | vero lo ‖ 17 aliquis S | non se tr. α

25 mi 883

5

10

cc 810 15

106 | S. Augustini

bum ipsorum agnoscimus in Sapientia Salomonis: Morte turpissima inquiunt condemnemus eum. Interrogemus eum; erit enim respectus in sermonibus illius. Si enim vere filius dei est, liberet eum. Videamus ergo quid factum sit! (4.) qui exacuerunt v. 4 tamquam gladium linguas suas. Filii hominum dentes eorum arma et sagittae, et lingua eorum gladius acutus, quod dicit alius psalmus. Sic et hic: exacuerunt tamquam gladium linguas suas. Non dicant Iudaei: ‚Non occidimus Christum‘; etenim 5 propterea eum dederunt iudici Pilato, ut quasi ipsi a morte eius viderentur immunes. Nam cum dixisset eis Pilatus: Vos eum occidite, responderunt: Nobis non licet occidere quemquam. Iniquitatem facinoris sui in iudicem hominem refundere volebant, mi 884 sed numquid deum iudicem fallebant? Quod fecit Pilatus, in eo ipso quod fecit aliquantum particeps fuit, sed in comparatione multo ipse innocentior. Institit enim 10 quantum potuit ut illum ex eorum manibus liberaret. Nam propterea flagellatum produxit ad eos: non persequendo dominum flagellavit, sed illorum furori satisfacere volens, ut vel sic iam mitescerent et desinerent velle occidere, cum flagellatum viderent, fecit et hoc. At ubi perseveraverunt, nostis illum lavisse manus et dixisse quod

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 4,1 qui inc. s3; inc. e1 ‖ 3 acutus des. s3 ‖ 4 non1 inc. s3 ‖ 5 immunes des. e1 ‖ 7 iniquitatem inc. e1 ‖ 8 fallebant des. e1 18–20 Sap. 2,18–20 4,2sq. Ps. 56,5 6sq. Io. 18,31 10sq. flagellatum…eos] cf. Io. 19,4 13sq. cf. Mt. 27,27 18 agnoscamus V1 α; cognoscimus s2 | in Sapientia] Sapientiam V1 ‖ 18sq. damnemus am 18sq. condemnemus eum om. s2 M P2 O9 K ‖ 19 eum1] *illum s2 V1 F4 (iuxta Vulg.); cf. in psalm 56,4,24 (CSEL 94/1, p. 231) ubi falso eum Vulgatae tribuitur | interrogemus eum om. V1 α C; interrogamus eum M | enim1] ille add. δ; cf. in psalm. 56,4,25 (CSEL 94/1, p. 232) | *ipsius s2 α P2 O9 β γ ε; cf. in psalm 56,4,25 (CSEL 94/1, p. 232); eius ζ ‖ 20 est dei filius tr. Ca 4,1 qui s2 M cc (cf. Ψα; LXX οἵτινες); om. ζ; quia cett. lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 2 tamquam] cf. Ψα; ut s3 α F3 S (iuxta Vulg.); tamquam ut δ (tamquam sl. A); sicut V1 | suas] hoc et alius psalmus dicit add. s3 (cf. l. 3) | fili e1 s3 ‖ 3 linguae α K | quod] quid A; quo V1 | dicit om. α; et add. γ am lo ma | aquerunt V1 4 dicant] ergo add. s3 | non2] nos non s3 | occidamus e1 O9 ‖ 5 eum om. F4; tr. post dederunt ζ | iudici] Iudaei e1 S (vl.) | ipsa P26 ‖ 6sq. quemquam occidere tr. P2 O9 β; interficere quemquam α (iuxta Vulg.) 7 in … refundere] i.e. iudicem hominem culpare, cf. gen. c. Manich. 2,25 in mulierem refundebat culpam suam; in psalm. 140,11 | iudicem] eum e1 | hominem om. e1 F4 | voluerunt P2 O9 K ‖ 8 quod1] quid α G (ir.) | quod fecit Pilatus om. s3 | fecit2] Pilatus add. s3 ‖ 8sq. aliquantulum P26 ‖ 9 in comparatione absolute positum; eorum add. α; illorum add. ζ lo ma; Iudaeorum add. s3 | ipse om. s3 10 liberavit V1 ‖ 10sq. nam … sed] propterea flagellavit enim ut s3 ‖ 10 flagellatum] flagellator V1 (ac.) ‖ 11 produxit … sed om. S | dominum om. P15; deum C (ac.) | eorum V1 am lo ma | furore K C (ac.) δ ε; furoris P2 ‖ 12 volens om. s3 | iam mitescerent et om. s3 | nitescerent s2; et silerent add. V1 desinere s2; desisterent s3 | velle om. δ ε; vel S P15 | occidere] eum add. s3; occidi A ε; occide G | cum] eum P15 G (ac.); eum cum s3; quem C (pc.) S (pc.); eum quem α G (pc.) ‖ 12sq. viderint V1 ‖ 13 fecit et hoc om. s3 | nostis … dixisse] Iudaei lavit manus suas et dixit s3 | lavisse … dixisse] cum lavisset manus et dixisset α ‖ 13sq. quod … fecisset om. s3 β; eras. O9

in psalm. LXIII,3 – 6 | 107

ipse non fecisset, mundum se esse a morte illius. ‚Fecit tamen.‘ Sed si reus quia fecit vel invitus, illi innocentes qui coegerunt ut faceret? Nullo modo! Sed ille dixit in eum sententiam et iussit eum crucifigi et quasi ipse occidit; et vos, o Iudaei, occidistis. Unde occidistis? Gladio linguae. Acuistis enim linguas vestras; et quando percussistis nisi quando clamastis Crucifige crucifige? (5.) Propterea – non est enim praetermittendum quia venit in mentem, ne forte aliquem perturbet lectio divinorum librorum – quidam evangelista dicit hora sexta crucifixum dominum, et quidam hora tertia: nisi intellegamus, perturbamur. Et iam incipiente sexta hora dicitur Pilatus sedisse pro tribunali, et revera quando levatus est dominus in lignum, hora sexta erat. Sed alius evangelista intuens animum Iudaeorum, quia volebant se immunes videri a morte domini, narrando eos ostendit reos dicens dominum hora tertia crucifixum. Considerantes autem omnem circumstantiam lectionis, quanta agi potuerint cum apud Pilatum dominus accusaretur ut crucifigeretur, invenimus horam tertiam esse potuisse, quando illi clamaverunt Crucifige crucifige. Ergo verius illi tunc occiderunt quando clamaverunt. Apparitores potestatis hora sexta crucifixerunt, praevaricatores legis hora tertia clamaverunt. Quod illi manibus hora sexta, hoc illi lingua hora tertia. Rei magis isti qui clamando saeviebant quam illi qui obtemperando administrabant. Ipsum est totum acumen Iudaeorum, hoc est quod pro magno quaesierunt: ‚Occidamus et non occidamus: sic occidamus ut non ipsi occidisse iudicemur.‘ exacuerunt tamquam gladium linguas suas, (6.) intenderunt arcum, rem amaram. Arcum dicit insidias. Qui enim gladio comminus pugnat, aperte pug-

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 14 fecit1 des. s3 ‖ 15 dixit inc. s3 ‖ 16 vos inc. e1 ‖ 18 crucifige2 des. s3; des. e1 ‖ 5,14 hoc inc. s3 ‖ 17 exacuerunt inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 6,2 amaram des. s3 18 Io. 19,6 5,3 quidam1 …dominum] cf. Io. 19,14 4sq. incipiente…tribunali] cf. Io. 19,13sq. 5sq. 11sq. praevaricatores legis] cf. Rom. 2,25.27

3sq. quidam hora tertia] cf. Mc. 15,25 quando…erat] cf. Mt. 27,45; Mc. 15,33

14 fecisset] et add. Ca (sl.) S | mundum … illius] mundus ego sum a sanguine huius s3 | ipsius V1 P26 ζ fecit1] hoc add. s3 | sed tamen tr. S ζ; tam et P15 | sed si] si Pilatus G | quia] qui ma | qui facit s2 14sq. fecit vel om. G ‖ 15 cogerunt α S δ ε am | facerent V1 G | dixit] nam illos cogentes praem. s3 eum] eo K ‖ 16 vos] ergo add. e1 | o om. e1 Bn1 5,2sq. librorum divinorum tr. β ‖ 3 ait α ‖ 4 nisi] si non α | perturbemur am | et om. α | hora sexta tr. ε ζ ‖ 5 quando] *quod s2 M V1 P2 γ | in lignum dominus tr. β | ligno K C (ac.) S P15 δ am lo ma 5sq. erat sexta tr. G ‖ 6 qui α G (pc.) ‖ 6sq. volebant … videri] de accusativo cum infinitivo pro infinitivo puro posito cf. serm. 2,9 volebant se iustos videri ‖ 6 se om. M ‖ 7 eis K; es C (ac.) | reus C (ac.) | deum δ | tertia] sexta s2 ‖ 8 potuerunt V1 P2 O9 S P15 δ ε ζ am lo ‖ 9 dominus om. α | ut] et s2 10 illi1 om. α | tunc illi tr. O9 β ‖ 11 apparatores C (ac.) | potestates s2 F4 C (ac.) 11sq. praedicatores α ‖ 14 quo K ‖ 14sq. quaesierunt] Iudaei add. s3 ‖ 15 occidamus1] occidemus C (ac.) | sic om. s2 V1; si F3 C (ac.) Ca P15 δ N | ipse C (ac.) ‖ 17 exacuerunt] ergo praem. e1 tamquam] ut α δ (cf. 4,2) | suae V1 6,1 arcum] suum add. s2 (cf. Ψκ Ψμ)

15

cc 811 5

10

15

108 | S. Augustini

nat; qui sagittam mittit, fallit ut feriat. Prius enim sagitta percutit quam venire ad mi 885 vulnus praevidetur. Sed quem laterent insidiae cordis humani? numquid et domi5 num nostrum Iesum Christum, qui non opus habebat ut ei testimonium quisquam

perhiberet de homine? Ipse enim sciebat quid esset in homine, sicut evangelista testatur. Tamen audiamus eos et intueamur eos quasi nesciente domino facere quod moliuntur: intenderunt arcum, rem amaram, ut sagittarent in abscondito v. 5 immaculatum. Quod dixit intenderunt arcum, hoc est in abscondito, quasi 10 fallentes insidiis. Nostis enim quibus dolis id egerint: quemadmodum discipulum ei cohaerentem pecunia corruperint ut sibi traderetur, quomodo falsos testes procuraverint, quibus insidiis et dolis egerint ut sagittarent in abscondito immaculatum. Magna iniquitas! Ecce de abscondito venit sagitta *quae immaculatum ferit, qui nec tantam habebat maculam quanta potest pungi a sagitta. Agnus quippe im15 maculatus, totus immaculatus, semper immaculatus, non cui maculae ablutae sint, cc 812 sed qui maculas nullas contraxerit. Nam fecit multos immaculatos donando peccata ipse immaculatus non habendo peccata. ut sagittent in abscondito immaculatum; (7.) repente sagittabunt eum v. 6 et non timebunt. O cor durum, occidere velle hominem qui mortuos suscitabat! repente, id est insidiose, quasi inopinate, quasi non praevisi. Similis enim nescienti erat inter ipsos dominus ignorantes quid nesciret et quid sciret, immo ignorantes

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 5 Christum des. e1 ‖ 7 tamen inc. e1 ‖ 8 ut inc. s3 ‖ 9 immaculatum des. s3 ‖ 10 nostis inc. s3 ‖ 11 corruperint des. e1 ‖ 12 ut inc. e1 ‖ 12sq. immaculatum des. s3 ‖ 14 sagitta des. e1 ‖ 18 ut inc. e1 ‖ 7,1 repente inc. s3 (v. app. crit.) ‖ 2 suscitabat des. s3 (v. app. crit.) ‖ 3 inopinate des. e1 6,5sq. Io. 2,25 10sq. quemadmodum…traderetur] cf. Mt. 26,14sq. verint] cf. Mt. 26,59–61

11sq. quomodo…procura-

3 sagitta s2 | mittat C (ac.) | sagittam K ‖ 4 praevideatur O9 β ζ lo ma ‖ 5 ei om. α ‖ 6 ipsi S 7 eos2 om. α; illos s2 | quasi] quia si s2 F ‖ 8 amarum S | sagittarent] cf. l. 12; Vulg. iuxta Hebr.; sagittent V1 α β δ ζ (cf. Ψα Vulg. iuxta LXX; Ps. 10,3) | abscondito] cf. Ψα; occultis s3 (iuxta Vulg.) ‖ 9 arcum] suum add. e1 (cf. l. 1) ‖ 10 fallentis K | in insidiis e1 F3 S | dolos s2 | id om. s3 α | egerunt e1 M (pc.) P2 O9 P26 γ | discipulum om. α | ei om. S P15 ‖ 11 pecuniam δ | corruperunt P26 γ; corriperint δ 11sq. procuraverunt α γ ‖ 12 quibus … egerint om. P15 | egerunt α C (ac.) | sagittarint V1 ‖ 13 ecce de] et cede S | quae immaculatum ma; qui immaculatum am; quam maculam codd. (maculum P2), probat Weidmann | fecerit α ‖ 14 tantum … maculam P2 (maculum) O9 δ ε; tantum … maculae ζ lo ma | habebit S; habet P26 | quantum O9 δ ζ lo ma; quantam am; quanto N | pingi O9 | a om. K C (ac.) 14sq. immaculatum V1 ‖ 15 ablutae s2 M V1; cf. e.g. serm 181,7 confessione macula abluitur; ablatae cett. am lo ma | sunt K P15 G ε lo; sit V1 ‖ 16 quia V1 | contraxerat O9; contraxit P26 17 immaculatos V1 K ε 7,1 repente] cf. Ψα; subito s3 (iuxta Vulg.) | eum om. s2 Bn1 ‖ 2 o om. V1 | mortuus s3 | suscitabat] qui caecos inluminabat add. s3 ‖ 3 inopinati e1 s2 M V1 α γ | non om. O9 | praevise O9 P26 (pc.) S am lo ma; praeviso K C (ac.) ‖ 4 erat iter. K am | ipsos] illos s2 | et *om. s2 M V1 α O9 K C (ac.) S P15, probat Weidmann | quid2] quod P2

in psalm. LXIII,6 – 8 | 109

eum nihil nescire et omnia scire et ad hoc venisse, ut illi facerent quod se sua potestate facere arbitrabantur. repente sagittabunt eum et non timebunt; (8.) firmaverunt sibi sermonem malignum. Firmaverunt: facta sunt tanta miracula; non sunt moti, perstiterunt in consilio sermonis maligni. Traditus est ille iudici: trepidat iudex, et non trepidant qui iudici tradiderunt; contremiscit potestas, et non contremiscit immanitas; vult ille lavare manus, et illi inquinant linguas. Sed quare hoc? firmaverunt sibi sermonem malignum. Quanta egit Pilatus, quanta ut refrenarentur! Quae dixit! quid egit! Sed firmaverunt sibi sermonem malignum: Crucifige crucifige! Repetitio confirmatio est sermonis maligni: vide acrius quomodo firmaverunt sibi sermonem malignum! Regem vestrum crucifigam? Dixerunt: Non habemus regem nisi solum Caesarem. 〈***〉 *firmare sermonem malignum. Offerebat ille regem filium dei, illi ad hominem recurrebant: digni qui illum haberent et illum non haberent! Adhuc audi quomodo firmaverunt sermonem malignum! Non invenio aliquid in isto homine ait iudex, quo dignus sit morte. Et illi qui firmaverunt sermonem malignum: Sanguis huius super nos et super filios nostros! firmaverunt sibi sermonem malignum: firmaverunt sermonem malignum non domino, sed sibi. Quomodo enim non sibi, cum dicunt: Super nos et super filios nostros? Quod ergo fir-

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 6 repente inc. e1 ‖ 8,1sq. firmaverunt inc. s3 ‖ 3 maligni des. e1 6 Pilatus des. s3 ‖ 7 quae inc. s3 ‖ 11 recurrebant des. s3 ‖ 12 adhuc inc. s3 ‖ 13 illi des. s3 (v. app. crit.) ‖ 14 sanguis inc. s3 ‖ 15 sibi des. s3 8,3sq. trepidat…potestas] cf. Io. 19,8 9sq. Io. 19,15 12sq. Lc. 23,4.22 14 Mt. 27,25 5 illi] ras. 1 litt. K C; illa s2 | faceret C (ac.) | sua α (facere sua potestate tr F) P15; om. cett. am lo ma 5sq. facere potestate tr. F3 A (ac.) 8,1sq. firmaverunt] cf. Ψα Vulg.; obfirmaverunt S (ob ir.) lo ma ‖ 2 sermonem] cf. Ψα Vulg.; verbum s3 P2 O9 P26 (cf. Ψμ Ψρ) | firmaverunt S (ac.); cf. ll. 1.6.7 etc.; om. s3 C (ac.); ofirmaverunt s2 M β P15; obfirmaverunt cett. am lo ma | miracula] et add. α β ‖ 3 moti] morti e1 s2 K C (ac.) | sermonis maligni] maligno α | ille om. ε ζ; illi δ (pc. A); illa s2 ‖ 4 trepidat quem α | contremiscit1] contremiscet K | et2 om. s2 M α S P15; sed O9 | non2 om. S P15 ‖ 4sq. contremiscit2] contremiscet K; tremescit s2 ‖ 5 illi] ille K linguas] suas add. α | sed om. s3 | hoc] quia add. s3 ‖ 6sq. refrenaretur V1 Bn1; refrangerentur s2 7 quae] qui C Ca (ac.); quid β Ca (pc.) ζ | malignum] dicentes add. s3 ‖ 7‒9 crucifige … malignum om. s2 ‖ 8 crucifige sl. e1 | vide acrius] de iunctura cf. duab. an. 10; civ. 22,29; videamus β C (pc.) Ca S (pc.) δ ε ζ am lo ma ‖ 9 malignum] ait Pilatus add. s3 | *nos non δ ε ζ lo; cf. in psalm. 55,2,15 (CSEL 94/1, p. 183) ‖ 10 solum] cf. in psalm. 55,2,15; om. F4 D P26 lo (iuxta Vulg.); tr. post Caesarem s3 ζ Caesarem] lacunam notavi; addendum 〈hoc est〉 vel sim. | firmare scripsi cum s2 (ac.); o firmare s2 (pc.) s3 P2 O9 D P26 C (ir.) S (ac.) P15; obfirmare (off-) M V1 F3 γ (ac. C) ε; obfirmaverunt α δ ζ lo ma; obfirmerunt am | ille] illis α; illi P2 (ac.) ‖ 11 recurrebat C (ac.) ‖ 12 firmaverunt] sibi add. s3 S (pc.) lo | inveni lo 13 hominem s3 | quo] qui S; quod V1 C (ac.) | illi] clamant add. s3 | firmaverunt] sibi add. β S 14 malignum] de ellipsi verbi dicendi cf. e.g. in psalm. 58,1,7,37 (CSEL 94/1, p. 330); dixerunt add. am lo ma | huius] cf. epist. 149,5; eius ε ζ lo ma (iuxta Vulg.) | sibi om. s3 P26 Ca δ ζ; eras. A ‖ 15 firmaverunt] sibi add. δ; formaverunt C (ac.) | firmaverunt … malignum2 om. s2 V1 s3 α Ca ζ | sermonem malignum2] malignum sermonem tr. G ‖ 16 non om. β | dicant V1 Ca

5

5

mi 886

15

110 | S. Augustini

cc 813 5

10

15

mi 887

maverunt, sibi firmaverunt: quia ipsa vox est alibi: Foderunt ante faciem meam foveam et inciderunt in eam. Dominum mors non occidit, sed ipse mortem; illos autem iniquitas occidit, quia noluerunt occidere iniquitatem. (9.) Prorsus, fratres, certamen est: aut occides iniquitatem aut occideris ab iniquitate. Noli autem quaerere occidere iniquitatem tamquam aliquid extra te! Ad teipsum respice: vide quid tecum pugnet in te, et cave ne expugnet te! Iniquitas tua inimica tua interfecta non erit; ex te enim est, et anima tua adversus te rebellat, non aliud aliquid. Ex quadam parte haeres deo, ex quadam parte delectaris saeculo: illud quo delectaris saeculo pugnat adversus mentem quae cohaeret deo. Cohaereat cohaereat; non deficiat, non se dimittat: magnum adiutorium habet. Vincat quod in illa sibi rebellat, perseveret in pugnando! Est peccatum in corpore tuo, sed non regnet! Non ergo regnet inquit peccatum in vestro mortali corpore ad oboediendum desideriis eius. Si non oboedieris, etsi est quod suadeat quod delectet ad malum, non obtemperando facis ut non regnet quod est, et ita fiet postea ut non sit quod erat. Quando? Cum absorbebitur mors in victoria, cum corruptibile hoc induerit incorruptionem: ibi non erit quod tibi repugnet, non erit quod te aliud delectet nisi deus. Ergo et isti Iudaei inviderunt domino; delectabat eos principatus. Quidam videbant sibi ab eo auferri principatum et ex delectatione sua rebellaverunt adversus dominum; qui si rebellassent adversus delectationem suam malam, ipsam invidentiam vincerent nec vincerentur ab ea; et esset illis dominus salvator qui venerat ut sanaret. Nunc autem faverunt febri, repugnaverunt medico: quidquid suggerebat febris faciebant, quidquid iubebat contra

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15

δ: A G ε: N Bn1

17sq. Ps. 56,5 9,6 haeres deo] cf. Ps. 72,28 9sq. Rom. 6,12 12sq. absorbebitur…incorruptionem] cf. 1 Cor. 15,54 18 venerat ut sanaret] cf. Mt. 9,12 17 est vox tr. s2 α; occiderunt sicut scriptum est add. α ‖ 18 foveam om. α P15 ‖ 19 voluerunt V1 9,2 certam S; certum β C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ma | aut1] ut P2 | occides] *occidis α γ (ac. C) ma | iniquitate] iniquitatem s2 K C (ac.) ‖ 3 occidere om. V1; tr. post iniquitatem P2 | quid om. P26; qui C; quod F4 4 pungit K | cavet K | ex te pugnet S P15 δ | tua2] si add. am lo ma ‖ 5 adversum V1 ‖ 6 haere V1; *cohaeres P2 β C (pc.) Ca δ ε ζ (cf. l. 7) am lo | ex] et s2 (ac.) | quo s2 F P2 K (pc.) ma; quod cett. am ‖ 7 adversum V1; adversum te adversus s2 | deo] sed quae add. am lo | cohaereat1] cohaeret P2 O9 δ N ζ; eo hereat F | cohaereat2 om. s2 V1 P2 O9 β P15 ‖ 8 demittat s2 | vincat Ca (pc.) Bn1; vincit cett. ma | perseverat V1; si perseverat lo ma ‖ 9 regnet1] repugnet α | inquit regnet tr. V1 α ε ζ ‖ 10 obaudiendum s2 M K C (ac.) am ma | si] vero add. am lo ma | obaudieris s2 M V1 P2 O9 K C (ac.) am ‖ 12 repugnet α | fiat δ cum om. α; eras. C | absorbebetur C (ac.); absorberetur K; absorbetur F ‖ 13 victoria K P15 δ ε ζ; cf. in psalm. 64,4,16; 65,18,11; *victoriam cett. ma (graec. εἰς νῖκος) | cum om. V1 | indueret C (ac.) | incorruptione V1 ‖ 14 repugnet] et add. S P15 δ ‖ 15 viderant sibi auferri ab eo α ‖ 16 delectione S deum s2 P2 | si] se S | adversus2] se add. P2 O9 ‖ 17 delectionem S | ne O9 ‖ 18 dominus om. β | sanaret] salvaret P2 O9 β S (vl.) | faverunt] fugierunt P2; suggerunt O9 ‖ 18sq. repugnarunt s2 P2 O9 ε; inpugnaverunt F4 ‖ 19 suggerebant V1 | faciebat G | iubebant V1; videbat O9 β | contra iubebat tr. α | e contra β

in psalm. LXIII,8 – 11 | 111

medicus neglegebant. Ergo illi magis occisi sunt, non dominus; nam in domino mors occisa est, in illis iniquitas vixit; vivente autem in se iniquitate illi mortui sunt. (10.) narraverunt ut absconderent muscipulas; dixerunt: quis videbit eos? Latere putabant eum quem occidebant, latere deum! Ecce puta homo erat Christus sicut ceteri homines, nesciebat quid de illo cogitaretur: numquid et deus nescit? O cor humanum, quare tibi dixisti: ‚Quis videt me?‘ cum ille videat qui fecit te? dixerunt: quis videbit eos? Videbat deus, videbat et Christus, quia et v. 7 Christus deus. Sed quare videbatur eis non videre? Audi sequentia! (11.) perscrutati sunt iniquitatem; defecerunt scrutantes scrutationes, id est acerba et acuta consilia: ‚Non tradatur per nos, sed per discipulum suum; non occidatur a nobis, sed a iudice; totum nos faciamus et nihil fecisse videamur!‘ Et ubi est clamor linguae Crucifige crucifige? Sic caeci estis, ut et surdi sitis! Simulata innocentia non est innocentia, simulata aequitas non est aequitas sed duplex iniquitas, quia et iniquitas est et simulatio. Ibi ergo isti defecerunt scrutantes scrutationes. Quanto acutius sibi excogitare videbantur, tanto magis deficiebant, quia a lumine veritatis et aequitatis in profunda consiliorum malignorum demergebantur. Habet iustitia quandam lucem suam, perfundit et illustrat animam inhaerentem sibi; anima vero avertens se a luce iustitiae quanto magis quaerit quid inveniat contra iustitiam, tanto plus a luce repellitur et in tenebrosa demergitur. Merito ergo et isti perscrutantes quod contra iustum moliebantur a iustitia recedebant; et quanto a iustitia recedebant, tanto plus deficiebant perscrutantes perscrutationes. Magnum consilium

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10,1 narraverunt inc. e1 ‖ 5 eos des. e1 ‖ 11,1sq. perscrutati inc. e1 ‖ 2 acerba inc. s3 ‖ 4 videamur des. e1 ‖ 5 sitis des. s3 ‖ 7 defecerunt inc. e1 ‖ 9 demergebantur des. e1 11,5 Io. 19,6 10,1 muscipulas ir. P26; muscipulam O9 S (vl.) ‖ 2 eos] cf. Ψα Vulg.; eas α am lo ma | occiderunt C (ac.) latere2 om. s2; lateret e1 P15 | dominum P2 O9 K C (ac.) N | puto K (pc.) G ‖ 3 sicut] et add. e1 M S P15 δ am lo | nesciebant C (ac.) δ | quod S | cogitarentur δ Bn1; cogitarent lo ‖ 4 dominus K ‖ 5 te fecit tr. am lo ma | videbit] videt e1 (cf. l. 4); videbat C (ac.) Ca | eos] cf. l. 2; eas am lo ma; nos β (cf. 12,5; Vulg. iuxta Hebr.) ‖ 6 audi om. P2 O9 11,1sq. perscrutati] cf. Ψα; scrutati S (iuxta Vulg.); praescrutati O9; persecuti P2 ‖ 2 iniquitatem] cf. Ψα; iniquitates e1 S (iuxta Vulg.) | scrutationes] scrutationis s3; scrutationem α ‖ 3 consilia] meditantes add. s3 | tradetur s3 ‖ 4 iudicem e1 | facimus s3 ‖ 5 et om. V1 s3 α δ ‖ 5sq. non est innocentia om. V1 ‖ 6 et om. α O9 ‖ 7 est om. s2 | ibi om. P2 O9; exp. S | deferunt C (ac.) A | quanta O9 ‖ 8 videbantur excogitare tr. P2 | a1 om. M ‖ 8sq. et aequitatis om. e1 ‖ 10 inhaerentem] in hereditatem δ vero] autem α ‖ 11 quid om. F3; quod δ am lo ma ‖ 12 repelletur K | et1 … demergitur om. α | tenebras s2 | et2 om. P2 O9 δ ε ζ | isto K | praescrutantes P2 O9 ‖ 13sq. quod … perscrutantes om. s2 13 istum P2 C (ac.) ‖ 13sq. et … recedebant2 om. α O9 ‖ 14 perscrutantes] cf. Ps. 62,7 perscrutati sunt (ll. 1sq.); praescrutantes P2 O9; scrutantes lo ma (cf. l. 2; Ψα Vulg.) | perscrutationes] cf. Ps. 62,7 perscrutati sunt (ll. 1sq.); scrutationes F F3 C (pc.) δ (pc. G; cf. l. 2; Ψα Vulg.) am lo; praescrutationes P2 O9

20

5

cc 814 5

10

112 | S. Augustini

15 innocentiae! Quando ipsum Iudam paenituit quod tradidisset Christum et proiecit

mi 888

5

cc 815

5

illis pecuniam quam dederant, illi noluerunt eam mittere in gazophylacium et dixerunt: Pecunia sanguinis est; non illam mittamus in gazophylacium. Quid est gazophylacium? Arca dei, ubi colligebantur ea quae ad indigentiam servorum dei mittebantur. O homo, cor tuum sit potius arca dei, ubi habitent divitiae dei, ubi sit nummus dei, mens tua habens imaginem imperatoris tui! Cum ergo haec ita sint, qualis illa innocentiae simulatio fuit pecuniam sanguinis non mittere in arcam et ipsum sanguinem mittere in conscientiam? (12.) Sed quid eis contigit? defecerunt scrutantes scrutationes. Unde? Quia dicunt: quis videbit eos?, id est quia eos nemo videbat. Hoc dicebant, hoc apud se opinabantur quod nemo eos videret. Vide quid contingat animae malae: recedit a luce veritatis, et quia ipsa non videt deum, putat se non videri a deo. Sic et isti recedendo ierunt in tenebras, ut ipsi non viderent deum, et dixerunt: ‚Quis nos videt?‘ Videbat et ille quem crucifigebant; illi deficiendo nec illum filium nec patrem videbant. Si ergo et ille videbat, quare se patiebatur teneri ab eis, occidi ab eis? Quare si videbat voluit consilia eorum praevalere in se? Quare? Quia homo erat propter hominem et deus latens in homine, quia venerat nescientibus exemplum fortitudinis dare, ideo ipse sciens omnia sustinebat. (13.) Quid enim sequitur? accedet homo et cor altum, et exaltabitur deus. Illi dixerunt: ‚Quis nos videbit?‘ defecerunt v. 8 scrutantes scrutationes, consilia mala. Accessit homo ad ipsa consilia, passus est se teneri homo. Non enim teneretur nisi homo aut *vinciretur nisi homo aut caederetur nisi homo aut crucifigeretur et moreretur nisi homo. Accessit ergo homo ad illas omnes passiones, quae in illo nihil valerent nisi esset homo. Sed si ille non esset

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 13,1 accedet inc. e1 ‖ 3 consilia2 des. e1 ‖ 5 accessit inc. e1 6 homo des. e1 15–17 Mt. 27,3–6 20 habens…tui] cf. Mt. 22,20sq. cum interpretatione Augustini (e.g. serm. 9,9) 16 quam] qui α | dederunt P26; dederat K (pc.) | eam] ea K | gazophylacio V1 δ ε ζ ‖ 17 mittamus illam tr. ε ζ | gazophylacium1] gazophylacio δ ε ζ ‖ 19 potius sit tr. s2 | divitiae] secreta α ‖ 20 imperatores K | haec om. P2 O9; tr. ante ergo α β | quales K 12,1 deferunt A | perscrutantes s2 (cf. 11,14) | perscrutationes s2 α (cf. 11,14) ‖ 2 dicunt P15 T; dicebant α; dicit cett. am lo ma | eos1] eas am | quia] quid K | nemo eos tr. G ζ | videbat] videbit β am 3 recedenti α ‖ 4 ipsi non vident α | putant α | iste K ‖ 5 viderint V1; viderunt P2 ‖ 6 videbant P2 videbat et] cf. l. 7; et videbat tr. P15; et videbat et S δ | illum filium] ipsum α ‖ 7 et om. ε ζ | tenere α ab eis1 exp. S; absit s2 | si] se γ (ac. C) ‖ 9 quia] qui ma | fortitudines V1 13,1 accedet] cf. Vulg., Ψα accedes; accedit γ ε ζ (cf. Ψρ) | et] cf. Ψα; LXX καὶ βαθεῖα καρδία; ad O9 β S (vl.) P15 am (iuxta quosdam Vulgatae codices) ‖ 2 et om. P2 | illi] fort. addendum qui; cf. Müller, WSt 120, 168 | nos om. e1; non C (ac.) ‖ 3 scrutationes eras. s2; scrutationem α | mala] multa S | consilia2] passionis add. K ‖ 4 teneri] ut add. ζ lo ma | vinciretur conieci, cf. Müller, WSt 120, 168; videretur codd. (videtur ac. P2) am lo ma ‖ 4sq. crederetur am ‖ 5 et] aut am lo ma | moriretur C (ac.) P15 N 5sq. omnes illas *tr. e1 P15 ‖ 6 valerent] habent e1 (haberent pc.); vulnerarent P2 O9 | esset1] essent K si om. V1 G

in psalm. LXIII,11 – 14 | 113

homo, non liberaretur homo. Accessit homo et cor altum, id est cor secretum, obiciens adspectibus humanis hominem, servans intus deum, celans formam dei in qua aequalis est patri et offerens formam servi qua maior est pater. Ipse enim dixit utrumque, sed aliud ex forma dei, aliud ex forma servi. Dixit ex forma dei: Ego et pater unum sumus. Dixit ex forma servi: Quoniam pater maior me est. Unde ex forma dei Ego et pater unum sumus? Quia cum in forma dei esset constitutus, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo. Unde ex forma servi Quoniam pater maior me est? Quia semetipsum exinanivit formam servi accipiens. Accessit ergo homo et cor altum, et exaltatus est deus. Occiditur homo, exaltatur deus. Quod enim occisus est ex infirmitate humana fuit, quod resurrexit et adscendit ex potestate divina. accedet homo et cor altum, cor secretum, cor abditum, non ostendens quid nosset, non ostendens quid esset. Illi putantes hoc totum esse quod videbatur occidunt hominem in corde alto, et exaltatur deus in corde divino; potentia enim maiestatis exaltatus est. Et quo iit exaltatus? Unde non recessit humiliatus. (14.) accedet homo et cor altum, et exaltabitur deus. Propterea iam adtendite, fratres mei, cor altum hominis! Cuius hominis? Mater Sion, dicet homo; et homo factus est in ea, et ipse fundavit eam altissimus. In ipsa civitate factus est homo quam idem ipse fundavit altissimus qui in ea factus est homo: ergo accessit homo et cor altum. Intuere hominem in corde alto, vide quantum potes, si potes, et deum in corde alto! Accessit homo; et quia deus erat et quia passurus erat volens et quia exemplum praebiturus infirmis et quia nihil ei facturi erant qui saeviebant tamquam passuro deo, sed in homine, sed in carne, quid sequitur?

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7 accessit inc. e1 ‖ 8 deum des. e1 ‖ 14 accessit inc. e1 ‖ 16 divina des. e1 ‖ 14,6 accessit inc. e1 | altum des. e1 (v. app. crit.) ‖ 7 et2 inc. e1 13,10sq. Io. 10,30 11 Io. 14,28 12sq. Phil. 2,6 14 Phil. 2,7 15sq. quod…divina] cf. 2 Cor. 13,4 14,3sq. Ps. 86,5 (iuxta Ψα; numquid Sion Vulg.) 7 accessit] ergo add. α | et] cf. l. 1; ad s2 (pc.) O9 F3 D S (sl.) G (pc.) am lo ‖ 8 obicies s2 | adspectibus iter. S | intus sl. P2; tr. post deum G ‖ 9 formam om. V1 | minor est patre P15 am ma; minor est patri S δ ε ipse] in se β ‖ 10 aliud1 V1; alius α; aliud est cett. am ma | aliud1 … dei1 om. s2 ‖ 12 cum om. V1 O9 rapina V1 ‖ 13 aequalis] cf. e.g. in psalm. 58,1,10,37 (CSEL 94/1, p. 336 c. app.); se aequalem s2 α (iuxta Vulg.); se aequalis V1 ‖ 14 ergo om. ε | et] cf. l. 1; ad O9 β S (pc.) P15 G (homo ad sl. mp.) am 15 exaltatus est] exaltabitur β C Ca (cf. Ps. 63,8) | deus1] dei s2 (ac.) | homo] et add. β γ S δ ε ζ am lo ma exaltetur G; exaltabitur Ca N ‖ 16 human(a)e K N | accedet] cf. l. 1; accedit γ S P15 am; ergo accessit e1 | homo om. am ‖ 17 et] cf. l. 1; ad O9 β S (pc.) G (pc.) am lo | altum] et exaltatus est deus add. e1 | cor secretum] consecretum s2 | ostendens1] ostendit O9 ‖ 17sq. non2 … esset om. S P15 ‖ 18 videbant O9 ‖ 19 altum V1 | et om. δ | exaltatur] exaltabitur V1 Ca N (cf. l. 15) | potentiam s2; potenti F maiestatis] suae add. β γ δ N ζ am lo ma ‖ 20 iit om. ζ; it s2 V1 K C (ac.); ut P2 O9 14,1 accedet] cf. 13,1; accedit M C (pc.) S N ζ am | et] cf. 13,1; ad α O9 β G (pc.) Bn1 am lo ‖ 3 hominis2] homines V1 ‖ 4 dicet] cf. Ψα; LXX ἐρεῖ; dicit s2 P2 O9 K C (ac.) lo ‖ 5 qui] quia α δ ‖ 6 et] cf. 13,1; ad O9 β S (pc.) G (pc.) am lo | altum] et exaltatus est deus add. e1 | alto] et add. s2 ‖ 6sq. vide … alto om. M ‖ 7 potes1] vide add. β; potest P15 | alte V1 ‖ 8 praebiturus] erat add. e1

10

15 mi 889

5

114 | S. Augustini

cc 816 sagittae infantium factae sunt plagae eorum. Ubi est illa saevitia? ubi est

5

10 mi 890

15

ille fremitus leonis, populi rugientis et dicentis Crucifige crucifige? ubi sunt insidiae arcum tendentium? Nonne sagittae infantium factae sunt plagae eorum? Nostis quemadmodum sibi faciunt de canniciis sagittas infantes. Quid feriunt aut unde feriunt? quae manus aut quod telum? quae arma? quae membra? sagittae infantium factae sunt plagae eorum; (15.) et infirmatae sunt super eos linguae v. 9 eorum. Acuant nunc linguas suas tamquam gladium, firment sibi sermonem malignum! Merito sibi eum firmaverunt, quia infirmatae sunt super eos linguae eorum. Numquid poterat esse hoc firmum adversus deum? Mentita est inquit iniquitas sibi, infirmatae sunt super eos linguae eorum: ecce resurrexit dominus qui occisus erat! Transibant ante crucem vel stabant et intuebantur illum – sicut tanto ante psalmus praedixerat: Foderunt manus meas et pedes, dinumeraverunt omnia ossa mea, ipsi vero consideraverunt et conspexerunt me –; tunc caput agitabant dicentes: Si filius dei est, descendat de cruce! Temptaverunt quodammodo utrum filius dei esset, et quasi invenerant quod non esset, quia insultantibus illis de cruce non descendebat. Si descenderet de cruce, filius dei esset? Quid tibi videtur qui de cruce non descendit et de sepulcro surrexit? Quid ergo profecerunt? Quod etsi dominus non resurrexisset, quid profecissent nisi quod profecerunt et persecutores martyrum? Nam martyres nondum surrexerunt, et tamen illi non profecerunt: nondum resurgentium iam natalicia celebramus. Ubi est furor saevientium? sagittae infantium factae sunt plagae eorum, infirmatae sunt super eos linguae eorum. Quo

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15,2 eorum des. e1 ‖ 4 numquid inc. e1 ‖ 6 erat des. e1 11 fremitus leonis] cf. Prov. 19,12 | rugientis] cf. 1 Petr. 5,8 15,4sq. Ps. 26,12 7sq. Ps. 21,17sq. 9 Mt. 27,40; cf. 42 10 infantium] cf. Ψα; parvulorum s2 F (iuxta Vulg.) ‖ 11 fremitus ille tr. ε ζ | rugientes V1 K C (ac.) S dicentes K C (ac.) S ‖ 12 arcuum s2 C (vl.) | infantium] cf. l. 10; parvulorum s2 | facti s2 | sunt sl. e1 13 canniciis] cf. in psalm. 56,13,22 (CSEL 94/1, p. 247); cannis β G (pc.) Bn1 (pc.); canitiis lo | infantis e1 | feriunt1] ferunt M | aut om. s2 ‖ 14 quae1] quem δ | arma] aut *add. V1 α β γ ζ am ma | infantium] cf. l. 10; parvulorum s2 15,1 super] cf. Ψα; contra α (iuxta Vulg.) am ‖ 2 acuunt A (ac.) ‖ 3 eum om. M ε T; tr. ante sibi β | infirmati K ‖ 4 hoc esse tr. s2 V1 α D | dominum e1 D | inquit om. α P2 O9 ‖ 5 sunt om. O9 F3; iter. V1 surrexit V1 P2 O9 | qui] quia s2 ‖ 6 transibunt P2 δ; transiebant α O9 P26 C (ir.) ε | et om. V1 | intuebatur s2 | tanto om. s2 P2 O9 S P15 δ ‖ 7 pedes] cf. in psalm. 21/1,17 (CSEL 93/1A, p. 324) Ψα; meos add. α P2 β γ δ ε ζ (iuxta Vulg.) am lo ‖ 8 conspexerunt s2 V1 α D P26 C (pc.) Ca ma; cf. in psalm. 21/1,17 (CSEL 93/1A, p. 324) Ψα; *aspexerunt M P2 O9 K C (ac.) S P15 δ ε am lo (cf. epist. 105,14); inspexerunt F3 ζ (iuxta Vulg.) | caput om. O9 S; tr. post agitabant V1 α ‖ 9 descendant O9 | utrum] si add. δ ‖ 10 invenerunt S (pc.) ma; invenirent S (ac.) P15 δ ε (-ierant N) ‖ 11 quid] quis β ‖ 12 resurrexit V1 α | fecerunt am etsi] et sibi C (ac.) ‖ 13 surrexisset P2 O9 | quid] et praem. s2 | profecerunt] profecerint O9; fecerunt 14 nam] et add. α β Ca ζ lo ma | *resurrexerunt s2 M V1 α P15 | et om. s2 V1 | et om. P26 δ ε ζ ‖ 15sq. infantium] cf. 14,10; parvulorum s2 ‖ 16 infirmatae] et praem. β γ ma | eos] illos M | quo] quod P2 O9

in psalm. LXIII,14 – 15 | 115

perduxerunt illas scrutationes suas quas perscrutantes defecerunt, ut etiam mortuo domino et sepulto custodes ponerent ad sepulcrum! Dixerunt enim Pilato: Seductor ille – hoc appellatur dominus Iesus Christus ad solacium servorum suorum quando dicuntur seductores – ergo illi Pilato Seductor ille inquiunt dixit adhuc vivens: ‚Post tres dies resurgam.‘ Iube itaque custodiri sepulcrum usque in diem tertium, ne forte veniant discipuli eius et furentur eum et dicant plebi: ‚Surrexit a mortuis‘, et erit novissimus error peior priore. Ait illis Pilatus: Habetis custodiam: ite custodite sicut scitis. Illi autem abeuntes munierunt sepulcrum signantes lapidem cum custodibus. Posuerunt custodes milites ad sepulcrum. Concussa terra, dominus resurrexit; miracula facta sunt talia circa sepulcrum, ut et ipsi milites qui custodes advenerant testes fierent, si vellent vera nuntiare. Sed avaritia illa quae captivavit discipulum comitem Christi captivavit et militem custodem sepulcri. ‚Damus vobis‘ inquiunt ‚pecuniam, et dicite quia vobis dormientibus venerunt discipuli eius et abstulerunt eum.‘ Vere defecerunt scrutantes scrutationes. Quid est quod dixisti, o infelix astutia? Tantumne deseris lucem consilii pietatis et in profunda versutiae demergeris, ut hoc dicas: Dicite quia vobis dormientibus venerunt discipuli eius et abstulerunt eum? Dormientes testes adhibes: vere tu ipse obdormisti, qui scrutando talia defecisti! Si dormiebant, quid videre potuerunt? Si nihil viderunt, quomodo testes sunt? Sed defecerunt scrutantes scrutationes: defecerunt a luce dei, defecerunt in ipso effectu consiliorum suorum; quando quod voluerunt nihil proficere potuerunt, utique defecerunt. Quare hoc? Quia accessit homo et cor altum, et exaltatus est deus. Propterea postea cum innotuisset Christi resurrectio et veniens spiritus sanctus impleret fiducia timentes quosdam discipulos, ut auderent iam mortem non timentes praedicare quod viderant, exaltato deo in maiestate sua qui propter nostram infirmi-

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15

δ: A G ε: N Bn1 ζ:

18–24 Mt. 27,63–66 19sq. quando dicuntur seductores] cf. 2 Cor. 6,8 25–27 concussa…nuntiare] cf. Mt. 28,2 29 Mt. 28,12 39–44 propterea…eos] cf. Act. 2,1–37 17 perduxerant C Ca am | perscrutationes α (cf. 11,14) | quas om. α; qua O9; quam M ‖ 19 appellabatur V1 F4 P26 C (pc.) Ca δ ε ζ am ma; nomine add. S (pc.) lo ma | dominus] noster add. F4 Bn1 | solacio K 20 illi ergo tr. s2 | illi] dicunt add. β ‖ 21 itaque] ergo C (iuxta Vulg.) | custodire α O9 γ (ac. C) S δ ε am usque] quae S | tertium diem tr. V1 ‖ 22 resurrexit V1 ‖ 23 ait] ad V1; at s2 P2 | custodiam] custodes s2 | ite] et add. α ‖ 24 euntes s2 | munierant P2; minuerunt O9 ‖ 25 concussa] est add. V1 α F3 (sl.) *surrexit M α P2 S P15 δ ε ζ ‖ 26 talia facta sunt tr. ε ζ | et om. am; ea P2 ε ζ | ipse K ‖ 27 vera vellent tr. ε | captivabit P2 S (pc.) ‖ 28 captivabit P2 S | milites custodes α G (ir.) | inquiunt vobis tr. am lo ma 30 quod] quid s2 | dixerunt s2; dixi P26 ‖ 31 versutia V1 P2 O9 β δ ε ζ am ‖ 32 nobis am ‖ 33 dormisti α | fecisti A (ac.) lo ‖ 34 dormierant V1 ‖ 35 in] ab V1 α Ca (vl.) ‖ 36 adfectu F δ ε ζ ‖ 37 defecerant am | quia] qui P2 | et1] cf. 13,1; ad F (pc.) D G (pc.) am ‖ 39 et] ut lo ‖ 40 fiduciam P2 O9 K timentes1] mentis C (pc.) | audirent M P2 O9 K S δ ε; audierunt C ‖ 41 viderent K N | qui om. M 41sq. infirmitatem nostram tr. ε ζ

20 cc 817

25

30

35

mi 891 40

116 | S. Augustini

45

50 cc 818

5

10

tatem humilis iudicatus est, et ubi coeperunt tubae caelestes personare iudicem venturum quem primo viderant iudicatum, conturbati sunt omnes qui videbant eos. Exaltato deo, ut dixi, praedicato Christo visi sunt Iudaei a quibusdam Iudaeis, visi sunt deficientes in scrutationibus suis. Videbant enim illi in nomine crucifixi et occisi manibus suis fieri tanta miracula, recesserunt corde ab eis qui permanserunt in impietate, displicuit eis illorum duritia, quaesierunt consilium salutis suae et dixerunt apostolis: Quid faciemus? conturbati ergo sunt omnes qui videbant eos, id est qui intellegebant quod linguae eorum infirmatae sunt super eos, qui intellegebant quia in omnibus suis malis perscrutationibus consiliorum ubique defecerunt. Conturbati sunt isti, (16.) et timuit omnis homo. Qui non timuerunt, nec homi- v. 10 nes fuerunt. timuit omnis homo, id est omnis utens ratione ad intellegenda quae facta erant. Unde illi qui non timuerunt pecora potius nominandi sunt, bestiae potius immanes et truces, leo rapiens et rugiens ille adhuc populus. At vero omnis homo timuit, id est qui credere voluerunt, qui iudicium venturum contremuerunt. et timuit omnis homo, et adnuntiaverunt opera dei. Ille qui dicebat: a timore inimici erue animam meam, timuit omnis homo. A timore inimici eruebatur, sed timori dei subdebatur. Non timebat eos qui corpus occidunt, sed eum qui potestatem habet et corpus et animam mittere in gehennam. Praedicaverunt dominum: nam primo Petrus timuit, et inimicum timuit; nondum erat anima eius eruta ab inimico. Interrogatus ab ancilla quod inter discipulos eius esset, negavit dominum ter. Resurrexit dominus, firmavit columnam, iam Petrus praedicet sine timore et cum timore:

e1 (excerpta) s2 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: 49 eos des. e1 ‖ 16,1 et inc. e1 ‖ 3 erant des. e1 T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 42 et inc. e1 ‖ 5 id inc. e1 ‖ 6 dei des. e1 ‖ 10 timuit1 des. s2 | passionis inc. e1 42sq. ubi…iudicatum] cf. Ps. 46,6 cum explicatione Augustini (in psalm. 46,7 ibi erat et vox tubae, vox illa angelorum) 48 Act. 2,37 16,4 leo…rugiens] cf. 1 Petr. 5,8 8sq. non…gehennam] cf. Mt. 28,2 11 interrogatus…ter] cf. Mt. 26,69–74 12 firmavit columnam] cf. Ps. 74,3; in psalm. 74,6 columnas apostolos dicit 42 turbae F ζ | caelestem F; caelestis K ‖ 43 viderant] viderunt e1 M P2 O9 (pc.) S P15 ‖ 44 eos] et add. C | dixit s2 | Christo om. e1 | divisi e1 (pc.) | a sl. C ‖ 45 visi … suis om. e1 | in1 sl. C ‖ 46 miracula] et add. lo | corda K ‖ 47 pietate e1 (ac.) | eorum α P2 O9 β ε ‖ 48 quid sl. e1 | ergo] enim K am lo | sunt ergo tr. Ca ε ζ ‖ 49 qui1 … eos om. O9; iter. G | intellegebant1] eos add. K ‖ 49sq. intellegebant2] intellegant V1 ‖ 50 quia] quod α | consiliorum] consilia eorum α | utique lo | fecerunt S ‖ 51 isti om. V1; illi β 16,1 omnes e1 ‖ 2 omnis1 om. e1; omnes V1 | id est] idem K | omnis2] omnes S ‖ 3 factae sunt s2 sunt potius nominandi tr. P2 O9 F3 D; potius sunt nominandi tr. P26 ‖ 4 truces] cruces s2 | adhuc ille tr. ζ ‖ 5 et om. e1 ‖ 7 erue] eripe V1 (cf. 2,2) | omnes V1 ‖ 8 timori] timore V1 O9 P26 K C (ac.) S N | dei] domini s2 V1 α | timebant S | eos om. P2 S ‖ 9 haberet α | et1 om. F δ ε ζ ‖ 10 eruta erat anima eius tr. α ‖ 11 interrogabatur α | interrogatus … quod] de hoc usu coniunctionis quod rarissimo cf. Ambr. in Luc. 10,85 iterum autem interrogatum quod ex discipulis eius esset Iohannes scripsit negasse | discipulus C (ac.) ‖ 11sq. ter resurrexit] te ire surrexit M ‖ 12 nam am | praedicat am ma

in psalm. LXIII,15 – 16 | 117

sine timore eorum qui corpus occidunt, cum timore eius qui habet potestatem et corpus et animam occidendi in gehennam ignis. Timuit omnis homo, et adnuntiaverunt opera dei. Namque adnuntiantes istos apostolos opera dei exhibuerunt sibi principes sacerdotum, et comminati sunt dicentes ne in nomine Iesu praedicarent; et illi dixerunt: ‚Dicite nobis cui magis obtemperare oportet, deo an hominibus?‘ Quid illi dicerent? ‚Hominibus potius quam deo‘? Sine dubio non responderunt nisi ‚Deo potius‘. Illi autem sciebant quid iuberet deus et contempserunt minantes sacerdotes. Quia ergo timuit omnis homo, non terruit homo, et adnuntiaverunt opera dei. Si timet homo, non terreat homo; eum enim timere debet homo a quo factus est homo. Quod supra homines est time, et homines te non terrebunt. Mortem sempiternam time, et praesentem non curabis. Voluptatem illam incorruptam et quietem sine labe concupisce; et promittentem dona ista temporalia totum mundum deridebis. Ama ergo et time: ama quod promittit deus, time quod minatur deus, nec corrumperis ex eo quod promittit homo nec terreberis ex eo quod minatur homo. et timuit omnis homo, et adnuntiaverunt opera dei et facta eius intellexerunt. Quid est facta eius intellexerunt? Hoc erat illud, o domine Iesu Christe, quod tacebas et sicut ovis ad victimam ducebaris et non aperiebas coram tondente os tuum? Et nos eum putabamus esse in plaga et in dolore positum et scientem ferre infirmitatem. Hoccine erat quod abscondebas speciem tuam, speciose forma prae filiis hominum? Hoccine erat illud quod videbaris non habere speciem neque decorem? Portabas in cruce insultantes et dicentes: Si filius dei est, descendat

e1 (excerpta) s2 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15 namque inc. e1 | dei2 des. e1 ‖ 20 timuit inc. e1 | homo2 des. e1 ‖ 27 et3 inc. e1 ‖ 27sq. intellexerunt des. e1 16sq. ne…hominibus] cf. Act. 5,28sq. 29sq. sicut…tuum] cf. Is. 53,7 30sq. nos…infirmitatem] cf. Is. 53,4 30sq. in1 …infirmitatem] cf. Is. 53,3 31sq. Ps. 44,3 32sq. videbaris…decorem] cf. Is. 53,2 33sq. Mt. 27,40, cf. 42 13 et om. P2 O9 G ε ζ; eras. A ‖ 14 occidendi] mittendi β | gehennam] cf. 2,20; 2,25; gehenna M V1 F4 P2 ma | omnes V1 ‖ 15 dei1] cf. l. 6; Ψα Vulg.; LXX τοῦ θεοῦ; domini V1 | neque O9 | annuntiantis V1 istos om. e1 | apostoli e1; apostolus C (ac.) P15 ‖ 16 nomine] domini add. P15 ‖ 17 obtemperari C (pc.) | oporteat P2 O9 β ε ζ ma ‖ 18 illo K | potius om. P2 | quam om. F; quo K | responderent Ca (pc.) ma ‖ 18sq. potius deo tr. P2 P26 (pc.) G ‖ 19 ille K | sciebunt am | quid] quod β (pc. D); qui K; quae ma ‖ 20 non terruit homo om. α | terruit] omnis add. ζ | dei] cf. l. 15; domini M γ S ‖ 21 enim om. C ‖ 23 voluntatem α P2 ε | quietam C (pc.) Ca ‖ 24 promittente K | temporalia] et add. lo ma | totum] istum add. α ‖ 25 ne corrumperis P2 K C (ac.) δ ε; ne corrumparis α C (pc.) ‖ 26 promittat S | homo1 α Ca (sl.); deus T; om. cett. am lo ma | nec] ne Ca ‖ 27 omnis mg. Ca; omnes G | dei] cf. l. 15; domini M V1 P2 O9 S ‖ 28 eius] dei am | o om. M ‖ 29 ovis om. α; oves K C (ac.) ‖ 30 tondentem (tun-) V1 P2 O9 | eum] te T lo ma | esse om. ε ζ | et2 om. am | in2 om. lo ma ‖ 30sq. sciente K ‖ 31 hoccine erat] hoc inerat M V1 P2 O9 K S (pc.) P15 ε ζ; haec inerat δ; hoc erat am | speciem] faciem α | speciosi γ (ac. C); specie ose O9; speciosus V1 α C (pc.) P15 ‖ 32 formae P2 O9 δ N | hoccine erat] hoc inerat M V1 P2 O9 P15 δ ε ζ; hoc erat am | illud] illi P2 O9 | in quod P2 (quo ac.) O9 δ ε T am lo ‖ 33 crucem V1 | exaltantes C (ac.) Ca; exultantes K C (pc.)

15 mi 892

20

25

30 cc 819

118 | S. Augustini

de cruce! Quis forte sciens potestatem tuam servus tuus et dilectus tuus non excla35 mavit in corde suo et dixit: ‚O si modo descenderet et isti omnes qui insultant con-

5 mi 893

10

15

funderentur‘? Sed non erat sic: moriendum erat propter morituros et resurgendum propter semper victuros. Hoc illi qui volebant illum de cruce descendere non intellegebant; at ubi resurrexit et glorificatus adscendit in caelum, intellexerunt opera domini. adnuntiaverunt opera dei, et facta eius intellexerunt. (17.) laetabitur v. 11 iustus in domino. Iam non est tristis iustus. Tristes enim erant discipuli crucifixo domino: contristati, maerentes discesserunt, perdidisse se spem putaverunt. Resurrexit; etiam apparens tristes invenit. Tenuit oculos duorum in via ambulantium ne ab eis agnosceretur, et invenit eos gementes et suspirantes, et tenuit eos donec exponeret scripturas et per ipsas scripturas ostenderet quia ita fieri oportebat sicut factum est. Ostendit enim in scripturis quia post tertium diem resurgere oportebat dominum. Et quomodo tertio die resurgeret, si de cruce descenderet? Modo vos qui tristes estis in via, si Iudaeis insultantibus videretis dominum de cruce descendisse, quantum efferremini! Laetaremini quod ora Iudaeorum sic obturasset. Exspectate consilium medici: quod non descendit, quod occidi vult, antidotum terit. Ecce iam resurrexit, ecce iam loquitur: nondum agnoscitur, ut laetius agnoscatur. Postea aperuit oculos eorum in fractione panis: agnoscunt eum, laetantur, exclamant, laetabitur iustus in domino. Nuntiatur cuidam duriori: ‚Visus est dominus, resurrexit dominus!‘ Adhuc ille tristis est, non credit. Nisi misero inquit manum meam et tetigero cicatrices clavorum, non credam. Praebetur *ei corpus tangendum, mittit manum,

e1 (excerpta) s2 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 38 ubi inc. e1 ‖ 17,3 domino des. e1

δ: A G ε: N

17,3 contristati…putaverunt] cf. Lc. 24,21 4sq. tenuit…suspirantes] cf. Lc. 24,13–17 5–7 tenuit… est] cf. Lc. 24,25–27 12sq. postea…exclamant] cf. Lc. 24,30sq. 14–17 visus…meus2] cf. Io. 20,25–28 34 saevus G | tuus2] et add. P2 O9 β S (sl.) δ ε ‖ 35 descenderit V1 | insultent O9; insultabant A (ac.) 36 erat1] erit δ | moriturus P2 C (ac.) | resurgendum] erat add. V1 (propter … erat iter.) α ‖ 37 qui] quod C (ac.) | illum] eum P26 T ‖ 38 at] quia e1 | glorificatus] est add. F P2 | adscindet V1 38sq. opera domini om. S P15 ‖ 40 dei] cf. l. 15; domini e1 17,2 dominum K | tristis P2 K | enim om. α ‖ 3 se om. α A | spem] speciem P2 O9 β ε ‖ 3sq. resurrexit] et glorificatus add. am (!) ‖ 4 etiam om. β; del. C | viam α ‖ 5 cognosceretur P2 O9 β N ζ | suspirantur G ‖ 5sq. poneret δ ‖ 6 istas δ | ostenderet om. δ ‖ 8 tertia α O9 β am | descenderit V1 | modo] si add. V1 α | qui om. O9 C | tristis K C (ac.) ‖ 9 videritis V1 F O9 K ‖ 9sq. quanta P2 O9 N; quanto F3 D; quomodo P26 ‖ 10 efferrimini V1; offerremini C (ac.) Ca | exspectante δ (pc. A) ‖ 12 agnoscitur] cognoscitur ε | laetus A | agnoscatur] agnoscitur P26; cognoscitur F | *aperit V1 α ‖ 13 oculus C (ac.) eorum om. am | cognoscunt O9 β ε ζ (-verunt Rm12) | laetantur] et add. α C (sl.) T (sl.) ‖ 14 nuntiantur P2 O9; adnuntiatur V1 α | duriori om. P2; duri O9 ‖ 14sq. dominus2 om. α ‖ 15 tristior V1 α | est om. F; et A (ac.) | credidit α | manum meam inquit tr. β | manum meam] in manibus eius P15 16 clavorum om. α | probetur Ca | ei scripsi; om. α F3; et cett. am lo ma

in psalm. LXIII,16 – 18 | 119

contrectat, exclamat: Dominus meus et deus meus! laetabitur iustus in domino. Illi ergo laetati sunt iusti in domino, qui viderunt tetigerunt crediderunt. Quid? iusti qui modo esse voluerint, quia non vident non tangunt, non laetantur in domino? Et ubi est illa vox domini ad ipsum Thomam: Quia vidisti credidisti; beati qui non viderunt et crediderunt? Ergo omnes laetemur in domino, omnes secundum fidem unus iustus simus, omnes in uno corpore unum caput habeamus et laetemur in domino, non in nobis, quia bonum nostrum non nos nobis, sed ille qui fecit nos. Ipse est bonum nostrum ad laetificandos nos. Et nemo laetetur in se, nemo praesumat, nemo desperet de se, nemo de quoquam homine, quem debet adducere ut socius sit spei ipsius, non dator spei. (18.) laetabitur iustus in domino et sperabit in eo, et laudabuntur omnes qui recto sunt corde. Iam quia dominus resurrexit, iam quia adscendit in caelum, iam quia ostendit esse aliam vitam, iam quia manifestum est consilia eius quibus latuit corde alto non fuisse inania, quia ideo sanguis ille fusus est ut esset pretium redemptorum, iam quia manifesta sunt omnia, quia praedicata sunt omnia, quia credita sunt omnia, sub omni caelo laetabitur iustus et sperabit in domino, laudabuntur omnes qui recto sunt corde. Qui sunt recti corde? Eia fratres mei, semper diximus, et bonum est ut noveritis! Qui sunt recti corde? Qui omnia quaecumque in hac vita patiuntur, non ea tribuunt insipientiae sed consilio dei ad medi-

e1 (excerpta) s2 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18 laetati inc. e1 (v. app. crit.) | domino des. e1 ‖ 18,1 et1 inc. e1 ‖ 3 caelum des. e1 ‖ 5 iam inc. e1 (v. app. crit.) | omnia2 des. e1 (v. app. crit.) ‖ 6 laetabitur inc. e1 ‖ 7 corde2 des. e1 ‖ 8 qui2 inc. e1 20sq. Io. 20,29 18,4sq. sanguis…redemptorum] cf. 1 Petr. 1,18sq. 17 contrectat] et *add. M C Ca S P15 δ ε ζ am lo | et deus meus om. O9 ‖ 18 laetati] sed postquam resurrexit praem. e1 | tetigerunt et crediderunt δ ε Rm12 am ma; et tetigerunt crediderunt α; et tetigerunt et crediderunt V1 P26; et crediderunt P2 O9 F3 D lo ‖ 19 qui] quo Ca G | esse voluerunt α C (ac.) Ca S δ; sunt ζ lo ma | vident] quia add. ma ‖ 20 Thoma S; Thoman K | vidisti] cf. e.g. in psalm. 68,1,8,25; vidisti me P15 δ ε ζ lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 21 laetamur N; laetantur P15 | unus] unius α ‖ 22 iusti F K (pc.) | sumus α | omnesque am lo ma | habemus M P26 N am ‖ 23 nobis1] vobis C | illi V1 (pc.) C (ac.) Ca P15 ‖ 24 laetificandum F P2 O9 β S (pc.) δ | et om. M S P15 δ am lo ‖ 25 hominem P2 O9 K | debeat P2 O9 β δ ε ζ am ‖ 26 datur O9 γ (ac. C) S P15 δ 18,1 laetatur V1 | sperabit] LXX ἐλπιεῖ; speravit e1 M V1 F4 K S P15 Bn1 (cf. Ψα); lnp. C | eo] eum Ca am lo ma (cf. e.g. Ps. 90,2) ‖ 2 qui recto sunt] cf. Ψα; recti A (ac.) ε ζ (iuxta Vulg.); qui recti sunt M δ (pc. A) am lo | ascindet V1 ‖ 3 aliam esse tr. α | manifesta sunt P2 O9 δ ε ζ am lo; manifestata sunt β; manifestata et e1 | consilium V1 ‖ 4 alta P2 O9 | effusus V1 δ ε ζ ‖ 5 manifesta sunt cf. app. ad l. 3 | praedicta α O9 K P15 am ‖ 6 quia] iam add. am | omni om. α; ir. V1 | caelo] ideo add. α | iustus] in domino add. F4 P2 O9 β γ ζ am lo ma | sperabit] cf. l. 1; speravit e1 C (ac.) Ca P15 | domino] eo O9 β ζ; eum am lo ma (cf. l. 1) ‖ 7 laudabuntur] et praem. C (pc.) Ca (pc.) ζ ma | recto] cf. l. 2; recti C (pc.) am lo ma | corde sunt tr. M S P15 G | recti] recto S P15 ‖ 8 semper] cf. e.g. serm. Dolbeau 22,26 sicut semper dicimus et numquam tacendum est; saepe β T (pc.) | dicimus am lo ma | qui1] quia e1 | qui2] quia V1 F K Bn1 8sq. quicumque ε ‖ 9 in hac vita] hic e1

20 cc 820

25

5

mi 894

120 | S. Augustini

10 cinam suam nec praesumunt de iustitia sua, ut putent se iniuste pati quod patiuntur

15

20

cc 821 25

30

aut ideo esse deum iniustum, quia non plura patitur qui plus peccat. Videte, fratres; haec saepe dicimus: aliquid sentis sive secundum corpus sive secundum dispendium rei familiaris sive per orbitatem aliquam carissimorum tuorum: noli respicere eos quos nosti iniquiores te – non enim forte audes dicere iustum te, sed nosti peiores te – et florere in istis et non flagellari, ut displiceat tibi consilium dei et dicas: ‚Ecce puta peccator sum et propterea flagellor: quare ille non flagellatur cuius novi tanta flagitia? Quantumcumque ego male fecerim, numquid ego tantum feci quantum ille?‘ Distortum est cor tuum: quam bonus deus Israel, sed rectis corde! Tui autem labuntur pedes, quia zelas in peccatores pacem peccatorum intuens. Sine curare! Novit quid agat qui vulnus novit. Non secatur alius: quid si desperatur? quid si propterea tu secaris quia non desperaris? Patere ergo quidquid pateris recto corde: novit deus quid tibi donet, quid tibi subtrahat. Quod tibi donat ad consolationem valeat, non ad corruptionem; et quod tibi subtrahit ad tolerantiam valeat, non ad blasphemiam. Si autem blasphemas et displicet tibi deus et tu tibi places, perverso corde et distorto es, et hoc peius, quia cor dei vis corrigere ad cor tuum, ut hoc ille faciat quod tu vis, cum tu debeas facere quod ille vult. Quid ergo? vis detorquere cor dei, quod semper rectum est, ad pravitatem cordis tui? Quanto melius ad rectitudinem dei corrigis cor tuum! Nonne hoc te docuit dominus tuus, de cuius modo passione loquebamur? Nonne infirmitatem tuam portabat quando dixit: Tristis est anima mea usque ad mortem? Nonne teipsum in se figurabat cum dicebat: Pater, si fieri potest, transeat a me calix iste? Non enim duo corda et diversa patris et filii, sed in forma servi portavit cor tuum, ut doceret illud exemplo suo. Iam ecce quasi aliud cor tuum invenit tribulatio: velles transire quod imminebat, sed noluit deus. Non consentit deus cordi tuo:

e1 (excerpta) s2 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 peccat des. e1

β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15

δ: A G ε: N

18sq. quam…intuens] cf. Ps. 72,1–3 29sq. Mt. 26,38 30sq. Mt. 26,39 10 nec] non δ ε ζ ‖ 11 deum esse tr. O9 β | dominum V1 ‖ 12 diximus P2 O9 β S P15 δ ε ζ ‖ 13 suorum F4 F3 | eos om. O9 β ‖ 14 sed … te3 om. P2 O9 ‖ 15 flagellare K ‖ 16 peccatur C (ac.) | propterea] ideo ε ζ | illa ε | novit P2 S δ ‖ 17 ego1 om. ε ζ; tr. post fecerim K am lo ma; ergo P2 O9 β S | mali Ca (pc.) T lo ma | fecero P2 O9 ‖ 19 pedis K | in om. α | peccatores] cf. in psalm. 145,19,11 (CSEL 95/5, p. 159); peccatoris K; *peccatoribus O9 β; cf. e.g. in psalm. 53,3,28 (CSEL 94/1, p. 112) | sine] sic nec V1 | curari V1 α C (pc.) ζ | novit] deus add. lo | quid] quod K ‖ 20 qui] si V1 | non] ne am | non … alius] secare C (pc.) | sequatur P2 O9 | desperatur] quid se desperatur add. K | tu om. P2 O9 P26 P15 δ ε T ‖ 21 sequaris P2 O9 P15 | recto] nec toto α ‖ 22 donet] et add. V1 α ‖ 23 correptionem S ‖ 24 distortus O9; distor P2 ‖ 25 ut] et δ Bn1 | hoc2 om. P2 O9 | ille] illi K C (ac.) ‖ 26 debes P2 O9 β δ ε ζ | quid V1 β Ca (pc.) N ζ am lo ma; quod M α P2 O9 γ (ac. Ca) S P15 δ Bn1 ‖ 27 melius] minus V1 ‖ 28 dominus] deus P2 O9 β passione modo tr. am lo ma ‖ 29 infirmitatem] te ipsum in se figurabat Ca (ac.; cf. l. 30) ‖ 31 enim] in add. A (ac.) | diverso α | formas V1 ‖ 32 ut] et C (ac.) ‖ 33 velles] quam velles V1 α; vellens P2 O9 S δ ε; volens β ζ am lo ma | transiret P15

in psalm. LXIII,18 – 19 | 121

consenti tu cordi dei! Audi vocem ipsius: Verum non quod ego volo, sed quod tu vis pater. (19.) laudabuntur ergo omnes recti corde. Quid sequitur? Si laudabuntur omnes recti corde, damnabuntur perversi corde. Duo tibi modo proposita sunt; elige cum tempus est. Si recto corde fueris, ad dexteram eris. Laudaberis quomodo? Venite benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi. Perverso autem corde si fueris, si subsannaveris deum, si providentiam eius irriseris, si dixeris in animo tuo: ‚Vere curat deus res humanas? si curaret res humanas, ille latro tantum haberet et ego innocens indigerem?‘, perverso corde factus es: veniet iudicium illud, apparebunt omnia propter quae ista omnia faciat deus; et tu qui noluisti in hac vita corrigere cor tuum ad rectitudinem dei et te ad dexteram praeparare ubi laudabuntur omnes recti corde, eris ad sinistram ubi tunc audies: Ite in ignem aeternum qui paratus est diabolo et angelis eius. Et numquid erit tunc tempus corrigere cor? Modo ergo corrigite, fratres, modo corrigite! Quis prohibet? Cantatur psalmus, legitur evangelium, sonat lector, sonat disputator. Patiens est dominus: peccas et parcit, adhuc peccas, adhuc parcit, et adhuc addis. Quamdiu patiens est deus! Senties et iustum deum. Terremus quia timemus: docete nos non timere, et non terremus! Sed melius nos docet deus timere quam quisquam hominum non timere. timuit enim omnis homo, et adnuntiaverunt opera dei. Inter illos nos computet deus qui timuerunt et

e1 (excerpta) s2 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19,1 laudabuntur1 inc. e1 | corde des. e1 ‖ 2 duo inc. e1 3 laudaberis des. e1 ‖ 5 perverso inc. e1 | fueris des. e1 ‖ 7 veniet inc. e1 ‖ 8 illud des. e1 10 eris inc. e1 ‖ 11 aeternum des. e1 (v. app. crit.) ‖ 18 et1 inc. e1 | dei des. e1 34sq. Mt. 26,39 19,4 Mt. 25,34 5 subsannaveris deum] cf. Ps. 21,8.;34,16 10sq. Mt. 25,41 34 corda C (ac.) | quod2] sicut Ca (cf. Vulg. Mt. 26,39) ‖ 34sq. pater vis tr. V1 α 19,1 ergo om. F4 F3 | omnis K ‖ 1sq. quid … corde1 om. P2 O9 ‖ 2 damnabuntur] omnes add. P26; cruciabuntur α | modo om. F C | praeposita δ ‖ 3 elegite e1 | si] etsi V1 (si sl.) | eris] et add. e1 (pc.) am lo ma; eius δ ‖ 4 patres M ‖ 5 si3] et V1 | illius D; ipsius ζ ‖ 6 vere] de usu in interrogatione cf. e.g. in psalm. 74,8 vere iudicat deus de rebus humanis? et est illud iudicium dei? aut vero curat quid agatur in terra?; in psalm. 93,9 vere placiturus sum deo per iustitiam? aut iusti illi placent, sub cuius imperio mali florent?; non add. O9 β C (pc.) P15 δ Bn1 ζ am lo ma; si add. α | si2 … humanas2 om. α humanas2] humanae V1 ‖ 7 et om. α ‖ 8 omnia2 om. α D | tu om. O9 P26 | qui] quia O9 ‖ 9 cor tuum corrigere tr. α ‖ 9sq. et … praeparare] ut te … praeparares P15 ‖ 11 aeternum] modo ergo dum tempus est corrigamur (corrigamus ac.) fratres et adnuntiemus opera domini add. e1 | praeparatus am ma (iuxta Alcuini Vulgatam) | tunc om. P2 O9 P26 ‖ 12 corrige te … corrige te K ‖ 13 disputatur S; dispensator Ca | est om. Ca P15 | dominus] deus V1 α ‖ 14 parcit1] et add. V1 α | peccas2] et add. V1 α 14‒20 adhuc3 … ad om. P2 O9 ‖ 15 deus] dominus β G | sentiens F4 C (ac.) S Bn1 ‖ 16 terremus1] terremur γ (ac. C) S (pc.) lo | docet F Ca (pc.) | terremus2] terremur Ca (pc.) S P15 δ ε lo ‖ 16sq. nos deus docet tr. am lo ma; docet nos deus tr. β ‖ 17 timere1] non timere A (ac.) | quam] quod P15 δ ε hominum ir. K; hominem S | enim] eum lo ‖ 18 dei] cf. 16,15; domini M F4 S P15 | computat V1 am; cum putet C (ac.)

35 mi 895

5

10

15

cc 822

122 | S. Augustini

adnuntiaverunt. Quia timemus adnuntiamus vobis, fratres. Videmus alacritatem vestram ad audiendum verbum et exigendum, videmus vota vestra, videmus adfectus vestros. Bene compluitur terra: frumenta, non spinas generet; frumentis horreum paratur, spinis ignis. Nosti quid facias de agro tuo, et nescit deus quid faciat de servo suo? Quod pluit in agrum uberem dulce est, et quod pluit in agrum spinosum dulce est. Numquid pluviam accusat qui spinas genuerit? Nonne erit pluvia illa testis in 25 iudicio dei et dicet: ‚Ego dulcis super omnes veni‘? Tu ergo quid proferas vide, ut quid tibi paretur adtendas. Profers frumentum: horreum spera; profers spinas: ignem spera. Sed nondum venit aut tempus horrei aut tempus ignis: modo ergo paretur, et non timebitur. In nomine Christi et qui loquimur vivimus et quibus loquimur vivitis: numquid consilii corrigendi et mutandae vitae malae in bonam non est locus, non mi 896 est tempus? Nonne si vis hodie fit? nonne si vis modo fit? Quid empturus es ut facias? Quae *Seplasia quaesiturus es? ad quos Indos navigaturus? quam navem praeparaturus? Ecce cum loquor muta cor; et factum est quod tam saepe et tamdiu clamatur ut fiat, et quod aeternam poenam parturit, si non fiat. 20

e1 (excerpta) s2 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15

δ: A G ε: N

21 frumenta…generet] cf. Gen. 3,18 21sq. frumentis…ignis] cf. Mt. 3,12 31 Seplasia] v. app. crit. (fortasse allusio poetica subiacet) | ad quos Indos navigaturus] cf. Hor. serm. 1,1,45 impiger extremos curris mercator ad Indos 19 timemus] et add. α ζ ‖ 20 et] ad add. lo ma (verbum; et ad exigendum videmus distinxerunt) videmus1] videamus K | vota] vita K | nostra P2 O9 | videmus2] vidimus K ‖ 20sq. effectos K 20sq. effectus nostros O9 ‖ 21 compluitur] cum pluitur P15 am | frumenta non] frumentum ζ generat ζ am ‖ 22 ignis spinis tr. K (ac.) am lo ma | nosci V1 (pc.) ‖ 22sq. et … est ir. S; quod pluit …  est et nesciat (!) … servo suo tr. P15 ‖ 22 quid faciat deus tr. α | servo] agro α; agro servo γ am 23 uberrimum O9 β | quod] si praem. S; si add. P15 (pc.) ‖ 24 qui] quis M; quid F4; quod S (pc.) lo | non α | testes V1 ‖ 25 dicit V1 P2 γ S | ego] ergo C | omnia am lo | ut] et α O9 ‖ 26 quid] quod C (pc.) ζ | profers1] profer V1 | spinam S ‖ 27 paratur C (ac.); pateretur O9 ‖ 28 in nomine] ignem P2 O9 | et1 om. M β | qui om. S P15 ‖ 29 bonum ζ ‖ 29sq. tempus non est locus non est tr. α ‖ 30 fit1] sit C (ac.) 31 Seplasia cc; coniecit Wordsworth, Conjectural emendations, 31, cf. e.g. Varr. Men. 38,1; 511,1 Astbury (Non. p. 226,15sqq. Merc.); semplasia M V1; symplasia (sim-) α γ (-am ac. Ca) S ζ am ma; semplasi ε; templa si δ; templa asia O9; templa asiae β; simpla asia P15; emplastra lo | adquisiturus δ ε | es] est G | navigaturos K ‖ 31sq. quam … praeparaturus om. ε ζ ‖ 31 navim M α Ca S δ lo ma 32 ecce cum] et caecum P2 | muto P2 O9 β | muta cor om. δ ε | clamator O9; damnatur δ ‖ 33 poenam om. V1

IN PSALMUM LXIV Enarratio in Psalmum 64 was preached on the day before Enarratio 138, which was then followed a few days later by Enarratio 136. This can be gathered from close parallels between Enarrationes 64 and 138 (in psalm. 138,1 ~ 64,6; 138,18 ~ 64,1sq.) and 64 and 136 (136,1.21 ~ 64,4). Since a manuscript titulus permits us to localize Enarratio 138 in Utica, Enarratio 64 must also have been preached there. Other indicators are less certain: The group may have been preached during or after political unrest and misfortunes (the 410 Sack of Rome? Cf. in psalm. 136,9 Nonne ex quo venit Christus peiora sunt in rebus humanis, quam fuerunt antea, et feliciores tunc erant res humanae quam modo? … Vides enim, si theatra et amphitheatra et circi starent incolumes eqs.). Augustine also refers to the end of the year (ibid. iam finis est anni), but this is more likely to be meant metaphorically. The Epistle reading included 2 Cor. 3,6–16 (in psalm. 64,4,39–51). AL 2,829; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 463–465; Zarb, Chronologia, 152–159.172–174; Rondet, Essais (1970), 188–190.

Reconstruction of Augustine’s Psalm Text: The shortened version of 12 benedices coronam anni tui can otherwise only be found in conf. 13,18,22, therefore must stem from a false recollection by the author. 1 In finem, psalmus David, canticum Ieremiae et Ezechiel ex populo transmigrationis, cum inciperent exire. 2 Te decet hymnus, deus, in Sion, et tibi reddetur votum in Ierusalem. 3 Exaudi orationem meam, ad te omnis caro veniet. 4 Sermones iniquorum praevaluerunt super nos, et impietates nostras tu propitiabis. 5 Beatus quem elegisti et adsumpsisti. Inhabitabit in atriis tuis. Replebitur in bonis domus tuae. Sanctum templum tuum, 6 mirabile in iustitia. Exaudi nos deus salvator noster, spes omnium finium terrae et in mari longe, 4 impietatibus nostris tu propitiaberis Ψα (-veris) Vulg.; v. quae adnotavimus ad 6,2 ‖ Ψα ‖ 6 spem Ψα

5 replevitur

124 | S. Augustini

7 praeparans montes in fortitudine sua, circumcinctus in potentatu. 8 Qui conturbas fundum maris: sonum fluctuum eius quis suffert? Turbabuntur gentes 9 et timebunt omnes qui inhabitant fines terrae a signis tuis. Exitus mane et vespere delectabis. 10 Visitasti terram et inebriasti eam, multiplicasti ditare eam. Fluvius dei repletus est aqua. Parasti cibum illorum, quia ita est praeparatio tua. 11 Sulcos eius inebria, multiplica generationes eius. In stillicidiis suis laetabitur cum exorietur. 12 Benedices coronam anni benignitatis tuae, et campi tui replebuntur ubertate. 13 Pinguescent fines deserti et exsultatione colles accingentur. 14 Induti sunt arietes ovium et convalles abundabunt frumento. Clamabunt, etenim hymnum dicent. 9 habitant Ψα; v. quae adnotavimus ad 12,8 ‖ 10 quoniam Ψα Vulg. ‖ 12 benignitatis tuae 16,15.17; tui 16,2; v. quae adnotavimus ad locum ‖ 13 exultationes Ψα ‖ 14 etenim Vulg.; enim et Ψα; etenim et Ψρ

v. 1 (1.) Agnoscenda est vox sanctae prophetiae ex ipso titulo psalmi huius: inscribitur in cc 822

finem, psalmus david, canticum ieremiae et ezechiel ex populo transmigrationis, cum inciperent exire. Res quemadmodum gesta sit apud patres nostros tempore transmigrationis Babyloniae, non omnibus notum est, sed his qui scripturas sanctas diligenter advertunt vel audiendo vel legendo. Captivatus est enim populus Israel; ex civitate Ierusalem ductus est in servitutem Babyloniae. Prophetavit autem Ieremias sanctus post septuaginta annos rediturum populum de captivitate et instauraturum civitatem ipsam Ierusalem quam devictam ab hostibus planxerat. Illo autem tempore fuerunt prophetae in illa captivitate populi constituti in Babylonia, inter quos erat et sanctus Ezechiel propheta. Exspectabat autem ille populus donec implerentur tempora septuaginta annorum secundum prophetiam Ieremiae. Factum est: completis septuaginta annis restitutum est templum quod deiectum erat, et regressa est de captivitate magna pars illius populi. Sed quoniam dicit apostolus: Haec in figura contingebant in illis, scripta sunt autem propter nos, in quos finis saeculorum obvenit, debemus et nos nosse prius captivitatem nostram, deinde liberationem nostram, debemus nosse Babyloniam in qua captivi sumus et Ierusalem ad cuius reditum suspiramus. Istae quippe duae civitates secundum litteram revera duae civitates; et illa quidem Ierusalem modo a Iudaeis non incolitur. Post crucifixum enim dominum vindicatum est in illos flagello magno, et eradicati ab eo loco, ubi impia libertate furiosi adversus medicum insanierant, dispersi sunt per omnes gentes, et data est illa terra Christianis; impletumque est quod eis dixerat dominus: Propterea auferetur a vobis regnum et dabitur genti facienti iustitiam. Cum autem viderent tunc multas turbas ire post dominum praedicantem

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 S (pc.) am lo ma cc si 1,1 in inc. e1 ‖

β: D F3 P26 γ: K C Ca 23 iustitiam des. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

1,6–8 prophetavit…Ierusalem] cf. Ier. 25,11sq.; 29,10.14; 30,18; 31,3; 2 Par. 36,20sq. 9sq. fuerunt…Babylonia] cf. Ier. 29,15 10 inter…propheta] cf. Ez. 1,2 12sq. factum…populi] cf. Ier. 25,11sq.; 29,10 14sq. 1 Cor. 10,11 21 dispersi…Christianis] cf. Ez. 11,15sq. 22sq. Mt. 21,43 1,1 scribitur V1 ‖ 2 Ezechiel] cf. Ψα; *Ezechielis e1 α β am lo ma si ‖ 3 inciperint P2 K C | exire] texire S (ac.); texere P15 | gesta sit] gestatis P15 ‖ 4 est] tunc add. P2 O9 δ ε ‖ 5 scripturas] in praem. N captivus M | est om. ζ lo ma ‖ 6 Israel om. S P15 | ducta C | servitute P2 O9 ‖ 8 et om. e1 | captivitatem δ ‖ 10 et *om. e1 α δ ε ζ am | sanctus om. α C Ca Rm12 ma | illo e1 ‖ 11 donec] ut cum add. mg. e1 septuaginta annorum tempora tr. α ‖ 12 factum] quod et praem. ζ | est1 … restitutum distinxi; est completis … annis, restitutum si | restitum e1 G N | derelictum α; deletum lo ‖ 13 populis K; populus V1 (ac.) ‖ 14 contingebat δ | in2] cf. in psalm. 67,9,31; om. e1 M V1 (ac.) α P2 O9 β am (iuxta Vulg.) 15 fines e1 V1 (pc.) P2 C (ac.) G ε (cf. Vulg. fines … devenerunt) ‖ 16 deinde liberationem nostram om. α | liberationem] benedictionem Ca ‖ 17 ista e1 | quippe] sunt praem. Rm12; sunt add. T 18 litterarum e1 | et om. e1 | quidam K | a om. M ‖ 19 incoletur K; colitur F O9 P26 | illo V1 P2 O9 20 eradicat P2; eradicatur O9; eradicato F; eradicati sunt ζ | impia] impii a V1 | adversum α P2 | insanierunt e1 M O9 β ‖ 21 impletum α P26 T; impletum quem am | est2] illud add. lo ‖ 22 eis] de his P2 O9 δ ε ζ am lo; de iis β | *praedixerat P2 O9 β δ ε ζ am lo | aufertur M; auferentur O9 ‖ 23 turbas multas tr. V1 α ζ si

mi 772

5

cc 823 10

15

mi 773 20

126 | S. Augustini

regnum caelorum et mirabilia facientem, dixerunt principes illius civitatis: Si dimise25 rimus eum, omnes ibunt post illum, et venient Romani et tollent nobis et locum et gen-

tem. Ne locum perderent dominum occiderunt, et ideo perdiderunt quia occiderunt. Civitas ergo illa quaedam terrena cuiusdam civitatis aeternae in caelis umbram gerebat; at ubi coepit illa quae significabatur evidentius praedicari, umbra qua significabatur deiecta est. Propterea modo templum ibi non est, quod fabricatum fuerat in 30 imagine futuri corporis domini. Tenemus lucem: umbra transivit. Tamen adhuc in quadam captivitate sumus: Quamdiu sumus inquit in corpore, peregrinamur a domino. (2.) Et videte nomina duarum istarum civitatum Babylon et Ierusalem: Babylon ‚confusio‘ interpretatur, Ierusalem ‚visio pacis‘. Intendite nunc civitatem confusionis, ut intellegatis visionem pacis: istam toleretis, illi suspiretis. Unde dignosci possunt istae duae civitates? Numquid possumus eas modo separare 5 ab invicem? Permixtae sunt, et ab ipso exordio generis humani permixtae currunt usque in finem saeculi. Ierusalem accepit exordium per Abel, Babylon per Cain. Aedificia quippe urbium postea facta sunt: illa Ierusalem in terra Iebusaeorum – nam primo Iebus dicebatur; inde gens Iebusaeorum eiecta est, quando populus dei liberatus de Aegypto introductus est in terram promissionis –, Babylon autem concc 824 dita in intimis Persidis regionibus, quae diuturno tempore caput extulit super ceteras gentes. Duae ergo istae urbes certis temporibus conditae sunt, ut manifestaretur figura duarum civitatum olim coeptarum et usque in finem in isto saeculo mansura-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 27 civitas inc. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

24–26 Io. 11,48, cf. Io. 12,19 (cf. in psalm. 17,44,2sq.) 31sq. 2 Cor. 5,6 2,2 Babylon…interpretatur] cf. Hier. nom. hebr. 3,18 Lagarde | Ierusalem2 …pacis] cf. Hier. nom. hebr. 50,9 Lagarde 8 nam primo Iebus dicebatur] cf. Ios. 15,8; 18,28 8sq. inde…promissionis] cf. Ios. 11 10sq. caput extulit super ceteras gentes] cf. Verg. ecl. 1,24 (Roma) alias inter caput extulit urbes 24 dixerant M P2 K S | civitates V1 C (ac.) Bn1 ‖ 25 ibunt] cf. in psalm. 17,44,3 saeculum post eum ibit (v. app. crit.); *eunt M V1 α γ S P15 δ si; ibant P2 (cf. Io. 12,19 abiit) | et3] cf. e.g. in psalm. 53,9,26 (CSEL 94/1, p. 103); om. M P2 O9 β γ S P15 ‖ 26 nec K ‖ 27 quaedam illa tr. lo ma; illa quidem V1 P2 O9 γ si; quidem illa S (pc.) ‖ 28 at] ut P2 O9; aut F3 C (ac.) | significabantur O9; significabitur K | qua] quae C (ac.) ε ‖ 28sq. significatur V1 ‖ 29 detecta e1 | modo ibi templum tr. e1; ibi modo templum tr. am lo ma | fuerit C (ac.); erat ζ | in] quamdiu sumus add. K (cf. l. 31) ‖ 30 imaginem V1 P2 O9 β K lo ma si 31 inquit] ait apostolus am lo 2,1 civitatium e1 V1; civitatem S | Babylonis α ζ ma si ‖ 3 ut] et V1 (pc.) | intellegatis] interrogatis V1 illi] de dativo cf. e.g. in psalm. 72,5 in illa eremo suspirabatur patriae promissae; illic V1; illis S; illa O9; ad illam β C (pc.) Ca ζ am lo ma (cf. 1,17) | susperetis O9; susciperetis P2 ‖ 4 civitatis V1 K ‖ 5 ab1] ad P2; ubi C Ca | et om. M ‖ 7 aedificatio C (ac.) S (pc.) | orbium V1; versum O9 | sunt] est S (pc.) 8 nam … Iebusaeorum om. e1 | primitus ζ | unde β | inde gens] indigens C (ac.); indicens K | Iebusaeorum om. lo | eiecta] electa P2; edita e1; deleta lo | populos V1 ‖ 9 liberatur K; liberatus est α C (ac.) Ca (pc.) lo ma | Aegypto] et add. ζ lo ma | terra K | repromissionis α O9; repromissiones K | Babylon] est add. Rm12 ‖ 9sq. conditam V1; condita est S (pc.) ma ‖ 12 civitatium e1 | in2 om. P15 δ 12sq. mansurum P2; mensurarum K

in psalm. LXIV,1 – 2 | 127

rum, sed in fine separandarum. Unde ergo possumus eas modo ostendere, quae permixtae sunt? Ostendet tunc dominus cum alios ponet ad dexteram, alios ad sinistram: Ierusalem ad dexteram erit, Babylon ad sinistram. Ierusalem auditura est: Venite benedicti patris mei, percipite regnum quod vobis paratum est ab origine mundi. Babylon auditura est: Ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Possumus tamen aliquid adferre, quantum dominus donat, unde distinguant pii fideles etiam hoc tempore cives Ierusalem a civibus Babyloniae. Duas istas civitates faciunt duo amores: Ierusalem facit amor dei, Babyloniam amor saeculi. Interroget se ergo quisque quid amet, et inveniet unde sit civis; et si se invenerit civem Babyloniae, exstirpet cupiditatem, plantet caritatem; si autem se invenerit civem Ierusalem, toleret captivitatem, speret libertatem. Multi enim cives sanctae matris Ierusalem cupiditatibus Babyloniae corrupti tenebantur et ipsa corruptione cupiditatum tamquam cives inde facti erant, et multi adhuc ita sunt et multi post nos in hac terra futuri ita erunt. Sed novit dominus conditor Ierusalem quos cives eius praedestinaverit, quos videat adhuc sub dominatu diaboli redimendos sanguine Christi: novit illos ipse antequam se ipsi noverint. Sub hac ergo figura cantatur hic psalmus. In cuius titulo positi sunt etiam duo prophetae qui illo tempore in captivitate fuerunt, Ieremias et Ezechiel, et cantant quaedam cum inciperent exire. Incipit exire qui incipit amare. Exeunt enim multi latenter, et exeuntium pedes sunt cordis adfectus. Exeunt autem de Babylonia. Quid est de Babylonia? De confusione. Quomodo exitur de Babylone, id est de confusione? Qui primo confusi erant similibus cupiditatibus, incipiunt caritate distingui. Iam distincti non sunt confusi: etsi adhuc corpore permixti sunt, desiderio tamen sancto

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 S (pc.) am lo ma cc si

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

16 Mt. 25,34 17 Mt. 25,41 13 *finem V1 O9 F3 S P15 δ ε ζ (cf. in psalm. 61,8,12 c. app.) | superandarum δ | ergo] non add. O9 | possum V1 | quae] quam C (ac.); quur K ‖ 14 ostendit V1 P2 C (ac.) Ca T; ostendebit e1 | tunc] nunc e1 | alios1] alio G; alius e1 | ponit V1 K Ca ‖ 15 sinistram] erit add. V1 α ‖ 18 tamen] et add. am lo ma | distinguantur P2 O9 (distinguuntur) β γ (distinguuntur K) δ ε ζ am ma si | pie P2 (pc.) S (pc.) ‖ 19 duae istae V1 ‖ 20 duos P15 A (ac.) | Babyloniam] Babylonia e1 V1; facit *add. α β γ S δ ε ζ am lo ma si ‖ 21 se ergo om. F; ergo se tr. F4 δ am lo ma si; sese ergo O9 β; se esse ergo P2 | quisque] cf. Prosp. sent. 222; unusquisque V1 α | quid amet] quidam et M V1 P15 | et1 om. e1 α A (ac.) N | inveniat M V1 α S P15; inveni et K | civis] cives e1 P2 C (ac.) δ ε | et2 om. α ‖ 23 enim] autem C Ca | Ierusalem sanctae matris tr. ε ζ 24 tenebatur P2 O9 ‖ 25 ita] facti add. γ ‖ 27 videat] viderit am ‖ 28 illis K | ipse om. F β | ipsi om. F3; ipso P2 | noverunt P2 O9 ‖ 30 in illo e1 | captivitatem V1 | cantabant ζ lo ma ‖ 31 quidem β; canticum add. e1 | incipit exire om. α | incipit exire qui incipit amare] qui incipit amare exire e1 | incipit2] incipiunt α | exeunt] exierunt β ‖ 32 sunt pedes tr. ζ ‖ 32sq. quid … Babylonia om. P2 O9 β 33 Babylone] Babylonia e1 V1 (Babylonae ac.) α Ca (sed nota homoioteleuton) ‖ 34 primi V1 | confusio e1 (ac.); de confusio P2; de confusione O9 | caritati K | iam om. α ‖ 35 sancto tamen tr. β

15

20

mi 774 25

30

35

128 | S. Augustini

40

cc 825

5

10

15

discernuntur; et propter permixtionem corporalem nondum exierunt, propter adfectum cordis coeperunt exire. Iam ergo audiamus, fratres, audiamus et cantemus et desideremus unde cives sumus! Et quae gaudia cantantur nobis! quomodo in nobis reformatur amor civitatis nostrae, quam diuturna peregrinatione obliti fueramus! Sed misit inde ad nos epistolas pater noster – ministravit nobis scripturas deus – quibus epistolis fieret in nobis redeundi desiderium, quia peregrinationem nostram diligendo ad hostes faciem posueramus et dorsum ad patriam. Quid ergo hic cantatur? (3.) te decet v. 2 hymnus, deus, in sion. Patria illa est Sion: ipsa est Ierusalem quae Sion. Et huius nominis interpretationem nosse debetis: sicut Ierusalem interpretatur ‚visio pacis‘, ita Sion ‚speculatio‘, id est visio et contemplatio. Nescio quod nobis magnum spectaculum promittitur, et hoc ipse deus est qui condidit civitatem. Pulchra et decora civitas: quam pulchriorem habet conditorem! te decet hymnus inquit, deus, sed ubi? in sion: in Babylone non decet. Etenim quisque cum coeperit innovari, iam corde in Ierusalem cantat dicente apostolo: Conversatio nostra in caelis est. In carne enim ambulantes inquit non secundum carnem militamus. Iam desiderio ibi sumus, iam spem in illam terram quasi ancoram praemisimus, ne in isto mari turbati naufragemus. Quemadmodum ergo de navi quae in ancoris est recte dicimus quod iam in terra sit – adhuc enim fluctuat, sed in terra quodammodo educta est contra ventos et contra tempestates – sic contra temptationes huius peregrinationis nostrae spes nostra fundata in illa civitate Ierusalem facit nos non abripi in saxa. Qui ergo secundum hanc spem cantat, ibi cantat. Ergo dicat: te decet hymnus, deus, in sion in Sion, non in

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc si 3,4 contemplatio des. e1 ‖ 6 te inc. e1 ‖ 8 cantat des. e1 ‖ 9 iam1 inc. e1 10 naufragemus des. e1 3,4 Sion speculatio] cf. Hier. nom. hebr. 39,25 Lagarde 8 Phil. 3,20 8sq. 2 Cor. 10,3 9sq. iam2 … praemisimus] cf. Hebr. 6,18sq. 14 abripi in saxa] cf. Verg. Aen. 1,108 tris Notus abreptas in saxa latentia torquet 36 et] de usu adversativo (i.q. etsi) cf. in psalm. 58,1,8,7 (CSEL 94/1, p. 332) | mixtionem S P15; commixtionem ζ ‖ 37 exire coeperunt tr. am lo ma ‖ 38 audimus V1 | civis V1 ‖ 39 cantatur S δ N 39sq. nobis1 … fueramus] signa exclamationis posui; signa interrogationis posuit cc ‖ 39 formetur P2; firmatur V1 O9 ‖ 40 nostri K ‖ 41 dei V1 α ‖ 43 hic] id V1 3,2 hymnum K | deus hymnum e1 (cf. Ψγ) | ipsa est et C; et ipsa Ca ‖ 3 interpretatione K | debemus α P2 | interpretatio K C (ac.) ‖ 4 nescio om. V1 | magnum nobis tr. O9 β ‖ 4sq. speculum α ‖ 5 pulchram V1 S ‖ 6 quam pulchriorem] i. e. quanto pulchriorem; cf. c. Secundin. 23 non adtendis, Noe …  quam felicior fuit deo vestro; epist. 40,1 | hymnum e1 (cf. l. 2) | inquit hymnus deus tr. α δ ζ; inquit deus hymnus tr. P2 γ; hymnus deus inquit tr. am lo ma ‖ 7 Babylon P2 O9 S (pc.) | innovare δ ε 8sq. ambulamus A (ac.) ‖ 9 spe K ‖ 10 naufragaremus δ ε ζ ‖ 11 recte … sit om. V1 | iam] tam S; tamquam P15 ‖ 12 adhuc] tamen lo | enim om. lo | ventus α K | contra2 om. α ‖ 13 si Ca P15 N temptationis V1 O9 | peregrinationes K C (ac.) ‖ 14 civitatem V1 | abripi in saxa] brachylogia q.d.; i.e. abreptos in saxa conici (cf. app. fontium) ‖ 15 cantat1] cantant P15 | ubi O9 | ibi cantat om. γ | ergo] et add. ζ | deus] inquit add. P15 | in Sion om. α O9 K

in psalm. LXIV,2 – 4 | 129

Babylone. Sed modo ibi es adhuc in Babylone! ‚Ibi sum‘ inquit amator iste et civis iste, ‚ibi sum, sed carne, non corde. Cum autem duo quaedam dixerim, quia ibi sum carne, non corde, unde canto, non ibi: non enim carne canto, sed corde. Carnem quidem sonantem audiunt et cives Babyloniae, cordis autem sonum audit conditor Ierusalem.‘ Unde dicit apostolus exhortans ipsos cives ad amatoria quaedam cantica et desideria redeundi ad illam pulcherrimam civitatem ‚Visionem Pacis‘: Cantantes inquit et psallentes in cordibus vestris domino. Quid est cantantes in cordibus vestris? Ne inde cantetis unde estis in Babylonia, sed inde cantate unde sursum habitatis. Ergo te decet hymnus, deus, in sion. In Sion te decet hymnus, non in Babylonia. Qui cantant in Babylonia cives Babyloniae, etiam hymnum dei non decenter cantant. Audi vocem scripturae: Non est speciosa laus in ore peccatoris. te decet hymnus, deus, in sion, (4.) et tibi reddetur votum in ierusalem. Hic vovemus, et bonum est ut ibi reddamus. Qui autem hic vovent et non reddunt? Qui non perseverant usque in finem in eo quod voverunt. Unde dicit alius psalmus: Vovete et reddite domino deo vestro. et tibi reddetur votum in ierusalem: ibi enim erimus toti, id est integri in resurrectione iustorum, ibi reddetur totum votum nostrum, non sola anima, sed ipsa etiam caro iam non corruptibilis, quia iam non in Babylonia, sed iam corpus caeleste immutatum. Qualis mutatio promittitur? Omnes enim resurgemus ait apostolus, sed non omnes immutabimur. Qui autem immutabuntur? Ipse dixit: In ictu oculi, in novissima tuba; canet enim tuba, et mortui resurgunt incorrupti –

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 25 qui inc. e1 ‖ 4,3 voverunt des. e1 ‖

S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 4 ibi inc. e1 ‖ 7 immutatum des. e1

21sq. Eph. 5,19 23 unde sursum habitatis] cf. praefationem missae (e.g. in psalm. 51,6,13) 26 Sir. 15,9 4,3 perseverant…finem] cf. Mt. 24,13 3sq. Ps. 75,12 7–14 1 Cor. 15,51–55 16 es] est P2 O9 γ S ζ; probat Weber, Gedanken,48; post es distinxit Weber | adhuc in Babylone] ad Babylonem α | ibi2] ubi O9 | ibi sum inquit P26; ibi inquit sum tr. M V1 α P2 O9 γ S P15 δ ε ζ am lo ma si; inquit ibi sum tr. D F3 (v. Weber, Gedanken,48sq.) | amor P2 O9 C | cives V1 S δ ε ‖ 17 ibi sum sed carne iter. γ Rm12 (sunt) | sum1] sumus V1; sunt C (ac.) Ca δ ε ζ am lo | sum2] sunt Ca δ N ζ; cum S P15 18 canto1] si add. V1 | carne2] carnem K ‖ 20 apostolos C | exortant V1 ‖ 21 illum pulcherrimum O9 | visionis O9 ‖ 22 psallentis V1 ‖ 23 ne inde] deinde P15 | cantatis F3 P15 | cantetis unde iter. S P15 (cantatis unde) ‖ 24 in Sion om. S P15 | te2 om. δ ‖ 25 qui] ergo add. e1; quid lo | Babyloniae] Babylonice V1 | etiam] iam e1 ‖ 26 voces e1 | ori K | te] ergo add. e1 ‖ 27 hymnum e1 (cf. l. 2) 4,1 tibi] ibi O9 (probant ma in app.) | reddetur] LXX ἀποδοθήσεται; redditur e1 M ‖ 1sq. *vovimus e1 M V1 ‖ 2 ut] et C Ca; ubi vovimus e1 | ibi] tibi S; ubi K | reddimus γ | reddent V1 ‖ 3 in1] *ad M P15; cf. in psalm. 54,4,17 (CSEL 94/1, p. 138) | voverent V1 O9 ‖ 5 redditur e1 V1 (pc.) P2 K S P15 (cf. l. 1) votum totum tr. K C am lo ma; votum Ca; votum votum e1 ‖ 6 solum α β ζ | etiam ipsa tr. V1 α β K T am lo si | iam non1] non iam tr. V1; tamen P15 ‖ 7 iam] etiam δ | immutatur e1 | immutatio α ζ | omnis K C (ac.) ‖ 7sq. *resurgimus M V1 P2 S; cf. in psalm. 57,20,14 (CSEL 94/1, p. 306) ‖ 8 qui] id est quomodo add. mg. D; quomodo ζ lo ‖ 9 icto V1 | canet enim tuba om. M S P15 | tuba2 α ζ am ma (cum quibusdam Vulgatae codicibus; cf. e.g. Aug. epist. 205,2,14); om. cett. si | resurgent D P15 ζ am ma (cum quibusdam Vulgatae codicibus)

mi 775 20

25

cc 826

130 | S. Augustini

10 id est integri – et nos immutabimur. Qualis autem erit illa mutatio? Sequitur et dicit:

15

20

25 mi 776

Oportet enim corruptibile hoc induere incorruptionem et mortale hoc induere immortalitatem; cum autem corruptibile hoc induerit incorruptionem et mortale hoc induerit immortalitatem, tunc fiet sermo qui scriptus est: Absorpta est mors in victoria. Ubi est, mors, aculeus tuus? Modo enim incohatis in nobis primitiis mentis, unde desideramus Ierusalem, multa ex carne corruptibili contendunt adversum nos, quae non contendent cum fuerit mors absorpta in victoria. Vincet pax et finietur bellum; quando autem vincet pax, vincet illa civitas quae dicitur ‚Visio Pacis‘. Nulla ergo erit a morte contentio. Modo cum morte quanta contendimus! Inde sunt enim delectationes carnales, quae nobis etiam illicitae multae suggeruntur; quibus non consentimus, sed tamen non consentiendo contendimus. Primo ergo concupiscentia carnis sequentes duxit nos, postea renitentes traxit nos, deinde accepta gratia coepit nos nec ducere nec trahere, sed adhuc contendere nobiscum: post contentionem erit et victoria. Modo te etsi oppugnat, non expugnet; postea cum absorpta fuerit mors in victoria, et pugnare cessabit. Quid dictum est? Novissima inimica destruetur mors. Reddam votum meum: quod votum? Quasi holocaustum. Holocaustum enim tunc dicitur quando totum ignis absumit. Holocaustum sacrificium est ubi totum consumitur; ὅλον enim ‚totum‘ dicitur, καῦσις ‚incensio‘, holocaustum ‚totum incensum‘. Adripiat ergo nos ignis, ignis divinus in Ierusalem, incipiamus ardere caritate, donec totum mortale consumatur et quod contra nos fuit eat in sacrificium domino.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G S (pc.) am lo ma cc si 10 qualis inc. e1 ‖ 11sq. immortalitatem des. e1

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

14 primitiis mentis] cf. Rom. 8,23 20sq. sequentes…nos2] cf. Sen. epist. 107,11 (Aug. civ. 5,8) ducunt volentem fata, nolentem trahunt 24 1 Cor. 15,26 25 reddam votum meum] cf. e.g. Ps. 65,13 10 immutatio α ζ ma | sequitur et dicit] ostendit apostolus e1 ‖ 11 enim] inquit e1 | corruptibili K | incorruptione e1 | mortalem P2; mortali K | induerit P2; indueret K ‖ 11sq. immortalitate e1 (pc.) 12sq. cum … immortalitatem om. D (ac.) K ‖ 12 indueret V1 C (ac.) ‖ 13 victoria] cf. in psalm. 65,18,11; victoriam M α γ S lo ma si (graec. εἰς νῖκος) ‖ 14 mentes S ‖ 15 *adversus α ‖ 15sq. contendunt K ‖ 16 absorpta mors tr. V1 α | victoria] cf. l. 13; victoriam M α γ S ma si ‖ 17 vincet2] *et add. P2 O9 β Bn1 ζ lo | a om. V1 ‖ 18 enim om. F ma | delectationis V1 ‖ 19 etiam nobis tr. am | illicitae] cf. in psalm. 102,5; 146,6,9sq. quantae illicitae delectationes animum tangunt; illicite ma si; licit(a)e γ (pc. C) δ N; inlicita P15 | multae om. P15; multa M β Ca S δ ε ζ lo ma | suggerunt β Ca ζ lo ma quibus] nos add. β | consentientibus am ‖ 20 concupiscentiam O9 ‖ 21 dixit K C (ac.) | retinentes O9 C (ac.); penitentes V1 α | accepta] accessit α ‖ 21sq. coepit … adhuc om. S P15 ‖ 22 contendere] conatur add. P15 | contentionem] enim add. P15 | et om. β ε ζ ‖ 23 postea] autem add. α | victoria] cf. l. 13; victoriam M P2 O9 β γ S ε lo ma si ‖ 24 cessavit V1 P2 γ | quod V1 α δ | destruitur M ‖ 26 tunc] totum α | adsumit M γ δ ε; adsumpsit P2 O9 ‖ 27 ὅλον] holo β; holocaustum O9 | caustis α O9 β Ca ζ 28 abripiat α β | nos ergo tr. β | ignes divinos V1 | caritatem K S P15 ‖ 29 fuerit lo ma | eat] erat K Ca δ; erit O9 G (pc.) | sacrificio δ ε ζ | domini G ζ ‖ 29sq. domino … fac om. V1

in psalm. LXIV,4 – 5 | 131

Unde alibi dicitur: Benigne fac domine in bona voluntate tua Sion, et aedificentur muri Ierusalem. Tunc acceptabis sacrificium iustitiae, oblationes et holocausta. te decet hymnus, deus, in sion, et tibi reddetur votum in ierusalem. Quaerimus hic ne forte rex nobis ipsius civitatis commendetur, dominus et salvator noster Iesus Christus. Cantemus ergo donec ad evidentiora perveniamus. Possem enim iam dicere ipsum esse cui dicitur: te decet hymnus, deus, in sion, et tibi reddetur votum in Ierusalem, sed si dicerem, mihi potius quam scripturae crederetur, et ideo v. 3 forte non mihi crederetur. Audiamus sequentia: (5.) exaudi inquit orationem meam; ad te omnis caro veniet – et habes dominum dicentem datam sibi potestatem omnis carnis! Coepit ergo apparere iam rex ille cum dicitur: ad te omnis caro veniet. ad te inquit omnis caro veniet: quare ad illum omnis caro veniet? Quia carnem adsumpsit. Quo veniat omnis caro, tulit *ipse primitias ex utero virginali; adsumptis primitiis cetera consequentur, ut holocaustum compleatur. Unde ergo omnis caro? Omnis homo. Et unde ‚omnis homo‘? Numquid omnes credituri praenuntiati sunt in Christum? nonne multi impii qui etiam damnabuntur? nonne quotidie multi non credentes in sua infidelitate moriuntur? Secundum quid ergo intellegimus ad te omnis caro veniet? omnis caro dixit ‚omnis generis caro‘: ex omni genere carnis venietur ad te. Quid est ‚ex omni genere carnis‘? Numquid venerunt pauperes, et non venerunt divites? numquid venerunt humiles, et non venerunt sublimes? numquid venerunt indocti, et non venerunt docti? numquid venerunt viri, et non venerunt feminae? numquid venerunt domini, et non venerunt servi? numquid

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 S (pc.) am lo ma cc si 35 te inc. e1 ‖ e1 | quia inc. e1

β: D F3 P26 γ: K C Ca 36 Ierusalem des. e1 ‖

S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 5,1 exaudi inc. e1 ‖ 4 veniet1 des.

30sq. Ps. 50,20sq. 5,2sq. dominum…carnis] cf. Io. 17,2 30 benigne] cf. Ψα Vulg.; in psalm. 50,22; bene P2 O9 β γ ε ζ (cf. Ψκ) | et] cf. Ψα Vulg.; in psalm. 50,22; LXX καί; ut α F3 lo ma (cum quibusdam Vulgatae codicibus et Ψκ Ψρ) ‖ 32 redditur V1 K (cf. l. 1) 32sq. quaeremus K C (ac.) ‖ 32‒36 quaerimus … Ierusalem om. α ‖ 34 possim γ (ac. C); possemus P15 | enim] ergo δ ‖ 35 te] te ergo praem. e1 | hymnum e1 (cf. 3,2) | redditur e1 M K (cf. l. 1) ‖ 36 dicerem] non add. α 5,1 inquit] deus e1 α; deus inquit V1 (cf. Ps. 64,6) ‖ 2 omnes K | veniat V1 | et habes e1 M γ P15 si; cf. serm. 9,19 et habes alio loco aperte dicentem dominum; 125,3; habes V1 α; et habemus O9 β S δ ε ζ am lo ma; et habeamus P2 | deum V1 α | tibi am ‖ 3 iam om. M | diceretur β γ ε ζ lo ma si; diceret P2 O9 S (pc.) δ | omnes e1 K ‖ 4 ad1 … veniet2 om. α P2 P26 | omnis1] omnes V1 K | quia] et praem. O9 P26 5 quo] i.e. ad quem, cf. LHS p. 209 | veniet P2 O9 β C Ca lo ma si | omnes K | caro] signum interrogationis posuit cc | ipse conieci (cf. Müller, WSt 120, 169–171); inde codd. (inde tr. post primitias G) am lo ma si | virginale K ‖ 6 primitus O9 C (ac.) | consequenter F O9 G | ut] hoc add. M | ut holocaustum compleatur om. e1 | impleatur α ‖ 7 et unde omnis homo om. e1 | inde K C (ac.) ‖ 8 Christo e1 α P2 O9 P26 γ | etiam post relativum superflue positum; cf. ThlL V, 940,39sqq.; e.g. epist. 54,9; 55,36 9 fidelitate O9 C (ac.) | quod C (ac.); inquid P2 ‖ 10 omnis2] omnes e1 | dixit omnis generis caro om. e1 ‖ 10sq. genere] generis P2 ‖ 11 veniat C (ac.) | num P2 ‖ 12sq. sublimis V1; sublimi F; superbi O9 β δ ε ζ ‖ 13 indocti] docti P15 (ac.) | docti … indocti tr. α β δ ε ζ am lo | et non venerunt docti om. e1

30

35 cc 827

5

10

132 | S. Augustini

15 venerunt senes, et non venerunt iuvenes? aut venerunt iuvenes, et non venerunt

20

mi 777 5

cc 828 10

adolescentes? aut venerunt adolescentes, et non venerunt pueri? aut venerunt pueri, et non allati sunt infantes? Postremo numquid venerunt Iudaei – nam inde erant apostoli, inde multa milia primo credentium – et non venerunt Graeci? aut venerunt Graeci, et non venerunt Romani? aut venerunt Romani, et non venerunt barbari – et quis numerat omnes gentes venientes ad eum cui dictum est: ad te omnis caro veniet? exaudi orationem meam; ad te omnis caro veniet. (6.) sermones iniquorum praevaluerunt super nos, et impietates v. 4 nostras tu propitiabis. Quid est sermones iniquorum praevaluerunt super nos, et impietates nostras tu propitiabis? Quod nati sumus in hac terra, iniquos invenimus quos loquentes audivimus. Si possim explicare quod sentio, adiuvet me intentio Caritatis vestrae. Omnis homo ubicumque nascitur, ipsius terrae vel regionis vel civitatis linguam discit, illius imbuitur moribus et vita. Quid faceret puer natus inter paganos, ut non coleret lapidem, quando illum cultum insinuaverunt parentes? Inde prima verba audivit, illum errorem cum lacte suxit; et quia illi qui loquebantur maiores erant et puer qui loqui discebat infans erat, unde poterat parvulus nisi maiorum auctoritatem sequi et id sibi bonum ducere quod illi laudarent? Ergo gentes conversae ad Christum postea et recordantes impietates parentum suorum et dicentes iam quod dixit propheta ipse Ieremias: Vere mendacium coluerunt patres nostri, vanitatem quae eis non profuit! – cum ergo iam hoc dicunt, renuntiant opinionibus et

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 6,3 nos des. e1 ‖ 10 gentes inc. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

6,12sq. Ier. 16,19 16 aut venerunt pueri om. e1 ‖ 17 oblati α; alti e1 | allati sunt] venerunt ε | postremum O9 β | numquid] non quid D; numquid non F3 P26 γ ζ ‖ 17sq. nam … credentium om. e1 ‖ 18 credentium] tradentium M S P15; credentium postea tradentium P2 O9 β S (pc.) δ ε am lo ma; non credentium postea credentium ζ | et] aut venerunt Iudaei praem. O9 β ‖ 19 aut venerunt Romani om. P2 ‖ 20 numeret α ma si | cui dictum est om. P2 ‖ 21 exaudi] deus add. V1 α (cf. l. 1) | exaudi … veniet om. P2 O9 | omnes V1 K 6,1 sermones] cf. Ψα; verba P2 O9 (iuxta Vulg.) | super] cf. Ψα Vulg.; LXX ὑπερδυνάμωσαν ἡμᾶς; aliter l. 17 ‖ 2 propitiabis] cf. ll. 23.31.59; LXX τὰς ἀσεβείας ἡμῶν σὺ ἱλάσῃ; propitiaberis α F3 P26 K P15 δ ε ζ am lo ma; cf. Ψα Vulg. impietatibus … propitiaberis (propitiaveris Ψα) (sic am) ‖ 2sq. quid … nos iter. M P2 S P15 ‖ 2sq. quid … propitiabis (propitiaberis) iter. δ ε ‖ 2 impiorum P15 ‖ 3 et … propitiabis om. O9 β | propitiaberis α K δ ε ζ | quod] *qui β | iniquus V1 ‖ 4 si possim] de verbo temptandi subaudiendo cf. LHS p. 666 | me om. P2 O9 P26 Ca ‖ 5 ubique lo | nascetur V1 | regiones K; religionis A (ac.) Bn1 ‖ 6 illis P2 S (pc.) ‖ 7 paganus C (ac.) | colere K ‖ 8 suxisset V1 | quia] qua δ (pc. A); qui P2 O9 P26 S (pc.) | illa S (pc.); illo P2 (ac.) | qui om. α P2 O9 P26; del. S ‖ 9 maioris K ‖ 10 sibi] si K | duceret δ; dicere F; docere K | illi om. P2 O9 P26 ‖ 11 et postea tr. ζ | impietatem F; impietatis β | et dicentes] dicunt ζ ‖ 12 ipse om. e1 C Ca | nostri] et add. V1 α ‖ 13 cum ergo] anacoluthon

in psalm. LXIV,5 – 6 | 133

sacrilegiis parentum suorum iniquorum; sed quia ut insererentur talibus opinionibus et sacrilegiis, persuasiones fecerunt eorum qui quanto aetate praecedebant, tanto auctoritate praecedere debere putabantur, confitetur iam redire volens ad Ierusalem de Babylonia et dicit: ‚sermones iniquorum praevaluerunt adversus nos. Duxerunt nos mala docentes, cives Babyloniae nos fecerunt: dimisimus creatorem, adoravimus creaturam; dimisimus eum a quo facti sumus, adoravimus quod ipsi fecimus. sermones enim iniquorum praevaluerunt super nos. Sed non tamen oppresserunt nos: quare? impietates nostras tu propitiabis.‘ Intendat Caritas vestra. ‚Propitiabis impietates nostras‘ non dicitur nisi cuidam sacerdoti offerenti aliquid unde impietas expietur et propitietur; impietas enim tunc dicitur propitiari, cum propitius fit deus impietati. Quid est fieri deum impietati propitium? Id est ‚ignoscentem et veniam dantem‘. Sed ut dei venia impetretur, propitiatio fit per aliquod sacrificium. Exstitit ergo a deo domino missus quidam sacerdos noster, adsumpsit a nobis quod offerret domino – ipsas diximus sanctas primitias carnis ex utero virginis; hoc holocaustum obtulit deo –, extendit manus in cruce ut diceret: Dirigatur oratio mea sicut incensum in conspectu tuo, elevatio manuum mearum sacrificium vespertinum – sicut nostis quia dominus circa vesperam pependit in cruce –, et impietates nostrae propitiatae sunt. Alioquin absorbuerant nos, sermones iniquorum praevaluerant super nos, duxerant nos praedicatores Iovis et Saturni et Mercurii. sermones iniquorum praevaluerunt super nos; sed quid facies? impietates

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc si 19 creaturam des. e1 ‖ 20 sermones inc. e1 ‖ 21 propitiabis des. e1 23 impietas2 inc. e1 ‖ 25 dantem des. e1 29sq. Ps. 140,2 30 dominus…cruce] cf. Mt. 27,46; Lc. 23,44–46 14 insereretur V1; inserentur C ‖ 14sq. insererentur … sacrilegiis] de significatione v. ThlL VII, 1872,39sqq.: “i.q. interserere, interponere” (nisi malis per anallagen dictum, ut intellegatur eis insererentur tales opiniones et sacrilegia) ‖ 15 persuasionis V1 | qui] quia G | praecidebant K C (ac.) 16 debere om. δ ε ζ ‖ 17 sermones] enim add. P26 δ ε ζ (cf. l. 20) | impiorum am | *adversum δ ε ζ (cf. in psalm. 136,21,9sq.; Vulg. iuxta Hebr.); super e1 M V1 α S lo (pc.) si (cf. l. 1) ‖ 19 ipse P2 K C (ac.) Bn1 20 sermonis K | enim om. e1 | super] adversus F4 (cf. l. 17) | sed non tamen] cf. in psalm. 140,26,35sq.; sed tamen non tr. α β lo ma ‖ 21 impietates] iniquitates O9 (cf. Ps. 102,3) | propitiabis] cf. l. 2; propitiaberis F O9 Ca (vl.) S P15 δ ζ am ma ‖ 22 propitiabis] cf. l. 2; propitiaberis S ζ ma | iniquitates α Rm12 (cf. l. 21) | nostras] vestras am ‖ 23 impietates e1 ‖ 24 dominus e1 | quid est … id est] cf. in psalm. 56,11,30sq. quid est autem: Ego dormivi? Id est ‚quia volui, dormivi‘ | propitium] signum interrogationis posui ‖ 25 ignoscente K | venia dei tr. β ζ | veniam V1 F4 K | peteretur α ‖ 26 domino deo tr. V1 α ζ; deo O9 β ‖ 27 a om. P15 G | deo δ ‖ 27‒31 domino … alioquin distinxi; domino, ipsas … virginis. Hoc … deo: extendit … diceret: Dirigatur … vespertinum. Sicut nostis, quia … cruce; et … sunt, alioquin cc si ‖ 27 dicimus ζ ‖ 28 hoc om. O9 P26 | domino V1 F4 T | crucem S P15 ‖ 30 vespera V1 P2; vestra O9 | crucem V1 S P15 ‖ 31 iniquitates α (cf. l. 21) | alioqui ma | absorbuerat O9 C (ac.) Ca; obsorbuerant P2 F3 δ; absorbuerunt Bn1 Rm12 ‖ 32 praevaluerant M P15 T ma si; praevaluerunt V1 α P2 O9 β γ S δ am (cf. Ps. 64,4) | dixerant O9 | praedicatoris K C (ac.) ‖ 33 praevaluerant K | iniquitates V1 (cf. l. 21)

15

20

25

30

134 | S. Augustini

nostras tu propitiabis. Tu sacerdos, tu victima; tu oblator, tu oblatio. Ipse sacer35 dos est qui nunc ingressus in interiora veli solus ibi ex his qui carnem gestaverunt

mi 778 cc 829

45

50

55

interpellat pro nobis. In cuius rei figura in illo primo populo et in illo primo templo unus sacerdos intrabat in sancta sanctorum, populus omnis foris stabat; et ille qui solus ingrediebatur in interiora veli offerebat sacrificium pro populo foris stante. Si intellegatur bene, spiritus vivificat; si non intellegatur, littera occidit. Modo cum apostolus legeretur, audistis: Littera occidit, spiritus autem vivificat. Quid enim ageretur in illo populo Iudaei nescierunt, sed nec modo sciunt; de illis quippe dictum est: Quamdiu legitur Moyses, velamen supra cor eorum positum est. Ibi velamen figura est; sed tolletur figura, et apparebit veritas in eis ipsis. Sed quando tolletur velamen? Audi apostolum: Cum autem transieris ad dominum, auferetur velamen. Dum ergo non transeunt ad dominum, quamdiu legunt Moysen, velamen habent super cor. Ad hoc sacramentum fulgebat tunc facies Moysi, ita ut non possent intendere filii Israel in faciem eius – audistis modo cum legeretur –, et velamen erat inter faciem Moysi loquentis et populum audientem verba. Per velum verba audiebat, faciem non videbat; et quid ait apostolus? Ita ut non possent intendere filii Israel in faciem Moysi. Non intendebant, inquit, usque in finem. Quid est usque in finem? Usque quo intellegerent Christum. Dicit quippe apostolus: Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti. Et quidem splendor in facie Moysi tamquam in facie carnali et mortali numquid diuturnus aut aeternus esse posset? Morte enim succedente profecto auferetur. Splendor autem gloriae beati domini nostri Iesu Christi sempiternus est. Sed illud figura erat temporalis, hoc autem quod illa figura significabatur. Legunt itaque et non intellegunt Christum, non perducunt intentionem usque in finem, quia velum oppositum

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 S (pc.) am lo ma cc si

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

34–36 ipse…nobis] cf. Hebr. 6,19sq. 9,12sq. 36–38 in2 …stante] cf. Hebr. 9,7 40 2 Cor. 3,6 42 2 Cor. 3,15 44 2 Cor. 3,16 46sq. 2 Cor. 3,7.13 49sq. 2 Cor. 3,13 51 Rom. 10,4 52sq. et1 …posset] cf. 2 Cor. 3,7.13 55sq. legunt … non intellegunt] cf. e.g. Ps.-Cato dist. 1 praef. (Baehr. PLM 3 p. 214); Lact. inst. 7,1,25; Ambr. Ioseph 14,82 (Otto, Sprichwörter, 928; Nachtr. p. 74 = Weyman, ALL 8,1893,404) 34 propitiabis] cf. l. 2; propitiaberis S ζ am | ipsi K ‖ 35 in om. δ ma | solos V1 ‖ 36 et in illo om. α 37 foras V1 | illi K ‖ 38 stantem M K δ ε; stantes P2 ‖ 39 intellegatur2] bene add. V1 α si | littera occidit om. C Ca ‖ 40 legeretur apostolus tr. K am lo ma | auditis P2 | occidet V1 ‖ 42 super P15 δ ζ ma ubi M S P15 ‖ 43 et om. M | eis om. ε ‖ 44 autem] enim β | transierit F am; transieritis V1; transierint lo ‖ 46 sacramento P2 F3 | fulgebant V1 | possint V1 γ (ac. C) | intendere filii Israel] cf. l. 49; filii Israel intendere *tr. β ζ (cf. c. adv. leg. 2,26) | filiis V1 (ac.) ‖ 47 eius] Moysi α (cf. 2 Cor. 3,7) | audisti P2 47‒49 audistis … Moysi om. P26 ‖ 47 cum] evangelium add. α | inter] in α P15 ‖ 48 loquentes M Ca S (pc.) ‖ 48sq. *audiebant … videbant β γ P15 ζ am lo ma ‖ 49 possint V1 (pc.) K C (ac.) | filiis P2 K 50 intellegerunt O9 ‖ 51 apostolos K | fines V1 K ‖ 52 et quidem] equidem M V1 S; est quidem ma; erat quidem P15; et quid est α O9 | facie1] faciem M α O9 γ S P15 δ | facie2] faciem α P2 K P15 ‖ 53 enim om. O9 β | auferretur D F3 ε ζ ma; offeretur P2 ‖ 54 autem] enim α ‖ 55 significabatur] aeternum add. β; veritas add. ζ lo ma

in psalm. LXIV,6 – 7 | 135

negat eis adspectum splendoris interioris. Et vide ibi sub velo Christum! Ait ipse dominus noster Iesus Christus: Si crederetis Moysi, crederetis et mihi; de me enim ille scripsit. Propitiatis autem peccatis nostris et impietatibus per illud sacrificium vespertinum transimus ad dominum, et auferetur velamen; propterea et domino crucifixo velum templi scissum est. exaudi orationem meam: ad te omnis caro veniet. sermones iniquorum v. 5 praevaluerunt super nos, et impietates nostras tu propitiabis. (7.) beatus quem elegisti et adsumpsisti. Quis est electus ab eo et adsumptus? Aliquis electus a salvatore nostro Iesu Christo? An ipse secundum carnem, quod homo est, electus et adsumptus est? ut tamquam verbo dei dicatur quod erat in principio – sicut dicit evangelista: In principio erat verbum, et verbum erat apud deum, et deus erat verbum, quia ipse est filius dei verbum dei, de quo etiam dicit: Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil – ut illi dicatur filio dei, quia ipse est sacerdos noster postea carne adsumpta: beatus quem elegisti et adsumpsisti, id est ille homo quo indutus es, qui coepit ex tempore, natus ex femina, templum quodammodo illius qui semper in aeternum est et in aeternum fuit. An potius ipse Christus adsumpsit quendam beatum, et non dicitur ipse quem adsumpsit quasi in plurali numero, sed in singulari? Unum enim adsumit, quia unitatem adsumit. Schismata non adsumit, haereses non adsumit: multitudinem de se fecerunt, non est unus qui adsumatur. Qui autem manent in compage Christi et membra sunt eius, faciunt quodam-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc si 62 sermones inc. e1 ‖ 7,2 adsumpsisti des. e1 ‖ 7 ut inc. e1 | filio des. e1 8 beatus inc. e1 ‖ 9 femina des. e1 ‖ 10 an inc. e1 ‖ 12 adsumit2 des. e1 58sq. Io. 5,46 60sq. domino…est] cf. Mt. 27,51 7,5sq. Io. 1,1 6sq. Io. 1,3 14 membra…eius] cf. 1 Cor. 12,27 57 vide ibi] videtis V1 | velo] caelo V1 ‖ 60 transivimus P2 δ Bn1 am | dominum] ut add. lo | et1 om. lo aufertur β ma; auferatur lo | et2 om. δ ζ ‖ 61 scissum] cf. e.g. in psalm. 70,2,9,19; Vulg.; *conscissum O9 β (cf. e.g. in psalm. 120,4,8; 138,1,14) ‖ 62 omnes V1 | veniet] et add. V1 α | sermones] ergo add. e1; sermonis K ‖ 63 impietates nostras] cf. ll. 1sq.; impietatibus nostris V1 (cf. Ψα Vulg.) | propitiabis] cf. l. 2; propitiaberis O9 S δ ζ am lo: propitiaveris V1 7,2 quis] quid O9 Ca ‖ 2sq. et adsumptus aliquis electus M V1 P2 O9 (mg.) γ S ma si; et adsumptus aliquis adsumptus et electus P15; est adsumptus aliquis electus aliquis α; et adsumptus ab eo et adsumptus aliquis electus δ ε ζ; et adsumptus ab eo est adsumptus aliquis electus β; et adsumptus ab eo et adsumptus est aliquis electus am lo ‖ 3 salvatore] domino add. P2 O9 (mg.) β δ ε ζ ‖ 6 ipse est] ipse et C Ca lo; et ipse P2 O9 β δ ε ζ; et ipse est ma ‖ 7 illis P2 | dicitur α; per quem facta sunt omnia add. e1 ‖ 8 a carne K ‖ 9 quo sl. V1; qui P15 δ | *est e1 M O9 β S P15 δ ε ζ am ‖ 10 illius] est add. lo | et om. V1 | in aeternum fuit] cf. serm. Dolbeau 3,10 ideo et Christus ante Iohannem erat in aeternum; in aeternum erit P2 S (pc.) | ipse om. P2 O9 P26 ‖ 10sq. *adsumit e1 M S P15 δ ‖ 11 quondam A; quaedam K | dicatur ζ | *adsumit M S δ (pc. A) ‖ 12 adsumit enim tr. K | adsumpsit α S (pc.) | quia unitatem adsumit om. P2 O9 | adsumit2] adsumet M; adsumpserit α ‖ 13 adsumpsit … adsumpsit multitudines α de se fecerunt] defecerunt α P2 S G | qui] quia O9 ‖ 13sq. quem adsumat β ‖ 13sq. adsumitur ζ 14 eius sunt tr. am lo ma

60

5

10 cc830 mi779

136 | S. Augustini

15 modo unum virum de quo dicit apostolus: Donec occurramus omnes in agnitionem

20

25

5

10

filii dei, in virum perfectum, in mensuram aetatis plenitudinis Christi. Itaque unus vir adsumitur cui caput est Christus, quia caput viri Christus est: ipse est ille beatus vir qui non abiit in consilio impiorum – et cetera quae ibi dicuntur –, ipse est qui adsumitur. Non est extra nos: in ipsius membris sumus. Sub uno capite regimur, uno spiritu omnes vivimus, unam patriam omnes desideramus. Videamus ergo quod ad Christum dicitur utrum ad nos pertineat et de nobis dicatur, interrogemus conscientias nostras, amorem illum perscrutemur, et si adhuc parvus est et modo natus amor iste – forte enim modo in aliquo germinavit – diligenter exstirpet iuxta germinantes spinas, id est curas saeculares, ne crescendo sanctum germen offocent. beatus quem elegisti et adsumpsisti: in illo simus, et adsumemur; in illo simus, et electi erimus. (8.) Et quid nobis dabit? inhabitabit inquit in atriis tuis – Ierusalem illa est, cui cantant qui incipiunt exire de Babylonia –; inhabitabit in atriis tuis. replebitur in bonis domus tuae. Quae sunt bona domus dei? Fratres, constituamus nobis aliquam domum divitem: quantis bonis referta sit, quam copiosa sit, vasa quam multa ibi aurea, sed et argentea, quantum familiae, quantum iumentorum et animalium; ipsa denique domus quam delectat picturis marmore laquearibus columnis spatiis cubiculis! Et desiderantur talia, sed adhuc ex confusione Babyloniae. Amputa omnia ista desideria, o civis Ierusalem, amputa! Si vis redire, non te delectet captivitas; si iam coepisti exire, noli retro respicere, noli remanere in via! Non desunt adhuc hostes qui tibi persuadeant captivitatem et peregrinationem. Iam non praevaleant super te sermones iniquorum: domum

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc si 16 unus inc. e1 ‖ 20 desideramus des. e1 ‖ 25 quem inc. e1 | adsumpsisti des. e1 ‖ 8,1 inhabitabit inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 9 captivitas des. e1 ‖ 11 domum inc. e1 15sq. Eph. 4,13 17 1 Cor. 11,3 17sq. Ps. 1,1 24sq. spinas…offocent] cf. Mc. 4,7 8,9sq. retro respicere] cf. Lc. 9,62 15 apostolos V1 | omnes] fort. addendum in unitatem fidei, cf. Eph. 4,13 (v. supra unum virum) | agnitione V1 ‖ 16 fili K C (ac.) | dei] eius am | aetates V1 (ac.) ‖ 17 quia … est2] et e1 | est Christus tr. α 18 et … dicuntur om. e1 | ipsi K ‖ 19 in om. α | membri P2 O9; membra α ‖ 21 quid α ‖ 22 amore V1 | perscrutetur O9; praescrutemur V1 P2; percutimur K | et] quod P2 O9 β S (pc.); ut ε ‖ 24 curas om. α P2 O9 | saeculares] saeculi res α ‖ 25 germen] semen α | suffocent V1 (pc.) P15 lo ‖ 25sq. adsumetur P2 O9 8,1 et om. S P15 | et … dabit om. α | quid] quod O9 P26 | dabitur C ζ | inhabitavit e1 V1 (cf. Ψα) | inquit om. e1 β; tr. post 2 tuis A (ac.) ‖ 2 est] enim add. ζ ‖ 3 replebitur] cf. Ψα; LXX cod. Sinait. πλησθήσεται; replebimur e1 (pc.) M α O9 β Ca P15 δ ε ζ am (iuxta Vulg.; LXX cod. Vatic. πλησθησόμεθα) ‖ 5 refecta am | sit2] sunt Ca; sint C (pc.) S (pc.) | vasa om. e1 M S P15 | aurea ibi quam multa tr. β | ibi] vasa add. sl. e1 ‖ 6 domos V1 | quae V1; quantum e1 | delectet ma si ‖ 7 cubilibus γ (ac. C) | talia] alia α ‖ 8 omnia om. α; tr. post ista ε ζ | ista sl. D | desidera δ | cives e1 C (ac.) ‖ 9 si2 β ζ; sed cett. ma si (probat Weidmann) ‖ 10 hostes qui tibi persuadeant adhuc tr. α ‖ 11 sermonis K

in psalm. LXIV,7 – 8 | 137

dei desidera et bona eius domus desidera – sed noli talia qualia desiderare soles vel in domo tua vel in domo vicini tui vel in domo patroni tui! Aliud quiddam est bonum domus illius. Quid opus est ut nos dicamus quae sint bona illius domus? Ipse indicet qui cantat exiens de Babylonia! replebitur inquit in bonis domus tuae. ‚Quae sunt ista bona? Erexeramus fortasse cor ad aurum, ad argentum et cetera pretiosa.‘ Noli talia quaerere! Ista premunt, non levant. Hic ergo iam bona illa Ierusalem, bona illa domus domini, bona illa templi domini meditemur; quia quae domus domini, hoc ipsum templum domini: replebitur in bonis domus tuae; sanctum templum tuum mirabile in iustitia. Ista sunt bona domus illius: non dixit ‚templum sanctum tuum mirabile in columnis, mirabile in marmoribus, mirabile in tectis auratis‘, sed mirabile in iustitia. Habes foris oculos unde videas marmora et aurum: intus est oculus unde videatur pulchritudo iustitiae. Intus inquam est oculus unde videatur pulchritudo iustitiae: si nulla est pulchritudo iustitiae, unde amatur iustus senex? Quid adfert in corpore quod oculos delectet? Curva membra, frontem rugatam, caput canis albatum, imbecillitatem undique querelis plenam. Sed forte quia tuos oculos non delectat senex iste decrepitus, aures tuas delectat: quibus vocibus? quo cantu? Etsi forte adolescens bene cantavit, omnia cum aetate defecerunt. An forte sonus verborum eius delectat aures tuas, quae verba vix plena enuntiat lapsis dentibus? Tamen si iustus est, si alienum non concupiscit, si de suo quod habet erogat indigentibus, si bene monet, rectum sapit, integrum credit, si paratus est pro fide veritatis etiam ipsa confracta membra impendere – multi enim martyres etiam senes –, unde illum amamus? Quid in eo bonum videmus oculis carneis? Nihil.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 S (pc.) am lo ma cc si 15 cantat des. e1 ‖ 19 replebitur inc. e1 ‖ 23 iustitiae des. e1

ζ: T Rm12

12 et … desidera2 om. P2 O9 | domos V1; domus dei e1 | domus desidera *om. β δ ε ζ | noli] non O9 12sq. vel … tui1 om. P2 O9 ‖ 13 quidam P2 (ac.) K C (ac.) P15 Bn1; quidem P2 (pc.) O9 δ | est quiddam tr. ε ζ ‖ 14 quid … illius2 iter. P2 (bis iter. ac.) | est opus tr. α G | nos] non C (ac.); nunc C (pc.) Ca | discamus V1 | *sunt α ζ | domus illius tr. β δ ‖ 15 exiens de Babylonia om. e1 | replebitur] cf. l. 3; replebimur e1 V1 α O9 β P15 δ ε ζ am lo ma si | inquit om. e1 P26 ‖ 16 bona ista tr. K am lo ma si ‖ 17 talia] ista P2 (ir.) β ε ζ; itaque O9 | premunt] et add. M | bona illa1] illa bona tr. V1 | Ierusalem bona illa mg. O9 illa2 om. am ‖ 18 domus1 … illa sl. P2 | domini2] dei P2 | meditentur α ‖ 18sq. hoc … domini om. P2 O9 ‖ 19 replebitur] cf. l. 3; replebimur M P2 γ (pc. C) S δ ε am lo | sanctum] cf. l. 44; Ψα; LXX ἅγιος ὁ ναός σου; sanctum est e1 α P2 O9 β δ ε ζ am lo (iuxta Vulg.) ‖ 20 mirabile] aliter l. 44; mirabilia O9 | iustitia] cf. Ψα; aequitate e1 Ca (vl.; iuxta Vulg.) ‖ 21 tuum om. P2 O9 β δ ε ζ ‖ 21sq. mirabili … mirabili … mirabili … mirabili K ‖ 21 mirabile in marmoribus om. P15 | aureis e1 ‖ 22 iustitia] aequitate e1 (cf. l. 20) | oculos om. O9 | videantur ζ ‖ 23 oculus1] oculos V1 K C (ac.) | unde1] vide add. e1 (ac.) 23sq. intus … iustitiae2 om. α P2 (uv.) O9 β δ ε am ‖ 23 oculus2] oculos V1 K ‖ 23sq. videatur2] cf. supra; videtur S P15 ‖ 25 quid] qui M Ca | oculus V1 (pc.) C (ac.) P15; oculis O9 P26 | curvam K 27 senex iste] senecte P2; senecta O9 β ‖ 29 delectet O9 | quae] qui ζ lo ma | plene nuntiat V1 α P2 O9 δ Bn1 am si; plenae nuntiat K (ac.); plena nuntiat M; pleni nuntiat P15; plene enuntiat ζ ‖ 30 quo α 31 monet et V1 β γ δ ε ζ am ma si; movet et P2 O9 | si integrum V1 α; integre P26; si integre ζ lo ma | credit] colit γ si ‖ 32 confracta] *contracta proposuit Weidmann ‖ 33 inde ζ | eum α | carneis] cf. e.g. in psalm. 138,8,44.46; carnis C (ac.) Ca ma

15 cc 831

20

mi 780 25

30

138 | S. Augustini

Quaedam ergo est pulchritudo iustitiae, quam videmus oculis cordis et amamus et 35 exardescimus. Quam multum dilexerunt homines in ipsis martyribus, cum eorum

membra bestiae laniarent! Nonne cum sanguis foedaret omnia, cum morsibus beluinis viscera funderentur, non habebant oculi nisi quod horrerent? Quid ibi erat quod amaretur nisi quia erat in illa foeditate dilaniatorum membrorum integra pulchritudo iustitiae? Ista sunt bona domus dei: his te para satiari! Sed ut inde satieris cum 40 perveneris, hoc te oportet esurire et sitire cum peregrinaris: hoc siti, hoc esuri, quia ipsa erunt bona dei. Audi illum regem cui ista dicuntur, qui venit ut te reducat et se tibi fecit viam. Quid dicit? Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. sanctum templum tuum admirabile in iustitia. Et ipsum templum, fratres, nolite praeter vos cogitare! Amate iustitiam, et vos estis templum dei. (9.) exaudi v. 6 nos deus salvator noster. Aperuit modo quem deum dicat: salvator proprie dominus Iesus Christus. Apparuit modo apertius de quo dixerat ad te omnis caro veniet: exaudi nos deus salvator noster, ille unus vir qui adsumitur in templum cc 832 dei et plures sunt et unus est. Ex unius persona dixit: exaudi orationem meam; et quia ipse unus ex pluribus constat, modo ait: exaudi nos deus salvator noster. Audi illum iam apertius praedicari: exaudi nos deus salvator noster, spes omnium finium terrae et in mari longe. Ecce unde dictum est ad te omnis caro veniet: undique venitur. spes omnium finium terrae, non spes unius anguli, non 10 spes solius Iudaeae, non spes solius Africae, non spes Pannoniae aut orientis aut occidentis, sed spes omnium finium terrae.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 S (pc.) am lo ma cc si 44 et inc. e1

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

41sq. se…viam] cf. Io. 14,6 42sq. Mt. 5,6 45 2 Cor. 6,16 9,5 Ps. 64,3 34 quidam V1 | vidimus V1 α | oculis] cf. l. 33; *oculo M γ S P15 am ma si; oculos P2 ‖ 34sq. amavimus … exarsimus M V1 (amabimus ac.) α S P15 ‖ 35 martyres G (ir.) ‖ 36 foedaret] foderat et P2; funderetur et O9 P26; finderentur lo | moribus V1; in morsibus ε ζ ‖ 37 oculis P2 O9 β ‖ 39 dei] domini α K | te om. V1 C (pc.) | satiaris P2 O9 ‖ 39sq. cum perveneris om. α ‖ 40 esuri … siti tr. α ‖ 41 quia F P2 O9 β Ca δ ε ζ | seipsum α; si γ (sic pc. Ca) ‖ 41sq. se tibi] te sibi S P15 ‖ 42 faciat δ ε ζ | quid] qui α 42sq. saturabuntur] et add. P2 O9 P26 S δ ε ζ ‖ 44 sanctum] cf. l. 19; est add. F | admirabile] cf. Ψα; aliter l. 20 et sqq. | in om. O9 P26 | fratres] quae domus dei dicitur add. e1 ‖ 45 iustitiam] iustitia P2; amate aequitatem add. e1 (cf. l. 20) | et vos estis] i.e. tum eritis sive iam estis; cf. ThlL V, 894,55sqq. (‚parataxis poetica et vulgaris‘) | dei] sanctum ergo templum tuum mirabile in aequitate (cf. l. 20) add. e1 9,2 salvator1] cf. Ψα; salutaris α P2 O9 β N ζ (iuxta Vulg.) | aperuit] apparuit proposuit Weidmann (cf. l. 3) | deum om. α | dicit P15 | salvator2] est add. S (pc.) lo ma ‖ 3 dominus om. α | apparuit] aperuit O9 β δ N ζ | dixerit e1 ‖ 4 veniat P2 | salvator] cf. l. 2; salutaris α P2 O9 β ε ζ | ille om. S P15; illi K; enim add. e1 | quia sumitur C (ac.); quia sumetur K; qui sumitur N ‖ 5 exaudi] deus add. ma (cf. 5,1) ‖ 6 salvator] cf. l. 2; ir. A; salutaris α P2 O9 β ε ζ ‖ 7 audi … praedicari om. P2 O9 Ca | salvator] cf. l. 2; salutaris α β ε ζ ‖ 8 inde M | omnes V1 ‖ 9 unde quae γ | venit F (pc.) C | angeli V1 ‖ 10 aut1] non γ si; non spes P2 O9 β ε ζ am lo ma ‖ 11 occidentes K

in psalm. LXIV,8 – 9 | 139

et in mari longe: ipsorum finium terrae in mari longe; et quia in mari, ideo longe. Mare enim in figura dicitur saeculum hoc salsitate amarum, procellis turbulentum, ubi homines cupiditatibus perversis et pravis facti sunt velut pisces invicem se devorantes. Adtendite mare malum, mare amarum, fluctibus saevum: adtendite qualibus hominibus plenum sit! Quis optat hereditatem nisi morte alterius? quis optat lucrum nisi damno alterius? Quam multi aliorum defectione cupiunt sublimari! quam multi ut emant optant alios vendere res suas! Quomodo se invicem opprimunt et qui possunt devorant! et cum devoraverit unus piscis maior minorem, devoratur et ipse a maiore. O piscis male, praedam vis de parvo? praeda efficieris magno! Quotidie ista eveniunt, ante nos sunt: vitemus illa, horreamus illa, non illa agamus, fratres, quia spes ille finium terrae. Ille si non esset spes et in mari longe, non diceret discipulis suis: Faciam vos piscatores hominum. Iam in mari capti per retia fidei gaudeamus nos ibi natare adhuc intra retia, quia adhuc mare hoc saevit procellis, sed retia quae nos ceperunt perducentur ad litus. Litus est finis maris, ergo perventio in finem saeculi. Interim intra ipsa retia, fratres, bene vivamus, non retia rumpentes foras exeamus. Multi enim ruperunt retia et schismata fecerunt et foras exierunt, quia malos pisces *intra retia captos tolerare se nolle dixerunt: ipsi mali facti sunt potius quam illi quos se non potuisse tolerare finxerunt. Namque illa retia ceperunt pisces et bonos et malos. Dominus dicit: Simile est regnum caelorum sagenae missae

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 9,15 devorantes des. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

16sq. quis2 …alterius] cf. Publil. Syr. L 6 lucrum sine damno alterius fieri non potest (Otto, Sprichwörter, 374) 19sq. cum…maiore] cf. Varr. frg. 289 Astbury (Non. p. 81,9 Merc.) piscis ut saepe minutas magnus comest (Otto, Sprichwörter, 1430) 23 Mt. 4,19 30–35 Mt. 13,47–50 12 ipsorum finium terrae om. α | ipsorum … mari longe2 om. e1 | terrae] et add. am ma si | mari longe2] mare K | mari3] mare K ‖ 13 salsitatem K ‖ 14 pravi O9 ‖ 15 se om. V1 | devorant e1 ‖ 16 quibus P2 (ac.) | plenus M S P15 δ | morte] a morte δ ‖ 17 lucrum … alterius om. G N | damnum K; a damno P26 | multa δ | defectioni K | sublimare C (ac.) ‖ 18 aliis O9 C (ac.) Ca ζ | se om. O9 | invicem se tr. δ 20 efficeris M V1 P15 | maiori lo ‖ 21 iste γ (ac. C) | veniunt M γ P15 am | vitemus δ; videamus V1; videmus cett. am lo ma si | illam V1 | horremus F3 Ca; hortamur D (ac.) | non om. P2 O9 ‖ 22 spes1] est add. S (pc.) lo ma | ille1] in add. C (ac.) Ca | terrae] fort. addendum et in mari longe; cf. Müller, WSt 120, 172sq. ‖ 23 faciamus S ‖ 24 naturae V1 P2 S | intra α ma; cf. e.g. epist. 105,5,16; 108,6,16; psalm. c. Don. 82.158; infra M V1 P2 O9 β γ S P15 δ ε ζ am si | quia om. V1; qui P2 | adhuc2] ad hoc δ | hoc saevit] obsaevit ζ ‖ 25 perducent M (pc.) S (pc.); perducerunt P2; perduxerunt O9; ducetur V1 | finis] est add. P15 | perventio] cf. e.g. epist. 155,12 perventio quippe est ad aeternum ac summum bonum ‖ 26 fine M F4 (pc.) O9 K P15; finis C (ac.); fines P2 | intra C (ac.) ma; cf. l. 24; infra am si | ipsa om. ε ‖ 27 rumperunt P2; rumperent Ca ‖ 28 malo P15; malus C (ac.) | intra ma; cf. l. 24; infra codd. am si | se nolle tolerare tr. β am lo; non tolerare O9 ‖ 28sq. ipsi … finxerunt om. O9 ‖ 29 finxerunt M V1 α S P15; cf. in psalm. 10,5,51sq. a quibus (sc. lapsis) sacrilega superbia separari se velle finxerunt (Donatistae); dixerunt P2 β γ δ ε ζ am lo ma si ‖ 30 pisces om. α; piscis K | et1 om. α; exp. K | malos et bonos tr. O9 β

15 mi 781

20

25

30

140 | S. Augustini

35 cc 833

5

10

in mare, quae congregat ex omni genere; quae cum impleta esset educentes et secus litus sedentes elegerunt bonos in vasa, malos autem foras miserunt. Sic erit inquit in consummatione saeculi. Ostendit litus, ostendit finem maris: Exibunt angeli et separabunt malos de medio iustorum et mittent eos in caminum ignis: ibi erit fletus et stridor dentium. Eia cives Ierusalem, qui *intra retia estis et pisces boni estis, tolerate malos, retia nolite rumpere: cum illis estis in mari, non cum illis eritis in vasis. spes enim ille finium terrae ipse spes est et in mari longe: longe, quia et in mari. (10.) praeparans montes in fortitudine sua, non in fortitudine illorum. v. 7 Praeparavit enim magnos praedicatores et ipsos appellavit montes, humiles in se, excelsos in illo: praeparans montes in fortitudine sua. Quid dicit unus ex ipsis montibus? Ipsi in nobismetipsis responsum mortis habuimus, ut non fidentes in nobis simus, sed in deo qui suscitat mortuos. Qui in se fidit et in Christo non fidit, non est de his montibus quos ille praeparat in fortitudine sua. praeparans montes in fortitudine sua, circumcinctus in potentatu. ‚Potentatum intellego, circumcinctus quid est?‘ Christum qui in medio ponunt, circumcinctum faciunt, id est undique cinctum. Habemus illum omnes communiter, ideo in medio est; circumcingimus illum omnes qui credimus in illum, et quia fides nostra non de viribus nostris, sed de illius potentia est, ideo circumcinctus in potentatu suo, non nostra fortitudine.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 S (pc.) am lo ma cc si 36 spes inc. e1 ‖ 10,3 sua des. e1 ‖ 7 circumcinctus1 inc. e1

ζ: T Rm12

10,4sq. 2 Cor. 1,9 31 mari δ | quae1] quam P2 O9 | congregant K | genere] piscium add. α ζ (iuxta Alcuini Vulg.) | quae2] cf. serm. 362,3,3; om. α; quam V1 P2 O9 β γ ζ am ma si (iuxta Vulg.; graec. ἣν ὅτε ἐπληρώθη) ‖ 32 bonus K; bonum V1 ‖ 33 consummationem F4 O9 C Ca S | et om. F4 P2 O9 β ‖ 33sq. separabunt] cf. in psalm. 128,7,18; segregabunt V1 si (cf. Vulg. Mt. 25,32) ‖ 34 mittent ir. A; mittunt P2 O9 | camino V1 K Rm12 si ‖ 35 gentium O9 Ca | eia om. M | intra ma; cf. l. 24; infra codd. am si | et om. lo ‖ 36 malos] et add. S | nolite] noli P2 (ac.) O9 | mare δ (pc. A) | non … eritis] non enim eritis cum illis α ‖ 36sq. spes enim ille] ipse enim ille P2 O9; ipse enim spes β ‖ 37 terrae] et add. α | ipsi K | est spes tr. δ | et1 om. P2 O9 P26 | longe2 om. e1 P2 | et2 *om. V1 α P2 O9 β γ P15 am si | in2 om. e1 V1 10,1 praeparas e1; praeparati sunt P15 | fortitudine sua] cf. Ψα (LXX cod. Vatic. ἐν τῇ ἰσχύι αὐτοῦ); virtute tua P2 O9 (iuxta Vulg.; LXX cod. Sinait. ἐν τῇ ἰσχύι σου); virtute sua β | sua … fortitudine2 om. V1 non … illorum om. P2 O9 | fortitudinem K P15 | eorum β ‖ 2 praeparabit P2 O9; praedicavit M | magnus K ‖ 3 excelsus P2 N; celsos M S P15; humiles add. δ ε | ipsis] his M ‖ 4 montibus … nobismetipsis om. V1 | fidentis V1; confidentes P26 P15 | nobismetipsis P26 δ ε ζ am lo ‖ 5 simus om. ε (iuxta Vulg.) domino P2 O9 β δ ε ζ | fidit1] confidit ζ | non in Christo tr. α ‖ 6 his] iis D F3; eis P15 ‖ 6sq. praeparans … sua om. V1 ‖ 7 circumcinctos e1 V1 D ‖ 8 qui] quem am lo ‖ 8sq. faciunt … cinctum om. P2 O9 ‖ 9 cinctum] circuitum α | habent O9 ‖ 10 omnes illum tr. P26 ε ζ | de1 om. α

in psalm. LXIV,9 – 11 | 141

v. 8

(11.) qui conturbas fundum maris. Fecit hoc: videte quid fecerit! Paravit enim montes in fortitudine sua – misit illos praedicare –, circumcinctus est a credentibus in potentatu, et commotum est mare – commotum est saeculum – et coepit persequi sanctos eius. circumcinctus in potentatu, qui conturbas fundum maris: non dixit ‚conturbas mare‘, sed fundum maris. Fundus maris est cor impiorum. Sicut enim a fundo vehementius omnia moventur et fundus continet omnia, sic quidquid processit per linguam, per manus, per potestates diversas ad persecutionem ecclesiae, de fundo processit. Si enim non esset radix iniquitatis in corde, non illa omnia procederent adversus Christum. Fundum conturbavit forte ut et fundum exhauriret; nam in malis quibusdam exhausit mare a fundo et posuit mare in desertum. Dicit illud alius psalmus: Qui convertit mare in aridam. Omnes impii et pagani qui crediderunt mare erant, terra facti sunt: salsis fluctibus primo steriles, postea iustitiae fructu fecundi. qui conturbas fundum maris; sonum fluctuum eius quis suffert? Quid est quis suffert? Quis homo suffert sonum fluctuum maris, iussiones sublimitatum saeculi? Sed unde sufferuntur? Quia praeparat montes in fortitudine sua. Quod ergo dixit quis suffert, hoc ait: ‚Nos ipsi per nos ipsos sufferre illas persecutiones non possemus, nisi ille daret fortitudinem, qui conturbat fundum maris.‘

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc si 11,1 maris des. e1 | paravit inc. e1 ‖ 8 fundo des. e1 (v. app. crit.) ‖ 14 sonum inc. e1 (v. app. crit.) 11,2 Lc. 9,2 10sq. exhausit…desertum] cf. Is. 50,2 11 Ps. 65,6 13 iustitiae fructu] cf. Phil. 1,11 11,1 fundum] cf. Ψα; profundum β S (pc.; iuxta Vulg.) | videte P15; cf. in psalm. 49,3 videte quid egerit. Locutus est enim …; serm. Lambot 21,4 ipse dominus quodammodo ad nos lactandos videte quid fecit; videtur cett. am ma si | praeparavit am lo ma ‖ 2 enim om. e1 | fortitudinem suam K | est om. α 3 commotum1] motum δ ε ζ am lo | mare] et add. e1 δ ε ζ | est2] et add. e1 ‖ 4 circumcinctos C | circumcinctus in potentatu om. e1 ‖ 5 conturbas] qui praem. K am lo ma | fundus] fundum α P2 (lnp. O9) γ S P15 δ ε ζ am ma si | est] et C (ac.) ‖ 6 a om. C (ac.) Ca Rm12 | commoventur e1 ‖ 8 ecclesia ε | de] a O9 β δ ε ζ (cf. l. 6); ad P2 lo | de fundo per lapsum linguae dictum pro verbis de corde | fundo] fundum maris e1; profundo α ‖ 9 conturbabit V1 P2 S P15 | et om. O9 P26 δ; del. S lo ‖ 10 malus C (ac.) | a om. V1 | a …  mare2 om. P2 O9 ‖ 11 in desertum om. O9 | in1 α; cf. Is. 50,2 ponam flumina in siccum; om. cett. am lo ma si ‖ 12 falsis O9 (lnp. P2) P26 S δ; salis V1 ‖ 13 fructu] cf. app. font.; fluctu δ; fructus C (ac.) S P15 ‖ 14 sonitum e1 (cf. Vulg. iuxta Hebr. compescens sonitum maris) | quis] qui P2 O9 Ca S | suffert V1 α D (ac.); cf. Ψα; sustinet e1 (cf. Ψρ sustinebit); sufferet cett. am lo ma si ‖ 15 quis1] qui V1 P2 O9 C (ac.) Ca S P15 δ ε; quid K | suffert1 K; cf. l. 14; sufferat P2 O9; sufferet cett. am ma si | quis2] qui V1 | quis homo suffert om. P2 O9 | hominum e1 | suffert2 e1 (quis hominum sustinet add.) V1 K; cf. l. 14; sufferat β; sufferet cett. am ma si | sonum om. e1 unus V1 | fluctum e1; fluctus V1 | maris] eius δ ε ζ | iussionis C (ac.) ‖ 15sq. sublimitatum] i.e. principum; cf. in psalm. 94,8 istae sublimitates, id est ipsae terrenae potestates, adversatae sunt ecclesiae; sublimatum δ; sublimitum O9; potestatum α ‖ 16 sufferentur α ‖ 17 quod] quid V1 α Bn1 | quis] qui M P2 O9 | suffert e1 V1 (pc.) P2 O9; cf. l. 14; sufferet cett. am lo ma si | nos ipsos] nosmetipsos lo ma ‖ 18 possumus e1 M (pc.) α O9 ‖ 18sq. fortitudinem …  sonum distinxi; fortitudinem. Qui … maris, sonum cc si ‖ 18 conturbat e1 V1 O9 (pc.) β; conturbas cett. am lo ma si (probat Weidmann)

mi 782

5

10

15

142 | S. Augustini

cc 834 sonum fluctuum eius quis suffert? (12.) turbabuntur gentes. Primo turba-

buntur; sed illi montes parati in fortitudine Christi numquid turbati sunt? Turbatum est mare, elisum est in montes: mare fractum est, montes inconcussi manserunt. turbabuntur gentes et timebunt omnes. Ecce iam omnes timent: antea qui v. 9 5 turbati sunt, timent iam omnes. Non timuerunt Christiani, et timentur iam Christiani: omnes qui persequebantur modo timent. Superavit enim ille qui circumcinctus est in potentatu: sic ad illum venit omnis caro, ut ceteri paucitate ipsa iam timeant. et timebunt omnes qui inhabitant fines terrae a signis tuis. Miracula enim fecerunt apostoli, et inde omnes fines terrae timuerunt et crediderunt. (13.) exitus mane et vespere delectabis, id est delectabiles facis iam in ista vita. Quid nobis promittitur? Exitus delectabis mane et vespere. Sunt exitus mane, sunt exitus vespere; mane significat prosperitatem saeculi, vespera significat tribulationem saeculi. Intendat Caritas vestra! In utroque enim temptatur anima 5 humana, et prosperitate ne corrumpatur et adversitate ne frangatur. Ideo autem mane prosperitatem significat, quia mane laetum est transacta velut tristitia noctis. Tristes autem sunt tenebrae veniente vespera; ideo veniente quasi mundi vespera obtulit sacrificium vespertinum. Non ergo timeat unusquisque vesperam nec mane corrumpatur. Ecce nescio quis ut facias mali aliquid promisit lucrum. Mane est, adrimi 783 det tibi ampla pecunia, mane tibi fit. Noli corrumpi, et habebis exitum mane. Si enim habes exitum, non caperis. Sic est enim promissio lucri quasi esca in muscipula: coartaris et non est qua exeas, caperis in muscipula. Dedit autem tibi exitum domi-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 12,5 Christiani2 des. e1 ‖ 7 et inc. e1 ‖

S P15 δ: A G ε: N Bn1 13,5 frangatur des. e1

ζ: T Rm12

12,2sq. turbatum…manserunt] cf. Sen. dial. 2,3,5; Aug. in psalm. 96,4 3 inconcussi saepe apud Sen., e.g. dial. 2,5,4 7 ad…caro] cf. Ps. 64,3 13,8 sacrificium vespertinum] cf. Ps. 140,2 19 sonum] autem add. V1 | qui P2 O9 P26 C (ac.) Ca | suffert e1 M V1 P2 O9; cf. l. 14; sufferret F S δ; sufferet cett. am lo ma si 12,1sq. turbabuntur2] turbantur e1; fortasse scribendum turbabantur ‖ 2 ille C (ac.) | fortitudinem e1 F ‖ 3 montes1 V1 α β C (pc.) lo ma si; monte M P2 O9 K S P15; montem e1 C (ac.) Ca δ ε ζ am | mare fractum] arefactum e1 | factum V1 P2 ‖ 4 omnes1 om. e1 (iuxta Vulg.) ‖ 5 conturbati β ε ζ ma | erant δ ε ζ am lo | non] et lo | timuerunt] timent iam β ‖ 7 omnes V1 | ut om. P2 O9 | paucitatem ipsam O9 β δ ε ζ am lo; paucitatem ipsa S | et om. P2 O9 P26 ‖ 8 timebunt om. P2 O9 | inhabitant] habitant α Rm12 (cf. Ψα Vulg. Alcuini); habitat V1 | finis K | terrae om. M S (cf. Vulg.); et P15 ‖ 9 inde] ideo δ ε ζ am lo | omnis K fines om. K 13,1 et] ad K | delectabis] delectaberis V1 (cf. Ψρ) | delectabilis V1 (delectaveris ac.) C (ac.) | facies lo 1sq. facis … quid distinxi; facis. Iam … quid cc si ‖ 2 delectabilis V1; delectabiles F si | mane et vespere delectabis am | et] ei O9 ‖ 3 mane sunt exitus vespere] vespere mane V1 | prosperitate P2; prosperitates O9 β | *vespere M α O9 γ S P15 am ma si ‖ 4 enim om. e1 ‖ 5 prosperitatem P2 δ | corrumpetur P2 | et2 om. P2 ‖ 6 tristitiam K; tristia V1 O9 D ‖ 7 tristis V1 F4 K | autem] enim ε ‖ 8 nos … timeamus δ ε ζ lo; nos … timeant P2 | vesperum P2 O9 β δ ε ζ; vespera V1 | ne V1 P26 K (pc.) C (pc.) δ ε ζ am si 9 corrumpamur δ ε | faciat F O9 ‖ 9sq. arridebit M ‖ 11 habes exitum] ab exitu P2 O9 | capieris β δ ε ζ am ma | est om. δ ‖ 12 et *om. P2 O9 K C | quo P26 δ ε ζ am lo | capieris P2 O9 P26 δ | autem om. ζ

in psalm. LXIV,11 – 13 | 143

nus deus tuus ne lucro capiaris, cum tibi dicit in corde: ‚Ego sum divitiae tuae. Noli adtendere quod mundus promittit, sed quod promittit conditor mundi!‘ Adtendis quod tibi promisit deus facienti iustitiam, contemnis quod tibi promittit homo ut adducat ad iniustitiam. Noli ergo adtendere quod mundus promittit, sed quod conditor mundi, et habebis exitum mane per domini verbum dicentis: Quid prodest homini si totum mundum lucretur, animae autem suae detrimentum patiatur? Sed ille qui te promisso lucro corrumpere et ad iniquitatem adducere non potuit, minabitur poenas et convertet se ad inimicitias, et incipit tibi dicere: ‚Si hoc non feceris, ego ostendam, ego faciam, habebis me inimicum!‘ Primo cum lucrum promittebat, mane tibi erat; modo iam vesperascit, tristis factus est. Sed qui dedit tibi exitum mane, dabit et vespere. Quomodo contempsisti mane saeculi ex luce domini, sic contemne et vesperam ex passionibus domini, ut dicas animae tuae: ‚Quid mihi amplius facturus est iste quam passus est pro me dominus meus? Teneam iustitiam, non consentiam ad iniquitatem. Saeviat in carne: frangetur muscipula et volabo ad dominum meum qui mihi ait: Nolite timere eos qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere, et de ipso corpore securitatem dedit dicens: Capillus capitis vestri non periet.‘ Magnifice hic posuit: delectabis exitus mane et vespere! Si enim non te delectet ipse exitus, non laborabis exire inde: mittis caput in lucrum promissum, si non te delectet

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 S (pc.) am lo ma cc si

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

17sq. Mt. 16,26 27 Mt. 10,28 28 Lc. 21,18 13 deus om. ε | lucrum δ ‖ 14 promittit mundus tr. δ | adtende G am ‖ 15 promisit] promittit δ ε (promisit ac. N) ζ am | contemne G (ir.); et contemne am | homo ut] et a iustitia abducat et lo 16 adducat ad iniustitiam M V1 P2 O9 β P15 si; cf. l. 19; abducat a iustitia α C Ca am ma; abducat ad iustitiam K; abducat (ad add. N) iustitiam et adducat ad iniustitiam ε ζ; adducat ad iniustitiam S (ac.); adducat iustitiam et adducat ad iniustitiam S (pc.) δ (ir. G; ut adducat A) | adtendere om. P2 O9 | promittit mundus tr. ζ | promittat Bn1; promisit α P2 ‖ 17 verbum domini *tr. P2 O9 β G | dicentes K S 18 patietur V1 C (ac.) Ca | illo δ ‖ 19 corrumpere] vult add. O9 P26 | minabatur am; minatur lo 20 convertit V1 K ε lo si | incipiet γ ma | tibi om. α | fecerit P2 (ac.) ‖ 20sq. ego ostendam ego faciam] verba minantis; cf. e.g. in psalm. 72,14 ego facio, ego ostendo; senties cum quo habes, vivere te non sinam; ThlL IX, 1127,4sqq. ‖ 21 habebitis P2 | lucro F (tibi add.) K δ | ibi V1 ‖ 22 iam modo tr. α vesperascet C (ac.) Ca; vesperescit δ; invesperascit V1; vespera fit α; vespera sic scit P2 | est M P15; es cett. am lo ma si | dedit] det P2 ‖ 23 quomodo] autem add. P2 ‖ 24 facturus] inventurus β 25 meus] deus O9 D lo; meus deus am | teneam] ut praem. β δ ε ζ am lo; ne praem. P2 O9 ‖ 25sq. ad iniquitatem] iniquitatem δ ε; iniquitati ζ ‖ 26 carne] fortasse scribendum carnem, cf. e.g. in evang. Io. 42,11, sed vide in psalm. 68,1,15,4 | frangitur K C (ac.); frangatur am | muscipula] domus praem. S 28 capillos V1 P2 | capiti δ | vestrae K P15 | et volabo] evolabo M F; volabo P15 | qui] quid P15 ‖ periet] cf. in psalm. 141,13,10. 12; peribit α P15 (iuxta Vulg.) ‖ 29 delectet te tr. α ‖ 30 mittis caput] cf. in psalm. 33,2,14 mittit caput in laqueum diaboli; fid. et op. 19,35 quid enim opus est in tantum discrimen ambiguitatis caput mittere? | lucro promisso γ | te om. α S P15

15

cc 835

25

30

144 | S. Augustini

5

10

mi 784

cc 836 5

promissio salvatoris; et rursus cedis temptanti et terrenti, si non delectet ille qui prior passus est, ut tibi exitum faceret. exitus mane et vespere delectabis, (14.) visitasti terram et inebriasti v. 10 eam. Unde inebriavit terram? Calix tuus inebrians quam praeclarus! visitasti terram et inebriasti eam: misisti nubes tuas, pluerunt praedicationem veritatis, inebriata est terra. multiplicasti ditare eam. Unde multiplicasti eam ditare? fluvius dei repletus est aqua. Quis est fluvius dei? Populus dei: primus populus repletus est unde cetera terra rigaretur. Audi illum promittentem aquam: Si quis sitit, veniat et bibat. Qui credit in me, flumina aquae vivae de ventre eius fluent. Si flumina, et unus fluvius, quia propter unitatem multi unum sunt. Multae ecclesiae et unica ecclesia, multi fideles et una sponsa Christi: sic multa flumina unus fluvius. Crediderunt multi Israelitae et impleti sunt spiritu sancto; inde diffusi sunt per gentes, coeperunt praedicare veritatem, et de fluvio dei qui impletus est aqua irrigata est tota terra. parasti cibum illorum, quia ita est praeparatio tua, non quia te promeruerunt quibus peccata donasti – merita illorum mala erant –, sed tu propter misericordiam tuam, quia ita est praeparatio tua, ita parasti cibum illorum. (15.) sulcos eius inebria. Fiant ergo primo sulci qui inebrientur: duritia pectoris v. 11 nostri aperiatur vomere sermonis dei. sulcos eius inebria, multiplica generationes eius. Videmus: credunt, et ex credentibus alii credunt et ex illis alii credunt, et non sufficit uni homini ut factus ipse fidelis unum lucretur. Sic multiplicatur et semen: pauca grana mittuntur, et segetes exsurgunt.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc si 14,1 visitasti inc. e1 ‖ 2 eam des. e1 ‖ 3 misisti inc. e1 ‖ 7 fluent des. e1 9sq. crediderunt inc. e1 ‖ 15,3 eius des. e1 ‖ 5 pauca inc. e1 14,2 Ps. 22,5 6sq. Io. 7,37sq. 31 rursum V1 (pc.) | cedes O9 β | terrentis V1 | delectet] te *praem. α O9 β C (pc.) Ca δ ε ζ am; et add. M 14,1 terra V1 P2 ‖ 2 ea V1 | inebriavit] inebriabit P2; inebriabitur O9 | praeclarus] cf. in psalm. 10,11,7; 55,4,33; est add. α β ζ lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 3 ut pluerent P2 O9 β; fluverunt e1 (pc.) | praedicationes β ‖ 4 terram e1 F | ditare eam] cf. Ψα; eam ditare tr. α | eam ditare] ditare eam tr. e1 V1 G Rm12 4sq. flumen M (iuxta Vulg.) ‖ 5 aquis ζ (iuxta Vulg.) | quis] *quid O9 β δ ε ζ; quod P2 (ac.) ‖ 6 unde] ut α; et add. lo ‖ 7 flumine P2 | aquae vivae] cf. in psalm. 141,5,24; doctr. christ. 3,25,36; tr. post fluent e1 α ζ (iuxta Vulg.) ‖ 8 unica] cf. e.g. in psalm. 24,16,2; una P2 O9 β δ ε ζ am lo ma ‖ 9 multi] multa O9 | fidelis K | una] unica Ca | flumina] et add. K am lo ma ‖ 10 multae γ ‖ 11 aquam K | rigata S P15 ‖ 13 merita] enim add. β lo | illarum K ‖ 14 quia ita] qui ait S; qui alta P15; quia in te δ am | est om. M P2 S P15 | parati e1; praeparasti lo 15,1 primi F4 C Ca | peccatoris e1 O9 S G ‖ 2 aperiantur S ε; aperientur δ | sermone O9; sermones F P2 K C (ac.) S δ ε | eius om. P2 O9 | multiplicasti P2 O9 P26 ‖ 3 eius om. P2 | ex1 om. P2 | et2 … credunt3 om. F4 P2 ‖ 4 nos sufficiat P2 | homine K | factus] facitis P2 | ipse] sit add. S (sl.); sit praem. Rm12 lo | fideles C (ac.) | unum] si non et alium ζ lo

in psalm. LXIV,13 – 16 | 145

sulcos eius inebria, multiplica generationes eius. in stillicidiis suis laetabitur cum exorietur, id est antequam sit forte idonea capacitati fluminis, cum exorietur, in stillicidiis suis – id est sibi congruis – laetabitur. Parvulis enim adhuc et infirmis stillantur quaedam de sacramentis, quia non possunt capere plenitudinem veritatis. Audi quomodo stillet parvulis dum exoriuntur, id est in re- 10 centi ortu minus capacibus! Apostolus dicit: Non potui vobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus, quasi parvulis in Christo. Cum dicit parvulos in Christo, iam dicit exortos, sed nondum idoneos ad capiendam illam uberem sapientiam de qua dicit: Sapientiam loquimur inter perfectos. Laetetur in stillicidiis cum exoritur, et augetur, roboratur, capiet et sapientiam: quomodo infans nutritur lacte et fit idoneus 15 cibo, tamen primo de ipso cibo cui minus idoneus erat illi lac factum est. v. 12 in stillicidiis suis laetabitur cum exorietur; (16.) benedices coronam anni tui. Seminatur modo, crescit quod seminatur, erit et messis. Et modo super semen superseminavit inimicus zizania, et exorti sunt mali inter bonos: pseudochristiani similem habentes herbam, sed non parem fructum. Etenim zizania ea proprie dicuntur, quae nascuntur in similitudine frumentorum, sicuti est lolium, sicuti est 5 avena et cetera talia quae primam herbam prorsus similem habent. Propterea de seminatione zizaniorum hoc dixit dominus: Venit inimicus et superseminavit zizania; cum autem crevisset herba et fructum fecisset, tunc apparuerunt zizania. Ergo venit

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 8 congruis des. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

15,11sq. 1 Cor. 3,1 14 1 Cor. 2,6 16,5sq. lolium…avena] cf. Verg. ecl. 5,37; georg. 1,154 7sq. Mt. 13,25sq. 6 multiplicentur V1 α | generationis K ‖ 7 exoriretur δ; in stillicidiis suis add. P2 O9 β δ ε ζ am lo | idonea capacitati e1 M V1 β P15 lo ma si; de casu cf. l. 16; de sensu cf. l. 13; idonea capacitate α P2 O9 γ S ζ am; non ea capacitate δ ε | capacitati fluminis] de gen. obi. cf. civ. 1,1 in locis … ad capacitatem multitudinis electis ‖ 8 cum sl. P2 C | exoritur G | sibi om. O9 | parvulos P2; parvulus N ‖ 10 parvulus P2 N ‖ 11 vobis loqui iuxta Vulg.; loqui vobis *tr. α (in psalm. 5,7,46sq.; 119,2,35) | quas C (ac.) 12 parvulis] parvulus P2 | parvulos] parvulis C Ca ma si; parvulus P2 K ‖ 13 exortus C (ac.) | idoneus K C (ac.) | capiendum illum P2 | de qua] ubi γ ‖ 14 dicit] apostolus add. δ ε ζ | sapientiam] sapientia V1 P2 | loquitur P2 Ca | inter perfectos laetetur iter. ζ | laetabitur β | stillicidiis] suis add. V1 α S P15 δ ε am lo ma | exorietur V1 α D F3 γ δ ε lo si | et om. β ‖ 14sq. augetur et tr. lo ‖ 15 augebitur D F3; augeatur lo | roboratus α ma; roborabitur D F3; roboretur lo | et1 om. δ; tr. ante capiet P26 lo ‖ 16 cibo2 om. α cuius β ‖ 17 exoritur V1 T 16,1 benedicens P2 O9 (cf. Ψγ) ‖ 2 tui M P2 O9 S P15; cf. conf. 13,18,22; benignitatis tuae V1 α β γ δ ε ζ am lo ma si (cf. ll. 15.17 Ψα Vulg.; LXX τῆς χρηστότητός σου) | quod] quid K C (ac.) | et messis] ad messes K si | super] sanctum add. α ‖ 3 superseminabit V1; seminavit O9 F3 P26 ζ; seminavit super P15 inimicum V1 | et om. O9 | exortati C (ac.) | bonus C (ac.) ‖ 3sq. pseudochristiani] Christi O9 4 parent V1 (ir.) | zizania ea] zizaniae α | ea om. V1; et a P2 O9; illa am ‖ 5 similitudinem V1 β K C S P15 si | sicuti est lolium om. P2 C (ac.) P15 | est2 om. D F3 ‖ 6 talia] alia S P15 | similitudinem O9 6sq. propter eam disseminationem ζ ‖ 7 dicit P15 lo ma | superseminabit V1 ‖ 8 apparuerunt] et add. α (iuxta Vulg.) | zizaniae F | supervenit P15

146 | S. Augustini

inimicus et superseminavit zizania, sed quid fecit tritico? Non opprimitur zizaniis 10 frumentum; immo per tolerantiam zizaniorum crescit fructus frumentorum. Ipse

15

cc 837 mi 785

5

10

15

enim dominus dixit quibusdam operariis volentibus eradicare zizania: Sinite utraque crescere usque ad messem, ne forte cum vultis eradicare zizania, eradicetis simul et frumentum. Sed in tempore messis dicam messoribus: Colligite primum zizania et alligate fasciculos ad comburendum, frumentum autem recondite in horreum. Ille est finis anni, messis saeculi: benedices coronam anni benignitatis tuae. Coronam ubi audis, gloria victoriae significatur. Vince diabolum, et habebis coronam. benedices coronam anni benignitatis tuae – rursus commendat benignitatem dei, ne quisquam de suis meritis glorietur –, (17.) et campi tui replebuntur ubertate, pinguescent fines deserti et exsultatione colles accingentur. Campi, v. 13 colles, fines deserti idem ipsi sunt homines. campi propter aequalitatem, ergo propter aequitatem; inde dicti sunt campi populi iusti. colles propter erectionem, quia erigit in se deus eos qui se humiliant. fines deserti omnes gentes. Quare fines deserti? Deserti erant, nullus ad eos propheta missus erat, sic erant illi quomodo eremus qua non transit homo. Nullum verbum dei missum est ad gentes, soli populo Israel praedicaverunt prophetae. Ventum est tandem ad dominum: crediderunt frumenta in ipso populo Iudaeorum. Nam dixit tunc discipulis: Dicitis quia longe est messis: respicite et videte quia albae sunt regiones ad messem! Fuit ergo messis prima, erit secunda in ultimo saeculi. Messis prima de Iudaeis, quia mittebantur ad illos prophetae adnuntiantes venturum salvatorem. Ideo dixit discipulis dominus: Videte quia albae sunt regiones ad messem, regiones utique Iudaeae. Alii inquit laboraverunt, et vos in eorum labores intrastis. Laboraverunt prophetae ut seminarent, et vos cum falce intrastis ad aliorum labores. Facta est ergo prima messis, et inde de e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 17,8 praedicaverunt inc. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

11–14 Mt. 23,29sq. 17,5 erigit…humiliant] cf. Mt. 23,12 9sq. Io. 4,35 13sq. Io. 4,38 9 superseminabit V1; seminavit S P15 | opprimetur M V1 α P2 O9 Ca S si ‖ 10 frumentum] triticum ζ (cf. Vulg. Mt. 13,29sq.) ‖ 13 frumentum] triticum ζ | sed] et lo | zizaniam M ‖ 14 fasciculum V1; fasciculus C (ac.) | triticum D (cf. l. 10) | autem om. O9 P26 | horreum] meum add. F ζ (iuxta Vulg.) | fines V1 15 messi ε ‖ 16 gloriam δ ε; gloriae C Ca S | victoriae om. S P15 | coronam] victoriam V1 ‖ 17 nec P2 O9 17,1 ubertatem V1 ‖ 2 exsultationes P2 O9 | colles exsultatione tr. am ma ‖ 3 ipse C (ac.) 4 aequitatem M F4 S P15; cf. quant. anim. 9,15 aequitas … ab aequalitate quadam videtur appellata; aequalitatem V1 F P2 O9 β γ δ ε ζ am lo ma si | sunt dicti tr. ζ | erectiones V1 | quia] qua S P15 δ ζ ‖ 6 erat] erant O9; fuerat F ‖ 7 dei verbum tr. V1 | *erat β δ ε ζ ‖ 8 est sl. O9 S | tandem D F3; om. M K C (ac.) am lo ma; tamen e1 V1 α P2 O9 (sl.) P26 C (pc.) Ca S P15 δ ε ζ si | a domino e1 M α β S P15 δ ε; domino V1 P2 O9 9 hunc V1 ‖ 10 quia] qui O9; iam add. ζ (cf. Vulg. albae sunt iam) | regionis K ‖ 11 ultima K saeculi] cf. serm. 362,26; saeculo P2 C (pc.) Ca S δ ε ζ am lo ma ‖ 12 discipulis] suis add. F γ ζ lo ma; suus add. am | dominus om. F ζ ‖ 13 qui G | regiones2] regionis K | Iudae V1; Iudei F4 C ‖ 14 eorum labores] cf. l. 15; labores eorum *tr. α P2 O9 β P15 ζ (cf. serm. 101,2) | labores om. K C (ac.); laborem e1 M S (iuxta Vulg.) | intratis V1; introistis P15 Rm12 (iuxta Vulg.) ‖ 15 illorum lo ma | primam V1

in psalm. LXIV,16 – 18 | 147

ipso frumento quod tunc purgatum est seminatus est orbis terrarum, ut surgat alia messis quae in fine metenda est. In secunda messe superseminata sunt zizania; modo hic laboratur: quomodo in illa prima laboraverunt prophetae, quousque veniret dominus, sic in ista secunda laboraverunt apostoli et omnes praedicatores veritatis laborant, quousque in fine dominus mittat in messem angelos suos. Antea 20 ergo desertum erat, sed pinguescent fines deserti: ecce ubi prophetae non sonuerant, dominus prophetarum acceptus est. v. 14 pinguescent fines deserti et exsultatione colles accingentur; (18.) induti sunt arietes ovium: subaudiendum ‚exsultatione‘. Qua enim exsultatione colles accingentur, hac induuntur arietes ovium: ipsi arietes qui colles. Colles enim eminentiore gratia, arietes quia duces gregum. arietes ergo apostoli induti sunt exsultatione, gaudent fructibus suis: non sine causa laboraverunt, non sine causa 5 praedicaverunt. induti sunt arietes ovium et convalles abundabunt frumento: et humiles populi multum fructum adferent. clamabunt: inde abundabunt frumento, quia clamabunt. Quid clamabunt? etenim hymnum dicent. Aliud est enim clamare adversus deum, aliud hymnum dicere; aliud clamare sacrilegia, aliud clamare laudes dei. Si clamas in blasphemia, spinas protulisti; si clamas in 10 hymno, abundas frumento. e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc si 18,11 frumento des. e1

S P15

δ: A G

ε: N Bn1

ζ: T Rm12

16 seminatum V1 K ‖ 17 messes e1 | finem K | superseminate C (ac.) Ca ‖ 18 quousque] donec ζ 19 venerit K lo | secunda om. α | et om. S P15 | omnis praedicatoris K ‖ 20 laborabunt e1 | finem F O9 β Ca S δ ε ζ am lo ma | mittat dominus tr. α | permittat A (ac.); mittet P2 O9 β | messe P2 F3; misse O9 angelus C (ac.) | ante M D P26 ‖ 21sq. *propheta … sonuerat e1 M α S P15 ‖ 21sq. sonuerunt V1 γ δ Bn1; sonaverant O9 ‖ 23 finis K; terrae add. β (cf. Ps. 64,6) 18,2 subaudiendo V1 P2 O9 | exsultationem V1 | qua] quia Ca am; quae P2 ‖ 3 accinguntur V1 F3 | hic e1 M | arietis … arietis … collis … collis K ‖ 4 eminentiori α; eminentiorem V1 | gratias S; gratiae N 6 arietis K | valles A (ac.) ζ (iuxta Vulg.) arietis K ‖ 5 de fructibus S (pc.) lo ma | sine2] si e1 ‖ 7 clamabunt et … adferent tr. ζ ‖ 8 etenim] et P2 O9 β (cf. Ψρ etenim clamabunt et) ‖ 9 enim est tr. e1 | adversum V1 | sacrilegium P2 O9 β δ ε ζ lo ‖ 10 laudis C (ac.) | protulisti] non fructum add. V1 α | in2 om. α

IN PSALMUM LXV Enarratio in Psalmum 65 can be dated to 403 at the earliest. This follows from 65,4,35sq., where the adventus of an emperor in Rome is mentioned. Dolbeau (Vingt-six sermons 6,246) argues that this most likely refers to the arrival of Honorius in 403. Very probably, the date of the Enarratio can be moved more precisely: In 65,5,45–62, Augustine exhorts his listeners not to behave arrogantly towards heretics who have recently been removed from the Church (48 recentia vulnera praecisionum). It is likely that he is referring to the Donatists, whose defeat at the Conference of Carthage would give the Catholics an occasion for Schadenfreude, which Augustine deplores. If this is true, the sermon would have to been preached (not too long) after June 411 (Müller, Eine Psalmenpredigt, 14sq.). Enarratio in Psalmum 65 was preached on the day after another sermon, which with a certain likelihood can be identified with Enarratio in Psalmum 146 (see Müller, Eine Psalmenpredigt, 11sq.: in psalm. 65,3,2sq. ~ 146,2; another possibility would be Enarratio in Psalmum 91). Since Enarratio 146 was not preached in Hippo Regius, the same would be true for Enarratio 65. Further considerations, such as the inclusion of both sermons in a larger series of sermons preached in Carthage, must remain uncertain. The reading from the Epistle included 1 Cor. 1,26–28 (in psalm. 65,4,3–7). The Gospel reading included Io. 10,30 (in psalm. 65,5,33). AL 2,817; Zarb, Chronologia, 184.219–221.227sq.; Rondet, Essais (1970), 190sq.; Müller, Eine Psalmenpredigt; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 467–469.

Reconstruction of Augustine’s Psalm Text: 7 seipsis, 15 et hircos: These variants have no parallels in any old Psalter. In the case of 15, Augustine switches back to the reading unanimously attested otherwise (cum hircis), which suggests that he is correcting a spontaneous error. 18: In the problematic passage 65,22,13–31, which is only preserved in a part of the manuscript tradition, Augustine changes from his regular reading conspexi to the Vulgate reading adspexi. However, he actually explains a version using the verb respicere, a reading that cannot be paralleled anywhere. The change in the Psalm reading is unique to this passage and raises doubts as to its authenticity (see p. 10).

150 | S. Augustini

1 In finem, canticum psalmi resurrectionis. Iubilate deo omnis terra, 2 psallite autem nomini eius. Date gloriam laudi eius. 3 Dicite deo ‘Quam timenda sunt opera tua’. In multitudine potentiae mentientur tibi inimici tui. 4 Omnis terra adoret te et psallat tibi, psallat nomini tuo altissime. 5 Venite et videte opera domini, terribilis in consiliis super filios hominum. 6 Qui convertit mare in aridam, in flumine pertransibunt pede. Ibi iucundabimur in ipso, 7 qui dominatur in virtute sua in aeternum. Oculi eius super gentes respiciunt. Qui amaricant, non exaltentur in seipsis. 8 Benedicite gentes deum nostrum et audite vocem laudis eius, 9 qui posuit animam meam in vitam et non dedit in motum pedes meos. 10 Quoniam probasti nos deus, ignisti nos, sicut ignitur argentum. 11 Induxisti nos in muscipulam, posuisti tribulationes in dorso nostro, 12 imposuisti homines super capita nostra. Transivimus per ignem et aquam et eduxisti nos in refrigerium. 13 Introibo in domum tuam in holocaustis, reddam tibi vota mea, 14 quae distinxerunt labia mea. Et locutum est os meum in tribulatione mea. 15 Holocausta medullata offeram tibi, cum incenso et arietibus offeram tibi boves et hircos. cum hircis 16 Venite, audite et narrabo vobis, omnes qui timetis deum, quanta fecit animae meae.

1 resurrectio Ψα ‖ 6 iucundavimur Ψα ‖ 7 inamaricant Ψα | in seipsis] semetipsis Ψα Vulg. (v. quae adnotavimus ad 14,10sq.20) ‖ 9 anima mea Ψα | in2] motu Ψα ‖ 11 muscipula Ψα | dorsa nostra Ψα ‖ 12 super homines tr. Ψα | transibimus Ψα | aqua Ψα | eduxisti Vulg.; induxisti Ψα ‖ 13 reddam] 15 boves et 20,12 (v. quae desinit Ψα (deest folium; iterum adest a 67,32 deo); supplet Ψα2 ‖ adnotavimus ad locum); cum hircis 20,18; Ψα2 Vulg. ‖ 16 vobis] v. quae adnotavimus ad 21,1 dominum Ψα2 Ψρ; v. quae adnotavimus ad 21,1

in psalm. LXV | 151

17 Ad ipsum ore meo clamavi et exaltavi sub lingua mea. 18 Iniquitatem si conspexi in corde meo, aspexi ?respexi non exaudiat deus. dominus 19 Propterea exaudivit me deus et intendit voci orationis meae. 20 Benedictus deus meus, qui non amovit deprecationem meam et misericordiam suam a me. 18 conspexi 22,1.31; 23,1; cf. 22,48.12; aspexi 22,21; Vulg.; cf. 22,23; de voce respiciendi v. 22,14–17.19sq. 23.25 | exaudiat 22,2 (v. quae adnotavimus ad loc.); dominus 22,31 (v. quae adnotavimus ad loc.)

cc 838 (1.) Inscribitur in titulo psalmus iste: in finem, canticum psalmi resurrectio- v. 1 mi 785 nis. in finem cum auditis quando psalmi pronuntiantur, ‚in Christum‘ intellegite mi 786 dicente apostolo: Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti. Quomodo ergo

hic cantetur resurrectio et cuius resurrectio, quantum ipse aperire et donare digna5 tur, audietis.

Resurrectionem enim Christiani novimus in capite nostro iam factam, in membris futuram. Caput ecclesiae Christus est, membra Christi ecclesia: Quod praecessit in capite, sequetur in corpore. Haec est spes nostra: ad hoc credimus, ad hoc duramus et perseveramus in tanta malignitate huius saeculi, consolante nos spe, ante10 quam spes fiat res. Res enim erit cum et nos resurrexerimus et in caelestem habitum commutati aequales angelis facti fuerimus. Quis hoc sperare auderet, nisi veritas promitteret? Hanc autem spem promissam sibi Iudaei tenebant; et de bonis et quasi iustis operibus multum gloriabantur, quod acceperant legem secundum quam vivendo et hic haberent bona carnalia, et in resurrectione mortuorum talia sperabant 15 de qualibus hic gaudebant. Propterea Sadducaeis, qui negabant futuram resurrectionem, Iudaei respondere non poterant proponentibus quaestionem quam domino proposuerunt idem Sadducaei; hinc enim intellegimus eos hanc quaestionem solvere non potuisse, quia domino solvente mirati sunt. Proponebant ergo Sadducaei quaestionem de quadam muliere quae habuit septem viros, non simul sed succedentes 20 sibi; erat enim hoc legis ad populum propagandum, ut qui forte sine liberis defunge-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus; deest 4,21 a … 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 1,1 inscribitur inc. e1 ‖ 15 gaudebant des. e1 1,3 Rom. 10,4 4 aperire…donare] cf. Mt. 7,7 7 caput…membra] cf. Eph. 5,23; Col. 1,18 10sq. in… fuerimus] cf. 1 Cor. 15,45–49 11sq. veritas promitteret] cf. Io. 14,6 15–31 propterea…mori] cf. Mt. 22,23–30; Lc. 20,27–36 20–22 erat…suo] cf. Deut. 25,5 1,1 inscripturus α; scribitur V1 | in1 … iste om. P15; titulus psalmi e1 | finem om. P2; fine V1 | cantici δ psalmus P2 O9 β ‖ 2 audistis P2 O9 S | Christo V1 α P2 O9 β K C | intelligitur K ‖ 3 enim *om. α | leges K ‖ 4 hic] id P2 O9 | cantatur C (ac.) | et cuius resurrectio mg. C | eius P15 ‖ 4‒6 quantum … resurrectionem mg. K ‖ 4 donare et aperire tr. lo ma ‖ 4sq. dignetur β P15 ‖ 6 enim om. e1 Ca | Christiani novimus] Christi agnovimus e1 P15 | factam] et *add. V1 α P2 (facta) O9 β γ S δ ε (factum) ζ lo ma | in2 om. e1 M P15 ‖ 8 sequetur M am lo ma; sequatur O9 β C (pc.) Ca; sequitur cett. | nostra] semicolon posuerunt cc mü | ad hoc2] adhuc C (ac.) ‖ 9 perseveramus] et add. P2 O9 ‖ 10 spes fiet res P2; fiat res β; fiares O9; res fiat α | fiat] non est add. sl. K | caeleste S; caelestium V1 γ ‖ 11 communitati O9 | aequalis γ S G | facti om. P2 O9 β | audiret K ‖ 12 quasi] de praem. S δ ε ζ lo; de add. P15; quas C (ac.) 13 multam S ‖ 13sq. videndo P2 O9; vivebant S P15 ‖ 14 resurrectionem F K P15 | sperabant] et in illa resurrectione add. S; sperarent O9 β; sperant P2 ‖ 15 quibus O9 β | negant C; negat Ca ‖ 16 potuerunt F; poterat K ‖ 17 proposuerant δ | idem om. O9 | hinc] hic F P2 O9 β N; in hoc S P15 | ipsam add. V1 α K ‖ 18 solventem irati P2; solvente irati O9 K ‖ 19 mulierem V1 | semel S P15 ‖ 20 erant M Ca S P15 | enim sl. P2; tr. post hoc M S P15 | legis hoc tr. δ ε ζ | legis] praeceptum F; legis praeceptum F4 | qui] si V1 α ‖ 20sq. defungeretur] quis add. α

in psalm. LXV,1 – 2 | 153

retur, frater eius, si haberet, acciperet uxorem eius ad *suscitandum semen fratri suo. Proposita ergo illa muliere quae habuit septem viros, omnes mortuos sine liberis et ad hoc officium implendum ducentes fratris uxorem, dixerunt quaerentes: In resurrectione cuius eorum erit uxor? Procul dubio Iudaei non fatigarentur, non deficerent in ista quaestione, si non talia sibi in resurrectione sperarent qualia agebant in hac vita. Dominus autem aequalitatem angelorum promittens, non humanam carnis corruptionem, ait illis: Erratis, nescientes scripturas neque virtutem dei. In resurrectione enim neque nubent neque uxores ducent: neque enim incipient mori, sed erunt aequales angelis dei. Demonstravit quod ibi sit necessaria successio, ubi doletur decessio: ibi quia decessores non erunt, nec successores quaerentur. Ad hoc enim subiecit: Non enim incipient mori. Verumtamen quia Iudaei tenebant, etsi carnaliter, spem resurrectionis futurae, gavisi sunt responsum esse Sadducaeis, cum quibus illis erat de hac ancipiti et obscura quaestione certamen. Tenebant ergo Iudaei spem resurrectionis mortuorum; et soli se ad beatam vitam resurrecturos putabant propter opus legis, propter iustificationes scripturarum, quas habebant soli Iudaei et gentes non habebant. Crucifixus est Christus: caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo gentium intraret – hoc apostolo dicente –, et coepit etiam gentibus promitti resurrectio mortuorum credentibus in Christum quod resurrexerit. Inde psalmus iste est adversus praesumptionem et superbiam Iudaeorum, pro fide gentium ad eandem spem resurrectionis vocatarum. (2.) Quodammodo, fratres mei, animam psalmi audistis. In hoc quod dixi, in hoc quod proposui, tota vestra suspendatur intentio; hinc vos nulla cogitatio avertat: contra praesumptionem dici-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus; deest 4,21 a … 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 34 ergo inc. e1 ‖ 40 vocatarum des. e1 2,3 contra inc. e1 35 opus legis] cf. Rom. 2,15 36sq. Rom. 11,25 38sq. credentibus…resurrexerit] cf. 1 Thess. 4,14 21 fratres F4 P2 | acciperet iter. K; accipere P2; reciperet α | suscitandum lo ma; cf. mü p. 104; resuscitandum codd. am ‖ 21sq. fratris sui α ‖ 22 mulieri S; mulier P15 ‖ 23 ducentis C (ac.) δ ε ζ; ducebant am | fratres P2 O9 | fratris … quaerentes om. V1 | et add. S P15; uxore P2 ‖ 24 resurrectionem V1 Ca | eorum om. Ca P15; tr. post erit O9 β | procul dubio] profecto ζ ‖ 25 quaestionem S; quaestiones O9 | qualia] sibi add. P15 δ | agebant om. P15 ‖ 26 autem] enim β ‖ 27 non scientes M V1 F4 P2 O9 β S (pc.) P15 δ ε | scripturis C (ac.) ‖ 27sq. resurrectionem P2; resurrectioni K ‖ 28 nubunt … ducunt M P2 O9 P26 γ (cf. Lc. 20,35) | uxorem β; uxoris K ‖ 28sq. aequales erunt tr. α ‖ 29 aequalis K N demonstrabit V1 | ibi] non add. lo | deletur α ζ lo ‖ 30 ne O9 | quaeruntur V1 P2 O9 β C Ca; quererentur F | enim om. O9 P26 lo ‖ 31 enim om. F3 | incipiunt P26 P15 ‖ 33 hac] hanc V1 ‖ 34 Iudaei om. α F3 solos β lo ma ‖ 35 resurrectionis F3 P15 | sperabant F4 lo ma | legis] et add. K S (pc.) lo ma | quam S P15; qua e1 ‖ 36 habebant1] habent δ ‖ 37 Israel] cf. in psalm. 58,2,7,5 (CSEL 94/1, p. 370); in Israel F O9 β ζ (cf. Vulg.) | multitudo S P15 | intret V1; et add. O9 | et om. ζ lo ma (cf. mü p. 105) ‖ 38 Christo P2 O9; Iesum Christum S P15 δ ε ζ lo ma ‖ 38sq. resurrexit e1 O9 δ ma (sic; corrigendum quod in mü legitur) ‖ 39 adversum γ ε am ‖ 40 vocaturum P2 (pc.) O9 P15 T 2,2 animum ma cum cod. Turic. Car. C. 11 (v. p. 23); anima P2; titulum O9 | audisti V1 | quod2 om. δ 3 cogitatio nulla tr. P2 O9 β | contra] ergo praem. e1 ‖ 3sq. Iudaeorum dicitur tr. e1

25

cc 839 30

35

mi 787

154 | S. Augustini

tur Iudaeorum, qui de iustificationibus legis sperabant sibi resurrectionem et cruci5 fixerunt Christum, qui primus resurrexit, non membra resurrectura solos Iudaeos

10

15

cc 840 5

habiturus, sed omnes qui in eum credidissent, id est omnes gentes. Inde coepit: iubilate deo. qui? omnis terra: non ergo sola Iudaea. Videte, fratres, quemadmodum commendetur universitas ecclesiae toto orbe diffusae, et non solum dolete Iudaeos qui gratiam istam gentibus invidebant, sed plus haereticos plangite. Si enim dolendi sunt qui collecti non sunt, quanto amplius qui collecti divisi sunt! iubilate deo omnis terra. Quid est iubilate? In vocem erumpite gaudiorum, si non potestis verborum. Non enim verbis iubilatur, sed solus gaudentium sonitus redditur, quasi parturientis et parientis cordis in voce laetitiam †rei conceptam, quae verbis explicari non possit. iubilate deo omnis terra: nemo iubilet in parte. Nemo inquam iubilet in parte; omnis terra iubilet, catholica iubilet. Catholica totum tenet: quicumque partem tenet et a toto praecisus est, ululare vult, non iubilare. iubilate deo omnis terra, (3.) psallite autem nomini eius. Quid dixit? v. 2 Psallentibus vobis benedicatur nomen eius. Quid sit autem psallere, heri dixi et credo meminisse Caritatem vestram. Psallere est organum etiam adsumere, quod psalterium dicitur, et pulsu atque opere manuum vocibus concordare. Si ergo iubilatis quod deus audiat, psallite etiam quod homines et videant et audiant! Sed non nomini vestro; Cavete enim facere iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis. ‚Et propter cuius nomen‘ inquies ‚psallam, ut videantur ab hominibus opera

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus; deest 4,21 a … 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 7 Iudaea des. e1 ‖ 11 quid inc. e1 3,2 eius des. e1 ‖ 3 psallere inc. e1 ‖ 4 concordare des. e1 3,2 heri dixi] cf. in psalm. 146,2 6sq. Mt. 6,1 7–9 Mt. 5,16 5 solus e1 P2 K C (ac.) δ ‖ 6 habituros M V1 O9 P26 K Ca S P15 δ ε ζ am; habitaturus F ‖ 7 domino S (pc.) P15 | qui] iubilate deo add. e1 | omnes V1 | non … Iudaea om. α ‖ 8 diffusa M P15 ‖ 9 qui] quia α | ista P2 ‖ 10 quanto] qui C (ac.) | amplius om. O9 | sunt3] signum exclamationis posui; signum interrogationis posuerunt cc mü ‖ 11 domino S P15 | voce α P2 O9 ‖ 12 non] nonne O9 | verbis] verbum O9; urbis Ca | sono S P15 | sonus V1 ‖ 13 parturientes V1 | parientes K; parturientis e1 M P2 O9 C Ca δ ε ζ laetitia est K | in voce laetitia F; in vocem laetitiam β S δ ε ζ; in voce laetitiae C Ca; laetitia est in voce K; laetitiam in vocem am lo ma | rei conceptam scripsi, crucem posui; cf. mü p. 105–107 | concepta am; conceptam cett. lo ma | verbum O9 | explicare O9 δ ‖ 14 possunt S P15 | deo om. P2 O9; domino P15 14sq. nemo2 … parte om. e1 M V1 α P2 O9 β K C (ac.) ‖ 15 omnes V1 ‖ 16 parte P2 | et om. V1 P2 O9 17 domino P15 | omnes V1 (ac.) K 3,1 autem om. e1 Bn1 | qui P2 O9 | quid dixit] ut e1 ‖ 2 psallerem K | dixit G ‖ 3 Caritati vestrae S P15 vestra P2 | est] enim add. e1 | etiam organum adsumere tr. F P26; adsumere etiam organum tr. S; etiam assumere organum tr. P15 ‖ 4 pulsum P2 O9 | manum P2 K C (ac.) ‖ 5 dominus S P15 am | audiet P2 O9 | quod2] quo P2 O9 | et1 om. S P15 δ ε ζ lo | audiant] signum exclamationis posui (aliter mü) ‖ 6 propter nomen vestrum S P15 δ ε ζ am lo | ergo V1 | iustitiam vestram facere tr. δ | vestra P2 | coram hominibus om. S P15 ‖ 7 eis] hominibus S P15 | inquiens α; inquis C (pc.) | ut] non add. M Ca S P15 δ ε am lo ma | ab om. C Ca

in psalm. LXV,2 – 4 | 155

mea?‘ Adtende alio loco: Luceant opera vestra coram hominibus, ut videant bona facta vestra et glorificent patrem vestrum qui in caelis est. Videant bona facta vestra et glorificent non vos, sed deum. Nam si propter vos glorificandos facitis opera bona, respondetur quod ipse dixit de quibusdam talibus: Amen dico vobis: Perceperunt mercedem suam, et iterum: Alioquin mercedem non habebitis apud patrem vestrum qui in caelis est. ‚Ergo‘ inquies ‚debeo abscondere opera mea, ne faciam coram hominibus?‘ Non; sed quid ait? Luceant opera vestra coram hominibus. ‚Anceps ergo remanebo: hac mihi dicis: Cavete facere iustitiam vestram coram hominibus; hac mihi dicis: Luceant opera vestra coram hominibus. Quid observabo? quid faciam? quid relinquam? Tam non potest homo servire duobus dominis diversa iubentibus quam nec uni diversa iubenti.‘ – ‚Non‘ ait dominus, ‚non diversa iubeo. Finem adtende, in finem canta; quo fine facias vide. Si ideo facis ut tu glorificeris, hoc prohibui; si autem ideo ut deus glorificetur, hoc iussi.‘ psallite ergo non nomini vestro, sed nomini domini dei vestri. Vos psallite: ille laudetur; vos bene vivite: ille glorificetur. Unde enim habetis ipsum bene vivere? Si aeternum haberetis, numquam male vixissetis; si a vobis haberetis, numquam bene vixissetis: psallite autem nomini eius, (4.) date gloriam laudi eius. Totam intentionem nostram in laudem dei mittit; nihil nobis relinquit unde laudemur. Gloriemur inde magis et gaudeamus: illi inhaereamus, in illo laudemur. Audistis cum legeretur apostolus: Videte vocationem vestram, fratres, quia non multi sapientes secundum carnem, non multi potentes, non multi nobiles, sed stulta mundi elegit deus

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus; deest 4,21 a … 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 21 psallite1 inc. e1 ‖ 22 glorificetur des. e1 ‖ 24 psallite inc. e1 ‖ 4,2 laudemur des. e1 11sq. Mt. 6,2 12sq. Mt. 6,3 4–7 1 Cor. 1,26–28

17 tam…dominis] cf. Lc. 16,13

4,3 illi inhaereamus] cf. Ps. 72,28

8 adtendite lo ma; adtendo V1 | alio loco] quid alio loco dicit α | luceat V1 | vestra] bona add. β S P15 δ ε ζ am ‖ 10 sed deum om. M V1 α K C (ac.) S P15 | si] sit S | glorificando V1 F ‖ 11 vobis P2 O9 lo | receperunt V1 Ca (iuxta Vulg.) ‖ 12 iterum] alio loco S P15 δ ‖ 13 inquiens α | non O9 | faciat K ‖ 14 quid om. α; quod S ‖ 15sq. hac2 … observabo om. F4 Ca ‖ 16 vestra] bona add. P15 ma | quid observabo *om. M V1 F P2 O9 K C (ac.) | quid faciam om. S P15 ‖ 17 tamen β δ | duobus servire dominis tr. V1; duobus dominis servire tr. P2 O9 β (iuxta Vulg.) | diversis S P15 ‖ 18 uni] unium S; uni vel P15 | non1] nam V1 P2 O9 β γ S lo | non2 om. Ca am ma ‖ 19 canta om. O9 | quo] quod P2 O9; quid P15 | fine] finem V1 P2 O9 ζ | facias fine tr. M S P15 ‖ 20 autem … deus] domino facis ut dominus S P15 | iussi] ipsi S P15 21 domini sl. A; domino O9 | dei om. am | nostri M O9 β P15 δ ‖ 22 laudatur G Bn1 | enim om. P15 | ergo habebis α | habebitis β ‖ 22sq. si … vixissetis om. M V1 α P2 O9 K C (ac.) ‖ 23 aeternam Ca S δ ε; aeterna P15; aeternaliter ζ | vixistis S P15 ‖ 23sq. si … vixissetis mg. S; sl. A ‖ 23 haberetis a vobis tr. V1 α | bene] non praem. ma; male M ‖ 24 autem om. β (enim P26) ε ζ; ergo e1 | eius] dicite add. C (sl.) Ca S P15 δ ε am (cf. Vulg. psalmum dicite nomini eius) 4,1 gloria P2 ‖ 2 mitti P2 O9 | nobis] in nobis P2 O9 S (in sl.) | reliquit S P15; aliquid P2 O9 ‖ 3 gloriamur δ | inde] in deo C (pc.) lo | et] magis add. V1 α | audistis] enim add. β ‖ 4 apostolis ε ‖ 5 non multi potentes om. P2 O9 | potentis K | stulti Ca; infirma P2 O9 P26 δ ε

10

15 mi 788

20

5

156 | S. Augustini

10 cc 841

15

20

25

ut confundat sapientes, et infirma mundi elegit deus ut confundat fortia, et ignobilia mundi elegit deus et ea quae non sunt, tamquam quae sint, ut ea quae sunt evacuentur. Quid voluit dicere? quid voluit ostendere? Descendit dominus deus noster Iesus Christus reparare genus humanum et dare gratiam suam omnibus intellegentibus quia gratia illius est, non merita eorum; et ne quaelibet persona gloriaretur in carne, infirmos elegit. Nam inde non est electus etiam ille Nathanael. Quid enim tibi videtur, ut publicanum in telonio sedentem eligeret Matthaeum et non eligeret Nathanaelem, cui perhibuit testimonium ipse dicens: Ecce vere Israelita in quo dolus non est? Intellegitur ergo iste Nathanael doctus fuisse in lege – non quia doctos non erat electurus, sed si ipsos primo elegisset, doctrinae suae merito se electos putarent: ita illorum scientia laudaretur et laus Christi gratiae minueretur. Perhibuit testimonium tamquam bono fideli in quo dolus non erat; sed tamen eum non adsumpsit inter illos discipulos, quos primum elegit idiotas. Et unde intellegimus quod ille peritus erat legis? Quando audivit ab uno ex eis qui secuti erant dominum dicente: Invenimus Messiam, quod interpretatur Christus, quaesivit unde; et dictum est: A Nazareth, et ille: A Nazareth potest aliquid boni esse. Procul dubio, qui intellexit quia a Nazareth potest aliquid boni esse, peritus erat legis et bene prophetas inspexerat. Novi esse in illis verbis aliam pronuntiationem – sed a prudentioribus non est adprobata – ut quasi desperasse videretur ille, cum audiens dixisset: A Nazareth potest aliquid boni esse?, id est ‚numquid potest?‘, sic pronuntiando quasi desperaret. Sequitur autem

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus; deest 4,21 a … 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 10 quia inc. e1 ‖ 11 elegit des. e1 | quid inc. e1 ‖ 14 est des. e1 ‖ 21 a1 des. P2 10 gloriaretur…carne] cf. Phil. 3,3 22 peritus…inspexerat] cf. Is. 11,1

12 publicanum…Matthaeum] cf. Mt. 9,9

13–32 Io. 1,41–47

6 sapientes … confundat2 om. P2 O9 | ignobili V1 ‖ 7 tamquam] *ea add. β Ca P15 δ ε ζ (iuxta Vulg.) quae2] qui V1 | sint] sunt V1 β K Ca (pc.) P15 δ am ma (iuxta Vulg.) ‖ 8 deus om. α F3 ζ am | deus noster om. S P15 ‖ 8sq. Christus Iesus tr. M ‖ 9 Christus] in spiritu add. β C (sl.) Ca S P15 δ ε ζ am ‖ 10 est non merita] non ex meritis am | eorum] nostra e1 | qualibet V1 S P15 δ ε | glorietur e1 P2 O9 S (pc.) P15 δ 11 infimos α | ille etiam tr. P15 lo | ille Nathanael etiam tr. am ‖ 12 sedent e1 | eligeret1] elegeret V1 C (ac.) N; elegere K; elegerit S P15 | eligeret2] elegeret V1 K C (ac.) Bn1; elegerit P15 ‖ 12sq. Nathanael γ am ma ‖ 13 praebuit P2 O9 β | ipse] dominus add. S P15 δ am lo ma | verus am lo ma (iuxta Vulg.); vir e1 M (vl.) C Ca ‖ 14 intellegetur V1 K; intellegite Rm12 | Nathanael iste tr. am lo ma | fuisset V1 | in lege] *lege M α P2 O9 β S P15; legem V1 (legis ac.) S P15; legi γ | doctus P2 γ (ac. C) S P15 δ (ac. A) N | non erat] noverat A (ac.) ‖ 15 si om. P2 A (ac.) | ipso O9 | primos K δ Bn1 | suae om. P2 O9 | meritum S P15 | electus V1 P2 | putarent] et add. lo | et ita S ζ ‖ 17 bonos K | non eum tr. α P2 O9 β ‖ 18 primo S | idiotas elegit tr. am lo ma | quo P2 ‖ 19 dicente C Ca am lo ma mü; dicentem M V1 α P2 β K S P15 δ ε ζ; dicentes O9 20 et1 om. C ‖ 21 bonum O9 | a2 om. V1 F C Ca ‖ 22 bonum O9 | prophetas] ipse add. S P15; prophetam O9 ‖ 23 illius am lo | aliam] alia in K | adprobatam V1; adprobanda S P15 | ut] sed S P15 24 videtur O9 S P15 | ille cum audiens] cum ille β | audiens] adiens V1; autem O9 | boni aliquid tr. ε bonum O9 ‖ 25 numquid] non S | numquid potest sic] nec sic potest P15 | desperasset β (om. in app. mü) | autem ir. S; enim P15 δ

in psalm. LXV,4 | 157

ibi: Veni et vide. Haec verba, id est: Veni et vide, utramque pronuntiationem possunt sequi. Si dicas quasi non credens: A Nazareth potest aliquid boni esse?, respondetur: Veni et vide quod non credis. Rursus si dicas confirmans: A Nazareth potest aliquid boni esse, respondetur: Veni et vide quam vere sit bonum quod nuntio a Nazareth et quam recte credas veni et experire. Hinc tamen existimatur doctus in lege ille fuisse, quia non est electus inter discipulos ab illo qui stulta mundi prius elegit, cum tantum ei perhibuerit testimonium dicens: Ecce vere Israelita in quo dolus non est. Elegit ergo dominus postea et oratores, sed illi superbirent, si non prius eligeret piscatores; elegit divites, sed dicerent merito divitiarum suarum se electos esse, nisi primo elegisset pauperes; elegit imperatores postea, sed melius est ut Romam cum venerit imperator, deposito diademate ploret ad memoriam piscatoris, quam ut piscator ploret ad memoriam imperatoris. Infirma enim mundi elegit ut confundat fortia, ignobilia mundi elegit et ea quae non sunt, tamquam sint, ut ea quae sunt evacuentur. Et quid sequitur? Conclusit apostolus: Ut non glorietur coram deo omnis caro. Videte quemadmodum nobis abstulit gloriam ut daret gloriam: abstulit nostram ut daret suam, abstulit inanem ut daret plenam, abstulit nutantem ut daret solidam. Quanto ergo gloria nostra fortior et firmior, quia in deo est! Non ergo in te debes gloriari, quod prohibuit veritas; sed quod ait apostolus, hoc praecepit veritas: Qui gloriatur, in domino glorietur. date ergo gloriam laudi eius: nolite imitari Iudaeos, qui quasi meritis suis volebant tribuere iustificationes suas et invidebant gentibus accedentibus ad gra-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (deest usque ad 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 33 elegit inc. e1 ‖ 39 caro des. e1 ‖ 45 date inc. e1 eius des. e1 37sq. 1 Cor. 1,29 39 1 Cor. 1,31 26 ibi] ubi ε | veni et vide1] veniet et videt Ca | id est] quibus dictum est S P15 δ | veni et vide2] venite et videte S P15 | utraque pronuntiatione V1 O9 P26 | possunt pronuntiationem tr. am lo ma ‖ 27 credes O9; credas β ‖ 28 credes V1 | rursum O9 β | si om. δ | potest om. am ‖ 29 vide] quod non credis add. δ; quod credis add. am lo | veri K | vere sit bonum] bonum sit am lo | et2 om. O9 ‖ 30 recti K | credas] tibi experiatur add. S P15 | et om. V1 α K P15 δ ε ζ; tr. post experire O9 β | experiri C S P15 ζ | intelligitur S P15 δ; aestimatur am | ille in lege tr. am lo ma; *ille lege M V1 (legi ille ac.) α; legem ille S P15 ‖ 31 stultam V1 | prius stulta mundi tr. O9 β ‖ 32 tantum] tamen δ | testimonium] dominus *add. M V1 F4 γ S δ am lo ma | vere] veri K; viri C (ac.); vir Ca S; vertere O9 ‖ 33 ille Ca | superbissent S P15 | non om. am elegeret C (ac.); elegret (!) K; elegerit V1 ‖ 34 divitis K | sed] se C (ac.) | suarum om. e1 O9 β | electus e1 ‖ 35 prius F O9 β ‖ 36 veniret e1 C Ca P15 ‖ 36sq. quam … imperatoris om. α C (ac.) ‖ 36 ut om. V1; aut δ (ac. A) ‖ 37 ad memoriam ploret tr. C Ca | elegit] deus add. δ Rm12 am lo ma | confundat] et add. K ma; confunderet α | fortia] et add. am ‖ 38 et] ut K C (ac. uv.) | tamquam] ea add. β P15 δ Bn1 ζ sint] *quae sint e1 S; quae sunt ma; ea quae sint P15 δ ε; ea quae sunt β am lo | sint ut om. lo ‖ 39 et om. S | sequitur om. e1; quid ait quod add. S P15; quid ait add. lo | apostolos S | ut om. P26 δ ε | omnis 41 quanta G; tanto ζ lo caro coram deo tr. e1 M S P15 δ (cf. Vulg. omnis caro in conspectu eius) ‖ 42 ergo1 om. α | fortior] est add. O9 F3 lo | in te] inde S P15 | quod add. α O9 β C (sl.) Ca S (mg.) δ ε ζ 43 quod1 *om. M V1 K C (ac.) S P15 ma ‖ 45 ergo om. F ε | mirari α

mi 789 30

35

40

cc 842 45

158 | S. Augustini

5

10

mi 790 cc 843

tiam evangelicam, ut peccata omnia donarentur eis, quasi illi non haberent quod sibi donaretur, iam quasi boni operarii mercedem exspectantes, et cum adhuc aegroti essent, sanos se putabant. Inde periculosius aegrotabant: nam si vel mitius aegrotarent, non phrenetici medicum occiderent. date gloriam laudi eius; (5.) dicite v. 3 deo: quam timenda sunt opera tua! Quare timenda et non amanda? Audi aliam vocem psalmi: Servite domino in timore et exsultate ei cum tremore. ‚Quid sibi hoc vult?‘ Audi vocem apostoli: Cum timore inquit et tremore vestram ipsorum salutem operamini. ‚Quare cum timore et tremore?‘ Subiecit causam: Deus est enim qui operatur in vobis et velle et operari pro bona voluntate. Si ergo deus operatur in te, gratia dei bene operaris, non viribus tuis. Ergo si gaudes, et time, ne forte quod datum est humili auferatur superbo. Nam ut noveritis hoc esse factum de ipsa superbia Iudaeorum quasi se ex operibus legis iustificantium et ideo cadentium, dicit alius psalmus: Hi in curribus et hi in equis – quasi in suis quibusdam possessionibus et instrumentis ad erectionem suam –, nos autem inquit in nomine domini dei nostri magnificabimur. Hi in curribus et hi in equis; nos in nomine domini dei nostri magnificabimur: vide quemadmodum illi extollebantur in se, vide quemadmodum isti gloriabantur in deo. Propterea quid secutus est? Illis obligati sunt pedes, et ceciderunt; nos autem surreximus et erecti sumus. Audi ipsum dominum nostrum hoc idem dicentem: Ego veni inquit ut qui non vident videant et qui vident caeci fiant. Video in una parte bonitatem, in alia quasi malitiam. Sed quid illo melius? quid misericordius? quid iustius?

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (deest usque ad 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 5,1 dicite inc. e1 ‖ 2 amanda des. e1 ‖ 6 deus inc. e1 ‖ 8 superbo des. e1 48 iam…exspectantes] cf. Mt. 20,8 48–50 cum…occiderent] cf. Mc. 2,17; Lc. 5,31 4–6 Phil. 2,12sq. 12–15 Ps. 19,8sq. 15sq. Io. 9,39

5,3 Ps. 2,11

47 donaretur am ‖ 48 donarentur S; donaretur sibi tr. am lo | iam om. O9 S | quasi iam tr. am lo | operi S | mercedem] praemium S δ | adhuc] ad hoc O9; adeo S ‖ 49 sanus K; bonos S | se] esse add. δ ε ζ am lo ma | inde] et praem. P15 Bn1 (ac.) lo ma; unde β Bn1 | si vel] simul am | vel mitius] prudentius S 49sq. aegrotassent ma ‖ 50 non] quasi add. G (pc.) am lo ma | occidissent P26 S (pc.) ma | laudi] nomini K | eis V1 5,2 timenda1] metuenda D F3 ε; terribilia P26 P15 δ (iuxta Vulg.) | tua] domine add. δ (iuxta Vulg.) 3 ei om. M ‖ 4 vestra δ (ac. A); vestrum V1 K S | salutem om. O9 ‖ 6 nobis S | operari] perficere am si ergo] quare quia e1 | gratiam e1 K ‖ 7 bene om. O9 β am | in viribus V1 ‖ 8 nam] iam δ ε | ipsa om. δ ‖ 9 iustificatum V1 | gaudentium V1 α δ ε ζ am | alios K ‖ 10 hi1] hic K S | hi2] hic S | passibus O9 β γ P15 δ ε ζ am lo ma ‖ 11 domini om. α lo | domini … nostri] domini nostri Iesu O9 | dei nostri om. S 11sq. magnificabimus V1 ‖ 12 hi1] et praem. α; hic S | hi1 … magnificabimur] om. O9 β δ ε | hi2 hic S nos] autem add. Ca S δ ε ζ am lo ma | domini om. M V1 α P15 ‖ 13 vide1 … vide2] videte … videte α ζ lo ille δ (ac. A) | ista δ (ac. A); illi am | glorificabantur O9 β ‖ 14 domino V1 α δ ε | secutus] cf. in psalm. 29,2,9,18; 131,3,34 secutum V1 (pc.) am ma mü | illi V1 (pc.) δ (pc. A); ipsis S; ipsi α | pedes om. α | et 15 dominum ipsum tr. G | nostrum om. M F S ceciderunt om. M | nos] vero add. V1 (ac.) ‖ 16 inquit veni tr. am lo ma | video] vide γ P15 ε am lo ma; videte δ | unam partem V1 F ‖ 17 sed quid] quid enim δ; non audere sed quid enim S | melius illo tr. G am lo | misericordias K

in psalm. LXV,4 – 5 | 159

‚Quare ergo qui non vident videant?‘ Propter bonitatem. ‚Quare et qui vident caeci fiant?‘ Propter elationem. ‚Et vere videbant et facti sunt caeci?‘ Non videbant, sed videre sibi videbantur. Nam ecce videte, fratres: cum dicerent ipsi Iudaei: ‚Non sumus caeci,‘ ait illis dominus: Si caeci essetis, peccatum non haberetis; modo autem quia dicitis: Videmus, peccatum vestrum in vobis manet. Ad medicum venisti; videre te dicis? Cessabunt collyria: semper caecus remanebis. Confitere te caecum, ut illuminari merearis. Adtende Iudaeos, adtende gentes: Qui non vident videant inquit, ideo veni, et qui vident caeci fiant. Ipsum dominum Christum in carne videbant Iudaei, gentes non videbant: ecce qui viderunt crucifixerunt; qui non viderunt crediderunt. Ergo quid fecisti, o Christe, adversus superbos? quid fecisti? Videmus: quia dignatus es et membra tua sumus, videmus: abscondisti deum, obiecisti hominem. Quare hoc? Ut caecitas ex parte Israel fieret et plenitudo gentium intraret; ad hoc abscondisti deum et hominem adspectibus obiecisti. Videbant et non videbant: videbant quod acceperas, non videbant quod eras; videbant formam servi, non videbant formam dei; formam servi qua maior est pater, non formam dei propter quam modo audistis: Ego et pater unum sumus. Tenuerunt quod videbant, crucifixerunt quod videbant, insultaverunt ei quem videbant, non agnoverunt qui latebat. Audi apostolum: Si enim cognovissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. Ergo gentes quae vocatae estis, adtendite ramos praecisos propter severitatem, vos autem insertos propter bonitatem et participes factos pinguedinis oleae, non altum sapientes, id est non superbientes, non enim tu radicem portas ait sed radix te. Magis terremini, quia videtis amputatos ramos naturales. Iudaei enim per patriarchas venerunt; de carne Abrahae nati sunt; et quid ait apostolus? Sed dicis: fracti

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (deest usque ad 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü

δ: A

20–22 Io. 9,40sq. 23 collyria] cf. Apoc. 3,18 29 caecitas…intraret] cf. Rom. 11,25 31sq. formam…dei1] cf. Phil. 2,6sq. 32 maior est pater] cf. Io. 14,28 33 Io. 10,30 35 1 Cor. 2,8 36sq. severitatem…bonitatem] cf. Rom. 11,22 38–43 Rom. 11,17–21 18 quare] ergo add. O9 β | vident2] videant C (ac.) Ca ‖ 20 non] num ma (cf. Vulg. numquid et nos caeci sumus?) ‖ 22 manet in vobis tr. O9 β C Ca ‖ 23 ut] et ε ‖ 23sq. inluminare M F4 K ‖ 24 inquit videant tr. M S; inquit videant inquit δ ‖ 25 venit V1 | et] ut O9 γ P15 δ ε ma | dominum] Iesum add. S; nostrum Iesum add. δ lo ma | Christum] Iesum V1 F4 ‖ 26 qui viderunt] quid erunt O9 26sq. crucifixerunt … crediderunt om. O9 ‖ 27 superbus K | quia] quoniam M α (homo esse add. F4) S δ ‖ 28 et] quia add. P15 | deum] et hominum aspectibus add. ζ (cf. l. 30); et hominum add. lo | obiecisti] aspectibus add. lo ‖ 29 parte] in add. S (sl.) P15 ζ ‖ 30 obiecti V1 ‖ 30sq. videbant3 om. M (tr. post acceperas pc.) ‖ 31 non1] et praem. C Ca S δ ε lo ma | quod2] quid A (ac.) | servi formam tr. V1 α non2] et praem. O9 β S δ ε ζ ‖ 32 qua] quia K ε; quod O9; quo β ‖ 33 tenebant S | videbat V1 (ac.) 34 videbant1] viderunt β | quod O9 β ‖ 34sq. apostolum] dicentem add. O9 β C (pc.) δ ε ζ am ma 36 vocati C (ac.) N (-ta pc.) ‖ 37 insertus S | facti S δ ε ‖ 38 ait] 35 gloriae dominum tr. O9 ‖ apostolus add. α ‖ 39 terreamini β Ca δ ε ζ am; terreat K (pc.) | Iudeae K | enim] qui add. α ‖ 40 venerunt] et add. lo | facti C (ac.)

20

25

30

35

40

160 | S. Augustini

45

mi 791

55 cc 844

60

sunt rami, ut ego inserar. Bene; propter infidelitatem fracti sunt. Tu autem inquit fide stas; noli altum sapere, sed time; si enim naturalibus ramis deus non pepercit, neque tibi parcet. Adtende ergo ramos fractos et te insertum; noli extolli super ramos fractos, sed magis dicite deo: quam timenda sunt opera tua! Fratres, si adversus Iudaeos olim praecisos de radice patriarcharum extollere nos non debemus, sed timere potius et dicere deo: quam timenda sunt opera tua, quanto minus nos debemus extollere adversus recentia vulnera praecisionum! Praecisi sunt ante Iudaei, de ipsa insertione praecisi sunt haeretici; sed neque contra illos nos extollere debemus, ne forte praecidi mereatur quem delectat insultare praecisis. Fratres mei, qualiscumque episcopi vox sonuit vobis, rogamus vos ut caveatis quicumque in ecclesia estis: nolite insultare eis qui non sunt intus, sed orate potius ut et ipsi intus sint; potens est enim deus iterum inserere illos. De ipsis Iudaeis dixit hoc apostolus; et factum est in eis: resurrexit dominus, et multi crediderunt; non intellexerunt cum crucifigerent, tamen postea crediderunt in eum, et donatum est eis tam magnum delictum. Fusus domini sanguis donatus est homicidis, ut non dicam deicidis, quia si cognovissent, numquam dominum gloriae crucifixissent: modo homicidis donatus est fusus sanguis innocentis, et ipsum sanguinem quem per insaniam fuderunt per gratiam biberunt. dicite ergo deo: quam timenda sunt opera tua. Unde timenda? quia caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo gentium intraret. O gentium plenitudo, dic deo: quam timenda sunt opera tua! et sic gaude ut contremiscas: noli extolli super ramos praecisos! dicite deo: quam timenda sunt opera tua. (6.) in multitudine potentiae tuae mentientur tibi inimici tui. ‚Ad hoc tibi‘ inquit ‚mentientur inimici tui, ut

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (deest usque ad 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 58 dicite inc. e1

δ: A

44–52 fratres…illos] v. quae adnotavimus in praefatione 51 non sunt intus] cf. 1 Cor. 5,12 52 Rom. 11,23 41 ut] et add. K | incredulitatem α (iuxta Vulg.) | facti C (ac.) | inquit om. δ ε | in fide P15 ‖ 42 *sta α O9 β Ca P15 δ Bn1 ζ | deus om. M α O9 D; tr. ante naturalibus V1 (iuxta Vulg.) ‖ 43 adtendo V1; adtendendo M K ‖ 43sq. et … fractos2 tr. O9 post l. 44 tua ‖ 43 te] in te S ‖ 44 dicito O9 K P15 ζ lo ma | timenda M S; cf. l. 2; metuenda cett. am lo ma ‖ 46 metuenda V1 α O9 β δ ε | nos] non α Rm12; non nos C (pc.) Ca S δ ε T ma ‖ 47 praecisionum om. V1; signum exclamationis posui; signum interrogationis posuerunt cc mü | ante] autem am ‖ 48 Iudaei] insertae sunt gentes add. ζ (gentes insertae sunt tr. T) lo ma | de om. V1 O9 | contra] intra α | extollere nos tr. δ ‖ 49 forte om. M V1 α O9 γ P15 | mereamur α O9 β δ ε ζ | quos am lo | delectare O9 ‖ 50 qualescumque F3 Ca | episcopi] eorum O9 P26 | sonat O9 β ‖ 51 intus1 om. M S; tr. post qui F ‖ 52 ipsos K C (ac.) | dicit O9 β ‖ 53 in sl. V1 ‖ 54 postea om. O9 | et om. α ‖ 55 dilectum V1 K | donatum K Ca | homicidiis O9 P15 | non om. α | dicant δ | qua C (ac.) ‖ 58 timenda1] metuenda O9 β γ P15 δ ε ζ | timenda2] metuenda O9 β δ ε ζ ‖ 59 in Israel P15 ζ am | o] sed δ; o sed S ‖ 60 deo dic tr. V1 S; deo dicit M δ | deo om. e1 | quam *om. M V1 α O9 γ P15 | metuenda D F3 δ ε ζ 62 dicite … tua] paragraphum huc transtuli; post tua posuerunt cc mü | metuenda O9 D F3 K C P15 δ ε ζ; terribilia P26 6,2 mentientur2] tibi add. F4 ζ

in psalm. LXV,5 – 6 | 161

multa sit potentia tua.‘ Quid est hoc? Intentius audite. Potentia domini nostri Iesu Christi maxime apparuit in resurrectione, unde psalmus iste titulum accepit; et resurgens apparuit discipulis suis: non apparuit inimicis suis, sed discipulis suis. Crucifixus apparuit omnibus, resurgens fidelibus, ut etiam postea qui vellet crederet et credenti resurrectio promitteretur. Multi sancti multa miracula fecerunt, nullus ipsorum mortuus resurrexit, [quia] et qui ab eis resuscitati sunt morituri resuscitati sunt. Intendat Caritas vestra. Commendans dominus opera sua dixit: Operibus credite, si mihi non vultis credere; et commendantur etiam praeterita opera prophetarum, etsi non eadem, tamen multa eadem 〈***〉, multa eiusdem potentiae. Ambulavit dominus super mare, duxit et Petrum. Numquid non ibi erat ipse dominus quando se divisit mare, ut Moyses cum populo Israel transiret? Idem dominus illa faciebat: qui fecit ista per carnem suam, ipse faciebat et per carnem servorum suorum. Illud tamen per servos non fecit – nam ipse omnia faciebat – ut aliquis ipsorum mortuus esset et resurgeret in vitam aeternam. Quia ergo possent dicere Iudaei, cum miracula faceret dominus: ‚Fecit hoc et Moyses, fecit hoc Elias, fecit hoc Elisaeus – possent sibi ista dicere, quia et illi mortuos resuscitaverunt et multa miracula fecerunt –, propterea cum ab illo signum peteretur, proprium signum commendans, quod in se solo futurum erat, ait: Generatio ista prava et amaricans signum quaerit, et signum non dabitur ei nisi signum Ionae prophetae. Sicut enim Ionas fuit in ventre ceti tribus diebus et tribus noctibus, sic erit et filius hominis in corde terrae tribus diebus et tribus noctibus.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (deest usque ad 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 6,3 tua des. e1 | potentia2 inc. e1 ‖ 4 accepit des. e1 6,4sq. resurgens…suis1] cf. Act. 10,40sq. 9sq. Io. 10,38 11sq. ambulavit…Petrum] cf. Mt. 14,25–31 12sq. se…transiret] cf. Exod. 14,21sq. 17 fecit2 …Elisaeus] cf. 3 Reg. 17,17–24; 4 Reg. 4,17–37 20–22 generatio…noctibus2] Mt. 12,29sq. 3 potentia1] potentiam e1 F4; patientia O9 | potentia2] enim add. e1; potentiam M K S | nostri om. e1 4 accipit V1 S ‖ 6 omnes G | etiam] iam S δ | credere V1 O9 ‖ 7 permitteretur V1 | sancti om. O9 7sq. eorum am lo ‖ 8 mortuos V1 C (ac.) S | quia seclusi; v. mü p. 115 | resuscitati2] resuscita K 9 commendas G ‖ 10 commendatur O9 | praeterita] propter ista O9 ‖ 11 multa1 om. am lo | eadem2 om. α β δ ε ζ am lo; exp. Ca S; lacunam notavi (addendum e. g. virtute, specie), cf. mü p. 115sq. | multa2 om. α β δ ε ζ ‖ 12 duxit] *iussit β (et Petrum iussit tr.) γ P15 δ ζ am lo ma | erat ibi tr. M; ibi erat et α | ipse sl. C P15; tr. post dominus D T | se om. α ‖ 13 transiret Israel tr. V1 | transieret am | illa] ille P26 S 14 ipse] illa add. S ζ lo ma | et om. F3 δ ε ζ am lo ma ‖ 15 servos] suos add. ζ am lo ma ‖ 16 vita aeterna V1 | Iudaei dicere tr. O9 β | faceret] fecerit δ ε ‖ 17 fecit1 sl. S | fecit hoc et Moyses] fecit haec et Moyses M V1 γ ma; fecit hoc Moyses P15; fecit Moyses O9; fecit hoc et Elias S δ | fecit hoc Elias om. O9 P26; fecit hoc et Elias ε am lo; fecit et Elias α; fecit Elias M V1 ma; fecit hoc et Moyses S δ | fecit hoc Elisaeus] fecit hoc et Elisaeus ε am lo; fecit et Elisaeus M V1 α; fecit Elisaeus O9 ma; Elias fecit hoc et Elisaeus δ; Elias fecit et Elisaeus S | possint S ‖ 18 suscitaverunt V1 F4 P26 δ ε ζ; resuscitati erunt P15 mirabilia C Ca ‖ 19 signum1] signo O9 | peterent P15 ‖ 19sq. futurum erat] fecit S ‖ 20 ista om. am | ista … amaricans] cf. in psalm. 77,1,6; mala et adultera M V1 α O9 β γ P15 (iuxta Vulg.) ‖ 21 ei] eis C (ac.) Ca δ ε | fuit Ionas tr. α O9 β K am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 22 et1 om. V1 O9 β C Ca A (ac.) ε (iuxta Vulg.)

5

10

15

20

162 | S. Augustini

mi 792 cc 845

30

35

5

Quomodo fuit Ionas in ventre ceti? nonne ut postea vivus evomeretur? Hoc fuit infernus domino quod Ionae cetus. Hoc signum proprium commendavit, hoc est potentissimum: potentius est revixisse mortuum quam non fuisse mortuum. Magnitudo potentiae domini secundum quod homo factus est in virtute resurrectionis apparet. Hanc commendat et apostolus cum dicit: Non habens meam iustitiam quae ex lege est, sed eam quae est per fidem Christi, quae est ex deo iustitia in fide, ad cognoscendum eum et virtutem resurrectionis eius. Sic commendatur et alio loco: Et si crucifixus est ex infirmitate, sed vivit in virtute dei. Cum ergo ista magna potentia domini in resurrectione intellegatur, unde titulum iste psalmus accepit, quid sibi vult: in multitudine potentiae tuae mentientur tibi inimici tui, nisi ut sic intellegas: ‚Ideo tibi mentientur inimici tui ut crucifigaris; ideo crucifigeris ut resurgas‘? Mendacium ergo illorum ad commendandam multam potentiam tuam valebat. Quare solent inimici mentiri? Ut potentiam cuiusque minuant de quo mentiuntur. ‚Tibi‘ inquit ‚contra accidit. Nam minus appareret potentia tua, si tibi illi non mentirentur.‘ (7.) Adtendite et ipsum mendacium falsorum testium in evangelio, et videte quia de resurrectione est. Cum ei dictum esset: Quod signum ostendis nobis quia ista facis? excepto eo quod dixerat de Iona, per aliam similitudinem hoc ipsum item dixit, ut noveritis hoc proprium signum maxime commendatum: Solvite inquit templum hoc, et in triduo resuscitabo illud. Et illi dixerunt: Quadraginta et sex annis aedificatum est templum hoc, et tu in triduo suscitabis illud? Et evangelista quid illud esset exponens: Hoc autem inquit dicebat Iesus de templo corporis sui. Ecce hanc potentiam suam

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (deest usque ad 7,2 signum) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 32 quid inc. e1 ‖ 35sq. minuant des. e1 7,1 adtendite inc. e1 ‖ 2 est des. e1 | ostendis inc. P2 ‖ 4 solvite inc. e1 27–29 Phil. 3,9sq. 29sq. 2 Cor. 13,4 7,2–7 Io. 2,18–21 23 nonne] ita add. P15 | ut] et V1 | vivus om. M S; vivos K C (ac.) ‖ 23sq. hoc … cetus mg. O9 ‖ 24 est om. α Ca ‖ 25 est om. α | multitudo am ‖ 26 resurrectiones K | apparuit α ‖ 27 et om. F P26 P15 A (ac.) ζ | meam] in eam δ N; eam α ζ am ‖ 28 ea V1 K S | est2 om. O9 β | per fidem est tr. β; perfide est O9 | in] ex δ ε | fide] est add. P15 ‖ 29 virtute V1 | et2 om. O9 γ P15 ‖ 30 in] ex M O9 β P15 δ ε ζ am (iuxta Vulg.) ‖ 31 istam magnam potentiam K | intellegatur in resurrectione tr. O9 β ‖ 32 psalmus iste tr. α P26 K am lo ma | sibi] ergo add. e1 | multitudinem K ‖ 33 ut sic om. α | mentientur tibi tr. α P15 δ | ut2 om. K ‖ 34 ergo] vero e1 M | commendandum V1 ‖ 35 potentiam1] patientiam P15 | valebit am lo ma | mentire M K δ N | potentiam2] potentia V1 | cuiusquam e1 O9 β am; contrarium lo ‖ 36 accedit M V1 C (ac.) Ca δ ε; cedit ζ ‖ 37 illi tibi tr. lo | mentientur O9 7,1sq. quia de] quali P15 ‖ 2 est] deo add. S δ ε ζ Rm12 | cum ei] cum enim domino Ca (pc.) lo ma; cum enim am; deo cum S δ ε ‖ 4 proprium] primum V1 | templum inquit tr. K am lo ma ‖ 5 in triduo e1 mü; triduo α; in tribus diebus cett. am lo ma (iuxta Vulg.) | resuscitabo e1 mü; exsuscitabo α; excitabo cett. am lo ma (iuxta Vulg., sed cf. l. 14) ‖ 6 hoc om. e1 | in triduo] tribus diebus ζ | suscitabis S mü; exsuscitabis M; excitabis cett. am lo ma (iuxta Vulg.) | et2 om. α | quid] quod P26 S | quid … exponens om. e1 | exposuit δ ε ζ ‖ 7 Iesus om. e1 S | corpori V1

in psalm. LXV,6 – 7 | 163

hominibus se demonstraturum dicebat, unde similitudinem de templo dederat: propter carnem suam, quod erat templum latentis intus divinitatis, unde Iudaei templum foris videbant, numen inhabitans non videbant. Ex istis verbis domini concinnaverunt falsi testes mendacium quod contra eum dicerent, ex his ipsis ubi commendavit resurrectionem suam futuram, loquens de templo. Dixerunt enim falsi testes adversus eum, cum quaereretur ab eis quid illum audissent dixisse: Audivimus eum dicentem: Solvam templum hoc et post triduum resuscitabo illud. Post triduum resuscitabo audierant, solvam non audierant, sed audierant: Solvite. Unum verbum mutaverunt et paucas litteras, ut falsum testimonium molirentur. Sed cui mutas verbum, o humana vanitas, o humana infirmitas? Verbo incommutabili verbum mutas! Mutas tu verbum tuum; numquid mutas verbum dei? Unde alio loco dicitur: Et mentita est iniquitas sibi. Quare ergo tibi mentiti sunt inimici tui, o domine, cui iubilat omnis terra? in multitudine potentiae tuae mentientur tibi inimici tui. Dicent: Solvam, cum tu dixeris: Solvite. Quare te dixerunt dixisse: Solvam, et non dixerunt quod dixisti: Solvite? Ut quasi ipsi se a crimine soluti templi defenderent. Sine causa: Christus enim quia voluit mortuus est, et tamen vos occidistis. Ecce concedimus vobis, o mendaces: ipse solvit templum. Dictum est enim ab apostolo: Qui me dilexit et tradidit seipsum pro me; dictum est de patre: Qui filio proprio non pepercit; sed pro nobis omnibus tradidit eum. Si ergo pater filium tradidit et filius seipsum tradidit,

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 8 dicebat des. e1 ‖ 10 ex inc. e1 ‖ 11 dicerent des. e1 ‖ 12 dixerunt inc. e1 | enim des. e1 ‖ 13 audivimus inc. e1 ‖ 15 solvite des. e1 13sq. Mt. 26,61 18 cf. Num. 22,18 18sq. Ps. 26,12 24sq. Gal. 2,20 25sq. Rom. 8,32 8 se demonstraturum] demonstraverunt S | similitatem C Ca ‖ 9 quod] quae lo | latens ε | intus latentis divinitatis tr. M V1 α; divinitatis intus latentis tr. ζ; intus latens divinitas S δ ‖ 10 videbant1] videbat S | numen M (pc.) K (pc.) am lo ma mü; nomen M (ac.) P2 O9 K (ac.) P15; lumen V1 α β C Ca S δ ε ζ intus habitans am lo ma | videbant2] videbatur P2; videbat N | ex] ipsis S | domini] quoniam P2 11 falsis testis V1; falsitates P2 | his om. M P15 Bn1 ζ ‖ 11sq. commendat am ‖ 12 enim om. G Bn1 13 adversus] contra Ca ε (pc. N) | cum om. V1 | quaeretur K C (ac.) | quod S lo; qui V1 P2 | audissent] vidissent α | dixisse] blasphemias add. S δ ε lo; blasphemiae add. ζ; blasphemum add. am 14 post1 … triduum2] triduo … triduo S | resuscitabo1] *excitabo e1; reedificabo am | illud] alterum novum S (ac.) ‖ 14sq. post triduum resuscitabo2] et non e1 ‖ 14sq. audierant (audierunt O9 β) post triduum resuscitabo tr. P2 O9 β ‖ 15 audierant1] audierunt S; non add. δ (ac. A) ε | audierant2] audierunt O9 β S | audierant3] audierunt O9 P26 S A (ac.) ‖ 16 et … testimonium] ut paucas litteras sub falsum testimonium P2 O9 (falso testimonio) δ ε | cui] cum P15 | mutans S; mutus P2 ‖ 16sq. o humana vanitas om. O9 P26 ‖ 17 incommutabile K; incommutabilis V1 ‖ 18 tu om. O9 β ε | tuum verbum tr. O9 β ε ζ lo ma | dei verbum tr. ζ lo ma ‖ 19 iubilant S | omnes V1 ‖ 20 multitudinem K S tuae om. am | dicunt P2 O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am lo ‖ 21 solvam1] solvant P15 | non] te add. S ‖ 22 quod] tu add. ζ lo ma | ut] et K S | ipsa P15 ‖ 23 concedemus S; condimus C (ac.); concredimus P15 24 ipse solvi C (ac.); ipsi solus Ca | enim om. O9 β ‖ 25 et om. P2 | semetipsum P2 O9 β S δ ζ lo ma | est om. am | qui] quia F3 P26 P15 | proprio filio suo am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 26 eum] illum P2 O9 β δ am lo ma | semetipsum am lo ma

10

15

cc 846 mi 793

25

164 | S. Augustini

Iudas quid fecit? Pater tradendo filium ad mortem pro nobis fecit bene, Christus tradendo seipsum pro nobis fecit bene, tradendo Iudas magistrum pro avaritia sua fecit male. Non enim quod nobis praestitum est de passione Christi malitiae Iudae depu30 tabitur: habebit ille mercedem malitiae, Christus laudem gratiae. Prorsus ipse solverit templum, ipse solverit qui dixit: Potestatem habeo ponendi animam meam, et potestatem habeo iterum sumendi eam; nemo tollit eam a me; sed ego ipse pono eam a me et iterum sumo eam. Ipse solverit templum gratia sua, malitia vestra. in multitudine potentiae tuae mentientur tibi inimici tui: ecce mentiuntur, ecce credi35 tur eis, ecce opprimeris, ecce crucifigeris, ecce insultatur tibi, ecce caput agitatur: Si filius dei est, descendat de cruce! Ecce quando vis animam ponis, et lancea latus percuteris et sacramenta de latere tuo defluunt; deponeris de ligno, involveris linteaminibus, poneris in sepulcro, adduntur custodes ne tollant te discipuli tui. Venit hora resurrectionis tuae: terra concutitur, monumenta scinduntur, resurgis occultus, 40 appares manifestus. Ubi sunt ergo illi mendaces? ubi est falsum testimonium malevolentiae? Nonne in multitudine potentiae tuae mentiti sunt tibi inimici tui? (8.) Da et illos sepulcri custodes! Referant quid viderint, accipiant pecuniam, et ipsi mentiantur, dicant etiam ipsi moniti perversi a perversis, dicant a Iudaeis corrupti, qui in Christo esse noluerunt integri, dicant, mentiantur etiam ipsi. Quid dicturi sunt? Dicite, videamus: mentiemini et vos in multitudine potentiae domini. Quid

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T 35 crucifigeris des. e1 ‖ 37 deponeris inc. e1 Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 34 ecce1 inc. e1 ‖ 38 sepulcro des. e1 | venit inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 39 tuae des. e1 | resurgis inc. e1 ‖ 8,2 mentiantur des. e1 ‖ 4 dicite inc. e1 | videamus des. e1 | quid inc. e1 31–33 Io. 10,17sq. 35sq. Mt. 27,40; cf. 42 36sq. cf. Io. 19,34 27,63–66 8,1–6 da…monumento] cf. Mt. 28,12–15

37sq. deponeris…tui] cf. Mt.

27 quid] qui Ca (ac.) | bene fecit tr. am lo ma | Christus] pater S ‖ 28 semetipsum F D P26 | fecit1] Christus add. S | bene om. S (ac.); tr. ante fecit δ ε ζ | tradendo] autem add. V1 α ‖ 29 praestitum est] praestitit P2 | de] sed quod S (ac.) | malitia eius de V1 ‖ 30 habet β Ca (pc.) δ ε ζ am lo ‖ 30sq. solverit] solvit α Bn1 (pc.); solveret O9 ‖ 31 ipse] ipsum O9 | solverit] solvit α F3 P26 δ ε ζ; solveret O9 32 tollet F3 γ (pc. C) S δ N ζ am ‖ 33 a me om. α | solvit α ζ | sua] non add. ζ lo ‖ 33sq. multitudinem K ‖ 34 ecce mentiuntur om. V1; et dementiuntur P2 | mentientur e1 α F3 γ S ‖ 35 opprimeris] ab eis add. P15 | insultetur P2 ‖ 36 es descende V1 α P2 O9 β δ ε ζ am lo | ecce om. V1 | pones S | et] a α | latus lancea tr. M S δ ‖ 37 fluunt P15; profluunt am ‖ 37sq. involveris linteaminibus *om. M V1 α P2 O9 γ P15; involveris de linteaminibus P26 δ ε am ‖ 38 addentur M P2 O9 S δ ε | te om. ε; tr. post ne ζ | veniet e1 M V1 α ‖ 39 tuae] et add. γ S P15 δ ε ζ | resurges S; resurgit Ca; resurgebas K | occultas P2 (ac.); occultis O9 (pc.) ‖ 40 apparebas K | ergo sunt tr. e1 M V1 S δ | ille δ (ac. A) | est om. δ 41 multitudinem K | mentientur e1 α S δ ε ζ | tibi] ibi V1 | inimici tui om. C (ac.) Ca 8,1 illis δ (pc. A); illo Ca; illi P15 | quid] quod α D P26 | viderunt O9 β C Ca; viderant Bn1; 〈non〉 viderint proposuit Primmer | pecuniam] argentum S ‖ 2 etiam] et M; etiam et V1 α S δ | moniti] merito α | a2 om. P2 O9; ad δ (ac. A) | Iudaeos G ‖ 3 noluerunt esse tr. P15 δ ζ am lo ma; esse noluerint V1 | mentiatur Ca; mentientur O9 Rm12 | et α | quid om. S; qui V1 K δ ε ‖ 4 dicite] ergo add. e1 | *mentimini M V1 α P2 O9 K C (ac.) P15 | et vos om. am

in psalm. LXV,7 – 10 | 165

dicturi estis? Cum dormiremus nos, venerunt discipuli et abstulerunt eum de monumento. O vere stultitia dormiens! Aut vigilabas, et prohibere debuisti, aut dormiebas et quid sit gestum nescisti. Accesserunt et ipsi mendacio inimicorum: auctus est numerus mentientium, ut augeretur merces credentium, quia in multitudine potentiae tuae mentientur tibi inimici tui. Ergo mentiti sunt in multitudine potentiae tuae: mentiti sunt, apparuisti contra mendaces veracibus, et eis apparuisti veracibus quos tu veraces fecisti. (9.) Remaneant Iudaei in mendaciis suis: tibi quia in multitudine potentiae tuae v. 4 mentiti sunt, fiat quod sequitur: omnis terra adoret te et psallat tibi, psallat nomini tuo altissime. Paulo ante humillime, modo altissime: humillime inter manus mentientium inimicorum, altissime super verticem laudantium angelorum. omnis terra adoret te et psallat tibi, psallat nomini tuo altissime. v. 5 (10.) venite et videte opera domini. O gentes, o ultimae nationes, relinquite Iudaeos mentientes, venite confitentes, venite et videte opera domini: terribilis in consiliis super filios hominum. Filius hominis quidem et ipse dictus est, et vere filius hominis factus est: verus filius dei in forma dei, verus filius hominis in forma servi. Sed nolite formam istam servi ex aliorum similium condicione pensare! terribilis est in consiliis super filios hominum. Machinati sunt filii hominum consilium ad crucifigendum Christum: crucifixus excaecavit crucifigentes. Quid ergo fecistis, filii hominum, machinando acuta consilia adversus dominum vestrum, in quo latebat maiestas et apparebat infirmitas? Vos machinati estis consilia perdendi, ille excaecandi et salvandi, excaecandi superbos, salvandi humiles; ad hoc autem

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 7 nescisti des. e1 ‖ 9,1 remaneant inc. e1 | suis des. e1 ‖ 2 fiat inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 10,1 domini des. e1 ‖ 2 terribilis inc. e1 ‖ 3 hominum des. e1 ‖ 6 terribilis inc. e1 | hominum1 des. e1 ‖ 7 consilium inc. e1 | crucifigentes des. e1 ‖ 9 vos inc. e1 5 dormiremus e1 P15 am lo ma mü; *dormimus M V1 P2 O9 K C (ac.) S; dormivimus α β C (pc.) Ca δ ε ζ discipuli] eius add. δ ε ζ lo ma ‖ 5sq. monumentum V1 (ac.) ‖ 6 o om. α | vera P15 Rm12 | stultitiae δ ε | dormientis α ζ | aut vigilabas et] quomodo vigilabas etsi vigilabas P15 ‖ 7 ipse K | in mendacio P15 ‖ 7sq. numerus auctus est tr. ζ ‖ 7 est] et add. am lo ‖ 10 ergo … sunt2 distinxi; ergo mentiti sunt; in … sunt cc | sunt2] inimici tui add. e1 ‖ 11 et] cum add. P15 | apparuisti eis tr. P2 O9 β γ P15 ε ζ lo ma | veraces] vera K (verae pc.) C (ac.) 9,1 remaneant] ergo add. e1 | suis om. lo | quia tibi tr. ζ lo | tuae om. P2 O9 ‖ 2 fiat] et praem. e1 omnes C (ac.) | psallat1] psallet K | tibi] et add. e1 ‖ 2sq. psallat2 … altissime1 iter. M ‖ 3 altissimi …  altissimi K | modo altissime humillime mg. M ‖ 4 laudantium om. P2 ‖ 5 omnes V1 | adorat P2 altissimi K 10,1 et om. M S ‖ 2 domini] dei K ‖ 3 filios] filiis K | filius] filios V1 G | hominis] hominum K quidem hominis tr. β ζ | et ipse quidem tr. am lo | ipse] se K | dictum Ca; ductus A (ac.) ‖ 4 verus1] vere β Ca N am | dei filius tr. M V1 | formam K | dei2] verus hominis filius dei in forma dei add. K verus2] dei add. V1; vere D lo | filius hominis2] hominis filius tr. M γ S P15 ε ζ ‖ 5 istam om. α ‖ 7 in 8 machinanda M | adversum M consilium P2 | excecabit P2; est caecavit e1 | ergo] ego C (ac.) ‖ 9 perdendo δ ‖ 10 excaecandi1] excicando e1; excaecando S | salvando excaecando superbos salvando S | salvandi1 … superbos om. α | autem] tamen P2 S

5

cc 847

mi 794 5

5

10

166 | S. Augustini

superbos ipsos excaecandi, ut caecati humiliarentur, humiliati confiterentur, confessi illuminarentur. terribilis in consiliis super filios hominum. Vere terribilis: ecce caecitas ex parte Israel facta est; ecce Iudaei ex quibus natus est Christus foris sunt; ecce gentes quae contra Iudaeam erant, in Christo intus sunt. terribilis in consiliis super filios hominum. (11.) Propterea quid fecit terrore consilii sui? Convertit mare in aridam. Hoc enim sequitur: qui convertit v. 6 mare in aridam. Mare erat mundus, amarus salsitate, turbulentus tempestate, saeviens fluctibus persecutionum: mare erat. Certe in aridam conversum est mare: 5 modo sitit aquam dulcem mundus qui salsa plenus erat. Quis hoc fecit? qui convertit mare in aridam. Iam anima gentium omnium quid dicit? Anima mea velut terra sine aqua tibi. qui convertit mare in aridam. in flumine pertransibunt pede. Illi ipsi qui conversi sunt in aridam, cum essent antea mare, in flumine pede percc 848 transibunt. Quid est flumen? Flumen est omnis mortalitas saeculi. Videte flumen: 10 alia veniunt et transeunt, alia transitura succedunt. Nonne sic fit in aqua fluminis? Quid in terra nascitur et manet? Omnis qui natus est cedat oportet nascituro, et omnis iste ordo rerum labentium fluvius quidam est. In istum fluvium non se mittat cupida anima, non se mittat: stet. ‚Et quomodo transiet delectationes rerum periturarum?‘ Credat in Christum, et transibit pede: transit illo duce, pede transit. Quid est

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 12 hominum des. e1 ‖ 11,2 convertit1 inc. e1 ‖ 6 aridam des. e1 7 in2 inc. e1 ‖ 13 stet des. e1 ‖ 14 credat inc. e1 | pede1 des. e1 | quid inc. e1 11,6sq. Ps. 142,6 11 ipsos] machinatus est consilia add. P15; istos δ ε am | excaecando P26 S δ ε ζ; excaecavit e1 | humilarentur cc mü ‖ 11sq. confessio A (ac.) ‖ 12 illuminarentur] humiliarentur α; salvarentur Rm12 terribilis1] ergo add. e1 ‖ 13 in Israel P15 am | ex2] de M S δ ‖ 14 quae] qui P2 ‖ 15 terribilis … hominum] paragraphum huc transtuli; post tua pos. cc mü 11,2 sui] qui add. S | convertit2] convertet C (ac.) ‖ 4 fluctis δ (ac. A); fructibus e1 (ac.) | conversus est α; conversus est mare δ (ac. A) ‖ 5 qui1] quia δ am lo | salsam V1 K | quis] qui P15 ‖ 6 iam om. P2 O9; in P26 | omnium gentium tr. F ζ | omnium] iam add. S | quid] quod C (ac.) Ca; qui V1 ‖ 8 ille ipse K ipsi om. O9 | conversi sunt] conversis δ (ac. A) | antea mare ma mü; ante amare K; ante amari e1 F4 S δ; antea amari M V1 F P2 O9 β C Ca P15 ε ζ am lo | pede om. P15 ‖ 9 quid] quis δ (pc. A) ε | quid est flumen om. M V1 α P2 O9 K C (ac.) P15 | est2] talis add. S | mortalis S P15 δ (ac. A) | vide e1 am lo ‖ 10 alia1] alii V1 α | alia2] mala α | succedent C (ac.) | fit] fortasse lacuna subiacet; in saeculo ut per coniecturam add. mü (v. p. 121sq.) ‖ 11 quid in] quis in e1; quid de S; quod in O9; quod de β; qui de γ P15 δ ε am; quae de ζ lo ma | manat O9 β Ca S P15 ε am lo ma; maneat K C | cadat e1 | oportet] necesse est e1 ‖ 12 omnis] omnes e1 | iste om. O9 Bn1; tr. post ordo D | labentium] habentium O9 | fluvius] flumen S | isto fluvio S δ ‖ 13 ut stet P15 | transeat P2 O9 β; transibit mi ‖ 13sq. periturarum] carnalium P15 ‖ 14 Christo S δ N | et om. P15 Bn1; facile δ ζ am lo; et facile β S ε | transibit] transivit e1 O9; pertransibit am lo | pede1] fide M | transit1] transibit V1 α P2 β ε ζ lo; transivit O9 | ille δ (ac. A) | transit2] transibit P2 β ζ lo; transivit O9; transi V1

in psalm. LXV,10 – 12 | 167

pede transire? Facile transire. Non quaerit equum ut transeat, non erigitur superbia ad transeundum flumen; humilis transit, et tutius transit. in flumine pertransibunt pede; (12.) ibi iucundabimur in ipso. O Iudaei, de vestris operibus gloriamini: ponite superbiam gloriandi de vobis, sumite gratiam iucundandi in Christo. Ibi enim iucundabimur; sed non in nobis: ibi iucundabimur in ipso. Quando iucundabimur? Cum flumen transierimus pede. Vita aeterna promittitur, resurrectio promittitur: ibi caro nostra iam non erit flumen. Flumen enim modo est, quando mortalis est. Videte si stat aliqua aetas. Pueri crescere volunt, et nesciunt spatium vitae suae annis accedentibus minui; non enim adduntur anni, sed subtrahuntur crescentibus, sicut aqua fluminis prorsus accedit, sed a fonte recedit. Et volunt crescere pueri, ut careant dominatu maiorum: ecce crescunt, agitur cito, perveniunt ad iuventutem, qui excesserunt pueritiam. Si possunt teneant iuventutem: transit et ipsa. Senectus succedit: vel senectus aeterna sit! Morte auferetur. Ergo fluvius est mortalitas carnis nascentis. Hunc fluvium mortalitatis, ne mortalium rerum concupiscentia subvertat et rapiat, facile transit qui humiliter, id est pede transit duce illo qui prior transiit, qui de torrente in via usque ad mortem bibit, propterea exaltavit caput. Transeuntes ergo pede fluvium istum, id est facile transeuntes mortalitatem istam fluentem, ibi iucundabimur in ipso. Modo autem in quo nisi in spe ipsius? Etsi enim iucundamur modo, in spe iucundamur, tunc autem in ipso iucundabimur.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 12,12 nascentis des. e1 ‖ 16 transeuntes1 inc. e1 ‖ 17 modo des. e1 12,14sq. de…caput] cf. Ps. 109,7 15 transire2] et add. S δ | quaerat β S δ ε ζ am lo | erigatur β δ ε ζ am ‖ 16 humiles K | transit1] transeat ζ am lo | totius M O9 γ (ac. C) S (pc.) δ; ocius am 12,1 iucundabuntur α | idipso V1 α; in bonis operibus iocundare (iocundari S) add. S δ am lo | o om. e1 M ‖ 2 deponite e1 (pc.) M (pc.) β S δ ε ζ am lo ‖ 3 iudicandi e1 | ibi] ubi M V1 α S ‖ 3sq. ibi … iucundabimur mg. K ‖ 4sq. promittetur … promittetur e1 ‖ 6 mortalis M S N Rm12 mü; mortalitas cett. am lo ma | vide e1 ‖ 6sq. nesciunt] quod add. lo; se nesciunt P2; senescunt P15; senescent O9 ‖ 7 succedentibus δ ζ am lo ma | minuit C (pc.) S A ε; minuitur P26 Ca G ζ am lo; minuuntur e1; minuunt P15 | adducuntur O9 ‖ 7sq. abstrahuntur ζ ‖ 8 sicut … recedit *om. e1 M V1 α P2 O9 K C (ac.) P15 | praecedit C (ac.) Ca ‖ 9 ut] et V1 | maiore O9 ‖ 10 possint am ‖ 11 transiet e1 | ipsa] iuventus add. e1 | vel] se add. V1 | senectus] ipsa add. e1 | sit] succedat vel senectus aeterna sit O9 β lo; succedit vel senectus aeterna sit P2 ε; succedit vel senectus aeterna si δ am | aufertur β ma; auferatur δ ε am ‖ 12 mortalitas β mü; om. cett. am lo ma | in hunc fluvium ζ lo; sicut hunc fluvium O9; hic fluvius β | ne] nec S; neminem β; nemo ε am; nemo se δ ζ lo ‖ 13 concupiscentiae K | subvertit Bn1; subvertet P2 | et om. P2 | et rapiat] ne rapiatur ζ lo | rapiat] eum add. P15 | transit1] ille add. P15 | quia β | transit2] pertransit α ‖ 14 illum K | prior] primo P15 | transit C (ac.) | usque ad mortem *om. M V1 α P2 O9 K C (ac.) P15 bibet K ‖ 15 exaltabit P2 K (pc.) N ‖ 16 ergo om. S | pedes K C (ac.) ‖ 17 fluctuantem ζ | in spe ipsius] vel in ipso vel in spe ipsius lo ma; vel in seipso ζ; in seipso K C ‖ 18 enim om. S | iucundamur1] iocundabimur S

15

mi 795 5

10

15

168 | S. Augustini

Et modo in ipso, sed per spem, tunc autem facie ad faciem. (13.) ibi iucundabimur in ipso. In quo? qui dominatur in virtute sua in aeternum. Nam nos quam v. 7 virtutem habemus? numquid aeternam? Si aeterna esset virtus nostra, non lapsi essemus, non cecidissemus in peccatum, non meruissemus poenalem mortalitatem. cc 849 Ille voluntate suscepit, quo nos meritum nostrum deiecit, qui dominatur in virtute sua in aeternum. Eius participes efficiemur, in cuius virtute nos erimus fortes; ille autem in sua. Nos illuminati, ille lumen illuminans; nos aversi ab illo contenebramur, ille averti a se non potest. Calore ipsius accendimur, unde recedentes frigueramus, accedentes rursus accendimur, quia in ipso iucundabimur qui domina10 tur in virtute sua in aeternum. (14.) Sed non hoc solis Iudaeis praestat credentibus, quia 〈etsi〉 multum se extulerunt Iudaei de virtute sua praesumentes, postea cognoverunt in cuius virtute fiant salubriter fortes, et quidam eorum crediderunt; sed non sufficit Christo: multum est quod dedit, magnum pretium dedit, non pro solis Iudaeis debuit valere quod 5 dedit: oculi eius super gentes respiciunt. Ergo oculi eius super gentes respiciunt. Et quid facimus? Murmurabunt Iudaei, dicturi sunt Iudaei: ‚Quod nobis, hoc et illis; nobis evangelium, illis evangelium; nobis gratiam resurrectionis, et illis gratiam resurrectionis. Nihil nobis prodest quod nos legem accepimus et in iustificationibus legis viximus et tenuimus praecepta patrum; nihil valebit hoc: illis quod e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 19 per inc. e1 ‖ 13,4 mortalitatem des. e1 ‖ 9 in inc. e1 ‖ 10 aeternum des. e1 ‖ 14,3 multum inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 5 dedit des. e1 19 sed…faciem] cf. 1 Cor. 13,12 13,6 participes efficiemur] cf. Hebr. 3,14 7 lumen illuminans] cf. Io. 1,9 14,4 magnum pretium] cf. 1 Cor. 6,20 6 murmurabunt Iudaei] cf. Mt. 20,11sq. 19 spe K 13,1 ibi om. α ‖ 2 quantam lo ‖ 3 numquid] et praem. C Ca ma ‖ 3sq. lapsi essemus] laberemur S ‖ 4 caderemus S; caderemur δ | peccato C | meruissemus] sortiremur S (ac.) | mortalitatem poenalem tr. am lo ma; per poenam carnis mortalis S ‖ 5 voluntate] sua add. P15 | quo] quia P2 O9 P26 S (pc.) δ (pc. A) ε ζ am; qui F4 Ca P15 A (ac.) | meritu nostro V1; casus noster S ‖ 5sq. in virtute sua dominatur tr. G ‖ 6 efficiamur β γ P15 δ ε T ma; efficiamini Rm12; facti S | fortes] et add. C (ac.) Ca ‖ 7 ille1] illi K aversi] autem si α | illo] illi K ‖ 8 ille] illi K Ca | a se averti tr. M; autem averti a (sl.) se S | ipsius] ipsi O9 | succendimus P2 ‖ 8sq. frigescimus S; frigidi eramus am ‖ 9 rursum δ ε am ma; nos S | accendimur] accedimur V1; ergo dicamus ei (ut add. S lo ma) custodiat nos in virtute sua (per virtutem suam S) add. β C Ca S δ ε ζ am lo ma | quia … ipso] quid P2 | ipso] ergo add. e1 14,1 non … credentibus] non solis … credentibus hoc tr. S | solum ζ | praestitit am lo | quia] qui F (pc.) P26 | etsi addidi e.g. (non probat Weidmann) ‖ 3 fuerunt salubriter fortes β ma; salubriter fortes fuerunt Ca S δ ε ζ | multum] oculi eius super gentes respiciunt praem. e1 ‖ 3sq. multum … dedit2] magnum pretium dedit multum est quod (quo ac.) dedit Christus e1 ‖ 4 praemium A (ac.) 5sq. oculi eius super gentes respiciunt et *om. M V1 α P2 O9 K C (ac.) P15 ‖ 6 murmurabant δ | dicturi sunt Iudaei om. V1 | Iudaei2 om. O9 β ‖ 6‒10 quod … nobis] hic signa interrogationis mavult Weidmann ‖ 7 evangelium1] et add. V1 | nobis gratiam iter. C (ac.) | gratiam] gratia C | et2 om. F4 β 7sq. et2 … resurrectionis om. V1 ‖ 8 gratia C P15 | accipimus γ (ac. C) N ‖ 8sq. iustificationis P15 9 et tenuimus om. V1 | tenemus α | illi M V1 α P2 C (ac.) S; ille K

in psalm. LXV,12 – 15 | 169

nobis! Non litigent, non contendant: qui amaricant, non exaltentur in seipsis. O caro misera et tabescens, nonne peccatrix es? Quid clamat lingua tua? Adtendatur conscientia. Omnes enim peccaverunt et egent gloria dei. Agnosce te, infirmitas humana: accepisti legem, ut praevaricatrix legis esses; non enim tenuisti et implesti quod accepisti. Accessit tibi ex lege non iustificatio quam lex iubet, sed praevaricatio quam tu fecisti. Si ergo abundavit peccatum, quid invides superabundanti gratiae? Noli amaricare: qui amaricant, non exaltentur. ‚Quasi maledixisse videtur: qui amaricant, non exaltentur.‘ Immo exaltentur, sed non in seipsis. Humilientur in seipsis, exaltentur in Christo. Qui enim se humiliat exaltabitur, et qui se exaltat, humiliabitur. v. 8 qui amaricant, non exaltentur in seipsis. (15.) benedicite gentes deum nostrum. Ecce repulsi sunt qui amaricant; reddita est illis ratio: aliqui conversi sunt, aliqui superbi remanserunt. Non vos terreant qui gratiam evangelicam invident gentibus: iam venit semen Abrahae in quo benedicuntur omnes gentes. Benedicite in quo benedicimini: benedicite gentes deum nostrum et audite vocem laudis eius. Ne vos ipsos laudetis, sed ipsum laudetis, *quia gratia ipsius sumus quidquid v. 9 boni sumus. Quae est vox laudis eius? qui posuit animam meam in vitam. Ecce vox laudis eius: qui posuit animam meam in vitam. ‚Ergo in morte erat?‘ In morte erat in te. Inde est quod non debuistis exaltari in vobis ipsis. Ecce in morte erat in te; ubi erit in vita nisi in illo qui dixit: Ego sum via veritas et vita? Quomodo quibusdam credentibus ait apostolus: Fuistis aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino, tenebrae ergo in vobis, lux in domino, sic mors in vobis, vita in domino, qui posuit

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T 10sq. seipsis des. e1 ‖ 16 quasi inc. e1 Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 10 qui inc. e1 ‖ 15,2 nostrum des. e1 ‖ 3 non inc. e1 ‖ 8 erat des. e1 ‖ 9 in4 inc. e1 ‖ 10 vita2 des. e1 12 Rom. 3,23 12sq. agnosce…esses] cf. Rom. 4,15 15sq. si…gratiae] cf. Rom. 5,20 23,12 15,4 semen…gentes] cf. Gen. 12,3; 22,18 10 Io. 14,6 11 Eph. 5,8

18sq. Mt.

10 nobis] nos M V1 F4 P2 S; nobiscum O9 P15 | exasperant P2 O9 (iuxta Vulg.) | exaltantur G ‖ 10sq. semetipsis α β S δ ε ma (iuxta Vulg.) ‖ 11 nonne] numquid non ζ | tua *om. M V1 P2 O9 S δ ‖ 12 conscientia] tua add. α C (sl.) | gloriam V1 P2 O9 C S δ (ac. G) ε | agnosce te] agnoscite V1 K (ac.); agnoscat P2 O9 P26 K (pc.) δ ε ζ ‖ 13 ut] et Ca (ac.); ut et δ ε ma | leges K C (ac.) ‖ 15 abundabit V1 ‖ 16 gratia δ; gratiam K | amaricare] quia add. G lo ma; amaricari F K | quasi] quia P2 O9 ‖ 16sq. quasi … exaltentur1 om. α ‖ 18sq. humilentur … humilat … humilabitur cc mü ‖ 18 exaltentur] exaltantur G Christo] seipso P15 ‖ 20 semetipsis α ma (iuxta Vulg.) 15,2 illis est tr. G | alii qui C Ca ‖ 3 alii qui C (qui sl.) Ca | vos] nos F4 δ ‖ 4 in gentibus P2 | quo] qui e1 | benedicentur V1 α K Ca (pc.) Rm12 (iuxta Vulg.) | benedicite] eum add. ζ lo ma; benedice S ‖ 5 benedicemini M F S P15 | obaudite voci laudis β; obaudite voci laudi δ ε ‖ 6 ipsos] ipsis C (ac.) Ca 6sq. quia … eius transposui; v. mü p. 126; quae est … eius quia … boni sumus tr. codd. am lo ma 7 sumus boni tr. δ | qui] quo δ | anima mea P2 | vita P2 K C P15 ‖ 8 meam om. V1 S ε | vita K C P15 | erat iter. Ca S δ ε ζ am | morte2] quia add. ζ lo ‖ 9 te1] erat add. lo | inde] hoc S δ | inde … te2 om. α | quod om. δ | exultare K P15 | vobismetipsis Ca (pc.) δ ‖ 10 erit] erat O9 β δ ε ζ am | vita1] vitam e1 | via] et add. V1 K P15 (iuxta Vulg.) ‖ 11 fuistis] enim add. β (cf. Vulg. eratis enim) ‖ 12 vobis2] nobis P15

mi 796

15

5 cc 850

10

170 | S. Augustini

15

5

mi 797 10

animam meam in vitam. Ecce posuit animam nostram in vitam: quia credimus in eum, in vitam posuit animam nostram; sed quid deinde opus est nisi ut perseveremus usque in finem? Et hoc quis dabit nisi de quo consequenter dictum est: et non dedit in motum pedes meos? Ipse ponit animam meam in vitam, ipse regit et pedes ne nutent, ne moveantur et dentur in motum; ipse nos faciet vivere, ipse perseverare usque in finem, ut in aeternum vivamus. et non dedit in motum pedes meos. (16.) Quare hoc dixisti: et non dedit in motum pedes meos? Quid enim passus es aut quid pati potuisti, ut moverentur pedes tui? quid? Audi quae sequantur. Quare dixi: non dedit in motum pedes meos? Quia multa passi sumus quibus moverentur de via pedes nostri, nisi ipse regeret et eos in motum non daret. ‚Quae sunt ista?‘ quoniam probasti nos deus, v. 10 ignisti nos, sicut ignitur argentum. Non ignisti sicut fenum, sed sicut argentum: adhibendo nobis ignem non in cinerem convertisti, sed sordes abstulisti. ignisti nos, sicut ignitur argentum. Et vide quomodo saevit deus in illos quorum animam posuit in vitam! induxisti nos in muscipulam, non ut capti moreremur, v. 11 sed unde †liberati experiremur†. posuisti tribulationes in dorso nostro. Erecti enim male superbi eramus: male erecti curvati sumus, ut curvati bene erigeremur. posuisti tribulationes in dorso nostro; imposuisti homines super v. 12

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 13 ecce inc. e1 ‖ 19 meos des. e1 ‖ 16,2 quid1 inc. e1 ‖ 3 sequantur des. e1 ‖ 4 quia inc. e1 | nostri des. e1 ‖ 5 quae inc. e1 ‖ 6 argentum1 des. e1 ‖ 9 induxisti inc. e1 14sq. perseveremus…finem] cf. Mt. 10,22 listi] cf. 1 Cor. 3,12sq.

18 in2 …vivamus] cf. Io. 6,52

16,7 adhibendo…abstu-

13 vitam1] vita P2 K (pc.) C P15 | nostram] meam F3 Ca | in2] ad ζ | vitam2] quid sequitur add. Ca (sl.) S; vita P2 O9 K C P15 am | credidimus e1 M V1 α S ‖ 14 eum] eo e1; eum qui P2 O9 β δ ε ζ am lo | vitam ir. V1; vita P2 O9 F3 γ S P15 δ ε ζ | posuit animam nostram] est anima nostra S | inde S A | nisi om. O9 β S 15 in] ad e1 M S ‖ 16 dedit] dabit M | motu V1 P2 O9 P26 γ (mutu ac. C) P15; commotionem δ ε | posuit γ am lo ma | meam om. V1 P2 O9 γ P15 ma | vita P2 K C P15 δ ε Rm12 | reget K | et om. γ am lo ma ‖ 17 ne2] et δ ε ζ | motu β γ P15; motu et S δ ε ζ lo | facit γ P15 am ma | ipse2] et S δ ‖ 17sq. ipse perseverare om. ε 19 motu V1 O9 P26 γ S P15 δ ε ζ; motionem e1 | meus K 16,1sq. et … meos *om. M V1 α P2 O9 P26 K C (ac.) P15 ‖ 2 motu C (pc.) Ca δ ε ζ; moto S | meus C (ac.) 3 quid *om. e1 M V1 α P2 O9 P26 γ P15 | quare delendum proposuit Primmer; non add. O9 | dixit V1 F3 S Bn1; dixisti α Ca | motu V1 O9 β (in motu non dedit tr.) γ P15 δ ε ζ; moto S ‖ 4 meus K | multi A (ac.) | passuri S δ am | de quibus M β Ca S ε lo ma | moveamur S | pedes nostri om. S; tr. post moverentur α Rm12 4sq. nisi … daret] nisi ille resurrexisset non staremus S ‖ 4 ipse] ut α ‖ 5 erigeret P15 | et om. P2 O9; tr. post eos lo | motu V1 β Ca δ ε ζ | darent V1 ‖ 6 ignisti2] ignis P2 O9 ‖ 7 nobis] nos S | convertis K abstulisti M α S mü; abluisti cett. am lo ma (v. mü p. 127sq.) ‖ 8 *quomodo quasi M V1 α | subsaevit S illo V1 ‖ 9 anima M K | non ponit S | muscipula P2 A N ‖ 10 unde] inde O9 β | liberati experiremur cruces posui (cf. mü p. 128sq.) | liberati] liberas e1; liberas ut M S; liberandi D; fort. legendum *liberari | experiremur] *expediremur Walafrid; 〈vitam〉 experiremur proposuit Primmer (v. mü p. 128sq.) tribulationis K | dorsa nostra e1 ‖ 11 male1] mali K C | curvati1] turbati V1 ‖ 11sq. erigeremus P2 O9 ‖ 12 dorsa nostra e1

in psalm. LXV,15 – 17 | 171

capita nostra. Haec omnia passa est ecclesia: variis et diversis persecutionibus passa est hoc, et singillatim etiam modo patitur. Non enim quisquam est qui se in hac vita ab his temptationibus potest dicere immunem. Ergo imponuntur et homines super capita nostra; toleramus quos nolumus, patimur superiores aliquando quos novimus peiores. Peccata enim si desint, bene superior est homo; quanto autem plura adsunt, tanto est inferior; et bonum est ut consideremus nos peccatores esse et sic toleremus impositos super capita nostra, ut et nos deo confiteamur quia digne patimur. Quid enim indigne pateris quod facit qui iustus est? posuisti tribulationes in dorso nostro; imposuisti homines super capita nostra. Saevire videtur deus, cum ista facit: ne metuas, pater est, numquam sic saevit ut perdat. Quando male vivis, si parcit plus irascitur. Omnino istae tribulationes flagella sunt corrigentis, ne sit sententia punientis. imposuisti homines super capita nostra; (17.) transivimus per ignem et aquam. Ignis et aqua: utrumque periculosum in hac vita. Certe videtur aqua ignem exstinguere, et ignis videtur aquam siccare: istae ipsae temptationes sunt, quibus abundat haec vita. Ignis urit, aqua corrumpit; utrumque metuendum, et ustio tribulationis et aqua corruptionis. Quando sunt res angustae et aliqua quae infelicitas dicitur in hoc mundo, quasi ignis est, quando sunt res prosperae et abundantia saecularis circumfluit, quasi aqua est. Vide ne te ignis exurat, ne aqua corrumpat. Firmus esto adversus ignem; coqui te oportet: tamquam vas fictum mitteris in cami-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 13 persecutionibus des. e1 ‖ 15 ergo inc. e1 ‖ 17 peiores des. e1 21 saevire inc. e1 ‖ 17,3 siccare des. e1 ‖ 4 ignis inc. e1 13sq. ecclesia … patitur distinxi; ecclesia variis … persecutionibus; passa est hoc singillatim; etiam modo patitur cc ‖ 13 a variis e1; varietatem S ‖ 14 passa est tr. post 13 variis α | et om. C ma; tr. post singillatim P15 am lo; est K Ca S δ | modo patitur etiam tr. am lo | quisque O9 ‖ 15 possit T lo ma imponat δ am; imponit P2 O9 β (ponit ac. F3) ε ζ; ponuntur P15 | et om. β | hominem V1 ‖ 16 toleremus δ N am | patitur V1 ‖ 17 enim] autem δ am lo ma mü | quantam O9; quantum β ‖ 18 adsunt] sunt M (pc.) P2 O9 β; adicitur α | tantum V1 | et1 om. β | esse peccatores tr. P2 O9 β ‖ 19 sic] si δ ε | imposito V1; imposita P15; positos O9 β | capita] peccata M | digna β δ ε ζ; digni P15 ‖ 20 fecit V1 α am ‖ 22 metuas] quoniam add. am lo ma ‖ 23 vives e1; vivit V1 | plus irascitur si parcit tr. S δ | flagella] falsa P2 23sq. corrigentes K S ‖ 24 sit sl. e1; sint P2 γ P15 | punientes K ‖ 25 imposuisti] posuisti tribulationes in dorso nostro praem. S δ am lo ma 17,1 transibimus V1 S; transimus C (ac.) ‖ 2 aqua1] aquam P2 | periculosum] est add. β δ ε ζ am lo ma videtur om. P15 | aqua2] aquam P2 ‖ 3 aquam] qua V1 | istae] ita et γ lo ma; ista C (ac.) | temptationi V1; temptationis G | sunt temptationes tr. P2 O9 β ‖ 4 uret e1; accenditur S (item add. ac.) G (ac.); accendit δ ‖ 4sq. tribulationes F4 O9 K ‖ 5 aquam O9 | angustiae O9 ‖ 5sq. et2 … dicitur om. e1; et aliquae (-qua β) quae infelicitates dicuntur β δ ε ζ am lo; et aliquae quae infelicitas dicitur O9; aliquae quae infelicitas dicitur α; et aliquae infelicitates S ‖ 6 in ignis S (ac.) | res sunt tr. α | prosperet O9; propitiae C (ac.) | abundantia] in add. S (ac.) ‖ 6sq. saeculi δ ε ζ am lo ma ‖ 7 circumfluet K S aqua1] in aqua S (ac.) | corrumpat] desolvat S ‖ 8 firmat O9 | esto] estu K | factum e1 M V1 α K C (ac.) S 8sq. camino K S; caminum ignis lo ma

15 cc 851

20

5

172 | S. Augustini

num, ut firmetur quod formatum est. Vas ergo iam igne firmatum aquam non timet; vas autem si solidatum igne non fuerit, tamquam lutum aqua solvetur. Noli festinare ad aquam: per ignem transi ad aquam, ut transeas et aquam. Propterea et in sacramentis, in catechizando et in exorcizando, adhibetur prius ignis – nam unde plerumque immundi spiritus clamant: ‚Ardeo‘, si ille ignis non est? –, post ignem autem exorcismi venitur ad baptismum, ut ab igne ad aquam, ab aqua in refrigerium 〈edu15 caris〉. Quod autem in sacramentis, hoc in temptationibus huius saeculi: angustia timoris accedit prima, vice ignis; postea ablato timore metuendum est ne felicitas mundana corrumpat. Cum autem te ignis crepare non fecerit et in aquam non merseris, sed enataveris, per disciplinam transis ad requiem, et transiens per ignem et aquam educeris in refrigerium. Quarum enim rerum signa sunt in sacramentis, ipsae mi 798 res sunt in illa perfectione vitae aeternae. Iam cum transierimus ad illud refrigerium, fratres carissimi, nullum ibi timebimus inimicum, nullum temptatorem, nullum invidum, nullum ignem, nullam aquam: perpetuum ibi refrigerium erit. Refrigerium propter quietem dicitur; nam si dicas calorem, verum est; si dicas refrigerium, verum est. Si enim refrigerium male accipias, quasi torpescimus ibi; non autem torpesci25 mus, sed requiescimus, nec quia calor dicitur, aestuabimus ibi, sed fervebimus spiritu. Adtende ipsum calorem in alio psalmo: Nec est qui se abscondat a calore eius. 10

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 12 ignis des. e1 ‖ 13 post inc. e1 ‖ 14 refrigerium des. e1 ‖ 17 cum inc. e1 ‖ 19 refrigerium des. e1 ‖ 22 refrigerium2 inc. e1 ‖ 24 est des. e1 17,26 Ps. 18,7 9 firmetur] formetur K C (ac.) | formatum] firmatum O9 | ergo] quod add. ζ am lo | iam om. α O9 lo ignem K; in igne δ lo | firmatum] est add. δ ε ζ am lo ‖ 10 in igne S δ ε ζ | tamquam] tam P2 | aquam V1 solvitur P15 ‖ 11 igne e1 | et1] ad O9 F3 Ca; et ad F | et2 om. δ am ‖ 11sq. sacramentis] et add. e1 α γ S P15 am ma ‖ 12 in1 om. ζ | in2 om. e1 F3 S ζ | nam] num M | inde P15 N; unum M ‖ 13 clamat S P15 ardeo] deo S ‖ 14 aqua] aquam V1 P2 | refrigerio S ‖ 14sq. educaris addidi, cf. Ps. 65,12 eduxisti nos in refrigerium; l. 18sq. ‖ 15 quod] quo Bn1; quid P2 | autem] ignis add. α | sacramentis] aqua baptismi add. ζ lo | hoc] autem add. S δ; etiam add. am ‖ 16 accidit K | oblato O9 ‖ 17 mundana] humana α C (pc.) Ca δ ε ζ | corrumpat mundana tr. lo | cum] quem e1 | te om. e1 α P26; tr. post ignis O9 D F3 | fecerit] potuerit ζ; suffecerit lo | aqua M (pc.) P2 O9 β γ P15 ε ζ ‖ 17sq. mersirit e1; merserit V1 Rm12; miseris am ‖ 18 sed enataveris om. α; se nataveris V1 (ac.); sed denataveris δ; sed nataveris ζ; enataverit e1; innataveris Bn1 | transis] transit e1 | transiens] transeas S; transies V1; dum transieris e1 19 duceris P2 O9 P26; induceris V1; et educeris S | refrigerio S ‖ 21 fratres] mei add. α ‖ 22 nullum M C (ac.) S | refrigerium2 om. P2 ‖ 23 dicitur nam] diuturnam M | calorem α mü; calore S; calor est cett. am lo ma ‖ 24 quasi] quam si K | autem] enim Ca ‖ 24sq. torpescimus2] ibi add. β S P15 δ ε ζ am ma; ibi non autem torpescimus add. C Ca ‖ 25 nec] non β | nec … ibi] quia vero est calor non iam ardemus ibi non ardemus S | quia] de add. M | aestuavimus V1; aestuamus O9 β | fervemus P2 β γ S P15 δ ε Rm12 am; servemus O9; fervebimus ibi F ‖ 25sq. spiritus V1 ‖ 26 in alio psalmo] quid dicit alia vox psalmi S δ | illius V1

in psalm. LXV,17 – 19 | 173

Quid dicit et apostolus? Spiritu ferventes. Ergo transivimus per ignem et aquam, et cc 852 eduxisti nos in refrigerium. (18.) Adtende quia non tantum de refrigerio, sed nec de ipso igne optabili tacuit: v. 13 introibo in domum tuam in holocaustis. Quid est holocaustum? Totum incensum, sed igne divino; holocaustum enim dicitur sacrificium cum totum accenditur. Aliae sunt partes sacrificiorum, aliud holocaustum: quando totum ardet et totum absumitur igne divino, holocaustum dicitur, quando pars, sacrificium. Omne quidem 5 holocaustum sacrificium, sed non omne sacrificium holocaustum. Holocausta ergo promittit, corpus Christi loquitur, unitas Christi loquitur: ‚introibo in domum tuam in holocaustis; totum meum consumat ignis tuus, nihil mei remaneat mihi, totum sit tibi.‘ Hoc autem erit in resurrectione mortuorum, quando et corruptibile hoc induerit incorruptionem et mortale hoc induerit immortalitatem; tunc fiet quod scriptum 10 est: Absorpta est mors in victoria. Victoria quasi ignis divinus est: cum absorbet et mortem nostram, holocaustum est. Non remanet mortale aliquid in carne, non remanet culpabile aliquid in spiritu, totum ex mortali vita consumetur, ut in aeterna vita consummetur. Erunt ergo illa holocausta; (19.) et quid erit in holocaustis? reddam tibi vota v. 14 mea, quae distinxerunt labia mea. Quae est distinctio in votis? Haec est distinctio, ut te accuses, illum laudes; te intellegas creaturam, illum creatorem; te e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 27 ergo inc. e1 ‖ 18,3 accenditur des. e1 ‖ 6 holocausta inc. e1 19,3 creatorem des. e1 27 Rom. 12,11 18,9–11 1 Cor. 15,54 27 quid] quod α | et1 om. S | transibimus P2 S ‖ 28 induxisti V1 α S | refrigerio S 18,1 refrigerium O9 | igni e1 M V1 F4 P2 O9 C Ca | optabili om. T; optabile K ‖ 2 introibunt P2 S (pc.) | in2 om. P2 O9 ‖ 2sq. incensum] accenditur S ‖ 3 cum om. O9 | incenditur α ‖ 5 adsumitur P2 O9 S (adsumetur ac.) δ (ad sl. A) ε; consumitur am lo ma | igni α | sacrificiorum S | omne] omnem omni K; omnem omne C (ac.) ‖ 6 omne] omnes V1 | holocausta] holocaustum C (pc.) Ca ε ζ | ergo] enim V1 P2 O9 β S (pc.) Bn1 am lo; autem hic ζ ‖ 7 promittat N ‖ 8 meum] me β; enim P15 δ Bn1; enim meum N am lo; in meum K; eum Rm12 | remaneant Ca S (remanet pc.) ‖ 9 resurrectio ε; resurrectionem M mortuorum] *iustorum γ P15 am ma | et om. S ζ | hoc om. S ‖ 9sq. induetur incorruptionem M O9 β K C; induere incorruptionem e1; induitur incorruptionem S; induetur incorruptione P2 Ca ma ‖ 10 induerit immortalitatem] induetur immortalitatem M β C; induitur immortalitatem S; induetur immortalitate K Ca ma | quod scriptum] sermo qui scriptus δ ζ ‖ 11 victoria1] cf. in psalm. 63,9,13 c. app.; 64,4,16; victoriam M γ δ lo ma | victoria2 om. V1 P2 O9 | divisus C (ac.) | cum est divinus tr. V1 | cum] quam P2 | observet P2; absorbuit K | et om. am ‖ 12 est] cum add. O9 β | aliquod O9 ‖ 13 aliquid culpabile tr. P2 O9 β γ P15 ε ζ ma; mortale aliquid e1 | toti e1 M V1 S | consumetur] consumemur e1 M S; consummetur C (ac.) Bn1; consumitur C (pc.) Ca P15 ‖ 13sq. ut … consummetur om. G ζ ‖ 13 aeternam vitam V1 α ‖ 14 consummetur] consumemur S; consummemur e1 M; consumetur V1 K Ca ε; consumatur F P2 O9 P15 am; ut (et ac. A ac.) a morte servemur (servetur Ca) in vita add. β Ca (mg.) S δ ε ζ lo ‖ 15 erunt om. α | illa om. P2 O9 β δ ε ζ 19,1 quid] qui e1 M V1 α P2 S | erit β am lo ma mü; erunt e1 M V1 α P2 O9 γ S P15 δ ε ζ ‖ 2 quae2] quid α 3 accuses] et add. α | te3 om. O9; tu P15 ‖ 3sq. tenebras in te S

174 | S. Augustini

tenebras, illum illuminatorem, cui dicas: Tu illuminabis lucernam meam, domine; 5 deus meus, illuminabis tenebras meas. Nam quando dixeris, o anima, quia ex te tibi

10

mi 799 cc 853

5

10

*luces, non distingues; si non distingues, non reddes vota distincta. Redde vota distincta: confitere te mutabilem, illum incommutabilem; confitere te sine illo nihil esse, ipsum autem sine te perfectum esse, te indigere illo, illum tui non indigere. Clama ad illum: Dixi domino: Deus meus es tu, quoniam bonorum meorum non eges. Iam et quod te in holocaustum adsumit deus, non ille crescit, non ille augetur, non ille ditior, non ille instructior fit; tibi est melius quidquid de te pro te facit; non ei qui facit. Haec si discernas, reddis vota deo tuo quae distinxerunt labia tua. reddam tibi vota mea, quae distinxerunt labia mea, (20.) et locutum est os meum in tribulatione mea. Quam dulcis est saepe tribulatio! quam necessaria! Quid ibi locutum est os ipsius in tribulatione sua? holocausta medullata v. 15 offeram tibi. Quid est medullata? Intus teneam caritatem tuam; non erit in superficie, in medullis meis erit quod te diligo. Nihil enim interius medullis nostris: ossa interiora sunt carne, medullae interiores sunt ipsis ossibus. Quisquis ergo in superficie colit deum, magis placere volens hominibus, aliud autem intus sentiens, non offert holocausta medullata; cuius autem medullam inspicit, ipsum totum accipit. holocausta medullata offeram tibi cum incenso et arietibus. Arietes duces ecclesiae: totum corpus Christi loquitur; hoc est quod offert deo. Incensum quid est? Oratio. cum incenso et arietibus – maxime enim arietes orant pro gregi-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 6 redde inc. e1 ‖ 8 esse2 des. e1 ‖ 12 haec inc. e1 19,4sq. Ps. 17,29 9 Ps. 15,2 4 illuminatorem] in lumine S ‖ 5 illuminabis] cf. in psalm. 17,29 (CSEL 93/1A, p. 282sq.); 66,4,26, Vulg.; illumina P2 β S (sl.) am | te om. O9 ‖ 6 luces scripsi (ita et mü); cf. in psalm. 120,5 sciens non cadere nisi eum qui sibi vult lucere; serm. 182,6 quia non tibi potes lucere; lucem V1; lucet et C (ac.); lucet cett. am lo ma | non distingues1 om. S | distingues1] distinguis O9 β | si non distingues om. α C (ac.) P15 | distingues2] distinguis V1 O9 β; distinxisti S | reddis O9 β ‖ 7 confitere1] confiteri K | mutabilem te tr. K ‖ 8 perfectum esse sl. O9 | illo] illum S | illum] autem add. S (pc.) lo ma | non indigere tui tr. S δ ‖ 9 domino] domine γ (ac. C) ζ am | deus] dominus M S | indiges P2 O9 β ε ζ lo ma ‖ 10 et om. β; eo ma | quod] qui C Ca | augetur] maior fit S ‖ 11 ille2 om. P2 O9 β | melius est tr. α ‖ 12 fecit S lo discernis β | reddis] deo add. O9; reddes e1 V1 α; reddas N ‖ 13 reddam] ergo praem. e1 20,2 meum om. K | dulces e1; suavis β ‖ 3 quid] est tibi add. β S δ ε ζ am lo | loquutus e1 | os] cor M V1 α γ S P15 | medullatam V1 ‖ 4 medullatam V1 S ‖ 5 superficiem S | diligo te tr. K am lo ma | nihil] nisi e1 ‖ 6 interiora ossa tr. P2 O9 β γ P15 ε am lo ma | ossa … sunt1] ossa sunt interiora sunt (ossa interiora pc.) F | carnem V1; carnis O9 | interiores] interiora C (ac.) S | ipsis om. β ‖ 7 volens β mü; vult cett. am lo ma | sentiens intus tr. P2 O9 β ‖ 8 medullata α mü; medullarum cett. am lo ma | medullam] medulla V1 S | conspicit δ N ζ; aspicit S | ipsum om. α; eum ζ ‖ 8sq. accepit K; inspicit e1 ‖ 9 medullatam K incensu α β K N; incensibus S | et om. Ca A | arietes] sunt add. lo; arietis K ‖ 9‒11 arietes … arietibus om. P15 ‖ 10sq. incensum … oratio] fort. transponendum ante 9 arietes (ita mü; v. p. 132) ‖ 11 est iter. S | incensu α P2 δ; incensum S; incensum offeram δ | incenso et om. β | enim om. S δ ε ζ lo | arietibus P2; arietis K ‖ 11sq. gregibus] cum incenso (incensu δ) add. S δ

in psalm. LXV,19 – 21 | 175

bus – offeram tibi boves et hircos. ‚Boves invenimus triturantes, et ipsi offeruntur deo?‘ Apostolus de adnuntiatoribus evangelii dixit intellegendum quod scriptum est: Bovi trituranti os non infrenabis. ‚Ergo 〈***〉 magni illi arietes, magni boves: quid illi qui forte conscii sunt aliquorum peccatorum, qui forte in ipso itinere lapsi et 15 sauciati per paenitentiam sanantur? numquid ipsi remanebunt et ad holocausta non pertinebunt?‘ Nec ipsi timeant, addidit et hircos: holocausta inquit medullata offeram tibi cum incenso et arietibus, offeram tibi boves cum hircis. Adiunctione ipsa salvantur hirci: per se non possunt; adiuncti bobus accipiuntur. Fecerunt enim amicos de mammona iniquitatis, ut et ipsi recipiant eos in tabernacula aeterna. 20 Ergo isti hirci non erunt ad sinistram, quia fecerunt sibi amicos de mammona iniquitatis. Qui autem hirci ad sinistram? Quibus dicetur: Esurivi, et non dedistis mihi manducare, non qui peccata sua eleemosynis redemerunt. v. 16 (21.) venite, audite et narrabo vobis, omnes qui timetis deum. Veniamus, audiamus quid est narraturus! venite, audite et narrabo. Sed qui venite et audite? omnes qui timetis deum. Si deum non timetis, non narrabo. Non est quibus

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 20,17 hircos des. e1 ‖ 18sq. adiunctione inc. e1 ‖ 19 possunt des. e1 | fecerunt inc. e1 ‖ 21 sinistram des. e1 (v. app. crit.) ‖ 22 qui inc. e1 ‖ 21,2 narraturus des. e1 3 si inc. e1 20,14 1 Cor. 9,9; cf. Deut. 25,4 16,9 22sq. Mt. 25,42

15sq. in…sauciati] cf. Lc. 10,30

19sq. fecerunt…aeterna] cf. Lc.

12 boves1 … boves2] vobis … vobis V1 | et hircos] cum hircis γ P15 am lo ma; optime et S δ ‖ 12sq. offerunt ε; offerentur F ‖ 13 deo] signum interrogationis posui; deum K; domino P15 | adnuntiatoribus evangelii] nuntiatoribus V1; adnuntiatoribus evangelistis δ; evangelistis adnuntiatoribus S | dicit P2 14 infrenabis] numquid de bobus pertinet ad deum add. β Ca S δ ε am lo ma; (cf. 1 Cor. 9,9) | ergo] lacunam haesitanter indicavi; fort. addendum e.g. salvabuntur (ita mü) | arietes] et add. S δ; arietis K | magni2] illi add. V1 α ‖ 15 illi] reliqui lo ma; reliquum S | peccatorum om. α ‖ 15sq. qui2 … sauciati] et e1 ‖ 15 lapsi] sunt add. K ma ‖ 16 patientiam α | sanentur G | numquid] et add. am lo ma 16sq. numquid … inquit om. P15 ‖ 16sq. remanebunt … pertinebunt om. e1 ‖ 16sq. remanebunt …  inquit om. P2 O9 ‖ 17 nec] ne β P15 δ ε am ma | addunt e1; addit am | hircus C (ac.) Ca S N | inquit om. β N ζ; inquam δ | medullatam V1 ‖ 18 incensu α β S δ | bobis V1 ‖ 19 possunt] accipi add. P2 O9 S (sl.) lo | adiunctis Ca S ‖ 19sq. fecerunt enim] talibus enim dictum est facite vobis S δ am lo ‖ 20 enim] sibi add. β; ergo V1 P2 O9 P26 γ P15 ε ζ | de mammona inimicos tr. P15 | et om. S δ ε ma | recipiatis O9 | eos] vos S δ am lo | aeterna tabernacula tr. α am lo ma ‖ 21 illi am lo | hirci] erunt add. S | ad sinistram S δ mü; *a sinistris cett. am lo ma (iuxta Vulg.) | quia] qui V1 ‖ 21sq. iniquitatis] ut et ipsi recipiant eos in tabernacula aeterna add. V1 ‖ 22 hirci] erunt add. S | ad sinistram] a sinistris e1 M; a sinistram C (ac.) | dicitur V1 K S δ ‖ 23 non … redemerunt exp. e1 | peccata … redemerunt] fecerunt sibi amicos de mamona iniquitatis offeram tibi boves cum hircis S 21,1 audite sl. e1 | enarrabo V1 | vobis] cf. Ψρ; om. M S lo ma (cf. LXX Vulg.) | deum] cf. ll. 3.4 c. app.; Vulg.; dominum e1 V1 α P2 O9 γ S δ ε ‖ 1sq. veniamus audiamus] videamus e1 ‖ 2 quid] quis P2 | est om. P15; tr. post narraturus am lo ma; es O9 | qui] quid O9 β Ca δ ε ζ am lo; quod P2 | et2 om. D Ca δ ε ζ lo 3 audite] et narrabo add. P26 C (pc.) Ca δ ε ζ lo; et narrabo vobis add. β | omnis V1 | deum1] cf. l. 1; dominum V1 α P2 O9 F3 C Ca S P15 δ ε am | deum2] cf. l. 1; dominum S δ ε ζ | timetis2] timeatis O9

176 | S. Augustini

narretur, ubi dei timor non est. Dei timor aperiat aures, ut sit qua intret quod narra5 turus sum. ‚Sed quid est narraturus? Ecce narrare vult, sed quid est narraturus? an cc 854

10 mi 800

15

20

forte quantum pateat terra, quantum distendatur caelum, et quot sint sidera et quae sint vices solis et lunae?‘ Ista creatura peragit ordinem suum; qui multum eam curiose quaesierunt, eius creatorem ignoraverunt. Illud audite, illud accipite, o qui timetis deum, quanta fecit animae meae, si vultis, et vestrae. quanta fecit animae meae! ad ipsum ore meo clamavi. Et hoc ipsum factum dicit animae suae: ut ad v. 17 ipsum ore suo clamaret, factum esse dicit animae suae. Ecce fratres, gentes eramus, etsi non in nobis, in parentibus nostris; et quid dicit apostolus? Scitis, quando gentes eratis, ad simulacra sine voce quomodo adscendebatis inducti. Dicat nunc ecclesia: quanta fecit animae meae! ad ipsum ore meo clamavi. Homo ad lapidem clamabam, ad ligna surda clamabam, simulacris mutis loquebar. Iam imago dei conversa est ad creatorem suum; qui dicebam ligno: Pater meus es tu, et lapidi: Tu me genuisti, modo dico: Pater noster qui es in caelis. ad ipsum ore meo clamavi: ore meo iam, non ore alieno. Quando clamabam ad lapides in vana conversatione paternae traditionis, ore alieno clamabam; quando clamavi ad dominum, quod ipse donavit, quod ipse inspiravit, ad ipsum ore meo clamavi et exaltavi sub lingua mea. Quid est clamavi ore meo et exaltavi sub lingua mea? Ipsum publice praedicavi, ipsum in secreto confessus sum. Parum est deum exaltare lingua; sed et sub lingua, quod certus loqueris, hoc tacitus cogites. ad ipsum ore meo clamavi et exaltavi sub

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 5 sum des. e1 ‖ 9 quanta1 inc. e1 ‖ 10 clamavi des. e1 ‖ 11 ecce inc. e1 ‖ 12 nostris des. e1 ‖ 13 ad inc. e1 ‖ 14sq. clamabam des. e1 ‖ 15 iam inc. e1 ‖ 22 sum des. e1 21,12sq. 1 Cor. 12,2 16 Ier. 2,27 17 Mt. 6,9 18sq. 1 Petr. 1,18 4 dei1 om. F3; tr. post timor e1 M P26 ζ | dei2] cf. l. 1; domini F4 S | aperiet α | sit] quod intret et add. S δ ε am lo ma; qua intret et add. Ca P15 | quod om. α ‖ 5 sum] venite ergo audite omnes qui timetis dominum add. e1 | sed1 … ecce om. M V1 α P2 D F3 K P15 | sed1 … vult mg. C | narraturus1] quanta fecit animae meae add. β Ca S δ ε ζ am lo ma | ecce … vult om. O9 | enarrare M α ‖ 6 pateatur Ca δ ε | terrae G | et2 om. F4 β ε ζ ‖ 7 vices] duces P2 | ea P2 O9 S (pc.) A (pc.) ‖ 8 eius] illius α | illud2] hoc S δ ε ζ | o om. S; omnes ζ | qui] quid V1 ‖ 9 deum] cf. l. 1; dominum V1 C Ca S am | vestra est V1 F4 P2 O9 β γ δ ε am lo 10 ori P2 K C (ac.) δ N | dicit factum tr. P2 O9 β ‖ 11 esse om. α; tr. post dicit F3; est esse C (ac.) | fratres om. e1; sl. P15 ‖ 12 apostolus] signum interrogationis posui ‖ 13 ad … inducti] ascendebamus ad simulacra sine voce e1 | quodammodo am | accedebatis α ‖ 14 fecit] praestitit S | ori P2 K C (ac.) δ N homo] olim lo ‖ 14sq. clamavi P2 O9 P26 ‖ 15 ad lignum surdum δ ε ζ am lo ma; lignis surdis S mutis] surdis mutis S (multis ac.) lo ma; multis am ‖ 16 tu1 om. e1 | lapide K ‖ 17 ore1] ori P2 K C (ac.) δ ε | ore2] ori K C (ac.) ‖ 18 ori K | paterna e1 V1; paternae et C (ac.) ‖ 18sq. paternae traditionis] quod parentes mei dictaverunt S ‖ 19 ori K | deum e1 M S ‖ 20 ori K C (ac.) ε | et om. K | altavi C (ac.); exultavi F P26 Ca ε ζ ‖ 21 ori δ ε | exultavi F O9 P26 Ca ε ζ | ipsum om. M ‖ 22 dominum A; deo F4 | exultare ε ζ | lingua1] in lingua P15 A | et] est V1 | ut quod α ζ lo ma ‖ 23 certus cruce not. mü; *clamans proposuit Primmer | tacitus hoc tr. α | cogitas K S | ori K δ ε | exultavi F P26 Ca ε ζ

in psalm. LXV,21 – 22 | 177

lingua mea: vide quam in secreto vult esse integer qui offert holocausta medullata! Hoc agite, fratres, hoc imitamini, ut dicatis: venite, audite quanta fecit animae meae. Omnia enim quae enarrat, ipsius gratia fiunt in anima nostra. Vide alia quae dicat: (22.) iniquitatem si conspexi in corde meo, non v. 18 exaudiat deus. Considerate modo, fratres, quam facile, quam quotidie homines erubescentes hominibus accusant iniquitates: ‚Male fecit, perdite fecit, sceleratus homo est!‘ Hoc forte propter homines *dicis: vide si non in corde tuo conspicis iniquitatem, ne forte quod reprehendis in altero facere cogites et ideo in illum clames, non quia fecit, sed quia inventus est! Redi ad te: intus esto tibi iudex. Ecce in cubiculo tuo abscondito, in ipsa vena intima cordis, ubi tu solus es et ille qui videt: illic tibi displiceat iniquitas, ut tu placeas deo. Noli illam conspicere, id est noli illam diligere; sed potius despice, id est contemne et avertere ab ea. Quidquid laetum promiserit, ut illiciat ad peccandum, quidquid triste minata fuerit, ut impellat ad malefaciendum, totum nihil est, totum transit; despici dignum est ut calcetur, non conspici ut acceptetur. ˹Suggerit enim aliquando per cogitationes vel per verba colloquentium malorum. Corrumpunt enim mores bonos colloquia mala: tu noli ea respicere. Sed parum est in vultu, parum est in lingua: in corde noli respicere, id est noli diligere, noli acceptare. Nam respectum pro dilectione poni quotidianum est: primo quia de deo dicimus: ‚Respexit me.‘ Quid est: ‚Respexit me‘? Ante enim non te videbat? Aut rursum adten-

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 22,1 iniquitatem inc. e1 ‖ 6 intus des. e1 ‖ 8 illic inc. e1 11 transit des. e1 ‖ 13‒31 suggerit … ait v. quae adnotavimus in app. crit. 22,6sq. in…abscondito] cf. Mt. 6,6 14 1 Cor. 15,33 24 mea om. C | vult in secreto tr. am lo | esse integer] se intellegere V1 | qui] in secreto add. lo | offeret δ; affert lo | holocausta] sacrificia α ‖ 25sq. anima mea K ‖ 27 videte P2 O9 β ε ζ am ma; videte et lo vide … dicat om. P15 | dicit ζ (fecit T) am 22,1 aspexi S P15 δ ε am ‖ 2 exaudiet F P2 O9 β C (pc.) Ca δ ε ζ | dominus O9 β S δ ε lo ma | considerate modo fratres om. e1 ‖ 2‒12 considerate … acceptetur iter. C (eodem fere textu) ‖ 2 modo om. P2 O9 K P15 ‖ 3 in hominibus ζ lo ma; hominum am | excusant e1 | iniquitates accusant tr. am lo ma | maleficit e1 ‖ 4 hominis K | dicis scripsi (ita et mü); dixit S; dicit cett. am lo ma | videatur S | conspicis] concupiscis P26 δ ε ζ ‖ 5 quod] non add. C (ac.) Ca | altere O9; adultero S | cogites facere tr. am lo ma; facere cogitas K; facere te cogitas O9 | illo γ S (pc.) ‖ 6 intus] ad conscientia add. e1 | esto iter. α iudex tibi tr. G | ecce om. D F3 ‖ 7 cubili O9 Ca | abscondite K | intimi δ N ζ | cordis] tui add. am lo | es et] esse V1 ‖ 8 illic] ibi S | iniquitatis A | ut tu M V1 α mü; ut cett. am lo ma | illam1] illa Ca; in illam V1 respicere S δ ε ζ am ma ‖ 8sq. id … diligere om. P2 O9 ‖ 8 est om. am ‖ 9‒12 sed … acceptetur mg. S ‖ 9 dispice e1; despicere P2 O9 γ δ ζ; dispicere ε | contemnere ζ; contere P2 O9; conterere Rm12 averte P2 O9; averte te α | quidquid] quid V1 ‖ 10 ut impellat om. δ ε ‖ 11 totum2] quia praem. e1 | ut vere exaudiat deus add. e1; transivit O9 | despice V1 (pc.) P15; despicit K ‖ 12 conspicies P15 13‒31 suggerit … ait] de hoc loco perdifficili v. p. 10; deest in M V1 α P2 O9 K P15; ansulis incluserunt ma; del. mü (v. p. 134sq.) ‖ 13 per2 om. am ‖ 14 moros δ ‖ 16 respectus β ε | per dilectionem lo 17 te non tr. am lo ma | sursum β ma

25

5

cc 855 mi 801

15

178 | S. Augustini

20

25

30

5

debat et precibus tuis commonitus est, ut in te oculos mitteret? Videbat te et ante; sed ‚Respexit me‘ dicis ‚Dilexit me‘. Et homini qui te videt, et rogas eum, dicis ut misereatur tui: ‚Respice me.‘ Videt te, et dicis: ‚Respice me.‘ Quid est ‚Respice me‘? Dilige, adtende, miserere mei. Ergo non ideo dixit: iniquitatem si adspexi in corde meo, quia omnino nulla iniquitas suggeritur cordi humano. Ibi suggeritur, non cessat suggestio, sed non fiat respectio. Si enim respicis iniquitatem, retro adspicis, et incurris in sententiam dicentis domini in evangelio: Nemo ponens manum super aratrum respexit retro et aptus est regno dei. ‚Quid ergo debeo facere?‘ Quod ait apostolus: Quae retro oblitus, in ea quae ante sunt extentus. Retro enim nostra omnia quae transierunt, iniqua sunt. Nemo ex bono venit ad Christum, omnes peccatores fuerunt: omnes peccaverunt; credendo iustificantur. Perfecta iustitia non erit nisi in illa vita; tamen ad provectum et mores boni ab ipso inspirantur, ab ipso donantur. Noli ergo tua merita computare, noli! Et si suggerit iniquitas, noli consentire. Quid enim ait?˺ iniquitatem si conspexi in corde meo, non exaudiat dominus. (23.) propterea exaudivit me deus – quia iniquitatem non conspexi in corde v. 19 meo – et intendit voci orationis meae. (24.) benedictus deus meus, qui v. 20 non amovit deprecationem meam et misericordiam suam a me. Tenet sensum ab eo loco ubi ait: venite, audite, et narrabo vobis, omnes qui timetis deum, quanta fecit animae meae; et dixit quae audistis et ad finem ita conclusit: benedictus deus meus, qui non amovit deprecationem meam et misericordiam suam a me. Sic enim pervenit ad resurrectionem iste qui loquitur, ubi iam et nos spe sumus, immo et nos sumus, 〈si〉 et nostra vox ista est. Quamdiu ergo hic sumus, hoc

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 23,1 propterea inc. e1 ‖ 24,2 me des. e1 ‖ 6 sic inc. e1 | loquitur des. e1 ‖ 7 quamdiu inc. e1 24sq. Lc. 9,62 26 Phil. 3,13 20 me3 om. am ‖ 21 adspexi] *conspexi β ‖ 22 suggeritur2 β S ma mü; suggerit C Ca δ ε ζ am lo cesset C Ca δ am ‖ 23 non fiat N ζ ma mü; fiet cett. am lo | conrespicis am ‖ 24 in1 om. am lo ma domini dicentis tr. am lo ‖ 25 respiciens S Rm12; et respiciens am lo ma (cf. Vulg.) | et β S ζ mü; om. C Ca δ ε am lo ma | regnum S ‖ 26 extentus] cf. e.g. in psalm. 69,8,20; 9,21; extensus β ‖ 27 venit ex bono tr. δ ‖ 28 omnes om. S | peccaverunt] ut add. am; sed add. lo | credo C Ca S δ ε | iustificentur C Ca δ ε am ‖ 29 profectum am lo | bonos C Ca S δ ε lo ‖ 30 noli2 om. β | si om. lo | suggerat S 31 aspexi F4 P26 S P15 δ ε ζ (iuxta Vulg.) | exaudiet P2 O9 β Ca (pc.) S δ ε ζ | deus M V1 α O9 γ S P15 δ ε Rm12 23,1 me om. lo | non om. ε | respexi S ‖ 2 et] cf. Ψρ; *om. e1 M V1 α (cf. LXX, Vulgatae codices quosdam) | intendet P15 | meae om. O9 24,1 dominus deus S | meus om. O9 β δ ε ‖ 2 amovet V1 C Ca S; movit Bn1; amovebit P2 O9 | orationem P15 (iuxta Vulg.) | tenete M V1 P2 O9 γ P15 ‖ 2sq. sensum] ipsum P2 O9 ‖ 3 venite] et add. V1 (sl.) S | et om. am | enarrabo V1 | vobis omnes om. M ‖ 4 dominum O9 γ S P15 am | dixi O9 N | quae] qui V1 | audi5 dominus deus S | meus om. P2 O9 β δ ε | amovet C Ca S; amovebit P2 O9 tis C P15 | concludit Ca ‖ 6 sic] si O9 P26 | spe] spes P2 O9 Bn1; ipsi lo ‖ 7 si et scripsi (ita et mü); immo et S; etenim β δ (et vox enim tr. G) ε ζ lo; et cett. am ma | vox ista nostra tr. δ ε ζ | hic] sic D F3 | hoc] hic P15

in psalm. LXV,22 – 24 | 179

rogemus deum, ut non a nobis amoveat deprecationem nostram et misericordiam suam, id est ut et perseveranter oremus et perseveranter misereatur. Multi enim languescunt in orando et in novitate suae conversionis ferventer orant, postea languide, postea frigide, postea neglegenter; quasi securi fiunt. Vigilat hostis: dormis tu! Ipse dominus praecepit in evangelio quia oportet semper orare et non deficere, et dat similitudinem de illo iniquo iudice, qui nec deum timebat nec hominem reverebatur, quem interpellabat illa vidua quotidie ut audiret eam, et cessit taedio qui non flectebatur misericordia, et ait sibi iudex nequam: Si nec deum timeo nec homines revereor, vel propter taedium, quod mihi quotidie facit haec vidua, audiam causam eius et vindicabo eam. Et ait dominus: Si iudex nequam hoc fecit, pater vester non vindicabit electos suos qui ad eum clamant die et nocte? Ita dico vobis: Faciet iudicium eorum cito. Ergo non deficiamus in oratione: ille quod concessurus est, etsi differt, non aufert. Securi de pollicitatione ipsius non deficiamus in orando; et hoc ex beneficio ipsius est. Propterea dixit: benedictus deus meus qui non amovit deprecationem meam et misericordiam suam a me. Cum videris non a te amotam deprecationem tuam, securus esto quia non est a te amota misericordia ipsius.

e1 (excerpta) M V1 α: F F4 P2 (lacunosus) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc mü 9 misereatur des. e1 ‖ 19 ergo inc. e1 | aufert des. e1 ‖ 21 propterea inc. e1 ‖ 23 ipsius des. e1 24,12–18 quia…cito] cf. Lc. 18,1–8 8 rogamus α | dominum K Ca ‖ 9 et1 om. O9 F3 P26 Ca A (ac.) N lo ma; tr. post est V1 | perseveranter1] perseverantur O9 K | perseveranter2] nostri add. α ‖ 10 conversationis V1; orationis S | ferventur O9; ferventes α; fortiter S ‖ 11 postea2] post M | neglegentes α | fiant V1 P2 O9 β S; sunt Ca ζ | dormis tu] dormisti M V1 S ‖ 12 deus α | praecipit M V1 S δ ζ ‖ 13 iniquo] nescio quo S | homini S; homine V1 verebatur ε ‖ 14 interpellat V1 S; interpellabatur O9 ‖ 15 misericordia obsequio S; misericordiae obsequio δ | homine S; hominem α P2 ‖ 16 quotidie mihi facit tr. P2 O9 β; mihi facit quotidie tr. α δ viduam V1 ‖ 17 nequam] iniquus α (cf. Vulg. iudex iniquitatis) | hoc nequam tr. am | facit V1 | vindicabat F3 G; vindicavit F4 K; iudicabit F P15; iudicavit C (ac.) ‖ 18 qui ad eum] quia deum V1 K | et] ac α P26 δ ζ am lo ma mü (iuxta Vulg.) ‖ 19 cessurus C (ac.); cum cessurus K; concessum P15 | etsi] et V1 α; et sibi P15 | differet α; defert γ (ac. C) P15 | auferet α ‖ 20 ipsius1] eius α T; ipsius et S δ | in om. δ am lo ma ‖ 21 dominus deus S | meus om. P2 O9 β δ ε ζ | amovet K Ca (pc.) S ‖ 22 me] quia ut perseveranter ores ab ipso est add. e1 | cum] ergo add. e1 | amota V1 ‖ 23 a te om. O9 | amotam P15; mota e1 F eius lo ma

cc 856 10

15

20

IN PSALMUM LXVI Enarratio in Psalmum 66 forms part of a series of sermons preached in Carthage. In 1,1–3, Augustine refers back to two preceding sermons, which may plausibly be identified with Enarrationes in Psalmos 103 and 102. The series comprises several other Psalm sermons (in psalm. 147,80; possibly 57 and/or 65), as well as one or more of the sermons discovered and edited by François Dolbeau in 1990 (s. Dolbeau 5; for other possible sermons see AL 2,828 with notes). The Gospel reading may have included Lc. 7,37sq. (8,10–15), in which case it probably extended until the end of the episode (Lc. 7,50). The passage is not discussed in Margoni-Kögler, Die Perikopen, 518sq. There are no references to Epistle readings. On the liturgical implications of 66,3,53sq. see Margoni-Kögler, Die Perikopen, 384 with n. 950; 386sq. with n. 956. AL 2,828; Zarb, Chronologia, 137–148 (cf. 175sq.); Rondet, Essais (1970), 191sq.; Essais (1974), 174–177; La Bonnardière, Les Enarrationes … prêchées en 409; Dolbeau, Vingt-six sermons 6.274sq.325.426–433; Müller, Zur literarischen Einheit, 293–306; Jackson, ‘Formica Dei’.

Reconstruction of Augustine’s Psalm Text: Augustine does not quote 1, which may already have been omitted from his Psalm text. Since the Psalterium Veronense is missing a page here, we can only rely on the testimony of the 9th-century replacement page, in which the verse was originally omitted and supplemented by a later hand. 2 has several interesting anomalies. Starting from 4,5, Augustine switches from the third person, illuminet vultum suum, to the second person, illumina vultum tuum. This version has been conjecturally restored in 4,8 (see the apparatus criticus). In 4,20, Augustine returns to the original third-person version (on the problem, see Müller, Zur literarischen Einheit, 301sq.). Augustine omits the final words of the verse, et miseratur nostri, which have been supplemented here according to the supplemented page in the Veronensis (Ψα2) and the Vulgate. The words are missing in one other old Psalter, which may be a spontaneous parallel. In 3, Augustine uses both cognoscamus and agnoscamus; the latter is not attested by any old Psalm manuscript and may be a spontaneous variant.

182 | S. Augustini

1 2 Deus misereatur nostri et benedicat nos, illuminet vultum suum super nos , illumina tuum 3 ut cognoscamus in terra viam tuam, agnoscamus in omnibus gentibus salutare tuum. 4 Confiteantur tibi populi deus, confiteantur tibi populi omnes. 5 Laetentur et exsultent gentes quoniam iudicas populos in aequitate et gentes in terra dirigis. 6 Confiteantur tibi populi deus, confiteantur tibi populi omnes. 7 Terra dedit fructum suum, benedicat nos deus, deus noster. 8 Benedicat nos deus et metuant eum omnes fines terrae. 1 in1 … cantici om. Ψα2 (ac.): an defuit in Augustini exemplari? ‖ 2 illuminet … suum 2,1; 4,22.29; illumina … tuum 4,5.8 (per coniecturam; v. quae adnotavimus ad locum). 9,13sq. | et2 … nostri2 om. Psalterium Mozarabicum (codex Cavensis) ‖ 3 cognoscamus 5,1.2.12.14; agnoscamus 5,3.5.6 (v. quae adnotavimus ad locum) ‖ 5 dirigis Ψα2; v. quae adnotavimus ad locum

(1.) Meminit Caritas vestra in duobus psalmis qui iam tractati sunt exhortatos nos fuisse animam nostram ut benediceret dominum et pio cantu dixisse: Benedic anima mea dominum. Si ergo hortati sumus in illis psalmis animam nostram ut benediceret v. 2 dominum, in hoc psalmo recte dicitur: deus misereatur nostri et benedicat nos. Benedicat anima nostra dominum, et deus benedicat nos. Cum benedicit nos dominus nos crescimus, et cum benedicimus dominum nos crescimus: utrumque nobis prodest. Non augetur ille benedictione nostra nec minuitur maledictione nostra: qui maledicit domino ipse minuitur, qui benedicit dominum ipse augetur. Prior est in nobis benedictio domini, et consequens ut et nos benedicamus dominum. Illa pluvia, iste fructus est. Ergo tamquam reddituri fructus agricolae deo compluenti nos et colenti cantemus ista devotione non sterili, non inani voce, sed veraci corde. Apertissime enim deus pater dictus est agricola. Apostolus dicit: Dei agricultura, dei aedificatio estis. In rebus huius mundi visibilibus vitis non est aedificium, et aedificium non est vinea: nos autem vinea dei sumus quia colit nos ad fructum, aedificium dei sumus quia qui colit nos habitat in nobis. Et quid ait idem apostolus? Ego plantavi, Apollo rigavit, sed deus incrementum dedit. Ergo neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. Ille ergo incrementum dat: numquid forte isti sunt agricolae? Agricola enim dicitur qui plantat, qui rigat; dixit autem apostolus:

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G 5 nos1 des. e1 s3 | cum inc. e1 s3 ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,4 deus inc. e1 s3 ‖ 8 augetur des. s3 ‖ 10 est des. e1 1,1 qui iam tractati sunt] cf. in psalm. 102,1; 103,1,2 2sq. Ps. 102,1; 103,1 12 deus…agricola] cf. Io. 15,1 12sq. 1 Cor. 3,9 14 nos1 …sumus] cf. Is. 5,7 15–17 1 Cor. 3,6sq. 1,1 meminit Caritas vestra] memini α | in om. α | exhortatus V1; exhortati P2 ‖ 2 animum O9 ‖ 3 dominum] cf. Ψα; domino S P15 δ (iuxta Vulg.) ‖ 4 dominum] deum V1 | nostri] nobis s3 (iuxta Vulg.) 5 nos1] nobis Ca δ Bn1 (iuxta Vulg.); fratres dilectissimi add. s3 | benedicat1] benedic C Ca | deus] dominus proposueram, v. Müller, SEAug 68, 297 n. 12 | nos3 om. O9 ‖ 6 dominus] deus ζ lo ma | et om. e1 K | et … crescimus2 mg. F | benedicimus] nos add. V1 α ma | nos benedicimus dominum tr. lo ‖ 7 nobis] vobis A (ac.) | ille] deus s3 | minuetur γ (ac. C) S ‖ 8 domino] dominum e1 ζ; deum s3 | minuetur V1 K δ ε am | benedicet ε | dominum] cf. ll. 3.4‒6; domino M α S P15 δ; deum V1 s3 ‖ 9 consequens] est add. α am ma | et nos om. F ‖ 10 ergo] et add. C (ac.) ‖ 10sq. ergo … ista distinxi; ergo redditur …  deo, compluenti … colenti. Cantemus cc ‖ 10 tamquam reddituri α; cf. Müller, SEAug 68, 298 n. 14; tamquam redditur M V1 P2 γ S P15 δ ε ζ am; redditur tamquam O9 β lo ma | domino P15 | complenti C Ca; compluent in V1 ‖ 10sq. compluente … colente ζ ‖ 11 cantemus] e ir. V1; cantatemus M | istam devotionem α; ista cum devotione P15 | sterele K | inane K C (ac.) | veraci] cf. Müller, SEAug 68, 298 n. 14; e.g. serm. 30,1 omnes … ad sanctum psalmum … devoto et veraci corde respondimus; vero P2 O9 β γ P15 ε ζ am lo ma ‖ 12 dictum V1 | dei1] deus M | agricultura] estis add. S (pc.) P15 am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 13 mundi] modi P2 S; modo V1 | et om. P2 ‖ 14 dei1] domini P2 O9 β γ δ ε ζ am lo ma | nos2 om. O9 | ad] et O9 | dei2 sl. O9 ‖ 15 qui om. C (ac.) δ Bn1 ζ am | colit] fecit exspectes | nobis] nos G | item α; id est O9 ‖ 16 dominus P2 | dedit incrementum tr. P2 O9 β | dedit] dat K | neque1 om. D | aliquid est tr. α ‖ 17 ergo] qui add. V1 ‖ 18 plantat] et add. lo | apostolus] Paulus Ca; idem apostolus β

cc 856 mi 933

5 mi 934

10 cc 857

15

184 | S. Augustini

Ego plantavi, Apollo rigavit. Quaerimus unde ipsi hoc fecerint. Respondet apostolus: Non ego autem; sed gratia dei mecum. Ergo quocumque te verteris, sive per angelos deum invenies agricolam tuum, sive per prophetas ille est agricola tuus, sive per apostolos eundem ipsum agnosce agricolam tuum. Quid ergo nos? Fortasse operarii sumus agricolae illius, et hoc ipsum ab hoc ipso impertitis viribus et ab ipso donata gratia. Ipse ergo et colit et incrementum dat. Agricola autem homo vineam colit hac25 tenus, ut aret putet adhibeat cetera quae pertinent ad agricolarum diligentiam: pluere vineae suae non potest. Quodsi forte irrigare potest, de cuius potest? Ipse quidem ducit rivum, sed deus implet fontem. Postremo in vinea sua incrementum dare sarmentis non potest, formare fructus non potest, modificare semina non potest, tempora gignendi temperare non potest. Deus autem qui omnia potest agricola 30 noster est: securi simus! Forte ait aliquis: ‚Tu dicis agricolam nostrum esse deum; immo ego apostolos agricolas dico qui dixerunt: Ego plantavi, Apollo rigavit.‘ Si ego dico nemo credat, si Christus dicit: vae qui non credit! Quid ergo ait dominus Christus? Ego sum vitis, vos sarmenta, pater meus agricola. Sitiat ergo terra et edat voces sitis suae, quoniam scriptum est: Anima mea sicut mi 935 terra sine aqua tibi. Dicat ergo terra nostra – nos ipsi – pluviam dei desiderans: deus misereatur nostri et benedicat nos, (2.) illuminet vultum suum super nos. Quaesiturus eras fortasse: ‚Quid est benedicat nos?‘ Multis modis se volunt homines benedici a deo: alius benedici se vult ut habeat plenam domum necessariis rebus huic vitae, alius benedici se cupit ut obtineat salutem corporis sine labe, alius 20

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 34 sitiat inc. e1 | suae des. e1 ‖ 35 dicat inc. e1 | deus inc. s3 ‖ 2,1 nos des. e1 s3 20 1 Cor. 15,10 33 Io. 15,5.1 34sq. Ps. 142,6 19 ipsi hoc fecerunt P15; ipse hoc fecerit γ am lo ma; ipse iam fecerit V1 P2 O9 δ ε ζ; ipse iam fecerint S; iam ipse fecerit β | respondit V1 (pc.) P2 O9 β γ (ac. C) S (pc.) P15 δ ε am ‖ 20 te om. O9 Ca; tu δ ε 21 inveniens S; invenias N | ille] *ipse V1 P2 O9 β γ ε ζ am lo ma ‖ 22 apostolus K C (ac.) N | eundem om. am | cognosce O9 β ‖ 23 illius] ipsius ζ | hoc2 om. am ma; del. N | impartitis Ca S δ ma; imperitis M 24 et1 om. ε ζ | autem] enim P2 O9 β | veniam C (ac.) ‖ 25 arat G (ac.); aret et β | potet α Ca P15 ε; potest δ | adhibent P2 | agricolaris P2 | diligentia K ‖ 26 quodsi] quodam K | de cuius] cf. e.g. in psalm. 95,14 de cuius das, nisi de illius? | de cuius potest om. K ‖ 26sq. ducit quidem tr. am lo ‖ 27 dicit δ | in rivum K P15 am ma; in riguum P2 O9 β C (pc.) Ca δ ε ζ; irriguum lo | postremum P2 | vineam suam V1 28 sarmenti V1 N; servientis am | semen P2 | potes V1 ‖ 29 temperare] temperari P2; temptare D | qui] quo O9 ‖ 30 simus α; *sumus cett. ma | nostram P2 δ ‖ 31 ego1] ergo O9 β | apostolus C (ac.) S | apostolum agricolam … dixit α | inrigavit C | ego3] ergo δ ε ‖ 32 dico] esse add. lo | nemo] nunc P15 credat] dicat Ca ‖ 32sq. ait ergo dominus Christus tr. M S P15 δ; ergo dominus Christus ait tr. am lo ma ‖ 33 sacramenta am ‖ 34 sitiet P15 δ; satiet e1 M S | terram e1 (pc.) S P15; mea add. α | voce e1; vocis K ‖ 35 terra2 sl. S | dei om. δ ‖ 36 nostri] cf. l. 4; nostris V1; nobis s3 | nos] cf. l. 5; nobis Ca A 2,1 illuminat C (ac.) Ca ‖ 2 volunt se tr. α ‖ 2sq. hominis V1 ‖ 3 vult] volunt P2 | plenum P2 | domum plenam tr. G ‖ 4 huic] huius β Ca (pc.) | cupit] vult M P2 S δ ζ | obtineat] habeat δ | alios K

in psalm. LXVI,1 – 2 | 185

benedici se vult – si forte aegrotat – ut reparet sanitatem, alius desiderans filios et forte contristatus quod non nascantur benedici se vult ut habeat posteritatem – et quis enumeret diversa vota hominum se a domino deo benedici cupientium? Quis autem nostrum dicturus est non esse illam dei benedictionem, si vel agricultura ei fructum ferat vel domus cuiusque abundet copia rerum temporalium vel ipsa corporis salus aut teneatur ne amittatur aut amissa reparetur? Fecunditas etiam feminarum et casta vota filios desiderantium ad quem pertinent nisi ad dominum deum? Qui enim creavit quando non erat, ipse prolis successu facit permanere quod condidit. Facit haec deus, donat haec deus. Parum est nobis dicere ‚facit haec deus, donat haec deus‘, sed ‚solus facit, solus donat‘. Quid si enim facit haec deus, sed facit haec et aliquis non deus? Facit haec et solus facit, et sine causa ista petuntur vel ab hominibus vel a daemonibus. Et quaeque bona accipiunt inimici dei ab illo accipiunt; et cum ab aliis petunt, cum accipiunt nescientes ab illo accipiunt. Quomodo cum puniuntur et putant se ab aliis puniri, nescientes ab illo puniuntur, sic et cum vegetantur implentur salvantur liberantur, etsi hoc nescientes vel hominibus vel daemonibus vel angelis tribuunt, non habent nisi ab illo penes quem potestas est omnium. Ad hoc dixerimus haec, fratres, ut quisquis etiam ista terrena forte vel propter supplementa necessitatis vel propter aliquam infirmitatem desiderat, non nisi ab illo desideret qui est fons omnium bonorum et creator et recreator universorum.

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε:

2,23 fons…bonorum] cf. Cic. ac. pr. 2,140; Lact. inst. 5,3,25 5 benedicis K | aegrotet K | reparet] recipiat ζ | alios M ‖ 6 contristatur V1 α P2 O9 ζ | quid O9 | non om. M F4 | *nascuntur α ‖ 7 enumerat V1 | diversa sl. S | diversa vita C; diversam vitam K Ca; diversas vitas P2 O9 | domino om. β | cupiendum S ‖ 8 essent K | sive S Bn1 | sibi lucri culturam K | ei] et V1 9 cupia P2 C (ac.); cupiam K ‖ 9sq. corporalis O9 β ‖ 10 aut1] ut add. sl. S | teneantur S (ac.); tenetur Bn1 | ne] aut ne V1 α O9 S (aut sl.) | missa V1 | etiam] enim P15 ζ ‖ 11 filius K | pertinet P2 O9 P26 | ad2] a K ‖ 12 creavit] omnia add. ζ lo | erant ζ lo | ipse] per add. α | successus α δ ε am; successum V1 (suscensum ac.) ‖ 13sq. parum … deus1 om. P2 O9 ‖ 13 nobis] de casu cf. e.g. in psalm. 68,1,9,9 parum sit tibi sine causa odio haberi; *nos M α K C (ac.) ‖ 14 solus1] haec add. S P15 δ | si om. δ am; sit K enim] haec add. P15 | sed2 om. F ζ; et S (pc.); si am ‖ 15 et1 sl. A; exp. S | haec] deus add. S (pc.) lo | et3 om. P15 | ista om. S P15; tr. post petuntur P2 O9 β ‖ 16 quaeque] i.e. quaequae; quaecumque ζ 16sq. et2 … accipiunt2 om. δ ε ‖ 17 aliis] illis P2 (ac.) F3 | cum2] quod D; tunc cum α; et am lo | ab2 …  accipiunt2 om. am | cum3 om. O9 ‖ 18 putantes S P15 | aliis] alius K; illis P2 O9 | ab2] ad K | et2 om. α cum] eum V1 ‖ 19 implentur om. V1 P2 O9; se add. C (ac.) Ca δ ε | huc Bn1; haec P2 O9 β S (pc.) | ab hominibus α ‖ 20 penes] pones K C (ac.); pene P15 (pc.) | quam O9 ‖ 21 diximus K (pc.) | quisquae am | ista sl. O9 | forte terrena tr. P2 O9 β | fore V1 ‖ 21sq. supplendam necessitatem α ‖ 22 necessitates C (ac.) | vel om. O9 | aliquam sl. O9 | desideret Ca; desiderant V1 P2 O9 ‖ 22sq. desideret] desiderent V1 P2 O9 ‖ 23 bonorum omnium tr. P15 | et recreator om. V1 F β δ ε ζ

5 cc 858

10

15

20

186 | S. Augustini

mi 936 5

10

15 cc 859

20

(3.) Sed alia sunt dona quae dat deus et inimicis suis, alia quae non servat nisi amicis suis. Quae sunt dona quae dat inimicis suis? Ea quae numeravi. Non enim soli boni plenas habent domos rebus necessariis, aut soli boni vel salvi sunt vel ab aegritudine convalescunt, aut soli boni filios habent, soli boni pecuniam, soli boni cetera apta huic vitae temporali atque transeunti: habent haec et mali. Et aliquando desunt bonis, sed desunt et malis; et plerumque illis magis quam illis, aliquando illis quam istis potius abundant. Permixta ista temporalia deus voluit, quia si solis bonis ea daret, putarent mali propter haec colendum deum; rursus si ea solis malis daret, timerent boni infirmi converti, ne ista illis forte deessent. Est enim adhuc anima infirma minus capax regni dei: nutrire illam debet deus agricola noster. Nam et quae arbor iam tempestates robore sustinet, cum de terra nasceretur, herba erat. Novit ergo ille agricola non solum robustas arbores putare atque purgare, sed etiam teneras in recenti ortu saepire. Propterea, dilectissimi, ut dicere coeperam, si solis bonis darentur ista, omnes propter haec accipienda vellent converti ad deum; rursus si solis malis darentur, timerent infirmi ne cum converterentur amitterent quod soli mali haberent. Permixte data sunt et bonis et malis. Rursus si solis bonis auferrentur, idem ille timor esset infirmorum, ne converterentur ad deum; rursus si solis malis auferrentur, ipsa sola putaretur poena qua mali plectuntur. Quod ergo dat ea bonis, consolatur itinerantes, quod dat ea et malis, admonet bonos ut alia desiderent quae non habent cum malis communia. Rursus bonis aufert ea quando vult, ut interrogent se de viribus suis et inveniant se, qui forte latebant se, utrum iam possint dicere:

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε:

3,1 deus et sl. G | et om. P15 | suis] et add. β S P15; ras. 2 litt. G | servet C (ac.) Ca ‖ 2 dat] deus add. am | suis2 om. V1 O9; lnp. P2 | enumeravi P15 ‖ 3 domus α K | salvi] facti add. β δ ε ζ am lo | ab om. K; de am ‖ 3sq. aegritudinibus ζ ‖ 4 filius K | cetera] bona add. D ‖ 5 vitam V1 | temporalia K C (ac.) G (uv.) N | transeuntia V1 | transeunti … et2 distinxi; transeunti. Habent …, et cc ‖ 6 sed] et add. O9 β δ ε ζ | et1 sl. G | illis1] istis ma ‖ 6sq. potius quam istis tr. F P2 O9 β ‖ 7 abundare C (pc.) | ista temporalia esse deus α; esse ista temporalia deus ζ am; ista temporalia deus esse lo ma | quia] qui add. V1 | quia si] quasi S | bonis solis tr. am lo ma ‖ 8 mali] et praem. V1 (malis ac.) P2 O9 β γ δ ε ζ am lo ma | deum om. ε; tr. ante colendum ζ ‖ 9 enim] et add. V1 ‖ 10sq. nam … arbor] namque et arbor P2 O9; namque et arbor quae β; *nam et arbor quae am lo ‖ 11 tempestatis Ca | robores Ca N 12 ille sl. Bn1; illa K | ille … arbores om. P2 O9 | robustas] arbustas δ | potare M (pc.) α P15 δ ε 12sq. tenebras C (ac.) ‖ 13 recente K | ortus K; hortus O9 | dicerem V1 ‖ 14 omnis … vellet α | velle S | apud deum S; a deo K ‖ 15 cum converterentur ne tr. ζ; nec converterentur K; ne converterentur ut C Ca | cum] si am ‖ 16 permixta K δ am | data sl. O9; datae F ε | sunt data tr. G | auferentur M P2 γ (ac. C) δ ε; aufererentur α; auferrerentur O9 (pc.) ‖ 17 illi K | ne] nec P2 O9 β K P15 δ N 18 auferentur V1 P2 γ (ac. C) δ ε; aufererentur α | putarentur S (ac.) | poena putaretur tr. am lo ma 19 consolator V1; consolatum K | iterantes α P15 | bonos] bonus K plectentur V1 Ca P15 (ac.) ‖ 20 habentur am | bonus K (ac.) | auferet α; aut fert V1 ‖ 21 veribus V1 (ac.) | suis viribus tr. am lo ma latebat V1 (ac.) | se3] si K | possent V1 P2 P26 δ ε; possunt O9

in psalm. LXVI,3 | 187

Dominus dedit, dominus abstulit, sicut domino placuit ita factum est, sit nomen domini benedictum. Benedixit enim et illa anima dominum et reddidit fructus compluta sagina benedictionis. Dominus dedit dominus abstulit: subtraxit data, sed non subtraxit datorem. Anima benedicta †omnis simplex, non haerens rebus terrenis nec visco implicatis pennis iacens, sed exserto nitore virtutum in geminis alis geminae dilectionis exsultat in auras liberas et videt sibi subtractum esse quod calcabat, non ubi incumbebat, et dicit secura: Dominus dedit dominus abstulit, sicut domino placuit ita factum est, sit nomen domini benedictum. Dedit et abstulit, manet qui dedit et abstulit: sit eius nomen benedictum. Ad hoc ergo ista auferuntur bonis. Sed ne quis forte infirmus diceret: ‚Quando ego esse possum tantae virtutis quantae sanctus Iob?‘ Robur miraris arboris quia modo nata es: haec magna quam miraris, sub cuius ramis et umbra refrigeras, virga fuit. Sed times ne tibi auferantur haec, cum talis fueris? Adtende quia auferuntur et malis. Quid te ergo differs a conversione? Quod bonus times amittere, forte malus amissurus es. Si bonus ea perdideris, adest consolator qui abstulit: arca exinanita est auro, cor plenum est fide; foris pauper es, sed intus dives es; divitias tecum portas quas non amitteres, etiamsi de naufragio nudus exires. Quod ergo forte perditurus es malus, cur non bonum te invenit damnum, quandoquidem vides et malos pati damnum? Sed maiore illi damno feriuntur: inanis est domus, inanior est conscientia. Quisquis malus ista perdiderit, non habet foris quod teneat, non habet intus ubi

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε:

3,22sq. Iob 1,21 23 dominum] domino K S P15 δ | fructum α; fructos C (ac.); fluctus P2 ‖ 24 benedictione P2 | abstulit] sicut domino placuit ita factum est add. α ‖ 25 omnis desperatum, cf. Müller, SEAug 68, 299 n. 16; omnes V1 (ac.); anima add. Rm12; fortasse legendum anima | simplex] homo add. sl. O9 | terrenis rebus tr. am lo ‖ 26 coimplicatis F4; complicatis F P15 | pinnis V1 P2; pannis O9 | exterto S; extento P15; exserunt exserto O9 | exserto nitore] excognitore P2 | alis] aliis M S G ‖ 27 exsultans β; exaltat se ζ | aures δ | libera F ζ | et om. β; sed α | vidit G ‖ 28 ubi] ibi G am ‖ 29 sit] ergo add. F3 | sit … benedictum om. α | manet] nam et O9 ‖ 29sq. manet … abstulit om. ε ‖ 30 abstulit] cf. Müller, SEAug 68, 299 n. 16; quod dedit add. α β γ ε ζ am lo ma | sit] ergo add. V1 P2 O9 β δ ε am lo | eius om. am; tr. post nomen P2 O9 β lo ‖ 31 auferentur V1 | ne om. α | quis] qui O9 ‖ 32 ego] ergo P2 O9 β S (pc.) G; om. am | possem am | quantae] sicut am lo | arboris] arbor M P15 | quia] quae ζ lo ‖ 33 natus β | nata es] sc. nata es arbor; fortasse addendum vel 〈arbor〉 vel 〈virga〉 vel sim. | es] est V1 Ca (pc.) δ Bn1 ζ am lo | quam] modo add. ζ lo | ramis et om. ζ | refrigeras] cf. Gen. 18,4 (quaest. hept. 1,34) refrigerate sub arbore; refrigeres α (ac. F4); refrigeraris P2 O9 β ζ ma ‖ 34 timens ε | ne] unde K | haec] haecta (!) K; ista P26; tu add. am auferantur ζ | et] a add. P26 δ N ‖ 35 defers K C (ac.) | bonos C (ac.) | bonis … malis S ‖ 35sq. amissurus malus tr. K am lo ‖ 36 perdideris] amiseris ζ | exinata δ ‖ 37 pauper es] pauperis V1 K | divis K ‖ 38 amittes K (pc.) | quod] quia β; quid N ‖ 38sq. quod … damnum inconcinne dictum; intellege: cum ergo damnum passurus sis malus, cur non eqs. ‖ 38 forte om. P15 ‖ 39 et om. δ; tr. ante vides ζ ‖ 40 illo V1 P2 O9 K C δ ε | inanes P2 O9 | est2 om. M P2 O9 S P15 am | conscientia est tr. lo ma 41 quisquis] quis K | malis O9; malos K | foras P2 S (pc.) N

25

30 mi 937

35

40

188 | S. Augustini

45

cc 860 50

55

mi 938

requiescat. Fugit hic ubi damnum passus est, ubi se ad oculos hominum de divitiarum ostentatione iactabat. Iam se in oculis hominum iactare non potest; ad se intro non redit, quia nihil habet. Non est imitatus formicam: non sibi collegit grana, cum aestas esset. Quid dixi ‚cum aestas esset‘? Cum esset vitae tranquillitas, cum esset erga illum saeculi huius prosperitas, quando ei vacabat, quando felix vocabatur ab omnibus, aestas ipsius erat. Imitaretur formicam, audiret verbum dei, colligeret grana, intus reconderet! Venerat temptatio tribulationis, supervenerat hiems – tempestas timoris, frigus tristitiae, sive damnum esset sive aliquod salutis periculum sive aliqua orbitas suorum sive aliqua exhonoratio et humiliatio, hiems erat: redit formica ad id quod aestate collegit et intus in secreto suo, ubi nemo videt, aestivis laboribus recreatur. Quando sibi ista colligebat aestate videbant omnes, cum his pascitur hieme nullus videt. Quid est hoc? Vide formicam dei: surgit quotidie, currit ad ecclesiam dei, orat, audit lectionem, hymnum cantat. Ruminat quod audivit, apud se cogitat: recondit intus grana collecta de area. Haec ipsa quae modo dicuntur qui prudenter audiunt, hoc agunt, et ab omnibus videntur procedere ad ecclesiam, redire de ecclesia, audire sermonem, audire lectorem, invenire librum, aperire et legere. Omnia ista videntur cum fiunt: formica illa est conterens iter, portans et recondens in conspectu cernentium. Venit hiems aliquando – cui enim non venit? –, accidit damnum, accidit orbitas: ceteri miserantur forte ut miserum, qui non norunt quid intus

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 3,47 imitaretur inc. s3 ‖ 48 reconderet des. s3 | supervenerat inc. s3 ‖ 49 periculum des. s3 ‖ 50 redit inc. s3 ‖ 57 legere des. s3 44sq. non2 …esset1] cf. Prov. 6,6–8; Phaedr. 4,24,16sq.; Jackson, „Formica dei“, 153–168 (vide et ll. 50–52) 50–52 redit…recreatur] cf. Phaedr. 4,24,19; vide quae adnotavimus ad ll. 44sq. 55 recondit intus] cf. Verg. Aen. 4,402sq. formicae farris acervum / cum populant hiemis memores tectoque reponunt 58 conterens iter] cf. Verg. georg. 1,380 angustum formica terens iter 42 requiescit C (ac.) | hic β lo ma; haec cett. am; fort. legendum hinc | est] es O9 | ab oculos V1; ab oculis P2 O9 γ δ Bn1 ζ lo; in oculis β N ‖ 43 ostensione G; ostentationum K ‖ 44 non1 om. P2 O9 | formica K | colligit Ca δ ‖ 45 esset aestas tr. δ ζ | dixit M K S P15 am | cum esset1 om. K C (ac.) | vita et K Ca δ ε am | tranquillitas] cum aestas esset cum esset vitae (vita et K) tranquillitas add. K C (ac.) ‖ 46 ergo illi α | saeculi huius erga illum tr. P2 O9 β γ (ac. C) ε am lo ma ‖ 47 hominibus F4 P15 | aestas om. S P15 formicam imitaretur tr. s3 | audiret] si praem. S (sl.) lo ma; ut praem. δ | verba K ‖ 48 intus] et praem. ζ lo ma; add. s3 lo | venerat temptatio tribulationis om. s3 | temptatio sl. O9; temptation V1 | tribulationes K | supervenerat] ut quando supervenit s3 | hiems] torporis add. ζ lo ma; et add. s3 ‖ 49 frigus tristitiae om. s3 | esset om. s3 | aliquod om. am lo ‖ 50 exhonoratio ir. S A; exhortatio M P15 | et] sive am ‖ 50sq. redit formica] rediret s3 ‖ 51 colligit s3 V1 S | videt] et add. δ ε | aestibus V1 ‖ 52 recreatus S; recreator C (ac.); recrearetur s3; recitetur K | ista colligebat sibi tr. δ | in aestate s3 | omnes videbant tr. ζ ‖ 53 hiemi K; in hieme s3 δ am | quid est hoc om. s3 | currit] surgit O9 ‖ 54 dei om. M K (ad ecclesiam currit tr.) S P15 am (ad ecclesiam currit tr.); dum Ca ‖ 55 electa s3 P2 O9 β S (pc.) | area] archa V1 | modo] a nobis add. s3 ‖ 56 agunt] audit C (ac.) | hominibus K ‖ 56sq. redire de ecclesia om. K C (ac.) ‖ 57 ecclesia] ecclesiam s3 (ac.) | *lectionem γ am ma (cf. l. 54) | et om. M S P15 ‖ 58 iter] iterum α ‖ 59 accidit] accedit M K Bn1 ‖ 60 accidit] accedit M (pc.) K C (ac.) | miserum] miserunt K

in psalm. LXVI,3 | 189

habeat formica quod comedat, et dicunt: ‚Miser ille cui hoc accidit, aut ille cui hoc accidit! quid illi credis animi esse? Quomodo confectus est!‘ Metitur ex se, compatitur ex viribus suis, et ideo fallitur, quia mensuram qua se metitur vult adferre ad eum quem non novit. Videt illum passum damnum aut humiliatum aut orbitate percussum: ‚Quid credis? iste aliquid mali fecit, ut hoc illi contingeret.‘ ‚Tale cor habeant, talem animum inimici mei!‘ Ignoras, o homo: vere tu tibi inimicus es, qui per aestatem tibi non colligis quod iste collegit. Modo intus formica comedit labores aestatis; sed eam colligentem videre poteras, manducantem videre non potes. Eia fratres, quantum dominus dedit, quantum suggerere et imbuere dignatus est infirmitatem et humilitatem nostram, quantum capimus pro modulo nostro, diximus quare det deus omnia permixte et bonis et malis, et quare auferat et bonis et malis. Dedit tibi: non extollaris; abstulit tibi: non frangaris. Times ne auferat? potest auferre et malo; melius ergo bonus quod dei est amittis, sed deum tenes. Sic ergo et ille malus; ipsum hortamur: Passurus es damnum – quis non passurus est? –, orbitatem, aliquis casus irruet, aliqua calamitas de transverso, undecumque plenus est mundus, exempla non cessant. Loquor tibi in aestate, grana quae colligas non desunt. Adtende formicam, o piger, collige cum potes: hiems colligere te non sinet, sed manducare quod collegeris. Quam multi enim tribulationem ita patiuntur ut non eis vacet nec legere aliquid nec audire aliquid nec forte admittuntur ad eos qui eos consolene1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε:

77 adtende…potes] cf. Prov. 6,6.8 61 habet α | accedit M (pc.) K ‖ 61sq. aut … accidit om. K C (ac.) am ‖ 61 ille2] illi α ‖ 62 accidit] accedit M (pc.) | illi] ille S | credes ε (pc. N) | animae F4 P2 O9 | metitur] meditor K ‖ 62sq. comparatur ζ ‖ 63 et om. P2 O9 | mensura K P15 | qua se metitur] quas emittetur K | metetur V1 | adferre] auferre F3 D C (ac.); afferri P15 ‖ 64 quem] qui G | vides S (pc.) lo ma ‖ 65 credit ζ | male F4 O9 K C (ac.) ε facit O9 | hoc sl. P2 | talem M S δ ε ‖ 65sq. tale … mei verba spectantium esse videntur; virgulis inclusi ‖ 65 habeant] aut add. P2 O9 β δ ε ζ am lo; ad add. V1; habebat P15 ‖ 66 animam M O9 β S P15 | o om. P2 O9 K C (ac.) | tu om. ζ ‖ 67 tibi om. K T; tr. post non α | quod om. O9 | colligit V1 α O9 Ca | formica om. V1 | comedet M P2 P26 ε ζ; collegit et comedit α; colligit et comedet V1 | laboris K C (ac.) P15 68 potest K C (ac.) N; poteras O9 ‖ 69 eia α; cf. Müller, SEAug 68, 300 n. 18; ita M V1 (pc.) O9 S P15; ista P2 β γ δ ε ζ am lo ma | quantum2] dominus add. α | suggere O9 D K ‖ 70 humilitati nostrae ζ 71 quare1] qua O9 (quia pc.) | omnia] ista add. P2 O9 β Ca ε ζ am lo ma; praem. δ | permixta M (ac.) O9 β γ δ ε ζ am ma; promixta P2 | et1 om. V1 α | et3 … malis2 om. α | offerat K | et4 om. M S P15 ‖ 72 dedi V1 | extollaris] et add. K | auferat] bono add. ζ lo ma ‖ 73 est sl. A | amittas C Ca; amittes V1 | tenes] times P2 F3 S (pc.) P15 (tines pc.) ‖ 74 malos K ‖ 74sq. passurus1 … aliquis distinxi; passurus es damnum – quis non passurus est orbitatem? –; aliquis cc ‖ 74 es] est V1 | est om. K; es M C Ca S P15 ‖ 75 undecumque] unde S (pc.) | est om. α ‖ 76 colligis am ‖ 77 adtende] ad add. γ δ ε ζ am lo ma | collige] aestate add. ζ lo ma; colligite C (ac.) | potest C (ac.) | collegere K C (ac.) | te om. A (ac.) ε; tr. ante colligere ζ | sinet sl. S; sinit γ A (ac.) ‖ 77sq. manducare] sinet add. O9 (sl.) ζ lo ‖ 78 colligeris M α O9 Ca (ac.) S δ ε; colligeres V1 | tribulationem om. V1 F P2 O9 | ita om. S ‖ 79 nec legere] neglegere P2 nec3] ne Ca Bn1 | amittuntur V1 α Ca; ammittantur K ζ; admittitur O9 ‖ 79sq. consulentur P2 K C (ac.); consolarentur α; consoletur V1

65

70

75

cc 861

190 | S. Augustini

80 tur! Remansit formica in caverna: videat si collegit aliquid aestate, quo se avocet

5 mi 939

10

15

hieme. (4.) Sed modo quia benedicit nos, qua re benedicit nos? Qua benedictione petit haec vox ut benedicat nos deus? Benedictione quam servat amicis suis, quam solis bonis dat, ne pro magno appetas quod et mali accipiunt: quia bonus est deus facit illa, qui solem suum facit oriri super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Quid ergo praecipue bonis? quid praecipue iustis? illumina vultum tuum super nos. Solis huius vultum illuminas super bonos et malos; vultum tuum illumina super nos. Vident istam lucem cum pecoribus et boni et mali: beati autem mundo corde, quia ipsi deum videbunt. *illumina vultum *tuum super nos: geminus intellectus est, uterque dicendus est. illumina inquit vultum tuum super nos‚ ostende nobis vultum tuum‘. Non enim aliquando illuminat vultum suum deus quasi aliquando fuerit sine lumine, sed illuminat super nos, ut quod nos latebat aperiatur nobis et quod erat, sed nobis absconditum erat, reveletur super nos, hoc est illuminetur. Aut certe ‚imaginem tuam illumina super nos‘, ut hoc dixerit: ‚illumina vultum tuum super nos: impressisti nobis vultum tuum, fecisti nos ad imaginem et similitudinem tuam, fecisti nos nummum tuum. Sed non debet imago tua in tenebris

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: 9 est2 des. e1 ‖ 10 non inc. e1 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 4,8 geminus inc. e1 ‖ 13 illumina2 inc. s3 4,4 Mt. 5,45 7sq. Mt. 5,8 14sq. fecisti…tuam] cf. Gen. 1,26 80 colligit V1 α K C (ac.); collegat P2 | aestate aliquid am lo | a voce K C (ac.) 4,1 quia] qui G | benedicit1] cf. Müller, SEAug 68, 300 n. 19; benedicet M V1 F P2 O9 D (mg.) S P15 δ ε ζ am | benedicit1 … qua2 om. α | nos1] deus add. ζ lo ma | qua re] quare edd.; quia re P2 | qua re benedicit nos om. M V1 K C (ac.) S P15 | benedicit2] benedicet P2 O9 β S δ ε ζ | qua benedictione M γ (ac. C; pc. Ca) S; quam benedictionem α β lo ma; quia benedictionem V1 P2 O9 C (pc.) Ca (ac.) P15 δ ε ζ am ‖ 1sq. qua2 …  deus distinxi; quam … vox: ut benedicat nos deus? cc ‖ 2 benedicat nos] benedicamus K | deus *om. V1 α P2 O9 β; deo δ ε | benedictione P2 O9 β K C (ac.) ζ; om. M S P15; benedictionem cett. am lo ma | servit O9 ‖ 3 ne] nec V1 | est om. lo | deus] qui add. α ζ ‖ 4 illam V1 | quia D | facit oriri] cf. in psalm. 55,16,30 (CSEL 94/1, p. 172 c. app. crit.); oriri facit tr. V1 F3 G ζ (iuxta Vulg.; cf. in psalm. 70,2,6,12) bonus K C (ac.) | et2 om. Bn1 | pluet K | iustus et iniustus C (ac.) ‖ 5 illuminat P2 O9 γ ε; illuminet β S δ ζ am lo ma (iuxta Vulg., sed cf. ll. 10. 14) | tuum] suum P2 O9 β γ S P15 δ ε ζ am lo ma (iuxta Vulg., sed cf. ll. 10. 14) ‖ 6 vultum1] suum add. O9 | illuminas lo ma; illumina M V1 (ac.) S (ac.) P15; illuminat V1 (pc.) α P2 O9 β γ δ ε ζ am | bonus K C (ac.) | tuum sl. S; suum O9 β ζ | illuminet β ζ; inluminat O9 C (ac.) 7 autem] enim P2 O9 β γ ε ζ am lo; ergo V1 | mundi V1 P2 K C ‖ 8 quoniam V1 α K P15 ζ am lo ma (iuxta Vulg.) | ipsum C | illumina scripsi (cf. l. 5); cf. Müller, SEAug 68, 301 n. 23; illuminat O9 Ca (ac.); illuminet cett. am lo ma (iuxta Vulg.) | tuum scripsi (cf. l. 5); suum codd. am lo ma (iuxta Vulg.) | gemitus K (pc.) C (ac.) ‖ 9 suum O9 F3 | ostende] inquit add. α ‖ 10 suum] tuum S ‖ 10sq. quando V1 11 illumina M V1 P2 K C S P15 δ ε ζ am ma | nos2 om. am ‖ 12 et … nobis2 om. V1 P2 O9 | nobis2 om. K; tr post absconditum C Ca ζ | revelatur α P2 ‖ 12sq. illuminatur α ‖ 13 ut] vult V1 ‖ 14 tuum1] suum am | impressistis V1 | in nobis e1 (pc.) | fecistis V1 ‖ 15 nos sl. A | debuit P15; habet s3; habeat P2; habeo O9 (ab eo pc.)

in psalm. LXVI,3 – 5 | 191

remanere. Mitte radium sapientiae tuae: expellat tenebras nostras, fulgeat in nobis imago tua, cognoscamus nos imaginem tuam.‘ Audiamus quod dictum est in canticis canticorum: Nisi cognoveris temetipsam, o pulchra inter mulieres. Dicitur enim ecclesiae: Nisi cognoveris temetipsam. Quid est hoc? Nisi cognoveris ad imaginem dei te factam. O anima ecclesiae, pretioso redempta sanguine agni immaculati, adtende quanti valeas: quid pro te datum sit cogita! Dicamus ergo et optemus: illuminet vultum suum super nos. Gestamus vultum eius: quomodo dicuntur ‚vultus‘ imperatorum, vere quidam sacer vultus est dei in imagine ipsius. Sed iniqui non cognoscunt in se imaginem dei: ut illuminetur vultus dei super illos quid debent dicere? ‚Tu illuminabis lucernam meam, domine deus meus, illuminabis tenebras meas. Sum in tenebris peccatorum, sed radio sapientiae tuae discutiantur tenebrae meae, appareat vultus tuus, et si forte apparet per me aliquantulum deformis effectus, a te reformetur quod a te formatum est.‘ v. 3 illuminet ergo vultum suum super nos, (5.) ut cognoscamus in terra viam tuam. in terra, hic in hac vita, cognoscamus viam tuam. Quid est viam tuam? Quae ducit ad te. Agnoscamus quo eamus, agnoscamus qua eamus: utrumque in tenebris non possumus. Longe es a peregrinantibus: viam nobis porrexisti per quam redeundum sit ad te. agnoscamus in terra viam tuam: quae est via ipsius? Quia hoc optavimus ut agnoscamus in terra viam tuam, quaesituri sumus eam, e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 17 tua des. s3 | tuam des. e1 ‖ 20 o inc. s3 ‖ 22 dicamus 24 sed inc. s3 ‖ 28 est des. s3 ‖ 5,1 ut inc. e1 ‖ 3 eamus1 des. e1 inc. e1 | nos des. e1 s3 ‖ 5 quae inc. e1 ‖ 6 tuam des. e1 18 Cant. 1,7 20 pretioso…immaculati] cf. 1 Petr. 1,18sq. 25sq. Ps. 17,29 16 expelle S (pc.); et expellat s3 | nostras] et add. ma | fulgeat] et praem. s3 V1 α β γ S δ ε (et fulget) ζ ma 17 cognoscamus … tuam om. V1 P2 O9 ‖ 18 temetipsum P2 C (ac.) | pulcherrima S (pc.) lo | dicit α 19 temetipsa V1 | quid] iam praem. V1 α | hoc sl. C | nisi2 … te] nisi te cognoveris … dei tr. β; nisi cognoveris te …  dei tr. N ζ | dei om. α Ca Bn1 | te sl. A ‖ 20 factum P2 | pretioso β P15, cf. Müller, SEAug 68, 302 n. 25; pretiosa cett. am lo ma | sanguinem K ‖ 21 quid] quod N | sit] est V1 ‖ 22 illumina K 23 quomodo … imperatorum obscurum; an de nummis? Nisi mavis scribere 〈sacri〉 dicuntur vultus imperatorum vel sim. Vultus inclusi virgulis | quidam] quidem δ am | vultus dei est tr. S P15 δ am; est vultus dei tr. ζ ‖ 24 in1 om. Ca S | imaginem K | iniqui] omnes praem. s3 ‖ 25 dei] domini S | quid] qui s3 V1 P2 O9 γ ‖ 26 illuminabis] cf. in psalm. 65,19,5; ir. A; illumina s3 V1 F P2 β ζ | in tenebris peccatorum sumus s3 | ratio V1 ‖ 27 tuae] deus add. s3 | discutientur P2 | meae] nostrae s3; tuae P15 si] sic K | apparet om. s3; appareat K am ‖ 27sq. aliquantulum per nos s3 ‖ 28 affectus δ ε | a te1] ut P2 ‖ 29 illumina β (cf. l. 5) | ergo om. P15; tr. post vultum K | suum sl. F; tuum β (cf. l. 5) 5,2 hic] hac am lo | hac] ista e1 | quid] quae D (pc.) P15 lo ‖ 2sq. viam tuam3] via tua D (pc.) lo 3 cognoscamus e1 (cf. l. 1; Ψα Vulg.) | agnoscamus qua eamus om. P15 Bn1 ‖ 3sq. utrumque] utraque α (enim add. F) ‖ 4 tenebris] positi add. α | peregrinante Ca; peregrinationibus V1 P2 O9 K C (ac.) 5 quam] nobis add. sl. S | cognoscamus S (cf. l. 1. 3) ‖ 5‒7 ipsius … discituri distinxi dubitanter; ipsius, quia … optavimus, ut … tuam? Quaesituri sumus eam nos, non … cc ‖ 6 hoc om. O9 | optabimus β; optabimur P2 | agnoscamus M S P15 δ; *cognoscamus cett. am lo ma (cf. ll. 1.3) | tuam om. P2 O9 D

20

25

cc 862

5

192 | S. Augustini

mi 940 non per nos discituri. Possumus eam de evangelio discere: Ego sum via dominus ait.

10

15

20

25

Christus dixit: Ego sum via – sed times ne erres? adiecit: et veritas. Quis errat in veritate? Errat qui recesserit a veritate. Veritas Christus, via Christus: ambula! Times ne moriaris antequam pervenias? Ego sum vita. Ego sum inquit via et veritas et vita. Quasi diceret: ‚Quid times? Per me ambulas, in me ambulas, in me requiesces.‘ Quid ergo ait cognoscamus in terra viam tuam nisi ‚cognoscamus in terra Christum tuum‘? Sed ipse psalmus respondeat: ne putetis ex aliis scripturis adhibendum esse testimonium quod forte hic deest, repetendo ostendit quid dixerit. ut cognoscamus in terra viam tuam, et quasi tu quaereres: ‚In qua terra quam viam?‘ in omnibus gentibus salutare tuum. ‚In qua terra?‘ quaeris. Audi: in omnibus gentibus. ‚Quam viam?‘ quaeris. Audi: salutare tuum. An forte non est Christus salutare illius? et quid est quod dixit senex ille Symeon, senex ille inquam in evangelio servatus annosus usque ad infantiam verbi? Accepit enim senex ille in manibus suis infantem verbum dei: qui et in utero esse dignatus est, in manibus senis dedignaretur? Ille in utero virginis qui in manibus senis: infirmus infans et intra viscera et in manibus senis. Ad nobis dandam firmitatem, per quem facta sunt omnia – et si omnia, et ipsa mater – venit humilis, venit infirmus, sed indutus infirmitate mutanda: quia etsi crucifixus est ex infirmitate; sed vivit ex virtute dei apostolus ait. Erat ergo in manibus senis; et quid ait senex ille? quid ait gratulans quod iam solvendus hinc esset, videns suis manibus contineri a quo et in quo salus eius continebatur?

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7 ego inc. e1 | ait des. e1 ‖ 8 sed inc. e1 ‖ 13 tuum des. e1 15 et inc. e1 ‖ 18 Symeon des. e1 5,7–10 Io. 14,6 18sq. senex1 …verbi] cf. Lc. 2,25 19sq. accepit…dei] cf. Lc. 2,28 22 per…omnia] cf. Io. 1,3 24 2 Cor. 13,4 7 non] nos M S P15; nos non γ δ ε ζ am lo ma | dicturi M S P15 | viam V1 | ait dominus tr. P15; dominus ait deus α ‖ 8 dicit δ ε am lo | et] ut K C (ac.) | errat] erat e1 V1 O9 Bn1 ‖ 9 errat] in veritate add. ζ lo 10 venias α | ego sum vita iter. V1 | vita1] via Ca A (ac.) | et1 om. ε ζ | vita2] via e1 ‖ 11 diceres V1; dicet Bn1; diceret et A (ac.) | in1] cf. l. 8; ad M S P15 δ ε (pc. N) ζ am lo | requiesces K C (ac.); requiescis cett. am lo ma ‖ 12 agnoscamus ζ | nisi om. e1 ‖ 14 esset K | quod] quid V1 | hic] non add. P15 | quid] qui O9 quid dixerit om. M | dixeris V1 ‖ 15 tuam om. O9 | quaereris e1 V1 | qua] tua P2 O9 | quam terram V1 P15 | quam] qua δ N am; in quam V1 | viam2] via am ‖ 16 omnibus1] inquit add. ζ | salutarem K 17 quereris P15 | salutarem V1 | Christus non est tr. am lo ‖ 18 ipsius α γ ε ζ am lo ma; tuum P15 | ille2 om. δ Bn1 | inquam om. lo ‖ 18sq. in evangelio inquam tr. K am ‖ 19 annos P2 | ille] illo K 20 verbi P2 | et om. P2 O9 β; exp. S | esse sl. M | senis] esse add. ζ lo; esse non add. P15; senex V1 20sq. dedignatur P15 ‖ 21 senis] ad nobis add. K (cf. l. 22) | intra viscera] intravit cera V1 ‖ 22 ad dandam nobis tr. P15 ζ am lo ma; nobis dandam P2 O9 δ Bn1; nobis dando S (pc.); nobis daturus β (est add. D) | infirmitatem A (ac.) ‖ 23 et om. O9 | indutus] intus α | infirmitatem C (ac.) ‖ 23sq. mutanda] ad firmitatem add. O9 (sl.) β ‖ 24 etsi] si P2 | est] Christus add. lo ‖ 25 quid1] qui Ca | solvendos K ‖ 26 esset hinc tr. ζ | in manibus am | contineri om. M | continebatur] continebitur A (ac.)

in psalm. LXVI,5 – 6 | 193

Iam dimittis inquit domine servum tuum in pace, quoniam viderunt oculi mei salutare tuum. Ergo benedicat nos dominus et misereatur nostri; illuminet vultum suum super nos, ut cognoscamus in terra viam tuam. In qua terra? in omnibus gentibus. Quam viam? Salutare tuum. (6.) Quid sequitur? Quia cognoscitur in terra via v. 4 dei, quia cognoscitur in omnibus gentibus salutare dei, confiteantur tibi populi deus, confiteantur tibi inquit populi omnes. Exsistit haereticus et dicit: ‚Et ego in Africa populos habeo‘, et alius ex alia parte: ‚Et ego in Galatia populos habeo‘. Tu in Africa, ille in Galatia: ego illum quaero qui ubique habet. Certe ad istam vocem exsultare ausi estis quoniam audistis: confiteantur tibi populi deus. Audite sequentem versum quia non de parte loquitur! confiteantur tibi populi omnes. Ambulate in via cum omnibus gentibus, ambulate in via cum omnibus populis, o filii pacis, filii unicae catholicae; ambulate in via. Cantate ambulantes: faciunt hoc viatores ad solamen laboris. Cantate in hac via – obsecro vos per ipsam viam –, cantate in hac via! Canticum novum cantate, nemo ibi vetera cantet! Cantate amatoria patriae vestrae. Nemo vetera: via nova, viator novus, canticum novum. Audi apostolum hortantem te ad canticum novum: Si qua igitur in Christo nova creatura, vetera transierunt, ecce facta sunt nova. Canticum novum cantate in via quam cognovistis in terra. In qua terra? In omnibus gentibus. Propterea et canticum novum non pertinet ad partem: qui in parte cantat, vetus cantat; quodlibet cantet, vetus

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 27 iam inc. e1 ‖ 28 tuum des. e1 ‖ 3 omnes des. e1 ‖ 8 ambulate1 inc. e1 ‖ 12 novum des. e1 ‖ 14 cantate inc. e1

S P15 δ: A G ε: 6,1 quid inc. e1

27sq. Lc. 2,29sq. 6,8 ambulate1 …via1] cf. Ier. 7,23 9 filii pacis] cf. Lc. 10,6 9–11 cantate…via] cf. Ps. 137,5; Verg. ecl. 9,64sq. 11 canticum…cantate2] cf. Ps. 95,1 12 via nova] cf. Hebr. 10,20 13sq. 2 Cor. 5,17 27 dimittes M F4 S; dimitte F | inquit om. α | dominus M | servum tuum domine tr. α (iuxta Vulg.) | quia F F3 am (iuxta Vulg.) ‖ 29 misereatur nostri et benedicat nos dominus tr. V1 | nos sl. P2 | deus P2 O9 β lo ‖ 30 tuam] suam P26; eius S (pc.) ‖ 30sq. quam viam in omnibus gentibus tr. α ‖ 30sq. gentibus] salutare tuum add. P15 6,1 quia] qui O9; nunc add. Ca (ir.) | cognoscatur Ca (ac.); agnoscatur O9 | in terra om. am ‖ 2 quia] quae V1 | gentis P2 | dei2] tuum α ‖ 3 tibi] populi omnes confiteantur tibi add. ζ | inquit om. e1 α | populi om. F4 Bn1 | omnes om. M S Bn1 ζ | extitit V1 | dixit C (ac.) ‖ 4 et1 superfluum; cf. LHS p. 483: 1 „Bedeutungsschwund von et“; om. am lo ma | populos ] populus V1 P2 C (ac.) Bn1 | alios O9 K | populos2] populus V1 P2 C (ac.) ‖ 5 quaero om. α ‖ 6 exsultare] vos add. S (pc.) lo ma; exaltare P2 N 7 sequente universum P2 | non om. α | de om. P2; in O9 P26 ‖ 8 ambulate1 … gentibus om. V1 10 hoc] haec P2 O9 β | solacium δ ε ζ | cantate] vos add. β δ ε ζ am lo ma; canta te e1 (pc.) | via] vita A (ac.) ‖ 11 viam P2 ‖ 13 hortante V1; orantem O9 | te om. V1 P2 O9 ‖ 14 nova facta sunt tr. K am lo 16 parte] partem P2 | cantat1] cantet M C (ac.) | vetus1] homo add. V1 15 in qua terra sl. V1 ‖ 16sq. vetus1 … cantat1 om. P2 O9 ‖ 16 quidlibet F4 ‖ 16sq. quodlibet … cantat2 mg. Ca N 16 cantet] cantat V1 F C (ac.) P15 ‖ 16sq. vetus cantat2 om. e1

30 cc 863

mi 941

10

15

194 | S. Augustini

20

25

30

mi 942 cc 864 35

cantat. Vetus homo cantat: divisus est, carnalis est. Certe in quantum carnalis, in tantum vetus, et in quantum spiritalis, in tantum novus. Vide quid dicat apostolus: Non potui vobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. Unde illos probat carnales? Cum enim unus dicit: ‚Ego sum Pauli‘, alter vero: ‚Ego Apollo‘, nonne inquit carnales estis? Ergo in spiritu canticum novum canta in via secura. Si viatores cantant – et plerumque nocte cantant, formidolosa circumstrepunt omnia, vel potius non circumstrepunt, sed circumsilent, et quanto magis silentia, tanto magis formidolosa, cantat tamen et qui latrones timet: quanto securius cantas in Christo! Non habet via ista latronem, si tu non deserendo viam incidas in latronem. Canta inquam securus canticum novum in via quam cognovisti in terra, hoc est in omnibus gentibus. Vide quia ipsum canticum novum non tecum cantat qui in parte esse voluit! Cantate inquit domino canticum novum, et sequitur: Cantate domino omnis terra. confiteantur tibi populi, deus. Invenerunt viam tuam: confiteantur. Ipsa cantatio confessio est, confessio peccatorum tuorum et virtutis dei. Tuam iniquitatem confitere, gratiam dei confitere: te accusa, illum glorifica; te reprehende, illum lauda, ut et ipse veniens inveniat te punitorem tuum et exhibeat se tibi salvatorem tuum. Quid enim timetis confiteri, o qui invenistis hanc viam in omnibus gentibus? Quid timetis confiteri et in confessione vestra cantare canticum novum cum omni terra, in omni terra, in pace catholica? Confiteri timetis deo, ne confessum damnet? Si non

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 17 est2 des. e1 ‖ 21 ergo inc. e1 ‖ 26 gentibus des. e1 29 confiteantur1 inc. e1 ‖ 34 novum des. e1 ‖ 35 confiteri inc. e1 19 1 Cor. 3,1 20sq. 1 Cor. 3,4 21–24 si…timet] cf. Iuv. sat. 10,20–22 25 incidas in latronem] cf. Lc. 10,30 27sq. Ps. 95,1 28 Ps. 95,1 17 cantat1] cantet M D K | homo] hoc am | carnalis2] est add. δ ζ am ma ‖ 18 videte α β | quid] quod N | quid dicat] qui dicit Bn1 ‖ 19 loqui vobis tr. α | probat illos tr. G | probabat M S ‖ 19sq. carnalis K ‖ 20 cum] quam P2 | enim] ergo P2 O9 β ε ζ | ego2 om. am ‖ 20sq. carnalis V1 K ‖ 21 ergo] ego K in spiritu om. e1 | canticum] cum add. V1 | canta] cantat S (pc.) | securus e1 | si] sic V1 P2 O9 K S (pc.); sicut β C Ca P15 δ ε am ma ‖ 22 in nocte am lo | circumstrepunt1] strepunt V1; circumservunt P2 23 circumsilent] ἅπαξ λεγόμενον; v. ThlL III, 1166,17–19 | silentia] silent e1 | formidolosae e1 23sq. *cantant … *timent β S δ ε ζ am lo ma ‖ 24 et om. e1 ζ | qui] quia δ ε ζ am | latronis K | *cantat e1 V1 O9 ‖ 25 latronum M; latrones F | viam] non add. am; via V1 | incidas C (ac.) ma | inquit α | securus] secus V1 ‖ 26 terram e1 | gentibus om. C (ac.) S ‖ 27 cantant Ca (pc.) N | volunt Ca (pc.) S; noluit M 28 deo V1 ‖ 29 vitam O9 ‖ 29sq. ipsum canticum ζ ‖ 29sq. cantio V1 O9 K C; cantatico N (cantico ac.) ‖ 30 confessio2 om. β | et om. O9; est S (pc.) | virtus S (pc.) | tuam] quam V1 ‖ 31 confitere1] confiteri K | gratia M; gloriam V1 β | te1 sl. e1 | accusa ir. V1; causa O9 ‖ 32 et1 sl. O9 | ipse] ipsa 2 O9 (ac.) K | veniens] invenies G | inveniat] inveniet ε | et β lo ma; ut cett. am | exhibeas K | salutare P2 33sq. o … confiteri om. P2 F3 P15 ‖ 33 invenisti O9; 33 times O9 β | o *om. O9 D γ δ ε ζ am lo ma ‖ venisti D; invenitis K am | quid] enim add. ac. A; qui M ‖ 34 timetur V1 | timetis confiteri iter. M α S 35 confitere K | times am lo ma | ne] nec V1 | non om. G

in psalm. LXVI,6 – 7 | 195

confessus lates, confessus damnaberis? Times confiteri, qui non confitendo esse non potes occultus: damnaberis tacitus, qui posses liberari confessus. confiteantur tibi populi, deus, confiteantur tibi populi omnes; (7.) et quia ista confessio non v. 5 ad supplicium ducit, sequitur et dicit: laetentur et exsultent gentes. Si plangunt ante hominem confessi latrones, laetentur ante deum confessi fideles. Si homo iudicet, exigit a latrone confessionem tortor et timor – immo aliquando confessionem premit timor, exigit dolor, et ille qui plangit in tormentis, timet autem occidi 5 confessus, portat tormenta quantum potest, et si victus dolore fuerit, profert ad mortem vocem suam. Nusquam ergo laetus, nusquam exsultans: antequam confiteatur exarat ungula, cum confessus fuerit damnatum carnifex ducit. Miser ubique! sed laetentur et exsultent gentes. Unde? Per ipsam confessionem. Quare? Quia bonus est cui confitentur. Ad hoc exigit confessionem, ut liberet humilem; ad hoc 10 damnat non confitentem, ut puniat superbum. Ergo tristis esto antequam confitearis, confessus exsulta: iam sanaberis. Conscientia tua saniem collegerat: apostema tumuerat, cruciabat te, requiescere non sinebat. Adhibet medicus fomenta verborum – et aliquando secat, adhibet medicinale ferrum in correptione tribulationis: tu agnosce medici manum. Confitere, exeat in confessione et defluat omnis sanies. Iam 15 exsulta, iam laetare: quod reliquum est facile sanabitur. confiteantur tibi populi, deus; confiteantur tibi populi omnes. Et quia confitentur, laetentur et exsultent gentes; quoniam iudicas populos in aequitate: nemo te fallit. Gaudeat iudicandus qui timuit iudicaturum; praevidit

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7,2 gentes des. e1 ‖ 9 laetentur inc. e1 ‖ e1

S P15 δ: A G ε: 19 aequitate des.

36 lates] non lates exspectes; vel Augustini errore deest vel scribae errore decidit | confessus2] non praem. am | damnaveris P2; signum interrogationis posui | quid times α | non1] in V1 ‖ 36sq. non potes esse tr. ε ζ ‖ 36 non2 sl. C ‖ 37 potes] potest P2 K | damnaveris e1 V1 P2 O9 | *possis e1 V1 α γ P15 δ ε; possi P2 | liberare O9 N | confiteantur] ergo praem. e1 7,1 qui V1 P2 | non sl. S ‖ 2 exaltent V1 ‖ 3 ante2] ad te P2; an am | dominum α | fidelis K ‖ 4 iudicet] iudex α | exiget γ (ac. C) | a om. K | latronem O9 K | tortor] tormentor M ‖ 5 plangis K ‖ 6 tormentum ζ ‖ 7 nusquam1] numquam δ; nosquam V1 | nusquam2] numquam δ ε ζ; nosquam V1 7sq. confiteantur C (ac.) Ca ‖ 8 exarat] exerat P2 | exarans ungulas α | fuerit om. P2; ferit C (ac.) damnat δ (pc. A) ε ζ am; iudex damnat β | ducitur δ ε ζ am lo | ubique] ubi quod C ‖ 9 unde laetentur et exsultent gentes tr. e1 | quia] qui P2 ‖ 10 confitetur e1 | exegit V1 | liberent K C (ac.) ‖ 11 non om. α | puniat] ponat K ‖ 12 exalta N | sanaberis] confitentes add. C (sl.); confitentis add. Ca δ (sl. A) ε; non confitentis add. ζ am lo; sanaveris V1 K C (ac.) | conscientiae tuae Ca | tua om. P15 ζ lo | colligerat e1 V1 Ca ε | apostema] apostoma e1 D C (pc.) N; apostuma δ (ir. A); postea β (vl. D); ad postrema P15; apostemata α K Bn1 (pc.); aposta O9 ‖ 12sq. tumuerat ir. K; fecerat α Bn1 (pc.); uerat e1 ‖ 13 cruciabat te] crescebat et e1 | ferramenta O9 β | verberum O9 (pc.) β ‖ 14 secat] et add. sl. C | adhibet … tribulationis om. e1 | corruptione F C Ca P15 G; correctione V1 ζ ‖ 15 confiteri C (ac.) Ca | confessionem S | diffluat P15; defluet N | iam sl. S ‖ 16 iamque add. α | sanabitur facile tr. ε ζ ‖ 17 tibi2 om. lo | omnis C (ac.) ‖ 18 confiteantur P2 | et sl. A | populus C (ac.) ‖ 19 te om. K; se S (pc.) | fallat ζ am | praevidet C ‖ 19sq. praevenit et praevidit α

196 | S. Augustini

20 enim et praevenit faciem eius in confessione. Ille autem cum venerit, populos in

mi 943 25

cc 865 30

35

aequitate iudicabit. Quid ibi valebit calliditas accusatoris, ubi est testis conscientia, ubi tu eris et causa tua, ubi iudex non quaerit testem? Advocatum misit tibi: propter illum et per illum confitere. *Agit causam tuam: defensor est paenitentis, petitor veniae confitentis, iudex innocentis. Vere timere poteris causam tuam, ubi advocatus tuus erit iudex tuus? laetentur ergo et exsultent gentes, quoniam iudicas populos in aequitate. Sed timere poterunt ne male iudicentur: dent se corrigendos, dent se dirigendos ei qui videt iudicandos. Hic corrigantur et non timeant cum iudicabuntur. Vide quid dicat in alio psalmo: Deus in nomine tuo salvum me fac et in virtute tua iudica me. Quid ait? ‚Si non me prius salvas in nomine tuo, debeo timere cum me iudicabis in virtute tua; si autem me prius salvas in nomine tuo, quid timebo iudicantem in virtute cuius salus praecessit in nomine?‘ Sic etiam hoc loco: confiteantur tibi populi omnes, et ne putetis aliquid timendum in confessione, laetentur inquit et exsultent gentes – quare laetentur et exsultent? quoniam iudicas populos in aequitate. Nemo contra nos praemium dat, nemo te corrumpit, nemo te fallit; ergo securus sit. Sed quia de causa tua nemo corrumpit deum manifestum est: ne forte ideo magis timendus sit, quia corrumpi nullo modo potest! Quomodo ergo securus es? Secundum illud quod iam dictum est: Deus in nomine tuo salvum me fac et in virtute tua iudica me. Sic et hic: laetentur et exsultent gentes, quoniam iudicas

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 32 confiteantur inc. f3 ‖ 35 nemo1 inc. e1 ‖ 36 sit des. e1 39 laetentur inc. e1 7,20 Ps. 94,2 29 Ps. 53,3 20 praeibit O9 | confessionem α N | cum venerit populus C; populus cum venerit K am ‖ 21 iudicavit V1 K S | accusatores C (ac.) | conscientiae O9 β ε ‖ 22 ubi2] ibi K ‖ 23 confiteri C (ac.) | agit scripsi; cf. serm. 213,6, ageret causam tuam (advocatus) sicut posset; serm. 386,1 qui (sc. iudex) acturus est causam tuam; age codd. am lo ma | defensor] et praem. V1 F4 P2 O9 F3 γ P15 δ ε ζ ma | petitor] et praem. Ca (sl.) ζ lo ma; petitur K C (ac.) S; petito δ; debitor am ‖ 23sq. veniae] venit P2 (ac.) O9 A (ac.) 24 confitentes K | iudex] et praem. S ζ lo ma | innocentes K | potueris δ (pc. A) N am ‖ 25 tuos … tuos S ‖ 25sq. populus C (ac.) ‖ 26 aequitatem S ‖ 27 potuerunt V1 P2 O9 γ P15 A (ac.) ε lo | ne] non O9 iudicarentur P15 | dent se1] gentes V1 | corrigendo P2 | dirigendus K ‖ 28 iudicandus K | et] ut ε ζ; ut et N; et ut δ | quid] qui ε ‖ 30 prius me tr. M | salvus P2 ‖ 32 sic] si A (ac.) ‖ 33 confessionem Ca et2 sl. P2 ‖ 34 quare … exsultent om. O9 β K C (ac.) P15 A (ac.) | laetentur et exsultent om. α | quoniam] cf. l. 18; Vulg. (deest Ψα); quia V1 P2 O9 β γ P15 ε ζ | iudicabis f3 (cf. Ψμ) | populos om. P15; populus K C (ac.) ‖ 35 dabit e1 | corrumpat C (ac.) | te2 om. ζ ‖ 36 securius S | sit] sis β C (pc.) Bn1 ζ am ma 36sq. sed … potest distinxi; sed quid … tua? Nemo … deum; manifestum est; ne … sit, quia … potest. cc ‖ 36 quia α; quid cett. (d sl. V1) am lo ma | de causa tua] decausatio O9; decausationem P2 | tua] tu ir. N | ne forte] de hoc usu iuncturae v. ThlL IX, 315,12sqq. (“respectu interrogandi evanescente, ut vergant iuncturae … in notionem q. e. forsitan, fortasse sim.”) et quae ibi adferuntur exempla ‖ 37 *timendum M γ (pc. C) S P15 | sit] est ζ | corrumpit K ‖ 38 es] est lo | illum V1 | deus *om. f3 M S ‖ 39 et add. V1 | laetentur] ergo praem. e1

in psalm. LXVI,7 – 8 | 197

populos in aequitate, et ne timeant iniqui, subiecit: et gentes in terra dirigis. Pravae erant gentes, tortuosae erant gentes, perversae erant gentes: merito pravitatis et distortionis et perversitatis suae iudicem venientem timebant. Venit manus ipsius, extenta est misericorditer in populos, diriguntur ut ambulent rectam viam: quid timeant venturum iudicem, qui primo agnoverint correctorem? Manibus eius dent se: ipse gentes in terra dirigit. Directae autem gentes: ambulantes in fide, exsultantes in illo, facientes opera bona; et si qua forte – quoniam per mare navigant – intrat aqua per minutissimas cavernas, per rimulas ad sentinam, exhauriendo eam per opera bona, ne plus intrando cumulum faciat et navem deprimat, exhauriendo quotidie ieiunando, orando, eleemosynas faciendo, dicendo puro corde: Dimitte nobis debita nostra, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris, dicendo ista ambula securus: exsulta in via, canta in via. Noli timere iudicem: antequam esses fidelis invenisti salvatorem. Impium te quaesivit ut redimeret: redemptum deseret ut perdat? et gentes in terra dirigis. v. 6sq. (8.) Exsultat, gaudet, hortatur, repetit eosdem versus in exhortatione: confiteantur tibi populi deus, confiteantur tibi populi omnes; terra dedit fructum suum. Quem fructum? confiteantur tibi populi omnes. Terra *** erat, spinis plena erat: accessit eradicantis manus, accessit vocatio maiestatis eius et misericordiae. Coepit terra confiteri: iam dat terra fructum suum. Daret fructum suum e1 (excerpta) f3 (fragmentum) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 44 correctorem des. e1 ‖ 52 noli inc. e1 ‖ 8,2 terra inc. s3 50sq. Mt. 6,12 40 populus C | aequitatem K | et ne timeant sl. P2 | timeat O9 A (ac.) | inquit V1 α γ (ac. C) P15; quid P2 O9 β; quis A (ac.) | dirigis e1 f3 α β Bn1 (cf. l. 45; deest Ψα); diriges cett. am ma (iuxta Vulg.; LXX κρινεῖς) 41 gentes1] et add. P2 O9 β γ P15 δ ε ζ lo ma | tortuosae erant gentes om. e1 | perversi K ‖ 41sq. pravitatis … suae om. e1 ‖ 42 et1] sed P2 S (pc.) | distorsionis S δ ma | suae] tuae P2 (ac.) | timebant om. M; timent am | illius V1 ‖ 43 populus C (ac.) | quid] quod P2 ‖ 44 venturum] rectorem ζ | *agnoverunt e1 α β P15 G ζ am lo ma | correctionem e1; corrept- f3 (reliqua lnp.) | dent] subdant β | se om. F ‖ 45 ipsae M V1 S | dirigit] cf. l. 40; dirigi M α; diriget γ N; dirige V1 ‖ 46 directe K N; dirigit ζ | gentes ambulantes per colon distinxi; gentes, ambulantes cc | fidem V1 ‖ 47 si qua] quasi α | intrat] in terra V1 (ir.) | aqua] quam V1 ‖ 48 exaurient O9; exhauriunt β; exhaurientes P26 | eam] ea γ; eum P2 | operam bonam V1 ‖ 48sq. intrando] cotidie add. ζ ‖ 49 exhauriunt β; exhauriant ζ ‖ 51 istam P2 | ambula] anacoluthon (cf. ll. 46sq. gentes … navigant); ambulas O9 β | exsulta] et praem. P2 O9 β γ P15 δ ε ζ am lo ma; exsultas O9 β ‖ 52 iudicium M | fidelis] tuum add. V1 (vestrum ac.); timebas sed iam add. ζ lo | salutatorem V1 ‖ 53 quaesivi K | ut1 sl. V1 | redimiret P2 | desereret M; deserit V1 (pc.); se deserit O9 | et om. e1 | dirigis] cf. l. 40; diriges e1 f3 M β γ P15 ma; diriget V1 O9 P26 S δ Bn1 ζ am; dirigat P2 8,1 exsultat om. lo; exsultet O9 A (ac.) N (ac.); exsultat et V1 (exsultate ac.) | gaudet] et add. α | hortatus P2; ortatus P15; orator O9 δ am | repetite P2 | eiusdem K | versos O9 C (ac.) | *exhortationem e1 V1 S P15 2 populi2] populus S; deus add. P2 | omnes] omnis e1 P2 ‖ 3 populi] deus add. α | omnes] omnis e1 α terra] lacunam notavi; addendum sterilis vel. sim. | erat om. O9 P15 ‖ 4 erat om. α; ir. P2 | manus eradicantis tr. V1 | vocatio] voca V1 ‖ 5 suum1] non *add. e1 P15 | daret] dare K ‖ 5sq. daret … complueretur om. s3

40

45

50

mi 944

5

198 | S. Augustini

cc 866 nisi ante complueretur? daret terra fructum suum nisi ante dei misericordia veniret

desuper? ‚Legant mihi‘ inquis ‚quod compluta dederit terra fructum suum.‘ Audi compluentem dominum: Agite paenitentiam; adpropinquavit enim regnum caelorum. Pluit, et ipsa pluvia tonitrus est: *terra, time tonantem, excipe pluentem! Ecce post 10 illam vocem tonantis et pluentis dei, post illam vocem aliquid de ipso evangelio videamus. Ecce illa meretrix malam famam habens in civitate irrupit in alienam domum quo non erat invitata ab hospite, sed ab invitato vocata. Vocata non lingua sed gratia: noverat aegra habere ibi se locum, ubi medicum suum discumbere sciebat. Ingressa est quae erat peccatrix, non audet accedere nisi ad pedes: flet ad pedes, 15 irrigat lacrimis, tergit crinibus, unguit unguento. Quid miraris? Terra dedit fructum suum. Ergo hoc factum est ibi: pluente domino per os suum facta sunt quae legimus in evangelio; quo pluente per nubes suas – missis apostolis et praedicantibus veritatem – terra amplius dedit fructum suum, et ista iam seges implevit orbem terrarum. (9.) Vide quid inde dicatur: benedicat nos deus, deus noster, benedicat nos v. 8 deus. benedicat sicut iam *benedixit, etiam atque etiam benedicat, multiplicet benedicendo. Adtendat Caritas vestra quoniam iam *processit fructus terrae in Ierusalem. Inde enim coepit ecclesia: venit ibi spiritus sanctus, implevit sanctos in unum

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 6 ante1 des. e1 ‖ 7 desuper des. s3 | audi inc. s3 ‖ 18 nubes inc. e1 ‖ 9,3 benedicendo des. e1 s3 8,8 Mt. 3,2 11–15 ecce…unguento] cf. Lc. 7,37sq. 9,4–6 venit…dei] cf. Act. 2,1–4 6 nisi1 … suum om. M | conpluerentur O9; dominus plueret e1 | ante2] deum add. P2 | dei om. M V1 misericordia dei tr. am lo ma; misericordiam dei f3 P2 O9 Ca S δ Bn1; dei misericordiam N | inveniret P2 O9 δ ε ‖ 7 legant f3 γ P15 ζ am lo ma; legant quid α P2 O9; legant quod V1; quid P26; legat M S δ ε; lege D F3 | quod] quo O9 δ; quomodo ζ | terra dederit tr. V1 β ε; terra dedit α ζ ‖ 8 agite paenitentiam om. α adpropinquabit f3 α O9 β C (ac.) Ca P15 δ ε (pc. Bn1) ζ am ‖ 9 pluit] enim add. Ca | tonitruus V1 (pc.) α P2 O9 β P15 ε ζ; tonitros C (ac.) | terra scripsi; cf. serm. Dolbeau 24,8 non mirum quia terra timet caelum enim tonat; terrae f3 M V1 s3 α P2; terret cett. am lo ma | timet V1 (ac.) K; tunc P15 | tonantem] et add. δ (sl.) ε ζ am lo ma ‖ 10 post illam vocem om. s3 | vocem2] dei add. α | ipso] in add. sl. S 10sq. audiamus β δ ε ζ am lo ‖ 11 illam V1 K | civitatem F C (ac.) ‖ 12 quod V1; qua O9 δ; quam P2 non erat] noverat P2 | hoste f3 | ab2 sl. G | vocata2 om. γ δ lo ma ‖ 13 se ibi tr. ε ζ; ipse V1 | suum] sub V1 ‖ 14 audit V1 | ad1 om. V1 | flet] plorat s3 ‖ 15 terget f3 M C (ac.) Ca S A (ac.) | unguet f3 M V1 s3 P2 O9 P26 γ (pc. C) S δ ε am; infundit α | mirares K ‖ 17 ergo … facta distinxi; ergo … est, ibi … suum; facta cc | hoc sl. O9 S | factum est] fiet s3 | ibi] tibi V1 P2 O9 β γ P15 δ ε am; nobis s3 ‖ 18 quo] quid S (exp.); quod f3 α P15 ζ; a P2 | pluente … suas om. s3 | nubis K | praedicatoribus e1 ‖ 19 terrae P2 | iam] non P15 | seges iam tr. K am lo ma | implebit V1 P2 (ac.) O9 K 9,1 deinde O9 (pc.) β δ ε ζ am lo ma | dicatur] terra dedit fructum suum add. s3 | nos1 sl. s3 | deus2] dominus C (ac.) | noster] et add. V1 α γ P15 ‖ 2 iam om. V1 P2 O9 β δ ε am | benedixit scripsi; dixit P2 O9 β δ ε; dixi cett. am lo ma ‖ 3 iam om. f3 α | processit scripsi, cf. serm. 91,5 si plantaveris caritatem fructus procedunt; in psalm. 71,1; in evang. Ioh. 6,6; praecessit codd. am lo ma | fructum P2 | terrae] haec est P2 | in om. f3 P2 O9 β δ ‖ 4 unde M | coepit] in add. M | spiritus sanctus A (pc.); Christus P2 O9 | sanctus] et add. P2 O9 β δ am lo ma

in psalm. LXVI,8 – 9 | 199

congregatos. Facta sunt miracula, linguis omnium locuti sunt, impleti sunt spiritu dei. Conversi sunt qui ibi erant: timentes et suscipientes imbrem divinum dederunt in confessione tantum fructum, ut omnia sua in commune conferrent distribuentes pauperibus, ut nemo diceret aliquid proprium, sed essent illis omnia communia et haberent animam unam et cor unum in deum. Donatus enim erat illis sanguis domini quem fuderant, donatus erat ignoscente domino, ut iam quod fuderant etiam bibere discerent. Magnus ibi fructus! terra dedit fructum suum, et magnum fructum et opimum fructum: numquid terra illa sola debuit dare fructum suum? benedicat nos deus, deus noster; benedicat nos deus, adhuc benedicat. Benedictio enim in multiplicatione solet maxime et proprie intellegi. Probemus hoc in Genesi. Vide opera dei! Fecit deus lucem, et divisit deus inter lucem et tenebras: lucem vocavit ‚diem‘ et tenebras vocavit ‚noctem‘. Non dictum est ‚benedixit lucem‘; etenim eadem lux redit et alternat diebus ac noctibus. Vocavit ‚caelum‘ firmamentum inter aquas et aquas: non dixit ‚benedixit caelum‘. Discrevit mare ab arida et nominavit utrumque: aridam ‚terram‘ et congregationem aquarum ‚mare‘; nec hic dictum est ‚benedixit deus‘. Ventum est ad ea quae fecunditatis habitura erant semen et ex aquis exsistentia; ipsa enim maximam multiplicationis ubertatem habent. Et benedixit ea dominus dicens: ‚Crescite et multiplicamini et replete aquas maris, et volatilia multiplicentur super terram.‘ Sic et cum omnia subiecit homini, quem fecit ad imaginem suam, scriptum est: Et benedixit eos deus dicens: ‚Crescite et multiplicamini, et implete faciem terrae.‘ Ergo benedictio proprie ad multiplicationem valet et ad implendam faciem terrae. Audi et in hoc psalmo: benedicat nos deus, deus noster;

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε:

6 conversi…erant] cf. Act. 2,41 7–9 ut…deum] cf. Act. 4,32 15sq. fecit…noctem] cf. Gen. 1,3–5 17sq. vocavit…aquas2] cf. Gen. 1,8.6 18sq. discrevit…mare] cf. Gen. 1,9sq. 20sq. ventum…aquis] cf. Gen. 1,20sq. 21–23 Gen. 1,22 23sq. ad…suam] cf. Gen. 1,27 24sq. Gen. 1,28 5 congregatos] conversatos P15 | omnium] omnibus M α S; hominum O9 K | sunt3 om. f3 V1 α | spiritus V1 ‖ 6 et sl. P2 ‖ 7 confessionem Ca | ut] et M | distribuentem V1 ‖ 8 diceret] et add. O9 | esset P2 9 haberent] ibi add. ζ | anima una K | in sl. Ca | illis erat tr. P2 O9 β γ P15 δ am lo ma ‖ 10 fuderat M Ca; funderant δ; perfuderat O9 | agnoscente O9 δ; ignoscendo S | foderant A (ac.); fuderat M ‖ 11 bibere] libere δ | disceret P2 | sibi P2 ‖ 11sq. et magnum fructum sl. A ‖ 12 opimum f3 M; optimum cett. am lo ma | dare om. O9; tr. ante debuit F3 ‖ 13 deus1 om. K C (ac.) | benedicti O9 Ca A (ac.) ‖ 14 multiplicationem V1 F | et om. V1 | in2] ex C (pc.) ‖ 15 vide ir. S; video P2 O9 γ P15 δ am | deus1 om. O9 3 15sq. lucem  … tenebras om. V1 ‖ 15sq. vocavit] vocabit f3 ‖ 16 vocavit om. P26 lo; vocabit f3 etenim] et A (ac.) ‖ 17 rediit V1; redite P2 | et] ad P2 | alterna V1 S (pc.); aeternus P2 | ac] *et f3 M S vocabit f3 ‖ 18 dixit] dictum est S (pc.) lo ma | caelum benedixit tr. P2 | discernit α | discrevit mare om. P2 O9 | mare] aquas S (pc.) | arida] aridam O9 | et2 om. α | nominabit P2 ‖ 19 utraque α ‖ 20 ventus K | fecunditates C (ac.) | habitura erant] habitaverunt P2; habuerunt S (pc.) | et om. P2 O9 Ca P15 A (ac.) 21 ipsam M S ε | maxima V1 K C (maximae pc.) | ubertatis C (ac.) ‖ 22 crescit P2 ‖ 25 implete] cf. Dan. 2,35 (e.g. in psalm. 57,9,8) implevit universam faciem terrae (cf. l. 29); replete α β (iuxta Vulg.) om. M α O9 ‖ 26 in om. γ (ac. C) | psalmo hoc tr. V1

5

mi 945

15

20 cc 867

25

200 | S. Augustini

benedicat nos deus; et quo valet ista benedictio? et metuant eum omnes fines terrae. Ergo, fratres mei, sic abundanter in nomine Christi benedixit nos deus, ut filiis suis impleat universam faciem terrae, adoptatis in regnum suum, coheredibus 30 unigeniti sui. Unicum genuit, et unum noluit: unicum genuit inquam, et unum eum noluit. Fecit ei fratres, etsi non gignendo, tamen adoptando; fecit ei coheredes. Fecit eum participem prius mortalitatis nostrae, ut crederemus nos esse posse participes divinitatis eius. (10.) Adtendamus pretium nostrum. Praedicta sunt omnia, exhibentur omnia: it evangelium per orbem terrarum. Omnis labor generis humani in hoc tempore testimonium dicit; implentur omnia quae in scripturis praedicta sunt. Sicut usque ad hodiernum diem omnia evenerunt, sic et quae restant eventura sunt. Timeamus iudimi 946 cii diem: venturus est dominus. Qui venit humilis veniet excelsus, qui venit iudicandus veniet iudicaturus. Agnoscamus humilem ut non expavescamus excelsum, amplectamur humilem ut desideremus excelsum. Desiderantibus enim se propitius veniet; illi enim desiderant qui tenuerint fidem eius et fecerint mandata eius. Nam etsi nolumus veniet: velimus ergo veniat qui veniet etsi nolumus! Quomodo velimus 10 ut veniat? Bene vivendo, bene agendo. Praeterita non nos delectent, praesentia non nos teneant: ne claudamus aurem tamquam de cauda, ne premamus aurem in terra;

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: 29 terrae des. e1 ‖ 30 unicum1 inc. e1 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 27 et1 inc. e1 ‖ noluit des. e1 ‖ 31 fecit1 inc. e1 | coheredes des. e1 ‖ 10,4 timeamus inc. e1 ‖ 5 excelsus des. e1 6 ut inc. e1 | excelsum des. e1 29 impleat…terrae] cf. Dan. 2,35 29sq. adoptatis…sui] cf. Rom. 8,14–16; Mt. 25,34 10,11 ne1 … terra] de serpentis sive aspidis similitudine cf. in psalm. 57,10 28 mei] charissimi add. lo ‖ 29 filius suus G | suis] sic add. C (ac.) ‖ 30 unigeniti] filii add. α | unicum1 … noluit om. α | genuit1] inquam add. lo | unum1] esse add. S (pc.) lo ma; unicum e1 | noluit] et add. P2 O9 β δ ε ζ | eum om. P15 ζ; enim O9 A (ac.); eum esse α ‖ 31 noluit om. P15; genuit Ca; manere add. S (pc.); remanere add. lo ma | gignendo] et add. δ (sl. A) N | tam V1 | adoptandum O9 δ | ei2 om. e1 Ca ‖ 32 posse om. V1 α P2 O9 P26 γ P15 δ 10,1 praedicata M V1 K C (ac.) P15 ε ζ | omnia2] quae add. ζ | it f3 P2 β lo ma; id O9; iit M; ut α; ita S; ait V1 γ P15 δ (ir. A) ε ζ; agit am ‖ 2 omnes K | humani generis tr. F4 am lo ma ‖ 3 impletur O9 | in om. M γ S (ac.) | praedicata V1 C Ca S ε ‖ 4 venerunt V1 P2 O9 β δ ε ζ am lo | restat P2 (ac.) O9 Ca (ac.) A (ac.); omnia add. V1 α | ventura V1 α P2 O9 β δ ε ζ | timeamus] ergo add. e1 ‖ 4sq. iudicii diem] iudicem ζ 5 veniet] et add. P2 ‖ 5sq. iudicandos V1 (ac.) ‖ 6 veniet] venit e1 P2 (ac.) | iudicaturos V1 (ac.) *paveamus e1 ‖ 7 amplectemur O9 δ | amplectamur … excelsum iter. P2 (ac.) | desideramus P2 (ac.) desiderantis S; desideratis f3 M V1 (desiderantes pc.) α C (ac.) | enim] a add. f3 M α K C (ac.) S P15 8 enim] eum ma | tenuerunt f3 D (ac.) P26 (ac.) δ am; tenuerant K | fecerunt f3 (pc.) P2 (ac.) β δ | nam] num P2 ‖ 9 nolumus1] non volumus O9 | ergo] ut add. α β Ca (mg.) P15 ζ; nolimus add. S (sl.) | veniat] veniet V1 O9 P26 S (ac.) δ ε | quia F O9 β δ ε ζ | etsi nolumus veniet tr. F P26 | nolimus f3 M O9 S | quo ε | volumus S (pc.) ‖ 10 veniet O9 | nos non tr. f3 G am lo | delectant C (ac.) Ca; delectet O9 ‖ 11sq. nec …  nec … nec … nec P15 ‖ 11 cludamus f3 V1 P2 O9 K C P15 | caudam V1 | aurem2 sl. S | terram M V1 lo

in psalm. LXVI,9 – 10 | 201

ne praeteritis retardemur ab audiendo, ne praesentibus implicemur a futura meditando. Extendamus nos in ea quae ante sunt, obliviscamur praeterita. Et quod modo laboramus, quod modo gemimus, quod modo suspiramus, quod modo loquimur, quod ex quantulacumque parte sentimus et capere non possumus, capiemus, perfruemur in resurrectione iustorum. Renovabitur iuventus nostra sicut aquilae: tantummodo nos vetustatem nostram ad petram Christum conteramus. Sive illa vera sint, fratres, quae dicuntur de serpente vel quae dicuntur de aquila, sive sit fama potius hominum quam veritas, veritas est tamen in scripturis, et non sine causa hoc dixerunt scripturae: nos quidquid illud significat faciamus, et quam sit illud verum non laboremus. Tu esto talis, ut renovari iuventus tua possit sicut aquilae, et scias eam non posse renovari nisi vetustas tua in petra contrita fuerit; id est nisi auxilio petrae, nisi auxilio Christi non poteris renovari. Tu noli dulcedine praeteritae vitae obsurdescere adversus verbum dei, noli praesentibus rebus sic teneri et impediri, ut dicas ‚Non mihi vacat legere, non mihi vacat audire‘: hoc aurem premere in terra est. Tu ergo talis noli esse, sed esto talis quod contra invenis, id est ut praeterita obliviscaris, in anteriora te extendas, ut vetustatem tuam in petra conteras. Et si quae tibi similitudines datae fuerint, si inveneris in scripturis, crede; si non inveneris dici nisi fama, nec valde credas. Res ipsa forte ita est, forte non est ita. Tu profice, tibi valeat ad salutem ista similitudo. Non vis per istam similitudinem? Per aliam fac, dum tamen facias; et securus exspecta regnum dei, ne rixetur tecum oratio tua. Tu enim, Christiane, quando dicis: Adveniat regnum tuum, quomodo dicis: Adveniat regnum tuum?

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 13 et inc. s3 ‖ 16 iustorum des. s3 ‖ 31 et inc. s3 | dei des. s3 | tu inc. s3 13 extendamus…praeterita] cf. Phil. 3,13 16 renovabitur…aquilae] cf. Ps. 102,5 17 vetustatem… conteramus] cf. Ps. 136,9 | petram Christum] cf. 1 Cor. 10,4 18 quae1 …serpente] cf. in psalm. 57,7 quae2 …aquila] cf. in psalm. 102,9 32 Mt. 6,10 12 retardemus O9 P26; retardetis K | praesentis δ | implicentur C (ac.); implicemus P2 O9 P26; aplicemus S | a eras. S; ad P26 P15 | futuram P2; futuris ζ ‖ 13 ante] nos add. P15 | obliviscantur O9; obliviscamus α | quod] quo V1 α C (ac.) Ca S ‖ 14 laboramus] et add. K | quod1] et add. lo; quo α | quod modo gemimus om. V1 P2 | quod2] quo V1 α | modo2 om. s3 | quod3] quo V1 α O9 (pc.) | quod modo loquimur om. s3 15 quod om. δ | qualicumque s3 | possimus P2 ε ‖ 15sq. perfruemur] postea s3 ‖ 16 sicut (ut ε ζ) aquilae iuventus nostra tr. O9 β ε ζ; sicut aquila iuventus nostra δ ‖ 18 famam V1 ‖ 19 quam] que V1 | causam K ‖ 20 illud2] illum V1 | non] con V1 P2 O9; quod α ‖ 21 laboramus O9 ζ | iuventus tua renovari tr. am lo ma; vetustas tua renovari δ | possit] posse P2 (ir.) ‖ 22 renovari non posse tr. ε ζ tua sl. S | petrae sl. P2; petere C (mg.) ‖ 23 renovari sl. P2; renovare K | vitae om. V1 ‖ 25 vocat … vocat P2 | hoc] autem add. ε ζ lo | in terra premere tr. ε ζ | terram P2 lo ‖ 26 essere M | quod] qualis am 27 ut om. P2 O9 β ε ζ ‖ 28 fuerit am | si1] et P15 | dicis M | fama] fit add. V1 ‖ 29 nec] non C (pc.) | ita1 om. δ ‖ 29sq. ad salutem om. P15 ‖ 30 salutem] tuam add. ζ | istam f3 S | non vis] nobis V1 | per1] ad am | similitudinem] sc. proficere ‖ 31 facias] facis K | et om. P15 | securi s3 | exspectabimus s3; expectas f3 | rixentur O9 ‖ 32 adveniat1] veniat lo ma | quodammodo f3 α ‖ 32sq. quomodo … tuum1 om. s3 O9; exp. C ‖ 32 veniat α δ lo

15

cc 868 20

25

30 mi 947

202 | S. Augustini

Excute cor tuum: vide. Ecce adveniat regnum tuum: clamat tibi: ‚Venio; non times?‘ Saepe diximus Caritati vestrae: et praedicare veritatem nihil est, si cor a lingua dis35 sentiat, et audire veritatem nihil est, si non auditionem fructus sequatur. De isto loco quasi sublimiore loquimur ad vos; quam simus autem timore sub pedibus vestris deus novit, qui propitius fit humilibus, quia non nos tam delectant voces laudantium quam devotio confitentium et facta rectorum. Et quam non delectemur nisi provectibus vestris, in istis autem laudibus periclitemur, ille noverit qui nos ab omnibus peri40 culis liberet et nos vobiscum ab omni temptatione salvatos in regno suo cognoscere et coronare dignetur. e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (excerpta) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 33 times des. s3 ‖ 37 deus inc. s3 ‖ 38 facta des. f3 | rectorum des. s3 ‖ 39 ille inc. s3 ‖ 41 dignetur des. s3 33 vide om. V1; unde O9 S | ecce] enim quid dicis s3 | veniat P2 O9 β γ P15 δ ε ζ lo ma; veniet S (pc.) | clama α | tibi] ecce add. s3 ‖ 34 saepius V1 | diximus om. V1; dicimus α | et om. α ζ lo | a om. V1 A (ac.) 35 auditione V1 | sequitur V1 | loco om. α ‖ 36 sublimiori P15 | simus] scimus δ ε | timorem δ Bn1 37 novit] fratres add. s3; norit P2 γ P15 ε; noverit M O9 β δ am lo ma | non sl. Ca | nos om. P15 | tam om. s3; nostrae aures add. P15; tamen O9 | laudantium] audientium S (pc.) ‖ 38 quantum V1; nisi s3 | devotionem P15 | quia P15 ‖ 38sq. profectibus F4 P2 O9 β C Ca δ ε ζ ma ‖ 39 autem om. am | laudibus] quam add. α S (pc.) lo ma; ne add. O9; quantum add. ζ | periclitamur am | ille] solus add. s3 | novit s3 40 vos nobis s3 O9 P26 | salvans M

IN PSALMUM LXVII Enarratio in Psalmum 67 marks the beginning of a new phase in Augustine’s compiled Psalm commentary; it was dictated instead of preached. It can be dated securely to 415 with the help of a letter that Augustine wrote to Euodius: Dictavi etiam trium psalmorum expositionem non parvis voluminibus, sexagesimi et septimi, septuagesimi et primi, septuagesimi et septimi (epist. 169,1). This change in plan may have been facilitated by the extraordinary length of the Psalm, which renders it unsuitable for a sermon. AL 2,829sq.

Reconstruction of Augustine’s Psalm Text: In this dictated Enarratio, Augustine displays far more openly than in his preached sermons his interest in textual details and his method of obtaining a reliable text basis for his exegesis. He discusses a large number of textual variants based on both Latin and Greek codices, sometimes without showing a clear preference for one of them. He also introduces literal translations that are not based on any Latin text version and only serve to explain the meaning. To clarify the difference, existing textual variants are marked with (vl.), spontaneous literal translations with (vers. Aug.) in the apparatus. 7 unanimes, unum sentientes: apparently Augustine knows a psalm version similar to Ψρ deus qui habitare facit unanimes in domo. 32/33: Augustine quotes the passage first with a verse division that cannot be attested otherwise (32a/33a). It is unclear if this is a spontaneous variant or derives from a Psalm text to which he had access.

1 In finem, ipsi David psalmus cantici. 2 Exsurgat deus et dispergantur inimici eius, et fugiant qui oderunt eum a facie eius. 3 Sicut deficit fumus deficiant, sicut fluit cera a facie ignis, sic pereant peccatores a facie dei. 4 Et iusti iucundentur et exsultent in conspectu dei, delectentur in laetitia.

1‒32a in … eius] Ψα deest ‖ adnotavimus ad locum

4 et2 Ψα2 (καí LXX cod. Sinait.); om. Ψρ Vulg. (cf. LXX cod. Vatic.); v. quae

204 | S. Augustini

5 Cantate deo, psallite nomini eius, iter facite ei qui adscendit super occasum. Dominus nomen est ei. Et exsultate in conspectu eius. Turbabuntur a facie eius, 6 patris orphanorum et iudicis viduarum. Dominus in loco sancto suo, 7 Deus qui inhabitare facit unius modi in domo, habitare moris qui educit compeditos in fortitudine, similiter amaricantes qui habitant in sepulchris. 8 Deus cum egredereris coram populo tuo, cum transires in deserto, 9 terra mota est. Etenim caeli destillaverunt a facie dei, mons Sina a facie dei Israel. a facie dei Sina, a facie dei Israel. 10 Pluviam voluntariam segregans deus hereditati tuae, et infirmata est, tu vero perfecisti eam. 11 Animalia tua inhabitabunt in ea. Parasti in tua suavitate egenti deus. 12 Dominus dabit verbum evangelizantibus virtute multa, 13 rex virtutum dilecti et speciei domus dividere spolia. dilecti et speciei domus dividere spolia. 14 Si dormiatis inter medios cleros pennae columbae deargentatae et inter scapulas eius in viriditate auri. 15 Dum discernit supercaelestis reges super eam, nive dealbuntur in Selmon. 16 Montem dei, montem uberem, montem incaseatum, montem pinguem, 17 Utquid suspicamini montes incaseatos, montem in quo placuit deo habitare in eo? Etenim dominus inhabitabit usque in finem.

5 et Vulg. (καí LXX); om. Ψα2 Ψρ ‖ 6 dominus] deus Vulg. Ψα2 (ὁ θεóς LXX) ‖ 7 inhabitare facit] κατοικíζει LXX; habitare facit vers. Aug. Ψρ; cf. 7,21sq. | unius modi] μονοτρóπους LXX; unius moris vl.?; Vulg.; cf. 7,20sq. ‖ 11 inhabitabunt om. vl. Vulg. (τοῦτο Σινα LXX; τοῦ Σινα LXX cod. Alexandrin. ac.); cf. 12,27–30 ‖ 13 dilecti2] add. vl. (cf. 16,2–5); asterisco praenotatur in Vulg.

in psalm. LXVII | 205

18 Currus dei decem milium multiplex, milia laetantium, denum milium multiplex decies milies multiplex dominus in illis in Sina, in sancto. 19 Adscendisti in altum, captivasti captivitatem, accepisti dona in hominibus, etenim qui non credunt inhabitare. non credentes inhabitare Dominus deus benedictus, 20 benedictus dominus deus de die in diem. die quotidie Prosperum iter faciet nobis deus sanitantium nostrarum, 21 deus noster, deus salvos faciendi et domini exitus mortis. 22 Verumtamen deus conquassabit capita inimicorum suorum, verticem capilli perambulantium in delictis suis. 23 Dixit dominus: Ex Basan convertar, convertam convertar in profundum maris. convertam in profundis 24 ut tinguatur pes tuus in sanguine. Lingua canum tuorum ex inimicis ab ipso. 25 Visi sunt gressus tui deus, gressus dei mei, regis qui est in sancto. 26 Praevenerunt principes coniuncti psallentibus in medio adulescentularum tympanistriarum. 27 In ecclesiis benedicite dominum deum de fontibus Israel. 28 Ibi Beniamin adulescentior in ecstasi, principes Iuda duces eorum, principes Zabulon, principes Nephthalim. 29 Manda deus virtutem tuam, confirma deus quod operatus es in nobis. 30 A templo tuo in Ierusalem tibi offerent reges munera.

18 decem … multiplex1] denum milium multiplex, decies milies multiplex verss. Aug., cf. 22,1–5 20 de … diem 28,3; die quotidie (vl.) 28,4sq. Ψα2 | sanitantium] v. quae adnotavimus ad 29,2 23 convertar1 31,1.15; convertam (vl.) 31,2.9 | convertar2 31,21sq.; convertam (vl.) 31,27 profundum 31,21.24.27; in profundis (vl.) 31,30

206 | S. Augustini

31 Increpa feras calami, congregatio taurorum inter vaccas populorum, ut excludantur hi qui probati sunt argento. Disperge gentes quae bella volunt. 32a Venient legati ex Aegypto, Aethiopia praeveniet manus eius. Deo 33a regna terrae. Cantate deo, psallite domino. 32b Venient legati ex Aegypto, Aethiopia praeveniet manus eius (manus suas, manum suam) deo. 33b Regna terrae, cantate deo, psallite domino. (33) Psallite deo 34

qui adscendit super caelum caelorum ad orientem. caeli

Ecce dabit vocem suam, vocem virtutis. 35 Date gloriam deo, super Israel magnificentia eius et virtus eius in nubibus. 36 Mirabilis deus in sanctis suis, deus Israel. Ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi suae benedictus deus. 32a‒33a v. 40,1–13 ‖ 32a manus eius] manum (vl.) 41,28–30.34–37; suam vel suas (vers. Aug.) 41,30–34 ‖ 33a regna] iterum adest Ψα ‖ 32b‒33b cf. 41,5sq. distinctione … sine dubio praeferenda; v. quae adnotavimus ad 41,1–5 ‖ 34 caelorum] caeli (vl.) 42,5

(1.) Psalmi huius titulus non videtur esse operosae disputationis; simplex enim cc 868 v. 1 apparet et facilis. Nam ita se habet: in finem, ipsi david psalmus cantici. In mi 974

multis autem iam psalmis admonuimus quid sit in finem, quoniam finis legis Christus ad iustitiam omni credenti, finis qui perficiat, non qui consumat aut perdat. Verumtamen si quisquam conetur inquirere quid sibi velit psalmus cantici, cur non aut psalmus aut canticum, et utrum vel quid intersit inter psalmum cantici et canticum psalmi – quia et sic quorundam psalmorum tituli conscribuntur –, inveniet fortasse aliquid, quod acutioribus et otiosioribus nos relinquimus. Discreverunt quidam ante nos inter canticum et psalmum, ut quoniam canticum ore profertur, psalmus autem adhibito visibili organo, id est psalterio, canitur, videantur cantico significari intellegentiae mentis, psalmo vero opera corporis. Sicut in hoc ipso sexagesimo septimo, quem nunc tractandum suscepimus, illud quod dictum est: cantate deo, psallite nomini eius, ita quidam discreverunt, ut cantate deo dictum videatur, quia ea quae in seipsa mens agit deo nota sunt, ab hominibus non videntur, opera vero bona quoniam ideo videnda sunt ab hominibus, ut glorificent patrem nostrum qui in caelis est, merito dictum sit: psallite nomini eius, id est diffamationi eius, ut laudabiliter nominetur. Hanc differentiam alicubi, quantum recolo, etiam ipse secutus sum. Memini autem legisse nos etiam Psallite deo quia talia quae visibiliter bene operamur non tantum hominibus, sed etiam deo placent. Non autem omnia quae deo placent, etiam hominibus possunt quae videre non possunt. Unde mirum est si

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,2 in inc. e1 ‖ 4 credenti des. e1 ‖ 8 discreverunt inc. e1 ‖ 11 ipso des. e1 ‖ 12 dictum inc. e1 ‖ 13 eius des. e1 | ut inc. e1 ‖ 18 sum des. e1 1,3sq. Rom. 10,4 6 psalmum cantici] e.g. Ps. 66,1 6sq. canticum psalmi] e.g. Ps. 65,1 8–11 discreverunt…corporis] cf. Hil. psalm. instr. 19–21 12sq. Ps. 67,5 15sq. cf. Mt. 5,16 17sq. hanc… sum] cf. in psalm. 12,6 18 e.g. Ps. 67,33; 46,2 1,1 esse om. β | oneros(a)e O9 β δ | enim] autem ζ ‖ 2 ista P2 | se] si K ‖ 3 autem om. e1 | psalmus K agnovimus α | quod S | legis sl. P2; leges V1 (ac.) ‖ 3sq. Christus] est add. e1 ‖ 4 finis] fines K 5 quisque A (ac.); quidquam M ‖ 6 et utrum vel] cf. retract. 2,41 utrum vel quomodo deus videatur; conc. Carth. a 411, 1,12 (Petilianus) ut noverim utrum vel quid debeam respondere; et utrumque K; sed utrumque am lo ma | sit C Ca ‖ 7 si F P15 δ ε | titulum V1 (ac.) | inscribuntur am ma | inveniat C (ac.) ‖ 8 quod om. α | relinquimus nos tr. δ | discreverunt] autem add. e1 ‖ 9 ut om. P15; et Bn1 psalmum O9 ‖ 10 visibili organo adhibito tr. K am lo ma | psalterium P2 O9 δ | videntur e1 β; videatur C (ac.) Ca ma; videtur C (pc.) P15; videamus K | canticum ε | significari cantico tr. ζ | significare K C 11 intelligentia γ (ac. K C) am lo ma; intelligentiam K (pc.) S ζ | vere P2 | ipso] psalmo β P15; psalmo dicitur add. e1 ‖ 12 tractando O9 δ | suscipimus V1 | illud] quippe add. P15 | deo] domino α O9 ε ζ 13 quidem O9 β δ ε ‖ 14 qui F4 ε | in sl. V1 | semetipsa M; ipsa V1 (ac.) | ait C (ac.) Ca | sunt] et add. C (sl.) P15; quae add. ζ lo | omnibus C (ac.) Ca | videtur e1 ‖ 15 quoniam ideo sl. A | ideo om. P2 O9 β γ P15 ε ζ | omnibus C (ac.) | vestrum M D P15 Bn1 ‖ 16 datum V1 | sit] est e1 | diffationi C (ac.); 17 differenti iam e1 ‖ 19 placeant P2 O9 P26 S (pc.) δ ‖ 20 placent om. P2 O9 δ differationi V1 ‖ hominibus] placere add. α D F3 Ca (sl.); displicere add. P15 | quae] qui C Ca; quia P26 ma; quamvis P15 videri α | possint P15

cc 869

10

mi 948 15

20

208 | S. Augustini

25

30

cc 870 35

mi 949 5

quemadmodum utrumque legitur – et Cantate deo et Psallite deo – ita alicubi legi potest Cantate nomini eius. Quodsi et hoc in scripturis sanctis dictum invenitur, haec differentia frustra elaborata est. Movet etiam me quod generali nomine magis psalmi quam cantica vocantur, ita ut dominus diceret: Quae scripta sunt in lege et prophetis et psalmis de me, et liber ipse ‚psalmorum‘ dicitur, non ‚canticorum‘ – sicut scriptum est inquit in libro psalmorum –, cum potius secundum istam differentiam cantica dici debuisse videantur, quoniam canticum etiam sine psalmo esse potest, psalmus vero sine cantico non potest. Possunt enim esse cogitationes mentis quarum non sint opera corporalia, nullum est autem opus bonum cuius non sit in mente cogitatio; ac per hoc utrobique cantica, non utrobique psalmi. Et tamen, sicut dixi, generaliter psalmi appellantur, non cantica, ‚liber‘que ‚psalmorum‘, non ‚canticorum‘. Et si intellegatur atque discutiatur sensus dictorum, ubi titulus est tantummodo psalmi, et ubi tantummodo cantici, et ubi non psalmus cantici, sicut in isto, sed canticum psalmi inscriptum est, nescio utrum possit ista differentia demonstrari. Proinde – sicut coeperamus – relinquentes ista eis qui possunt et quibus vacat talia discernere et certa differentiarum ratione definire nos, quantum adiuvante domino valemus, huius psalmi textum consideremus atque tractemus. (2.) exsurgat deus et dispergantur inimici eius. Iam factum est: exsur- v. 2 rexit Christus qui est super omnia deus benedictus in saecula, et dispersi sunt inimici eius per omnes gentes: Iudaei in eo ipso loco ubi inimicitias exercuerunt, debellati atque inde per cuncta dispersi. Et nunc oderunt sed metuunt, et ipso metu faciunt quod sequitur: et fugiant qui oderunt eum a facie eius. Fuga quippe animi est timor. Nam carnali fuga quo fugiunt ab eius facie qui ubique praesentiae suae

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 21 et1 inc. f3 ‖ 23 movet inc. e1 ‖ 24 vocantur des. e1 ‖ 27 quoniam inc. e1 ‖ 31 cantica des. e1 | et inc. e1 ‖ 32 psalmi des. f3 22 Ps. 134,3 iuxta Hebr. (psallite Ps. iuxta LXX; in psalm. 134,5) 24sq. Lc. 24,44 25sq. Act. 1,20 scriptum est enim; cf. e.g. Act. 7,42 sicut scriptum est 2,2 Rom. 9,5 4 oderunt sed metuunt] cf. Acc. trag. fr. 203 (Ribbeck) oderint dum metuant 21 lege K ‖ 22 quod et si tr. δ ‖ 23 frustre laborata O9 C; frustra laborata Ca ‖ 25 psalmorum ipse tr. K ‖ 26 secundam A | cantica] ista add. V1 (ac.) ‖ 26sq. debuisse dici tr. P2 O9 β δ ε ‖ 28 cantico] esse add. P26 δ ε ζ am lo ma | etenim P2 O9 β γ P15 δ ε ζ am lo ma | cogitationis esse K am lo | sunt α δ 29 carnalia ζ | sit] sint Ca S | mentem e1 ‖ 30 utrobique1] utrubique f3; utrabique P2; utrube K; utroque O9Ca (ac.); id est tibi et tibi add. C; praem. Ca δ (sl. A) ε (ibi … ibi Bn1); ibi et ibi id est praem. β | cantica non utrobique om. S | utrobique2] utrubique f3 K; utrabique P2 | et] si add. O9 | dixit S 31 cantici O9 | liber quoque δ ‖ 32 intellegantur V1 P2 O9 β C Ca S P15 δ ε ζ ma | discutiantur V1 P2 O9 β γ S P15 δ ε ζ ma ‖ 32sq. tantummodi … tanto modo K ‖ 34 scriptum V1 ε ‖ 36 oratione P2 O9 β δ ε; rationem V1 | finire e1 | non V1 | valeamus C (ac.) Ca S ε ‖ 37 texto K 2,1 dissipentur e1 V1 α O9 β K δ Bn1 ζ (iuxta Vulg.) ‖ 2 qui … saecula om. e1 | dissipati F ‖ 3 per] super O9 β ‖ 4 per cuncta] cuncti V1 | sed] et ζ lo | ipso] in praem. am lo ma ‖ 5 oderant V1 | animae ε 6 nam om. P15; non N | carnalis K C (ac.) P15 δ ζ | fuga] fugit K | a facie eius e1 M S ‖ 6sq. qui … effectum iter. e1

in psalm. LXVII,1 – 4 | 209

demonstrat effectum? Quo abibo inquit ille a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam? Animo ergo, non corpore fugiunt, timendo scilicet, non latendo, nec ab ea facie quam non vident, sed ab ea quam videre coguntur. Facies quippe eius appellata est praesentia eius per ecclesiam eius. Unde illis inimicantibus dixit: Amodo videbitis filium hominis venientem in nubibus, sicut venit in ecclesia sua diffundens eam toto orbe terrarum, in quo dispersi sunt inimici eius. Venit autem in talibus nubibus de qualibus dicit: Mandabo nubibus meis ne pluant super eam imbrem. fugiant ergo qui oderunt eum a facie eius, timeant a praesentia sanctorum fideliumque eius, de quibus dicit: Cum uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis, v. 3 (3.) sicut deficit fumus, deficiant. Extulerunt enim se ab ignibus odiorum suorum in superbiae typhum, et ponentes in caelum os suum atque clamantes Crucifige crucifige! capto illuserunt, pendentem irriserunt – et unde victores tumuerunt, mox victi evanuerunt: sicut fluit cera a facie ignis, sic pereant peccatores a facie dei. Quamquam fortasse eos hoc loco significaverit, quorum duritia in paenitentiae lacrimas solvitur, tamen etiam illud intellegi potest, ut futurum iudicium comminetur, quia cum in hoc saeculo sicut fumus se extollendo, id est superbiendo defecerint, veniet illis in fine extrema damnatio, ut ab eius facie pereant in aeternum, cum in sua claritate fuerit praesentatus velut ignis ad poenam impiorum lumenque v. 4 iustorum. (4.) Denique sequitur: et iusti iucundentur et exsultent in conspectu dei, delectentur in laetitia; tunc enim audient: Venite benedicti patris mei, percipite regnum. iucundentur ergo qui laboraverunt et exsultent in conspectu dei: non enim erit exsultationis huius – tamquam coram hominibus – inanis ulla iactantia, sed in

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 2,7 effectum des. e1 ‖ 9 eius inc. e1 ‖ 10 eius2 des. e1 ‖ 14 fugiant inc. e1 ‖ 15 eius des. e1 (v. app. crit.) ‖ 3,1 sicut inc. e1 ‖ 5 dei des. e1 ‖ 6 futurum inc. e1 4,4 laboraverunt des. e1 ‖ 5 in inc. e1 (v. app. crit.) 7 Ps. 138,7 10sq. Mt. 26,64 13 Is. 5,6 15 Mt. 25,40 3,2 ponentes…suum] cf. Ps. 72,9 4,2sq. Mt. 25,34 7 affectum ε | ibo V1 F (iuxta Vulg.) | a spiritu tuo ille tr. Ca | a1] ab V1 α P2 O9 D (pc.) F3 K C P15 ‖ 8 animi C (ac.) Ca ‖ 9sq. facies … eius1 iter. e1 ‖ 9 eius om. e1 ‖ 11 eam] ea ε; in add. G (ac.) ‖ 13 qualibus] quibus P2 (ac.); alibi add. α | mando S P15 | eam om. δ ‖ 15 eius] fugiant qui oderunt eum a facie eius add. e1 | fecistis1 ir. A; feceritis V1 P2 3,1 defecit e1 P2 O9 K C (ac.) ‖ 2 superbiae] pe sl. e1; superbia et V1; superbiam K | typhum] et ipsum K | caelo e1 M V1 α | suum] sum V1 ‖ 3 captum ε | unde] vide α | tum erunt C (ac.) Ca; timuerunt V1 (pc.) α P2 O9 N ‖ 4 fluet K ‖ 5 quam qui α | significaverint δ (pc. A) ε ‖ 5sq. paenitentia δ 6 lacrimis α F3 C (ac.) δ (pc. A) | solvetur K ‖ 7 comminetur sensu passivo; comminatur e1 | qua C (ac.) ‖ 8 defecerunt O9 S ε | finem e1 ‖ 9 fuerint K (ac.) 4,1 denique] et add. V1 | epulentur P15 Bn1 ζ (iuxta Vulg.) | et2 *om. e1 M α N ‖ 2 dei] et add. Bn1 ζ lo (iuxta quosdam Vulgatae codices); eius e1 M S | laetitiam e1 | patres K ‖ 4 ergo] omnes add. V1 α | et om. M V1 α ‖ 5 tamquam] causa add. P15 | iactatio V1 α ‖ 5sq. in conspectu eius] iucundentur in conspectu dei e1

10

15

5

cc 871 5

210 | S. Augustini

conspectu eius qui sine errore inspicit quod donavit delectentur in laetitia, non mi 950 iam exsultantes cum tremore sicut in hoc saeculo, quamdiu temptatio est vita hu-

mana super terram. (5.) Deinde se ad ipsos convertit, quibus tantam spem dedit, et hic viventes alloquitur et hortatur: cantate deo, psallite nomini eius. Iam hinc v. 5 in tituli expositione quod videbatur praelocuti sumus: cantat deo qui vivit deo, psallit nomini eius qui operatur in gloriam eius. Ita cantando, ita psallendo, id est sic vi5 vendo, sic operando iter facite inquit ei qui adscendit super occasum: iter facite Christo, ut per speciosos pedes evangelizantium pervia sint ei corda credentium. Ipse est enim qui adscendit super occasum, sive quia non eum excipit nova vita se ad eum convertentis, nisi vetus occiderit huic saeculo renuntiantis, sive quia adscendit super occasum, cum resurgendo vicit corporis casum. dominus enim 10 nomen est ei; quod illi si cognovissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. (6.) et exsultate in conspectu eius. O vos quibus dictum est: cantate deo, psallite nomini eius, iter facite ei qui adscendit super occasum, etiam exsultate in conspectu eius, quasi tristes, semper autem gaudentes. Dum enim facitis iter ei, dum praeparatis qua veniat gentesque possideat, multa passuri estis in con5 spectu hominum tristia; sed vos non solum nolite deficere, sed etiam exsultate, non in conspectu hominum, sed in conspectu dei. Spe gaudentes, in tribulatione tolerantes exsultate in conspectu eius. Illi enim qui vos in conspectu hominum turbant, turbabuntur a facie eius, patris orphanorum et iudicis viduarum. v. 6 Desolatos enim putant, a quibus plerumque gladio verbi dei et parentes a filiis et

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7 saeculo des. e1 ‖ 5,1 deinde inc. e1 ‖ 2 eius des. e1 ‖ 3 cantat inc. e1 ‖ 6 Christo des. e1 ‖ 9 resurgendo inc. e1 ‖ 6,3 eius des. e1 ‖ 5 non2 inc. e1 ‖ 6 dei des. e1 8 turbabuntur inc. e1 | viduarum des. e1 7 exsultantes…tremore] cf. Ps. 2,11 7sq. Iob 7,1 (Vulg. militia; LXX πειρατήριον) 5,6 Rom. 10,15 10 1 Cor. 2,8 6,3 2 Cor. 6,10 6sq. Rom. 12,12 9sq. gladio…separantur] cf. Mt. 10,34sq. 6 conspicit ε ζ ‖ 7 sicut] sic e1 (pc.) | temptatio am ‖ 8 terra K 5,1 tandem α | donavit e1 ‖ 2 viventis V1 K | hortantur K | domino α | nomine C (ac.) | hic G ‖ 3 expositione] inscriptione ζ | cantate O9 S N ‖ 3sq. psallite M V1 F4 C (ac.) S; psallet e1 ‖ 4 gloria e1 α P2 P26 γ P15 δ ε ζ | ita1] in add. δ am | cantando] cantant deo V1; cantate deo α | ita2] in add. δ am | psallendo] psallite F; psallent V1; deo add. V1 α ‖ 5 inquit om. e1 Bn1; tr. post ei γ N am lo ma ‖ 6 speciosus K C (ac.) S | pedis K | ei] et P2 O9 ‖ 7 ipsi K (ac.) | est om. V1 F P2 δ | ascendis O9 (ac.) | excipit] eum add. α; excepit M K Ca ‖ 8 se] sed Ca | convertens O9 | occideret K | renuntiante S; renuntiantes V1 K quia] qui P2 O9 K C (pc.) δ ε am lo ‖ 9 cum] qui e1; eum V1 | enim om. e1 Bn1 ‖ 10 est om. Ca Bn1 | ei] eius Ca; illi Bn1 | illi om. e1 | numquid α | domino P2 6,1 et om. e1 α K C ζ lo ma (iuxta Vulgatam Alcuini) | exsultent γ | deo om. P2 O9 A ‖ 2 psalmum dicite α ‖ 3 tristis K | fecistis P2 ‖ 4 qua] quia P2 O9 P26 K δ Bn1 | veniat ir. F; veniet O9 δ | multam α (multum F4) ‖ 5 tristia ir. S; tristitia V1 P2 O9 C (ac.) δ ε; tristitiam α K P15 | non2 sl. S Bn1 ‖ 6 dei] eius e1 M S ‖ 6sq. tolerantes] patientes M V1 α S ζ (iuxta Vulg. et Augustini usum; sed cf. in psalm. 83,6 in oratione tolerantes) ‖ 7 eius] dei ε am ‖ 7sq. turbant om. M S; turbabunt α; turbabant V1 ‖ 8 patres M K C (ac.) S | iudices M γ (ac. C) S δ ‖ 9 desolatus K S | gaudio e1 K | parentis V1 K

in psalm. LXVII,4 – 7 | 211

mariti ab uxoribus separantur; sed habent consolationem destituti atque viduatae patris orphanorum et iudicis viduarum, habent eius consolationem, qui ei dicunt: Quoniam pater meus et mater mea dereliquerunt me, dominus autem adsumpsit me, et quae speraverunt in domino persistentes in orationibus nocte ac die, a cuius facie illi turbabuntur, cum viderint se nihil proficere, quoniam totus mundus post eum abiit. (7.) Nam de his orphanis et viduis, id est spei saecularis societate destitutis, dominus sibi templum fabricat, de quo consequenter dicit: dominus in loco v. 7 sancto suo. Quis enim sit locus eius aperuit cum ait: deus qui inhabitare facit unius modi in domo. Unanimes, unum sentientes: iste est locus sanctus domini. Cum enim dixisset: dominus in loco sancto suo, tamquam requireremus ‚in quo loco, cum ille ubique sit totus et nullus eum contineat corporalium spatiorum locus?‘, ilico subiecit: 〈deus qui inhabitare facit unius modi in domo〉, ne quaeramus eum absque nobis, sed potius unius modi habitantes in domo mereamur ut habitare etiam ipse dignetur in nobis. Iste est locus sanctus domini, 〈hoc est〉 quod plerique homines quaerunt, ut habeant ubi orantes exaudiantur. Sint ipsi ergo quod quaerunt; et quae dicunt, in cordibus suis, id est in talibus cubilibus suis compungantur habitantes unius modi in domo, ut a domino magnae domus inhabitentur et apud seipsos exaudiantur. Est enim domus magna, in qua non solum aurea vasa sunt et argentea, sed et lignea et fictilia; et alia quidem sunt in honorem, alia in contumeliam; si qui autem mundaverint semetipsos a vasis contumeliae, erunt unius modi in domo et locus sanctus domini. Nam sicut in magna hominis domo non in

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 habent inc. e1 ‖ 13 me des. e1 | a inc. e1 ‖ 7,6 loco des. e1 | spatiorum des. V1 ‖ 7 ilico inc. e1 ‖ 9 domini des. e1 ‖ 16 nam inc. e1 12sq. Ps. 26,10 13 speraverunt…die] cf. 1 Tim. 5,5 14sq. Io. 12,19 7,11sq. quae…compungantur] cf. Ps. 4,5 13–15 est…contumeliae] cf. 2 Tim. 2,20sq. 10 mares K (matre ac.) | separentur P26 ε | viduati O9 β γ ε ζ ma; viduae α ‖ 11 patres M K C (ac.) S iudices M V1 K C (ac.) S δ (pc. A) | eius tr. post consolationem α; enim D ζ ‖ 12 derelinquerunt V1 F4 O9 ‖ 13 quae] qui α (quia F) P15 ζ am lo ma | sperabunt ε ζ | die ac nocte tr. P15 ζ ‖ 14 ille C (ac.) viderent P15 | se] si K P15 7,1 societatem V1 ‖ 1sq. distituti e1; destituti sunt δ ‖ 2 sibi dominus tr. am | dominus2] deus e1 β ε ‖ 3 sancto om. V1 P15 | ait] *dicit e1 V1 P2 O9 β γ P15 δ ε ζ am | dominus M | habitare M V1 F S ε (cf. l. 21) 4 unius modi] in huius modo V1 | modis O9 (ac.); moris Bn1 ζ | unanimes] cf. Ψρ unanimes in domo 5 domini] dei α | dominus] deus e1 P2 O9 β S (pc.) δ | requirerimus e1 ‖ 7 deus … domo addidi, cf. e.g. 10,12 ‖ 9 est1 om. P2; enim add. β δ (sl. A) ε ζ am lo | hoc est addidi e.g. | quod] quem C (pc.) am lo ma 10 homines om. α | exaudiuntur ε | ergo ipsi tr. F P2 O9 β K P15 δ ζ am lo ‖ 11 suis1] subaudiendum dicant; cf. in psalm. 4,6 quae dicitis in cordibus vestris, subauditur ‚dicite‘, ut sit plena sententia: ‚quae dicitis, in cordibus vestris dicite‘. ‖ 12 in domo om. P2 O9 δ | habitentur P2 O9 K C (ac.) P15 δ 13 se ipse ipsos P2 O9 S (ipse sl.) δ | vasa aurea tr. α ‖ 14 et2 om. O9 A (ac.) ‖ 14sq. honorem … contumeliam] cf. gr. ἃ μὲν εἰς τιμὴν ἃ δὲ εἰς ἀτιμίαν; in psalm. 58,1,20,6 (CSEL 94/1, p. 352 c. app.); honore … contumelia M α P2 K Ca S P15 δ ε ζ am ‖ 15 quis P2 O9 | mundaverunt β S P15 | se ipsos P2 O9 δ 16 modi] sunt add. M | et om. O9 δ | magni P2 O9 δ

10

cc 872 mi 951

5

10

15

212 | S. Augustini

20

5 cc 873 mi 952 10

15

qualicumque loco eius requiescit dominus eius, sed in aliquo utique secretiore et honoratiore loco, sic deus non in omnibus qui in domo eius sunt habitat – non enim habitat in vasis contumeliae –, sed locus sanctus eius sunt quos habitare facit unius modi vel unius moris in domo. Qui enim τρόποι Graece dicuntur, et ‚modi‘ et ‚mores‘ Latine interpretari possunt. Nec habet Graecus qui inhabitare facit, sed tantum habitare facit. dominus ergo in loco sancto suo. Quis est locus iste? Ipse deus eum sibi facit. Deus enim habitare facit unius moris in domo: hic est locus sanctus eius. (8.) Quod autem gratia sua sibi aedificet hunc locum, non meritis eorum praecedentibus ex quibus eum aedificat, vide quid sequatur: qui educit compeditos in fortitudine. Solvit enim gravia vincula peccatorum, quibus impediebantur ne ambularent in via praeceptorum, educit autem eos in fortitudine quam ante eius gratiam non habebant. similiter amaricantes qui habitant in sepulcris: id est omni modo mortuos, occupatos in operibus mortuis; hi enim amaricant resistendo iustitiae. Nam illi compediti forsitan volunt ambulare nec possunt, deumque precantur ut possint eique dicunt: De necessitatibus meis educ me; a quo exauditi gratias agunt dicentes: Disrupisti vincula mea. Isti autem amaricantes qui habitant in sepulcris in eo genere sunt quod alio loco scriptura significat dicens: A mortuo, velut qui non sit, perit confessio. Unde est et illud: Peccator cum venerit in profundum malorum, contemnit. Aliud est enim desiderare, aliud oppugnare iustitiam; aliud a malo velle liberari, aliud mala sua defendere potius quam fateri: utrosque tamen gratia Christi educit in fortitudine. Qua fortitudine, nisi ut adversus peccatum usque ad sanguinem certent? Ex utroque enim genere fiunt idonei quibus construatur locus sanctus eius: illi soluti, illi resuscitati, quia et mulieris, quam alligaverat satanas per decem et octo annos, iubendo vinculum solvit et Lazari mortem

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18 habitat des. e1 ‖ 8,1 quod inc. e1 | eorum des. e1 ‖ 2 vide inc. e1 ‖ 7 iustitiae des. e1 21sq. nec…facit] cf. Ps. 67,5 LXX ὁ θεὸς κατοικίζει μονοτρόπους 8,6 operibus mortuis] cf. Hebr. 6,1.14 8 Ps. 24,17 9 Ps. 115,16 10sq. Sir. 17,26 11sq. Prov. 18,3 14sq. adversus…certent] cf. Hebr. 12,4 16sq. mulieris…solvit] cf. Lc. 13,11–13. 16 17sq. Lazari…superavit] cf. Io. 11,43sq. 17 qualecumque δ | in om. α | secretiori P15 | et om. δ ‖ 18 honoratiori C (ac.) P15; honore O9 | locu e1 (ac.) | dominus e1 M S ‖ 19 fecit P2 K C δ ‖ 20 in domo vel unius moris tr. α ‖ 21 habitare M α K C (cf. l. 3) ‖ 22 tantum] sed add. M ‖ 23 dominus] deus α O9 S | qui α | eum] cum P2 O9; qui S (pc.) lo 8,2 aedificet C (ac.) | sequitur e1 F3 P15 | eduxit O9 β ‖ 3 fortitudinem e1 C Ca | gratia α δ ‖ 4 educet ε fortitudinem e1 α ‖ 6 omni modo] omnino lo | modis α ‖ 8 possunt P2 O9 A | eique] ei P2 O9 K C (ac.) A; et ei Ca S (pc.) ‖ 11 et *om. P2 O9 β γ P15 A ε ζ lo ma | veniret K ‖ 12 profundo S | contemnit α ma; LXX καταφρονεῖ; *contemnet cett. am lo (cf. 68,1,19,16) ‖ 13 liberari velle tr. am ma | liberare α K 14 fortitudinem C | quia F4 S N | ut om. δ ‖ 15 ex quibus ζ ‖ 16 conservatur M S; constituatur α eius sanctus tr. G | illis solutis illis resuscitatis O9 (illis … illi) β ma | soliti K C (ac.) | mulieris pc. S; mulier K (ir.); mulieres F4 P2; mulieri P15 ‖ 17 vincula S (pc.) lo ma; vinculam P2 | Lazarus K

in psalm. LXVII,7 – 9 | 213

clamando superavit. Qui haec fecit in corporibus, potest mirabiliora facere in moribus et facere unius modi habitare in domo, educens compeditos in fortitudine, similiter amaricantes qui habitant in sepulcris. v. 8 (9.) deus cum egredereris coram populo tuo. Egressus eius intellegitur, cum apparet in operibus suis. Apparet autem non omnibus, sed eis qui noverunt opera eius intueri. Non enim ea opera nunc dico, quae conspicua sunt omnibus, caelum et terram et mare et universa quae in eis sunt, sed opera quibus educit compeditos in fortitudine, similiter amaricantes qui habitant in sepulcris, et facit eos unius moris habitare in domo. Sic egreditur coram populo suo, id est coram eis qui istam gratiam eius intellegunt. Denique sequitur: cum transires in v. 9 deserto, terra mota est. Desertum erant gentes, quae ignorabant deum; desertum erat ubi lex nulla ab ipso deo data erat, ubi nulli prophetae habitaverant dominumque venturum esse praedixerant. cum ergo transires in deserto, cum praedicareris in gentibus, terra mota est, terreni homines ad fidem excitati sunt. Sed unde mota est? etenim caeli destillaverunt a facie dei. Forsitan hic aliquis recolat illud tempus quando in deserto deus transibat coram populo suo, coram filiis Israel die in columna nubis, nocte in fulgore ignis, et hoc esse sentiat quod caeli destillaverunt a facie dei, quoniam manna pluit populo suo; hoc etiam esse quod v. 10 sequitur: mons sina a facie dei israel, pluviam voluntariam segregans deus hereditati tuae, quia in monte Sina locutus est deus ad Moysen quando legem dedit, ut manna sit pluvia voluntaria quam segregavit deus hereditati suae, id

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9,1 deus inc. e1 ‖ 5 fortitudine des. e1 ‖ 6 sic inc. e1 ‖ 9 habitaverant des. e1 ‖ 10 cum1 inc. e1 ‖ 13 suo des. e1 ‖ 14 nocte des. P2 ‖ 15 quoniam inc. e1 9,4 Exod. 20,11; Ps. 145,6 13sq. illud…ignis] cf. Exod. 13,21 16,13sqq. 17sq. in…dedit] cf. Exod. 19

15 quoniam…suo] cf. Exod.

18 fecit tr. ante haec K am lo ma; fecerit O9 δ ‖ 19 moris M S ζ | domum ε | fortitudinem α ‖ 20 inamaricantes α P2 O9 A 9,1 dum e1 ζ; quam P2 | egredieris e1 M F4 P2 γ S G ε (v. quae adnotavimus ad l. 10) am; egrederetur P15 eius] cum add. K ‖ 2 cum] quo e1 | in] cum K | non … sed] non in … sed in α ‖ 3 opera1] in opera α nunc opera tr. K am lo ma | sunt] nunc add. ε ζ ‖ 4 et1 *om. e1 M α P26 | terra M α P15 ε ζ | et2 om. α P15 mare om. P15 | universa] omnia ζ (iuxta Vulg.) ‖ 4sq. in fortitudine compeditos tr. α ‖ 5 inamaricantes α P2 O9 A ‖ 6 domum K | sic] ergo add. e1 | egredietur α P2 O9 K C S (pc.) P15 δ am ‖ 7 eius om. lo cum] dum e1 M α S (cf. quae adnotavimus ad l. 10) | transieris F P2 O9 F3 P26 γ S (pc.) P15 δ ε (pertransieris Bn1) am ‖ 8 desertum γ P15 ‖ 8sq. deserte … deserte K ‖ 9 deo om. S | fuerat e1 M S δ (pc. A) | habitaverunt e1 K ε ‖ 9sq. dominum qui K G; dominum quem Ca; deumque β; deum S ‖ 10 eventurum S | esse venturum tr. am lo ma | ergo om. e1 | transieres O9 N am; transieris e1 (ac.) Ca S (pc.) δ Bn1, sed cf. infra cum praedicareris ‖ 10sq. praedicaveris P2 S (pc.); praedicares e1 (pc.) K (praedicareres ac.); praedicaberis am ‖ 11 muta e1 (ac.) | hominis e1 ‖ 12 *aliquis hic tr. M α S; aliquid hic e1 ‖ 13 in deserto om. δ | suo] id est add. O9 β ‖ 14 nubis] nobis S | fulgura G | quod] quoniam K ‖ 15 quoniam] quando e1; quod ζ | pluvit e1 ‖ 17 deus2 om. e1 ‖ 18 pluviam voluntariam K | hereditatis F S Bn1

20

5

10

15 mi 953 cc 874

214 | S. Augustini

est populo suo, quia solos eos ita pavit, non ut ceteras gentes, ut quod deinde dicit: 20 et infirmata est, ipsa hereditas infirmata intellegatur, quoniam murmurantes

25

30

5

10

manna fastidiosi respuerunt, desiderantes escas carnium et ea quibus vesci in Aegypto consueverant. Sed in his verbis si proprietas tantummodo litterae, non spiritalis requirendus est intellectus, oportet ut ostendatur secundum proprietatem corporalem, qui tunc compediti, qui etiam habitantes in sepulcris educti sunt in fortitudine. Deinde si ille populus, illa scilicet hereditas dei, fastidio manna respuens infirmata est, non debuit sequi: tu vero perfecisti eam, sed ‚tu vero percussisti eam‘. Deo quippe offenso per illa murmura atque fastidia ingens plaga secuta est. Postremo illi omnes in eremo consternati sunt, nec quisquam eorum praeter duos terram meruit promissionis intrare. Quamquam etiamsi dicatur in filiis eorum hereditas illa perfecta, nos sensum spiritalem liberius tenere debemus. Omnia quippe illa in figura contingebant in illis, donec aspiraret dies et removerentur umbrae. (10.) Aperiat itaque nobis pulsantibus dominus et mysteriorum eius, quantum ipse dignatur, secreta pandantur. etenim ut terra mota esset ad fidem, cum in deserto gentium transiret evangelium, caeli destillaverunt a facie dei. Hi sunt caeli de quibus in alio psalmo canitur: Caeli enarrant gloriam dei. De his quippe paulo post ibi dicitur: Non sunt loquelae neque sermones quorum non audiantur voces eorum; in omnem terram exiit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum. Nec tamen istis caelis tanta gloria tribuenda est, tamquam ab hominibus illa gratia venerit in desertum gentium, ut terra moveretur ad fidem. Non enim caeli a seipsis destillaverunt, sed a facie dei, utique inhabitantis eos et facientis eos inhabitare unius moris in domo. Ipsi sunt enim et montes de quibus dicitur: Levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi. Et tamen ne in hominibus spem posuisse videretur, continuo subiecit: e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 22 consueverant des. e1 ‖ 26 tu1 inc. e1 ‖ 27 est des. e1 20–22 murmurantes…consueverant] cf. Num. 11,5sq.; 21,5; Exod. 16,2sq. 27 deo…est] cf. Num. 11,33; 16,46–49 28sq. postremo…intrare] cf. Deut. 1,35–38 30sq. omnia…illis] 1 Cor. 10,11 31 donec…umbrae] Cant. 2,17 10,1sq. aperiat…dominus] cf. Mt. 7,7 5 Ps. 18,2 6sq. Ps. 18,4sq. 11–13 Ps. 120,1sq. 19 solus e1 F4 K C (ac.) S P15 G; solas O9; solo F | ut1 om. e1 A; et M O9 C (ac.) S ma | quod] quo e1 (ac.) 20 et] etenim α ‖ 21 mannam e1 | fastidiose K am; fastidiores e1; fastidio M S | respuerunt] et add. α; fuerunt e1 | carnalium C (ac.) Ca | eas O9 β ‖ 22 consueverunt α ‖ 24 carnalem am | qui1] quia P15 qui2] quique β K Ca δ (pc. A) ε ζ am lo ma; quiqui C (ac.); quia P15 ‖ 25 deinde] scilicet add. K | populos K | scilicet illa tr. δ | scilicet] causa add. M S ‖ 26 percussisti vero tr. K ‖ 27 murmuria e1; murmuratu Ca | atque] ad quod C; quia Ca ‖ 28 consumpti M S δ | nec] ne α | eorum om. O9 K C (ac.) P15 A ‖ 29 promissionis meruit tr. O9 β δ ‖ 30 libentius β ‖ 31 in2 om. α O9 β δ ζ am; cf. in psalm. 64,1,14 | renovarentur ε (remova- N ac.) 10,2 nubis K ‖ 3 desertum K am lo ma ‖ 5 ibi om. O9 β γ P15 δ ζ ‖ 6 sermonis K ‖ 7 exivit O9 β ζ | in istis α ‖ 8sq. in desertum gentium ut] ut desertum id est gentium ζ lo ‖ 9 ut] quo O9 β ‖ 10 habitantes M O9 F3 K; habitantes in O9; habitantis C (ac.) S (ir.) P15 δ; habitante α | facientes M K S; faciente α ‖ 11 enim sunt tr. K am lo | oculus C (ac.) | in] cf. 23,7; ad α γ lo ma ‖ 12 ne om. O9 S

in psalm. LXVII,9 – 11 | 215

Auxilium meum a domino, qui fecit caelum et terram. Ei quippe alio loco dicitur: Illuminans tu admirabiliter a montibus aeternis: quamvis a montibus aeternis, tamen illuminans tu. Sic et hic: caeli destillaverunt, sed a facie dei. Et ipsi enim salvi facti sunt per fidem – et hoc non ex seipsis, sed dei donum est –, non ex operibus, ne forte quis extollatur. Ipsius enim sumus figmentum, qui facit unius modi habitare in domo. (11.) Sed quid est quod sequitur: mons sina a facie dei israel? An subaudiendum est ‚destillavit‘, ut quod vocavit caelorum nomine, hoc voluerit intellegi nomine etiam montis Sina, sicut diximus eos vocari montes qui vocati sunt caeli? Nec in isto sensu movere debet quod mons, non ‚montes‘, cum ibi dicti sint caeli, non ‚caelum‘, quia et in illo psalmo cum dictum esset: Caeli enarrant gloriam dei, more scripturae eundem sensum verbis aliis repetentis subsequenter dictum est: Et opera manuum eius adnuntiat firmamentum. Prius dixit caeli, non ‚caelum‘; et tamen postea non ‚firmamenta‘ sed firmamentum. Vocavit enim deus firmamentum ‚caelum‘, sicut in Genesi scriptum est. Ita ergo ‚caeli‘ et ‚caelum‘ et ‚montes‘ et ‚mons‘ non aliud, sed hoc ipsum, sicut ecclesiae multae et una ecclesia non aliud, sed hoc ipsum. Cur ergo mons Sina qui in servitutem generat, sicut dicit apostolus? An forte lex ipsa intellegenda est in monte Sina, quam destillaverunt caeli a facie dei, ut terra moveretur, et ipse est terrae motus, cum conturbantur homines, quia legem implere non possunt? Quod si ita est, haec est et pluvia voluntaria de qua consequenter dicit: pluviam voluntariam segregans deus hereditati tuae, quia non fecit sic ulli genti et iudicia sua non manifestavit eis. Segregavit itaque hanc pluviam voluntariam deus hereditati suae, quod legem dedit, et infirmata est vel ipsa lex vel ipsa hereditas. Lex infirmata sic accipi potest eo quod non impletur, non quod ipsa infirma sit, e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 (deest) O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G

14 Ps. 75,5 15–17 et2 …figmentum] cf. Eph. 2,8–10 11,5–7 Ps. 18,2 8 Gen. 1,8 11 Gal. 4,24 15sq. Ps. 147,20 13 ei] et lo ‖ 14 admirabiliter] cf. 23,5; mirabiliter α O9 β Ca (pc.) S P15 δ ε ζ am (iuxta Vulg.) | quamvis … aeternis2 om. α O9 K C (ac.) P15 ‖ 15 illuminas α | hi M S | caeli om. O9 A (ac.); tr. post destillaverunt (dis-) δ (pc. A) | et ipsi enim] etenim ipsi tr. K am lo; et ipsi O9 ‖ 16 ex1] a α | ipsis O9 | donum dei tr. am lo; ex dono dei ε ζ ‖ 17 quis forte tr. F ζ | fecit α 11,2 distillaverunt G | vocavit] voluit M Ca S | voluerit] voluit α O9 δ; *velit M S | intellegit S ‖ 3 montes K C (ac.) N | vocare K am ‖ 4 quod] ait add. lo ma | dictum ε ζ am | sunt O9 β δ; est ε; sit am ‖ 5 et om. α | illo] illa O9; hoc ε ζ; alio am lo ma | cum] ibi add. K am ‖ 6 verbis aliis] verbis solus δ | repetentes M S P15; repetens α O9 β δ ε ζ am ‖ 7 adnuntiant F4 C (ac.) ‖ 8 enim] ergo C Ca ‖ 9 genesis O9 A caelum et caeli mons et montes ζ | et2 om. am ma ‖ 10 ipsud … ipsud δ | sicut … ipsum2 om. α C (ac.) lo ‖ 11 servitute C Ca | apostolos C (ac.) ‖ 12 qua M | terrae ε ‖ 13 conturbabuntur O9 G am; conturbabantur F3; turbantur M; turbabuntur α ‖ 15 hereditatis O9 K C (ac.) S | tuae] suae M (pc.) α S 16 pluviam hanc tr. am lo ma ‖ 17 hereditatis F O9 C (ac.); hereditate K | sua K; tuae O9 C (ac.) Ca 18 lex om. O9 K C (ac.) P15 A (ac.); tr. post infirmata β | accepi K | impleretur δ ε ζ am ma; implebatur O9 β | quod2] quo ε | infirmata sit ipsa α

mi 954 15 cc 875

5

10

15

216 | S. Augustini

sed quod infirmos facit minando poenam nec adiuvando per gratiam. Nam et aposto20 lus ipso verbo usus est ubi ait: Quod enim impossibile erat legis, in quo infirmabatur mi 955

25

cc 876

35

5

per carnem, significare volens quia per spiritum impletur; tamen ipsam dixit infirmari, cum ab infirmis non possit impleri. Infirmata vero ipsa hereditas, id est ipse populus, data sibi lege sine ulla ambiguitate intellegitur. Lex enim subintravit, ut abundaret delictum. Quod autem sequitur: tu vero perfecisti eam, ad legem ita refertur quia secundum illud perfecta, id est impleta est, quod dominus in evangelio dicit: Non veni legem solvere, sed implere. Unde et apostolus qui dixerat legem infirmatam esse per carnem, quia caro non implet quod per spiritum impletur, id est per gratiam spiritalem, ipse item dicit: Ut iustitia legis impleretur in nobis, qui non secundum carnem ambulamus, sed secundum spiritum. Hoc est ergo tu vero perfecisti eam, quia plenitudo legis caritas, et caritas dei diffusa est in cordibus nostris non per nos ipsos, sed per spiritum sanctum qui datus est nobis; hoc est: tu vero perfecisti eam, si ‚legem perfecisti‘ intellegatur. Si vero ‚hereditatem‘, facilior est intellectus. Si enim propter hoc dicta est hereditas dei infirmata, id est populus dei infirmatus data lege, quia lex subintravit ut abundaret delictum, ergo et quod sequitur, tu vero perfecisti eam, ex illo intellegitur quod etiam in apostolo sequitur: Ubi autem abundavit delictum, superabundavit gratia. Namque abundante delicto multiplicatae sunt infirmitates eorum; et postea acceleraverunt, quia ingemuerunt et invocaverunt, ut ipso adiuvante impleretur quod ipso iubente non implebatur. (12.) Est in his verbis et alius sensus, qui probabilior mihi videtur. Multo enim congruentius intellegitur ipsa gratia pluvia voluntaria, quia nullis praecedentibus operum meritis gratis datur. Si enim gratia, iam non ex operibus: alioquin gratia iam non est gratia. Non enim dignus sum inquit vocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei; gratia autem dei sum quod sum: haec est pluvia voluntaria. Voluntarie

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11,30 nostris inc. P2

S P15

δ: A G

20sq. Rom. 8,3 23sq. Rom. 5,20 26 Mt. 5,17 28sq. Rom. 8,4 30 Rom. 13,10 30sq. Rom. 5,5 35sq. Rom. 5,20 36sq. Ps. 15,4 12,3sq. Rom. 11,6 4sq. 1 Cor. 15,9sq. 5sq. Iac. 1,18 19 quod om. β; quos N | infirmus K S | poena K | per om. δ ‖ 20 ipse ε | legi lo ma | firmabatur S 21 spiritum] sanctum add. β C (sl.) Ca δ (sl. A) ε ζ am lo ‖ 22 posset α Ca (pc.) P15 ζ | implere C (ac.) | id est om. O9 A ‖ 24 ita om. α ‖ 25 impleta] ita perfecta O9 δ ‖ 26 solvere legem tr. am | adimplere M F3 P26 lo (iuxta Vulg.) | et om. α ‖ 27 non implet caro tr. am ‖ 28 item ipse tr. P15 ζ | *dixit M α S | iustificatio α (iuxta Vulg.) | leges K ‖ 30 legis] est add. Ca ε ζ am ma (iuxta Vulg.) ‖ 32 perfecisti] perfecisse S δ (pc. A) am ma; fecisti α N ‖ 33 hoc] haec α | infirmata] est add. am ‖ 34 ergo om. γ P15 | et om. P2 O9 β δ ε ζ am | quod om. ε ‖ 35 eam om. lo ‖ 35sq. abundabit S ‖ 36 peccatum am | gratiam K ‖ 36sq. delicto … sunt] delicta multiplicati sunt enim K ‖ 37 iniquitates am (iuxta Vulg.) 38 ipsum K | impletur S 12,1 est et … sensus tr. δ | multum M ‖ 2 pluviam F4 P2 δ | voluntariam P2 δ ‖ 3 iam1 om. P2 O9 β δ ε (iuxta Vulg.) | iam2 om. O9 δ ‖ 4 qui M S | sum2] inquid add. P2 ‖ 5 sum1] id add. F β P15 δ (pc. A) ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.); sed cf. e.g. in psalm. 72,4,24 | haec] hoc O9 β δ

in psalm. LXVII,11 – 12 | 217

quippe genuit nos verbo veritatis: haec est pluvia voluntaria. Inde alibi dicitur: Scuto bonae voluntatis tuae coronasti nos. Istam pluviam, cum deus transiret in deserto, id est praedicaretur in gentibus, caeli destillaverunt; non tamen a seipsis, sed a facie dei, quoniam et ipsi gratia dei sunt quod sunt. Et ideo mons sina, quia et ipse qui plus omnibus illis laboravit, non ipse autem, sed gratia dei cum illo, ut abundantius destillaret in gentibus, id est in deserto, ubi Christus non erat adnuntiatus, ne super alienum fundamentum aedificaret; et ipse, inquam, Israelita erat ex genere Israel, tribu Beniamin; et ipse ergo in servitutem generatus erat de Ierusalem terrena quae servit cum filiis suis, et ideo persequebatur ecclesiam. Nam quod ipse commonuit, sicut tunc qui secundum carnem generatus est persequebatur eum qui secundum spiritum, ita et nunc. Sed misericordiam consecutus est quia ignorans fecit in incredulitate. Miramur ergo quod caeli destillaverunt a facie dei? Magis miremur quod mons sina, id est qui prius persequebatur, Hebraeus ex Hebraeis, secundum legem Pharisaeus. Quid autem miremur? Non enim a seipso, sed – quod sequitur – a facie dei israel, de quo ipse dicit: Et super Israel dei, de quo dominus dicit: Ecce vere Israelita, in quo dolus non est. Hanc ergo pluviam voluntariam nullis praecedentibus meritis operum bonorum segregavit deus hereditati suae; et infirmata est. Agnovit enim non esse se aliquid per seipsum, non viribus suis, sed gratiae dei tribuendum esse quod est; agnovit quod dictum est: In infirmitatibus meis gloriabor; agnovit quod dictum est: Noli altum sapere, sed time; agnovit quod dictum est: Humilibus autem dat gratiam; et infirmata est. tu vero perfecisti eam, quia virtus in infirmitate perficitur. Quidam sane codices et Latini et Graeci non habent mons sina; sed a facie dei sina, a facie dei israel, id est caeli destillaverunt a facie dei; et quasi quaereretur ‚cuius dei?‘, a facie dei inquit sina, a facie dei israel, id est a facie dei e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε: N

6sq. Ps. 5,13 9 gratia…sunt2] cf. 1 Cor. 15,10 9–11 ipse…gentibus] cf. 1 Cor. 15,10 11sq. Rom. 15,20 12sq. Israelita…Beniamin] cf. Rom. 11,1 13sq. in…suis] cf. Gal. 4,24sq. 14 persequebatur ecclesiam] cf. 1 Cor. 15,9; Phil. 3,6 15sq. Gal. 4,29 16sq. sed…incredulitate] cf. 1 Tim. 1,13 18sq. Phil. 3,5 20 Gal. 6,16 20sq. Io. 1,47 24 2 Cor. 12,5 25 Rom. 11,20 25sq. Iac. 4,6; 1 Petr. 5,5 26sq. 2 Cor. 12,9 6 est om. C (ac.) P15 δ Rm12 | unde M P15 ‖ 7 tuae om. M K S ε (iuxta Vulg.) ‖ 9 quoniam] quod add. ε quod] id praem. S (pc.) lo ma | quia] quae γ (qui pc. C) | et2] est C | ipse] ipsi C (ac.) ‖ 10 illis om. β P15 ζ | laboravi K | autem om. α ‖ 10sq. abundantior K ‖ 11 stillaret am ‖ 12 supra ε ζ am | fundamenta aedificare K | et om. P2 O9 β γ P15 ε ζ am lo ma ‖ 13 Israel] Abraham exspectes (cf. Rom. 11,1) tribu] de tribu β P15 δ ε ζ am lo ma (iuxta Alcuini Vulgatam; sed cf. e.g. serm. Guelf. 24,3) | servitute α generans ε am ‖ 14 nam] non O9 δ ‖ 15 tunc om. P15; tu K ‖ 16 feci M ε | in om. Ca S Bn1 17 mirabamur α S | dei] signum interrogationis posui | miramur δ ‖ 18 Sina] subaudi destillavit add. ζ ‖ 19 *miramur K | quod sequitur om. α ‖ 20 dei1] domini ε ζ | quo2] ipse add. α; et add. β ‖ 22 et om. α ‖ 23 se esse tr. M α C (pc.) S; esse C (ac.) Ca P15 | seipsam M α P2 γ P15 | non2] in add. ε am | tribuendo P2 O9 β γ P15 δ ε ζ ‖ 25 noli] autem add. K ‖ 27 sani C (ac.) | codicis K | et1 om. ε ζ | et2] atque ζ ‖ 28 a1 om. δ ‖ 29 quaereret α | dei1 om. α

mi 956

15

20

cc 877 25

218 | S. Augustini

30 qui legem dedit populo Israel. Quare ergo caeli destillaverunt a facie huius dei,

nisi quia sic impletum est quod praedictum est: Benedictionem dabit qui legem dedit? Legem, qua terreat de humanis viribus praesumentem, benedictionem, qua liberet in deum sperantem. Tu ergo perfecisti deus hereditatem tuam, quia infirmata est in se, ut perficeretur abs te. (13.) animalia tua inhabitabunt in ea. Tua, non sua; tibi subdita, non v. 11 mi 957 sibi libera; ad te egentia, non sibi sufficientia. Denique sequitur: parasti in tua suavitate egenti deus. In tua suavitate, non in illius facultate. Egens est enim: quoniam infirmatus est ut perficiatur; agnovit se indigentem ut repleatur. Haec est 5 illa suavitas de qua alibi dicitur: Dominus dabit suavitatem, et terra nostra dabit fructum suum, ut bonum opus fiat non timore, sed amore, non formidine poenae, sed dilectione iustitiae. Ipsa est enim vera et sana libertas. Sed dominus hoc egenti paravit, non abundanti cui probro est ista paupertas, de qualibus alibi dicitur: Opprobrium his qui abundant et despectio superbis. Hoc enim dixit superbos, quos dixit qui abundant. (14.) dominus dabit verbum, cibaria scilicet animalibus suis quae v. 12 inhabitabunt in ea. Sed quid operabuntur haec animalia quibus dabit verbum? Quid nisi quod sequitur? evangelizantibus virtute multa. Qua virtute, nisi fortitudine illa in qua educit compeditos? Fortasse etiam virtutem hic dicat illam qua evan5 gelizantes mirabilia signa fecerunt. (15.) Quis ergo dominus dabit verbum evangelizantibus virtute multa? rex inquit virtutum dilecti. Pater ergo est rex virtutum filii? Dilectus enim, v. 13 quando non ponitur quis dilectus, per antonomasiam filius unicus intellegitur. An

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 12,34 perfecisti inc. f3 ‖ 13,1 animalia inc. e1 (v. app. crit.) | ea des. e1 ‖ 2 parasti inc. e1 ‖ 7 iustitiae des. e1 ‖ 14,1 dominus inc. e1 ‖ 15,3 intellegitur des. e1 31 Ps. 83,8 13,5sq. Ps. 84,13 8sq. Ps. 122,4 30 a facie huius dei α; a facie dei P2 O9 β γ P15 δ; a facie dei a facie huius dei M S ε ζ am lo ma ‖ 31 sic om. lo | praedicatum O9 ε; dictum P15 ‖ 32 qua1] qui δ; quae C (ac.) | de om. O9 Ca A; ad C (eras.) 34 fecisti α | infirma S; infirmitas f3 13,1 animalia] deinde sequitur praem. e1 | habitabunt F4 O9 Ca G ‖ 2 sibi2] tibi α; ibi f3 (ac.) | deque ε ‖ 3 genti f3 S | in2 *om. e1 M γ S P15 | gens f3 ‖ 4 est2 om. ε ‖ 5 suavitatem] suavitate e1 ‖ 7 dilectione α, cf. in psalm. 77,10 quod formidine fit poenae, non dilectione iustitiae; delectatione cett. am lo ma | haec S ‖ 8 cui … qualibus] nota inconcinnitatem | proprio K; probo Ca; opprobrio β lo ma; probrosa α ζ; probra am ‖ 9 dispectio α K ε | hoc] hos am lo | hoc … superbos quos] nota inconcinnitatem | enim] autem β | superbis C (ac.) ‖ 9sq. abundantes K 14,1sq. quae … ea om. e1 ‖ 2 *inhabitant α; inhabitabant O9 | quid1] qui F4 A | haec] enim add. f3 quibus … quid2 om. e1 ‖ 3 quam virtutem e1 δ | nisi2 om. e1 ‖ 3sq. fortitudinem e1 α ‖ 4 illa] illam e1 α | educet C Ca; ducit β δ (dicit ac. A) Bn1; edicit f3 N (ac.) | fortasse … hic] et illam fortasse e1 | hic] hanc O9 δ; haec F | dicat] de coniunctivo post vocem fortasse cf. 18,7sq.; dicit P15 ζ lo | illa K | qua2] quae F γ (ac. C) δ ε; quam P15 ‖ 4sq. evangelizantibus K ‖ 5 signa om. α 15,1 dominus om. α P2 O9 β γ ε ζ am ma; dabit δ ‖ 2 inquit om. K ζ | virtutium f3 (ac.) | filii] signum interrogationis posui monente Weidmann | delectus K

in psalm. LXVII,12 – 15 | 219

virtutum suarum rex ipse filius, virtutum scilicet sibi servientium? Quia virtute multa evangelizantibus dabit verbum rex virtutum, de quo dictum est: Dominus virtutum ipse est rex gloriae. Quod autem non dixit ‚rex virtutum suarum‘, sed rex virtutum dilecti, locutio est in scripturis usitatissima, si quis advertat quod ibi maxime apparet, ubi etiam proprium nomen exprimitur, ut eundem esse de quo dicitur dubitari omnino non possit. Qualis est illa quae in Pentateucho multis locis invenitur: Et fecit Moyses illud atque illud, sicut praecepit dominus Moysi. Non dixit quod usitatum est in locutionibus nostris: ‚et fecit Moyses sicut praecepit ei dominus‘, sed fecit Moyses sicut praecepit dominus Moysi, quasi alius sit Moyses cui praecepit et alius Moyses qui fecit, cum idem ipse sit. Tales locutiones in novo testamento difficillime reperiuntur. Inde est tamen quod apostolus ait: De filio suo, qui factus est ei ex semine David secundum carnem, qui praedestinatus est filius dei in virtute secundum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum Iesu Christi domini nostri, tamquam alius sit filius dei qui factus est ex semine David secundum carnem, et alius Iesus Christus dominus noster, cum sit unus atque idem. In veteribus autem libris crebra est ista locutio; et ideo quando subobscure fit, ex manifestis sui generis exemplis intellegenda est; sicut hoc loco psalmi huius quem tractamus subobscure facta est. Nam si diceretur ‚Iesus Christus, rex virtutum Iesu Christi‘, tam aperta esset quam illa: Fecit Moyses sicut praecepit dominus Moysi; quia vero dictum est rex virtutum dilecti, non facile est ut occurrat ipsum esse regem virtutum, qui est et dilectus. rex ergo virtutum dilecti sic intellegi potest, ac si diceretur ‚rex virtutum suarum‘, quia et rex virtutum est Christus et dilectus est idem ipse Christus. Quamvis non habeat iste sensus tantam necessitatem, ut aliud non valeat accipi; quia et pater potest intellegi rex virtutum filii sui dilecti, cui dicit ipse dilectus: Omnia mea tua sunt et tua mea. Quod si forte quaeritur utrum deus domini Christi pater etiam rex dici possit, nescio utrum quisquam audeat hoc ab eo nomen auferre, ubi apostolus dicit: Regi autem saeculorum immortali, invisibili, soli deo; quia etsi hoc

e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε: N Bn1 ζ:

15,5sq. Ps. 23,10 10 et…Moysi] cf. e.g. Exod. 7,6 14–17 Rom. 1,3sq. 28 Io. 17,10 30 1 Tim. 1,17 4 quia] qua O9 δ ‖ 7sq. maxime ibi tr. ε ζ ‖ 8 exprimetur K C (ac.) ‖ 9 est eras. C; om. Ca; et A ζ ma illa om. O9 β | quae f3 α; om. cett. am lo ma (signum interrogationis posuerunt post illa) ‖ 10 invenitur om. P2 A ‖ 10sq. et … nostris] ubi non dicitur O9 β ‖ 10 dixit] ait α ‖ 11sq. dominus ei tr. f3 12 praecepit1] ei add. C (ac.) | Moysi] Moysen K (ac.) | alius] alios K (ac.) ‖ 12sq. cui … Moyses om. α ‖ 13 alius] alios K ‖ 13sq. testamentis K ‖ 14 ait apostolus tr. P2 O9 β δ ‖ 16 virtutem ε | resurrectionem P2 K (ac.) ‖ 17 ex om. lo ‖ 18 alios K | dominus noster om. P2 O9 β δ | in om. α ‖ 19 ex] et C (ac.) Ca | manifestatis ε ζ ‖ 20 suis f3 A (ac.) | generi f3 | sicut] in add. α ‖ 21 subobscura O9 K (ob sl.) δ; subobscuro ε | virtutium f3 (ac.) ‖ 22 illa] quam add. α ‖ 25 Christus est tr. am 26 habet P2 ε | accepi K (ac.) ‖ 27 cui dicit om. P2 O9 A ‖ 28 quaeretur K; quaerunt C Ca | dominus γ P15 | Iesu Christi β lo ma ‖ 29 dicit S | posset P2 P15 | quisque β A | ab eo] habeo f3 ‖ 30 immortale K deo soli tr. G

cc 878 5

10

15 mi 958

20

25

30

220 | S. Augustini

35 cc 879

5 mi 959

10

15

de ipsa trinitate dictum est, ibi est et deus pater. Si autem non carnaliter intellegimus: Deus iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis, nescio utrum aliud aliquid dictum est quam ‚filio tuo‘. Rex ergo est et pater. Unde versiculus iste psalmi huius, rex virtutum dilecti, utroque modo intellegi potest. Cum itaque dixisset: dominus dabit verbum evangelizantibus virtute multa, quia ipsa virtus ab eo regitur eique militat a quo datur, ‚ipse‘ inquit ‚dominus qui dabit verbum evangelizantibus virtute multa, rex est virtutum dilecti.‘ (16.) Deinde sequitur: dilecti et speciei domus dividere spolia. Repetitio pertinet ad commendationem; quamquam istam repetitionem non omnes codices habent et eam diligentiores stella apposita praenotant, quae signa vocantur asterisci, quibus agnosci volunt ea non esse in interpretatione Septuaginta, sed esse in Hebraeo, quae talibus insigniuntur notis. Sed sive repetatur sive semel dictum accipiatur quod positum est dilecti, sic intellegendum puto quod sequitur: et speciei domus dividere spolia, ac si diceretur: dilecti etiam speciei domus dividere spolia, id est: dilecti etiam ad dividenda spolia. Speciosam quippe domum, id est ecclesiam Christus fecit dividendo illi spolia, sicut speciosum est corpus distributione membrorum. Spolia porro dicuntur quae victis hostibus detrahuntur. Hoc quid sit evangelium nos admonet, ubi legimus: Nemo intrat in domum fortis ut vasa eius diripiat, nisi prius alligaverit fortem. Alligavit ergo diabolum Christus spiritalibus vinculis, superando mortem et super caelos ab inferis adscendendo; alligavit eum sacramento incarnationis suae, quod nihil in eo reperiens morte dignum tamen est permissus occidere; ac sic alligato abstulit tamquam spolia vasa eius. Operabatur

e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 35 cum inc. e1 ‖ 36 multa des. e1 | ipse inc. e1 | dominus des. e1 37 rex inc. e1 ‖ 16,1 spolia des. e1 ‖ 8 id1 inc. e1 ‖ 13 et des. e1 ‖ 15 alligato inc. e1 | eius des. e1 32 Ps. 71,2 16,11sq. Mc. 3,27 31 ubi α O9 A ε | deus] et add. K ‖ 32 da regi tr. ε ‖ 33 versiculos C (ac.) ‖ 36 militavit K ‖ 37 qui om. F S | virtutum est tr. f3 16,1 deinde] denique e1 | dilecti om. K C (ac.) P15 ‖ 2 repetitionem] commendationem α ‖ 2sq. repetitionem … habent] asterisco nontatur in Vulg. ‖ 3 habent f3 M S P15; habeant cett. am ma | apposita] opposita f3; domus dividere spolia id est dilecti add. K C (ac.); speciei domus dividere spolia id est dilecti etiam add. C (pc.) Ca ε ζ am lo; speciei domus dividere spolia dilecti etiam add. P2 O9 S (mg.) δ; domus dividere spolia id est add. P15 (cf. app. ad ll. 7sq.) | praenotant] domus dividere spolia id est dilecti praenotant add. K (ac.) ‖ 4 in1 om. F γ | interpretationes δ ‖ 5 Hebraea α P2 O9 K C am; ebraica P15; lnp. S | insigniuntur] pro adponuntur insigniuntur add. δ; prout adponuntur vel insigniuntur add. O9 | sive1] si vere δ | simul P2 A ‖ 7sq. ac … dividere spolia mg. S N ‖ 7sq. ac … spolia mg. F 7 dilecti om. P2 ‖ 7sq. etiam … etiam om. P2 O9 δ ‖ 8 ad] Christi α | dividenda lnp. e1; dividendo α; dividendum K; dividendi O9 (ac.); videnda f3 C (ac.) ‖ 9 illis δ ε | spolia illi tr. am lo | speciosa δ Bn1 10 hoc quid sit] unde e1 | quid] quod F4 P2 A (ac.) | est am ‖ 11 *admoneat f3 M α P2 O9 γ S A (ac.) ε ζ ubi legimus om. e1 ‖ 11sq. deripiat e1 ‖ 13 caelos] caelum ε ζ ‖ 14 incarnationes K

in psalm. LXVII,15 – 17 | 221

quippe in filiis diffidentiae, quorum infidelitate utebatur ad voluntatem suam. Haec vasa dominus mundans remissione peccatorum, haec spolia sanctificans hosti erepta prostrato atque alligato divisit ea speciei domus suae, alios constituens apostolos, alios prophetas, alios pastores et doctores in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi. Sicut enim corpus unum est et membra habet multa, omnia autem membra corporis, cum sint multa, unum est corpus, sic et Christus. Numquid omnes apostoli? numquid omnes prophetae? numquid omnes virtutes? numquid omnes dona habent curationum? numquid omnes linguis loquuntur? numquid omnes interpretantur? Omnia autem haec operatur unus atque idem spiritus dividens propria unicuique prout vult. Et haec est species domus cui spolia dividuntur, ut amator eius hac pulchritudine accensus exclamet: Domine, dilexi decorem domus tuae! (17.) Iam in eo quod sequitur se ad ipsa membra, de quibus fit species domus, v. 14 alloquenda convertit dicens: si dormiatis inter medios cleros, pennae columbae deargentatae, et inter scapulas eius in viriditate auri. Prius hic quaerendus est ordo verborum, quomodo finiatur sententia, quae utique pendet cum dicitur si dormiatis; deinde quod ait: pennae columbae deargentatae, utrum singulari numero intellegendum est ‚huius pennae‘ an plurali ‚hae pennae‘. Sed singularem numerum Graecus excludit, ubi omnino pluraliter hoc positum legitur. Sed adhuc incertum est utrum ‚hae pennae‘ an ‚o vos pennae‘, ut ad ipsas pennas loqui videatur. Utrum ergo verbis quae praecesserunt finitur ista sententia, ut ordo sit: dominus dabit verbum evangelizantibus virtute multa, si dormiatis inter medios cleros, o vos pennae columbae deargentatae, an his quae sequuntur, ut ordo sit: si dormiatis inter medios cleros, pennae columbae deargentatae nive dealbabuntur in selmon, id est ‚ipsae pennae dealbabuntur, si dormiatis inter e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 16 haec inc. e1 ‖ 17 peccatorum des. e1 ‖ 18 divisit inc. e1 ‖ 19 doctores des. e1 ‖ 25 haec inc. e1 ‖ 17,1 de des. e1 ‖ 2 convertit inc. e1 ‖ 3 auri des. e1 ‖ 12 nive inc. e1 ‖ 13 est des. e1 | si inc. e1 16 in filiis diffidentiae] cf. Eph. 2,2 18–20 alios…Christi] cf. Eph. 4,11sq. 21–24 1 Cor. 12,29sq. 24sq. 1 Cor. 12,11 26 Ps. 25,8

20sq. 1 Cor. 12,12

16 filios lo ‖ 17 domini e1 | remissionem O9 K ‖ 18 ligato P2 O9 β P15 δ | specie divisit ea tr. f3 | eas K sua O9 A ‖ 18sq. apostolus K C (ac.) ‖ 20 unum corpus tr. γ P15 ε am lo ma | multa habet tr. K (habent) am lo ma ‖ 21 corpus est tr. P15 ‖ 22sq. habent dona tr. F3 ζ ‖ 25 et om. α | domos K | cuius am | dividuntur spolia tr. α | ac F Ca; a O9 β δ ‖ 26 exclamat O9 δ; exclama ε 17,1 iam] etiam e1 S ‖ 2 alloquendo F O9 β δ ε ζ | dormietis C (ac.) | medius K | pinnae e1 f3 ‖ 4 finiatur … pendet de sententia primaria et secundaria q.d.; cf. l. 9; loc. 2,127 si enim non dixisset ‚et dabunt‘ (Exod. 30,12), sed tantummodo dixisset: ‚dabunt‘, finiretur sententia nec penderet (cf. 2,6); gramm. 4,6 coniunctivus (est) cui praeponitur ‚cum‘ et quo enuntiato pendet adhuc sententia et aliquid coniungendum manet | pendit K ‖ 5 dicitur] dicit f3 P2 O9 β | si] cum am ‖ 6 in singulari ε ζ 7 ubi omnino pluraliter hoc positum legitur] Ps. 67,14 plurale K | hae om. O9 P15; haec K C (ac.) ‖ LXX πτέρυγες | intelligitur K am ‖ 8 haec K C (ac.) P15 | o om. K C (ac.) | pennas om. F δ ‖ 9 videantur G | finiatur K (pc.) C (pc.) P15 lo ma ‖ 11 o1 om. α | an] in add. P2 O9 β S (sl.) | quae] qui f3

20

25

cc 880 5

mi 960 10

222 | S. Augustini

medios cleros‘, ut illis hoc dicere intellegatur, qui speciei domus tamquam spolia 15 dividuntur; id est si dormiatis inter medios cleros, o vos qui dividimini speciei

20

25

30

cc 881 mi 961

domus per manifestationem spiritus ad utilitatem – ut alii quidem detur per spiritum sermo sapientiae, alii sermo scientiae secundum eundem spiritum, alii fides, alii genera curationum in eodem spiritu et cetera –, si ergo vos dormiatis inter medios cleros, tunc pennae columbae deargentatae nive dealbabuntur in selmon? Potest et sic: Si vos, pennae columbae deargentatae, dormiatis inter medios cleros, nive dealbabuntur in selmon, ut subintellegantur ‚homines, qui per gratiam remissionem accipiunt peccatorum‘. Unde etiam de ipsa ecclesia dicitur in cantico canticorum: Quae est ista quae adscendit dealbata? Promissio quippe dei tenetur per prophetam dicentis: Si fuerint peccata vestra tamquam Phoenicium, sicut nivem dealbabo. Potest et sic intellegi, ut in eo quod dictum est: pennae columbae deargentatae, subaudiatur ‚eritis‘, ut iste sit sensus: O vos qui tamquam spolia speciei domus dividimini, si dormiatis inter medios cleros, pennae columbae deargentatae eritis, id est in altiora elevabimini, compagini tamen ecclesiae cohaerentes. Nullam quippe aliam melius hic intellegi puto columbam deargentatam quam illam de qua dictum est: Una est columba mea. Deargentata est autem quia divinis eloquiis erudita; eloquia namque domini alio loco dicuntur argentum igne examinatum terrae, purgatum septuplum. Magnum itaque aliquod bonum est dormire inter medios cleros, quae nonnulli duo testamenta esse voluerunt, ut dormire sit inter medios cleros in eorum testamentorum auctoritate requiescere, id est utriusque testamenti testimoniis adquiescere, ut quando aliquid ex his profertur et probatur, omnis contentio pacifica quiete finiatur. Quod si ita est, quid aliud admoneri videntur evangeli-

e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 14 cleros des. e1 ‖ 15 o inc. e1 ‖ 16 spiritus des. e1 | detur des. P2 19 tunc inc. e1 | Selmon des. e1 ‖ 28sq. nullam inc. e1 ‖ 31 erudita des. e1 ‖ 32 magnum inc. e1 34 requiescere des. e1 17,16 per1 …utilitatem] cf. 1 Cor. 12,7 16–18 alii…spiritu] cf. 1 Cor. 12,8sq. 23 Cant. 8,5 (LXX ἡ ἀναβαίνουσα λελευκανθισμένη; Vulg. ascendit de deserto) 24sq. Is. 1,18 30 Cant. 6,8 31sq. Ps. 11,7 33 nonnulli] cf. e.g. Ambr. parad. 3,15; Tob. 20,76 14 hoc dicere illis tr. f3 | intellegantur O9 ‖ 15 o om. α | dividemini M S; ir. N ‖ 16 domos G | manifestatione e1 | spiritus] Christus K; Christi P2 O9 P15 | aliis α | datur Ca (ac.) ‖ 17 sermo2 om. O9 | alii2] ut aliis α ‖ 18 genera] vox per errorem sumpta ex 1 Cor. 12,10 alii genera linguarum; gratia O9 β (cf. 1 Cor. 12,9) ‖ 19 pinnae e1 | deargentatae] eritis add. e1 ‖ 20 sic] intelligi add. Ca (sl.) P15 ‖ 21 ut] et f3 K | ibi intelligantur S; subintellegentur f3 (ac.) ‖ 22 peccatorum accipiunt tr. f3 | peccatorem δ de om. f3 ‖ 22sq. cantica F4 O9 K δ ε; canticis β ζ ‖ 23 dealbato K Ca ‖ 24 per om. δ ‖ 26 sit om. K; tr. post sensus Ca | o *om. f3 M K C (ac.) S P15 | o vos om. α ‖ 28 elebamini M; elevamini α O9 29 puto om. F F3; valemus F4 | deargentate C (ac.) | illa A N ‖ 30 columbe f3 | autem] enim ε ζ | eloquiis] est Ca; est add. β δ ε ζ am lo ma ‖ 31 in alio loco α ‖ 32 purgato δ ε | septuplo f3 M S δ ε 34 auctoritatem δ ‖ 35sq. intentio O9 β γ P15 ε ζ ‖ 36 admonere α K P15 ζ am lo | videantur α O9; evidenter S ‖ 36sq. evangelizantur K

in psalm. LXVII,17 – 18 | 223

zantes virtute multa, nisi quia tunc eis dominus dabit verbum ut evangelizare possint, si dormiant inter medios cleros? Tunc enim eis verbum veritatis datur, si auctoritas ab eis duorum testamentorum non relinquatur, ut ipsi sint et pennae columbae deargentatae, quorum praedicatione in caelum gloria fertur ecclesiae. (18.) inter scapulas autem pars est utique corporis: pars est circa regionem cordis, a posterioribus tamen, id est a dorso. Quam columbae illius deargentatae partem in viriditate auri esse dicit, hoc est in vigore sapientiae, quem vigorem melius non puto intellegi posse quam caritatem. Sed quare a dorso et non a pectore? Quamquam mirer quomodo positum sit hoc verbum in alio psalmo, ubi dicitur: Inter scapulas suas obumbrabit tibi, et sub alis eius sperabis, cum sub alis obumbrari non possit nisi quod a pectore fuerit. Et Latine quidem inter scapulas fortasse aliquo modo ex utraque parte possit intellegi, et ante et post, ut scapulas accipiamus quae in medio caput habent; et in Hebraeo sit fortassis ambiguum, quod possit et hoc modo intellegi; sed quod in Graeco est μεταϕρένοις non nisi a posterioribus significat, quod est inter scapulas. Utrum propterea ibi est auri viriditas, id est sapientia et caritas, quia ibi sunt quodammodo radices alarum, an quia ibi portatur illa sarcina levis? Quid enim sunt vel ipsae alae nisi duo praecepta caritatis, in quibus tota lex pendet et prophetae? quid ipsa sarcina levis nisi ipsa caritas quae in his duobus praeceptis impletur? Quidquid enim difficile est in praecepto, leve est amanti. Nec ob aliud recte intellegitur dictum: Onus meum leve est, nisi quia dat spiritum sanctum, per quem diffunditur caritas in cordibus nostris, ut amando liberaliter faciamus quod timendo qui facit serviliter facit; nec est amicus recti, quando mallet, si fieri posset, id quod rectum est non iuberi.

e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18,1 inter inc. e1 ‖ 4 caritatem des. e1 ‖ 11 utrum inc. e1 14 prophetae des. e1 ‖ 15 quidquid inc. e1 | amanti des. e1 18,5sq. Ps. 90,4 12sq. illa…levis] cf. Mt. 11,30 13sq. duo…prophetae] cf. Mt. 22,39sq. 15 quidquid…amanti] cf. Cic. orat. 33 nihil difficile amanti puto 16 Mt. 11,30 17 per…nostris] cf. Rom. 5,5 37 multa] magna α | eis tr. post dominus α; ei A N | evangelizari K Ca δ; evangelizante O9 ‖ 38 dormiatis C (ac.) | datum K ‖ 39 duum β | ut] utrum α; et f3 ‖ 40 praedicationem K 18,1 inter scapulas] usu quasi substantivo, cf. LXX τὰ μετάφρενα | pars est2 *om. e1 f3 M S ‖ 3 viriditatem e1 α ε ζ | vigorem α δ; virore e1 O9 β | virorem O9 β; virore e1 ‖ 4 poto e1 M S | caritate O9 ‖ 6 obumbravit M O9 P26 γ S ε ‖ 7 a om. K | scapulas] suas add. P15 ‖ 9 fortasse O9 β P15; fortassit C (ac.) ambiguo K ‖ 10 μεταϕρένοις] Ps. 90,4 LXX ἐν τοῖς μεταφρένοις αὐτοῦ ἐπισκιάσει σοι (cf. in psalm. 90,1,5); metafrenoes α; metaphrenis P15; metaphreni K; metaphrenisi C (si sl.) Ca; meta frenes(s)i f3 M O9 (-frenesti) β S (et afrenessi) δ ε (per confusionem cum voce ϕρένεσις, ut videtur); metafer ζ 11 utrum] ergo add. e1 | ibi est sl. A; est ibi tr. O9 β G | sapientiae e1 (ac.) f3 M ‖ 12 et om. M | claritas O9 P26 | quodammodo] et add. lo; quomodo P15 ‖ 13 ipsae] ille M ‖ 14 pendit K | quid om. M S; quod F ‖ 16 qui F3 Ca S ‖ 18 recte α | malit P15 ‖ 19 *possit O9 β γ (ac. C) P15 ε

40

5

10

15

224 | S. Augustini

mi 962 5 cc 882

10

15

20

25

(19.) Quaeri etiam potest cur non sit dictum ‚si dormiatis in cleris‘, sed inter medios cleros, quid sit hoc inter medios cleros. Quod quidem si expressius transferretur ex Graeco, ‚inter medium clerorum‘ diceretur, quod in nullo interpretum legi, propterea – credo – quia tantundem valet quod dictum est: inter medios cleros. Hinc ergo quid mihi videatur exponam. Saepe hoc verbum ad aliqua connectenda atque pacanda, ne inter se dissideant, poni solet, sicut testamentum inter se et populum deo constituente hoc verbum scriptura ponit; nam pro eo quod est in Latino inter me et vos, Graecus habet: ‚inter medium meum et vestrum‘. Sic et de signo circumcisionis cum loquitur deus ad Abraham, dicit: Erit testamentum inter me et te et omne semen tuum; quod Graecus habet: ‚inter medium meum et tuum et inter medium seminis tui‘. Item cum loqueretur ad Noe de arcu in nubibus ad signum constituendum, hoc verbum saepissime repetit; et quod habent Latini codices inter me et vos vel inter me et omnem animam vivam, et si qua ibi talia dicuntur, ‚inter medium meum et vestrum‘ invenitur in Graeco, quod est ἀνὰ μέσον. David quoque et Ionathan signum inter se constituunt, ne aliud opinando dissideant; et quod Latine dicitur: inter ambos, ‚inter medium amborum‘ habet Graecus eodem verbo, quod est ἀνὰ μέσον. Optime autem factum est, ut hoc loco psalmi huius interpretes nostri non dicerent ‚inter cleros‘, quod Latinae locutioni usitatum est, sed inter medios cleros tamquam ‚inter medium clerorum‘, quod potius in Graeco legitur et quod dici solet in eis rebus, ut dixi, quae inter se debeant habere consensum. Iubet igitur scriptura ut inter medios cleros dormiant, qui vel sunt pennae columbae deargentatae vel ex hoc eis praestatur ut sint. Porro si istis cleris duo testamenta significantur, quid aliud admonemur nisi ut ea testamenta inter se consentire non repugnemus, sed intellegendo adquiescamus, nosque simus eorum concordiae signum atque documentum, cum alterum adversus alterum nihil dixisse sentimus et cum pacifica admiratione

e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19,25 alterum1 inc. P2

S P15

δ: A G ε: N

19,3 inter…diceretur] cf. Ps. 67,14 LXX ἀνὰ μέσον τῶν κλήρων 8 inter me et vos] e.g. Gen. 9,12 9sq. Gen. 17,7 11sq. cum…repetit] cf. Gen. 9,12–17 13 Gen. 9,12 14–17 David…μέσον] cf. 1 Reg. 20,23 κύριος μάρτυς ἀνὰ μέσον ἐμοῦ καὶ σοῦ 19,1 quaere K (ac.) | cur] cum Ca (pc.) ma ‖ 2 sit] si O9 β δ ε am | hoc] expressius add. O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am lo | cleros2 *om. f3 M α O9 γ S P15 ‖ 3 clerum γ (pc. C) P15 δ ε am | diceret δ ‖ 4 medio A ‖ 5 hinc] hic O9 C P15; sic K | videtur P15 Bn1 | hoc verbum] sc. medium sive medios ‖ 6 desedeant K ‖ 7 constituentem P15; constituendo O9 | poni K (ir.) | nam] tam K ‖ 8 latina … graecos K | et3 *om. f3 M F4 γ S P15 ‖ 9 dicens α ‖ 10 graecos K ‖ 11 arca f3 M K; arco P15 ‖ 12 latine K ‖ 13 viventem ε ζ (cf. Vulg. Gen. 9,16) ‖ 16 graecos K | eundem verbum K | verbo] vero M ‖ 17 hoc] ob K | interpretis K 18 latini K | latina locutione P15 | locutionis f3 | medios] medius C (ac.) ‖ 19 clerorum] clerum ε; electorum P15 ‖ 20 rebus] reos K | inter] in C (ac.) P15 | debeat K | igitur] ergo O9 β lo ma ‖ 21 columbae om. M | argentatae K ‖ 22 praestetur f3 P15 | isti cleri f3 M O9 β γ S P15 δ ε am ma | significant β C (pc.) S P15 (pc.) am ma ‖ 23 ea om. δ | testamentis … consentientibus am lo ma | repugnare noverimus α

in psalm. LXVII,19 – 20 | 225

quasi ecstasis sopore monstramus? Cur autem in cleris testamenta intellegantur, cum hoc nomen Graecum sit quidem, sed ‚testamentum‘ non ita dicatur, haec causa est, quia per testamentum datur hereditas, quae Graece appellatur κληρονομία, et heres κληρονόμος. Κλῆρος autem ‘sors’ Graece dicitur, et sortes ex promissione dei partes hereditatis vocantur, quae populo sunt distributae. Unde tribus Levi praecepta est non habere sortem inter fratres suos, quod ex eorum decimis sustentaretur. Nam et cleros et clericos hinc appellatos puto qui sunt in ecclesiastici ministerii gradibus ordinati, quia Matthias sorte electus est, quem primum per apostolos legimus ordinatum. Proinde propter hereditatem quae fit testamento, tamquam per id quod efficitur id quod efficit, nomine clerorum testamenta ipsa significata sunt. (20.) Quamquam mihi et alius hic sensus occurrat, nisi fallor anteponendus, ut cleros multo probabilius ipsas hereditates intellegamus, ut quoniam hereditas veteris testamenti est – quamvis in umbra significativa futuri – terrena felicitas, hereditas vero novi testamenti est aeterna immortalitas, dormire sit inter medios cleros nec illam iam quaerere ardenter et adhuc istam exspectare patienter. Nam qui deo propterea serviunt vel potius propterea servire nolunt, dum quaerunt in hac vita et in hac terra felicitatem, ablatus est somnus ab eis, et non dormiunt. Inflammantibus enim cupiditatibus agitati in flagitia et facinora propelluntur nec omnino requiescunt, desiderando ut adquirant, metuendo ne amittant. Qui autem me audit ait sapientia, inhabitabit in spe et requiescet sine timore ab omni malignitate. Hoc est, quantum mihi videtur, dormire inter medios cleros, id est inter medias hereditates: nondum in re, sed tamen in spe caelestis aeternitatis habitare et a terrenae felicitatis iam cupidi-

e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 26 cur inc. e1 ‖ 30 vocantur des. e1 ‖ 34 proinde inc. e1 ‖ 35 sunt des. e1 28 κληρονομία] cf. Ps. 67,10 βροχὴν ἑκούσιον ἀφοριεῖς, ὁ θεός, τῇ κληρονομίᾳ σου 30sq. tribus… sustentaretur] cf. Num. 18,20–23 33sq. Matthias…ordinatum] cf. Act. 1,26 20,7 Prov. 4,16 (LXX ἀφῄρηται ὁ ὕπνος αὐτῶν, καὶ οὐ κοιμῶνται; cf. Lucif. non conv. 6) 9sq. Prov. 1,33 26 sopore] opere γ | monstramur δ | cur] cum f3 α ‖ 27 sed] et β P15 | dicat P2; *vocetur e1 f3 M α S 28 appellantur Ca | κληρονομία] v. app. sim. ‖ 29 *Graece sors tr. e1 α ζ | dicitur om. ζ; tr. ante Graece D δ | ex om. δ; et α | promissiones α ‖ 29sq. dei partes iter. e1 ‖ 30 partis C (ac.) | hereditates K S 30sq. praecepta est] praecepit P2 ‖ 31 ex om. O9 β ‖ 32 clericus C (ac.) | ecclesiasticis ministeriis P2 O9 γ ‖ 33 quia] qui G | apostolos] os2 ir. A; apostolus C (ac.) ‖ 34 quae] tuamque (uv.) f3 ‖ 35 efficitur] efficit e1 (pc.) | id quod efficit om. F Ca | efficit] efficitur e1 P2; effecit K C (ac.) | clerorum nomine tr. α | clericorum M F3 δ N; cleri P15; duorum f3 20,1 et mihi tr. β | alios K | hinc f3 P2 (pc.) O9 (sl.) β γ ε ζ | anteponendos K ‖ 2 clerus ε | ut] et K 4 novi sl. f3 ‖ 5 illa P2 O9 β ε | istum δ ‖ 6 volunt P26 P15 am ‖ 7 ut non dormiant f3 | flammantibus f3 M α ‖ 8 flagitia et] flagitiae f3 ‖ 9 ait] aut C (ac.) ‖ 10 inhabitavit f3 M P2 S δ; habitabit F | requiescit P2; quiescit M γ δ ε Rm12; quiescet f3 S ζ am | malignitate] cf. adn. Iob 39 p. 628,1; vanitate α 11 inter2 om. P2 O9 | nondum] dum C (ac.) ‖ 11sq. in re] irae P2; ire f3 ‖ 12 caelesti spe α | aeternitatis om. α; hereditatis γ ζ am lo ma | a terrenae] aeternae F O9 Bn1; terrenae Ca P15 ζ; terreni C (ac.) felicitates K ‖ 12sq. cupiditate iam tr. δ ‖ 12sq. cupiditatem M F S (pc.)

30 mi 963

35

cc 883 5

10

226 | S. Augustini

15

20

mi 964 25

30

tate conquiescere. Cum autem venerit quod speramus, non iam inter duas hereditates requiescemus, sed in nova vera, cuius vetus erat umbra, regnabimus. Quapropter etiamsi ita intellexerimus quod dictum est: si dormiatis inter medios cleros, tamquam si diceretur: ‚si moriamini inter medios cleros‘, ut istam mortem carnis more suo scriptura dormitionem vocaverit, haec est mors optima, ut in cupiditatum cohibitione a terrenis et spe caelestis hereditatis homo usque in finem perseverans diem vitae huius ultimum claudat. Sic enim dormientes inter medios cleros erunt pennae columbae deargentatae, ut tempore quo resurgent rapiantur in nubibus in obviam Christo in aera et semper iam cum domino vivant; aut certe quia per eos qui sic moriuntur quanto securius, tanto sublimius ecclesia diffamatur et quasi quibusdam pennis excelsae laudis adtollitur. Neque enim frustra dictum est: Ante mortem ne laudes hominem quemquam. Omnes ergo sancti dei ab initio generis humani usque ad tempus apostolorum, quia et ipsi noverant dicere: Diem hominis non concupivi, tu scis, et: Unam petii a domino, hanc requiram, et a tempore apostolorum, ex quo duorum testamentorum differentia clarius revelata est, ipsi apostoli et beati martyres ceterique iusti tamquam arietes et arietum filii usque ad hoc tempus dormierunt inter medios cleros, regni terreni felicitatem iam contemnentes et regni caelorum aeternitatem sperantes et nondum tenentes; et quia tam bene dormierunt, eis velut pennis nunc volitat et laudibus exaltatur ecclesia, columba scilicet deargentata, ut hac eorum fama ad imitandum posteris invitatis, dum sic etiam ceteri dormiunt, addantur pennae quibus usque in finem saeculi sublimiter praedicetur.

e1 (excerpta) f3 M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 20,21sq. moriuntur des. f3

S P15

δ: A G ε: N Bn1 ζ:

18 usque…perseverans] cf. Mt. 10,22 20sq. rapiantur…vivant] cf. 1 Thess. 4,17 23sq. Sir. 11,20 25 Ier. 17,16 26 Ps. 26,4 28 tamquam arietes et arietum filii] cf. Ps. 28,1 (e.g. Aug. in psalm. 113,1,8; 142,6) 13 quod] quem f3 | iam non tr. P2 O9 β ε ζ | duos S ‖ 13sq. hereditatis f3 ‖ 14 requiescimus M α C Ca P15 | nova] et add. α | vera] vita β | regnavimus f3 S | quam propter f3 (ac.) ‖ 15 etiamsi] si S δ; etiam lo | ita om. P2 O9 β γ P15 ε ζ am lo ma ‖ 16 si1 *om. f3 M S | diceret O9 β ‖ 17 dormitationem K ‖ 18 et] in K Ca P15 am lo ma ‖ 19 ultimum huius vitae tr. β | sic] si O9 Bn1 | dormientis S; dormiant O9 medius C (ac.) ‖ 20 tempora δ | *resurgunt M α S | in2 om. α ma (iuxta Vulg.); eras. C ‖ 21 aere P2 O9 β ε; lnp. f3 | et] ut α | iam om. F3 C (ac.) P15 | aut] ut M O9 ‖ 22 defamatur K ‖ 23 tollitur C (ac.) laudes] laudis C (ac.) ‖ 25 hominum M S (sed cf. in psalm. 32,2,13 qui … concupiscit diem hominis, quando illi minatus fuerit adversarius, quod tollat illi diem humanum, quia occidet eum et perdet hanc vitam) | et2 om. P2 O9 K C P15 ‖ 26 peti M S N | et a β ma; eo M α P2 O9 γ S P15 δ ε ζ am lo | duum β 28 arietes] arietis K | et om. β | usque ad hoc dormierunt tempus tr. F D; dormierunt usque ad tempus F4 ‖ 29 iam om. M; tr. ante felicitatem α ‖ 29sq. et … tenentes om. α Bn1 ‖ 30 et nondum tenentes om. P15 | tam bene] bene iam S | eis] eorum P15 ‖ 31 scilicet] igitur P2 O9 β ε ζ lo | deargentata] est add. ζ lo | haec F γ S P15 ‖ 32 dum om. α | ceteris dormiunt K C; dormiunt caeteri tr. lo; dormiunt ceteris am | dormiant α

in psalm. LXVII,20 – 21 | 227

v. 15

(21.) dum discernit supercaelestis reges super eam, nive dealbabuntur in selmon: ille supercaelestis, ille qui adscendit super omnes caelos, ut adimpleret omnia, dum discernit reges super eam, id est super eandem columbam deargentatam. Sequitur enim apostolus ac dicit: Et ipse dedit quosdam quidem apostolos, quosdam autem prophetas, quosdam vero evangelistas, quosdam autem pastores et doctores. Nam quid est aliud reges discernere super eam in opus ministerii, in aedificationem corporis Christi, quandoquidem ipsa est corpus Christi? Dicuntur autem illi reges utique a regendo: et quid magis quam carnis concupiscentias, ne regnet peccatum in eorum mortali corpore ad oboediendum desideriis eius nec exhibeant membra sua arma iniquitatis peccato, sed exhibeant se deo tamquam ex mortuis viventes et membra sua arma iustitiae deo? Sic enim erunt reges primitus discreti ab alienigenis, quia non sunt iugum ducentes cum infidelibus; deinde discreti concorditer inter se muneribus propriis. Non enim omnes apostoli aut omnes prophetae aut omnes doctores aut omnes dona habent curationum aut omnes linguis loquuntur aut omnes interpretantur. Omnia autem haec operatur unus atque idem spiritus, dividens propria unicuique prout vult; quem dando ille supercaelestis discernit reges super columbam deargentatam. De quo spiritu sancto cum ad eius matrem gratia plenam missus angelus loqueretur, quaerenti quomodo fieret quod paritura nuntiabatur, quoniam non cognoscebat virum, Spiritus sanctus inquit superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit tibi. Quid est obumbrabit tibi nisi ‚umbram faciet‘? Unde et isti reges, dum gratia spiritus domini Christi discernuntur super columbam deargentatam, nive dealbabuntur in selmon. Selmon quippe interpretatur ‚umbra‘. Non enim meritis aut virtute propria discernuntur. Quis enim te inquit discernit? quid autem habes quod non accepisti? Ut ergo discernantur ab impiis, accipiunt remissio-

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 21,1 dum inc. e1 ‖ 5 evangelistas des. e1 ‖ 7sq. dicuntur inc. e1 ‖ 8 concupiscentias des. e1 ‖ 20 isti inc. e1 ‖ 22 umbra des. e1 21,4–6 Eph. 4,11 6sq. Eph. 4,12 8–11 Rom. 6,12sq. 12 non…infidelibus] cf. 2 Cor. 6,14 13–15 non…interpretantur] 1 Cor. 12,29sq. 15sq. omnia…vult] 1 Cor. 12,11 17–20 Lc. 1,34sq. 22 Selmon…umbra] cf. Hier. nom. hebr. 48,28 Lagarde; Hier. in psalm. 67,16 23sq. 1 Cor. 4,7 21,1 discernis M S | supercaelesti δ N; caelestis M γ P15 ζ | regis e1 O9 K C (ac.) | ea M ‖ 2 ille1] est add. e1 | supercaelestis] super caelis C (-os pc.) Ca; super eam caelestis P15 | adscendet δ (pc. A) 2sq. ut … omnia om. e1 ‖ 3 impleret α | discernit] caelestis add. K | reges om. e1 | eadem P2 O9 δ N 4 argentatam P2 O9 N | sequitur … dedit] discernit autem e1 | enim exp. S; etiam P15; eam P2 β γ (ac. C) ε ζ am | apostolos K | ac] et F3 Ca ζ ‖ 5 apostolus K C (ac.) S | autem2] vero α ‖ 6 eam] nisi add. α lo ma ‖ 8 quam … concupiscentias] concupiscentiam α ‖ 9 nec] ne K P15 δ (neque ac. A) ε ζ lo ma 11 domino S | erant M (ir.) δ am lo ‖ 12 erant am lo ‖ 12sq. *inter se concorditer tr. M α S δ 14 habent dona tr. α ‖ 15 autem om. α ‖ 16 supercaelestes K ‖ 17 gratiam M O9 N | plena N am 19 quoniam] quo C Ca; quando α | sanctus om. M γ (ac. C) S δ | inquit sanctus tr. S (pc.) P15 ‖ 20 obumbrabit1] obumbravit P2 O9 K C (ac.) S A N | obumbrabit2] obumbravit P2 O9 K C (ac.) S | isti] ergo add. e1; iste K; si P2 O9 ‖ 22 nivem M | dealbabuntur] ur sl. e1 ‖ 23 inquit te tr. G ε ζ

cc 884

5

10

15 mi 965

20

228 | S. Augustini

25 nem peccatorum ab illo qui ait: Si fuerint peccata vestra sicut Phoenicium, tamquam

30 cc 885

35

40

mi 966 5

nivem dealbabo. Ecce quomodo nive dealbabuntur in selmon: in gratia spiritus Christi, quo eis etiam propria dona discreta sunt, de quo dictum est quod supra commemoravi: Spiritus sanctus superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit tibi – hoc est umbram faciet tibi –, propterea quod nascetur ex te sanctum, vocabitur filius dei. Umbra porro ista defensaculum intellegitur ab aestu concupiscentiarum carnalium; unde illa virgo Christum non carnaliter concupiscendo, sed spiritaliter credendo concepit. Constat autem umbra lumine et corpore; proinde illud quod in principio erat verbum, lumen illud verum, ut umbraculum meridianum fieret nobis, verbum caro factum est et habitavit in nobis. Deo scilicet homo tamquam lumini corpus accessit et in eum credentes umbra protectionis operuit. Non enim de quali umbra dicitur: Transierunt omnia illa tamquam umbra, nec de quali umbra dicit apostolus: Nemo vos iudicet in cibo et potu aut in parte diei festi aut neomeniae aut sabbatorum, quod est umbra futurorum, sed de quali scriptum est: Sub umbra alarum tuarum protege me. Dum ergo discernit ille supercaelestis reges super columbam deargentatam, non sua merita extollant, non de propria virtute confidant: nive quippe dealbabuntur in selmon; gratia candificabuntur in protectione corporis Christi. (22.) Hunc autem montem consequenter dicit montem dei, montem uberem – vel montem pin- v. 16 guem: quid hic autem aliud pinguem quam uberem diceret? –; est enim et mons isto nomine nuncupatus, id est selmon. Sed quem montem intellegere debemus montem dei, montem uberem, montem incaseatum, montem uberem nisi eundem

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N 35 operuit des. e1 ‖ 40 nive inc. e1 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 30 umbra inc. e1 ‖ 22,2 uberem des. e1 ‖ 4 quem inc. e1 ‖ 5 uberem2 des. e1 25sq. Is. 1,18 28sq. Lc. 1,35 32sq. Io. 1,1 33 lumen…verum] cf. Io. 1,9 | umbraculum…fieret] cf. Sir. 34,19 33sq. Io. 1,14 36 Sap. 5,9 36–38 Col. 2,16sq. 38 Ps. 16,8 26 nive P2 C P15 ε | Selmon] autem add. M S; hoc est add. α ‖ 27 Christi] sancti O9 β | eis om. α 27sq. commemoravit ma ‖ 28 obumbravit P2 K C (ac.) S N ‖ 29 umbra P2 A N | faciat P2 ε | propterea] et add. lo | nascitur K ‖ 30 isto defensaculo K | defensaculum] vox rarissima; cf. epist. 102,35 umbra futurorum tamquam ab aestu temporalium malorum in terra promissionis defensaculum praebens, ThlL V, 305,63sqq. ‖ 31 Christo K ‖ 32 umbra lumine] umbraculum mine e1 (ac.) | ex lumine O9 β Ca (ex sl.) ζ | proinde illud om. P2 O9 | illud om. γ P15 ‖ 33 verbum1 om. e1 | verum] velud α | ut] et δ Bn1 | verbum2] inquit add. am ‖ 34 habitabit M P2 K (pc.) S | lumine K ‖ 35 umbram δ quale K ‖ 36 illa om. M α S | de om. K | apostolos K C (ac.) | nemo] ne M ‖ 37 et] aut in K am lo ma (iuxta Vulg.); aut δ ε; sed cf. c. Faust. 32,9; serm. Mai 128,2 | puto K; poto C (ac.) ‖ 38 quale K; umbra add. K am lo | proteges M ‖ 39 supercaelestes K P15; supracaelestis δ | reges om. α P2 O9 K C (ac.) P15 ‖ 40 de] sua add. am lo | quippe] ergo e1 ‖ 41 candificabuntur] vox rarissima, uv. Augustini propria, cf. civ. 21,7; ThlL III, 245,64sqq 22,1 hunc] nunc α ‖ 2 consequentem γ (ac. C) | uberem] incaseatum add. F3; montem incaseatum add. ζ am lo ma ‖ 3 autem om. ζ; tr. ante hic α F3 | pingue M P2 O9 S δ ε | enim om. M O9 β ‖ 4 in Selmon P2 O9 ‖ 5 montem uberem2 om. β γ P15 ζ am lo ma | eundem om. α

in psalm. LXVII,21 – 23 | 229

dominum Christum, de quo et alius propheta dicit: Erit in novissimis temporibus manifestus mons domini, paratus in cacumine montium? Ipse est mons incaseatus propter parvulos gratia tamquam lacte nutriendos, mons uber ad roborandos atque ditandos donorum excellentia. Nam et ipsum lac, unde fit caseus, miro modo significat gratiam: manat quippe ex abundantia viscerum maternorum et misericordia delectabili parvulis gratis infunditur. Ambiguus est autem casus in Graeco, utrum sit nominativus an accusativus, quoniam in ea lingua mons neutri generis est, non masculini; ideo nonnulli Latini non interpretati sunt montem dei, sed mons dei. Puto autem melius esse in selmon montem dei, hoc est ‚in montem dei qui vocatur Selmon‘ secundum intellectum quem supra ut potuimus exposuimus. (23.) Deinde quod dixit: montem dei, montem incaseatum, montem uberem, ne quis auderet ex hoc dominum Iesum Christum comparare ceteris sanctis, quia et ipsi dicti sunt montes dei – legitur quippe: Iustitia tua sicut montes dei, unde apostolus ait: Ut nos simus iustitia dei in ipso. De quibus montibus et alio loco dicitur: Illuminans tu admirabiliter a montibus aeternis, quia vita eis aeterna donata est et per eos sanctarum scripturarum eminentissima auctoritas constituta est, sed illuminante ab eis illo cui dicitur: Illuminans tu. Levavi enim oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi; nec tamen auxilium meum ab ipsis proprie montibus, sed auxilium meum a domino qui fecit caelum et terram. Unus quippe ipsorum montium multum excellens, cum dixisset quod plus omnibus illis laboraverit, Non autem ego inquit, sed gratia dei mecum. Ne quis ergo auderet etiam montem speciosum forma prae filiis hominum montibus filiis hominum comparare, quoniam non defuerunt qui eum

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7 ipse inc. e1 ‖ 11 infunditur des. e1 ‖ 23,11 ne inc. e1 | auderet des. e1 ‖ 12 montibus inc. e1 22,6sq. Is. 2,2 8 propter…nutriendos] cf. 1 Cor. 3,2 23,3 Ps. 35,7 4 2 Cor. 5,21 4sq. Ps. 75,5 7sq. Ps. 120,1 8sq. Ps. 120,2 10sq. 1 Cor. 15,10 11sq. speciosum…hominum1] cf. Ps. 44,3 12sq. Mt. 16,14 6 deum P2; domini O9 | et om. P2 O9 β ε ζ | alios K | erit] et add. am ‖ 7 dei O9 β | incaseatus] dominus christus add. e1 ‖ 8 parvulus C | tamquam] quam e1 ‖ 9 excellentiam P2 | caseum P2 O9 δ ε | mirum δ; miri C (ac.) ‖ 10 viscerum] vis P2 O9 ‖ 11 infundetur K | ambiguus … Graeco] Ps. 67,14 LXX χιονωθήσονται ἐν Σελμων. Ὄρος τοῦ θεοῦ ὄρος πῖον | est om. δ | in Graeco casus tr. K am lo ma 12 eam linguam O9 | neutris δ ‖ 12sq. masculinum K ‖ 14 esse melius tr. α | esse om. M S | dei2] domini K ‖ 15 sensum α | ut om. δ 23,2 audiret K | Christo K | quia] qui P2 O9 β γ P15 ma ‖ 3 dei1] de continuatione sententiae v. l. 11 4sq. illuminas M S (pc.) ‖ 5 mirabiliter α F3 P15 δ ζ (sed cf. 10,13 c. app. crit.) | a] in α | aeterna eis tr. α ζ ‖ 6 auctoritas] aut C (ac.) ‖ 6sq. illuminati ab illo α ‖ 7 ab eis om. P2 O9 β; exp. S; ab α | illuminans] illuminas M S (pc.) | oculus meus K | in] ad α (cf. 10,11) | montem am | veniat P2 O9 β γ ε ζ 8 proprii K ‖ 9 quippe] quisque S (pc.) δ ‖ 10 extollens O9 | illis omnibus tr. am lo ma (cf. Vulg. abundantius illis omnibus); illos omnibus illos γ (ac. K C); omnibus β ζ | laboravit am | ego autem tr. D ζ ‖ 11 ne] v. quae adnotavimus ad l. 3 | ergo] eum add. e1 | auderet ergo tr. G | audiret K ‖ 12 montibus filiis hominum om. am | filiis hominum om. α P2 O9 K C (ac.) P15

10

15

5 cc 886

10

230 | S. Augustini

dicerent alii Iohannem baptistam alii Eliam alii Ieremiam aut unum ex prophetis, conmi 967 vertit se ad illos et ait: utquid suspicamini montes incaseatos, montem 15 inquit in quo placuit deo habitare in eo? utquid suspicamini? Sicut enim

20

25

30

cc 887 35

lumen illi, quia et ipsis dictum est: Vos estis lumen mundi, sed aliud illud est lumen verum quod illuminat omnem hominem, sic montes illi, sed longe alius mons paratus in cacumine montium. Montes itaque isti illum montem portando gloriosi sunt, quorum ille unus dicit: Mihi autem absit gloriari nisi in cruce domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo, ut qui gloriatur, non in seipso sed in domino glorietur. utquid ergo suspicamini montes incaseatos, eum montem in quo placuit deo habitare in eo? – non quia in aliis non habitat, sed quia in ipsis per ipsum. In ipso quippe habitat omnis plenitudo divinitatis, non umbraliter tamquam in templo a rege Salomone facto, sed corporaliter, id est solide atque veraciter, quoniam deus erat in Christo mundum reconcilians sibi, quod sive de patre dictum accipiamus, quoniam ipse ait: Pater autem in me manens facit opera sua; ego in patre et pater in me, sive ita intellegatur deus erat in Christo ‚verbum erat in homine‘; sic erat utique verbum in carne, ut verbum etiam caro factum solus proprie diceretur, id est homo verbo in unam Christi personam copularetur. utquid ergo suspicamini montes incaseatos, eum montem in quo placuit deo habitare in eo? Longe utique aliter quam in illis montibus, quorum aliquem etiam hunc suspicamini; non enim quia et illi per adoptionis gratiam filii dei sunt, ideo quisquam illorum est unigenitus cui diceret: Sede ad dexteram meam, donec ponam inimicos tuos sub pedibus tuis. etenim dominus inhabitabit usque in finem, id est illos montes non comparandos huic monti ipse dominus inhabitabit, qui est mons paratus in cacumine montium, ut perducat eos in finem, id est in seipsum sicut deus est contemplandum. Finis enim legis Christus ad iustitiam omni e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N 21 utquid inc. e1 ‖ 23 divinitatis des. e1 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15 eo des. e1 ‖ 34 etenim inc. e1 ‖ 35 monti des. e1 ‖ 36 ut inc. e1 ‖ 36sq. seipsum des. e1 16 Mt. 5,14 16sq. Io. 1,9 17sq. Is. 2,2 19sq. Gal. 6,14 20sq. 1 Cor. 1,31 23 Col. 2,9 25 2 Cor. 5,19 26sq. Io. 14,10sq. 33sq. Ps. 109,1 36 Is. 2,2 37sq. Rom. 10,4 14 utquid] et quid am ‖ 15 inquit om. e1 M α K S ζ | inhabitare ma ‖ 16 illud] dictum β δ am; illud dictum P2 O9 γ S (ir.) P15 δ ε (illud sl. N) ζ ma ‖ 17 montes] et add. M S ‖ 17sq. montes … montium om. α ‖ 17 aliis P15 G Bn1; alios K; maior add. am lo ‖ 18 iste K | portandum S ‖ 19 ille om. am gloriare K ‖ 20 qui] quid O9 C (ac.) ‖ 21 utquid] quid e1 | incaseatus e1 (ac.) ‖ 22 inhabitare e1 M S δ | quia1] non add. ε | habitat e1 M α; inhabitat cett. am lo ma ‖ 23 ipsum in om. e1 (ac.) | habitat] inhabitat am lo ma (iuxta Vulg.) | omnes e1 | divinitates K (ac.) | umbraliter] cf. epist. 149,2; 187,39; umbratiliter M S δ Bn1; umbrabiliter P15 ‖ 24 regi K ‖ 26 autem om. S P15 Bn1 | manens] ipse add. D P26 C Ca ζ ma (iuxta Vulg.) | sua om. P2 O9 β lo; exp. S (iuxta Vulg.); *et add. M α C (sl.) S ζ | ego] autem add. am lo ‖ 28 ut om. O9; et F4 ε ‖ 29 verbum P2 O9 β S (pc.) lo; et verbum α ‖ 31 inhabitare M S ε ζ am lo ma | in2 om. K ‖ 34 inhabitavit e1 P2 K S δ ε; habitabit α P15 (cf. l. 35) | usque om. D ζ ‖ 35 monti] quem add. ζ; monte K (ac.) | inhabitavit P2 K δ ε ζ ‖ 36 quid O9; quis P2 F3 P15 | cacumine … in3 om. P2 O9 ‖ 36‒39 ut … montium om. α ‖ 37 fines K | omne K

v. 17

in psalm. LXVII,23 – 24 | 231

credenti. Deo itaque placuit habitare in isto monte, qui paratus est in cacumine montium, cui dicit: Tu es filius meus dilectus in quo bene complacui. Ipse autem mons dominus est, qui alios montes inhabitabit in finem, in quorum cacumine paratus est. Unus enim deus et unus mediator dei et hominum homo Christus Iesus, mons montium, sicut sanctus sanctorum. Unde dicit: Ego in eis, et tu in me. utquid ergo suspicamini montes incaseatos, montem in quo placuit deo habitare in eo? Etenim montes illos incaseatos dominus iste mons incaseatus inhabitabit usque in finem, ut aliquid sint quibus ait: Quia sine me nihil potestis facere. v. 18 (24.) Ita fit etiam quod sequitur: currus dei decem milium multiplex vel denum milium multiplex vel decies milies multiplex. Unum enim verbum Graecum sicut quisque potuit Latinorum interpretum transtulit, quod ibi dictum est μυριοπλάσιον, Latine autem satis exprimi non potest: quoniam mille apud Graecos χίλια dicuntur, μυριάδες autem plura dena milia; μυριάς quippe una decem milia sunt. Ingentem itaque multitudinem sanctorum atque fidelium, qui portando deum fiunt quodammodo currus dei, significavit hoc nomine. Hanc immanendo et regendo perducit in finem tamquam currum suum velut in locum aliquem destinatum. Initium enim Christus; deinde qui sunt Christi in praesentia eius; deinde finis. Haec est sancta ecclesia, quae sunt – quod sequitur – milia laetantium. Spe enim sunt gaudentes, donec perducantur in finem quem nunc exspectant per patientiam. Mirifice autem cum dixisset: milia laetantium, continuo subiecit: dominus in illis. Ne miremur quod laetentur: dominus in illis. Nam per multas tribulationes oportet introire in regnum dei, sed dominus in illis. Ideo etsi sunt quasi tristes, semper tamen gaudentes; nec iam ipso fine quo nondum venerunt, sed spe sunt gaudentes et in tribulatione patientes, quoniam dominus in illis in sina, in sancto. In nominum Hebraeorum interpretationibus invenimus Sina interpretari ‚mandatum‘; et alia e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 44 dominus inc. e1 ‖ 24,1 multiplex des. e1 ‖ 6 ingentem inc. e1 ‖ 7 nomine des. e1 ‖ 9 haec inc. e1 ‖ 13 illis des. e1 ‖ 16 in3 inc. e1 | sancto des. e1 ‖ 17 Sina inc. e1 (v. app. crit.) | mandatum des. e1 39 Mc. 1,11; Lc. 3,22 41 1 Tim. 2,5 42 Dan. 9,24 | Io. 17,21 45 Io. 15,5 24,9 1 Cor. 15,23sq. 10sq. Rom. 12,12 11 Rom. 8,25 13sq. Act. 14,21 14sq. 2 Cor. 6,10 15sq. Rom. 12,12 17 Sina…mandatum] cf. Hier. nom. hebr. 15,1 Lagarde 39 quo] mihi add. F3 Ca Bn1 lo ‖ 40 domini O9 S (pc.) G am | inhabitavit P2 K P15 δ ε ζ; habitabit M S 42 sanctos K Ca ‖ 44 inhabitare M S am lo ma | mons] montes F N | incaseatus] incaseatos P2 K C (ac.) ε; om. am lo ‖ 44sq. inhabitavit F P2 K ε ζ; habitavit e1 ‖ 45 quia om. am | nihil] non e1 | facere] quicquid add. e1 24,1 fiet O9 β; fiat P2 ‖ 2 milia O9 β; milium α | verbum enim tr. K am lo ma ‖ 3 interpretatum K am 4 potest M α P15; potes S; potui cett. am lo ma ‖ 5 plurima α ‖ 6 ingentem itaque] intimavit C Ca itaque om. P2 O9; autem β (enim F3) K ε ζ ‖ 9 est om. α ‖ 10 quae] quid O9; qui P2 | sunt1] est β 11 quae α P15 | spectant S P15 ‖ 13 nec ζ; ni e1 (ac.) | meremur δ | laetentur M F4 β am lo ma; laetetur F P2 O9 γ δ ε; laetantur S ζ; laetatur P15 | oportet] nos add. K am ma ‖ 14 tristis K ‖ 15 tamen] autem ε in ipso ma ‖ 16sq. nominum] omnium am ‖ 17 interpretatur e1 P15; interim K

mi 968

45

5

10

15

232 | S. Augustini

cc 888 quaedam interpretatur, sed hoc puto praesenti loco aptius convenire. Reddens enim

causam quare laetarentur illa milia quibus constat currus dei, dominus inquit in 20 illis in sina, in sancto, id est dominus in illis in mandato, quod mandatum sancmi 969 tum est, sicut dicit apostolus: Itaque lex quidem sancta, et mandatum sanctum et

iustum et bonum. Sed quid prodesset mandatum, nisi dominus ibi esset de quo dicitur: Deus enim est qui operatur in vobis et velle et operari pro bona voluntate? Nam mandatum sine domini adiutorio littera est occidens. Lex enim subintravit, ut abun25 daret delictum. Sed quoniam plenitudo legis caritas est, ideo per caritatem lex impletur, non per timorem. Caritas enim dei diffusa est in cordibus nostris, per spiritum sanctum qui datus est nobis. Ideo laetantur haec milia: in tantum enim faciunt iustitiam legis in quantum adiuvantur spiritu gratiae, quoniam dominus in illis in sina, in sancto. (25.) Deinde ad ipsum dominum locutione conversa adscendisti inquit in v. 19 altum, captivasti captivitatem, accepisti dona in hominibus. Hoc apostolus sic commemorat, sic exponit de domino Christo loquens: Unicuique autem nostrum inquit datur gratia secundum mensuram donationis Christi, propter quod dicit: 5 ‚Adscendit in altum, captivavit captivitatem, dedit dona hominibus.‘ Quod autem adscendit, quid est nisi quia et descendit in inferiores partes terrae? Qui descendit, ipse est et qui adscendit super omnes caelos, ut adimpleret omnia. Christo ergo sine dubitatione dictum est: adscendisti in altum, captivasti captivitatem, accepisti dona in hominibus. Nec moveat quod apostolus idem testimonium commemorans 10 non ait: ,Accepit dona in hominibus‘, sed dedit dona hominibus. Ille quippe auctoritate apostolica secundum hoc locutus est quod deus cum patre filius. Secundum hoc quippe dedit dona hominibus mittens eis spiritum sanctum, qui spiritus est patris et filii. Secundum illud vero quod idem ipse Christus in corpore suo intellegitur, quod est ecclesia, propter quod et membra eius sunt sancti et fideles eius – unde eis dici-

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18 reddens inc. e1 ‖ 19 laetarentur des. e1 ‖ 20 id inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 22 esset des. e1 ‖ 25,1 deinde inc. e1 ‖ 2 hominibus des. e1 21sq. Rom. 7,12 23 Phil. 2,13 24 littera est occidens] cf. 2 Cor. 3,6 24sq. Rom. 5,20 25 Rom. 13,10 26sq. Rom. 5,5 25,3sq. unicuique…Christi] 1 Cor. 12,7 4–7 propter…omnia] Eph. 4,8–10 18 quidem F O9 Bn1 | puta O9 lo ‖ 19 laetentur e1 ‖ 20 in Sina om. K | deus β | dominus in illis om. e1 ‖ 21sq. et2 … bonum om. e1 ‖ 23 dominus ε | operare K ‖ 24 domino O9; dei β K am lo 25 delectum K ‖ 27 laetentur P2 O9 β ε ζ ‖ 27sq. in tantum … in quantum M α S P15; tantum …  quantum e1 P2 O9 β γ δ ε ζ am lo ma ‖ 28 quoniam dominus om. P2 O9 25,1 inquit om. e1 ‖ 2 captivasti] captivans O9 P26 ‖ 3 exponet K | domino] *Iesu add. M O9 β 3sq. nostrorum α ‖ 4 inquit om. am ‖ 5 captivavit] captivam A (cf. Vulg. Eph. 4,8 captivam duxit) 6 et om. P2 O9 β ‖ 8 accepisti] dedisti α ‖ 10 non] enim add. G | accipit S; accepisti P2 O9 γ S δ ε ζ lo ma | dona2] in add. P2 O9 Bn1 ‖ 11 deus om. O9; est *add. M α C (sl.) S P15 | filius cum patre tr. am lo filius] fecit add. ζ | secundum2] sed dicit δ ‖ 11sq. secundum2 … quippe om. am ‖ 12 est] et α 13 ipse] est add. δ ε ζ am | Christus] et *add. M α S ‖ 14 sunt eius tr. P2 O9 β C Ca ε ζ | fidelis K

in psalm. LXVII,24 – 26 | 233

tur: Vos autem estis corpus Christi et membra – procul dubio et ipse accepit dona in hominibus. Christus quippe adscendit in altum et sedet ad dexteram patris, sed nisi et hic esset in terra, non inde clamasset: Saule, Saule, quid me persequeris? Cum igitur idem ipse dicat: Quando uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis, quid dubitamus eum accipere in membris suis, quae dona membra eius accipiunt? (26.) Sed quid est captivasti captivitatem? Utrum quia vicit mortem, quae captivos tenebat in quibus regnabat, an ipsos homines appellavit captivitatem, qui captivi sub diabolo tenebantur? Cuius rei mysterium continet etiam titulus illius psalmi: Quando domus aedificabatur post captivitatem, id est ecclesia post gentilitatem. Ipsos itaque homines qui captivi tenebantur appellans captivitatem – sicut militia cum dicitur et intelleguntur qui militant – eandem captivitatem a Christo captivatam dicit. Cur enim non sit captivitas felix, si et ad bonum homines possunt capi? Unde Petro dictum est: Ex hoc iam homines eris capiens. Captivati ergo quia capti, et capti quia subiugati, sub lene illud iugum missi, liberati a peccato cuius servi erant, et iustitiae servi facti cuius liberi erant. Unde et ipse in illis est, qui dedit dona hominibus et accepit dona in hominibus. Ideoque in ista captivitate, in ista servitute, in isto curru, sub isto iugo non sunt milia plorantium, sed milia laetantium. dominus quippe in illis in sina, in sancto. Cui sensui congruit et alia interpretatio qua interpretatur Sina ‚mensura‘. Nam de his donis laetitiae spiritalis apostolus loquens id quod supra commemoravi Unicuique autem nostrum inquit data est gratia secundum mensuram donationis Christi; ac deinde sequitur quod etiam hic sequitur: Propter quod dicit: ‚Adscendit in altum, captivavit captivitatem, dedit dona hominibus‘, quod hic est: accepisti dona in hominibus. Quid hac et illa veritate concordius? quid

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε: N

15 1 Cor. 12,27 16 sedet…patris] cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum 17 Act. 9,4 18 Mt. 25,40 26,4 Ps. 95,1 8 Lc. 5,10 9 lene illud iugum] cf. Mt. 11,30 14 Sina mensura] cf. Hier. nom. hebr. 15,1 Lagarde 16sq. Eph. 4,7sq. 15 accipit S ‖ 16 altum] caelum lo | sedit O9 γ ‖ 17 terris lo ma; terram P2 O9 | inde clamasset] inclamasset K C (ac.); declamasset P2 O9 S P15 ‖ 18 item ipse P15; *ipse item M α (cf. 11,28) | quando] quod α ‖ 19 eius membra tr. α 26,2 in ipsos S δ | quia O9 Ca P15 ‖ 5 quia C (ac.) | capti β δ ε ζ | appellavit α S (pc.) lo ‖ 5sq. milia C (ac.) ‖ 6 et om. M lo | militent am ‖ 6sq. captivata α; captivitatem O9 (ac.) ‖ 7 dicitur F P2 O9 K Ca δ ε | cur om. α P2 O9 γ | non om. K; ir. C | sit sl. C Ca; sed α; et K | et om. C N ‖ 8 unde] et add. ζ; de add. am | iam sl. P2 O9 | eris homines tr. β | captivati om. α | capti] captivi α ‖ 9 servi erant] serviebant K 11 accipit S δ | in hominibus om. P2 O9 F3 | ideo α F3 ‖ 12 sub] ab α ‖ 13 cuius S | et om. am | et alia om. α | interpretatione K | quia M F4 P2 O9 Ca ε ‖ 14 mensuram M | nam] et add. am lo | spiritales K idem am lo ‖ 15 nostrorum α | inquit nostrum tr. am lo ‖ 16 quod etiam hic sequitur om. ε 16sq. propter quod dicit om. δ ‖ 17 ascendens O9 β | dona om. α ‖ 17sq. quod2 … hominibus om. am ‖ 18 in om. K | hac] hoc γ δ ε ζ

15

cc 889 mi 970

5

10

15

234 | S. Augustini

5

mi 971 cc 890

5

manifestius? (27.) Sed quod deinde adiungit etenim qui non credunt inhabitare – vel quod nonnulli codices habent: etenim non credentes inhabitare; nam quid sunt aliud non credentes nisi qui non credunt? – de quibus dictum sit non est facilis intellectus. Tamquam enim ratio redderetur superiorum verborum, cum dictum esset: captivasti captivitatem, accepisti dona in hominibus, ita subiunctum est: etenim qui non credunt inhabitare, id est non credentes ut inhabitarent. Quid est hoc? De quibus hoc dicit? An illa captivitas antequam transiret in bonam captivitatem, unde fuerit mala captivitas ostendit? Non credendo enim possidebantur ab inimico, qui operatur in filiis infidelitatis, in quibus et vos inquit fuistis aliquando, cum viveretis in illis. Donis ergo gratiae suae, qui accepit dona in hominibus, captivavit istam captivitatem. Etenim non credentes erant ut inhabitarent. Nam fides eos inde liberavit, ut iam credentes inhabitent in domo dei, facti et ipsi domus dei et currus dei milium laetantium. (28.) Unde qui haec canebat in spiritu ea praevidens, impletus etiam ipse laetitia eructavit hymnum dicens: dominus deus benedictus, v. 20 benedictus dominus deus de die in diem, quod nonnulli codices habent die quotidie, quia sic habent Graeci: ἡμέραν καθ᾽ ἡμέραν, quod verius exprimeretur die quotidie; quam puto locutionem hoc significare quod dictum est de die in diem. Quotidie quippe hoc agit usque in finem: captivat captivitatem, accipiens dona in hominibus. (29.) Et quoniam currum illum ducit in finem, sequitur et dicit: prosperum iter faciet nobis deus sanitantium nostrarum, deus noster, deus v. 21 salvos faciendi. Multum gratia commendatur: quis enim salvus esset nisi ipse

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 27,1 deinde inc. e1 ‖ 1sq. inhabitare des. e1 ‖ 6 id inc. e1 inhabitarent des. e1 ‖ 11 etenim inc. e1 ‖ 12 domo des. e1 ‖ 28,1 unde inc. e1 ‖ 3 diem des. e1 29,1 et1 inc. e1 27,9sq. Eph. 2,2sq. 27,1‒4 sed … intellectus distinxi; sed … adiungit? Etenim … inhabitare; vel … inhabitare. Nam … credunt? De … intellectus cc ‖ 1 quod] quid ζ lo ma ‖ 2sq. nam quid] nam qui β δ ε (exc. N) ζ am; numquid lo ‖ 3 alii am | credentes] inhabitare add. α | non2 om. K | dictum sit] hoc dictum est ζ ‖ 4 faciles K; facilius N ‖ 6 habitarent α ‖ 7 hoc1 om. O9 | de quibus hoc] quod α | hoc2 om. K P15 ε 9 operabatur S (pc.) Bn1 | infidelitatis M S P15 (cf. e.g. in psalm. 105,36,11); diffidentiae cett. am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 9sq. fuistis aliquando inquit tr. α ‖ 10 donas Ca; donans O9 | accipit S δ ‖ 11 habitarent e1 ‖ 12 liberabit lo | inhabitent om. K; inhabitant C (ac.) Ca | facti et] faciet δ | et1] ex P2 | dei2] decem add. am lo 28,1 *quia e1 α ‖ 2 ipse om. β; tr. ante etiam am | laetitiam K; laetitiae C (ac.) Ca ‖ 3 benedictus dominus deus om. β | diem] die e1 ‖ 4 quod] quid ε | exprimitur O9 β S (pc.); exprimetur P2 | die] diem M γ (ac. C) S P15 ‖ 5 significari K | diem] die K ‖ 6 hoc quippe tr. e1 | agit hoc tr. ε ζ | agitur α; ait γ (ac. C) | captivat] captivam P2 O9 (vide quae adnotavimus ad 25,5) 29,1 dicit N; usque add. β δ ε ζ am lo ‖ 2 sanitantium F4 O9 D cc; cf. Ps. 84,5 Ψα (hic deest Ψα); LXX σωτηρίων; in psalm. 84,6, pecc. mer. 2,5 c. app. (sed 2,33 sanitatium); sanitatium M P2 F3 (pc.) C S A (ac.) ε; sanitatum F (pc.) F3 (ac.) P26 K Ca P15 δ (pc. A) ζ am lo ma; salutarium e1 F (ac.) (iuxta Vulg.) nostrarum] nostrorum e1 ‖ 3 gratiae P2 O9 β γ δ ε ζ | salvos K C (ac.); salvum O9

in psalm. LXVII,26 – 30 | 235

sanaret? Sed ne occurreret cogitationi ‚Cur ergo morimur, si per eius gratiam salvi facti sumus?‘, continuo subiecit: et domini exitus mortis; tamquam diceret: ‚Quid indignaris humana condicio te habere exitum mortis? Et domini tui exitus non alius quam mortis fuit. Potius ergo consolare quam indignare; nam et domini exitus mortis.‘ Spe enim salvi facti sumus; si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Patienter ergo etiam ipsam mortem feramus illius exemplo qui, licet peccato nullo esset debitor mortis et dominus esset a quo nemo animam tolleret, sed eam ipse a semetipso poneret, etiam ipsius fuit exitus mortis. (30.) verumtamen deus conquassabit capita inimicorum suorum, v. 22 verticem capilli perambulantium in delictis suis, id est nimis se extollentium, nimis superbientium in delictis suis, in quibus saltem humiles esse deberent dicentes: Domine, propitius esto mihi peccatori! Sed conquassabit eorum capita, quoniam qui se exaltat humiliabitur. Ac per hoc quamvis et domini sit exitus mortis, tamen idem dominus, quoniam deus est et voluntate, non necessitate secundum carnem mortuus est, conquassabit capita inimicorum suorum, non solum eorum qui crucifixo illudentes et moventes capita dicebant: Si filius dei est, descendat de cruce!, sed etiam omnium extollentium se adversus doctrinam eius et tamquam mortem hominis irridentium. Idem quippe ipse de quo dictum est: Alios salvos fecit, seipsum non potest!, deus est sanitantium nostrarum et deus est salvos faciendi; sed propter humilitatis et patientiae documentum et sanguine suo delendum nostrorum chirographum peccatorum etiam suum esse voluit exitum mortis, ne mortem timeremus istam, sed illam potius unde nos liberavit per istam. verumtamen

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7 mortis des. e1 ‖ 9 patienter inc. e1 ‖ 10 qui des. e1 11 etiam inc. e1 ‖ 30,3 suis des. e1 29,8sq. Rom. 8,24sq. 10sq. Io. 10,17sq. 30,4 Lc. 18,13 10sq. Mt. 27,42 12sq. sanguine…peccatorum] cf. Col. 2,14

5 Lc. 18,14

8sq. Mt. 27,40; cf. 42

4 cogitatione K; cogitatio α ‖ 5 et] dicit add. e1 | domini domini β am (iuxta Vulg.) ‖ 6 humanae condicioni O9 | te om. P2 O9 Ca; tr. ante habere K C am lo ma ‖ 8 vidimus C (ac.) ‖ 9 feramur M exemplo illius tr. G ‖ 10 quia e1; cui K | nullo peccato tr. lo ma | nullius α ‖ 11 eam om. P2 O9; etiam G | ipse eam tr. γ (ipsi K) am lo ma | fuit] fit K 30,1 conquassabit] LXX συνθλάσει; conquassavit e1 M α F3 P26 γ S P15 N ‖ 2sq. id … suis om. S G 2 nimis] inimicis α ‖ 3 suis] hoc est perseverantium in dilictis (!) suis add. sl. e1 | deberent esse tr. ζ 4 domine] deus D F3 | peccatore K | conquassabit] cf. l. 1; conquassavit M α P2 O9 β γ (ac. C) S P15 δ ε Rm12 am | capita eorum tr. lo ‖ 5 domini] dominus F P2 ‖ 7 conquassabit] cf. l. 1; conquassavit M α P2 O9 β γ S P15 δ ε am ‖ 8 crucifixo] in cruce posito ζ | ludentes P2 O9 | capita] sua add. am ‖ 9 cruce] et credimus ei add. ζ (iuxta Vulg.) ‖ 11 semetipsum δ ε am ma | salvum facere non potest α am lo; non potest salvum facere O9 D ζ ma (iuxta Vulg.) | sanitantium α P2 O9 cc; cf. 29,2; sanitatium M (ac.) D F3 γ S A (ac.) ε; sanitatum M (pc.) P26 P15 δ (pc. A) ζ am lo ma | est2 om. α Bn1 ‖ 13 nostrum P2 O9 | voluit esse tr. F O9 β ζ ‖ 14 istam timeremus tr. K am lo | potius illam tr. α

5

10

5

mi 972 10 cc 891

236 | S. Augustini

15 illusus et mortuus conquassabit capita inimicorum suorum, de quibus ait: Et

5

10

15 mi 973

suscita me, et reddam illis, sive bona pro malis, dum sibi subdit capita credentium, sive iusta pro iniustis, dum punit capita superbientium. Utroque enim modo conquassantur et confringuntur capita inimicorum, cum a superbia deiciuntur sive humilitate correcti sive in ima tartari abrepti. (31.) dixit dominus: ex basan convertar, vel ut nonnulli codices habent: v. 23 ex basan convertam. Ille quippe convertit ut salvi simus, de quo supra dictum est deus sanitantium nostrarum et deus salvos faciendi. Ei quippe et alibi dicitur: Deus virtutum, converte nos et ostende faciem tuam, et salvi erimus. Item alibi: Converte nos, deus sanitantium nostrarum. Ille autem dixit: ex basan convertam. Basan interpretatur ‚confusio‘: quid est ergo ‚Ex confusione convertam‘ nisi quia confunditur de peccatis suis qui pro eis dimittendis precatur misericordiam dei? Inde est quod ille publicanus nec oculos ad caelum audebat levare: ita se considerans confundebatur; sed descendit iustificatus, quia dixit dominus: ex basan convertam. Basan interpretatur et ‚siccitas‘; et recte intellegitur dominus ex siccitate convertere, id est ex inopia. Nam qui sibi videntur copiosi cum sint famelici, et pleni cum sint inanissimi, non convertuntur. Beati enim qui esuriunt et sitiunt iustitiam, quoniam ipsi saturabuntur. Ex ista dominus siccitate convertit; de anima quippe sicca illi dicitur: Extendi manus meas ad te; anima mea velut terra sine aqua tibi. Illud quoque non absurde intellegitur quod habent alii codices: ex basan convertar. Convertitur enim ad nos etiam ipse qui dicit: Convertimini ad me, et convertar ad vos, et non, si

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 31,1 dixit inc. e1 | convertar des. e1 ‖ 2 ille inc. e1 | simus des. e1 ‖ 5 Basan inc. e1 ‖ 7 dei des. e1 15sq. Ps. 40,11 31,4 Ps. 79,8. 20 4sq. Ps. 84,5 5sq. Basan…confusio] cf. Hier. nom. hebr. 45,3 Lagarde 7sq. inde…levare] cf. Lc. 18,13 9 descendit iustificatus] cf. Lc. 18,14 9sq. Basan…siccitas] cf. Hier. nom. hebr. 45,3 Lagarde 12sq. Mt. 5,6 14 Ps. 142,6 16 Zach. 1,3 15 conquassabit] cf. l. 1; conquassavit M α γ δ ε am; conquassat P2 O9 β S (ac.) P15 | de quibus om. P2 O9 K C (ac.) ‖ 15sq. et suscita] resuscita β δ ε ζ am ma; et resuscita lo ‖ 17 iniustis] iustis F P26 | ponit K C (ac.) ‖ 18 confringantur S ‖ 19 abrepta O9; absorti S (pc.) 31,2 ex] et ex O9 | dictum est supra tr. am lo ‖ 3 sanitantium α P2 O9 K A (ac.) ε (ac. Bn1) cc; cf. 29,2; sanitatium M (ac.) D F3 C Ca S P15 Bn1 (pc.); sanitatum M (pc.) P26 δ (pc. A) ζ am lo ma | nostrorum C (ac.) 5 sanitantium α P2 O9 K cc; cf. 29,2; sanitatium M D F3 C Ca (ac.) S (ac.) P15 A (ac.) ε; sanitatum P26 Ca (pc.) S (pc.) δ (pc. A) am lo ma; salutarium ζ | nostrorum ζ | convertar ζ ‖ 6 est om. e1 | convertam ex confusione tr. K am lo ma ‖ 7 precabatur P2 C (pc.) Ca δ ε; precabitur O9; deprecatur F | domini e1 8 oculus C (ac.) | ita] iste β | considerans] non add. G ‖ 9 Basan] item add. F4; autem add. F 10 et1 om. α P2 O9 F3 γ ‖ 13 istam … siccitatem K | ille K ‖ 14 extende K | tibi] ibi P2; tibi ibi O9 β ε ζ am lo (distinxerunt tibi. Ibi illud) ‖ 15 absurde] inde add. am | convertitur] convertatur M 16 enim om. ζ | et1] ego add. F F3 am ma | si C (ac.) am ma; om. β; nisi M α P2 O9 γ (pc. C) S P15 δ ε ζ lo; brevissime dictum; subaudi non (conversus esset ad nos) si (fuisset) eqs., fortasse lacuna notanda est

in psalm. LXVII,30 – 31 | 237

extra confusionem, cum peccatum nostrum ante nos est semper, et extra siccitatem, qua eius desideramus imbrem, qui pluviam voluntariam segregavit hereditati suae. Nam siccitate infirmata est; ipse vero conversus perfecit eam, cui dicitur: Et conversus vivificasti me. dixit ergo dominus: ex basan convertam, convertam in profundum maris. Si convertam, quare in profundum maris? In seipsum quippe convertit dominus, cum salubriter convertit, et non est utique ipse profundum maris. An forte fallit Latina locutio, et pro eo positum est in profundum quod est ‚in profundo‘? Non enim illuc convertit, sed ibi convertit eos qui in profundo huius saeculi iacent demersi pondere peccatorum, ubi conversus ille dicit: De profundis clamavi ad te, domine. Si autem non est convertam, sed convertar in profundum maris, hoc intellegitur dixisse dominus quod sua misericordia converteretur etiam in profundum maris ad eos quoque liberandos qui essent etiam desperatissimi peccatores. Quamquam in aliquo Graeco invenerim non in profundum, sed in profundis, hoc est ἐν βυθοῖς, quod priorem sensum confirmat, quod etiam ibi deus convertat ad se de profundis clamantes. Qui et si intellegatur ibi ipse converti ad liberandos etiam tales, non est incongruum; et ita eos convertit vel ad eos liberandos ita convertitur, v. 24 ut tinguatur pes eius in sanguine, quod ad ipsum dominum propheta dicit: ut tinguatur pes tuus in sanguine, id est ut ipsi qui ad te convertuntur vel ad quos liberandos converteris, licet in profundo maris onere iniquitatis depressi fuerint, in tantum gratia tua proficiant – quia ubi abundavit peccatum, superabundavit gratia – ut fiant pes tuus inter membra tua ad adnuntiandum evangelium tuum et

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 21 convertam2 inc. e1 ‖ 22 maris1 des. e1 ‖ 34 ut2 inc. e1 17 peccatum…semper] cf. Ps. 50,5 18sq. pluviam…eam] cf. Ps. 67,10 19sq. Ps. 70,2 26sq. Ps. 129,1 30sq. quamquam…βυθοῖς] LXX ἐπιστρέψω ἐν βυθοῖς θαλάσσης 37sq. Rom. 5,20 17 confusione M P15; confessionem O9 | nostrum] non K | et] nos add. F4 | extra2 ir. F S; ex nostra P15 siccitate M P2 K P15; civitatem α ‖ 18 qua] quia α (ac. F) K Ca δ Bn1 ζ lo; qui O9 (quae ac.) | desideremus G ‖ 19 perficit α β C (ac.) Ca ε ζ ‖ 21 convertam ex Basan tr. δ ‖ 22 maris2] mares C (ac.) 23 convertit] dominus add. K | ipse] in se am | in profundum O9 (in sl.) P15 δ; in profundo lo | an] te add. Ca ‖ 23sq. fallit forte tr. K am lo ma ‖ 24 pro eo] prout α | est1 om. P2 O9 γ | in1 om. α | in profundo] in profundum α; profunde P2 O9 γ ζ am lo ma; in profunde P26 δ ε ‖ 25 illuc se α; ille se P2 O9 β γ δ ε ζ ma | ibi sl. O9; se add. K; sibi ζ | eos qui] quia α | profundum O9 ‖ 26 conversos S ‖ 27 profundo K ‖ 28 dominus M S P15; dominum nostrum cett. am lo ma (sed cf. e.g. l. 10) | convertetur P2 O9 β ‖ 28sq. profundo K ‖ 29 etiam om. ζ ‖ 30 Graeco] codice add. lo | profundum] profundo δ 31 ibi etiam tr. am | deus om. C Ca ‖ 32 ipse] se A (ac.) ζ; esse α | convertit P2 O9 δ ε am ‖ 33 converti α | convertitur ita tr. am lo | convertetur K ‖ 34 ut1] et am | intinguatur M α P2 O9 β δ ε ζ (iuxta Vulg.; sed cf. l. 40) | eius] tuus α ζ am lo | sanguinem α ‖ 35 intinguatur e1 M α P2 O9 β Ca δ ε ζ am | convertentur e1 ‖ 36 convertis δ | profundum C Ca P15 ε ζ | depresse K ‖ 37 proficiantur O9; proficiunt α; proficient P15 ζ | quoniam am ma ‖ 37sq. quia … gratia om. e1 ‖ 38 fiat α P2 O9 γ (pc. C) δ am | et] ut S P15 δ

20

cc 892 25

30

35

238 | S. Augustini

mi 974

10

15 cc 893

20

25

pro nomine tuo ducentes martyrium usque ad sanguinem certent. Sic enim, ut arbitror, convenientius intellegitur pes eius tinctus in sanguine. (32.) Denique adiungit: lingua canum tuorum ex inimicis ab ipso, eosdem ipsos qui usque ad sanguinem fuerant pro fide evangelica certaturi etiam canes vocans, tamquam pro suo domino latrantes, non illos canes de quibus dicit apostolus: Cavete canes, sed illos qui edunt de micis quae cadunt de mensa dominorum suorum. Hoc enim confessa Cananaea meruit audire: O mulier, magna est fides tua: fiat tibi sicut vis. Canes laudabiles, non detestabiles, fidem servantes domino suo et pro eius domo contra inimicos latrantes. Non enim tantummodo ‚canum‘ dixit, sed canum tuorum, nec eorum dentes, sed lingua laudata est, quoniam non utique frustra nec sine magno sacramento Gedeon solos eos iussus est ducere, qui fluminis aquam sicut canes lamberent, talesque non amplius quam trecenti in tanta multitudine inventi sunt; in quo numero crucis signum est propter tau litteram, quae in Graecis numerorum notis trecentos significat. De talibus canibus et in alio psalmo dicitur: Convertentur ad vesperam et famem patientur ut canes. Nam et quidam canes reprehensi sunt a propheta Isaia non ideo quod canes essent, sed quod latrare nescirent et dormitare amarent; ubi utique demonstravit quia si vigilarent et pro domino suo latrarent, laudabiles canes essent, sicut laudantur isti de quibus dicitur: lingua canum tuorum. Quos tamen propheta ex inimicis futuros esse praedixit, per illam scilicet conversionem de qua superius loquebatur, unde et ille psalmus Convertentur inquit ad vesperam et famem patientur ut canes. Deinde veluti quaerentibus unde hoc illis tantum bonum, ut canes eius fierent cuius fuerant inimici, responsum est: ab ipso; sic enim legitur: lingua canum tuorum ex inimicis ab ipso, ipsius utique dilectione, ipsius misericordia, ipsius gratia: nam quando id possent a seipsis? Etenim cum inimici essemus, reconciliati sumus deo per mortem filii eius: ad hoc et domini fuit exitus mortis.

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 32,5 micis des. e1 ‖ 6 canes inc. e1 ‖ 9 est des. e1 32,4 cavete canes] Phil. 3,2 (cf. epist. 79; Ambr. hex. 5,2,6; Vulg. videte canes) 5 Mt. 15,27 6 Mt. 15,28 10sq. Gedeon…sunt] cf. Iud. 7,5sq. 13sq. Ps. 58,15 14–16 nam…amarent] cf. Is. 56,10 23sq. Rom. 5,10 39 tuo] diu add. β C (pc.) Ca S δ ε ζ am lo ma | ducentes] cf. in epist. Ioh. 8,9 homo habens caritatem confitetur nomen Christi, ducit martyrium; in psalm. 80,21; serm. 286,7; dicentes M P2 K C (ac.) S 40 convenientibus C (ac.) Ca 32,1 denique] quid add. ε ζ | adiunget K ‖ 3sq. evangelica … de om. α ‖ 3 vocant Ca; vocat lo tamquam om. δ ‖ 4 apostolus dicit tr. β | apostolos e1 ‖ 5 quae] qui A (ac.) ‖ 7 domu O9 β | inimicum K ‖ 9 itaque M S P15 ‖ 10 solus O9 K C (ac.) Bn1 am | eos om. K ‖ 11 tales S P15 ‖ 12 littera P2 N ‖ 14 vesperum K C (ac.) ‖ 15 quod1] quia am lo ‖ 17 canes] canis K | laudantur] et add. α 19 convertantur O9 Ca ‖ 19sq. ad vesperam inquit tr. ζ ‖ 19sq. vesperum M K ‖ 20 proinde ζ velut β ‖ 21 ipso] eo am ‖ 22 dilectionem δ ‖ 23 gratia ipsius misericordia tr. α | possunt C (ac.)

in psalm. LXVII,31 – 35 | 239

(33.) visi sunt gressus tui deus: gressus quibus venisti per mundum tamquam in illo curru peragraturus orbem terrarum, quos et nubes in evangelio sanctos et fideles suos significat, ubi ait: Amodo videbitis filium hominis venientem in nubibus. Excepto illo adventu in quo erit iudex vivorum atque mortuorum, amodo inquit videbitis venientem in nubibus. Hi gressus tui visi sunt – id est manifestati sunt – revelata gratia testamenti novi; unde dictum est: Quam speciosi pedes eorum qui adnuntiant pacem, qui adnuntiant bona! Haec enim gratia et isti gressus latebant in vetere testamento; cum autem venit plenitudo temporis et placuit deo revelare filium suum ut adnuntiaretur in gentibus, visi sunt gressus tui deus, gressus dei mei, regis qui est in sancto. In quo sancto nisi in templo suo? Templum enim dei sanctum est v. 26 inquit, quod estis vos. (34.) Ut autem gressus isti viderentur, praevenerunt principes coniuncti psallentibus, in medio adulescentularum tympanistriarum. Principes sunt apostoli: ipsi enim praevenerunt, ut populi sequerentur. praevenerunt adnuntiantes novum testamentum coniuncti psallentibus, de quorum bonis operibus etiam visibilibus tamquam organis laudis glorificaretur deus. Idem autem principes in medio adulescentularum tympanistriarum, in ministerio scilicet honorabili; nam ita sunt in medio ministri praepositi ecclesiarum novarum – hoc enim est adulescentularum – carne edomita deum laudantium: hoc enim est tympanistriarum, eo quod tympana fiant corio siccato et extento. (35.) Ideo ne quisquam carnaliter ista acciperet et ex his verbis quosdam luxuriae choros in v. 27 animum induceret, sequitur et dicit: in ecclesiis benedicite dominum, tamv. 25

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 33,1 visi inc. e1 ‖ 2 terrarum des. e1 ‖ 5 hi inc. e1 ‖ 6 novi des. e1 (v. app. crit.) ‖ 7 latebant inc. e1 ‖ 10 suo des. e1 ‖ 34,1 ut inc. e1 ‖ 3 sequerentur des. e1 ‖ 7 ecclesiarum inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 35,2 acciperet des. e1 ‖ 3 sequitur inc. e1 | dominum des. e1 33,3 Mt. 26,64 4 Act. 10,42 6sq. Rom. 10,15; cf. Is. 52,7 8 Gal. 4,4 10sq. 1 Cor. 3,17 33,1 gressus1] ingressus γ (ac. C) δ am (iuxta Vulg.) | per] pro P2 O9 | mundo O9 ‖ 2 peragraturos K quas M P2 O9 β γ (ac. C) S δ ε am ‖ 2sq. quos … significat] nota βραχυλογίαν q.d.: exspectes quos et nubes in evangelio dicit, quibus significat vel sim. ‖ 3 sanctificant M S P15; sanctificans F; sanctificavit ζ ‖ 4 atque] et P15 ζ (iuxta Vulg.) | atque mortuorum om. α ‖ 4sq. videbitis] filium hominis add. δ ε ζ am lo ma (cf. Mt. 26,64) ‖ 5 manifestati … visi tr. e1 | manifesti Ca ‖ 6 novi testamenti *tr. e1 P15 ‖ 7 in] enim e1 | veteri α P2 O9 β C (pc.) P15 ε ζ am lo ‖ 8 venerit F O9 | temporum lo | revelari e1 (ac.) ‖ 9 gressus1] ingressus am (iuxta Vulg.) | regis O9 γ ma; cf. Ψρ; LXX τοῦ βασιλέως; *om. e1 M S P15; reges P2; mei add. α β δ ε am lo (iuxta Vulg.; cf. LXX cod. Sinait. mp. τοῦ βασιλέως μου) ‖ 10 nisi om. α | enim om. O9 D F3 G am 34,1 iste K C (ac.); tui O9 β; tui isti δ ‖ 2 iuvencularum S P15 δ (iuxta Vulg.) ‖ 3 ipse S | populi] a populo α ‖ 5 laudibus α Ca; laudes K | glorificetur Ca ε ζ; glorificatur α ‖ 7sq. ecclesiarum … adulescentularum] adulescentularum autem hoc est ecclesiarum novarum e1 ‖ 8 est enim tr. δ ‖ 9 siccato corio tr. α 35,1 ne] ni e1 (ac.) ‖ 2 ista carnaliter tr. ζ | chorus P2 O9 N ‖ 3 duceret am | dominum] deum δ ε; deo F

5 mi 975

10

5

cc 894

240 | S. Augustini

quam diceret: ‚Utquid cum auditis adulescentulas tympanistrias, lasciva delecta5 menta cogitatis? in ecclesiis benedicite dominum! Ecclesiae quippe vobis hac mys-

10

5 mi 976

10

15

tica significatione monstrantur: ecclesiae sunt adulescentulae nova gratia decoratae, ecclesiae sunt tympanistriae castigata carne spiritaliter sonorae.‘ in ecclesiis ergo benedicite dominum deum de fontibus israel. Inde quippe prius elegit quos fontes faceret. Nam inde sunt electi apostoli, et hi primitus audierunt: Qui biberit de aqua quam ego dabo, non sitiet umquam, sed fiet in eo fons aquae salientis in vitam aeternam. (36.) ibi beniamin adulescentior in ecstasi, v. 28 ibi Paulus novissimus apostolorum, qui dicit: Nam et ego Israelita sum ex semine Abraham, tribu Beniamin; sed plane in ecstasi, expavescentibus omnibus tam magnum in eius vocatione miraculum. Ecstasis namque est mentis excessus, quod aliquando pavore contingit, nonnumquam vero per aliquam revelationem alienatione mentis a sensibus corporis, ut spiritui quod demonstrandum est demonstretur. Unde intellegi etiam sic potest quod hic positum est in ecstasi, quia cum ei persecutori de caelo dictum esset: Saule Saule, quid me persequeris?, adempto lumine oculorum carnalium respondebat domino quem spiritu videbat; qui autem cum illo erant, vocem respondentis audiebant, neminem tamen videntes cui loqueretur. Potest hic ecstasis etiam illa eius intellegi, de qua ipse loquens ait scire se hominem raptum usque in tertium caelum, sive autem in corpore sive extra corpus nescire, sed raptum in paradisum audisse ineffabilia verba, quae non liceret homini loqui. principes iuda duces eorum, principes zabulon, principes nephthalim. Cum apostolos significet principes, ubi est et beniamin adulescentior in ecstasi, quibus verbis Paulum significari nemo ambigit, vel nomine principum

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 6 ecclesiae inc. e1 ‖ 9 faceret des. e1 ‖ 36,1 ibi inc. e1 4 miraculum des. e1 ‖ 14 principes1 inc. e1 ‖ 14sq. Nephthalim des. e1 35,10sq. Io. 4,13sq. 36,2 novissimus apostolorum] cf. 1 Cor. 15,9 2sq. Rom. 11,1 7–10 cum… loqueretur] cf. Act. 9,3–7 11–13 scire…loqui] cf. 2 Cor. 12,2–4 4 utquid cum] ut quicumque P2 O9 γ ε am; quicumque ζ lo | lascivia Ca am ‖ 5 cogitastis P2 O9; cogitantes γ δ ε ζ; non cogitantes am | ecclesiae] ecclesia α | hec am ‖ 6 monstratur α Ca N | decorata e1; liberatae P2 O9 ‖ 7 sonare e1 (ac.) α Ca S P15 δ; onore P2 ‖ 8 deum] dominum M P2 O9 β S δ ε (iuxta quosdam Vulgatae codices) ‖ 9 quippe om. lo | facerent K ‖ 10 de om. δ; ex am lo ma (iuxta Vulg.) aqua] ista add. M α S P15 (cf. Vulg. aqua hac); aquam C (ac.) δ | dabo] ei add. S P15 (iuxta Vulg.) 11 aquae] vivae add. S P15 (cf. Io. 7,38) | salientes K S 36,1 in iter. M | extasim e1 ‖ 2 Paulos K ‖ 3 Abrahae α | de tribu α O9 β P15 ζ am lo ma (v. 12,13) plane] tamen α | expaviscentibus e1 K C | omnibus om. α ‖ 4 ecstasi α | excessus mentis est tr. O9 β 5 revelationem] et add. lo | alienationem P2 N lo; aut alienationem ζ; alienati sunt O9 ‖ 6 spiritu quo α ‖ 7 ei] duci add. K; et S P15 | persecutore A ‖ 7sq. dictum esset de caelo tr. am lo ma ‖ 8 esset] est α | Saule2 om. α ‖ 9 deo α | videbant K | qui autem] at qui O9 β ‖ 10 respondentes K C (ac.) S; respondebatis Bn1 | audierant P2 O9 β γ ε am | nemini M | tamen] autem P15 am lo ‖ 11 scire] sciens δ 12 in1] ad am ‖ 13 licet α; licerent am | homine K ‖ 15 apostolus P2 C (ac.) ε | significent ζ | Beniamin] in add. M ‖ 16 significare K

in psalm. LXVII,35 – 36 | 241

omnes significentur in ecclesiis excellentes atque imitatione dignissimi, quid sibi volunt haec nomina tribuum Israeliticarum? Si enim tantum Iudae mentio fieret, quoniam ex hac tribu reges fuerunt, ex qua et dominus Christus secundum carnem, ideo ex hac tribu putaremus figuratos etiam principes testamenti novi; cum vero adiungit principes zabulon, principes nephthalim, quisquam forsitan dicat ex his tribubus apostolos fuisse, ex aliis autem non fuisse. Quod licet unde hoc probari possit non videam, tamen quia nec unde refellatur invenio et hoc loco principes ecclesiarum ducesque eorum qui in ecclesiis benedicunt dominum video commendari, non absurde etiam istum sensum prodo, sed plus me delectat quod ex istorum nominum interpretatione clarescit. Hebraea quippe sunt nomina, quorum Iuda ‚confessio‘ dicitur interpretari, Zabulon ‚habitaculum fortitudinis‘, Nephthalim ‚dilatatio mea‘; quae omnia verissimos nobis insinuant principes ecclesiarum, dignos ducatu, dignos imitatione, dignos honoribus. Martyres namque in ecclesiis locum summum tenent atque apice sanctae dignitatis excellunt. Iam vero in martyrio prima confessio est, et pro illa quidquid acciderit tolerandi sequens adsumitur fortitudo, deinde post omnia tolerata finitis angustiis latitudo consequitur in praemio. Potest et sic intellegi, ut quoniam tria haec praecipue commendat apostolus, fidem spem caritatem, confessio sit in fide, fortitudo in spe, latitudo in caritate. Fidei quippe res est ut corde credatur ad iustitiam, ore autem confessio fiat ad salutem. In passionibus autem tribulationum res tristis est, sed spes fortis est: Si enim quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Latitudinem vero praestat caritatis in corde diffusio; nam consummata caritas foras mittit timorem, qui timor tormentum habet per animae angustias. principes ergo iuda duces eorum qui in ecclesiis benedicunt

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 23 et inc. e1 ‖ 24 commendari des. e1 ‖ 26 Iuda inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 26sq. dicitur des. e1 ‖ 27 Zabulon inc. e1 ‖ 28 ducatu des. e1 26 Iuda confessio] cf. Hier. nom. hebr. 7,19 Lagarde 27 Zabulon…fortitudinis] cf. Hier. nom. hebr. 15,6 Lagarde | Nephthalim…mea] cf. Hier. nom. hebr. 14,9 Lagarde: Neptalim latitudo; Ambr. epist. 2,10,10 Neptalim abundantia significatur latina interpraetatione vel dilatatio 33 tria…caritatem] cf. 1 Cor. 13,13 34sq. Rom. 10,10 36sq. Rom. 8,25 37 caritatis…diffusio] cf. Rom. 5,5 38 1 Io. 4,18 18 Israelitarum α O9 β P15 | Iudae tantum tr. P2 O9 β ε ζ ‖ 19 ex1 … fuerunt] erant P2 O9 | fuerant γ 2 ex  … Christus] et ex qua Christus et dominus Iesus α | et om. ε ζ ‖ 20 figuratus C (ac.) ‖ 21 quisque P15 δ ‖ 22 apostolus K C (ac.) S | quod … hoc] nota pleonasmum | probari hoc tr. ma | probare K 22sq. posset N (ac.) am lo ma ‖ 23 invenio] non praem. α | et] in e1 ‖ 24 earum am | ecclesia α domino am | commendare K ‖ 25 promo α; probo ζ lo ma; pro deo P2 | delectet G (ac.) | isto am 26 clarescet S | Hebraica M | Iuda] nam praem. e1 ‖ 26sq. interpretari dicitur tr. am lo ma; interpretare dicitur K ‖ 27 fortitudines K | dilatio e1; delatio α; delatatio N; dilectatio K ‖ 28 nobis verissimos tr. ε ζ | insinuat e1 ‖ 29 imitatione] habitatione P2 O9 | summum] suum α β ‖ 30 apices δ ε dignitas C (ac.) ‖ 31 accederit γ (ac. K C) | toleranti α ‖ 32 consequetur O9 β | praemiis α 32sq. intellegi sic tr. ζ ‖ 33 tria] tua am ‖ 34 sit] fit am ‖ 35 autem1 *om. M α S P15 | fit F Ca N am 36 si] sic S | vidimus C (ac.) ‖ 37 diffuso P2 am ‖ 38 mittat G | quia O9 C (pc.) Ca | timor] timet P2 S (pc.) ‖ 39sq. principes … zabulon om. M ‖ 39 eorum] quorum add. ζ lo | quid P2 δ ε am

20 cc 895

25

30

mi 977 35

242 | S. Augustini

40 dominum, principes zabulon, principes nephthalim: principes confessionis forti-

5

cc 896

10 mi 978

tudinis latitudinis, principes fidei spei caritatis. (37.) manda deus virtutem tuam. Unus enim dominus noster Iesus Christus, v. 29 per quem omnia, et nos in ipso, quem legimus dei virtutem et dei sapientiam. Quomodo autem deus mandat Christum suum, nisi dum eum commendat? Commendat enim caritatem suam deus in nobis, quoniam si cum adhuc peccatores essemus, Christus pro nobis mortuus est, quomodo non et cum illo omnia nobis donavit? manda deus virtutem tuam, confirma deus quod operatus es in nobis: manda docendo, confirma iuvando. (38.) a templo tuo in ierusalem tibi offerent reges munera. a templo v. 30 tuo in ierusalem, quae est libera mater nostra, quia et ipsa est templum sanctum tuum: ab illo ergo templo tibi offerent reges munera. Quicumque reges intellegantur, sive reges terrae sive reges quos discernit supercaelestis super columbam deargentatam, tibi offerent munera: et quae munera gratiora quam sacrificia laudis? Sed huic laudi obstrepunt Christianum vocabulum habentes et diversa sentientes. Fiat ergo quod sequitur: increpa feras calami. Nam et ferae sunt quoniam v. 31 non intellegendo nocent, et ferae calami sunt quoniam scripturarum sensum pro suo errore pervertunt. Per calamum quippe tam convenienter scripturae significantur quam sermo per linguam, secundum quod dicitur ‚lingua Hebraea‘ – vel Graeca vel Latina vel alia quaelibet –, per efficientem scilicet id quod efficitur. Usitatum est autem in Latino eloquio ut scriptura ‚stilus‘ vocetur, quod stilo fiat; ita ergo et cala-

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 40 principes1 inc. e1 ‖ 37,1 tuam des. e1 ‖ 2 dei1 inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 3 commendat1 des. e1 ‖ 6 confirma inc. e1 ‖ 38,3 munera des. e1 ‖ 5 et inc. e1 6 laudis des. e1 ‖ 7 fiat inc. e1 ‖ 10 linguam des. e1 37,1sq. 1 Cor. 8,6 2 1 Cor. 1,24 3–5 Rom. 5,8sq. 5 Rom. 8,32 38,2 libera mater nostra] cf. Gal. 4,26 2sq. templum sanctum tuum] cf. Ion. 2,5.8 4sq. discernit…deargentatam] cf. Ps. 67,14sq. 5sq. sacrificia laudis] cf. Ps. 49,14.23; 106,22 11 per…efficitur] definitio figurae quae μετωνυμία dicitur; cf. e.g. Sacerd. gramm. p. 467,14 Keil; Aug. gen. litt. 5,19 modus quippe iste locutionis, cum per efficientem id quod efficitur significatur, creber est in scripturis sanctis 40 principes1] princeps ergo e1 ‖ 40sq. confessiones fortitudines K ‖ 41 spei] et add. P15 lo | caritas δ ε 37,1 enim] autem am ‖ 2 dei1] Christum praem. e1 | sapientiam] novimus add. e1 ‖ 3 eum om. S P15 | commendat2 om. O9 P15 ‖ 4 enim om. P15; tr. ante commendat S; autem α am | deus caritatem suam tr. am ma | si cum α (cf. in. psalm. 7,10,25); cum M S P15; dum cett. am lo ma ‖ 6 deus] hoc praem. α O9; add. Ca lo ma (iuxta Vulg.); lnp. K | in om. M S P15 (iuxta Vulg.) ‖ 7 adiuvando e1 M; iubendo K C (ac.); divinando S; dividendo P15 38,1 offerunt e1 ‖ 2sq. quia … tuum om. e1 ‖ 3sq. intelleguntur P2 O9 β ζ ‖ 4 discernis M S | supercaelestes A Bn1 ‖ 5 offerent] reges add. lo ma; offerunt O9 β S δ ε; offeret M | gratiora e1 M P15; gratiosa cett. am lo ma | quam] quae α P2 O9 β C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ‖ 11 per … efficitur] v. app. sim. ‖ 12 Latino] sacro ζ | ut] cum add. M F4 P2 O9 γ S δ ε ζ | stilus] stilos K C (ac.); stilo α; titulus S | vocatur α 12sq. ita … fiat om. α

in psalm. LXVII,36 – 39 | 243

mus, quod calamo fiat. Dicit apostolus Petrus indoctos et instabiles pervertere scripturas ad proprium suum interitum: hae sunt ferae calami, de quibus hic dicitur: increpa feras calami. (39.) De his est etiam quod adiungit: congregatio taurorum inter vaccas populorum, ut excludantur hi qui probati sunt argento, tauros vocans propter superbiam durae indomitaeque cervicis; significat enim haereticos. vaccas autem populorum seductiles animas intellegendas puto, quia facile sequuntur hos tauros. Non enim populos universos seducunt, in quibus sunt graves et stabiles – unde scriptum est: In populo gravi laudabo te – sed in eis populis quas invenerint vaccas. Ex his enim sunt qui penetrant domos et captivas ducunt mulierculas oneratas peccatis, quae ducuntur variis desideriis, semper discentes et ad veritatis scientiam numquam pervenientes. Quod autem ait idem apostolus: Oportet et haereses esse, ut probati manifesti fiant in vobis, hoc etiam hic sequitur: ut excludantur hi qui probati sunt argento, id est qui probati sunt eloquiis domini. Eloquia quippe domini eloquia casta, argentum igne probatum terrae. Nam excludantur dictum est ‚appareant‘, ‚emineant‘, quod ait ille manifesti fiant; unde et in arte argentaria exclusores vocantur, qui de confusione massae noverunt formam vasis exprimere. Multi enim sensus scripturarum sanctarum latent et paucis intellegentioribus noti sunt, nec adseruntur commodius et acceptabilius, nisi cum respondendi haereticis cura compellit. Tunc enim etiam qui neglegunt studia doctrinae torpore discusso ad audiendi excitantur diligentiam, ut adversarii refellantur. Denique quam multi scripturarum sanctarum sensus de Christo deo asserti sunt contra Photinum! quam multi de homine Christo contra Manichaeum! quam multi de

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 39,1 congregatio inc. e1 ‖ 3 superbiam inc. V1 ‖ 5 tauros des. e1 ‖ 11 qui2 inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 12 domini1 des. e1 ‖ 13 excludantur inc. e1 | emineant des. e1 unde inc. e1 ‖ 14 vocantur des. e1 13sq. dicit…interitum] cf. 2 Petr. 3,16 39,6 Ps. 34,18 7–9 2 Tim. 3,6sq. 10 1 Cor. 11,19 12 Ps. 11,7 14 suum proprium tr. α | haec α P2 O9 γ S δ ε | dicit K 39,1 est om. K; tr. post etiam ζ | etiam] iam M S P15 δ; enim am | adiungitur S ‖ 2 hi om. K; ii β ma 3 taurorum α | propter] pro e1 M (ac.) S P15 δ | superbia P15 G (pc.) | cervices e1 V1 (pc.) F γ δ ε ‖ 4 seductibiles β C (pc.) Ca δ ε ζ ma (cf. in psalm. 54,22,28 CSEL 94/1, p. 171 c. app.; 106,14,54) | intellegendum γ | intellegendas puto om. e1 ‖ 5 hos sequuntur tauros tr. ε ζ; hos tauros sequuntur tr. lo | populus C; populorum α | universos populos tr. β ‖ 6 grave K ‖ 7 quas] quos ζ am lo; quasi O9 | invenerunt α am; invenerit N | domus K ‖ 7sq. ducent P2 δ ε ‖ 8 desideriis] erroris add. am ‖ 9 idem om. K ‖ 10 heresis V1 | manifesta C (ac.) ‖ 11 ii β ma | qui2] ergo add. e1 ‖ 12 igni γ (pc. C) | terrae] purgatum add. V1 α ‖ 13 excluduntur Ca | emineant] nam add. M | manifeste K Ca ‖ 14 exclusores] cf. in psalm. 54,22,11 (CSEL 94/1, p. 170); ThlL V, 1273,59sqq. ‖ 15 sanctarum scripturarum (litterarum ζ) sensus tr. ε ζ; sanctarum scripturarum sensus tr. F3 ‖ 17 neglegant ε ‖ 17sq. doctrinae] 18 torpore M α S (cf. catech. rud. 13 ad … discutiendum … fastidii torporem); cordoctrina et V1 ‖ pore V1; tempore P15; *sopore cett. am lo ma | excitentur V1 P2 O9 ‖ 19 sanctarum om. α | domino ε ζ adaperti α (sed cf. l. 27 adsertores)

5

10

15

cc 897 20

244 | S. Augustini

mi 979

30

35

40

45

trinitate contra Sabellium! quam multi de unitate trinitatis adversus Arianos Eunomianos Macedonianos! quam multi de catholica ecclesia toto orbe diffusa et de malorum commixtione usque in finem saeculi, quod bonis in sacramentorum eius societate non obsint, adversus Donatistas et Luciferianos aliosque, si qui sunt qui simili errore a veritate dissentiunt, quam multi contra ceteros haereticos, quos enumerare vel commemorare nimis longum est et praesenti operi non necessarium. Quorum tamen sensuum probati adsertores aut prorsus laterent aut non ita eminerent, ut eos eminere fecerunt superborum contradictiones, quos velut tauros, id est iugo disciplinae pacifico lenique non subditos, commemorat apostolus, ubi talem dicit eligendum ad episcopatum, ut potens sit exhortari in doctrina sana et contradicentes redarguere. Sunt enim multi non subditi – hi sunt tauri elatione cervicis impatientes aratri atque iuncturae –, vaniloqui et mentis seductores – has mentes significavit iste psalmus appellatione vaccarum. Ad hanc ergo utilitatem providentia divina permittit tauros congregari inter vaccas populorum, ut excludantur, id est ut emineant qui probati sunt argento. Ad hoc enim haereses sinuntur esse, ut probati manifesti fiant. Quamquam et sic possit intellegi congregatio taurorum inter vaccas populorum, ut ab eis vaccis excludantur qui probati sunt argento. Hanc enim habent intentionem haeretici doctores, ut ab auribus animarum quas seducere moliuntur excludant eos, id est separent eos qui probati sunt argento, id est qui idonei sunt docere eloquia domini. Sed sive ille huius verbi sive iste sit sensus, sequitur: disperge gentes quae bella volunt. Non enim correctioni, sed contentioni student. Hoc ergo prophetat, ut ipsi potius dispergantur – si corrigi nolunt – qui gregem Christi dispergere affectant. Gentes autem appellavit non propter generationes familiarum, sed propter genera sectarum, ubi series successionis confirmat errorem.

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 41 disperge inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 42 student des. e1 28sq. iugo…lenique] cf. Mt. 11,30 30–32 Tit. 1,9sq. 21 trinitate unitatis M | adversus] contra am ma ‖ 21sq. Eunominianos V1 α ‖ 22 ecclesia catholica tr. δ ‖ 23sq. societatem P2 O9 β ε ‖ 24 obsunt O9; obstat lo ‖ 25 a om. am ‖ 26 opere α K 27 sensum V1 O9 K C (ac.) | probat P2 | eminerent] enumerent am ‖ 28 superborum] super horum α 29 non om. O9 δ | dixit lo ma ‖ 30 exhortare K; et hortari V1 | sana om. V1 α; sancta M ‖ 31 hi] ut P2 O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am; ubi γ | cervices V1 (pc.) K S | impatientis V1 ‖ 32 iuncturae] i.e. iugi, v. ThlL VII, 651,75sqq.; doctrinae V1 α P2 O9 | mentis] mentes K; mentium α ma | mentes] mentis S ‖ 33 hanc] huius α | divina om. δ ‖ 34 tauris P15 | congregare α K ‖ 35 haeresis V1 ‖ 36 et] *etiam M V1 α S P15 δ | sic] etiam add. lo | posset M; opportit K ‖ 38 haeretici intentionem tr. K am | haereticis V1 (ac.) auribus] tauribus Ca S δ ε ‖ 39 id est2 om. P2 O9 ‖ 40 verbis γ ‖ 41 disperge] enim add. e1 disperge gentes] dispergentes K C (ac.); disperde gentes C (pc.) Ca | correctionis M S; correctione P2; correptioni α | contentione S ‖ 42 prophetat] proferat P2 O9 P26 ε; profert ζ | ipse V1 (ac.) | si M α S P15; qui cett. am lo ma ‖ 43sq. generationes] gentes S P15 ‖ 44 genera] generationes α | confirmarit am

in psalm. LXVII,39 – 41 | 245

(40.) venient legati ex aegypto, aethiopia praeveniet manus eius. Aegypti vel Aethiopiae nomine omnium gentium fidem significavit – a parte totum – legatos appellans reconciliationis praedicatores: Pro Christo inquit legatione fungimur; tamquam deo exhortante per nos obsecramus pro Christo reconciliari deo. Non ergo de solis Israelitis, unde apostoli electi sunt, sed etiam de ceteris gentibus futuros praedicatores Christianae pacis hoc modo mystice prophetatum est. Quod vero ait: praeveniet manus eius, hoc ait: ‚praeveniet vindictam eius‘, conversione scilicet ad eum, ut peccata dimittantur, ne peccatores permanendo puniantur. Quod etiam in alio psalmo dicitur: Praeveniamus faciem eius in confessione. Sicut per manus vindictam, ita per faciem revelationem praesentiamque significat quae futura est in iudicio. Quia ergo per Aegyptum atque Aethiopiam totius orbis gentes signifiv. 33 cavit, continuo subiunxit: deo regna terrae. Non Sabellio, non Arrio, non Donato, non ceteris tauris cervicatis, sed deo regna terrae. (41.) Plures autem codices Latini et maxime Graeci ita distinctos versus habent, ut non sit in eis unus versiculus deo regna terrae, sed deo in fine sit versus superioris atque ita dicatur: aethiopia praeveniet manus eius deo, ac deinde sequatur in alio versu: regna terrae cantate deo, psallite domino. Qua distinctione multorum codicum et auctoritate digniorum consonantia sine dubio praeferenda fides commendari mihi videtur quae opera praecedit, quia sine bonorum operum meritis per fidem iustificatur impius, sicut dicit apostolus: Credenti in eum qui iustificat impium deputatur fides eius ad iustitiam, ut deinde ipsa fides per dilectionem incipiat operari. Ea quippe sola v. 32

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 40,1 venient inc. e1 ‖ 3 praedicatores des. e1 ‖ e1 ‖ 12 Arrio des. e1 ‖ 41,3 ita inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 5 domino des. e1

δ: A G ε: N 11 quia inc.

40,2 a parte totum] definitio figurae quae συνεκδοχή dicitur; cf. doctr. christ. 3,35 tropus synecdoche aut a parte totum aut a toto partem facit intellegi; Don. gramm. mai. 3,6 3sq. 2 Cor. 5,20 9 Ps. 94,2 41,8sq. Rom. 4,5 9 fides…operari] cf. Gal. 5,6 40,1 ligati e1 | eius] deo add. P2 O9 β C (sl.) Ca S P15 δ ε (iuxta Vulg.; sed v. infra cap. 41) ‖ 2 ex Aegypti ε ζ; ex Aegypto P15 δ | fide V1 | significabit V1 | a om. e1 (ac.) | a parte] aperte M Ca S N; apte C (ac.) | a parte totum] v. app. sim. ‖ 3 ligatus e1 | appellans om. α | Christo] enim add. P2 O9 β δ ε ζ lo; Christum M | inquit om. P2 β | legationem V1 α P2 O9 F3 K P15 δ ε ‖ 4 adhortante am | per] pro F4 P2 O9 | nos] nobis O9 | obsecramur P2 ‖ 5 Israeliticis δ ε am ‖ 5sq. futurus C (ac.) ‖ 7 praeveniet1] praevenient α eius1] deo add. O9 (cf. l. 1) | praeveniat A | vindicta F4 G (pc.); vindictum K | conversiones P2 O9; conversionem α ‖ 8 ne] nec P2 am | quod om. P2 O9 C Ca ‖ 9 psalmo] loco β | praeveniemus O9 | confessionem M ‖ 10 signat lo ‖ 12 subiecit e1 | regna terrae om. e1 ‖ 13 tauris cervicatis] hereticis α 41,1‒5 plures … domino] ita Vulg.; Ψα (uv.), LXX Αἰθιοπία προφθάσει χεῖρα αὐτῆς τῷ θεῷ. Aἱ βασιλεῖαι eqs. ‖ 1sq. codices] et *add. M S P15 δ am ‖ 2 distincto O9 | versu O9; versos C (ac.) | habent versiculos ζ ‖ 2sq. unus versiculus om. α ‖ 3 superiores V1 F4 K | ita] sic ergo e1 | dicitur V1 α 4 eius om. am | deinde] inde am lo | sequitur V1 | verso e1; versiculo P15 ‖ 5 deo P2 O9 β δ ε | quia F; quoniam V1 | quam distinctionem M P2 O9 γ S P15 δ ε ζ ‖ 6 auctoritatem K | dignorum V1 P2 O9 β P15 ε ζ am | consonanti lo | commendare K C (ac.) | mihi commendari tr. δ ‖ 7 operam Ca δ ε ‖ 7sq. iustificat impium α ‖ 8 credite K ‖ 9 ut om. M S P15

5 cc 898 mi 980 10

5

246 | S. Augustini

10

15

20

mi 981 cc 899 25

30

bona opera dicenda sunt, quae fiunt per dilectionem dei. Haec autem necesse est antecedat fides, ut inde ista, non ab istis incipiat illa, quoniam nullus operatur per dilectionem dei nisi prius credat in deum. Haec est fides de qua dicitur: In Christo enim Iesu neque circumcisio aliquid valet neque praeputium, sed fides quae per dilectionem operatur. Haec est fides de qua ipsi ecclesiae dicitur in Canticis canticorum: Venies et pertransies ab initio fidei. Venit enim tamquam currus dei in milibus laetantium prosperum iter habens et pertransiit de hoc mundo ad patrem, ut fiat in ea quod sponsus ipse dicit, qui transiit de hoc mundo ad patrem: Volo ut ubi ego sum, et ipsi sint mecum – sed ab initio fidei. Quia ergo ut bona opera sequantur praecedit fides, nec ulla sunt bona opera nisi quae sequuntur praecedentem fidem, nihil aliud videtur dictum: aethiopia praeveniet manus eius deo nisi ‚Aethiopia credet deo‘. Sic enim praevenit manus eius, id est opera eius – cuius nisi ipsius Aethiopiae? quia hoc in Graeco non est ambiguum: eius quippe ibi apertissime feminino genere positum est; ac per hoc nihil aliud dictum est quam ‚Aethiopia praeveniet manus suas deo‘, id est ‚credendo in deum praeveniet opera sua‘. Existimo enim inquit apostolus iustificari hominem per fidem sine operibus legis. An Iudaeorum deus tantum? nonne et gentium? Sic ergo Aethiopia, quae videtur extrema gentium, iustificatur per fidem sine operibus legis. Non enim ut iustificetur de legis operibus gloriatur, nec praeponit fidei merita sua, sed fide praevenit opera sua. Plures sane codices Graeci non habent manus, sed manum, quod tantundem valet, quoniam pro operibus positum est. Mallem autem Latini interpretes sic transtulissent: aethiopia praeveniet manus suas – vel manum suam – deo, quoniam planius hoc esset quam nunc quod dictum est eius, et salva veritate fieri posset, quia in Graeca lingua id pronomen non solum ‚eius‘, sed etiam ‚suam‘ vel ‚suas‘ potest intellegi; suam ergo si

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 (deest) O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε: N

12–14 Gal. 5,6 15 Cant. 4,8 (LXX ἐλεύσῃ καὶ διελεύσῃ ἀπὸ ἀρχῆς πίστεως) | Ps. 67,18 67,20 17sq. Io. 17,24 24–26 Rom. 3,28sq.

16 Ps.

10 opera bona tr. M | est] ut add. δ am lo ‖ 11 nullus] absque fide add. α ‖ 12 nisi … deum om. α 14 ipsae V1 S | Cantica M P15 ‖ 15 venit] veniat P2 D P26 ‖ 16 pertransit M V1 S P15; pertransiet O9 β et fiet β ‖ 17 transit M S P15; transiet K ‖ 17sq. sum ego tr. α ‖ 18 isti P2 O9 β γ δ ε ζ am ma (iuxta Vulg.; sed cf. e.g. in psalm. 126,4,18) | sunt O9 ε | fides α ‖ 19 sequantur K | praecedente fide P2 O9 (-entes) β δ ε am ‖ 20 Aethiopia1] Aethiopiae K N ‖ 21 praeveniet V1 α K am ma ‖ 22sq. eius …  est1] LXX Ps. 67,32 Αἰθιοπία προφθάσει χεῖρα αὐτῆς τῷ θεῷ ‖ 22 feminino genere apertissime tr. am lo ma ‖ 23 nihil aliud tr. lo | praeveniat K Bn1 ‖ 24 suas] eius V1 α P2 O9 lo | deum] deo M S P15 praeveniat N ‖ 25 iustificare K | leges K ‖ 27 de legis] diligis K ‖ 28 praeveniet P2 ‖ 28sq. plures … manum] v. quae adnotavimus ad ll. 22sq. ‖ 29 Graeci om. P26 K C (ac.) ma ‖ 30 est om. α; eius O9 ‖ 31 vel] aut β; quam ut P2 O9 C (pc.) δ ε ζ am; quam Ca lo | suam] eius lo ‖ 32 quod om. α; tr. ante nunc am lo ma | eius om. P2 O9 β γ δ ε ζ am | veritate] sic add. lo | posse V1 P2 O9 K C (ac.) ε ‖ 33 pronomen] αὐτῆς add. ma | etiam] vel add. P2 O9 β δ ε ζ | potes V1 | intellegi] quod est αὐτῆς (autes) add. M S P15 (autem) lo; quid est autem add. V1; quid est add. α

in psalm. LXVII,41 – 42 | 247

manum, suas autem si manus. Nam quod est in Graeco χεῖρα αὐτῆς, quod plures codices habent, et ‚manum eius‘ et ‚manum suam‘ potest intellegi; quod vero rarum est in codicibus Graecis χεῖρας αὐτῆς, et ‚manus eius‘ et ‚manus suas‘ Latine dici potest. (42.) Hinc iam velut decursis per prophetiam rebus omnibus, quas impletas esse iam cernimus, hortatur ad laudem Christi ac deinde futurum praenuntiat eius advenv. 34 tum: regna terrae cantate deo, psallite domino, psallite deo qui adscendit super caelum caelorum ad orientem – vel sicut nonnulli codices habent qui adscendit super caelum caeli ad orientem. In his verbis ille non intellegit Christum, qui eius resurrectionem adscensionemque non credit. ad orientem vero quod addidit, nonne etiam ipsum locum, quoniam in partibus orientis est ubi resurrexit et unde adscendit, expressit? Ergo super caelum caeli sedet ad dexteram patris. Hoc est quod dicit apostolus: Ipse est qui adscendit super omnes caelos. Quid enim caelorum restat post caelum caeli? Quos et caelos caelorum possumus dicere, sicut vocavit firmamentum caelum; quod tamen caelum etiam caelos legimus, ubi scriptum est: Et aquae quae super caelos sunt laudent nomen domini. Et quoniam inde venturus est ad iudicandos vivos et mortuos, adtende quod sequitur: ecce dabit vocem suam, vocem virtutis. Ille qui sicut agnus coram tondente fuit sine voce, ecce dabit vocem suam, nec vocem infirmitatis tamquam iudicandus, sed vocem virtutis tamquam iudicaturus. Non enim deus occultus sicut prius et in hominum iudicio non aperiens os suum, sed deus manifestus veniet, deus noster, et non silebit. Quid desperatis, infideles? quid irridetis? quid dicit servus malus: Tardat dominus meus venire?

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 42,4 qui inc. e1 ‖ 8 expressit des. e1 ‖ 14 virtutis des. e1

S P15 δ: A G ε: N 12 quoniam inc. e1

42,8 sedet…patris] cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum 9 Eph. 4,10 10sq. Gen. 1,8 11sq. Ps. 148,4sq. 12sq. inde…mortuos] cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum 14 Is. 53,7 16sq. non aperiens os suum] cf. Is. 53,7 17 Ps. 49,3 18 Mt. 24,48 34 manum] suam add. S; manus α | suas autem] saltim S | autem om. F3 P26; aut α | manus] manum α 34‒36 nam … αὐτῆς om. α ‖ 35 manum1] manus D S (pc.) ‖ 36 est om. β; exp. O9 S | et1 om. P2; exp. S | suas … eius tr. P2 O9 β ε ζ | Latini C (ac.) ‖ 36sq. potest dici tr. am lo ma 42,1 veluti M P15; vel P2 O9 S (pc.) | decursus F3 S; decurris V1 | per om. P15 δ; exp. S | prophetia V1 S (pc.) P15 | impleta V1; impletus P2 ‖ 2 futurum om. P2 O9 | praenuntiat futurum tr. K lo ma; futurum pronuntiat α P2 O9 β δ ε ζ; pronuntiat futurum am ‖ 3 psallite domino om. K | domino] deo β ‖ 4sq. caelum caelorum … caelum caeli] caelos caelorum Ψα (cf. l. 10); caelum caeli Vulg. ‖ 4 caelum] caelos α ζ ‖ 5 caeli] caelorum N (ac.) | ille om. α ζ ‖ 7 addit e1 | non e1 | orientibus V1; mentis P2 | surrexit O9 P26 ‖ 10 caelos caelorum] v. app. crit. ad l. 4sq. ‖ 11 caelum1] caelorum P2 O9 ‖ 12 caelos] caelo F P2 ε | quia V1; quomodo Ca | inde om. e1 | est] et V1 ‖ 12sq. ad iudicandos] iudicare V1 (cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum) ‖ 14 tundente Ca δ; se add. ζ am lo ma ‖ 15 tamquam1] ut ζ | iudicandos K ‖ 16 iudicaturos V1 (ac.) | occultis C (ac.) Ca | in om. O9 Ca | homine α ‖ 18 infidelis V1 K | malus servus tr. P15 | meus] noster P2 O9 S (pc.)

35

5

10

mi 982 15 cc 900

248 | S. Augustini

ecce dabit vocem suam, vocem virtutis: (43.) date gloriam deo, super v. 35 israel magnificentia eius, de quo dicit apostolus: Super Israel dei. Non enim omnes qui ex Israel, hi sunt Israel, quoniam est et Israel secundum carnem. Unde ait: Videte Israel secundum carnem. Non autem qui filii carnis, hi filii dei; sed filii promis5 sionis deputantur in semen. Tunc ergo quando erit sine ulla malorum commixtione populus eius, tamquam massa ventilabro emundata, tamquam Israel in quo dolus non est, tunc eminentissima erit super israel magnificentia eius et virtus eius in nubibus. Non enim solus veniet ad iudicium, sed cum senioribus populi sui, quibus promisit quod sedebunt super sedes iudicaturi, qui etiam angelos iudicabunt. Hae sunt nubes: (44.) denique ne aliud nubes intellegerentur, secutus adiunxit: mirabilis deus in sanctis suis, deus israel. Tunc enim et nomen ipsum veris- v. 36 sime ac plenissime implebitur Israel, quod est ‚videns deum‘, quoniam videbimus eum sicuti est. ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi suae benedictus 5 deus, nunc fragili et infirmae – habemus enim thesaurum istum in vasis fictilibus –; tunc vero etiam corporum gloriosissima commutatione ipse dabit virtutem et fortitudinem plebi suae. Seminatur enim hoc corpus in infirmitate, surget in virtute. ipse ergo dabit virtutem quam in sua carne praemisit, de qua dicit apostolus: Virtutem resurrectionis eius, fortitudinem autem qua inimica destruetur mors. 10 Quoniam itaque prolixum et ad intellegendum difficilem psalmum tandem aliquando ipso adiuvante finivimus, benedictus deus.

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 43,1 date inc. e1 ‖ 2 eius des. e1 ‖ 7 et inc. e1 ‖ 8 sui des. e1 ‖ 44,2 mirabilis inc. e1 | Israel des. e1 ‖ 4 ipse inc. e1 ‖ 5 deus des. e1 43,2 super Israel dei] Gal. 6,16 2sq. non…Israel2] Rom. 9,6 4 videte…carnem] 1 Cor. 10,18 4sq. non…semen] Rom. 9,8 6 massa…emundata] cf. Mt. 3,12 6sq. Israel…est] cf. Io. 1,47 8 Is. 3,14 9 quibus…iudicaturi] cf. Mt. 19,28 | qui…iudicabunt] cf. 1 Cor. 6,3 44,3 Israel…deum] cf. Hier. nom. hebr. 52,8 Lagarde 3sq. 1 Io. 3,2 5 2 Cor. 4,7 7 1 Cor. 15,43 8sq. virtutem2 …eius] Phil. 3,10 9 1 Cor. 15,26 43,1 gloriam] cf. Ψα; honorem e1 (cf. Ψρ) ‖ 2 magnificentiam F | deus α ‖ 3 Israel2] Israelitae S ζ am ma | quomodo Israel est Ca | est et om. K; estis P2 O9; est C ‖ 4 qui om. S P15 | filii1] sunt add. ζ | filii2] sunt add. ζ lo ‖ 5 semen M α S P15; cf. e.g. civ. 16,32; semine cett. am lo ma (iuxta Vulg.) | commixtione malorum tr. α ‖ 6 ventilata α ‖ 8 iudicandum e1 ‖ 9 angelus C (ac.) ‖ 10 haec V1 F P2 O9 K S (pc.) N 44,2 deus1 om. δ ε | enim om. P2 O9 β | ipsud P2 A ε ‖ 4 sicuti est] secuti et V1 (ac.) | plebi] cf. Ψα; LXX τῷ λαῷ αὐτοῦ; plebis α P2 O9 C (ac.) Ca δ ε; (cf. Ψρ) ‖ 5 fragiles α β K A (pc.) ε am; fragilem O9 | infirmi α β K (pc.) δ ε ζ am lo; infirmum O9 | enim om. P2 O9 β δ ε am | istud P2 O9 N ‖ 6 gloriosissimam commutationem α ‖ 7 plebi] v. l. 4; plebis α O9 P26 C (ac.) Ca P15 δ ε | surgit V1 P2 C Ca ε | virtute] virtutem P2 O9 ε ζ ‖ 8 ergo om. F P2 | carne sua tr. β ‖ 9 eius om. α; eis V1 | qua] quia α P2 O9 γ (ac. C) δ ε ζ am; quam V1 ‖ 10 et om. δ ‖ 11 finivimus ipso adiuvante tr. δ | finimus V1; finiamus P26; finibus P2 benedictus] et praem. e1 | deus] amen add. am lo

IN PSALMUM LXVIII The two sermons of Enarratio in Psalmum 68 were preached on two consecutive days in Thagaste. For the relative chronology, see in psalm. 68,2,1,2. The location is provided through the close connection of Enarratio 68 with the two sermons of Enarratio 34, which were clearly preached shortly before Enarratio 68, since Augustine refers back to Enarratio 34 in two places (in psalm. 68,1,14,2sq. ~ 34,2,4; in psalm. 68,1,15,1–3 ~ 34,2,3). According to a manuscript titulus published by Morin (MA 1,665), Enarratio in psalmum 34 was preached Apud Thagaste. The Epistle reading accompanying Enarratio 68,1 contained Rom. 15,4 (see in psalm. 68,1,13,15–18) and probably also Rom. 15,3, where Ps. 68,10 is quoted. According to Margoni-Kögler, the reading comprised at least Rom. 15,1–7, posssibly also Verses 8–13. The Gospel reading for the following day was taken from Mt. 23 and contained verses 37/38 (see in psalm. 68,2,10,21–24). AL 2, 817; Zarb, Chronologia, 48–55; Rondet, Essais (1970), 194sq.; Essais (1976), 105; Perler – Maier, Les Voyages, 325sq.; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 413–416.

Reconstruction of Augustine’s Psalm Text: The task of reconstructing the Psalm text is complicated by the fact that verses 26–32 are missing in the Psalterium Veronense (supplied by a later hand), but also by the large number of obvious differences between Augustine and the Veronensis text. Some of these may have occurred because Augustine was preaching abroad and using an unfamiliar text. It seems, however, that the disturbance in part happened in the Veronensis, rather than Augustine’s Psalm text, since Augustine’s text provides the vocabulary familiar from the Veronensis (19 erue, 23 muscipulam), whereas the Veronensis itself here provides readings that agree with the Psalterium Gallicanum (eripe, laqueo/-um). 8 irreverentia: This replaces the Veronensis reading reverentia and has no parallel anywhere else. Did Augustine consciously change the text, or is he working with a faulty copy? This is hard to determine; on the one hand, irreverentia is usually a negative term; and Augustine has to explain the unusual positive usage at length. On the other hand, the Greek term ἐντροπή may well have been unfamiliar to him, and the “shamelessness” makes good sense in Augustine’s context. 14: Augustine provides no clear indications as to the intended punctuation of this passage.

250 | S. Augustini

23sq.: Augustine quotes 24a before he has finished explaining 23 (68,2,7,14sq.); then he returns to 23 (68,2,7,16–25). This is a spontaneous error of the improvising speaker. 36: The last part of the verse is not quoted in Augustine (an understandable oversight at the end of a very long Psalm); it is supplied here according to the Veronensis, but with the correction of an obvious error.

1 In finem, pro his qui commutabuntur, ipsi David. 2 Salvum me fac deus, quoniam introierunt aquae usque ad animam meam. 3 Infixus sum in limo profundi, et non est substantia. Veni in altitudinem maris, et tempestas demersit me. 4 Laboravi clamans, raucae factae sunt fauces meae, defecerunt oculi mei ab sperando in deum meum. 5 Multiplicati sunt super capillos capitis mei qui oderunt me gratis, confortati sunt inimici mei qui persequuntur me iniuste. Quae non rapui, tunc exsolvebam. 6 Deus tu scisti imprudentiam meam, et delicta mea a te non sunt abscondita. 7 Non erubescant in me qui te exspectant, domine domine virtutum, non confundantur super me qui requirunt te deus Israel. 8 Quoniam propter te sustinui exprobrationem, operuit irreverentia faciem meam. 9 Alienatus factus sum fratribus meis et hospes filiis matris meae, 10 quoniam zelus domus tuae comedit me et opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me. 11 Et cooperui in ieiunio animam meam, et factum est mihi in opprobrium. 12 Et posui vestimentum meum saccum, et factus sum illis in parabolam. 13 Adversus me insultabant qui sedebant in porta, et in me psallebant qui bibebant vinum. 14 Ego autem oratione mea ad te domine, tempus beneplaciti, deus, in multitudine misericordiae tuae exaudi me in veritate salutis tuae.

3 limo Psalterium Ambrosianum (e.g.); limum Ψα Vulg. ‖ 5 persequebantur me Ψα | exsolvebam] reddebam Ψα ‖ 6 scisti] scis Ψα Vulg. | non sunt a te tr. Ψα ‖ 8 exprobratione Ψα | reverentia Ψα (LXX ἐντροπή) ‖ 9 alienus Ψα ‖ 14 orationem Ψα; v. quae adnotavimus ad locum | deus] dei Ψα

in psalm. LXVIII | 251

15 Salvum me fac de luto, ut non inhaeream. Eruar ex his qui oderunt me et de profundo aquarum. 16 Non me demergat tempestas aquae neque absorbeat me profundum neque coartet super me puteus os suum. 17 Exaudi me domine, quoniam suavis est misericordia tua, secundum multitudinem miserationum tuarum respice in me. 18 Ne avertas faciem tuam a puero tuo, quoniam tribulor, velociter exaudi me. 19 Intende animae meae et redime eam, propter inimicos meos erue me. 20 Tu enim cognoscis opprobrium meum et confusionem meam et verecundiam meam. 21 In conspectu tuo omnes tribulantes me. Opprobrium exspectavit cor meum et miseriam, et sustinui qui simul contristaretur, et non fuit, et consolantes, et non inveni. 22 Et dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt me aceto. 23 Fiat mensa eorum coram ipsis in muscipulam et in retributionem et in scandalum. 24 Obscurentur oculi eorum ne videant, et dorsum illorum semper incurva. 25 Effunde super eos iram tuam, et indignatio irae tuae comprehendat eos. 26 Fiat habitatio eorum deserta, et in habitaculis eorum non sit qui inhabitet, 27 quoniam quem tu percussisti ipsi persecuti sunt et super dolorem vulnerum meorum addiderunt. 28 Adpone iniquitatem super iniquitatem ipsorum, et non intrent in tuam iustitiam. 29 Deleantur de libro viventium et cum iustis non scribantur.

15 me oderunt tr. Ψα ‖ 18 velociter] cito Ψα ‖ 19 erue Ψγ; eripe Ψα Vulg. ‖ 20 cognoscis] scis Ψα Vulg. | opprobrium Psalterium Mozarabicum (codex Cavensis); inproperium Ψα Vulg. ‖ 21 opprobrium] inproperium Ψα Vulg. | cor meum] animam meam Ψα | simul Vulg.; mecum Ψα ‖ 22 esca mea Ψα | mea] meo Ψα ‖ 23 muscipulam] laqueum Vulg.; laqueo Ψα | retributione Ψα ‖ 25 effundes Ψα 26‒32 fiat … ungulas om. Ψα (ac.) ‖ 27 meorum] ei Ψα2 ‖ 28 iniquitatem1] iniquitate Ψα2 | eorum Ψα2 | tua iustitia Ψρ; iustitia Ψα2

252 | S. Augustini

30 Pauper et dolens ego sum, et salus vultus tui deus suscepit me. 31 Laudabo nomen dei cum cantico, magnificabo eum in laude. 32 Et placebit deo super vitulum novellum cornua producentem et ungulas. 33 Videant inopes et laetentur. Quaerite dominum, et vivet anima vestra, 34 quoniam exaudivit pauperes dominus et compeditos suos non sprevit. 35 Laudent illum caeli et terra, mare et omnia repentia in eis, 36 quoniam deus salvam faciet Sion et aedificabuntur civitates Iudae , 37 et semen servorum eius obtinebunt eam, et qui diligunt nomen eius inhabitabunt in ea. 30 sum ego tr. Ψα2 | vultus tui] tua Ψα2 ‖ 33 videant] iterum adest Ψα | inopes] pauperes Ψα Vulg. dominum] deum Ψα ‖ 34 compeditos] vinctos Ψα Vulg. ‖ 35 illum] eum Ψα | repentia … eis] quae repetunt (!) in eis Ψα ‖ 36 eam] terra Ψα ‖ 37 obtinebunt] possidebunt Ψα Vulg. | ea] eam Ψα

SERMO PRIMUS (1.) Eo tempore in hoc saeculo exorti sumus et adgregati populo dei, quo iam olus illud ex grano sinapis tetendit brachia sua, quo iam fermentum illud, quod primo contemptibile fuit, fermentavit tres mensuras, id est totum orbem terrarum reparatum ex tribus filiis Noe, quo iam ab oriente et occidente et aquilone et austro veniunt qui recumbant cum patriarchis, expulsis foras eis qui de illorum carne sunt nati et eorum fidem non sunt imitati. Ad hanc ergo Christi ecclesiae gloriam oculos aperuimus, et illam sterilem, cui gaudium indictum atque praedictum est quod plures filios habitura esset quam illa quae habebat virum, iam talem invenimus quae oblita esset opprobriorum et ignominiae viduitatis suae; et ideo possumus forte mirari cum voces humilitatis Christi vel nostrae legerimus in aliqua prophetia, et fieri potest ut minus ex eis afficiamur, quia non eo tempore venimus, quando ista cum sapore legebantur abundante pressura. Sed rursus si tribulationum abundantiam cogitemus et in qua ambulemus via cognoscamus – si tamen in illa ambulamus – quam sit angusta et per pressuras atque tribulationes perducat ad requiem sempiternam, quamque ipsa quae in rebus humanis vocatur felicitas plus sit timenda quam miseria – quandoquidem miseria plerumque affert ex tribulatione fructum bonum, felicitas autem corrumpit animam perversa securitate et dat locum diabolo temptatori –; cum ergo cogitaverimus prudenter et recte, sicut †salita victima†, temptationem esse vitam humanam super terram neminemque omnino esse securum nec debere esse securum, donec ad illam patriam veniatur unde nemo exit amicus, quo nemo admittitur

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,1sq. olus…sua] cf. Mt. 13,32 2sq. fermentum…mensuras] cf. Mt. 13,33 4sq. ab…patriarchis] cf. Mt. 8,11; Lc. 13,28sq. 5 expulsis foras] cf. Lc. 13,28sq. 7sq. illam…virum] cf. Is. 54,1; Gal. 4,27 8sq. talem…suae] cf. Is. 54,4 12 abundante pressura] cf. Mt. 24,12 12–14 in…sempiternam] cf. Mt. 7,14 17 dat locum diabolo] cf. Eph. 4,27 18sq. temptationem…terram] cf. Iob 7,1 1,1 saeculo om. P2 O9 C (ac.) | exhorti S A; exhortati M | exorti sumus] exhortissimus O9; exorcismus P2 | adgregatio S | quo iam] quoniam S; quando P15 ‖ 2 et granum α | tendit O9 | quo iam] quoniam V1 K C ζ | firmentum K C ‖ 3 contemptibili K N | fermentabit V1 | toto K S ‖ 4 filii P2 | quo iam M α S (ac.) P15; quoniam cett. am lo ma | et2 om. V1 | ab austro V1 ‖ 5 recumbent F Ca ma; recumbunt β δ ε ζ am | ei C (ac.) ‖ 6 eorum] quorum P2 O9 β δ ε ζ | ecclesiam K A (ac.); et ecclesiae V1 Ca (et sl.) | gloriosam K (pc.) ‖ 6sq. operuimus P2 ‖ 7 istam am | ac ζ ‖ 8 quae1] qua C ‖ 9 opprobrium O9 F3 Ca G | ignominiam δ ε; ignomine P2 | cum] quam P2 ‖ 10 relegerimus P2 β C (pc.) Ca S (legeremus ac.) δ ε ζ lo | prophetia] per praem. S; prophetica P2 ‖ 11 eis] his β | efficiamur γ (ac. C) S P15 G ‖ 12 si om. M P26 Ca S P15 | abundantiam tribulationum tr. P2 O9 β ε ζ ‖ 13 via] ut V1; viam am | ambulemus V1 quae ζ ‖ 14 atque] et P26 T | tribulationis V1 ‖ 17 animum M V1 α S P15 ‖ 18 recte] et add. lo; certe am | salita victima] desperatum; psallit victimam K; psallit haec victima O9 β C (haec sl.) Ca δ ε ζ am lo; psallite cuitima P2; Israelita victima S P15; sanctus Iob (vel scriptura) intimat coni. Weber, Gedanken, 50sq. | temptatione V1 ‖ 19 esse securum omnino tr. δ

cc 900 mi 983 cc 901 5

10

15

20

254 | S. Augustini

inimicus, etiam nunc in ipsa ecclesiae gloria agnoscimus voces tribulationis nostrae: mi 984 et tamquam membra Christi compage caritatis subdita capiti nostro et nos invicem

25

30

cc 902

40

retinentia dicemus de psalmis, quod hic dixisse invenerimus martyres qui fuerunt ante nos, quia tribulatio communis est omnibus ab initio usque in finem. Tamen istum psalmum, quem tractandum suscepimus et de quo loqui Caritati vestrae in nomine domini proposuimus, in grano sinapis agnoscamus: paululum ab altitudine oleris et diffusione ramorum et ab illa gloria, ubi aves caeli requiescunt, avocemus cogitationem, et haec magnitudo quae nos delectat in olere quam de parvo surrexerit audiamus. Christus enim hic loquitur – sed iam scientibus dicimus –, Christus non solum caput, sed et corpus est. Ex ipsis verbis agnoscimus; nam quia Christus hic loquitur, dubitare omnino non permittimur. Hic sunt enim expressa verba quae in eius passione completa sunt: dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt me aceto. Quando ista et ad litteram impleta sunt et prorsus quomodo praedicta, sic reddita, cumque ipse Christus dixisset Sitio pendens in cruce et ad hoc verbum ei acetum in spongia datum esset, quo accepto dixit Consummatum est et sic inclinato capite tradidit spiritum, ostendens ista omnia quae praedicta sunt in illo fuisse tunc consummata, non licet hic aliud intellegere. Apostoli etiam loquentes de Christo testimonia ex isto psalmo dederunt: quis autem deviet a sententiis eorum? aut quis agnus non sequatur arietes? Ergo Christus hic loquitur; magisque nobis demonstrandum est ubi eius membra loquantur, ut ostendamus quia totus hic loquitur, quam dubitandum quod Christus loquatur. (2.) Titulus psalmi est: in finem, pro his qui commutabuntur, ipsi david. v. 1 Nunc commutationem in melius audi – commutatio enim vel in deterius est vel in melius. Adam et Eva in deterius, qui ex Adam et Eva Christo haeserunt in melius e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 2,1 titulus inc. e1 ‖ 2 melius des. e1 ‖ 3 Adam1 inc. e1 32sq. Ps. 68,22 34–37 ipse…consummata] cf. Io. 19,28–30 1,20 (Ps. 68,26); Rom. 11,9sq. (Ps. 68,23sq.); 15,3 (Ps. 68,10)

37sq. apostoli…dederunt] cf. Act.

21 in om. F3 K | gloriae M | tribulationes K Bn1 ‖ 22 subditi P2 O9 ‖ 23 retinentiam V1 F4 | dicimus V1 (pc.) S P15 | inveniremus K S; invenimus P15 ‖ 24 est omnibus communis tr. am lo | omnibus est tr. V1 ‖ 25 suscipimus V1 | Caritate C (ac.) ‖ 26 cognoscamus V1 | ab] in am ‖ 27 ad illam gloriam P2 O9 S (pc.) ‖ 28 olore K; ore P2 O9 | paulo β ‖ 29 surrexit F β S P15 | dicitur F; diximus O9 ‖ 30 est om. K C (ac.) S ma ‖ 31 Christus om. P2 O9 β γ ε ζ | permittitur P2 P15 Bn1; permittimus V1 32 passionem δ | esca mea V1 P2 γ S P15 A ε (cf. 2,2,6,1) ‖ 32sq. sitim meam M V1 ‖ 33‒37 aceto …  intellegere distinxi; aceto; quando … reddita. Cumque … consummata; non eqs. cc ‖ 33 et1 om. V1 P2 O9 β γ δ ε ζ am ‖ 34 Christus om. P2 O9 ε ‖ 35 in om. V1 | acceptum V1 ‖ 36 ita V1 ‖ 37 etiam] et sl. V1; autem O9 β ‖ 38 deviet] de viae O9; diu et P2; dubitet S (pc.) | deviet a] devicta M V1 39 agnos K | arietis K ‖ 40 membra eius tr. α | ut M V1 S P15 lo ma; om. α; et P2 O9 β δ ε am; ut et C (et sl. eras.) Ca (et ut ac.) ‖ 41 quam] quia non O9 | loquitur K C (ac.) 2,1 tituli K | iis β | ipsa V1 ‖ 2 adi V1 | commutato K | commutatio enim] commutationem M F P15; commutationem enim F4 S | derius δ ‖ 2sq. melius est vel in deterius tr. α ε ζ ‖ 2 est om. M F β S P15 3 derius V1 | Eva2] Evam in V1 | adhaeserunt P26 lo ma

in psalm. LXVIII,1,1 – 1,2 | 255

commutati sunt. Sicut enim per unum hominem mors, ita et per unum hominem resurrectio mortuorum; et sicut in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntur. Ab eo quod formavit deus mutatus est Adam, sed in peius 〈***〉 iniquitatis suae; ab eo quod operata est iniquitas mutantur fideles, sed in melius per gratiam dei. Ut mutaremur in peius, nostra iniquitas fuit, ut mutaremur in melius, non nostra iustitia, sed gratia dei praestat. Quod ergo in peius mutati sumus, nobis imputemus; quod in melius commutamur, deum laudemus. pro his ergo iste psalmus qui commutabuntur. Unde autem ista commutatio facta est nisi ex passione Christi? Pascha ipsum Latine ‚transitus‘ interpretatur. Non est enim pascha Graecum nomen, sed Hebraeum. Resonat quidem in Graeca lingua passionem, quia πάσχειν ‚pati‘ dicitur, sed consultum Hebraeum eloquium aliud indicat: pascha transitum commendat. Quod admonuit etiam Iohannes evangelista, qui imminente passione, cum veniret dominus ad cenam qua commendavit sacramentum corporis et sanguinis sui, ita loquitur: Cum autem venisset hora qua transiret Iesus de hoc mundo ad patrem; expressit ergo transitum paschae. Sed nisi ipse transiret hinc ad patrem, qui propter nos venit, nos transire hinc quomodo possemus, qui non propter aliquid levandum descendimus, sed cecidimus? Ipse autem non cecidit, sed descendit, ut eum qui ceciderat sublevaret. Transitus ergo et illius et noster hinc ad patrem, de hoc mundo ad regnum caelorum, de vita mortali ad vitam aeternam, de vita terrena ad vitam caelestem, de vita corruptibili ad incorruptionem, de tribulationum conversatione ad perpetuam securitatem: ideo pro his qui commutabuntur psalmi titulus est. Causam igitur commutationis nostrae, id est ipsam domini passionem, nostramque in tribulationibus vocem in textu psalmi advertamus cognoscamus congemiscamus et

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 4 sunt des. e1 ‖ 6 mutatus inc. e1 ‖ 8 dei des. e1 ‖ 10 qui inc. e1 11 Christi des. e1 ‖ 24 ideo inc. e1 2,4–6 1 Cor. 15,21sq. 11sq. pascha…interpretatur] cf. Hier. nom. hebr. 64,21 Lagarde 17 Io. 13,1 23 de1 …incorruptionem] cf. 1 Cor. 15,53 4 unum2 om. S P15 ‖ 4sq. resurrectionem F ‖ 5 sic] ita F D ‖ 6 est om. ζ ‖ 6sq. iniquitatis suae] lacunam notavi; fortasse scribendum 〈merito〉 iniquitatis suae; cf. c. Fel. 2,11 toleramus autem laboriosam merito peccati nostri: ille autem ostendit eam in carne sua, non merito iniquitatis suae, sed officio misericordiae suae; iniquitate sua coni. Alexanderson; per iniquitatem suam coni. Weidmann (cf. l. 7 per gratiam) ‖ 6 iniquitates K ‖ 7 eo] ea ε | operatus P2 O9 S (pc.) | iniquitate S (pc.) | mutatur S | fidelis e1 ‖ 8 fuit] fuis V1 (ac.); fecit coni. Alexanderson | mutemur M V1 F4 P2 ‖ 9 praestet O9 9sq. quod … laudemus iter. P2 (ac.) ‖ 9 imputemur P2 ‖ 10 laudamus F P2 (ac.) | iis β | ergo] autem e1 ‖ 11 passione] domini add. e1 ‖ 12 est tr. post nomen ζ | nomen Graecum tr. α ‖ 14 transitus α ‖ 15 etiam] et add. C | Iohannis K C (ac.) ‖ 16 qua] quam F3; quae O9; quia F P15 | sanguines K sui] tuis V1 ‖ 17 quam V1 ‖ 18 transitus α | transisset am | dehinc ζ ‖ 19 nos2] non M | quomodo transire hinc tr. ε; quomodo hinc transire tr. ζ | possimus δ (pc. A); possumus K | non] nos M (pc.) levandum aliquid tr. ζ ‖ 21 et1 om. am lo ‖ 22 terrena] aeterna V1 ‖ 23 corruptili S; corruptibile K | incorruptibilem am lo ma | tribulatione F3 N; tribulationis ζ | conversione S; conversationem V1 N 24 iis β ‖ 25 est] in add. O9 ‖ 26 advertamur M

5

mi 985 10

15

20

25 cc 903

256 | S. Augustini

5

mi 986 10

15

20

audiendo cognoscendo congemiscendo mutemur, ut impleatur in nobis titulus psalmi: pro his qui commutabuntur. (3.) salvum me fac deus, quoniam introierunt aquae usque ad ani- v. 2 mam meam. Granum illud est contemptum modo quod videtur humiles dare voces; in horto obruitur, miraturo mundo oleris magnitudinem, cuius oleris semen contemptum est a Iudaeis. Revera enim considerate semen sinapis minutum fuscum aspernabile prorsus! ut ibi impleatur quod dictum est: Vidimus eum, et non habebat speciem neque decorem. Aquas autem intrasse usque ad animam suam dicit quia potuerunt illae turbae, quas aquarum nomine significavit, huc usque praevalere ut occiderent Christum. Praevaluerunt ad contemnendum, ad tenendum, ad ligandum, ad insultandum, ad colaphizandum, ad conspuendum: adhuc quousque? Usque ad mortem. Ergo introierunt aquae usque ad animam meam: hanc quippe vitam dixit animam suam, quousque illi accedere saeviendo potuerunt. Sed numquid hoc possent, nisi ab ipso permitterentur? Unde ergo tamquam aliquid invitus patiatur sic clamat, nisi quia caput membra sua praefigurat? Passus est quippe ille quia voluit, martyres vero etiamsi noluerunt. Petro namque ita praedixit passionem suam: Cum senueris inquit alius te praecinget et fert quo tu non vis. Quamquam enim Christo inhaerere cupiamus, mori tamen nolumus; et ideo libenter vel potius patienter patimur, quia alius transitus non datur per quem Christo cohaereamus. Nam si possemus aliter pervenire ad Christum, id est ad vitam aeternam, quis vellet mori? Naturam quippe nostram, id est consortium quoddam animae et corporis et quandam in his duobus familiaritatem conglutinationis atque compaginis exponens quodam loco apostolus ait habere nos domum non manu factam, aeternam in caelis, id est immor-

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 3,2 meam des. e1 ‖ 6 aquas inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 8 contemnendum des. e1 9 ad2 inc. e1 ‖ 11 suam des. e1 3,2–4 granum…Iudaeis] cf. Mt. 13,31sq. 5sq. Is. 53,2 21sq. immortalitatem…sumus] cf. 1 Cor. 15,53sq.

14sq. Io. 21,18

21 2 Cor. 5,1

27 titulos K ‖ 28 iis β 3,1 introierunt] cf. Ψα; intraverunt F O9 β Ca δ am (iuxta Vulg.) ‖ 2 modo] mundo ζ | quo ε | humile V1 P2 O9 C (ac.) Ca δ ε ‖ 3 obruetur K; oritur am | miraturo mundo] abl. abs., cf. LHS 139; miratur nunc mundus α | mundos K; modo O9 (pc.) N | oleris2] holeres K (holores ac.) ‖ 3sq. contemptus Ca δ 4 considerante O9; considerantes P15 ‖ 4sq. aspernabile fuscum tr. K ‖ 5 aspernabilem α | ibi om. ζ | est] et add. O9 ‖ 6 aquas] Christus hic loquitur praem. e1 ‖ 7 hoc M V1 O9; eo S (pc.) lo | ut] et *add. e1 M V1 S (cf. l. 31 etiam) ‖ 8 praevaluerint e1 M V1 C | ad tenendum om. F3 S ‖ 9 ad2] et e1 usque om. e1 P15 ‖ 11 putuerunt C | numquid] quid Ca ‖ 12 permissi essent M V1 α S P15; permissae essent δ | aliquid tamquam am | invitus aliquid tr. ζ ‖ 13 capite S (sl.) | est om. F3 S P15 | voluit] passi sunt add. α ‖ 14 vero *om. M α S P15 | etiamsi] si mg. O9; etsi M α Ca (pc.) P15; etiam etsi V1 | noluerint V1 P2 O9 (pc.) P26 δ ε T am | ita om. α ‖ 15 senuerit G | praecingit P2 K; cinget D P26 | fert] *feret P15 ζ lo ma; ducet D | quo] quod K C (ac.) ‖ 17 quia] qui M F P2 S ‖ 17sq. possimus K ‖ 18 ad2 om. C 18sq. naturae … nostrae O9; natura … nostra P2 ‖ 19 in om. δ ‖ 20 congeminationis γ (congeminationes ac. K) ‖ 21 manus O9

in psalm. LXVIII,1,2 – 1,4 | 257

talitatem praeparatam nobis, qua induendi sumus in finem cum resurrexerimus a mortuis, et ait: In quo nolumus spoliari, sed supervestiri, ut absorbeatur mortale a vita. ‚Si fieri posset, sic vellemus‘ ait ‚fieri immortales, ut iam veniret ipsa immortalitas et modo sicut sumus mutaret nos, ut mortale hoc nostrum a vita absorberetur, non per mortem corpus poneretur, ut in fine iterum reciperetur.‘ Quamvis ergo a malis ad bona transeamus, tamen ipse transitus aliquantum amarus est et habet fel quod dederunt domino in passione Iudaei, habet acre quiddam tolerandum, quo ostenduntur qui eum aceto potaverunt. Praefigurans ergo et transformans in se nos ipsos hoc ait: salvum me fac deus, quoniam introierunt aquae usque ad animam meam. Potuerunt qui persecuti sunt etiam occidere, sed amplius quid faciant non habebunt. Praemisit enim exhortationem ipse dominus dicens: Nolite timere eos qui corpus occidunt et amplius non habent quid faciant, sed eum timete qui habet potestatem et corpus et animam occidere in gehennam ignis. Maiore timore minora contemnimus, et maiore aeternitatis cupiditate omnia temporalia fastidimus. Nam hic et deliciae temporales dulces sunt et tribulationes temporales amarae sunt: sed quis non bibat tribulationis temporalis poculum metuens ignem gehennarum? et quis non contemnat dulcedinem saeculi inhians dulcedini vitae aeternae? Hinc ergo ut liberemur clamemus, ne forte in pressuris consentiamus iniquitati et vere irreparabiliter sorbeamur: salvum me fac deus, quoniam introierunt aquae usque ad animam v. 3 meam. (4.) infixus sum in limo profundi, et non est substantia. Quid dicit limum? an ipsos qui persecuti sunt? De limo enim factus est homo; sed isti cadendo a iustitia limus profundi facti sunt. Quibus persequentibus et ad iniquitatem trahere

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 29 praefigurans inc. e1 ‖ 31 meam des. e1 ‖ 4,1 infixus inc. e1 ‖ 2 homo des. e1 23 2 Cor. 5,4 27sq. fel…Iudaei] cf. Io. 19,29 32–34 Mt. 10,28 4,2 de…homo] cf. Gen. 2,7 22 quam S; qui M; quia Ca | finem] cf. in psalm. 62,6,23; fine β ma | resurreximus P2 O9 S ‖ 23 mortuis] mortui sumus O9 | ex(s)poliari α P2 O9 (expoliaris) β (iuxta Vulg.) | spoliare … supervestire K 24 possit K Ca; potest P2 O9 C (ac.) | vellimus K | immortalitatis P2 ‖ 25 mortales P2 | absorberetur a vita tr. am lo ‖ 25sq. pro mortem P2; pro morte O9 ‖ 26 corporis β δ ε ζ | puneretur C (ac.); puniretur β Ca δ ε ζ am lo | finem V1 β P15 ‖ 27 et tamen δ ‖ 28 acre] hac re P2 O9 S; agrum V1 | tolerandam O9 N ‖ 28sq. quo ostenduntur] breviter et obscure dictum; i. e. cuius rei demonstrandae causa nobis ostenduntur eqs.; quod ostendunt coni. Weber, Gedanken, 51 (fortasse recte) 29 putaverunt K C (ac.) ‖ 30 deus] cf. l. 1; domine M V1 P2 O9 β S P15 | introierunt] cf. l. 1; intraverunt e1 δ am | aqua G ‖ 31 facient O9 ‖ 32 habebant C Bn1 ‖ 33 quid] cf. l. 31; *quod M V1 α P2 O9 D P26 S P15 (iuxta Vulg.) | faciunt P2 O9 ‖ 34 gehenna P2 lo ma | maiore] autem add. D ζ; maiori S (pc.); maiorum α ‖ 35 cupiditate aeternitatis tr. α; cupiditates aeternitate F3 | nam] et add. α P2 O9 β A (ac.) ε | hic om. ζ | et2 om. am; tr. ante hic lo ‖ 36 tribulationis V1 ‖ 37 tribulationes V1 (pc.) F P2 γ (ac. C) S N temporales F γ (ac. C) S ‖ 38 temnat S | dulcedine K; dulcedinis V1 | hic A (ac.) ‖ 38sq. liberemus P2 ‖ 39 inseparabiliter P2 O9 ‖ 40 sorbeamus V1 C (ac.) | introierunt] cf. l. 1; intraverunt O9 β δ N am 4,1 limo] cf. 5,39; limum M V1 S P15 (cf. Ψα Vulg.) | dixit e1 ‖ 2 ipso e1 | isti cadendo] iustificando P2 O9 γ (ac. C) ‖ 3 ad iustitia V1; ad iustitiam F4 P2 O9 γ (ac. C) | facta S

25

cc 904 30

35 mi 987

40

258 | S. Augustini

cupientibus quisquis non consenserit, de limo suo aurum facit. Merebitur enim 5 limus ipsius converti in habitudinem caelestem et socius fieri 〈***〉 titulo psalmi: pro

10

15

cc 905 20

his qui commutabuntur. Isti autem cum limus profundi essent, haesi in illis, id est tenuerunt me, praevaluerunt mihi, occiderunt me. infixus ergo sum in limo profundi, et non est substantia. Quid est hoc: non est substantia? Numquidnam ipse limus non est substantia? an ego inhaerendo factus sum non esse substantia? Quid est ergo infixus sum? Numquidnam sic haesit Christus? Aut vero haesit, ac non – sicut dictum est in libro Iob – terra tradita est in manus impii? An secundum corpus infixus est, quia teneri potuit et ipsa crux fixionem habebat? Nisi enim clavis fixus esset, crucifixus non esset. Unde ergo non est substantia? An limus ille non est substantia? Intellegemus forte, si potuerimus, quid sit et non est substantia, si prius intellexerimus quid sit substantia. Substantia quippe dicitur et divitiarum, secundum quam dicimus ‚Habet substantiam‘ et ,Perdidit substantiam‘. Sed numquid hoc putabimus hic dictum esse non est substantia, id est ‚non sunt divitiae‘, quasi modo aliquid de divitiis ageretur aut aliqua quaestio de divitiis haberetur? An forte quia ille ipse limus paupertas erat, divitiae non erunt nisi quando aeternitatis participes effecti fuerimus? Tunc sunt enim verae divitiae quando nihil nobis deerit. Potest etiam secundum huius verbi intellectum accipi sensus iste, ut diceretur: infixus sum in limo profundi, et non est substantia, id est ‚ad paupertatem perveni‘. Nam hic dicit: pauper et dolens ego sum. Dicit et apostolus: Quoniam

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 an inc. e1 ‖ 12 potuit des. e1 ‖ 13 unde inc. e1 | substantia des. e1 17 non1 inc. e1 | divitiae des. e1 ‖ 19 quia inc. e1 | erunt des. e1 11 Iob 9,24 23 Ps. 68,30 23sq. 2 Cor. 8,9 5 socios S | titulo] lacunam notavi (scribendum e.g. angelorum, ut audivimus in titulo vel sim.); brachylogiam subesse suspicatur Weidmann (i.e. ut dicitur in titulo); titulus δ ε; eorum de quibus dicit titulus S (pc.) lo ma ‖ 6 iis β | haesi] ero P2 O9 ‖ 7 sum ergo tr. α P26 am lo | limo] cf. l. 1; limum M V1 P2 O9 S P15 δ ε ζ ‖ 9 inhaerens P2 O9; inhaerendum V1 | esse] est am ‖ 10 aut vero] i.q. num(quid), cf. serm. 22,13 aut vero cum haec dicit propheta, optat ea hominibus ac non potius ventura praevidet?; an vero lo; aut vero non P15 | ac] an β ε ζ am lo; aut V1 Ca P15 ‖ 11 impii] signum interrogationis posui; cf. quae adnotavimus ad l. 10 | secundus V1 ‖ 12 quo e1 | et ipsam V1 γ P15 ζ am lo ma; ex ipsa P2 O9; ex ipso β | crux fixionem M α; cf. c. Faust. 32,7 (verba Fausti) crucis eius mysticam fixionem; crucifixionem cett. am lo ma | habuit ζ | fixus] infixus V1 ‖ 13 crucifixus non esset om. V1 | est1] esset V1 C | ille om. G ‖ 14 intellegamus β S δ ε ζ am lo; intellegimus M V1 K C (ac.) | forte] ergo P2 O9 β γ ε ζ am lo ma | et om. δ ε am ‖ 15 sit] sint C (ac.) Ca ‖ 16 habuit am | substantiam2] *suam add. M α P2 S P15 δ ‖ 17 putavimus C (ac.) Ca lo | hoc ε | dictum] est add. P15 | non1] et praem. S δ am ma; unde ergo praem. e1 | substantiam K ‖ 18 quia si M | de divitiis aliquid ageretur tr. δ ε; de divitiis ageretur aliquid tr. ζ | quaesitio V1 | haberetur] ageretur am ‖ 19 ille om. V1 δ | limus] filius e1 | paupertatis e1 P2 O9 S (pc.) | divitiae] et praem. V1 P2 O9 β γ δ ε ζ am lo ma | erant P2 O9 β N ζ; erat e1 | quando om. α 20 nobis nihil tr. P2 O9 β γ ε ζ am lo ma ‖ 21 accepi V1 | iste] id est *add. M α S (ac.) P15 δ ‖ 22 limo] cf. l. 1; limum M V1 (ac.) P2 O9 S P15 δ ε T ‖ 23 pervenit G | perveni nam] perveniam M α; perveniamus P15 | haec V1

in psalm. LXVIII,1,4 – 1,5 | 259

propter vos pauper factus est, cum dives esset, ut illius paupertate vos ditaremini. Ergo paupertatem suam volens nobis dominus commendare fortasse dixerit: non est substantia. Ad summam enim paupertatem pervenit, quando formam servi se induit. Divitiae eius quae sunt? Qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo: hae magnae incomparabilesque divitiae. Unde ergo ista paupertas? Quia semetipsum exinanivit formam servi accipiens, in similitudine hominum factus et habitu inventus ut homo, humiliavit se factus oboediens usque ad mortem, ut diceret: introierunt aquae usque ad animam meam. Adde super mortem – quid amplius additurus es? – ignominiam mortis. Ideo sequitur: Mortem autem crucis. Magna paupertas! Sed hinc erunt magnae divitiae, quia sicut impleta est paupertas eius, ita implebuntur et divitiae nostrae de paupertate ipsius. Quantas divitias habet, ut de sua paupertate nos divites faceret! Quales nos facturus est de divitiis suis, quos divites fecit de paupertate sua! (5.) infixus sum in limo profundi, et non est substantia. Intellegitur alio modo substantia illud quod sumus quidquid sumus. Sed hoc ad intellegendum aliquanto est difficilius, quamquam res usitatae sint; sed quia inusitatum verbum est, indiget commendationis et expositionis aliquantulae, cui tamen si intenti fueritis, fortassis in ea non laborabimus. Dicitur ‚homo‘, dicitur ‚pecus‘, dicitur ‚terra‘, dicitur ‚caelum‘, dicitur ‚sol‘, ‚luna‘, ‚lapis‘, ‚mare‘, ‚aer‘: omnia ista substantiae sunt eo ipso quo sunt. Naturae ipsae substantiae dicuntur. Deus est quaedam substantia; nam quod nulla substantia, nihil omnino. Substantia ergo aliquid esse est. Unde etiam in fide catholica contra venena quorundam haereticorum sic aedificamur, ut dicamus patrem et filium et spiritum sanctum unius esse substantiae. Quid est ‚unius sub-

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 27–32 Phil. 2,6–8 stantialem patri

5,8–10 in…substantiae] cf. Symbolum Nicaeno-Constantinopolitanum consub-

24 esset dives tr. am lo (iuxta Vulg.) | paupertate] inopia am lo (iuxta Vulg.) ‖ 25 nobis om. δ; tr. ante dominus am lo ma ‖ 26 substantiam C (ac.) | summum K C (ac.) | pauper O9 | forma M V1 D (pc.) S P15 Bn1 | se om. V1 P2 O9 γ ζ ma ‖ 28 aequalis] cf. e.g. in psalm. 58,1,10,37 (CSEL 94/1, p. 336); se aequalis V1 α K (se sl.); se aequalem am | haec V1 P2 | incomparabilisque V1 F4 K P15 ‖ 29 similitudine] graec. ἐν ὁμοιώματι; similitudinem V1 F P2 β γ ζ am lo ma ‖ 32 es om. P2 O9 | mortis] crucis lo | morte V1 ‖ 33sq. eius paupertas tr. M ‖ 34 et implebuntur tr. am lo ‖ 35 sua om. V1 P2 O9 γ ε ζ; tr. post paupertate β | divites] divitis V1 | quales] quid M α S P15 | de2 om. α | quo P26; quod S ‖ 36 de om. α 5,1 limo] cf. 4,1; limum M V1 (ac.) O9 S P15 | substantiam O9 ‖ 2 ad hoc am ‖ 2sq. aliquantum α 2sq. est aliquanto tr. am lo ‖ 3 res usitatae] resuscitate O9 S P15 | sunt O9 K Ca ‖ 5 ea] eo G | laboravimus P2 K | dicitur1] dicetur S | dicitur homo om. V1 ‖ 6 dicitur om. lo | sol om. O9; dicitur add. β δ aer] et add. V1 | substantia O9 ε ‖ 7 est om. α | substantia] substantiam V1; substantiae P15 ‖ 8 substantia1] est add. Rm12 am lo ma; est praem. C (pc.); sunt praem. P2 O9 Ca δ Bn1 T; sit praem. F β | omnino] est add. β C (pc.) am lo ma ‖ 9 haereticorum] malitia add. V1 | aedificaremur O9; aedificamus lo | discamus P2 O9 ‖ 9sq. patrem dicamus tr. ζ ‖ 10 substantiae esse tr. lo ‖ 10sq. substantia Ca cc

mi 988 25

30

35

5

10

260 | S. Augustini

cc 906 mi 989

20

25

30

35

stantiae‘? Verbi gratia: si aurum est pater, aurum et filius, aurum et spiritus sanctus. Quidquid est pater quod deus est, hoc filius, hoc spiritus sanctus. Cum autem pater est, non illud est quod est: pater enim non ad se, sed ad filium dicitur. Ad se autem deus dicitur; itaque eo quod deus est, hoc ipso substantia est, et quia eiusdem substantiae filius, procul dubio et filius deus. At vero quod pater est, quia non substantiae nomen est, sed refertur ad filium, non sic dicimus filium patrem esse, quomodo dicimus filium deum esse. Quaeris quid sit pater: respondetur ‚deus‘. Quaeris quid sit filius: respondetur ‚deus‘. Quaeris quid sit pater et filius: respondetur ‚deus‘. De solo patre interrogatus ‚deum‘ responde; de solo filio interrogatus ‚deum‘ responde; de utroque interrogatus non ‚deos‘, sed ‚deum‘ responde. Non sicut in hominibus. Quaeris quid sit pater Abraham; respondetur ‚homo‘: substantia eius respondetur. Quaeris quid sit filius eius Isaac; respondetur ‚homo‘: eiusdem substantiae Abraham et Isaac. Quaeris quid sit Abraham et Isaac; non respondetur ‚homo‘, sed ,homines‘. Non sic in divinis: tanta enim ibi est substantiae societas, ut aequalitatem admittat, pluralitatem non admittat. Si ergo tibi dictum fuerit: ‚Cum dicis mihi filium hoc esse quod pater est, profecto et filius pater est‘, responde: ‚Secundum substantiam tibi dixi hoc esse filium quod pater est, non secundum id quod ad aliud dicitur. Ad se enim deus dicitur, ad patrem filius dicitur; rursusque pater ad se deus dicitur, ad filium pater dicitur. Quod dicitur ad filium pater, non est filius; quod dicitur filius ad patrem, non est pater; quod dicitur pater ad se et filius ad se, hoc est pater et filius, id est deus.‘ Quid est ergo non est substantia secundum hunc intellectum substantiae? Quomodo poterimus intellegere istam psalmi sententiam: infixus sum in limo profundi, et non est substantia? Deus fecit hominem: substantiam fecit. Atque utinam maneret in eo quod deus fecit! Si maneret homo in eo quod deus fecit, non in *limo infixus esset quem deus genuit. Porro autem quia per iniquitatem homo lapsus est a substantia in qua factus est – iniquitas quippe ipsa non est substantia; non enim iniquitas est natura quam formavit deus, sed iniquitas est perversitas quam

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 pater est tr. G | et1] est F4 ζ ‖ 12 quod] quo M S P15 | hoc1] est add. P2 O9 β S δ ε lo; et add. α | hoc2] et add. F O9 β (est et add. D) ‖ 13 illud] aliud V1 | quod] illud add. P2 S (sl.) | enim] autem V1 | ad2 om. V1 ‖ 14 dicimur V1 | utique P15 | quo V1 F4 | est deus tr. β | est et] est M F S P15; et O9 β γ δ ε am 15 quod] quo M V1 α K S P15 ‖ 17sq. quaeris2 … deus1 om. M F ‖ 18 deus2 om. K ‖ 19 responde1] cf. l. 26; *respondes M V1 α S P15; et add. ζ | responde2] *respondes M V1 (respondis ac.) α S P15 20 *respondes M V1 α S P15 | non2] nam K (vl.) P15 T | in om. S δ ‖ 22 eius S ‖ 26 et om. S ε T | respondes S ‖ 26sq. dixi tibi tr. α ‖ 27 esset V1; esse et P2 O9 β δ ε | ad1 om. α γ P15 ε am | alium β ‖ 28 patrem] et add. V1 | rursum Ca ε | dicitur deus tr. O9 β ‖ 28sq. ad filium iter. V1 ‖ 30 ad se pater tr. P2 O9 β γ am lo ma | et1 om. M α S P15 δ ε ζ ‖ 31 id est] idem am lo ‖ 31sq. quid … quomodo distinxi; quid est ergo: non … substantia? Secundum … substantiae, quomodo cc ‖ 32 limo] cf. 4,1; limum M V1 (ac.) O9 S P15 ‖ 34 in eo2 om. V1 P2 O9 K C | deus fecit2] fecit deus tr. am | non om. lo ‖ 35 limo conieci (cf. l. 38); illo codd. am lo ma ‖ 36 a om. P2 | in qua] iniqua C (ac.) ε ‖ 37 iniquitas1] non add. A (ac.) | est1 om. ζ | natura om. P2 O9 K C (ac.) | sed] quid add. α

in psalm. LXVIII,1,5 – 1,6 | 261

fecit homo –, venit filius dei ad limum profundi et infixus est, et non erat substantia in qua infixus est, quia in iniquitate illorum infixus est. infixus sum in limo profundi, et non est substantia: Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. Naturae omnes per ipsum factae sunt; iniquitas per ipsum facta non est, quia iniquitas non est substantia. Illa per eum facta sunt quae laudant eum. Universa creatura laudans deum a tribus pueris in camino commemoratur, et a terrenis ad caelestia vel a caelestibus ad terrena hymnus pervenit laudantium deum, non quo cuncta ista habeant sensum laudandi, sed quia cuncta bene cogitata laudem pariunt et impletur cor consideratione creaturae ad eructandum hymnum creatori. Laudant omnia deum, sed quae fecit deus: numquid in illo hymno advertistis quod avaritia laudet deum? Laudat ibi deum et serpens: avaritia non laudat. Omnia quippe repentia nominata ibi sunt in laude dei: nominata sunt omnia repentia, sed non sunt ibi nominata aliqua vitia. Vitia enim ex nobis et ex nostra voluntate habemus; et vitia non sunt substantia. In his infixus est dominus, quando persecutionem passus est: in vitio Iudaeorum, non in substantia hominum quae per illum facta est. Infixus sum inquit in limo profundi, et non est substantia: infixus sum, et non inveni quod feci. (6.) veni in altitudinem maris, et tempestas demersit me. Gratias ipsius misericordiae qui venit in altitudinem maris et gluttiri a marino ceto dignatus est, sed evomitus est tertio die: venit in altitudinem maris, in qua altitudine nos depressi eramus, in qua altitudine nos naufragium passi eramus, venit illuc ipse, et tempestas demersit illum, quia fluctus ibi passus est ipsos homines, tempestates voces dicentium: Crucifige crucifige! Dicente Pilato: Non invenio causam ullam in hoc

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 5,38 venit inc. e1 (v. app. crit.) | est des. e1 ‖ 39 infixus3 inc. e1 ‖ 40 substantia des. e1 ‖ 6,1 veni inc. e1 | me des. e1 ‖ 3 venit inc. e1 ‖ 6 crucifige2 des. e1 40sq. Io. 1,3 42–44 universa…deum] cf. Dan. 3,57–90 46 eructandum…creatori] cf. Ps. 118,171 48sq. omnia…dei] cf. Dan. 3,81 omnes bestiae et pecora; Ps. 68,35 omnia repentia 6,2sq. gluttiri… die] cf. Mt. 12,40 6–8 Io. 19,6 38 venit] potest et sic dici praem. e1 | dei] et hominis add. V1 | erat] est α ‖ 39 in2 om. e1 M V1 α Ca S N | iniquitatem O9 K S P15 | infixus3] infixo V1 | sum] ergo add. e1 | limo] cf. 4,1; limum e1 M S P15 A ε 40 ipsum] ipso V1; illum γ | ipso] ipsum V1 ‖ 42 non est substantia] substantia non est substantiae β; facta non est substantiae P2 O9 γ δ ε am (substantia) lo ma; facta est substantiae V1 | eum1] illum ε 42sq. universae creaturae (universa creatura V1 A) laudant (laudent O9) V1 P2 O9 β S (pc.) δ ε 43 pueris om. V1 P2 γ ε ζ | commemoratur in camino tr. δ ‖ 43sq. a2 … vel om. β ‖ 44 laudantium deum pervenit tr. am lo ma ‖ 45 ista cuncta tr. G | ista om. C (ac.) ‖ 46 creatori] creaturi V1 47 advertisti S δ ‖ 48 laudet] laudat P2 P15 | laudat1 … laudat2 om. am ‖ 49 laudem V1 P26 lo omnia] autem δ ‖ 50 vitia aliqua tr. P2 O9 β ε ζ | voluptate ε ζ | et2 om. P2 O9 ‖ 51 fixus O9 β 53 limo] cf. 4,1; limum M V1 P2 O9 S P15 δ ε ζ 6,1 gratia F O9; gratiam P2 ‖ 2 *quia M V1 α S P15; quae N ‖ 3 vomitus M α S P15 | tertia V1 F δ | veni e1 ‖ 4 eramus1] fueramus V1 | ipse] invenit add. e1 ‖ 5 ipsos] illos δ | tempestas O9 Bn1 ‖ 6 inveni M α K C S P15 | hoc om. M; tr. post homine G

40

mi 990 45 cc 907

50

5

262 | S. Augustini

10

5

mi 991 10

cc 908 15

homine quare occidendus sit invalescebant voces eorum dicentium: Crucifige crucifige!, augebatur tempestas donec demergeretur qui venerat in altitudinem maris, et passus est dominus inter manus Iudaeorum, quod non est passus cum super aquas ambularet, quod non solum ipse passus non erat, sed nec Petrum pati permiserat: veni in altitudinem maris, et tempestas demersit me. (7.) Laboravi v. 4 clamans, raucae factae sunt fauces meae. Hoc ubi? hoc quando? Interrogemus evangelium! Passionem quippe domini nostri in hoc psalmo cognoscimus; et quidem passum eum novimus. Intrasse aquas usque ad animam eius, quia populi praevaluerunt usque ad mortem eius, legimus: credimus. Tempestate illum demersum esse, quia praevaluit seditio ad eum occidendum, agnoscimus: verum est. Laborasse eum clamando et raucas factas esse fauces ipsius non solum non legimus, sed etiam contra legimus, quia non respondebat eis verbum, ut impleretur quod in alio psalmo dictum est: Factus sum quasi homo non audiens et non habens in ore suo argutiones, et quod in Isaia prophetatum est: Sicut ovis ad immolandum ductus est et sicut agnus coram tondente, sic non aperuit os suum. Si factus est sicut homo non audiens et non habens in ore suo argutiones, quomodo laboravit clamans, et raucae factae sunt fauces eius? An ideo iam tunc tacebat quia raucus erat, qui sine causa tantum clamaverat? Et illam quidem eius vocem de psalmo quodam in cruce novimus: Deus deus meus, utquid me dereliquisti?, sed quanta illa vox fuit aut quam diuturna, ut in ea raucae factae essent fauces eius? Diu clamavit: Vae vobis scribae et Pharisaei!, diu clamavit: Vae mundo ab scandalis! et revera quomodo raucus clamabat et ideo non intellegebatur, quando dicebant Iudaei: Quid est quod dicit? Durus est

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 8 augebatur inc. e1 | demergeretur des. e1 ‖ 9 passus1 inc. e1 | Iudaeorum des. e1 ‖ 11 veni inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 7,2 meae des. e1 ‖ 3 passionem usque ad 8,21 meum tr. F4 post 2,2,21,15 eius ‖ 17 raucus inc. e1 9–11 cum…permiserat] cf. Mt. 14,25–31 7,8 Mt. 27,14 (ei) 9sq. Ps. 37,15 10sq. Is. 53,7 15 Ps. 21,2 16sq. Mt. 23,13–15.23–29 17 Mt. 18,7 18sq. Io. 16,18; 6,61 7 eorum om. P2 O9 β γ ε ma ‖ 9 inter] in e1 ‖ 10 quod … erat om. α ‖ 11 veni] et dicit praem. e1 | et om. e1 7,2 hoc quando om. α ‖ 3 passiones α | nostri om. α; Iesu Christi add. δ ‖ 3sq. et quidem] equidem V1 O9 γ am ‖ 4 eum om. P2 K C; cum V1 ‖ 5 legimus] et add. β | tempestatem V1 F4 ‖ 5sq. esse demersum *tr. M V1 P2 O9 β S P15 δ ε ζ ‖ 6sq. agnoscimus … laborasse distinxi; agnoscimus; verum et laborasse ma cc ‖ 6 est om. P2 O9 β γ; esse N (ac.) ζ am lo; et ma cc ‖ 7 raucas esse P2 O9 β; raucasse γ | faucis V1 (ac.) | illius am lo ma; eius P26 ‖ 8sq. dictum est in alio psalmo tr. α ζ ‖ 9 quasi] sicut α β N ζ (iuxta Vulg.) ‖ 10 argutiones] redargutiones α β C Ca δ ε ζ am lo (iuxta Vulg.; sed cf. in psalm. 37,20,6) | quo P2 ‖ 11 tondente] se add. V1 (tondentem) P2 β γ S δ ε ζ am lo ma (cf. in psalm. 67,42,14) si] sic M α S P15 δ ‖ 12 redargutiones α β C (pc.) Ca P15 δ ε ζ am (cf. l. 10) | rauces δ ε ‖ 13 qui] quia D 14 quidem] equidem P15 | eius om. P15; tr. post vocem ε ζ ‖ 15 deus1] cf. 2,2,11,25sq.; F3 am ‖ meus add. M V1 P2 O9 β γ (sl. C) S P15 δ ε ζ am | meus] inquit add. α ‖ 17 quodammodo ζ lo; quia e1 17sq. clamat δ ‖ 18 et om. e1 | dicitur Ca am

in psalm. LXVIII,1,6 – 1,8 | 263

hic sermo; quis potest illum audire? Non scimus quid dicat. Ille omnia vera dicebat: sed illis raucae factae fuerunt fauces eius, qui voces eius non intellegebant. laboravi clamans; raucae factae sunt fauces meae, (8.) defecerunt oculi mei ab sperando in deum meum. Absit hoc ut a persona capitis accipiamus, absit ut deficerent oculi eius ab sperando in deum eius, in quo magis deus erat mundum reconcilians sibi, et qui verbum caro factum est et habitavit in nobis, ut non solum in illo deus esset, sed etiam ipse deus esset! Non ergo ita, non ipsius capitis nostri oculi defecerunt ab sperando in deum eius, sed defecerunt oculi eius in corpore eius, id est in membris eius. Haec vox membrorum est, haec vox corporis est, non capitis. Quomodo ergo eam in eius corpore membrisque invenimus? Quid aliud dicam? quid aliud commemorem? Quando passus est, quando mortuus est, omnes discipuli desperaverunt quod ipse esset Christus. A latrone apostoli victi sunt, qui tunc credidit quando illi defecerunt. Vide membra eius desperantia: adtende duos illos quos post resurrectionem invenit in via colloquentes secum – quorum erat unus Cleophas – quando detinebantur oculi eorum ne agnoscerent eum. Quomodo enim oculis agnoscerent, a quo mente titubarant? Factum erat aliquid in oculis ipsorum simile mentis ipsorum. Loquebantur enim inter se, et cum ab eo compellarentur unde loquerentur, responderunt: Tu solus peregrinaris in Ierusalem? Nescis quae facta sunt, quomodo Iesus Nazarenus potens in factis et dictis occisus est a senioribus et principibus sacerdotum? Et nos sperabamus quod ipse erat redempturus Israel. Speraverant et non sperabant: defecerant oculi eorum ab sperando in deum ipsorum. Ipsos ergo in se transfiguravit dicendo: defecerunt oculi mei ab sperando in

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19 sermo des. e1 | ille inc. e1 ‖ 8,3 eius2 des. e1 ‖ 6 sed inc. e1 ‖ 7 eius2 des. e1 | haec2 inc. e1 ‖ 8 capitis des. e1 ‖ 9 quando1 inc. e1 ‖ 13 Cleophas des. e1 ‖ 18 nos inc. e1 (v. app. crit.) 8,3sq. 2 Cor. 5,19 24,13–21

4 Io. 1,14 10sq. a…defecerunt] cf. Lc. 23,42 11–18 adtende…Israel] cf. Lc.

19 non scimus] nescimus V1 β N ζ (iuxta Vulg.) | vera] verba V1 P2 O9 γ lo ma ‖ 20 factae om. V1 P2 O9 β γ am lo ma | fuerant e1 M V1 F4 P15 δ ε ζ | quia ζ 8,2 hoc ut a] ut hoc de lo ma ‖ 2sq. accipiatur P2 O9 β γ δ ε ζ lo ma ‖ 3 defecerint K ma; defecerunt e1 Ca; deficerint C (ac.); defecerent V1 ‖ 4 habitabit M S ‖ 5 deus in illo tr. P2 O9 β γ (deus om. Ca) ε ζ am lo ma | illum α | ergo om. P2 O9 γ ‖ 5sq. capiti nostro M ‖ 6 oculi nostri tr. am | deferunt A 7 membrorum] eius add. M V1 α S P15 ‖ 8 eam ergo tr. am lo | eius om. P2 O9 C ‖ 9 quando1] enim add. e1 | mortuos C (ac.) ‖ 10 discipuli] eius add. P15 | ipse] non add. P15 ‖ 12 in via om. P15 | secum om. e1 | erat om. δ; tr. post unus T am lo ma ‖ 13 eum agnoscerent tr. α ma ‖ 14 titubabant G T am; titubarent M Rm12 | ipsorum] eorum α am lo ma ‖ 15 simili V1 | menti α | ab eo tr. post loquerentur am | compellerentur M α P15 am; conpellaretur O9 ‖ 16 peregrinus es P26 ζ lo (iuxta Vulg.); peregrinus am | Ierusalem] et add. P2 O9 β δ ε ζ am lo (iuxta Vulg.) ‖ 17 sunt] sint O9 (pc.) C ‖ 18 nos] dicebant enim praem. e1 | speramus A | ipsi K C | esset e1 G ζ ‖ 18sq. speraverunt P2 O9 β γ S P15; sperabant am 19 defecerunt P2 O9 β γ δ ε am ma ‖ 19‒21 ipsorum … deum om. am ‖ 20 ipse δ (pc. A); ipso S ε transfiguravit in se tr. S P15 δ | defecerunt] enim add. M F4 S P15 δ

20

5

10

mi 992

20

264 | S. Augustini

cc 909 25

5

10

15 mi 993

deum meum. Hanc spem reddidit, quando cicatrices palpandas obtulit, quas cum tetigisset Thomas, rediit ad spem quam perdiderat et exclamavit: Dominus meus et deus meus! Defecerunt oculi tui ab sperando in deum tuum: palpasti cicatrices, et invenisti deum tuum; palpasti formam servi, et cognovisti dominum tuum. Cui tamen ipse dominus ait: Quia vidisti credidisti; et nos praenuntians voce misericordiae suae Beati inquit, qui non vident et credunt. defecerunt oculi mei ab sperando in deum meum, (9.) multiplicati sunt v. 5 super capillos capitis mei qui oderunt me gratis. Quam multiplicati? Ut adderent sibi et unum ex duodecim. multiplicati sunt super capillos capitis mei qui oderunt me gratis. Capillis capitis sui comparavit inimicos suos: merito rasi sunt, quando in loco Calvariae crucifixus est. Accipiant membra vocem hanc, discant odio haberi gratis! Iam enim si necesse est, Christiane, ut mundus oderit te, quare non facis ut gratis te oderit, ut in corpore domini tui et in hoc psalmo de illo praemisso agnoscas vocem tuam? Quomodo fiet ut oderit te mundus gratis? Si nihil cuiquam noceas et sic odio habearis. Hoc est enim gratis: sine causa. Parum sit tibi sine causa odio haberi: insuper et praesta ut retribuant tibi mala pro bonis. confortati sunt inimici mei qui persequuntur me iniuste. Quod dixit multiplicati sunt super capillos capitis mei, hoc postea confortati sunt inimici mei, et quod primo qui oderunt me gratis, hoc postea qui persequuntur me iniuste. Quod est gratis, hoc est iniuste. Ipsa est laus martyrum. Non in poena, sed in causa: non persecutionem pati, non teneri, non flagellari, non includi, non proscribi, non occidi laus est, sed habendo causam bonam ista pati, haec laus est. Laus enim est in causae bonitate, non in poenae acerbitate. Nam quantacumque fuerint supplicia martyrum, numquid aequantur suppliciis omnium latronum, omnium sacrilegorum, omnium

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 21 meum des. e1 ‖ 9,1 multiplicati inc. e1 ‖ 3 duodecim des. e1 ‖ 4 capillis inc. e1 ‖ 5 est des. e1 ‖ 10sq. confortati inc. e1 ‖ 12 mei2 des. e1 21–23 cicatrices…meus] cf. Io. 20,27sq. 25sq. Io. 20,29 9,10 retribuant…bonis] cf. Ps. 34,12; 37,21 14 non1 …causa] cf. e.g. serm. Morin 11,13 martyrem non facit poena, sed causa 21 spem om. P2 O9 | palpando β | quas] quis S ‖ 23 defecerant M V1 α S | tui om. P2 O9; mei D am tuum] meum am ‖ 24 deum] dominum β C Ca N | dominum γ am lo ma; deum M V1 α P2 O9 β S P15 δ ε ζ 25 ait om. α P15 | vidisti] me add. V1 F Ca ζ | vocem δ N ‖ 26 credent M V1 9,2 me oderunt tr. V1 | quam] qua S; quia P15 δ ε; tam β; quoniam am ‖ 3 et om. M ‖ 4 capillos M C (ac.) Ca S P15 δ ε ‖ 5 hanc] habeant α ‖ 6 haberi] se add. M; habere S N ‖ 7 facis] pacis V1 | te om. T; exp. P2; tr. ante oderit β Ca ε Rm12 am ‖ 8 praemissio Ca; praemissam C (pc.) | agnoscamus α 10 habere S P15 ‖ 11 dixit] prius add. α; dixi am ‖ 12 et om. P2 O9 K C (ac.) ‖ 13 primum α | iniusti K | est] ergo S (pc.) lo ma ‖ 14 est1 om. α | laus β, cf. l. 16; vox cett. am lo ma | in1 om. P2 O9 15 persecutione V1 ‖ 16 habendi S; habere P15 | bonam causam *tr. M V1 α S P15 δ | istam V1; ita P2 O9 haec pati tr. M α S P15 δ | haec om. ζ am; exp. C Ca | est enim tr. S ‖ 17 quantumcumque am 18 aequatur γ | omnium3] omniumque ζ

in psalm. LXVIII,1,8 – 1,9 | 265

sceleratorum? ‚Quid enim? et hos odit mundus!‘ Odit plane. Excedunt enim mundi medietatem amplitudine malitiae et ab ipsa mundanorum quodammodo hominum societate alieni sunt infestantes pacem etiam terrenam, et patiuntur multa mala, sed non gratis. Denique vide vocem ipsius latronis cum domino in cruce pendentis! Cum insultaret ex alia parte unus duorum latronum domino crucifixo et diceret: Si filius dei es, libera te!, compescuit illum alter et dixit: Tu non times deum, vel quia in eadem damnatione positus es? et nos quidem recte pro factis nostris! Ecce non gratis. Sed confessione effudit ex se saniem et factus est aptus cibo domini. Exclusit iniquitatem suam: accusavit eam, et caruit ea. Ecce ibi duo latrones, ibi et dominus: et illi crucifixi et ille crucifixus, et illos odio habuit mundus, sed non gratis, et illum odio habuit, sed gratis. quae non rapui, tunc exsolvebam: hoc est gratis. Non rapui et exsolvebam, non peccavi et poenas dabam. Solus enim ipse talis, ipse vere nihil rapuit. Non solum nihil rapuit, sed etiam quod non de rapina habebat, hoc se evacuavit ut ad nos veniret. Non enim rapinam arbitratus est esse aequalis deo, et tamen semetipsum exinanivit formam servi accipiens. Omnino non rapuit. Sed quis rapuit? Adam. Quis rapuit primo? Ille ipse qui seduxit Adam. Quomodo rapuit diabolus? Ponam sedem meam ad aquilonem, et ero similis altissimo. Usurpavit sibi quod non acceperat: ecce rapinam! Usurpavit quod non acceperat, perdidit quod acceperat, et de ipso calice superbiae suae ei quem decipere volebat propinavit: ‚Gustate‘ inquit ‚et eritis sicut dii.‘ Rapere voluerunt divinitatem, perdiderunt felicitatem. Ille ergo rapuit, et ideo exsolvit. ‚Ego autem‘ inquit ‚quae non rapui, tunc exsolvebam.‘

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 29 quae inc. e1 ‖ 30 dabam des. e1 ‖ 33 sed inc. e1 ‖ 36 rapinam des. e1 (v. app. crit.) | perdidit inc. e1 ‖ 39 exsolvebam des. e1 23sq. Lc. 23,39; cf. Mt. 27,40 24sq. Lc. 23,40sq. 32sq. Phil. 2,6 35 Is. 14,13sq. 38 Gen. 3,5 19 enim2] plane *add. P15 ‖ 19sq. mundi medietatem] de significatione cf. serm. 173,1 in hac … vita, quae media ante summa bona et ante summa mala ducitur, in medio bonorum malorumque mediorum, id est, in neutra parte summorum …, in hac ergo medietate vitae eqs. 20 amplitudinem V1 F K am | hominum om. G ‖ 21 sunt om. K | et] ut C (pc.) Ca (vl.) | patiantur C 22 vident V1 | illius am lo ma ‖ 23 unus] de add. P2 O9 δ ε ‖ 24 est liberet se ζ ‖ 25 damnationem K | es positus tr. G ζ | gratis sed distinxi; gratis, sed cc ‖ 26 confessionem γ (ac. C; pc. Ca) | saniem β ma (cf. in psalm. 66,7,12.15); sanguinem M V1 α P2 O9 γ S P15 δ ε ζ am lo | aptos C (ac.) ‖ 27 accusabit V1 | ea] eam P2 δ ε | ibi2 eras. S; et tr. ante lo ‖ 28sq. et3 … gratis1 om. S P15 ‖ 29 non om. K | rapuit C (ac.); rapit O9 | gratis2] quae add. e1 Bn1 (sl.) ‖ 30 et1 om. e1 S δ Bn1 | vero α β δ ε am ‖ 31 rapinam S | se om. V1 ‖ 31sq. evacuabit V1 ‖ 32 rapina V1 P2 O9 β A ε | est om. α O9; et add. S | aequalis] cf. in psalm. 63,13,13 (c. app.); se aequalem P2 O9 ε ζ am lo; se aequalis C (se eras.) Ca δ ‖ 33 quis] quas P2; ergo add. e1 ‖ 34 quis rapuit] nisi V1 | ipse om. V1 | quomodo] non add. O9 ‖ 36 ecce rapinam tr. post l. acceperat e1 | ecce … acceperat3 om. V1 α P2 O9 β K C (ac.) G (ac.) | rapina M F Ca (pc.) P15 Bn1 T am | usurpavit] sibi diabolus add. lo ma ‖ 37 suae om. e1 | ei om. α | propinabit V1; propina C (ac.) gustavit P15 ‖ 38 divinitatem] et add. α | ergo] vero δ ‖ 39 quae] quoniam C (ac.) | rapuit hunc V1 (ac.)

20

25

cc 910 30

35

266 | S. Augustini

40 Ipse dominus propinquans passioni in evangelio sic loquitur: Ecce venit princeps

mi 994 45

50

5

huius mundi – id est diabolus – et in me nihil inveniet – id est quare me occidat non inveniet –, sed ut sciant omnes quia voluntatem patris mei facio, surgite eamus: et iit ad passionem solvere quod non rapuit. Quid est enim In me nihil inveniet? Nullam culpam. ‚An aliquid perdidit de domo sua diabolus? Iste discutiat raptores: nihil apud me inveniet!‘ Et tamen nihil rapuisse se dicit peccatum adtendens, nihil usurpasse quod eius non esset: hoc est enim rapinae, hoc iniquitatis. Nam ab ipso diabolo extorsit quos ipse rapuerat: nemo inquit intrat in domum fortis et vasa eius diripit, nisi prius alligaverit fortem. ‚Alligavit fortem et vasa eius diripuit: certe non rapuit?‘ Sed respondet tibi: ‚Vasa ista de domo magna mea perierant. Non furtum feci, sed furtum recepi.‘ (10.) deus tu scisti imprudentiam meam. Iterum ex ore corporis? Nam quae v. 6 imprudentia in Christo? nonne ipse est dei virtus et dei sapientia? An illam dicit imprudentiam suam, de qua dicit apostolus: Stultum dei sapientius est hominibus? imprudentiam meam, hoc ipsum quod in me irriserunt qui sibi videntur esse sapientes, tu scisti quare fieret, tu scisti imprudentiam meam. Quid enim tam simile imprudentiae quam cum haberet in potestate una voce suos persecutores prosternere, pateretur se teneri flagellari conspui colaphizari, spinis coronari, ligno affigi? Imprudentiae simile est, stultum videtur; sed stultum hoc superat omnes sapientes. Stule1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10,1 deus inc. e1 ‖ 2 Christo des. e1 ‖ 4 imprudentiam inc. e1 (v. app. crit.) 5 fieret des. e1 40–42 Io. 14,30sq. 47sq. Mt. 12,29; cf. Mc. 3,27 10,2 1 Cor. 1,24 3 1 Cor. 1,25 40 adpropinquans V1 | veniet K ‖ 40sq. princeps mundi huius venit tr. α ‖ 42 omnes] gentes add. β δ ε am | et iit] exiit α | it V1 P2 N; ut P15; ii K; abiit Ca; vadit Bn1 ‖ 43 solveret P15 | invenit C (ac.) 44 culpam] signum interrogationis posuit Weber, Gedanken, 51sq.; sed cf. e.g. in psalm. 140,3 in me nihil inveniet, id est nullam culpam, nullum reatum | discutiat] i.q. examinet; v. ThlL V, 1375,8sqq.; Weber, Gedanken, 52sq.; in psalm. 101,1,10 discute conscientiam tuam, adscende tribunal mentis tuae, noli tibi parcere, examina te | raptores] raptor S (pc.); raptoris β C (pc.) Ca ζ; raptoras ε; reptores suos V1; raptor: sui coni. Weber, Gedanken, 52sq. ‖ 45 et om. ε ζ ma | rapuisset V1 ‖ 45sq. usurpasset V1 ‖ 46 esset] est P2 O9; erat am lo | enim] eius V1 | hoc2 sl. O9; est add. V1 F; enim add. F4 iniquitas O9; iniquitates δ | ab ipso] ipse α ‖ 47 quod V1 P2 O9 P26 K C P15 | in domum fortis intrat tr. am lo ma ‖ 48 certe non] de interrogatione cf. e.g. serm. 9,15 non vis corrumpi domum tuam, quare corrumpis domum dei? certe non facis alicui quod pati non vis? ‖ 49 mea magna tr. P26 P15 am perierat K ‖ 50 furtum recepi] i.e. rem furto ablatam (cf. ThlL VI, 1648,26sqq.) recuperavi | recipi V1 C (ac.) 10,1 scisti] cf. l. 5; scis e1 V1 F P2 O9 β γ P15 δ ε am lo (cf. Ψα Vulg.) | imprudentiam] cf. Ψα; insipientiam P2 (iuxta Vulg.) | corporis] signum interrogationis posui, cf. l. 2 an ‖ 2 est om. ma | an] nam ζ 3 stultum] quod stultum est dei P15 | est] esse ζ ‖ 4 imprudentiam] quid est ergo praem. e1 | imprudentiam meam] imprudentia mea est P15 | meam] suam O9 | videbantur am ‖ 5 tu1 … fieret om. α 6sq. quam … pateretur scisti1] scis O9 β N am | scisti2] scis O9 β N (cf. l. 1) | similem P2 K C (ac.) ‖ inconcinnum; intellege quam ut … pateretur (ita β ma) ‖ 6 potestatem V1 P26 K | persecutores suos tr. G ‖ 7 colaphizare S | configi ζ; crucifigi ε

in psalm. LXVIII,1,9 – 1,11 | 267

tum quidem est; sed et granum quando cadit in terram, si nemo sciat consuetudinem agricolarum, stultum videtur. Labore magno metitur, portatur ad aream, trituratur, ventilatur; post tanta pericula caeli et tempestatum et labores rusticanorum curamque dominorum mittitur in horreum frumentum purgatum. Venit hiems, et quod purgatum erat profertur et proicitur: imprudentiae videtur; sed ut non sit imprudentia, spes facit. Non ergo ille pepercit sibi, quia et pater illi non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum, et de ipso Qui dilexit me inquit apostolus, et tradidit seipsum pro me, quia granum nisi ceciderit in terram ut moriatur, fructum inquit non reddet. Haec est imprudentia, sed tu illam nosti; isti autem si cognovissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. deus, tu scisti imprudentiam meam, et delicta mea a te non sunt abscondita. Hoc plane aperteque ex ore corporis intellegendum est. Delicta nulla Christus habuit: fuit delictorum susceptor, sed non commissor. et delicta mea a te non sunt abscondita, id est confessus sum tibi omnia delicta mea, et ante os meum vidisti ea in cogitatione mea, vidisti vulnera quae sanares. Sed ubi? Utique in corpore, in membris, in illis fidelibus unde illi haerebat iam membrum illud quod confiv. 7 tebatur peccata sua. et delicta inquit mea a te non sunt abscondita. (11.) non erubescant in me qui te exspectant, domine domine virtutum: rursus vox capitis. non erubescant in me; non dicatur illis: ‚Ubi est de quo praesumebatis?‘, non dicatur illis: ‚Ubi est qui vobis dicebat: Credite in deum, et in me credite?‘ non

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9 granum inc. e1 ‖ 11 ventilatur des. e1 ‖ 12 mittitur inc. e1 ‖ 14 facit des. e1 ‖ 17 haec inc. e1 ‖ 20 est des. e1 ‖ 22 confessus inc. e1 | mea des. e1 ‖ 11,1 non inc. e1 3 capitis des. e1 ‖ 4 non1 inc. e1 14sq. Rom. 8,12 15sq. Gal. 2,20 16 Io. 12,24 17sq. 1 Cor. 2,8 11,4 Io. 14,1 9 sed et granum] sicut granum e1; granum sed am | terra P2 O9 β δ ε | sciat] se ait V1 ‖ 10 videtur] sed stultum hoc superat omnes sapientes stultum quidem est sed (l. 8sq.) add. V1 | metetur P2; metuitur O9 | area M ‖ 11 caeli om. γ δ ε am; ventorum ζ | et1 exp. C Bn1 | tempestates G (pc.) am lo ‖ 12 venit hiems del. e1 | et om. γ S; sed V1 | quod] quomodo e1 M α P15; fortasse legendum quod modo ‖ 13 fuerat ζ | imprudentiae] imprudentia α C (pc.) G (pc.) am ma | imprudentia] imprudentiae K ‖ 14 non illi tr. α | sed om. M V1 P2 O9 S δ ‖ 15 eum] illum P26 ζ am lo ma (iuxta Vulg.) | semetipsum V1 K ‖ 16 terra V1 F P2 O9 δ ε ‖ 17 est] ergo add. e1 | nosti illam tr. am lo ma ‖ 17sq. dominum] deum O9 P15 19 scis e1 M V1 O9 β γ S G N (cf. l. 1) am lo | meam om. lo | dilecta C (ac.); delecta V1 K ‖ 20 plane aperteque] cf. c. Faust. 21,14, c. Iulian. op. imperf. 1,69; plane aperte lucide quia β C δ ε ζ ma; aperte lucide qui K; aperte lucide quia C (pc.) Ca; aperte quia P2 O9; plane lucide et aperte quia am lo | ori C (ac.) corpus K ‖ 21 ammissor P15 ‖ 22 id est] ideo α | confessus] enim add. e1 ‖ 23 ea in] et a V1 24 illi] ille P2 ‖ 25 delecta K | mea inquit tr. V1 P2 O9 β ε ζ 11,2 te exspectant] cf. Ψα; exspectant te tr. O9 β Ca G ζ am lo (iuxta Vulg.) | spectant P15 | domine domine virtutum om. α | domine2] cf. Ψα; LXX κύριε κύριε τῶν δυνάμεων; deus P2 O9 β (iuxta Vulg.) | domine virtutum om. e1 M S ‖ 3 illi e1 (ac.) ‖ 4 non dicatur] copidietatur (!) V1 | qui] quia O9; de quo am creditis α β T; credebatis e1 | non2] ergo add. e1

cc 911 10

15

20 mi 995

268 | S. Augustini

5 erubescant in me qui te exspectant, domine domine virtutum; non confun-

10

15 cc 912

5

mi 996

dantur super me qui requirunt te, deus israel. Potest hoc et a corpore intellegi, sed si corpus eius non unum hominem ponas, quia revera non est unus homo corpus eius, sed exiguum membrum. Corpus autem ex membris constat; corpus ergo eius plenum tota ecclesia. Merito ergo dicit ecclesia: non erubescant in me qui te exspectant, domine domine virtutum. Non sic affligar ab insurgentibus persecutoribus, non sic obterar ab invidentibus inimicis meis, ab oblatrantibus haereticis qui a me exierunt, quia non erant ex me – nam si fuissent ex me, mecum forsitan permansissent – non sic eorum scandalis premar, ut erubescant in me qui te exspectant, domine domine virtutum. non confundantur super me qui requirunt te, deus israel. (12.) quoniam propter te sustinui exprobrationem, operuit irreve- v. 8 rentia faciem meam. Nihil magnum est quod dicitur sustinui, sed quod dicitur propter te sustinui. Si enim sustines quia peccasti, propter te sustines, non propter deum. Quae enim vobis gloria est ait Petrus, si peccantes punimini et suffertis? Si autem sustines quia mandatum dei servasti, vere propter deum sustines, et merces tua manet in aeternum, quia propter deum sustinuisti opprobria. Ideo enim prior ille sustinuit, ut nos sustinere disceremus; et si ille qui non habebat quod illi obiciebatur, quanto magis nos qui etsi non habemus peccatum quod nobis obicit inimicus, habemus tamen alterum quod digne in nobis flagelletur! Nescio quis te furem dicit, et non es fur: audis opprobrium. Non tamen sic non es fur, ut non sis aliquid quod deo displicet. Porro si ille qui omnino nihil rapuerat, qui verissime dixerat: Ecce venit

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 9 dicit inc. e1 ‖ 10sq. persecutoribus des. e1 S (pc.) am lo ma cc 6sq. intellegi des. e1 ‖ 13 non inc. e1 ‖ 12,6 aeternum des. e1 12sq. 1 Io. 2,19 12,4 1 Petr. 2,20 5sq. merces…aeternum] cf. Sir. 18,22 9sq. nescio…opprobrium] cf. conf. 6,14sq. 11sq. Io. 14,30 5 te exspectant] cf. l. 2; exspectant te tr. O9 β Ca δ ε ζ am lo | spectant S P15 | domine2] cf. l. 2; deus e1 F P2 O9 β | virtutium e1 ‖ 6 super me om. O9 | requirunt] cf. Ψα (tr. post te) Ψμ; quaerunt α P2 O9 β K S P15 δ ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.) | potest] et add. O9 β ε ζ | et a] ex O9 β | a] de lo ‖ 7 eius] est am | est om. ζ 8 ergo om. ζ ‖ 9 plenum tota ecclesia] totum sancta ecclesia est ζ ‖ 9sq. te exspectant] cf. l. 2; exspectant te tr. G ε ζ am lo ‖ 10 domine2] cf. l. 2; om. e1; deus P2 O9 β S (pc.) | virtutium e1 | affligat P2; affigar M P15 ‖ 12sq. pertransissent V1 D Ca ‖ 13 te exspectant] cf. l. 2; exspectant te tr. Ca (te sl.) G ζ am lo ‖ 14 domine2] cf. l. 2; om. T; deus e1 O9 β | virtutium e1 | requirunt] cf. l. 6; quaerunt M α O9 (pc.) β K Ca S δ ε ζ am lo 12,1 exprobrationem] cf. Ψα exprobratione; exprobationem V1 F; obprobrationem Ca (cf. Vulg. opprobrium); opprobationem P15 | operui K ‖ 1sq. reverentia V1 S (pc.; cf. Ψα Vulg.; LXX ἐντροπή) 3 propter1] pro e1 ‖ 4 vobis om. P2 O9 | puniamini M ‖ 6 tua ir. P26; tue M; te e1 α S; tibi P15 | ille prior tr. am ‖ 7 ille] illi K C (ac.) ‖ 7sq. obiciebantur O9; obiciatur V1 F ‖ 8 qui] quia F β | non] nos C (ac.) ‖ 9 flagelletur α (flagellatur ac. F4) C (pc.) P15 ζ am lo ma; flagellaretur M V1 P2 O9 β γ (ac. C) S (-atur pc.) δ ε | furem te dicit tr. α; te dicit furem tr. C Ca ‖ 10 es1] est V1 ‖ 11 displiceat α | nihil rapuerat omnino tr. C Ca | rapuerit P2 Bn1

in psalm. LXVIII,1,11 – 1,13 | 269

princeps mundi huius, et in me nihil inveniet, dictus est peccator, dictus est iniquus, dictus est Beelzebub, dictus est insanus: tu dedignaris, serve, audire pro meritis tuis quod dominus audivit nullis meritis suis? Ille venit ut tibi praeberet exemplum: quasi gratis hoc fecerit, sic tu non proficis! Quare enim ille audivit, nisi ut tu cum audires non deficeres? Ecce tu audis et deficis: frustra ergo ille audivit. Non enim propter se, sed propter te audivit: quoniam propter te sustinui exprobrationem. operuit irreverentia faciem meam. irreverentia inquit operuit faciem meam: irreverentia quid est? Non confundi. Denique quasi vitium videtur cum dicitur: ‚Irreverens homo est.‘ ‚Magna irreverentia hominis non illum erubescere!‘ Ergo irreverentia quasi impudentia est. Oportet ut habeat Christianus irreverentiam istam, quando venerit inter homines quibus displicet Christus. Si erubuerit de Christo, delebitur de libro viventium. Opus est ergo ut habeas irreverentiam, quando tibi de Christo insultatur, quando dicitur: ‚Cultor crucifixi, adorator male mortui, venerator occisi!‘ Hic si erubueris mortuus es. Sententiam quippe ipsius vide, qui neminem fallit: Qui me erubuerit coram hominibus, et ego erubescam eum coram angelis dei. Observa ergo tu: sit in te irreverentia, frontosus esto quando audis opprobrium de Christo! Prorsus esto frontosus: quid times fronti tuae quam signo crucis armasti? Hoc est enim propter te sustinui exprobrationem, operuit irreverentia faciem meam. propter te sustinui exprobrationem, et quia non de te erubui, quando mihi propter te insultabatur, operuit irreverentia faciem meam. v. 9 (13.) alienatus factus sum fratribus meis et hospes filiis matris meae. Filiis synagogae hospes factus est. In patria quidem ipsius dicebatur: Nonne

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18 irreverentia2 inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 20 est des. e1 | ergo inc. e1 ‖ 21 istam des. e1 ‖ 23 quando inc. e1 ‖ 25 es des. e1 ‖ 29 hoc inc. e1 | exprobrationem des. e1 ‖ 30 et inc. e1 ‖ 13,2 dicebatur des. e1 12 dictus est peccator] cf. Io. 9,16.24 | dictus est iniquus] cf. Mc. 15,28 13 dictus est Beelzebub] cf. Mt. 10,25 | dictus est insanus] cf. Io. 10,20 22sq. delebitur…viventium] cf. Ps. 68,29 26 Lc. 9,26 13,2sq. nonne…Ioseph] cf. Mt. 13,55 12 iniquos C (ac.) ‖ 13 est1 om. S | insanos V1 | dedigneris K ‖ 15 hoc gratis tr. G | sic] si ζ lo; probat Weber, Gedanken, 53 ‖ 15sq. cum audires tu tr. α ‖ 16 defeceris V1 S ‖ 17 sustinuit S; audivit C (ac.) ‖ 18 irreverentia1] reverentia S (cf. l. 1) | irreverentia2] et praem. e1; irreverentiam V1 18sq. irreverentia2 … meam om. P15 ‖ 18 inquit om. e1; tr. ante operuit M F4 P2 O9 β S ‖ 19 irreverentiam V1 ‖ 19sq. dicatur e1; dicetur F ‖ 20 irreverans P2 δ ε | magna irreverentia] in magna reverentia V1 ‖ 21 imprudentia M α P2 O9 P15 ‖ 23 ergo est tr. β | irreverentia V1; reverentiam P15 (cf. l. 1) ‖ 25 haec lo | sententia V1 ‖ 26 qui] de add. M V1 S P15 δ | et ego om. C Ca ‖ 27 ergo] igitur lo irreverentia] in add. V1; irreverentiam K; reverentia M F S P15 (cf. l. 1) | frontosus] vox fere Augustini propria, cf. ThlL VI, 1366,13sqq. ‖ 28 quid] qui K | crucis] Christi add. sl. S ‖ 29 enim] ergo e1 29sq. operuit … exprobrationem om. α lo ‖ 29 irreverentiam V1 P2 O9 K P15 ‖ 31 irreverentiam K faciem om. K 13,1 factus om. e1 O9 Ca | filius P2 ‖ 2 filius V1 F3 | quidem] quippe α ma | nonne] non am

15

20

25

30 cc 913

270 | S. Augustini

5 mi 997

10

15

20

nos scimus eum esse filium Mariae et Ioseph? Et unde alio loco: Hunc autem nescimus unde sit? factus ergo sum hospes filiis matris meae: non scierunt unde sim de quibus erat caro mea, non me sciebant de femore Abraham natum, unde caro mea occulta erat, quando sub ipso femore manum servus ponens iuravit per deum caeli. hospes factus sum filiis matris meae: quare hoc? quare non agnoverunt? quare alienum duxerunt? quare ausi sunt dicere: Nescimus unde sit? quoniam zelus v. 10 domus tuae comedit me, id est quia persecutus in illis sum iniquitates ipsorum, quia non patienter tuli quos corripui, quia quaesivi gloriam tuam in domo tua, quia flagellavi in templo male versantes, ubi etiam positum est: zelus domus tuae comedit me. Hinc alienus, hinc hospes; hinc Nescimus unde sit. Agnoscerent unde sim, si agnoscerent quod mandasti. Si enim invenirem illos servantes mandata tua, zelus domus tuae non comederet me. et opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me. Hoc testimonio usus est et Paulus apostolus – lecta est modo ipsa lectio – et ait: Quaecumque ante scripta sunt, ut nos doceremur scripta sunt, ut per consolationem scripturarum spem habeamus. Dixit ergo Christi fuisse istam vocem: opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me. Quare tibi? numquid patri exprobratur et non ipsi Christo? Quare opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me? Quia qui me cognovit, cognovit et patrem, quia nemo exprobravit Christo nisi deo exprobrans, quia nemo honorat patrem nisi qui honorat et filium. opprobria exprobrantium tibi ceciderunt super me, quia me invenerunt, (14.) et cooperui in ieiunio v. 11

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 3 hunc inc. e1 ‖ 5 mea1 des. e1 ‖ 7 quare2 inc. e1 ‖ 9 ipsorum des. e1 1 12 hinc inc. e1 | hospes des. e1 ‖ 13 si inc. e1 ‖ 15 me des. e1 ‖ 19 quare inc. e1 ‖ 20 Christo des. e1 | quia inc. e1 ‖ 21 patrem des. e1 ‖ 22 nisi inc. e1 3sq. Io. 9,29 6 sub…caeli] cf. Gen. 24,9 8 Io. 9,29 11 flagellavi…versantes] cf. Io. 2,14–16 11sq. ubi…me] cf. Io. 2,17 15–18 Rom. 15,3sq. 20sq. qui…patrem] cf. Io. 14,7.9 22 nemo… filium] cf. Io. 5,23 23 me invenerunt] cf. Ps. 45,2; 114,3; 118,143 3 eum om. M F4 P26 S P15 | et2 om. M S P15 | autem om. e1 ‖ 4 sit] scit ε | factus om. e1 | ergo] ego e1 (pc.) sum ergo tr. α β ε ζ am lo | hospis K C (ac.) | nescierunt α Ca T ‖ 5 non me] nonne P2 O9 β δ ε am lo | sciebat P2 G ε ‖ 7 hospes] inquit add. lo | quare2] ergo add. e1 | cognoverunt Ca | quare3] quia e1 8 duxerunt e1 α S P15; dixerunt cett. am lo ma | sit] vel ec (!) add. V1 ‖ 9 quia] qua V1 | sum in illis tr. α γ (ac. C) am lo ma ‖ 10 quos M F C (pc.) Rm12 ma; quod si V1 O9 C (ac.); quos si F4 β P15 δ ε T; quod sic P2 K S (ac.) lo; quos sic Ca (quod quos si ac.) S (pc.) am ‖ 12sq. agnoscerem … agnoscerintV1 14 non om. e1 O9 P15 | comedit O9 P15 ‖ 15 opprobrantium M V1 F4 S ‖ 15sq. testimonium S P15 A ε 16 ipsa modo tr. lo | et ait] ait enim ζ ‖ 17 ante] cf. epist. 78,1; c. Faust. 13,18; autem β am lo | doceremur] quae add. P15 | consolationes V1 ‖ 18 obpprobrantium M V1 α S ‖ 19 exprobatur M V1 Ca P15 A; exprobratus sum O9; exprobatus sum P2 | ipso O9 K S ‖ 22 quia … filium om. P2 O9 | opprobrium P2 ε ζ ‖ 23 cecidit N (pc.) ζ (cf. Vulg. iuxta Hebr.) | me2 om. V1 | me invenerunt] in me venerunt α 14,1 cooperui] cf. Ψα; cooperuit V1; *operui F O9 β S (pc.); cf. l. 11.14 (sed fort. e versu 8 sumptum est)

in psalm. LXVIII,1,13 – 1,15 | 271

animam meam, et factum est mihi in opprobrium. Ieiunium Christi spiritaliter iam in alio psalmo commendavimus Caritati vestrae. Ieiunium ipsius erat quando defecerunt omnes qui in eum crediderant, quia et esuries ipsius erat ut in eum crederetur, quia et sitis ipsius erat quando dixit mulieri: Sitio, da mihi bibere. Fidem quippe ipsius sitiebat; et de cruce cum diceret: Sitio, fidem illorum quaerebat pro quibus dixerat: Pater ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. Sed illi homines quid propinarunt sitienti? Acetum. Acetum etiam ‚vetus‘ dicitur. Merito de vetere homine propinarunt, quia novi esse noluerunt. Quare novi esse noluerunt? Quia ad titulum huius psalmi, ubi scriptum est: pro his qui commutabuntur, non pertinuerunt. Ergo operui in ieiunio animam meam. Denique respuit etiam fel quod illi obtulerunt; ieiunare elegit quam amaritudinem accipere. Non enim intrant in corpus eius amaricantes, de quibus alio loco psalmus dicit: Qui amaricant non exaltentur in seipsis. Ergo operui in ieiunio animam meam, et factum est mihi in opprobrium: hoc ipsum mihi in opprobrium factum est quia non illis consensi, hoc est ab illis ieiunavi. Qui enim non consentit male suadentibus, ieiunat ab ipsis; et per hoc ieiunium meretur opprobrium, ut ideo illi insultetur quia non consentit ad malum. v. 12 (15.) et posui vestimentum meum saccum. Iam et de sacco aliquid diximus, unde illud est: Ego autem cum mihi molesti essent, induebam me cilicio et humiliabam in ieiunio animam meam. posui vestimentum meum saccum: id est opposui illis, in qua saevirent, carnem meam, occultavi divinitatem meam. saccum, quia mortalis caro erat, ut de peccato condemnaret peccatum in carne. et posui vestimentum meum saccum, et factus sum illis in parabolam, id est in irrisionem. Parabola

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 3 ieiunium inc. e1 ‖ 4sq. crederetur des. e1 S (pc.) am lo ma cc 14,2 opprobrium des. e1 ‖ 15 hoc1 inc. e1 ‖ 15,1 saccum des. e1 ‖ 3 id inc. e1 14,2sq. ieiunium…vestrae] cf. in psalm. 34,2,4 5 Io. 4,7; cf. Iud. 4,19 6 Io. 19,28 7 Lc. 23,34 11sq. cf. Io. 19,29; Mt. 27,34 13sq. Ps. 65,7 15,1 iam…diximus] cf. in psalm. 34,2,3 2sq. Ps. 34,13 5 de…carne] cf. Rom. 8,3 6sq. parabola…aliquo] cf. e.g. Don. gramm. 13,6 2 factus V1 (pc.) ‖ 3 iam om. α G ‖ 4 *crediderunt e1 M V1 C (ac.) | qui O9 | ipsius erat esuries tr. G 4sq. ut … erat om. P2 ‖ 5 erat ipsius tr. V1 ‖ 6 illius ζ ‖ 7 quid2] qui M V1 α O9 F3 Ca S A (ac.) 2 8 propinaverunt α O9 β ε ζ | sitientem P15 | acetum  … dicitur] cf. in psalm. 61,9,20 c. app. | etiam] enim S (pc.) lo; vinum add. F3 P15 lo | veteri α ‖ 9 propinaverunt V1 F β Bn1 ζ | quia1] qui β S P15 ‖ 10 psalmi huius tr. am lo ma | ubi om. S P15 | est om. P26 P15 | his] iis P26 ma ‖ 13 ait G ‖ 13sq. seipsis M α P2 K S δ (pc. G) ε, cf. in psalm. 65,14,10sq. c. app.; semetipsis V1 O9 β C Ca P15 G (ac.) ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.) 14 factus V1 | in opprobrium mihi tr. α P26 G ‖ 15 in opprobrium mihi tr. G | factus V1 | illi C (ac.) 17 illis S | insultaretur α 15,1 saccum] cf. Ψα; cilicium P2 (iuxta Vulg.) ‖ 2 est illud tr. α ζ | induebam me] cf. Ψα; induebar ε ζ (iuxta Vulg.) | cilicium V1 α (cf. Ψα Vulg.) ‖ 3 id om. K; hoc α ‖ 3‒6 id … saccum tr. post 18,2 inhaeream O9 ‖ 3 in2 om. V1 ‖ 3sq. in qua] in quam (inquam) K ζ am lo ma ‖ 4 sacco M (pc.) P15 5 condemnet V1 P2 O9 γ | in carne om. δ; in carnem e1 ‖ 6 factus sum illis] factum est mihi M V1 α S P15 (cf. Ps. 68,11); factus sum mihi e1; factus est illis A; factum illis G (ac.) | parabola V1 | id est in irrisionem] dubitat Krömer num delenda sint ista verba (ThlL X, 289,39) | in2 om. P2 γ | irrisione V1

5 cc 914

10 mi 998

15

5

272 | S. Augustini

5

cc 915

mi 999

10

autem dicitur quando datur similitudo de aliquo, quando de illo male dicitur. ‚Sic ille‘ verbi gratia ‚pereat quomodo ille‘ parabola est, id est comparatio et similitudo maledicti. factus ergo sum illis in parabolam, (16.) adversus me insultabant v. 13 qui sedebant in porta – in porta nihil aliud quam in publico –, et in me psallebant qui bibebant vinum. Putatis hoc, fratres, Christo tantummodo contigisse? Quotidie illi in membris eius contingit. Quando forte necesse erit servo dei prohibere ebrietates et luxurias in aliquo vel fundo vel oppido, ubi non auditum fuerit verbum dei, parum est quia cantant: insuper et in ipsum incipiunt cantare, a quo prohibentur cantare! Comparate nunc illius ieiunium et illorum vinum: et in me psallebant qui bibebant vinum – vinum erroris, vinum impietatis, vinum superbiae –, (17.) ego autem oratione mea ad te domine. Ego autem ad te eram: sed v. 14 quomodo ad te? Orando. Quando enim malediceris et quid agas non habes, quando tibi iactantur opprobria et quomodo corrigas eum a quo iactantur non invenis, nihil tibi restat nisi orare – sed memento et pro ipso orare! ego autem oratione mea ad te domine; tempus beneplaciti, deus. Ecce enim sepelitur granum, exsurget fructus: tempus beneplaciti, deus. De hoc tempore et prophetae dixerunt quod commemorat apostolus: Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis. tempus beneplaciti, deus, in multitudine misericordiae tuae. Hoc est tempus beneplaciti: in multitudine misericordiae tuae. Nam si non esset multitudo misericordiae tuae, quid nos faceremus de multitudine iniquitatis nostrae? in multitudine misericordiae tuae exaudi me in veritate salutis tuae. Quia dixit misericordiae, subiunxit et veritatem, quia misericordia

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 16,7 cantare des. e1 | in inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 17,2 orando des. e1 | quando2 inc. e1 ‖ 6 fructus des. e1 ‖ 7 ecce inc. e1 16,8 vinum erroris] cf. conf. 1,26 | vinum impietatis] cf. Prov. 4,17 8sq. vinum superbiae] cf. Is. 28,1 17,6sq. de…dixerunt] cf. Is. 49,8 7sq. 2 Cor. 6,2 12sq. Ps. 24,10 7 autem om. C Ca ma; enim am ‖ 8 ille1] ibi O9 | id] is cc | et] est e1 M S P15 ‖ 9 maledicti] de maledicto P15 | sum ergo tr. F; sum ego in P15 16,1 adversus] cf. Ψα; adversum V1 F P2 O9 β K N ζ (iuxta Vulg.) ‖ 2 publicum V1 ‖ 3 putastis P2 | hoc] esse add. P2 O9 | Christo om. M; Christum P2 ‖ 4 contigit M A; continget P2 O9; contingunt F 5 ebrietatem V1 ‖ 6 cantat F4 ε | in] id α | ipsam K | incipient P2 O9 β ε ζ ‖ 7 prohibetur P2 O9 | comparet P2 O9 K C (ac.) | nunc om. P2; exp. S | in] ergo praem. e1 ‖ 8 vinum1] hoc est add. e1 17,1 autem1] cf. Ψα; vero Ca (iuxta Vulg.) | oratione mea C ma; cf. l. 5; l. 2 orando; LXX τῇ προσευχῇ μου; orationem meam e1 V1 F K Ca G (ac.) ζ (cf. Ψα Vulg.); oratio mea M F4 P2 O9 β S P15 δ (pc. G) ε am lo | te eram] terram F O9; terra P2 ‖ 2 quomodo … orando distinxit Weber, Gedanken, 53; quomodo? ad te orando cc | operando V1 | quod agere M α S P15 ‖ 3 iactantur tibi tr. δ | iactantur1 … eum om. V1 | iactatur P15 ‖ 4 tibi] ibi V1; tr. post restat ζ ‖ 5 oratione mea K C (pc.) S ma; cf. l. 1; orationem meam e1 V1 C (ac.) Ca (pc.) ζ; oratio mea M α P2 O9 β Ca (ac.) P15 δ ε am lo | deo V1 (cf. Ψμ) ‖ 6 granus e1 | beneplacitis deo V1 ‖ 7sq. acceptabilem V1 K; acceptum e1 ‖ 8 nunc om. O9 β | tempus] ergo add. e1 dominus V1 ‖ 9 beneplaciti] deus add. α G T ‖ 10 nam … tuae om. α | suae O9 β ‖ 11 nostrae] hoc est ergo add. e1 ‖ 12 misericordiae] tuae add. am ma | veritate e1 | quia om. V1

in psalm. LXVIII,1,15 – 1,19 | 273

et veritas universae viae domini. Quare misericordia? Dimittendo peccata. Quare veriv. 15 tas? Reddendo promissa. exaudi me in veritate salutis tuae, (18.) salvum me

fac de luto, ut non inhaeream, de illo de quo supra dixerat: infixus sum in limo profundi, et non est substantia. Proinde quia illud expositum bene accepistis, quid hic audiatis expressius non est. Hinc se dicit liberandum ubi se ante dixit infixum: salvum me fac de luto, ut non inhaeream; et exponit hoc ipse: eruar ex his qui oderunt me: ipsi ergo sunt lutum ubi haeseram. Sed hoc forte suggeritur: Paulo ante dixerat: infixus sum, modo dicit: salvum me fac de luto, ut non inhaeream, cum secundum sententiam priorem deberet dicere: ‚Salvum me fac de luto ubi haeseram eruendo me‘, non ‚agendo ut non haeream‘. Ergo haeserat carne, sed non haeserat spiritu. Dicit hoc ex infirmitate membrorum suorum: ‚Quando forte caperis ab eo qui te premit ad iniquitatem, tenetur quidem corpus tuum: secundum corpus infixus es in limo profundi. Sed quamdiu non consentis, non haesisti; si autem consentis, haesisti. Oratio ergo tua ibi sit, ut quoniam iam tenetur corpus tuum, non teneatur et anima tua: ‚Sim liber in vinculis, eruar ex his qui odev. 16 runt me et de profundo aquarum. (19.) non me demergat tempestas aquae.‘ ‚Sed iam demersus erat! veni in altitudinem maris, tu dixisti, et tempestas demersit me, tu dixisti!‘ Demersit secundum carnem, non demergat secundum spiritum. Quibus dictum est: Si vos persecuti fuerint in una civitate, fugite in aliam, hoc eis dictum est, ut nec carne haererent nec spiritu. Non enim adpetendum est ut haereamus vel carne, sed quantum possumus vitare debemus. Si vero haeserimus et in manus peccatorum venerimus, iam corpore haesimus, fixi sumus in limo pro-

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18,2 inhaeream] huc tr. 15,3‒6 id … saccum O9 ‖ 3 profundi des. e1 ‖ 4 hinc inc. e1 ‖ 5 infixum des. e1 | et inc. e1 ‖ 6 me des. e1 ‖ 15 et inc. e1 ‖ 19,2 erat des. e1 ‖ 3 demersit2 inc. e1 ‖ 4 spiritum des. e1 18,2sq. Ps. 68,3 19,4 Mt. 10,23 13 domine K | misericordiae K 18,2 inhaereamus Ca; haeream e1 K Bn1 (cf. Ψε) | illo] luto add. ζ | de quo] quippe P26 ‖ 3 limo] cf. 4,1; limum e1 M V1 P2 S P15 δ ε | illud] quia add. K ‖ 4 quod ma | expressus O9; expressum F | dicit V1 5 haeream K Bn1 (cf. l. 2) | et *om. M F P2 O9 β ε ζ am lo | exponet e1 | eruar] cf. Ψα; serva me M (cf. Vulg. libera me); fruar am ‖ 6 ex] cf. Ψα; ab P15 (iuxta Vulg.) | his] iis ma | sunt ergo tr. am lo | ubi] cui ζ haeream V1 P2 O9 γ; inhaeream am ‖ 7 dicat M S P15 | lutum V1 ‖ 8 fac om. G ‖ 9 inhaeseram V1 ut om. P15 | haeream om. O9; inhaeream am lo ma ‖ 10 sed om. M | haereat C (ac.) | quando] ita add. V1 ‖ 11 ab om. S P15 ‖ 12 infixum est P15 | limo] cf. 4,1; limum M V1 P2 O9 S P15 δ ε ζ ‖ 12sq. si …  haesisti om. V1 O9 ‖ 13 ergo om. V1 P2 O9 γ G; tr. ante oratio P15 | quo Ca; quomodo am lo ma ‖ 14 et *om. α ζ | sim M α; sis cett. (in add. ac. A) am lo ma | sim liber] similiter P15 | eruar] cf. Ψα; erue M α (me add. F) S P15 (cf. Vulg. libera me) 19,1 non me] nonne O9 ‖ 2 eram e1 | altitudine F4 P15 ‖ 3 non] me add. O9 Ca | demergar e1 4 spiritum om. S P15 δ | quibus] autem add. ζ; quod P15 | unam civitatem M S P15; civitate una tr. ζ (cf. Vulg. civitate ista) | alia C Ca A N ‖ 5 nec1] ne Ca | carnem O9 | haereant P15 δ; haerent O9 ‖ 7 haesimus corpore tr. α | limo] cf. 4,1; limum M V1 P2 O9 S P15

5

10

cc 916 5 mi 1000

274 | S. Augustini

10

15

20

25

fundi: restat pro anima deprecari ut non inhaereamus, id est non consentiamus; non nos demergat tempestas aquae, ut eamus in profundum limi. neque absorbeat me profundum neque coartet super me puteus os suum. Quid est hoc, fratres? Quid deprecatus est? Magnus est puteus profunditas iniquitatis humanae: illuc quisque si ceciderit, in altum cadet. Sed tamen ibi positus si confitetur peccata deo suo, non super eum claudit puteus os suum, et est in alio quodam psalmo scriptum: De profundis clamavi ad te domine, domine exaudi vocem meam! Si autem factum in illo fuerit quod alia sententia scripturae dicit: Peccator cum venerit in profundum malorum contemnet, clausit super eum puteus os suum. Quare clausit os suum? Quia clausit os illius; perdidit enim confessionem. Vere mortuus est, impletumque in eo est quod alibi dicitur: A mortuo, velut qui non sit, perit confessio. Metuenda ista res vehementer, fratres! Si videris hominem fecisse iniquitatem, mersus est in puteum; quando autem illi dixeris iniquitatem ipsius, et dixerit: ‚Vere peccavi, fateor‘, non super eum clausit puteus os suum. Cum autem videris eum dicere: ‚Quid enim mali feci?‘, factus est defensor peccati sui, clausit super eum puteus os suum, qua eruatur non habet. Amissa confessione non erit locus misericordiae. Tu factus es peccati tui defensor: quomodo erit deus liberator? Ut ergo sit ille liberator, tu esto accusator. SERMO ALTER (1.) Posterior pars psalmi, de quo hesterno die locuti sumus Caritati vestrae, hodie nobis explicanda remanserat; et video esse tempus reddendi debiti – si tamen eius prolixitas non nos etiam hodie debitores reliquerit! Itaque hoc praeloquor et peto, ne e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9 non inc. e1 ‖ 11 quid1 des. e1 | est3 inc. e1 ‖ 13 suum des. e1 ‖ 15 si inc. e1 ‖ 16 suum des. e1 ‖ 17 quia inc. e1 ‖ 18 est1 des. e1 ‖ 19 metuenda inc. e1 ‖ 25 accusator des. e1 14sq. Ps. 129,1 15sq. Prov. 18,3 ἀπόλλυται ἐξομολόγησις)

18sq. Sir. 17,26sq. (LXX Sir. 17,28 ἀπὸ νεκροῦ ὡς μηδὲ ὄντος

8 resta V1 Ca | haereamus δ ε ζ | est] ut add. α ‖ 9 nos] ergo add. e1 ‖ 10 coarceat P2; arceat S (pc.) 11 puteus est tr. e1 | puteos V1 ‖ 13 peccata] sua add. sl. S | claudet C Ca ma | et] *ut D F3 γ ζ am lo ma 14 quodam] cf. in psalm. 73,1 in alio quodam psalmo; quidam M; quidem α P15 ‖ 15 in illo factum tr. P15 T lo | fuerit in illo tr. am | quod] in add. am | scriptura O9 β T am ‖ 16 profundo e1 | contemnet] fortasse scribendum contemnit (cf. in psalm. 67,8,12 c. app.) | claudit e1 ‖ 18 est in eo tr. am lo periit V1 ‖ 19 metuenda] est add. ma | res] est add. P26 Ca (sl.) δ ε am | vehementer om. ε ζ | fratres om. e1 ‖ 20 mersus] versus P2 O9 β γ δ ε | ipsius] suam α | dixeris V1 ‖ 21 puteos C (ac.) ‖ 22 male F P2 β K C (ac.) P15 δ ε | est om. α ‖ 23 puteos C (ac.) ‖ 24 defensor peccati tui tr. V1 | liberatur V1 | ergo sl. G | ille sit tr. e1 G ‖ 25 liberatur e1 Sermo alter 1,1 psalmi pars tr. P2 O9 β ε ζ | sterno C (ac.); externo V1 P2 O9 | praelocuti A (ac.) ‖ 2 tempus esse tr. P2 O9 β δ ε ζ ‖ 3 proloquor P15 | ne] me P2

in psalm. LXVIII,1,19 – 2,1 | 275

diuturnum sermonem in his quae manifesta sunt exspectetis: ita enim possumus in obscurioribus necessitate immorari et fortasse supplere quod debemus, ut aliis diebus alia debeamus aliaque reddamus. Videamus ergo quae sequuntur. Posteaquam dixit: neque coartet super me puteus os suum, quod hesterno die commendavimus Caritati vestrae, ut omni animi intentione et fide pietatis caveamus ne hoc maledictum superveniat nobis – tunc enim coartat puteus super hominem os suum, id est profunditas iniquitatis, quando non solum mersus in peccatis iacet, sed etiam perdit aditum confessionis; quando autem dicit homo: ‚Peccator sum‘, radiatur aliquo lumine etiam profunditas putei –, sequitur ergo inter passiones exclamans dominus noster Iesus Christus caput et corpus, sicut commendavimus ut quibusdam locis capitis verba cognoscatis, quae autem dicta fuerint ita ut capiti convenire non possint, ad corpus referatis. Sic enim loquitur Christus tamquam unus, quia et vere unus de quo dictum est: Erunt duo in carne una. Si enim in carne una, quid miraris quia et in voce una? Sequitur ergo: v. 17 exaudi me domine, quoniam suavis est misericordia tua. Hanc causam adseruit quare debeat exaudiri, quia suavis est misericordia dei? nonne hoc magis erat consequens ut diceret: ‚Exaudi me domine, ut suavis mihi sit misericordia tua‘? Quare ergo exaudi me domine, quoniam suavis est misericordia tua? Suavitatem misericordiae domini de tribulatione sua commendavit; aliis quodammodo verbis dixit: ‚Exaudi me domine, quoniam tribulor‘. Revera enim qui dicit: ‚Exaudi me, quoniam tribulor‘, causam dicit quare se exaudiri roget, sed homini in tribulatione posito necesse est ut suavis sit misericordia dei. De hac suavitate misericordiae dei videte quid alio loco scriptura dicat: Sicut pluvia in siccitate, ita speciosa est misericordia dei in tribulatione. Quod ibi ait speciosa est, hoc ait hic suavis. Nec panis e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,18 exaudi inc. e1 | tua des. e1 ‖ 21 suavitatem inc. e1 ‖ 22 commendavit des. e1 ‖ 24 sed inc. e1 ‖ 25 dei1 des. e1 ‖ 26 sicut inc. e1 1,12 radiatur…lumine] sermonem poeticum redolet, cf. e.g. Lucr. 5,462 matutina rubent radiati lumina solis 16sq. Gen. 2,24; cf. Eph. 5,31 26sq. Sir. 35,26 27sq. nec…praecederet] de proverbiis ad hanc rem spectantibus cf. Otto, Sprichwörter, 131sq. 4 diuturnam C (ac.) Ca | exspectatis O9 ‖ 5 necessitati S (pc.) ‖ 6 diebus] debemus O9 δ | debeamus] debemus P2 | reddemus V1 ‖ 7 dixerit Ca | coarcet P2; urgeat S (pc.; iuxta Vulg.) ‖ 8 hesterna M α S P15; sterno C (ac.); externo V1 | commendavi O9 β ‖ 9 superveniet K ‖ 10 coartet C Ca | puteos K 12 in aliquo δ am ‖ 13 passionis K ‖ 14 commendabimus V1 | in quibusdam P15 ‖ 15 ut] si add. P2 O9 δ ε | conveniri ε | non om. δ ε ‖ 16 unus1] unos V1 | erunt] et add. α (cf. Eph. 5,31) ‖ 17 si …  una2 om. S P15 ‖ 18 hanc om. O9 ‖ 18sq. asserunt Ca; asserit O9 ‖ 19 dei] signum interrogationis posui | magis hoc tr. γ am lo ma ‖ 20 dicerent K | mihi om. P2 O9 β Ca G Rm12; tr. post sit V1 K C ε T 21 erit O9 | suavitates α ‖ 22 de misericordia G | domine K | commendat e1 | aliis] quo praem. S verbis] cum add. am lo ma; et add. sl. C ‖ 23 enim om. δ | me2] domine add. α F3 ma ‖ 24 se om. M S P15 | se exaudiri om. α | exaudire P2 | homine Ca; omni M α S P15; omnia enim e1 | in om. α ‖ 25 domini e1 ‖ 26 dicit Ca | sicut] ut alibi scriptum est praem. e1 | est om. ζ (cf. Vulg.); tr. post ita e1 27 dei om. V1 | ibi sl. V1; alibi α | est om. C ζ lo ma | suavis] est add. V1 | panes e1

5 mi 1001

cc 917

15

20

25

276 | S. Augustini

30

mi 1002 35

cc 918 5

5

dulcis esset, nisi fames praecederet. Ergo et quando dominus permittit aut facit ut in tribulatione aliqua simus, etiam tunc misericors est. Non enim alimentum subtrahit, sed desiderium movet. Itaque quod ait modo: exaudi me, domine, quoniam suavis est misericordia tua: ‚Iam noli differre exauditionem: in tanta tribulatione sum, ut suavis mihi sit misericordia tua. Ad hoc certe subvenire differebas, ut mihi dulce esset quod subveniebas. Iam ergo ultra non est quod differas. Pervenit tribulatio mea ad mensuram certam calamitatis: veniat misericordia tua ad faciendum opus bonitatis.‘ ‚exaudi me, domine, quoniam suavis est misericordia tua, secundum multitudinem miserationum tuarum respice in me, non secundum multitudinem peccatorum meorum. (2.) ne avertas faciem tuam a puero tuo‘ – et haec v. 18 commendatio est: a puero tuo, id est a parvo tuo – ‚quia iam carui superbia per disciplinam tribulationis.‘ ne avertas faciem tuam a puero tuo: haec est illa speciosa misericordia dei quam supra dixit. Nam sequenti versu exponit quod dixit: quoniam tribulor, velociter exaudi me. Quid est velociter? ‚Iam non est quod differas: tribulor. Praecessit adflictio mea, sequatur misericordia tua.‘ (3.) in- v. 19 tende animae meae et redime eam. Non indiget expositione; videamus ergo quod sequitur: propter inimicos meos erue me. Haec plane miranda petitio est nec breviter perstringenda nec cursim transilienda, prorsus miranda: propter inimicos meos erue me. Quid est propter inimicos meos? Ut confundantur, ut crucientur liberatione mea? Quid ergo? si non essent illi qui liberatione mea essent cruciandi, mihi subveniri non debuit? et tunc tibi acceptabilis est liberatio, cum fuerit

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 28 praecederet des. e1 ‖ 31 noli inc. e1 ‖ 32 tua des. e1 ‖ 36 secundum inc. e1 ‖ 2,1 tuo des. e1 ‖ 2 id inc. e1 ‖ 3 tuo des. e1 ‖ 5 quoniam inc. e1 ‖ 3,3 me des. e1 ‖ 5 quid inc. e1 ‖ 6 mea1 des. e1 28 famis e1 V1 F | domini P2 ‖ 30 quod] quid V1 F ma ‖ 31 tua] tantundem valet ac si dixisset add. ζ lo | noli ergo iam e1 | tribulationem V1 ‖ 32 mihi1 om. C Ca; tr. post sit e1 Rm12 | certe] ergo P2 O9 γ ε ζ am lo ma; enim β ‖ 33 subvenires β | est] esset S ‖ 34 venit S ‖ 36sq. multitudine V1 F4 N 37 misericordiarum P2 ‖ 38 meorum] sed secundum multitudinem miserationum tuarum respice in me add. e1 2,2 commendatio] humilitatis *praem. ζ ma (cf. e.g. cons. evang. 4,19; in evang. Ioh. 25,16; serm. 160,5) | parvo] puero V1 P15 | tuo2 om. P2 O9 β γ δ ε ma | qui e1 V1 γ | superbiam e1 M V1 P2 K S A (ac.) ε per sl. V1 ‖ 5 velociter2] exaudi quid est velociter add. e1 ‖ 6 quod] cf. 1,33; *quare e1 M V1 α Ca (vl.) S P15 | mea] sed add. β C Ca ε ζ | sequitur V1 3,2 expositionem e1 P2 O9 Ca P15 ε ‖ 3 quid lo | inimicus meus K | miseranda α ‖ 4 praestringenda V1 | cursu M S P15 δ am; cursum F4 O9 (ac.) | transilienda] sed *add. P15 ‖ 5 meos1 om. O9 | meos2 om. O9; erue me add. V1 P2 O9 β γ δ ε ζ am lo ma ‖ 5sq. crucientur … confundantur (cruciantur … crucientur ac. C) tr. C Ca ‖ 5 ut] *et e1 O9 β ‖ 5sq. cruciantur K G ‖ 6 liberatione1] liberatio O9 | mea1] signum interrogationis posuit Weber, Gedanken, 54 | quid] est add. S | liberatione2] liberatio O9 | libe6sq. cruciandi] signum interrogationis ponendum esse rationem cessent V1 | mea2] tua β C (pc.) ‖ proposuit Weber, Gedanken, 54 ‖ 7 mihi] tibi β C (pc.) | subvenire P2 O9 P26 C (ac.) Ca S G ε ζ am | tibi] ibi O9

in psalm. LXVIII,2,1 – 2,3 | 277

alterius damnatio? Ecce non sunt inimici qui vel confundantur vel torqueantur de liberatione tua: sic remanebis? non liberaberis? An ad hoc ut valeat inimicis tuis, quo possint et ipsi tua liberatione converti? Sed et hoc mirum est, si habeat aliquam petitionis causam. Numquid enim ad hoc liberatur servus dei a domino deo suo, ut alii proficiant? Quid? si deessent qui proficerent, ille servus dei non erat liberandus? Quacumque ergo me convertam, sive ad punitionem sive ad liberationem inimicorum, non video causam petitionis huius: propter inimicos meos erue me, nisi aliquid intellegamus, quod cum dixero adiuvante domino, iudicabit in vobis qui habitat in vobis. Est quaedam liberatio sanctorum occulta: haec propter ipsos fit. Est quaedam publica et manifesta: haec propter inimicos eorum fit sive puniendos sive liberandos. Nam utique deus de ignibus persecutoris non liberavit fratres Maccabaeos, quibus Antiochus saeviens etiam matrem adhibuit, cuius blanditiis ad amorem vitae converterentur et amando vivere hominibus deo morerentur. At illa mater iam non Evae, sed matri ecclesiae similis, quos cum dolore pepererat, ut vivos agnosceret, cum gaudio vidit morientes, et ad hoc hortata est ut eligerent potius mori pro paternis legibus domini dei sui quam vivere contra eas. Quid hic credituri sumus, fratres, nisi quia liberati sunt? Sed occulta fuit illorum liberatio: denique ipse Antiochus, a quo occisi sunt, visus est sibi aliquid fecisse quod eius crudelitas dictabat vel potius incitabat. At vero tres pueri de camino ignis aperte liberati sunt, quia et corpus eorum erutum est: salus eorum publica fuit. Illi ergo sunt in occulto coronati, isti in aperto liberati; omnes tamen salvati. Quis autem fructus liberationis trium puerorum? Quare eorum corona dilata est? Ipse Nabuchodonosor conversus est ad deum

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 3,15sq. habitat in vobis] cf. Rom. 8,9 18–23 deus…eas] cf. 2 Macc. 7 29–31 ipse…caminum] cf. Dan. 3,95sq.

26sq. at…est] cf. Dan. 3

8 torquentur P2 ‖ 9 si P26 Ca ε ζ | non om. P2 O9 γ (ac. C) A ε ζ | liberaveris P2 C (ac.) | hoc] subaudi liberaberis (add. β) | ut om. P15 ‖ 10 qui O9 Ca ‖ 11 causa V1 | hac am | liberator K (pc.) C | a1] et K (mg.) ‖ 12 deessent] non essent α | quid K; que Ca | qui proficerent om. α | erit V1 ‖ 13 quocumque S lo ma; quaecumque Ca | me ergo tr. M S P15 ‖ 14sq. aliquid sl. N; quod add. ε; aliud quid ζ 15 iuvante α | dominum K | iudicavit V1 P2 P26 ‖ 15sq. qui … vobis om. P2 O9 ‖ 15 habitat] et add. V1 α β (sl. D) S P15 δ ε ζ am ‖ 16 haec] et P2 O9 P26 δ ε ζ am lo | fit] quod deus sanctos suos quosdam occulte, quosdam vero liberat (liberavit C Ca) publice, occulte sicut Machabeos, publice sicut tres pueros de camino ignis educens add. C (ac.) Ca δ ε ζ am lo (glossam redolet) | est] et V1 ‖ 17 publica et] publice C (ac.) | haec] et P2 O9 P26 δ ε ζ am lo; et haec S ‖ 17sq. puniendus … liberandus V1 18 de sl. V1 | igne P15 | persecutores F4 Ca; persecutorum P15 N | non om. M α S P15 ‖ 19 *blandimentis M α S P15 δ ‖ 20 converteretur O9 | vivere K C (ac.) ma; viverent M α β C (pc.) Ca S P15 δ ε ζ am lo | at] ad V1 K; ut P2 ‖ 21 Eva M V1 P2 O9 β γ (ac. C) S P15 δ ε ζ | matre K | dolor C (ac.) Ca | ut vivos agnosceret om. ζ | vivos] viam K ‖ 22 orata P2; ornata O9 ‖ 22sq. paternis om. M α S P15 ‖ 23 hic om. α 24 eorum V1 F P26 ζ ‖ 25 ibi O9 | dictabat] indicabat P2 ‖ 26 aperto C | et quia tr. Rm12; et quia et T 27 eorum1] illorum V1 ‖ 27sq. in aperto] aperte ζ ‖ 29 quare eorum om. P2 O9 K C (ac.) | eorum om. β C (pc.) Ca ε ζ | dilatata F P15

10

15

20 mi 1003

25

cc 919

278 | S. Augustini

30 ipsorum eumque praedicavit quia eruit servos suos, quem contempserat cum eos

miserat in caminum. Est ergo liberatio occulta, est liberatio manifesta. Liberatio occulta ad animam, liberatio manifesta etiam ad corpus pertinet. In occulto enim anima liberatur, in manifesto corpus. Porro si ita est, in hoc psalmo vocem domini agnoscamus: ad occultam liberationem pertinet quod supra dixit: intende animae 35 meae et redime eam. Restat corporis liberatio, quia eo resurgente et in caelum adscendente et spiritum sanctum desuper mittente conversi sunt ad eius fidem, qui in eius morte saevierunt, et ex inimicis amici facti sunt per illius gratiam, non per iustitiam suam. Ideo secutus est: propter inimicos meos erue me. intende animae meae, sed hoc in occulto; propter inimicos autem meos erue et corpus meum. 40 Nihil enim inimicis meis proderit si solam animam liberaveris: aliquid se egisse, aliquid implevisse credituri sunt. Quae utilitas in sanguine meo, dum descendo in corruptionem? Ergo intende animae meae et redime eam, quod tu solus scis; deinde et propter inimicos meos erue me, ut caro mea non videat corruptionem. (4.) tu enim cognoscis opprobrium meum et confusionem meam et vere- v. 20 cundiam meam. Quid est opprobrium? quid confusio? quid verecundia? Opprobrium est quod obicit inimicus, confusio est quae mordet conscientiam, verecundia quae facit ingenuam frontem etiam de falsi criminis obiectione erubescere. Non est mi 1004 crimen, aut etsi crimen est, non est illius cui obicitur; sed tamen infirmitas humani animi plerumque verecundatur etiam cum falsum obicitur, non quia obiectum est, sed quia creditum. Omnia haec sunt in corpore domini: nam confusio in illo non poterat esse, in quo culpa non inveniebatur. Obiciebatur crimen Christianis hoc ipsum quod Christiani essent. Illa quidem gloria erat: fortes libenter accipiebant, et

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 42 ergo inc. e1 ‖ 4,5 obicitur des. e1 ‖ 7 omnia inc. e1 ‖ 8 inveniebatur des. e1 41sq. Ps. 29,10 43 non…corruptionem] cf. Ps. 15,10 4,8 in…inveniebatur] cf. Io. 19,6 30 eum C; cumque V1; cum Ca | quia] qui P2 O9 β δ ε ‖ 31 mitteret β | camino P2 O9 β ε ζ | est2] et add. α ‖ 34 pertinet] et add. O9 ‖ 35 restat] ergo add. δ | et2] ut S | caelos D F3 K C am lo ma; caelo P2 O9 P26 Ca ε ζ ‖ 36 adscendentem V1 ‖ 37 mortem V1 D F3; mortue N | et om. δ | facti sunt amici tr. G 39 autem om. β Bn1 | erue] me add. V1 O9 F3 C (ac.) Ca lo | et om. P2 ‖ 40 liberaberis M α S P15; si add. P15 | aliquid] aliquis V1 ‖ 41 aliquid] se add. γ ζ am | descendo] cf. in psalm. 29,2,19,2; descendero P2 β ε ζ (cf. Ψα), cf. in psalm. 29,1,10,1sq. ‖ 42 corruptione V1 | solo V1 ‖ 43 et om. P2 β lo | inimicos] et add. e1 4,1 agnoscis α am lo | meum om. S P15 δ | et1 om. e1 M V1 ‖ 2 opprobrium] meum add. lo | quid1] est add. γ am lo ma; quod V1 | quid2] est add. Ca lo | verecundiam K ‖ 3 obiecit e1 | inimicos K | est2 om. am | mordit e1 | conscientia α | verecundia] est add. P2 O9 β δ ε ζ lo ma; verecundiam V1 F ‖ 4 fecit C (ac.) Ca N | erubescere] erubescere quidem add. ζ lo | est om. am ‖ 5 etsi] et V1; si O9 Bn1 ζ lo | illis S 6 falsus A (ac.) obicitur] sed eius qui obicit add. ζ lo ‖ 5sq. humani animi] hominum in V1 ‖ 7 omnia] enim add. V1 ‖ 7sq. esse non poterat tr. α ‖ 8 invenitur e1 ‖ 9 illa] illud G; fortasse scribendum illis | quidem] etiam add. M V1 α S P15 δ; quidam K | gloriam V1 | fortis … accipiebat A

in psalm. LXVIII,2,3 – 2,5 | 279

sic accipiebant, ut omnino de nomine domini sui non erubescerent. Operuerat enim irreverentia faciem eorum habentium frontem Pauli dicentis: Non enim erubesco de evangelio; virtus enim dei est in salutem omni credenti. O Paule, nonne tu es adorator crucifixi? ‚Parum est‘ inquit ‚inde mihi non erubescere: immo hinc solum glorior, unde me putat inimicus erubescere. Mihi enim absit gloriari nisi in cruce domini nostri Iesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est et ego mundo.‘ Huic ergo tali fronti opprobrium solum poterat obici; nam nec confusio poterat esse in conscientia iam sanata nec verecundia in fronte iam libera. Sed cum obiceretur quibusdam quod Christum interfecerint, merito compuncti sunt mala conscientia et salubriter confusi atque conversi, ut possent dicere: tu cognovisti confusionem meam. Tu ergo domine nosti non solum opprobrium meum, sed et confusionem meam – in quibusdam et verecundiam, qui quamvis in me credant, publice me tamen coram impiis confiteri erubescunt, plus apud se valente lingua humana quam promissione divina. Videte ergo eos: et commendantur tales deo, non ut sic relinquat, sed ut eos adiuvando perficiat. Dixit enim et quidam credens et titubans: Credo, domine: adiuva increduliv. 21 tatem meam! in conspectu tuo omnes tribulantes me. Quare mihi sit opprobrium tu nosti, quare confusio tu nosti, quare verecundia tu nosti: ergo erue me propter inimicos meos, quia tu nosti ista mea, illi non norunt, ac per hoc quia ipsi 〈qui〉 in conspectu tuo sunt ista nescientes non poterunt vel confundi vel corrigi, nisi manifeste me erueris propter inimicos meos. (5.) opprobrium exspectavit cor meum et miseriam. Quid est exspectavit? Futura ista praevidit, futura ista praedixit. Non enim venit ad aliud. Si mori nollet, nec nasci vellet; causa resurrectionis utrumque fecit. Duo enim quaedam nobis in genere humano nota erant, unum autem incognitum. Nasci quippe homines e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 25 in inc. e1 ‖ 27 norunt des. e1 ‖ 5,1 opprobrium inc. e1 ‖ 2 praedixit des. e1 10sq. operuerat…eorum] cf. Ps. 68,2 11sq. Rom. 1,16 14sq. Gal. 6,14 17–19 cum…conversi] cf. Act. 2,36–41 24sq. Mc. 9,23 10 de] in P2 O9 β γ ε ζ am lo | domini] dei add. V1 α | operuit Ca ‖ 11 irreverentiam V1 | ipsorum am lo ma | dicentes V1 P2 ‖ 11sq. de evangelio] evangelium S (iuxta Vulg.) ‖ 12 ad(h)ortator S P15 14 enim] autem β P15 δ am (iuxta Vulg.) ‖ 16 fronte F δ | in] hinc O9; hic P2 ‖ 17 iam1 om. P2 O9 iam2 β; tam cett. am lo ma ‖ 18 interficerint V1 α K N; interficerent S P15; interfecerunt P2 O9 Bn1 | merito] enim add. P15 ‖ 19 possint α C (ac.) Ca ‖ 19sq. domine om. P2 O9 ‖ 20 etiam am | in om. P2 O9 | quibusdam] quibus V1 ‖ 21 verecundiam] in quibusdam add. M β S δ ε ζ; quibusdam add. am me2] in me am | confitere K ‖ 22 vide M α S ‖ 23 commendantur] se add. P15; ergo add. lo | talis K non] nostro V1 | adiuvandos V1; iuvando F ‖ 23sq. perficiat] et add. γ (ac. C) ‖ 24 et1] ei M F | quibusdam P15 ‖ 25 tuo] sunt add. P26 G (pc.) Bn1 ζ am lo ma (iuxta Vulg.) | me] opprobrium expectavit cor meum et miseriam add. ζ ‖ 26 tu nosti1 om. e1 | tu nosti2 om. e1 ‖ 27 noverunt e1 lo | quia2] quae via C (via sl.) Ca ‖ 28 qui addidi | poterunt β K Ca ma; potuerunt cett. am ‖ 29 manifesta C (ac.) | erueres P2 O9 δ ε T 5,2 futura ista praedixit om. P2 O9 | ista2 om. P15 ‖ 4 hominis V1

10

cc 920

20

25

mi 1005

280 | S. Augustini

5 et mori sciebamus; resurgere et in aeternum vivere nesciebamus. Ut ostenderet nobis

10

15 cc 921

20

25

quod non noveramus, suscepit duo quae noveramus: Ad hoc ergo venit. opprobrium exspectavit cor meum et miseriam: sed miseriam cuius? Exspectavit enim miseriam, sed magis crucifigentium, magis persequentium, ut in illis esset miseria, in illo misericordia. Miseriam quippe illorum miserans etiam pendens in cruce Pater inquit ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. opprobrium exspectavit cor meum et miseriam, et sustinui qui simul contristaretur, et non fuit. Quid ergo profuit quia exspectavi? hoc est quid profuit quia praedixi? quid profuit quia dixi ideo me venisse? Ventum est ut impleretur quod dixi: sustinui qui simul contristaretur, et non fuit, et consolantes, et non inveni, hoc est non fuit. Quod enim superiore versu dixit: sustinui qui simul contristaretur, hoc sequenti versu: et consolantes; quod autem superiore versu, et non fuit, hoc sequenti versu: et non inveni. Ergo non altera subiecta, sed superior repetita sententia est. Quam sententiam si retractemus, quaestio nonnulla poterit oboriri. Numquid enim discipuli eius non sunt contristati quando ductus est ad passionem, quando ligno suspensus, quando mortuus? Usque adeo contristati sunt, ut illa Maria Magdalene, quae primo eum vidit, gaudens lugentibus nuntiaret quid viderit. Evangelium ista loquitur; non nostra praesumptio, non nostra suspicio est: constat doluisse, constat luxisse discipulos. Extraneae mulieres flebant quando ad passionem ducebatur; ad quas conversus ait: Flete, sed vos; nolite me! Quomodo ergo sustinuit qui simul contristaretur, et non fuit? Adtendimus, et invenimus tristes et lugentes et plangentes, unde nobis mira videtur ista sententia: sustinui qui simul contristaretur, et non fuit, et consolantes, et non inveni. Intendamus diligentius, et videbimus eum sustinuisse qui simul contristaretur, et non fuisse. Contristabantur enim illi carnaliter de vita mortali, quae mutanda fuerat morte et reparanda resurrectione:

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 et2 inc. e1 ‖ 12 exspectavi des. e1 | quia3 inc. e1 ‖ 14 fuit2 des. e1 28 contristabantur inc. e1 (v. app. crit.) 5,9sq. Lc. 23,34 20sq. illa…viderit] cf. Mc. 16,10 23sq. Lc. 23,27sq. 5 ut] has add. O9 ‖ 6 quod] quas O9 ‖ 7 sed] et add. V1 | miseriam2] miseria Ca ‖ 8 miseria] miseriam M ‖ 9 in cruce pendens tr. ζ ‖ 11sq. qui … exspectavi sl. e1 ‖ 12 ex(s)pectavit α P15 | quid1] quod O9 P15 Bn1 | quia2] qui G | praedixit V1 | profuit3] fuit C (ac.) | quia3] qui Ca | dixi] praedixi O9 P15 13 ventum] certum P15 ‖ 14 et3 om. P15 ‖ 15 in superiore V1 (-ri pc.) T am lo | consequenti V1 16 consolantem γ | superiori O9 β ‖ 16sq. sequitur versu sequente V1 ‖ 17 altera non tr. am; non in altera O9 ‖ 18 tractemus α ‖ 20 suspensus] est add. M | usque] ubi am | sunt om. V1 P2 O9 γ ma Magdalena am ‖ 21 vidit eum tr. F4 D | quod β | *ita M V1 α S P15 ‖ 22 praesumptio] est add. O9 23 extraneus K | mulieris V1 K ‖ 24 me] flere praem. M α S P15 δ am; add. Ca | sustinui β ‖ 25 adtendamus M α Ca (pc.) S P15 lo ‖ 26 mira] misera P2 C (ac.) δ | contristatur K ‖ 28 contristabantur] sed praem. e1 | enim om. e1 G ‖ 29 mortale C (ac.) | fuerit V1 | et om. e1

in psalm. LXVIII,2,5 – 2,6 | 281

hinc erat illa tristitia. De illis enim esse debuit qui caeci medicum occiderunt, qui tamquam perniciose febrientes phrenetici faciebant iniuriam ei a quo illis fuerat salus adlata. Ille volebat curare, illi saevire. Hinc tristitia medico: quaere utrum invenerit huius tristitiae comitem! Non enim ait: ‚sustinui qui contristaretur, et non fuit‘, sed qui simul contristaretur – id est ex ea re qua ego contristaretur – et non inveni. Petrus certe plurimum amavit et in fluctus calcandos se sine dubitatione proiecit et ad vocem domini liberatus est et eum ductum ad passionem amoris audacia consecutus. Tamen turbatus ter negavit: unde nisi quia malum illi videbatur mori? Id enim devitabat quod malum putabat; hoc ergo et in domino dolebat quod ipse devitabat. Propterea et ante dixerat: Absit a te domine, propitius tibi esto, non fiet istud! quando meruit audire: Satanas, posteaquam audierat: Beatus es, Simon Bar Iona. Ergo in tristitia quam habebat dominus de illis pro quibus ait: Pater ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt, nullum comitem invenit: et sustinui qui simul contristaretur, et non fuit – prorsus non fuit – et consolantes, et non inveni. Qui sunt consolantes? Proficientes. Ipsi enim nos consolantur, ipsi sunt solacio omnibus praedicatoribus veritatis. v. 22 (6.) et dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt me aceto. Factum est quidem ad litteram, et evangelium hoc nobis indicat. Sed intellegendum est, fratres, hoc ipsum quod non inveni consolantes, hoc ipsum quod non inveni qui simul contristaretur: hoc fuit fel meum, hoc mihi amarum, hoc acetum

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 30 tristitia des. e1 ‖ 33 non1 inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 35 inveni des. e1 ‖ 6,1 et1 inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 2 litteram des. e1 | sed inc. e1 ‖ 3 inveni des. e1 ‖ 4 qui inc. e1 | meum inc. f3 30 hinc erat illa tristitia] cf. Ter. Andr. 126 hinc illae lacrumae (Aug. epist. 21,2) 35 Petrus…amavit] cf. Io. 21,15–17 35sq. fluctus…est] cf. Mt. 14,25–31; Io. 21,7 36sq. eum…consecutus] cf. Mt. 26,58 37 tamen…negavit] cf. Mt. 26,69–74 39sq. Mt. 16,22 40 Mt. 16,23 40sq. Mt. 16,17 41sq. Lc. 23,34 6,2 factum…indicat] cf. Io. 19,29 30 debuit] tristitia add. ζ lo | qui1] quia P2 O9 P26 S P15 δ ε am | occidebant ζ ‖ 31 ei] et S | fuerant V1 32 quaerere M A (pc.) ‖ 33 non1] nam multos et consolantes et flentes eum agnovimus praem. e1 qui] simul add. C (ac.) Ca ‖ 34 contristaretur2] contristabar ζ; contristor am ‖ 35 certe] inde am; certe inde lo | amavi O9 | fluctibus am | calcando γ (ir. C) S (pc.) P15 am | se] et P15; et se K C (ac.) 36 eum] cum V1 ‖ 36sq. audacia amoris tr. α ‖ 37 ter] me add. O9 ‖ 38 devitabat] devidebatur O9; dubitabat Bn1 | et om. S P15 G | dolebatur α | quod2] et add. α ‖ 39 devidebat K | et om. S P15 absit … domine om. α | esto tibi tr. G | esto] domine add. am lo | non] ne P2 am ‖ 40 audire meruit tr. ζ ‖ 41 de] in P15 | ait] oravit am lo ma | pater] inquit add. C (ac.) ‖ 42 inveni P2 γ | et om. V1 43 quid S ‖ 44 ipsi1] ipse O9 K N | solacio] consolatio α 6,1 et1] nam non contristabantur de perditione Iudaeorum sicut dominus praem. e1 | escam meam] cf. 1,1,1,32; LXX εἰς τὸ βρῶμά μου; esca mea e1 V1 P2 Ca P15 A ε (cf. Ψα) | sitim meam M ‖ 2 aceto] et add. V1; acetum e1 | hoc om. G ‖ 2sq. intellegendum] nobis add. ζ ‖ 3 ipsum1] ipsud e1 | non1 om. F3 Ca 3sq. consolantes … inveni om. F4 G; exp. S ‖ 3 ipsum2] ipsud P2 ‖ 4 contristaretur] et non fuit add. V1 | hoc fuit om. P2 O9 γ ‖ 4sq. hoc acetum fuit om. e1 (ac.) ‖ 4 acitum P2; acidum V1 ‖ 4sq. acetum … vetustatem] cf. 1,14,8

30 mi 1006

35

40

45 cc 922

282 | S. Augustini

5 fuit, amarum propter maerorem, acetum propter eorum vetustatem. Namque legimus

illi quidem oblatum fel, sicut evangelium loquitur, sed in potum, non in escam; verumtamen si accipiendum est impletum quod hic fuerat ante praedictum: dederunt in escam meam fel, et in isto ipso facto, non solum in hoc dicto mysterium requirere debemus, secreta pulsare, velum templi conscissum intrare, videre ibi sa10 cramentum vel quod ita dictum est vel quod ita factum est. dederunt inquit in escam meam fel. Non ipsum quod dederunt esca erat – potus enim erat –, sed in escam dederunt, quia iam dominus escam acceperat et in ipsam iniectum est fel. Acceperat autem ipse escam suavem, quando pascha manducavit cum discipulis suis: ibi sacramentum sui corporis demonstravit. In hanc escam tam suavem, tam dulcem mi 1007 unitatis Christi, quam commendat apostolus dicens: Quia unus panis, unum corpus multi sumus, in hanc escam suavem quis est qui det fel nisi contradictores evangelii tamquam illi persecutores Christi? Minus enim peccaverunt Iudaei crucifigentes in terra ambulantem quam qui contemnunt in caelo sedentem. Quod ergo fecerunt Iudaei, ut in escam quam iam acceperat darent bibendum amarum illum potum, hoc 20 faciunt qui male vivendo scandalum inferunt ecclesiae, hoc faciunt haeretici amaricantes. Sed non exaltentur in semetipsis: dant fel super tam iucundum cibum; sed quid facit dominus? Non admittit ad corpus suum. Hoc sacramento ipse dominus, quando illi obtulerunt fel, gustavit et noluit bibere. Si non eos pateremur, nec omnino

e1 (excerpta) f3 M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 5 vetustatem des. e1 5 amarum propter maerorem] cf. conf. 9,12 maeroris amaritudo | cf. 1,1,14,8 5sq. legimus…loquitur] cf. Mt. 27,34 9 velum…intrare] cf. Mt. 27,51 15sq. 1 Cor. 10,17 20sq. amaricantes] cf. Ps. 65,7 21 Ps. 65,7 23 Mt. 27,34 5 mererem e1; memorem F4; memrem (!) K | acetum] acedum e1; acitum P2; acidum f3 V1 K | vetustatem eorum tr. γ am | namque] neque per O9; nempe β ‖ 6 quidem om. ζ | potu α | escam] cf. l. 1; esca α ‖ 7 si] sic M V1 O9 β γ S P15 G (pc.) ζ am lo ma; is (uv.) f3 | est M V1 α P15; est et ζ; et cett. (sl. S) am lo ma hic sl. Ca; id V1 ‖ 8 escam meam] cf. l. 1; esca mea V1 P2 A ε | et om. f3 V1 P2 O9 β γ ε; exp. S | isto] in add. f3 (ac.) | dictum O9 | mysterio P2 O9 δ ε ‖ 9 secretum am | templis scissum V1 ‖ 10 quod1 …  quod2] quo … quo proposuit Weber, Gedanken, 54 | vel2 … est2 om. P2 O9 | quod2 om. α | ita2 om. ε inquit om. β ‖ 10sq. escam meam] cf. l. 1; esca mea V1 ε ‖ 11 erat enim tr. P2 O9 | escam] cf. l. 1; esca P2 O9 ‖ 12 quid M α S P15 δ am | ipsam] ipsum S P15 | est] erat V1 ‖ 13 manducavit pascha tr. α ubi Ca ‖ 14 hanc sl. O9; hac V1 P2 | esca V1 | suave … dulce V1 ‖ 15 quam] quod α | commendavit lo | quoniam P2 O9 β ε ζ (iuxta Vulg.) ‖ 16 hac esca suave α; hac esca tam suavem P15 | quis] qui M; quid P2 O9 Ca δ ε | quis est] quidem β | qui det] qui dat lo ma; quid et V1 α P2 C Ca; quid est O9 β; quidem P15 | nisi] qui add. C | contradictoris V1; contradictor est C (pc.) | evangelium P2 ‖ 17 tamquam] tanti O9; tanta P2 | persecutoris V1 ‖ 18 terram f3 K | quod] quid α P15 ‖ 19 esca O9 | acceperant O9 | daret C (ac.) Ca | illum amarum potum tr. G Rm12; illum potum amarum tr. C Ca ‖ 20 quia P2 O9 | vivendo] bibendum P2 O9 | inferent P2 ‖ 21 exaltantur V1 | semetipsis] cf. 1,14,13; seipsis f3 M V1 α C Ca S P15 22 dominus1] Christus ζ | amittit f3 (ac.) K Ca | sacramentum M V1 γ S δ ε am ‖ 23 illa (uv.) f3 | obtulerunt] potandum *add. M α β S δ ε T | gustabit f3 | si] et praem. S | omnino] omnia O9

in psalm. LXVIII,2,6 – 2,7 | 283

gustaremus; quia vero necesse est eos pati, necesse est gustare. Sed quia in membris Christi tales esse non possunt, gustari possunt, recipi in corpus non possunt. et dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt me aceto. Sitiebam, et v. 23 acetum accepi – id est fidem illorum desideravi, et vetustatem inveni –: (7.) fiat mensa eorum coram ipsis in muscipulam. Qualem muscipulam mihi exhibuerunt dando mihi talem potum, talis muscipula illis sit. Quare ergo coram ipsis? Sufficeret: fiat mensa eorum in muscipulam. Sunt tales qui iniquitatem suam noverunt et in ea pertinacissime perseverant: coram ipsis fit muscipula eorum. Perniciosi nimis 〈sibi〉 ipsi sunt qui descendunt in infernum viventes! Denique de persecutoribus quid dictum est? Nisi quia dominus erat in nobis, fortasse vivos absorbuissent nos. Quid est vivos? Consentientes illis et scientes quia eis consentire non debebamus. Ergo coram ipsis fit muscipula, et non corriguntur. Vel quia coram ipsis est muscipula, non incidant? Ecce norunt muscipulam, et pedem mittunt et tenenda colla subiciunt! Quanto melius erat averti a muscipula, peccatum cognoscere, errorem damnare, amaritudine carere, in corpus Christi transire, domini gloriam quaerere! Sed tantum valet animi praesumptio, ut et coram ipsis muscipula sit, v. 24 et incidant in eam! obscurentur oculi eorum, ne videant sequitur hic, ut quoniam sine causa viderunt, fiat illis et non videre. fiat ergo mensa eorum coram ipsis in muscipulam. coram ipsis fiat in muscipulam non optantis est, sed prophetantis, non ut fiat, sed quia fiet: hoc saepe commendavimus et meminisse debetis, ne quod praesaga mens in spiritu dei dicit malevole deprecari videatur. Fiet ergo, nec potest aliter nisi ut talibus ista eveniant;

e1 (excerpta) f3 M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 25 non2 des. f3 ‖ 7,1 fiat inc. e1 ‖ 3 sit des. e1 ‖ 14 obscurentur inc. e1 ‖ 15 videre des. e1 ‖ 17 non1 inc. e1 ‖ 19 videatur des. e1 7,6 Ps. 54,17 7sq. Ps. 123,2sq. 24 gustaremur P2 O9 C P15 δ ε | vere O9 | gustare probat Weber, Gedanken, 54sq.; gustari M γ δ ε ζ lo ma 25 gustare O9 K C (pc.); lnp. f3 | in corpus lnp. f3 ‖ 26 escam meam] cf. l. 1; esca mea V1 | sitim meam M S | putaverunt K ‖ 27 id] hoc M α S δ 7,2 coram] carum e1 ‖ 3 tale e1 | muscipulam V1 P2 O9 | caram V1 ‖ 4 muscipula V1 | talis K 6 perniciosi nimis] perniciosissimi O9 β S (pc.); perniciosissimis P2 | sibi ipsi scripsi (an ipsi sibi? cf. l. 24 ipsi sibi sunt scandalum); ipsi codd. (ipsi nimis tr. P15) am lo ma | de om. F4 S Bn1 ‖ 7 erat om. P15 fortasse] cf. e.g. in psalm. 34,2,15; *forsitan V1; cf. in psalm. 123,5 (CSEL 95/3 p. 133—135); in psalm. 63,2,10 ‖ 7sq. deglutissent C Ca (iuxta Vulg.) ‖ 9 debemus F3 P15 | caram C (ac.) | muscipulam K; in muscipula P15 ‖ 10 muscipula] muscipulam K | non] et lo | incidunt C (pc.) Ca S (pc.) lo; incendant K ecce] et add. M α | muscipulam] muscipula V1 P2 K N | pede V1 ‖ 11 obiciunt P2 O9 C (ac.) P15 | peccatorum V1 P2 O9 β γ P15 ε ζ ‖ 11sq. cognoscere] veritatem add. β; agnoscere α ‖ 12 amaritudinem V1 P2 K S P15 δ N am | carere] carceris P15; coercere am ‖ 13 muscipulas V1 | fit C (ac.) ‖ 14 incident Ca S δ; incendant K | eam] ea P2 O9 ‖ 16 muscipula V1 ‖ 16sq. muscipula V1 ‖ 17 optatis V1 | pro18 debitis K C (ac.); debemus O9 | dei dicit] didicit M; dicit δ ε ‖ 19 malivoli K phetantes e1 ‖ malevole deprecari] malivolentia precari O9 β | imprecari am ma | videantur S; videretur δ | fiat P2 O9 β C Ca P15 δ ε ζ am lo ma | aliter] fieri add. S (mg.) lo ma | ist(a)e veniant V1 K C (ac.); ista veniant O9 Ca

25

5 cc 923

10

15 mi 1008

284 | S. Augustini

20 et quoniam videmus per spiritum dei dici talia eventura malis, ad hoc in illis haec

intellegamus, ut nos talia devitemus. Hoc enim nobis prodest: intellegere et ex inimicis proficere. Fiat ergo illis et in retributionem et in scandalum. Et numquid iniustum est hoc? Iustum. Quare? Quia in retributionem. Non enim aliquid illis accideret quod non debebatur. in retributionem fit et in scandalum, quia ipsi sibi sunt scandalum. (8.) obscurentur oculi eorum ne videant, et dorsum illorum semper incurva. Et hoc consequens est; nam quorum fuerint oculi obscurati ne videant, sequitur ut dorsum illorum incurvetur. Unde hoc? Quia cum cessaverint superna cognoscere, necesse est ut de inferioribus cogitent. Qui bene audit ‚Sursum 5 cor‘, curvum dorsum non habet. Erecta quippe statura exspectat spem repositam sibi in caelo, maxime si praemittat thesaurum suum quo sequatur cor eius. At vero qui futurae vitae spem non intellegunt, iam excaecati de inferioribus cogitant; et hoc est habere dorsum curvum. A quo morbo dominus mulierem illam liberavit – alligaverat enim eam satanas annis decem et octo – et eam curatam erexit; et quia sabbato facie10 bat, scandalizati sunt Iudaei: bene scandalizati sunt de illa erecta ipsi curvi! et dorsum illorum semper incurva; (9.) effunde super eos iram tuam, v. 25 cc 924 et indignatio irae tuae comprehendat eos. Plana sunt – sed tamen comprehendat eos quasi fugientes agnoscimus: quo autem fugituri sunt? in caelum? Tu ibi es. In infernum? Ades. Pennas suas nolunt recipere, ut volent in directum. compree1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 8,1 et inc. e1 ‖ 6 caelo des. e1 ‖ 7 hoc inc. e1 ‖ 8 liberavit des. e1 9,1 effunde inc. e1 ‖ 3 agnoscimus des. e1 ‖ 4sq. comprehendat inc. e1 8,3sq. quia…cogitent] cf. Sall. Catil. 1,1 4sq. sursum cor] cf. praefationem missae 5sq. spem… caelo] cf. Col. 1,5 6 in…eius] cf. Mt. 6,20sq. 8–10 a…curvi] cf. Lc. 13,11–13.16 9,3sq. quo…directum] cf. Ps. 138,7–9 20 dei om. M | dici om. P2; dicit O9 γ S N lo | talia] alia P2 O9 C (pc.) Ca S A N; alie K C (ac.) | ventura P26 K C (pc.) ‖ 21 prodest … et] distinxit Weber, Gedanken, 55; prodest intellegere, et cc ‖ 22 ergo om. P2 O9 β | retributione P2 N; tribulationem P15 | in2 om. M S | numquid] nunc quid O9 Ca ‖ 23 iniustum] *iustum α (haud scio an recte, si quaestio sit oblocutoris) | iustum] est add. V1 P2 O9 β S δ ε ζ am lo ma quoniam V1 P2 O9 β γ P15 ε ζ lo ma | retributione β A ζ; tribulationem P15; tribulatione P2 O9 ε ‖ 24 accederet K; accidet M P2 O9 S (ac.) P15; accidit V1 α S (pc.) | debebantur S; debeatur γ am; habeatur P2 O9 δ ε in retributionem] retributio P15 | fiet M | in2 om. M α S P15 ‖ 24sq. sunt sibi tr. α 8,1sq. illorum α (cf. l. 11); *eorum e1 M V1 β γ S P15 δ ε ζ am (cf. Ψα Vulg.) ‖ 2 et om. P2 O9 γ am lo ma; del. S | est om. V1 | fuerint tr. post oculi am lo ma; fuerunt P2 O9 β N | obcaecati V1 ‖ 3 ut] et P2 O9 δ ε incurventur P2 O9 | cum cessaverint] cessaverunt V1 P2 O9 β γ δ ε ζ am ‖ 4 ut om. P2 O9 ‖ 4sq. audiunt … habent V1 P2 O9 β γ δ ε ζ am lo; audit … habent S ‖ 5 recta β δ ε ζ | statura γ am ma; est add. e1 M V1 α P2 O9 (futura est) β S P15 δ ε ζ lo | et spectat β C (ac.) Ca ε ζ ‖ 5sq. in caelo sibi tr. G ‖ 6 quo] qua M α S P15 ‖ 7 est] ergo add. e1 ‖ 8 incurvum e1 | illam om. O9; tr. ante mulierem α | alligavit P2 O9; alligaverit C (ac.) ‖ 9 enim om. α β | eam1 om. P15; illa V1 | curvatam F3 am lo ma; curam P15 ‖ 11 illorum] cf. l. 1; eorum P26 am 9,2 comprehendat1] cf. Ψα Vulg.; comprehendet C (ac.); adprehendat P2 O9 ε (cf. Ψρ) | plena O9 ‖ 3 fugientis e1 | *agnoscamus e1 M S P15; cognoscimus C Ca; intellegamus α | quomodo am | sint M (pc.) 4 accipere α

in psalm. LXVIII,2,7 – 2,10 | 285

v. 26 hendat eos indignatio irae tuae – non eos permittat effugere –, (10.) fiat habi-

tatio eorum deserta: hoc iam in manifesto. Quomodo enim liberationem suam non solum occultam commendavit dicens intende animae meae et redime eam, verum etiam manifestam secundum corpus adiciens propter inimicos meos erue me, ita et his futuras quasdam calamitates praedicit occultas, de quibus paulo ante loquebatur. Nam quotus quisque est qui intellegat infelicitatem hominis, cuius cor iam caecum est? Tollantur illi oculi corporis: omnes homines miserum dicunt. Perdat oculos mentis, sed tamen circumfluat omni abundantia rerum: felicem appellant – sed qui similiter mentis oculos perdiderunt. Ergo iam quid aperte, ut appareat omnibus quia vindicatum est in eis? Nam caecitas Iudaeorum occulta vindicta est; manifesta vero quae est? fiat habitatio eorum deserta, et in tabernaculis eorum non sit qui inhabitet. Factum est hoc in ipsa civitate Ierusalem in qua sibi visi sunt potentes, clamando adversus filium dei: Crucifige crucifige! et praevalendo, quia potuerunt occidere eum qui mortuos suscitabat. Quam sibi potentes, quam magni visi sunt! Consecuta est postea vindicta domini: expugnata est civitas, debellati Iudaei, occisa nescio quot hominum milia. Nullus illuc modo permittitur accedere Iudaeorum: ubi potuerunt adversus dominum clamare, ibi a domino non permittuntur habitare. Perdiderunt locum furoris sui: atque utinam vel nunc agnoscant locum quietis suae! Quid profuit *illis Caiphae dicere: Nos si istum sic dimiserimus, venient Romani et tollent nobis et locum et regnum? Ecce et non eum dimiserunt vivum, et ille vivit, et venerunt Romani et tulerunt eis et locum et regnum. Modo audiebamus, cum evangelium legeretur: Ierusalem Ierusalem, quotiens volui congregare filios tuos tamquam gallina pullos suos sub alas suas, et noluisti! Ecce relinquetur vobis domus vestra deserta. Hoc et hic dicitur: fiat habitatio eorum deserta, et in tabernaculis e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10,2 manifesto des. e1 (v. app. crit.) ‖ 10 caecitas inc. e1 ‖ 13 crucifige2 des. e1 ‖ 17 dominum des. V1 10,3–5 Ps. 68,19 13 Io. 19,6 19sq. Io. 11,48 22–24 Mt. 23,37sq. 5 tuae] et add. e1 | permittit O9; praemittat P15 10,2 manifesto] secundum corpus add. e1 (cf. l. 4) | enim] autem ζ ‖ 3 occulta V1 P2 K A N | et redime eam om. M ‖ 5 his] in his V1 P2 O9 P26 S δ ε ζ ‖ 6 quotus quisque] quot unusquisque S; quod unusquisque M P2 O9; quantusquisque D F3; quo totus quisque F4 | quid P2 O9 ‖ 7 tollatur P2; tollanti O9 perdant O9 ‖ 8 oculis P2 | circumfluant M (pc.) V1 α P2 O9 γ S P15 δ ε | omnia M V1 α P2 γ S P15 δ ε am; omnium β; omnis ζ | abundantia rerum] temporalia S (pc.) lo ‖ 9 oculos mentis tr. am lo | quid] quod C; inquid O9 | ut om. am lo ‖ 10 nam] iam K | vindicata M O9 ‖ 11 est om. Ca ma ‖ 12 habitet V1 F sibi om. V1 O9; si e1 (ac.) ‖ 13 adversum e1 V1 | et exp. S ‖ 14 quam sibi] quas S (pc.); quasi P2 quam2] quas S (pc.) ‖ 15 dei V1 | pugnata M ‖ 16 modo illuc tr. lo | accedere permittitur tr. α 17sq. permittitur P2 O9 ‖ 18 habitare] abire ε ζ | cognoscant α O9 β ε ζ; agnoscunt C (ac.) ‖ 19 illis Caiphae dicere scripsi; illi Caiphae (Caiphas P2; causas O9) dicere codd.; illis Caiphas dicendo am lo ma | dimiserimus sic tr. γ ζ am lo ma ‖ 20 et2 om. P26 S P15 am | regnum] gentem am lo (cf. Io. 11,48) illi K ‖ 21 et3 om. P15; S (ac.) ‖ 22 congregari K ‖ 23 vobis om. C Ca | vestras P2 ‖ 24 hoc …  deserta2 om. S P15 Bn1

mi 1009

10

15

20

286 | S. Augustini

25 eorum non sit qui inhabitet. non sit qui inhabitet, sed ex numero illorum. Nam cc 925 loca illa omnia et hominibus plena sunt et Iudaeis inania. (11.) Quare hoc? quo- v. 27

5 mi 1010

10

15

20

25

niam quem tu percussisti ipsi persecuti sunt, et super dolorem vulnerum meorum addiderunt. Quid ergo peccaverunt, si a deo percussum persecuti sunt? quid animo eorum imputatur? Malitia. Nam id in Christo factum est quod oportebat – pati utique venerat – et punivit per quem passus est; nam Iudas traditor punitus est et Christus crucifixus est. Sed nos redemit sanguine suo et punivit illum de pretio suo; proiecit enim pretium argenti quo ab illo dominus venditus erat, nec agnovit pretium quo ipse a domino redemptus erat. Factum est hoc in Iuda. Sed cum videamus mensuram quandam esse tribulationis in omnibus nec quemquam posse permitti amplius saevire quam acceperit potestatem, quomodo illi addiderunt? aut quae est ista percussio domini? Nimirum ex persona locutus est eius unde corpus acceperat, unde carnem adsumpserat, id est generis humani, ipsius Adae qui percussus est primo morte propter peccatum suum. Mortales ergo hic homines cum poena nascuntur: huic poenae addunt quicumque homines fuerint persecuti. Iam enim homo hic moriturus non esset, nisi illum deus percussisset. Quid ergo tu homo saevis amplius? parumne homini est quod aliquando moriturus est? Portat ergo unusquisque nostrum poenam suam: huic poenae volunt addere qui nos persequuntur. Haec poena percussio est domini. Dominus quippe sententia percussit hominem: Qua die tetigeritis inquit, morte moriemini. Ex hac morte carnem susceperat, et vetus homo noster simul crucifixus est cum illo. Ex illius voce ista dixit: quem tu percussisti, ipsi persecuti sunt, et super dolorem vulnerum meorum addiderunt. Super quem dolorem vulnerum? Super dolorem peccatorum ipsi addiderunt; vulnera enim sua peccata sua dixit. Sed ne ad caput respicias, ad corpus adverte, secundum cuius vocem dictum est ab ipso in illo psalmo in quo vocem suam ostendit, quia eius primum versum de cruce clamavit: Deus deus meus, respice in me! quare me dereli-

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11,1sq. quoniam inc. e1 ‖ 3 addiderunt des. e1 ‖ 11 quae inc. e1 13 suum des. e1 ‖ 14 huic inc. e1 | persecuti des. e1 ‖ 20 ex inc. e1 ‖ 21 addiderunt des. e1 11,7 cf. Mt. 27,5 8 cf. 1 Petr. 1,18sq. 19 Gen. 2,17; cf. 3,3 19sq. Rom. 6,6 25sq. Ps. 21,2 26 hominibus] in omnibus O9 | a Iudaeis N 11,2 sunt] me add. P2 O9 (cf. Ψρ) | dolorum A ‖ 3 meorum] eorum F K ε | peccarunt M S | si] nisi P15 4 malitiae P15 ‖ 7 quo ir. C Ca; quod K; qui P2 | erat] est P15 ‖ 8 quod O9 β | ipse om. ζ | ipse a] ab ipso P2 | redimendus β T | hoc om. α Ca S P15 δ ε | hoc in om. P2 O9 ‖ 9 retributionis P2 O9 β γ δ ε ζ lo ma 10 acceperat C (ac.) ‖ 11 ita A | eis am ‖ 13 mortem P2 | propter om. O9 | hominis K | poena] pene O9; peccato α ‖ 14 poenae] ergo praem. Ca; quippe α | adduntur e1 ‖ 15 hic homo tr. am lo | mortuus α ‖ 16 homini est] hominem α | est2] esset O9 | portet O9 ‖ 17 nostram P2 | addere] tacere P2 O9 ‖ 18 poene K | percussio est] persecutio O9 | domini est tr. ζ ‖ 19 qua] quo ε ζ ‖ 21 sunt] me add. P2 O9 S (sl.; cf. l. 2) | eorum K G ‖ 22 addiderunt ipsi tr. δ | vulnera] sua add. F4 ‖ 23 sua2 om. α P2 O9 γ lo ma | ne ad] nec P2 O9; ne lo | respiciat F Bn1 ‖ 24 illo] alio am | quia] qua S (pc.) Bn1 25 de] in α | in *om. M S P15 δ ε ζ (cf. in psalm. 58,1,2,22 CSEL 94/1, p. 322)

in psalm. LXVIII,2,10 – 2,12 | 287

quisti? Ibi secutus ait: Longe a salute mea verba delictorum meorum. Ipsa sunt vulnera inflicta a latronibus in via ei quem levavit in iumentum suum, quem sacerdos et Levites transeuntes invenerant et contempserant – a quibus curari non potuit –, transiens autem Samaritanus misertus est eius, accessit et in iumentum proprium levavit. Samarites Latine ‚custos‘ interpretatur: quis autem custos nisi salvator dominus noster Iesus Christus? Qui quoniam surrexit a mortuis iam non moriturus, non dormit neque obdormiet qui custodit Israel. v. 28 et super dolorem vulnerum meorum addiderunt. (12.) adpone iniquitatem super iniquitatem ipsorum. Quid est hoc? Quis non expavescat? Deo dicitur: adpone iniquitatem super iniquitatem ipsorum! Unde adponet deus iniquitatem? habet enim iniquitatem quam adponat? Scimus verum esse quod dictum est per Paulum apostolum: Quid ergo dicemus? Numquid iniquitas est apud deum? Absit! Unde ergo adpone iniquitatem super iniquitatem? Quomodo id intellecturi sumus? Adsit dominus ut dicamus et propter fatigationem vestram breviter dicere valeamus. Iniquitas ipsorum erat quia hominem iustum occiderunt, addita est alia quia filium dei crucifixerunt. Saevire ipsorum tamquam in hominem fuit; sed si cognovissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. Illi iniquitate sua tamquam hominem occidere voluerunt: adposita est iniquitas super iniquitatem ipsorum, ut filium dei crucifigerent. Quis hanc iniquitatem adposuit? Ille qui dixit: Forte reverebuntur filium meum; ipsum mittam. Solebant enim occidere missos ad se servos exactores locationis atque mercedis; misit ipsum filium, ut et ipsum occiderent: adposuit iniquitatem super iniquitatem ipsorum. Et hoc deus saeviendo fecit an potius iuste retribuendo? fiat enim illis inquit in retributionem et in scandalum. Meriti

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 28 curari des. P2 ‖ 12,1 adpone inc. e1 ‖ 2 ipsorum des. e1 3sq. iniquitatem3 inc. V1 ‖ 8 iniquitas inc. e1 ‖ 9 crucifixerunt des. e1 26–30 vulnera…levavit] cf. Lc. 10,30–34 30 Samarites…interpretatur] cf. Hier. nom. hebr. 71,4 Lagarde (Samaria) 31 surrexit…moriturus] cf. Rom. 6,9 31sq. Ps. 120,4 12,5 Rom. 9,14 9sq. 1 Cor. 2,8 12sq. Mt. 21,37; cf. Lc. 20,13 13sq. solebant…occiderent] cf. Mt. 21,33–39 26 meorum om. O9 ‖ 27 inficta P2 O9 (infita) δ ε | a] in P2 | ei in via tr. ζ ‖ 28 Levita δ ε ζ; Levite am invenerunt P2 S (pc.) | contempserunt S (pc.) ‖ 29 est *om. M α S P15 | proprium] suum α (iuxta Vulg.) 30 levavit] eum add. ζ | Samarites] autem add. M α O9 β C Ca (Samaritanus) S P15 am | interpretatur tr. ante custos α; dicitur ζ ‖ 32 obdormiet] dormiet α F3 Ca ‖ 33 eorum F K G N 12,2 ipsorum] cf. l. 15; eorum ζ (iuxta Vulg.; deest Ψα) | expavescet O9 Ca ‖ 3 adponet] apponit M α C Ca S P15 ‖ 4 enim om. lo | scimus] enim add. δ am lo ma ‖ 5 dicimus γ ‖ 6 adpone] inquid add. V1; apponet lo | quomodo] ergo add. am | id om. α S P15; hic C (ac.) am ‖ 7 absit M C (ac.) Bn1 | ut] *ut et α; et ut M S | indicamus F4; iudicamus P15 ‖ 7sq. dicere valeamus breviter tr. δ ‖ 8 quia] qui lo 9 crucifixerunt] occiderunt P15 | homine O9 β δ ε ‖ 10 iniquitate] in praem. β ε am | iniquitatem suam K C (ac.) ‖ 11 ut] et N ‖ 12 crucifigerent filium dei tr. V1 | illi S P15 ‖ 12sq. verebuntur F P26 G (iuxta Vulg.) ‖ 14 locationes K S P15; locutionis O9 Bn1 | mercedes V1 K C (ac.) | misit] et add. M V1 α S P15 | occiderunt N; occiderant Bn1 ‖ 15 hoc] haec O9 γ δ ε ζ am lo ma ‖ 15sq. fecit … retribuendo om. O9 ‖ 16 inquit illis tr. M ε ζ | retributionem] tribulationem O9

30 cc 926 mi 1011

5

10

15

288 | S. Augustini

20

5 mi 1012 cc 927

10

15

erant sic excaecari ut filium dei non agnoscerent. Et hoc fecit deus adponens iniquitatem super iniquitatem ipsorum, non vulnerando, sed non sanando. Quomodo enim auges febrem, auges morbum non morbum adhibendo, sed non succurrendo, sic quia tales fuerunt ut curari non mererentur, in ipsa malitia quodammodo profecerunt – sicut dictum est: Mali autem et facinerosi proficiunt in peius –, et adposita est iniquitas super iniquitatem ipsorum; et non intrent in tuam iustitiam – hoc planum est –, (13.) deleantur de libro viventium. Aliquando enim illic v. 29 scripti erant? Fratres, non sic accipere debemus quoniam quemquam deus scribit in libro vitae et delet illum! Si homo dixit Quod scripsi scripsi de titulo ubi scriptum erat Rex Iudaeorum, deus quemquam scribit et delet? Praescius est, praedestinavit omnes ante constitutionem mundi regnaturos cum filio suo in vita aeterna: hos conscripsit, ipsos continet liber vitae. Denique in Apocalypsi quid ait spiritus dei, cum de pressuris ab Antichristo futuris loqueretur eadem scriptura? Consentient illi inquit omnes qui non sunt scripti in libro vitae. Proinde sine dubitatione non erant consensuri qui scripti sunt. Isti ergo quomodo inde delentur ubi numquam scripti sunt? Hoc dictum est secundum spem ipsorum, quia ibi se scriptos putabant. Quid est deleantur de libro vitae? Et ipsis constet non illos ibi esse. Ex hac locutione dictum est in alio psalmo: Cadent a latere tuo mille et dena milia a dextris tuis, id est multi scandalizabuntur et ex eo numero qui se sperabant sessuros tecum et ex eo numero qui se sperabant staturos ad dexteram tuam, separati ab haedis sinistris: non quia cum ibi steterit aliquis postea cadet aut cum sederit cum illo quisquam abicietur, sed quia

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 22 et inc. e1 ‖ 13,2 scribit des. e1 ‖ 9 isti inc. e1 ‖ 10 putabant des. e1 21 2 Tim. 3,13 13,3sq. Io. 19,19–22 4 praescius…praedestinavit] cf. Rom. 8,29 5 1 Petr. 1,20 ante…aeterna] cf. Mt. 25,34 7sq. Apoc. 13,8 12 Ps. 90,7 14 staturos…sinistris] cf. Mt. 25,31–33 14sq. cum ibi steterit aliquis postea cadet] cf. 1 Cor. 10,12 17 excaecare S | agnosceret S ‖ 18 super iniquitatem om. V1 S P15 ζ | vulnerandum S; vulnerandos V1 O9 | sed] et O9 | non2 om. F O9 β; ir. K; nos S | sanandos O9 ‖ 20 qui O9 | non tales fuerunt ut mererentur curari tr. ζ | merentur O9 C (ac.) ‖ 20sq. profecerunt] prophetae sunt S P15 ‖ 21 mali autem om. O9 | proficiunt] cf. in psalm. 29,2,8; *proficient V1 α (iuxta Vulg.; graec. προσόψουσιν) 22 tuam iustitiam M α S P15 ζ; cf. c. Iulian. op. imperf. 4,31,50 (cf. Ψμ; deest Ψα); tua iustitia e1 V1 O9 P26 K δ am lo; iustitiam tuam tr. D F3 (cf. Ψγ); iustitia tua C Ca ε ma (iuxta Vulg.; LXX ἐν δικαιοσύνῃ σου) 13,1 viventium] quasi add. e1 ‖ 1sq. scripti illic (illinc M S) *tr. M V1 α S P15 δ ‖ 2 erant] errantes add. S (sl.) P15 | fratres om. e1 P15 | quod S (ir.) am; quo P15; cum Ca δ ε | scribat am ma; scribet δ ε; scripsit α; scripserit ζ ‖ 3 deleat T am lo ma | eum ζ ‖ 4 scribet O9 β δ ε | omnis S ‖ 5 constitutione V1 regnaturus F3 C (ac.) Ca | vitam aeternam F O9 β γ δ ε ζ | hos] quos add. am lo; hoc M ‖ 6 apocalypsis δ N; apocalypsin O9 β K ‖ 7 scripturae α; scripturam V1 | consentiens Ca δ ε; consentienti α | omnes inquit tr. V1 ‖ 8 erunt O9 β γ ζ am lo ma ‖ 9 inde om. e1; tr. post delentur δ ‖ 10 ubi S; ipsi O9 β γ (ipse K C) δ ε ζ am | scriptus S | putant e1 ‖ 11 et] ut M | ipsis] ipsos β; ipsi P15; ipsas K | constat C Ca esset K ‖ 12 dena] cf. Ψα; decem α D δ ζ (iuxta Vulg.) ‖ 13 et1 om. M C (ac.) | qui1 … qui2] quo … quo G ‖ 15 cadit C Ca; cadat β | cum1 om. am | quisquam] postea add. ζ | abiciatur β

in psalm. LXVIII,2,12 – 2,14 | 289

multi casuri erant in scandalum qui iam ibi se esse putabant, id est multi qui se sperabant sessuros tecum, multi qui se speraverant staturos ad dexteram, ipsi casuri sunt. Sic ergo et hic illi qui se sperabant tamquam merito iustitiae suae in libro scriptos dei, quibus dicitur: Scrutamini scripturas in quibus putatis vos vitam aeternam habere, cum perducta fuerit damnatio eorum etiam ad cognitionem eorum, delebuntur de libro viventium, id est non ibi se esse cognoscent. Nam versus qui sequitur exponit quod dictum est: et cum iustis non scribantur. Dixi ergo deleantur secundum spem ipsorum, secundum autem aequitatem tuam quid dico? non scribantur. v. 30 (14.) pauper et dolens ego sum: Quare hoc? an ut agnosceremus quod per amaritudinem animi maledicit pauper iste? Multa enim dixit quae illis eveniant; et quasi ei diceremus: ‚Utquid talia? Noli tantum!‘, respondet: ‚pauper et dolens ego sum, perduxerunt me ad egestatem, ad istum dolorem deposuerunt; ideo ista dico‘? Non est tamen stomachatio maledicentis, sed praedictio prophetantis. Nam de paupertate sua et dolore suo quaedam quae posterius dicit commendaturus est nobis, ut discamus esse pauperes et dolentes. Beati enim pauperes, quoniam ipsorum est regnum caelorum, et beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur. Hoc ergo ipse prius iam nobis ostendit, et ideo pauper et dolens ego sum. Totum corpus eius hoc dicit. Corpus Christi in hac terra pauper est et dolens. Sed sint divites Christiani, prorsus si Christiani sunt pauperes sunt: in comparatione divitiarum caelestium quas sperant, omne aurum suum arenam deputant.

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18 qui inc. e1 ‖ 19 dei des. e1 ‖ 22 et inc. e1 ‖ 14,1 sum des. e1 4 perduxerunt inc. e1 | dico des. e1 ‖ 9 totum inc. e1 ‖ 11 caelestium des. e1 19sq. Io. 5,39 14,7sq. Mt. 5,3 8 Mt. 5,5 11sq. in…deputant] cf. Sap. 7,9 16 erunt O9 β | qui1] quia M S P15 δ ε | esse se tr. ε ‖ 16sq. speraverunt α S P15; speraverant V1 17 tecum] et add. P15 | speraverunt O9 β C (sperarent ac.) Ca P15 ε ζ; sperabant propos. Weber, Gedanken, 55 | dexteram] tuam add. α P26 ‖ 18 illi om. O9 δ ε | qui se] quia e1 | libros V1 18sq. scriptus A ‖ 19 scrutamini in S; inscrutamini M; scripta in C (ac.); scriptam in K | vos] in add. N ‖ 20 producta O9 | cogitationem O9 | ipsorum ζ ‖ 21 cognoscant δ ε ‖ 22 dixit O9 C am 23 eorum γ am lo ma | quod α 14,1 ut] non add. P15 | cognosceremus C Ca ‖ 2 maledicat β δ ε T am; dicit V1 | ista V1 ‖ 3 diceremus ei tr. C Ca | noli] nihil nisi O9 | tantum] subaudi amaricare; fortasse verba quaedam exciderunt | respondit K ‖ 4 de egestate O9 | istum] itum e1 ‖ 5 stomachatio] fere ἅπαξ λεγόμενον (cf. Cassiod. in psalm. 33,2); ista machinatio M α S (ista stomachatio pc.) P15; estimatio O9 | praedictio D F3 ma; praedicatio M V1 α O9 P26 γ S P15 δ ε ζ am lo ‖ 7 dicamus S | pauperes2] spiritu add. α (iuxta Vulg.) ‖ 8 lugens lo | ergo om. O9 β ‖ 10 et dolens est tr. ε ζ | sint] sunt β | si om. O9 ‖ 11 Christianis S | in om. V1 comparationem K C | quas ir. C; qua δ ε; quod O9 ‖ 12 omnem V1 | suum] tuum V1

20

5

10 mi 1013

290 | S. Augustini

pauper et dolens ego sum, (15.) et salus vultus tui deus suscepit me. cc 928 Numquid desertus est pauper iste, quando tu dignaris pannosum pauperem adpli-

5

10

5

10

care ad mensam tuam? Porro autem pauperem istum salus vultus dei suscepit. In vultu suo abscondit eius egestatem; de illo quippe dictum est: Abscondes eos in abscondito vultus tui. In illo autem vultu quae sint divitiae vultis nosse? Divitiae istae hoc tibi praestant ut quod vis quando vis prandeas, illae vero ut numquam esurias. pauper et dolens ego sum, et salus vultus tui deus suscepit me: ad quam rem? Ut iam non sim pauper, non sim dolens. laudabo nomen dei cum cantico, mag- v. 31 nificabo eum in laude iam dictum est: pauper iste laudat nomen dei cum cantico, magnificat eum in laude. Quando auderet cantare, nisi recreatus esset a fame? laudabo nomen dei cum cantico, magnificabo eum in laude: magnae divitiae! Quas gemmas laudis dei de thesauro interiore protulit! magnificabo eum in laude. Hae sunt divitiae meae: Dominus dedit, dominus abstulit. ‚Ergo miser remansit?‘ Absit! Vide divitias: Sicut domino placuit, ita factum est; sit nomen domini benedictum. laudabo nomen dei cum cantico, magnificabo eum in laude, (16.) et placebit deo v. 32 – hoc quod eum laudo placebit – super vitulum novellum cornua producentem et ungulas: gratius illi erit sacrificium laudis quam sacrificium vituli. Sacrificium laudis glorificabit me, et ibi via est qua ostendam illi salutare dei. Immola deo sacrificium laudis, et redde altissimo vota tua. Ergo laudabo deum, et plus ei placebit quam vitulus novellus cornua producens et ungulas: amplius ergo placebit deo laus eius exiens de ore meo quam magna victima adducta ad aram ipsius. An aliquid de cornibus et ungulis vituli huius dicendum est? Qui bene instructus est et laude dei opulentus, et cornua debet habere quibus adversarium ventilet, et ungulas quibus terram excitet. Nostis enim hoc facere vitulos pubescentes et in taurinam audaciam e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15,1 et inc. e1 | me des. e1 ‖ 2 tu inc. P2 ‖ 3 in inc. e1 ‖ 4 egestatem des. e1 ‖ 8 laudabo inc. e1 ‖ 10 laude des. e1 ‖ 16,1 et inc. e1 ‖ 3 vituli des. e1 ‖ 8 qui inc. e1 15,4sq. Ps. 30,21 12 de…protulit] cf. Mt. 13,52 13sq. Iob 1,21 16,3sq. Ps. 49,23 4sq. Ps. 49,14 15,1 deus om. e1 ‖ 2sq. numquid … tuam distinxit Weber, Gedanken, 55sq.; Numquid … iste? Quando … tuam? cc ‖ 2sq. adplicari α ‖ 3 dei] tui F3; deus S; tui deus F ‖ 4 tuo F3 | eius abscondit tr. G | egestate P2 ‖ 4sq. abscondito] cf. Ψα; abdito P2 ε ζ lo (iuxta Vulg.) ‖ 6 illa S δ ‖ 7 deus om. S ‖ 8 dei] meo add. V1 (cf. Ψρ mei; deest Ψα) ‖ 9 in om. P2 | laudat] laudet P2 O9 β δ ε | deo V1 10 magnificet O9 β | quomodo β | audiret K Ca | fuisset P2 ‖ 11 dei] mei add. α (v. l. 8) | cantico] et add. D P15 | quas] quam α ‖ 12 laudes M am | haec V1 α K C (ac.) S P15; hi P2 ‖ 13 meae] mei K | *remansisti M α P15 | absit om. P2 O9 γ ‖ 14 videamus ζ | domino] dominus V1 ma | ita om. C Ca 15 cantico] et add. P15 (cf. Ψρ; deest Ψα) 16,2 quod om. O9 | eum om. V1 P2 O9 γ | laudabo M (ac.) V1 P2 O9 γ lo ma ‖ 3 erit illi tr. lo 3sq. quam … laudis om. V1 ‖ 4 glorificavit M K C (ac.; cf. Ψα); honorificabit α S δ (iuxta Vulg.) am; honorificavit P15 | viam V1 P2 | qua] quam F P2 O9 δ N; in qua C (pc.) ζ ma (cf. Ψα); in quo F4 γ (ac. C; cf. Vulg. iter est quod) | ostendi P2 | salutarem V1 | dei] et add. δ ‖ 5 ei] et V1 ‖ 7 de1] ex α ζ | adducta om. V1; adductam P2 O9 F3 ‖ 8 qui] enim add. e1 | instructum P2; structus V1 ‖ 9 et1 om. δ 10 haec O9 β

in psalm. LXVIII,2,14 – 2,18 | 291

grandescentes. Nam ideo novellus est: propter vitam novam. Aliquis ergo haereticus forte contradicit: cornibus ventiletur! Alius non contradicit, sed tamen terrenum abiecte sapit: ungulis excitetur! Ergo super hunc vitulum tibi placebit laudatio mea: iam illa post paupertatem et dolorem in aeterna societate angelorum, ubi nec adversarius erit in certamine ventilandus nec piger de terra excitandus. v. 33 (17.) videant inopes et laetentur. Credant et spe gaudeant: magis inopes sint, ut saturari mereantur, ne cum superbiae saginam ructant, negetur eis panis quo salubriter vivant. quaerite dominum, inopes, esurite et sitite: ipse est enim panis qui de caelo descendit. quaerite dominum, et vivet anima vestra. Quaeritis panem, ut vivat caro vestra: dominum quaerite, ut vivat anima vestra. v. 34 quaerite dominum, et vivet anima vestra, (18.) quoniam exaudivit pauperes dominus. Exaudivit pauperes, nec exaudiret nisi pauperes. Vis exaudiri? Pauper esto! Dolor de te clamet, non fastidium. quoniam exaudivit pauperes dominus et compeditos suos non sprevit. Offensus a servis fecit eos compeditos, sed clamantes de compedibus non contempsit. Quae sunt istae compedes? Mortalitas, corruptibilitas carnis compedes sunt quibus ligati sumus. Et vultis nosse istarum compedum gravitatem? Inde dicitur: Corpus quod corrumpitur adgravat animam. Quando homines in saeculo divites esse volunt, istis compedibus pannos quaerunt. Sed sufficiant panni compedum: tantum quaere quantum depellendae necessitati satis est! Cum autem superflua quaeris, compedes tuas onerare desideras. In tali ergo custodia vel solae compedes remaneant: sufficiat diei malitia sua! De ista malitia

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 novam des. e1 ‖ 17,1 videant inc. e1 ‖ 2 mereantur des. e1 ‖ 4 quaerite inc. e1 ‖ 5 vestra2 des. e1 ‖ 18,1 quoniam inc. e1 ‖ 2 dominus des. e1 | nec inc. e1 ‖ 3 fastidium des. e1 ‖ 4 et inc. e1 ‖ 5 contempsit des. e1 12sq. terrenum…sapit] cf. Phil. 3,19 11 sufficiat…sua] cf. Mt. 6,34

17,3sq. panis…descendit] cf. Io. 6,51

18,7 Sap. 9,15

11 viam am ‖ 12 terrenam P2 ‖ 13 sapiat P2 O9 | placebit tibi tr. lo ‖ 14 iam] nam am lo; in propos. Weber, Gedanken, 56 (post dolorem distinxit) | illa post M γ ζ ma; illam post V1 α P2 O9 δ ε am lo; post illam β | aeternam societatem V1 ‖ 15 ventilandos … excitandos K 17,1 inopes1] cf. l. 3; pauperes ζ (cf. Ψα Vulg.) ‖ 2 ne om. δ | cum om. α | superbia A | sagina V1 P2 O9 P26 ε | eructant β ζ lo; ruptant V1; ructent α ‖ 3 dominum] cf. ll. 4.6, Ψρ; deum G (cf. Ψα Vulg.; LXX τὸν θεόν) | inopes] o praem. V1; et add. S P15 δ | esurire Ca | enim om. ε ζ | panis] vivus add. S (sl.) lo ma (cf. Io. 6,51) ‖ 4 vivit N (cf. Ψγ) | quaeretis e1 ‖ 5 ut vivat1] et vivet γ | dominum] cf. l. 3; deum e1 P2 O9 β ut2] et am | ut vivat2] et vivat F O9 β C δ ε ζ ‖ 6 quaerite … vestra om. α P2 O9 β γ δ ε ζ am lo ma 18,1sq. dominus pauperes tr. P15 ‖ 2 exaudiret] pauperes add. P2 O9 γ δ ε ζ am lo ma; exaudivit α nisi] essent add. ζ lo ma | exaudiri] merearis add. e1; ut praem. O9; exaudire P2 N; exaudires V1 3 dolor] dolens K | clamat Ca ‖ 4 offensos am | servis] suis e1 ‖ 6 corruptibilia δ ε | legati γ N | nosce am ‖ 7 gravitate O9 | corruptum est P15 ‖ 8 esse divites tr. M am lo | istis compeditos P2; istos compeditos S (pc.) | pannis O9 ‖ 9 sufficiunt P2 P15 | quaerere M α | quantum] tantum P2 O9 | necessitatis F P2 O9 F3 P26 S P15 δ ε; necessitate K ‖ 10 satis om. P2 O9 β S P15 δ ε am | autem om. β | superfluas S 11 superficiat V1 | diae V1

mi 1014 15

cc 929 5

5

10

292 | S. Augustini

clamamus ad deum: quoniam exaudivit pauperes dominus et compeditos suos non sprevit. (19.) laudent illum caeli et terra, mare et omnia repentia v. 35 in eis. Verae divitiae huius pauperis istae sunt: considerare creaturam et laudare creatorem. laudent illum caeli et terra, mare et omnia repentia in eis. Et creatura sola ista laudat deum, cum considerata ea laudatur deus. (20.) Audi et aliud: quoniam deus salvam faciet sion. Reparat ecclesiam v. 36 suam; gentes fideles incorporat unigenito suo. Non fraudat credentes in se praemio repromissionis suae: quoniam deus salvam faciet sion et aedificabuntur civitates iudae. Ipsae sunt ecclesiae. Nemo dicat: ‚Quando erit istud ut aedificentur mi 1015 civitates Iudae?‘ O si velis agnoscere structuram et esse lapis vivus, ut intres in eam! Et nunc civitates Iudae aedificantur. Iuda enim ‚confessio‘ interpretatur: de confessione humilitatis aedificantur civitates Iudae, ut foris ab eis superbi remaneant, qui confiteri erubescunt. quoniam deus salvam faciet sion: quam Sion? Audi in sequentibus: et semen servorum eius obtinebunt eam; et qui diligunt v. 37 nomen eius inhabitabunt in ea. (21.) Psalmus finitus est. Sed paululum istos cc 930 duos versus non relinquamus; admonent enim nos aliquid, ne desperando in illam structuram non intremus. semen inquit servorum eius obtinebunt eam. Iam ergo semen servorum eius qui sunt? Forte dicis: ‚Iudaei nati de Abraham; nos autem qui 5 non sumus nati de Abraham, quomodo habebimus istam civitatem?‘ Sed non sunt semen Abrahae illi Iudaei quibus dictum est: Si filii Abrahae estis, facta Abrahae

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19,1 laudent inc. e1 ‖ 3 creatorem des. e1 ‖ 20,1 quoniam inc. e1 ‖ 2 suam des. e1 ‖ 3 et inc. e1 ‖ 4 ecclesiae des. e1 ‖ 8 quam inc. e1 ‖ 10 ea des. e1 ‖ 21,4 semen inc. e1 eius des. e1 20,5 structuram…eam] cf. 1 Petr. 2,5 21,6sq. Io. 8,39

6 Iuda…interpretatur] cf. Hier. nom. hebr. 7,19 Lagarde

12 dominum α C (ac.) 19,1 illi am | terram K | reptantia P15; reptilia P2 O9 β (iuxta Vulg.); repentina N ‖ 3 repentia ir. N; reptantia P15; reptilia P2 β (iuxta Vulg.) ‖ 4 sola om. P26 G; tr. post ista S P15 A ε ζ am lo | dominum α cum] quoniam β δ ε ζ am lo | consideras P2 O9 S (pc.); considerat K C 20,1 audi et] audite V1 | deus om. P2 ε | salvum P2 C Ca A N ‖ 2 fides V1 | in se credentes tr. α 3 promissionis C Ca ma; remissionis S | salvam faciet Sion deus tr. α | salvum C A ‖ 4 Iudae] cf. Ψα; Iudaeae ma (iuxta Vulg.; LXX τῆς Ἰουδαίας); et inhabitabunt ibi et hereditatem adquirunt eam (Ps. 68,36) hoc non indigent Christiani et add. e1 ‖ 4sq. ipsae … Iudae om. V1 D ‖ 4 quando erit] quia non audierit P2 O9 ‖ 5 Iudae] cf. l. 4; Iudaeae ma | esses γ (ac. C) | vivos V1 | ea K Ca ‖ 6 nunc] non P2 O9 | Iudae] cf. l. 4; Iudaeae M ma; Iudaei V1 | Iuda] cf. l. 4; Iudea O9; Iudaeae P2 ‖ 7 Iudaeae P2 ε ma ‖ 8 erubescant K am | quoniam] quomodo am | quam] ergo add. e1 | Sion] dixerit add. e1 8sq. consequentibus V1 S (pc.) ‖ 9 obtinebit e1 C (pc.) Ca (vl.) ‖ 10 habitabunt α P26 | in ea om. P26 eam V1 21,2 versos F C (ac.) | admonet P2 O9 P26 S P15 δ ε | nos om. ζ; tr. post admonent α | desperandum K 3 obtinebit C (pc.) Ca (vl.) ‖ 5 sumus] qui non add. V1 | nati om. α | habemus O9 ‖ 6 semen] filii ζ Abraham M V1 | si om. P2 | facta] opera P2 O9 β ζ (iuxta Vulg.); opera add. ε (sl. N)

in psalm. LXVIII,2,18 – 2,21 | 293

facite. semen ergo servorum eius – imitatores fidei servorum eius – obtinebunt eam. Denique ultimus versus superiorem exponit: quasi enim turbatus, ne putares forte hoc de Iudaeis dici: et semen servorum eius obtinebunt eam, dicens: ‚Nos semen gentium sumus quae idola coluerunt et daemonibus servierunt: quid ergo 10 nobis in hac civitate sperandum est?‘, statim subiecit, ut praesumas et speres: et qui diligunt nomen eius inhabitabunt in ea. Hoc est enim semen servorum eius: qui diligunt nomen eius. Quia enim servi eius dilexerunt nomen eius, quicumque non diligunt nomen eius, non se dicant semen servorum eius, et qui diligunt nomen eius, non se negent semen servorum eius. 15 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7 imitatores inc. e1 ‖ 8 eam des. e1 ‖ 10 quid inc. e1 ‖ 11 subiecit des. e1 | et2 inc. e1 ‖ 12 ea des. e1 7 eius1] eis V1 ‖ 8 turbatur K ‖ 9 dici et] dicit V1 | dicens] diceris am ‖ 11 civitate om. ζ | et1] ut M α S P15 δ | speret P2 | et2 om. V1 ‖ 12 habitabunt F4 β | enim est tr. V1; est F Ca; enim δ Bn1 | semen om. M α S P15 ‖ 13 quia] qui P2 ‖ 14 eius2 om. K

IN PSALMUM LXIX Enarratio in Psalmum 69 was preached on the feast day of unnamed martyrs (in psalm. 69,1,6); the location and date cannot be identified. There is a possibility that the Gospel reading included Mt. 5,44 (in psalm. 69,3,18sq.), but this is by no means certain (see Margoni-Kögler). AL 2,817; Zarb, Chronologia, 184sq.; Rondet, Essais (1970), 195sq.; La Bonnardière, Hippone, 340; La Bonnardière, Martyrs, 90–92; Ring, Römer 7, 397; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 470.

Reconstruction of Augustine’s Psalm Text: Augustine does not quote 1; it has been supplied here from the Psalterium Veronense. 4b: The variant et erubescant is probably caused by a confusion with 4a.

Deus in adiutorium meum intende. Confundantur et revereantur qui quaerunt animam meam. Avertantur retrorsum et erubescant qui cogitant mihi mala. Avertantur statim erubescentes qui dicunt mihi ‘Euge Euge’. et erubescant 5 Exsultent et iucundentur in te omnes qui quaerunt te, et dicant ‘Semper magnificetur dominus’ qui diligunt salutare tuum. 6 Ego vero egenus et pauper, deus adiuva me. Adiutor et erutor meus es tu, domine ne tardaveris.

1 2 3 4

2 intende] domine ad adiuvandum me festina add. Ψα Vulg. (sub asteriscis) ‖ 3 revereantur] simul 4 retro Ψα | erubescentes 5,2.24.37; Ψα Vulg.; et erubescant 5,27.32; cf. 6,1 et erubesadd. Ψα ‖ cunt ‖ 5 iucundentur] laetentur Ψα Vulg. | te2] domine add. Ψα (ac.) | salutarem Ψα ‖ 6 pauper] sum add. Ψα | adiutor psalterium Mozarabicum (codex Complutensis); adiutor meus Vulg.; adiuvat me Ψα

cc 930 (1.) Gratias grano tritici, quia mori voluit et multiplicari: gratias unico filio dei domi 1015 mino et salvatori nostro Iesu Christo, qui mortem nostram subire non dedignatus est, mi 1016 5

10

15 cc 931

20

ut nos vita sua dignos faceret. Ecce qui singularis erat donec transiret – sicut dixit in psalmo: Singularis ego sum donec transeam –, quia sic erat singulare granum, ut in se haberet magnam multitudinis fecunditatem: in quantis granis passionem eius imitantibus exsultamus, quando natalicia martyrum celebramus! Multa ergo membra eius sub uno capite, ipso salvatore nostro, caritatis et pacis vinculo colligata – sicut nosse dignamini, quoniam saepissime audistis – unus homo sunt; et ipsius unius hominis vox plerumque in psalmis auditur. Et sic clamat unus tamquam omnes, quia omnes in uno unus sunt. Audiamus ergo quoniam laboraverunt martyres et inter magnas tempestates odiorum in hoc saeculo periclitati sunt, non tam corpore quod quandoque posituri erant, sed ipsa fide, ne deficientes – forte acerbis persecutionum cedentes doloribus vel amori vitae huius – amitterent quod promiserat deus, qui non solum verbo, sed etiam exemplo abstulerat omnem timorem. Verbo: dicens Nolite timere eos qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere; exemplo: faciens quod verbo praecepit, ut nec eorum verberantium manus vellet devitare nec alapas percutientium nec salivas conspuentium nec coronam de spinis imponentium nec crucem interficientium: nihil horum vitare voluit, cui nihil opus erat, propter eos quibus hoc opus erat, faciens aegrotis de seipso medicamentum. Laboraverunt ergo martyres, et nisi ille semper adesset qui ait: Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem saeculi, utique defecissent. (2.) Est ergo in hoc psalmo vox contribulatorum et ideo

e1 (inc. 2,31) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε: N Bn1

1,1 gratias1 …multiplicari] cf. Io. 12,24 4 Ps. 140,10 7 caritatis…vinculo] cf. Eph. 4,2sq. 15sq. Mt. 10,28 21sq. Mt. 28,20 1,1 qui V1 ‖ 2 salvatore P2 δ (ac. A) ε | Iesu Christo om. ε | subire om. S P15 ‖ 3 qui] quia P2 O9 β C (sl.) δ N ζ lo; quae K; quin am ‖ 4 sum om. α; tr. ante ego am lo ‖ 5 magna V1 K; magnae O9 β ‖ 6 martyrum tr. ante natalicia P15; tr. post celebramus G ‖ 7 ipso] pro P2 (sl.) O9 γ (ac. C; vl. Ca) | salvatori Ca G | colligata] conlocata K ‖ 8 sicut] si β | saepe P2 O9 β | auditis K | unius hominis O9 | ipsorum P2 O9 β δ ε am lo; ipsorum ut P26 ma ‖ 9 in psalmis plerumque tr. am lo | clamamus δ ε; clamant S | unus iter. C (sl.) Ca; unum O9 β (om. F3) S (pc.) P15 ζ; unum unus P2 δ ε ‖ 11 temptationes δ ε ζ ‖ 12 hoc om. O9 ε ζ | quando V1 F P26 ‖ 13 defidentes S δ | et forte γ am lo ma; forte vel F4 | acervis V1 F4; crebris P2 O9 β C (vl.) Ca δ ε ‖ 14 amore M (pc.) V1 α β | amitteret S | qui] quia Ca δ ε ‖ 15 noli P2 ‖ 15sq. corpus occidunt] cf. in psalm. 51,6,10 (CSEL 94/1, p. 142); occidunt corpus tr. C Ca (iuxta Vulg.) 16 occidere non possunt tr. C Ca ‖ 16sq. percepit am ‖ 17 eorum dubium; *om. P15 ‖ 18 corona V1 | coronam de spinis ἀπὸ κοινοῦ q. d.; est enim obiectum verborum et devitandi et imponendi | cruce M ‖ 19 propter eos] pro S P15 ‖ 19sq. propter … erat om. O9 G ‖ 20 ipso F Bn1 | medicamento K ergo om. α ‖ 21 adesset semper tr. O9 β | ego om. M S | sum sl. C; omnibus diebus add. O9 β (cf. Mt. 28,20) 2,1 tribulatorum β ‖ 1sq. contribulatorum … inter distinxi; contribulatorum; et … martyrum inter cc ‖ 1 ideo om. δ ε

in psalm. LXIX,1 – 2 | 297

utique martyrum, inter passiones periclitantium, sed de suo capite praesumentium. Audiamus eos et loquamur cum eis ex adfectu cordis, etiamsi non similitudine passionis. Illi enim iam coronati sunt, nos adhuc periclitamur – non quia tales nos persecutiones urgent quales ipsos urserunt! Sed fortasse peiores: in omnimodis generibus tantorum scandalorum! Nostra enim tempora magis abundant illud vae quod clamavit dominus: Vae mundo ab scandalis! Et quoniam abundavit iniquitas, refrigescet caritas multorum. Neque enim et Lot ille sanctus in Sodomis ab aliquo corporalem persecutionem patiebatur aut dictum illi erat ut non ibi habitaret: persecutio eius facta mala Sodomitarum erant. Nunc ergo iam Christo in caelo sedente, iam glorificato, iam subiectis cervicibus regum iugo eius et suppositis eorum frontibus signo eius, iam nullo remanente qui palam Christianis audeat insultare adhuc tamen inter organa et symphoniacos gemimus, adhuc illi inimici martyrum, quia vocibus et ferro non possunt, eos sua luxuria persequuntur. Atque utinam paganos tantummodo doleremus! Esset qualecumque solacium exspectare eos qui nondum cruce Christi signati sunt, quando signentur et quando eius auctoritate alligati desinant furere. Videmus etiam portantes in fronte signum eius simul in ipsa fronte portare impudentiam luxuriarum diebusque et sollemnitatibus martyrum non exsultare, sed insultare; et inter haec gemimus et haec persecutio nostra est, si est in nobis caritas quae dicat: Quis infirmatur, et ego non infirmor? Quis scandalizatur, et ego non uror? Nullus ergo servus dei sine persecutione, verumque est illud quod apostolus ait: Sed

e1 (inc. 2,31) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε: N Bn1

2,7 Mt. 18,7 7sq. Mt. 24,12 8–10 neque…erant] cf. Gen. 19 20 2 Cor. 11,29 21sq. 2 Tim. 3,12 2 inter passiones periclitantium om. ε ‖ 3 et … eis om. α | ex adfectu cordis om. ε | cordis] corporis S similitudinem V1 P2 K ‖ 4 non] nos P2 | nos2 om. P2 O9; tr. ante tales α ‖ 4sq. persecutiones] passiones α ‖ 5 ipsos] illos ζ | urserunt ir. C; urg(u)erunt O9 β S (pc.) P15 δ ε am; urguerent Ca; usserunt α; urgebant lo ‖ 6 nostram K | abundat α K (pc.) am | illud] de casu accusativo cf. ThlL I, 235,32sqq.; e.g. serm. Denis 21,2 vidi quod (peccatores) abundent pacem, abundent felicitatem; illo β C (pc.) Ca ζ ma | vae substantivum, cf. serm. 81,1 contra hoc vae, id est contra hoc malum metuendum … consolatur nos; om. Bn1; vero Ca δ N; vero est am ‖ 7 mundum K | et om. O9 *abundabit V1 C (pc.); cf. e.g. in psalm. 52,1,20 (CSEL 94/1, p. 89) | refrigescet] cf. in psalm. 61,11,3; refrigescit P2 C (ac.) δ ε ‖ 8sq. persecutionem corporalem tr. ζ ‖ 9 erat illi tr. α; et ait illi V1 10 sedentem V1 K C (ac.) ‖ 13 symphonias eos F4; symphonia eos F; simphonia quos P2; symphonia quibus O9 ‖ 14 sua] suos O9 ‖ 15 doleremus] toleraremus O9 Ca (vl.) N | crucem V1 O9 C (ac.) δ ε 16 quando1] quoniam praem. O9 β | quando2] fuerint add. O9 β | auctoritatem P2 ε | designant V1 P2 17 videamus V1 α Ca P15 | portantes tr. post in fronte am | frontem … frontem V1 ‖ 17sq. impudentia P2 A ‖ 18sq. insultare … et2] ingemimus et haec sultare et inter (sl.) V1 ‖ 19 est nostra tr. Ca 20 dicit P15 | ego non1] non ego *tr. M P2 O9 K C ma (cf. e.g. in psalm. 54,8,67 CSEL 94/1, p. 149) | ego non2] non ego *tr. K C A ma ‖ 21 nullus] est add. O9 β | domini V1 | persecutionem V1 | verumque C (pc.) am lo ma; plerumque M V1 α P2 O9 β γ (ac. C) S P15 δ ε ζ | est om. O9; sed est add. P15

5

10 mi 1017

15

20

298 | S. Augustini

25 cc 932

30

mi 1018

et omnes qui volunt in Christo pie vivere, persecutionem patientur. Videris unde, videris quomodo! Diabolus ille biformis est: leo est in impetu, draco in insidiis. Leo minetur: inimicus est; draco insidietur: inimicus est. Quando nos securi? Ecce fiant omnes Christiani: numquid et diabolus Christianus erit? Temptare ergo non cessat, insidiari non cessat. Infrenatus est atque inligatus in cordibus impiorum ne saeviat in ecclesiam et tantum faciat quantum vult. Fremunt dentes impiorum adversus dignitatem ecclesiae et pacem Christianorum, et quia non habent quid agant saeviendo, saltando blasphemando luxuriando non impellunt corpora Christianorum, sed lacerant animas Christianorum. Clamemus ergo una voce omnes verba haec: deus in adiutorium meum in- v. 2 tende! Opus enim habemus sempiterno adiutorio in isto saeculo. Quando autem non 〈***〉 Modo tamen in tribulatione positi *maxima dicamus: deus in adiutorium meum intende! (3.) confundantur et revereantur qui quaerunt animam v. 3 meam. Christus dicit: sive caput dicat sive corpus dicat, ille dicit qui dixit: Quid me persequeris?, ille dicit qui dixit: Cum uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis. Nota est ergo vox huius hominis, totius hominis, capitis et corporis, non saepe commendanda, quia nota. confundantur inquit et revereantur qui quaerunt animam meam. In alio psalmo dixit: Considerabam in dexteram et videbam, et non erat qui agnosceret me; periit fuga a me, et non est qui exquirat animam meam. ‚Ibi de persee1 (inc. 2,31) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 2,31 deus inc. e1 ‖ 32 saeculo des. e1 ‖ 33 in1 inc. e1 ‖ 3,3 persequeris des. e1 ‖ 6 et2 des. P2 3,2sq. Act. 9,4 3 Mt. 25,40 6sq. Ps. 141,5 22 et] ut K | omnes om. P2 O9 K C (ac.) | pie vivere om. G; tr. ante in F β Bn1 | patientur] cf. Vulg.; graec. διωχθήσονται; *patiuntur V1 F O9 β C (pc.) G ζ; (cf. in psalm. 54,8,63 CSEL 94/1, p. 148) ‖ 22sq. videris1 … videris2] cf. in psalm. 56,11,15 (CSEL 94/1, p. 245) ‖ 22sq. videris2] videres K ‖ 23 ille om. am | informis O9 | in1 om. α P2 | impetum V1 P2 | in2 om. α ‖ 24 draco … est2 om. V1 O9 | fiant] de coniunctivo fere concessivo post ecce cf. in psalm. 98,12 ecce abundet in te caritas, plus dolebis peccantem; 99,9 ecce non sit: eo robustior es; fiunt S ‖ 26 insidiari non cessat om. V1 | infrenatus] ergo add. G | infrenatus … ne] i.e. frenis et ligamentis prohibetur, ne eqs. (cf. ThlL VII, 1489,55sq.) | ligatus F P2 O9 | ne] ut non O9 β ‖ 27 ecclesia F P2 O9 β γ ε ζ am ‖ 29 impellent V1; impellant P2 ‖ 31 haec om. G; tr. ante verba am ‖ 32 opus enim habemus] vox est ecclesiae quae opus habet e1 | aeterno α sempiternum adiutorium V1 P2 O9 | autem] si add. C (sl.) ‖ 33 non] lacunam indicavi; signum exclamationis posuit cc | tribulatione] ergo add. e1 | maxima conieci; cf. epist. 97,3 pro Christi membris in tribulatione maxima constitutis; in psalm. 59,10,30 (CSEL 94/1, p. 401); 76,4,5; om. e1; maxime cett. am lo ma ‖ 34 intende] domine ad adiuvandum me festina add. e1 α (iuxta Vulg., ubi iste versus asterisco notatur: deest apud LXX interpretes) 3,2 dicat1 om. δ | ille] qui add. O9 ‖ 2sq. ille … persequeris om. V1 ‖ 3 dicit] dixit G | meis fecistis] fecisti V1 ‖ 4 hominis huius tr. ζ ‖ 5 inquit om. Ca; iniqui α ‖ 6 dicit O9 β ma | in2] cf. in psalm. 141,10 (CSEL 95/5, p. 37), Ψα; ad P2 β (iuxta Vulg.) | in2 … videbam om. O9 ‖ 7 cognosceret V1 O9 β K Ca ε ζ am ma (cf. Ψα Vulg.) | perit K | exquirat] cf. in psalm. 141,11,22 (CSEL 95/5, p. 37); ex- ir. S; requirat D δ ε ζ am (cf. Ψα Vulg.) ‖ 7‒9 ibi … meam virgulis inclusi, quia vox contradicentis videtur introduci

in psalm. LXIX,2 – 3 | 299

cutoribus ait quia non erat qui exquireret animam eius, hic autem: confundantur et revereantur qui quaerunt animam meam!‘ Dolebat se non quaeri ad imitandum, gemebat se quaeri ad opprimendum. Quaeris animam iusti cum imitari cogitas, quaeris animam iusti cum occidere cogitas, quoniam duobus modis quaeritur anima hominis iusti: singuli singulis psalmis expressi sunt. Illic dolet quia non est qui requirat animam eius ad imitandum passionem eius, hic autem Confundantur et revereantur qui quaerunt animam meam. Quaerunt animam eius, non ut duas habeant! Non enim sic quaerebant animam eius quomodo quaerit latro tunicam viatoris: ad hoc occidit ut exspoliet, ut habeat. Qui autem persequitur ut occidat, excludit animam, non se vestit. quaerunt illi animam meam: occidere me volunt. ‚Quid ergo tu illis optas?‘ confundantur et revereantur. ‚Et ubi est quod audisti a domino tuo: Diligite inimicos vestros, benefacite his qui vos oderunt et orate pro eis qui persequuntur vos? Ecce persecutionem pateris et maledicis eis a quibus pateris! Quomodo imitaris passiones praecedentes domini tui pendentis in cruce et dicentis: Pater ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt?‘ Respondet talia dicentibus martyr et dicit: ‚Dominum mihi proposuisti dicentem: Pater ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. Agnosce et vocem meam, ut sit et tua. Quid enim dixi de inimicis meis? confundantur et revereantur. Iam facta est talis vindicta de inimicis martyrum. Saulus ille qui Stephanum persecutus est, confusus est et reveritus. Anhelabat caedes, quaerebat quos adtraheret et necaret: audita desuper voce Saule Saule, quid me persequeris? confusus et prostratus est, et erectus est ad oboediendum, qui

e1 (excerpta) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9 dolebat inc. e1 ‖ 10 opprimendum des. e1 ‖ 14 quaerunt2 inc. e1 ‖ 20 pateris2 des. e1 ‖ 24 agnosce inc. e1 ‖ 26 est1 des. e1 ‖ 28 confusus inc. e1 19sq. Mt. 5,44 22 Lc. 23,34 26sq. anhelabat caedes] cf. Act. 9,1 27sq. Act. 9,4 8 ait] dicit β | erat] est O9 β | exquirat O9 β; requireret δ ε (requiret ac. N) ζ am | eius] meam O9 β Bn1 9 dolebant V1; delebat P15 | se om. O9 ‖ 10 imitari] imitatori K ‖ 11 quaeris … cogitas om. α Bn1 (ac.) | animam K ‖ 12 hominis mg. C; tr. post iusti G ε ζ | iusti] istius O9 | singuli] singulis V1 S | in singulis P2 C (lnp. ac.) Ca A ζ ma | quia non est mg. C ‖ 12sq. est … imitandum om. O9 ‖ 13 requiret N | imitandam passionem M V1 γ S P15 δ ε am; imitandum passiones P2 N T ma ‖ 14 quaerunt animam meam om. O9 | duas] alius O9 ‖ 15 habeat O9 δ ε | quaerebat O9 P15 ‖ 15sq. viatoris] raptoris V1 16 exspoliet] exspolierunt (ac.) vestis V1 | ut2] *et e1 V1 (sl.) | autem] enim β | sequitur Ca | ut3] et C (pc.) | occidit K C; occidant V1 ‖ 16sq. excludat P15 ‖ 16sq. excludit animam] cf. Ambr. Iacob 2,11,45 (de Machabaeorum passione) exclusa est anima, non religio; Aug. serm. 161,6 exclusurus est de carne tua animam tuam ‖ 17 vestitur δ; vertit O9 | occidere animam meam tr. P15 ‖ 18sq. domino] deo add. α β (sl. D) Bn1 ‖ 19 inimicus K | vos oderunt] cf. in psalm. 70,2,6,10; *oderunt vos tr. P2 D C Ca δ ζ ma | eis] his am ma ‖ 20 persequentur S | vos] et add. S | pateres K | et] sed O9 21 passionis K | praecedentis V1 (pc.) β G (pc.) | crucem V1 | et dicentis om. ε ‖ 22 respondit K 24 et1 om. S P15 T | dixit C (ac.) ‖ 26 persecutus est Stefanum tr. e1 | est2 om. O9 δ ‖ 27 caedis K; caedens δ ε | quod O9 | et necaret om. O9 | negaret K C (ac.) | Saule2 om. O9 ε ‖ 28 confusus] est add. γ | et2 om. e1 | est2 om. P2 O9 β γ ε ma | obaudiendum e1 M F4 O9 β S P15 ε; oliscidendum (!) V1

10

15

20

cc 933 25

300 | S. Augustini

inflammatus erat ad persequendum. Hoc ergo optant martyres inimicis suis: con30 fundantur et revereantur. Quamdiu enim non confunduntur et non reverentur,

mi 1019 35

5

10

necesse est facta sua defendant. Gloriosi sibi videntur quia tenent, quia ligant, quia verberant, quia occidunt, quia saltant, quia insultant: de his omnibus factis aliquando confundantur et revereantur! Si enim confundentur, et convertentur, quia converti non possunt, nisi confusi fuerint et reveriti.‘ Optemus ergo haec inimicis nostris; securi optemus. Ecce ego dixi, et vobiscum dixerim: Omnes qui adhuc saltant et cantant et insultant martyribus, confundantur et revereantur aliquando, in his parietibus tundant confusi pectora sua, (4.) avertantur retrorsum et erubescant qui cogitant mihi mala. Primo v. 4 fuit impetus persequentium, modo remansit malevolentia cogitantium. Prorsus tempora sunt in ecclesia persecutionis distincta sequentia: factus est impetus in ecclesiam quando reges persequebantur, et quia praedicti erant reges et persecuturi et credituri, impleto uno utique alterum sequebatur, factum est et illud quod consequens fuit: crediderunt reges, data pax est ecclesiae, coepit esse in culmine dignitatis ecclesia etiam in hac terra, etiam in hac vita. Sed non deest fremitus persecutorum: impetus suos ad cogitationes verterunt. In illis cogitationibus tamquam in abysso ligatus est diabolus: fremit et non erumpit. Dictum est enim de his temporibus ecclesiae: Peccator videbit et irascetur – et quid faciet? numquid quod primo? ‚Adtrahe

e1 (excerpta) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 31 defendant des. e1 ‖ 33 si inc. e1 ‖ 35 optemus2 des. e1 36sq. confundantur inc. e1 ‖ 37 revereantur des. e1 ‖ 4,1 avertantur inc. e1 | mala des. e1 4,4sq. praedicti…credituri] cf. Is. 49,7; Ps. 71,11 8sq. tamquam…erumpit] cf. Apoc. 20,2sq.; Verg. Aen. 1,294–296 (cf. in psalm. 2,26sq.) 10sq. Ps. 111,10 29 optant] clamant V1 ‖ 30 confundantur β γ (ac. C) S δ ε | et non reverentur sl. A | non2 om. O9 G am ma | revereantur Ca ‖ 31 defendat O9 | gloriosi] gloria Ca ‖ 32 quia saltant om. V1 | quia3] qui S 33 confundantur et revereantur om. O9 | revereantur] necesse est (ut add. C Ca) facta sua defendant (-antur Ca) add. C (pc.) Ca δ ε ζ (cf. l. 31); necesse est facta sua accusent am; nec facta sua defendant add. β T | enim] de his add. e1 | confundantur O9 | convertentur] revereantur O9 ‖ 34 quia] qui Ca | et reveriti fuerint tr. ζ | reveriti] reverti ε ‖ 35 optemus1] optimus V1 ‖ 36 saltant] salutant M | et cantant om. am ‖ 37 revereantur] qui quaerunt animam meam add. e1; et add. am | revereantur … in distinxi; revereantur; aliquando in cc | partibus V1 4,1 avertantur retrorsum] avertantur V1; revereantur M α S P15 | cogitant] cf. Ψα; volunt P15 (iuxta Vulg.) ‖ 3 persecutionis γ (ac. C) ma; persecutione cett. am lo | sequentia substantivum casu ablativo; cf. coll. c. Max. 15,15 sequentiam lectionis; sequentiam P15; sequere sequentia M α C (pc.) Ca S δ ε ζ am; seque sequentia β; a sequentibus proposuit Alexanderson ‖ 3sq. ecclesia O9 β ε T am ‖ 4 praedicta N | persecutoris V1 (-es pc.) ‖ 4sq. et credituri] egredituri V1 ‖ 5 sequebantur D Ca P15 δ ε | et om. F G | quod] ut am ‖ 5sq. sequens δ (ac. A) ‖ 6 crediderunt] ergo add. β | est pax tr. V1 P26 ε ζ 7 ecclesia] ecclesiae δ ε; ecclesiam V1 | etiam1] et add. A | etiam in hac terra om. O9 | non deest] est O9 9 conligatus C Ca | est1 sl. A | erumpet V1 8 abysso] visco O9 β K δ ε ζ am lo; viis C (vis ac.) Ca ‖ temptatoribus O9 β ‖ 10 irascitur M K | quid] quod O9 | facit K | adtrahet O9 ‖ 10sq. adtrahit ligat percutit α

in psalm. LXIX,3 – 4 | 301

liga percute!‘ Non facit hoc: quid ergo? Dentibus suis frendet et tabescet. Et his tamquam irascitur martyr: et tamen pro his orat martyr. Quomodo enim bene optavit illis de quibus dixit: confundantur et revereantur qui quaerunt animam meam, sic et nunc: avertantur retrorsum et erubescant qui cogitant mihi mala: quare? ut non praecedant, sed sequantur. Qui enim reprehendit Christianam religionem et consilio suo vult vivere, quasi praecedere vult Christum, ut ille videlicet erraverit et invalidus infirmusque fuerit qui vel voluerit pati inter manus Iudaeorum vel potuerit, ille autem cordatus sit cavens ista omnia, declinans mortem, mentiens etiam inique ne moriatur, interficiens animam suam ut vivat corpore. Magni consilii prudentisque sibi videtur! Praecedit, reprehendens Christum veluti antecedit Christum: credat in Christum et sequatur Christum! Nam quod optatum est modo persecutoribus cogitantibus mala, dixit hoc ipse dominus Petro. Praecedere quippe quodam loco Petrus voluit dominum. Loquebatur enim salvator de passione sua, quam si non suscepisset, nos salvi non essemus; et Petrus qui paulo ante eum confessus erat filium dei et in illa confessione appellatus erat petra super quam fabricaretur ecclesia, paulo post domino dicente de futura passione sua ait: Absit domine, propitius tibi esto, non fiet istud! Paulo ante: Beatus es, Simon Bar Iona, quia non tibi revelavit caro et sanguis, sed pater meus qui in caelis est; modo repente: Redi post me, Satanas! Quid est Redi post me? ‚Sequere me. Praecedere vis, consilium mihi dare vis: melius est ut consilium meum sequaris.‘ Hoc est Redi retro, redi post me. Antecedentem compescit, ut retro redeat, et appellat Satanan, quia vult praecedere dominum. Paulo ante beatus, modo Satanas. Unde paulo ante beatus? Quia non tibi inquit revelavit caro et sanguis,

e1 (excerpta) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 14 quare inc. e1 ‖ 21 Christum1 des. e1

β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: 16 Christum des. e1 ‖ 20 credat inc. e1

24sq. Petrus…ecclesia] cf. Mt. 16.18 16,23 | Mt. 16,23

27sq. beatus…est1] Mt. 16,17

26sq. Mt. 16,22

28 Mt.

11 ligare percutere am | hoc] haec α | suis om. O9 | frendit K; fremet ζ | tabescit M V1 ‖ 12 irascitur] et add. δ; irascetur β | martyr orat tr. V1 | illis optavit tr. G; illis optavit illis am ‖ 14 avertantur] et add. K C (ac.) | retrorsum om. P15 | quare] retrorsum *add. e1 ‖ 15 ut] et O9 | praecidant V1 | sed] ut add. S (sl.) P15 lo | sequantur] Christum add. V1; subsequantur ζ | et om. e1 ‖ 16 ut] et V1 Ca ‖ 17 infirmusque] et infirmus α | pati] pari V1 (ac.) | vel potuerit obscurum; an de infirmitate animi? ‖ 18 recordatus M (pc.) Ca S P15 δ ε ζ am ‖ 19 corpori V1 α P15 ‖ 20 praecedite A (ac.); praecedet C (ac.) Ca; praecedens O9 | praecedit … Christum2 distinxi; praecedit reprehendens Christum; veluti antecedit Christum cc | velut V1 | antecedens V1 K | credat] ergo add. e1; credit F P15 ‖ 21 Christum2 om. M α S P15 | optatum] optat Christum credat in Christum tu V1 ‖ 21sq. cogitationibus O9 ‖ 22 quodam loco quippe tr. P15 ‖ 23 loquebantur am | de] deus am ‖ 23sq. accepisset G ‖ 24 qui] quia K C erat] est S; fuerat ε ζ ‖ 25 supra γ am lo ma | aedificaretur ζ ‖ 26 dicente domino tr. β G | passione sua futura tr. α | esto tibi tr. C Ca Rm12 ma | non] ne V1 | fiet] cf. in psalm. 55,15,11 (CSEL 94/1, p. 208); *fiat M V1 α O9 β S P15 ‖ 27 es] et O9 F3 ε | tibi non tr. Ca ‖ 28 est in caelis tr. O9 ζ ‖ 29 praecedere] me add. P2 β C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ma | consilium1] consilio ε ‖ 30 meum om. α | compescat am 31 Satan δ ‖ 32 inquit om. O9; non add. G

15 cc 934

20

mi 1020 25

30

302 | S. Augustini

35

5

cc 935 10

mi 1021

sed pater meus qui in caelis est. Unde modo Satanas? Quia non sapis inquit quae dei sunt, sed quae sunt hominum. Qui ergo volumus recte celebrare natalicia martyrum, desideremus imitationem martyrum, ne velimus praecedere martyres et melioris consilii nobis videri esse, quia evitamus passiones pro iustitia et pro fide, quas illi non evitaverunt. Ergo illi qui cogitant mala et in luxuria nutriunt corda sua, avertantur retrorsum et erubescant, audiant ab apostolo postea dicente: Quem autem fructum habuistis aliquando in quibus nunc erubescitis?, (5.) – quid sequitur? – avertantur statim erubescentes qui dicunt mihi ‘euge euge’. Duo sunt genera persecutorum: vituperantium et adulantium. Plus persequitur lingua adulatoris quam manus interfectoris. Nam et ipsam caminum dixit scriptura. Certe cum de persecutione loqueretur scriptura dixit: Tamquam aurum in fornace probavit illos – de martyribus interfectis – et sicut holocausta hostiam accepit illos. Audi quia et lingua adulantium talis est: Probatio inquit argenti et auri ignis; vir autem probatur per os laudantium eum. Ignis ille, ignis et iste: de utroque te salvum oportet exire. Fregit te reprehensor: fractus es in fornace. Tamquam vas fictile formavit te verbum; et venit temptatio tribulationis: illud quod formatum est oportet ut coquatur; si bene formatum est, accedit ignis ut firmet. Unde ille dicebat in passione: Aruit sicut testa virtus mea. Passio quippe et caminus tribulationis fecerat fortiorem. Rursus si lauderis ab adulantibus et adsentantibus et adnueris eis, veluti emens oleum, non tecum portans sicut quin-

e1 (excerpta) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 36 passiones inc. P2 ‖ 38 avertantur inc. e1 ‖ 39 erubescant des. e1 (v. app. crit.) ‖ 5,1 avertantur inc. e1 ‖ 4 interfectoris des. e1 38 in…sua] cf. Iac. 5,5 39sq. Rom. 6,21 5,4 caminum…scriptura] cf. Prov. 17,3 7sq. Prov. 17,21 11 Ps. 21,16 13sq. veluti…sapientes] cf. Mt. 25,1–12

5sq. Sap. 3,6

33 est in caelis tr. ζ ‖ 33sq. sunt dei tr. ζ ‖ 34 sunt2 om. am lo | recte volumus tr. V1 ‖ 35 imitatione δ | meliores V1 K Ca ‖ 36 videre O9 F3 | evitavimus M S δ; et vitamus V1 | passionis K | pro2 om. F3 P15 | quas] quasi P2 ‖ 38 illi om. F P2 O9 D | cogitant] mihi add. P15 | enutriunt V1 Rm12 (cf. Vulg. Iac. 5,5) | avertantur] ergo praem. e1 ‖ 39 erubescant] qui cogitant mihi mala add. e1 | apostolum V1 (pc.) | postea] Paulo α | dicentem V1 P2 O9 5,1 quid] quod P2 ‖ 1sq. statim om. F; et P2 O9; statim et F4 β ‖ 2 erubescentes] erubescant β 3 adulatores e1 K ‖ 4 ipsum Ca (ipsi ac.) G ‖ 5 fornacem ε | probabit V1 K ε | illos] eos ζ ‖ 6 holocausti P2 β G ε T ma; holocaustum C Ca; holocaustam K | hostia P2 O9; hostiae P15 | illos] eos ζ | et2 om. V1 P2 O9 β γ ‖ 7 auri et argenti tr. V1 ‖ 8 eum] deum S (ac.); inquit argenti et auri add. P2 O9 δ ε; argenti inquit et auri add. am lo | et om. C (ac.) P15 (ac.) ζ | te1 sl. S ‖ 8sq. fregit … formavit distinxi; fregit te reprehensor, fractus es in fornace tamquam vas fictile. Formavit cc ‖ 9 fractos K (ac.); factus V1 P2 O9 β ε T | es] est P2 O9 | in fornace es tr. α | formavi K | et venit] evenientem P2; venientem O9 ‖ 10 quod om. P2 O9 C Ca A (ac.) | est1 om. P15 ‖ 10sq. accendit V1 ‖ 11 ut firmet] et add. V1; et firmat P2 O9 β γ (pc. C) δ ε ζ | sicut] tamquam α P15 ζ (iuxta Vulg.) ‖ 12 laudaris V1 ζ; laudaveris P15 13 et adsentantibus om. O9 | adsentientibus V1; adsentatibus P2 | oleo P2 O9

in psalm. LXIX,4 – 5 | 303

que virgines sapientes, erit caminus fracturae tuae etiam os laudantium te. Sed sine his non possumus: necesse est ut et intremus in haec et exeamus inde, intremus in vituperationem aliquam malorum et improborum, intremus et in adsentationem aliquam adulatorum. Sed exire inde opus est: rogemus eum de quo dictum est: Custodiat dominus introitum tuum et exitum tuum, ut intrans integer sic exeas integer. Ait enim et apostolus: Fidelis est deus, qui non vos sinat temptari supra quam potestis: ecce habes ingressum. Non dixit: ‚Non temptemini‘; qui enim non temptatur non probatur, et qui non probatur non proficit. Quid ergo optavit? Fidelis deus, qui non vos sinat temptari supra quam potestis – audisti ingressum; audi et exitum: sed faciet cum temptatione etiam exitum, ut possitis tolerare. Ergo et illi avertantur statim erubescentes qui dicunt mihi ‚euge euge‘. Quare enim me laudant? Laudent deum! Quis enim ego sum, ut lauder in me? aut quid ego feci? Quid habeo quod non accepi? Si accepisti inquit, quid gloriaris quasi non acceperis? avertantur ergo statim et erubescant qui dicunt mihi ‚euge euge‘. Tali oleo pingue factum est caput haereticorum, cum dicunt: ‚Ego sum, ego sum‘, et dicitur illis: ‚Tu domine‘. Acceperunt ‚euge euge‘, secuti sunt ‚euge euge‘, facti sunt duces caeci caecorum sequentium. Apertissimis vocibus Donato dicuntur ista cantata: ‚euge euge, dux bone, dux praeclare!‘; et non dixit ille: avertantur statim et erubescant qui dicunt mihi ‚euge euge‘, nec eos corrigere voluit, ut Christo dicerent: ‚Dux bone, dux praeclare!‘ At vero apostolus reformidans euge hominum, ut vere laudaretur in Christo, noluit se laudari pro Christo, dicentibusque

e1 (excerpta) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc

P2 O9

β: D F3 P26 γ: K C Ca

S P15

δ: A G ε: N Bn1

17sq. Ps. 120,8 19–23 1 Cor. 10,13 26sq. quid2 …acceperis] cf. 1 Cor. 4,7 28 tali…caput] cf. Ps. 140,5 | ego sum ego] cf. Mc. 13,6; Lc. 21,8 29 tu domine] cf. e.g. Ps. 69,6 30 facti…sequentium] cf. Mt. 15,14 31 dux bone] cf. Hor. carm. 4,5,5.37 14 virginis K (ac.) | insipientes V1 P2 O9 β γ δ ε ζ am ma | facturae ε; fractus P2 O9 | tuae] et vae P2 O9 etiam] sicut K (pc.) | sed] si add. O9 β ‖ 14sq. sine his non possumus] breviter dictum, subaudi esse (cf. ThlL X, 137,74sqq.) ‖ 15 et1 om. M β Ca P15 T am ‖ 16 vituperatione P2 K A ε | aliqua A ε 16sq. malorum … aliquam om. M ‖ 16 et improborum om. P2 O9 ε | proborum V1 | ad insentationem V1; ad insectationem O9; ad sentationem α ‖ 17 inde] in deo P2 | roga β ‖ 17sq. dominus custodiat tr. α (iuxta Vulg.) ‖ 18 intras F ε Rm12; intres C Ca | sic] si δ ε | exeas om. S ‖ 19 et om. ε ζ | vos sinat] patietur vos ζ (iuxta Vulg.) | sinet α; siniat O9 | temptaris O9 | super V1 α P2 O9 β γ P15 δ ε | quam] id quod V1; quod F4 ‖ 20 habet P2 O9; habens V1 | dixi O9 | temptamini V1 P2 | temptator K ‖ 21 qui1] *quia M α γ S δ | profecit K ‖ 22 temptare K | super M V1 α O9 β γ S P15 δ | audistis V1 (ac.) P2 O9 (vos add.) β ε ζ lo | ingressu P2 | audite P2 O9 β C (pc.) ε ζ lo | et om. α Ca ζ | faciat M V1 P2 K (ac.) S P15 A ‖ 23 tolerare] sustinere V1 ‖ 24 statim om. P2 O9; statim et F β P15 | erubescant β ‖ 25 enim1] ergo V1 | ut om. P2 O9 | lauder] laudet O9 | aut] audi P2 O9 ‖ 26 accepisti] habeo P2 ‖ 27 et erubescant] erubescentes ζ am ma | mihi dicunt tr. M P2 O9 β S ‖ 28 tale P2 (ac.) ‖ 28sq. ego sum2 om. V1 ‖ 29 secuti … euge4 mg. N | euge4 om. P2 O9 ‖ 30 dicunt P15 ‖ 31 cantate K (ir.); canta Ca; cantica ζ lo | dux2 om. P2 O9 clare P2 ‖ 32 et om. O9 ‖ 33 formidans lo ‖ 34 laudare K C (ac.)

15

20

25

30

304 | S. Augustini

35 quibusdam ‚Ego sum Pauli‘ respondit in libertate domini: Numquid Paulus crucifixus

cc 935 mi 1022 5

10

15

est pro vobis? aut in nomine Pauli baptizati estis? Ergo dicant martyres in persecutione etiam adulantium: avertantur statim erubescentes qui dicunt mihi ‚euge euge‘. (6.) Et quid fit cum illi avertuntur et erubescunt omnes, sive qui quaerunt animam meam sive qui cogitant mihi mala sive qui perversa et simulata benevolentia lingua volunt emollire quod feriant? cum fuerint et ipsi aversi et confusi, quid fiet? exsultent et iucundentur in te, non in me, non in illo aut in illo, sed in quo v. 5 facti sunt lux qui fuerunt tenebrae. exsultent et iucundentur in te omnes qui quaerunt te. Aliud est quaerere deum, aliud quaerere hominem: iucundentur qui quaerunt te. Non iucundabuntur ergo qui quaerunt te, quos prior quaesisti antequam quaererent te? Nondum quaerebat ovis illa pastorem, aberraverat a grege; et descendit ad eam, quaesivit eam, reportavit in umeris suis: contemnet te iam quaerentem se? Iam ergo quaeris eum, qui prior quaesivit te; fac quod ait: Quae sunt oves meae, vocem meam audiunt et sequuntur me. Si ergo quaeris eum qui quaesivit te, et ovis facta es eius et audis vocem pastoris tui et sequeris eum, vide quid tibi de se ostendit, quid de corpore suo, ne in ipso errares, ne in ecclesia errares, ne quis tibi diceret ‚Christus est‘, qui non est Christus, aut ‚ecclesia‘, quae non est ecclesia. Multi enim dixerunt carnem non habuisse Christum et non in corpore suo resurrexisse Christum: noli sequi voces eorum! Audi vocem ipsius pastoris, qui indutus est carne, ut quaereret perditam carnem. Resurrexit et ait: Palpate et videte, quia spiritus ossa et carnem non habet, sicut me videtis habere. Ostendit se tibi: vocem eius sequere!

e1 (excerpta) f3 (inc. 5,37) M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 37 statim inc. f3 ‖ 6,3 cum inc. e1 ‖ 6 hominem des. e1 35sq. 1 Cor. 12,1sq. 6,5 facti…tenebrae] cf. Eph. 5,8 8sq. ovis…suis] cf. Lc. 15,4sq. 10sq. Io. 10,3 17sq. Lc. 24,39 35 respondet M S P15 | libertatem V1 K ‖ 36 aut] ut P2 ‖ 36sq. etiam in persecutione tr. am lo 36sq. persecutionem K ‖ 37 *adulationum M V1 P2 O9 β C Ca S P15 ε | statim] et add. F β | erubescant β 6,1 avertantur O9 K (ac.) Ca S N | et om. V1 (ac.) | erubescant O9 K Ca S P15 ‖ 2 perversi S | venivolentia f3 ‖ 3 linguam A | nolunt f3 | voluntate mollire V1 | emollire] et mollire P2 K | cum] ergo add. e1 | et1 om. α ‖ 4 me] se e1 | in3 om. F4 P2 C (ac.) ε | aut in illo om. e1 O9 | in4 om. ε | illos e1 ‖ 5 iucunduntur K ‖ 6 aliud] est add. lo | quaerere2 om. e1 ‖ 7 qui] quis V1 (ac.) | te2 P15; non te F4; se cett. am lo ma prius P2 O9 β ε ζ; prio f3 ‖ 8 te] signum interrogationis posui | ovis illa quaerebat tr. V1 | pastorem] qui add. P15 | gregem V1 (ac.) ‖ 9 descendat Ca | in] eam V1 | contemnit te K C; contemnite Ca | iam] o ovis S (vl.) lo ma ‖ 10 quaerentem se] quaerentes P2 O9 | se] qui prior quaesivit contemnentem se et non quaerentem se add. ζ lo ma | iam] etiam P2 O9 ε | quaeris] quaeres C Ca; quaere ζ | quaeris eum] quaerere eum incipe lo ma | te] et reportavit in umeris suis add. S (sl.) lo ma; et reportavit in umeris suis contemnet te iam quaerentes etiam ergo quaeris eum qui prior quaesivit te add. P2 11 audient M F3 δ ε ζ | qui] prior add. am lo ma ‖ 12 oves K N | audi V1 (ac.) | quid] qui N ‖ 12sq. ostendit de se tr. G ‖ 13 quid] quod V1 | ne in ecclesia errares mg. G | ne3] nec P2 ‖ 14 ecclesia1] est add. lo ma | quae] qui F Ca N ‖ 15 in om. P15 | surrexisse ε ζ ‖ 16 nolite M S P15 δ | voces] vocem O9 pastores K ‖ 17 spiritus] Christus K ‖ 17sq. carnem et ossa tr. O9 β C Ca δ ε T ma ‖ 18 vocemque β Ca δ ε am

in psalm. LXIX,5 – 6 | 305

Ostendit et ecclesiam, ne quis te fallat nomine ecclesiae: Oportebat inquit Christum pati et resurgere a mortuis tertia die, et praedicari in nomine eius paenitentiam et remissionem peccatorum per omnes gentes incipientibus ab Ierusalem. Habes vocem pastoris tui: noli sequi vocem latronum et furum! 〈***〉 cavebis, si vocem pastoris fueris secutus. Unde autem sequeris? Si nec cuiquam hominum dixeris quasi eius merito ‚euge euge‘, nec cum gratulatione audieris, ne oleo peccatoris pinguescat caput tuum. exsultent et iucundentur in te omnes qui quaerunt te, et dicant – quid dicant qui exsultant? semper magnificetur dominus. Dicant hoc omnes qui exsultant et quaerunt te – quid? semper magnificetur dominus – qui diligunt salutare tuum. Non tantum magnificetur dominus, sed etiam semper. Ecce errabas et aversus ab eo eras; vocavit te: magnificetur dominus. Ecce inspiravit tibi confessionem peccatorum; confessus es, dedit veniam: magnificetur dominus. Iam coepisti iuste vivere; iam puto quasi iustum est ut et tu magnificeris. Etenim cum te vocaret errantem, magnificandus erat dominus; cum tibi confitenti peccata dimitteret, magnificandus erat dominus; modo iam audiens verba eius coepisti proficere, iustificatus es, pervenisti ad quandam virtutis excellentiam: dignum est ut et tu aliquando magnificeris! dicant: semper magnificetur dominus. Peccator es: magnificetur ut vocet; confiteris: magnificetur ut ignoscat; iam iuste vivis: magnificetur ut regat; perseveras usque in finem: magnificetur ut glorificet. semper ergo magnificetur dominus. Hoc dicant iusti, hoc dicant qui quaerunt eum: quisquis hoc non dicit, non quaerit eum. Ecce magnificetur dominus: exsultent et iucundentur omnes qui quaerunt eum et dicant: semper magnificetur dominus, qui diligunt salutare eius. e1 (excerpta) f3 M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 26 iucundentur inc. e1 | dicant des. e1 ‖ 27 semper inc. e1 ‖ 29 tuum des. e1 38 semper inc. e1 ‖ 40 eum des. e1 ‖ 42 dicant inc. e1 19–21 Lc. 24,46sq. 24sq. oleo…tuum] cf. Ps. 140,5 38 perseveras…finem] cf. Mt. 10,22 19 et om. f3 P2 O9 β Ca S P15 δ ε; ei V1 | te om. P15 | fallat] in add. am; fallit C (ac.) ‖ 19sq. pati Christum tr. β ‖ 20 praedicare β N | nomini P2 ‖ 21 incipientes V1 | habens V1 ‖ 22 vocem sequi tr. C Ca latronum] alienorum P2 O9 β δ ε ζ am lo ma | furem f3 P2 O9 β S P15 δ ε ζ ma; lacunam notavi; fortasse addendum 〈vocem latronum et furum〉 | non cavebis P2 O9; non timebis β δ ε ζ am lo ma | voces M γ S P15 ‖ 23 secutus fueris tr. F S P15 | nec] ne f3 M P2 O9 γ (exp. K; ac. Ca) δ ε ‖ 24 nec om. γ; tibi dici add. T; ne V1 | gratulationem C (pc.) Ca | ne] nec F | peccatoris om. α | impinguescat β ‖ 27 dicant] dicent Ca (pc.) δ ε ζ lo | quid P2 O9 β | exsultent P2 O9 β K C (ac.) S (pc.) P15 | omnes hoc β ‖ 28 exultent O9 | et] qui add. K ε ζ lo | te … qui distinxi; te. Quid? Semper … deus, qui cc ‖ 29 salutarem V1 | etiam] dominus add. am lo ‖ 30 eras] erat V1 (ac.); fueras α | vocavi V1 (ac.) K Ca G | inspiravi K G ‖ 31 dominus om. K ‖ 32 quasi] quia S P15 | est] es V1 (pc.) ‖ 33sq. cum … dominus om. P2 O9 ‖ 33 confidenti V1 ‖ 33sq. dimisit γ am ma ‖ 35 es] autem O9 | quendam C (ac.) | ut om. V1 ‖ 36 peccator es] peccatoris O9 K ‖ 37 ut1] et K | magnificetur1 ir. O9; magnificeris V1 | vives C (ac.) ‖ 38 magnificetur] dominus add. C (ac.) Ca (sl.) | ut glorificet magnificetur tr. am ‖ 40 dicat Ca ‖ 41 magnificatur α iucundentur] laetentur α (iuxta Vulg.) ‖ 42 salutare] tuum add. V1 (ac.)

20

25

mi 1023 30 cc 937

35

40

306 | S. Augustini

45

5

mi 1024 10

cc 938

Ab illo est enim illis salus, non a se. Salutare domini dei nostri salvator noster dominus Iesus Christus: quisquis diligit salvatorem, confitetur se sanatum; quisquis se confitetur sanatum, fuisse confitetur aegrotum. dicant ergo: semper magnificetur dominus, qui diligunt salutare tuum, non salutare suum, quasi ipsi se salvent; non quasi salutare hominis, tamquam ab illo salventur. Nolite inquit fidere in principes et in filios hominum, quibus non est salus. Quare hoc? Domini est salus, et super populum tuum benedictio tua. Ergo semper magnificetur dominus. Qui hoc dicunt? qui diligunt salutare tuum. (7.) ecce magnificetur dominus: numquam tu, nusquam tu! In illo aliquid, in me nihil: si autem in illo quidquid ego, ille, non ego. Tu ergo quid? ego vero egenus et pauper. Ille dives, ille abundans, ille nullius indi- v. 6 gens. Ecce lumen meum, ecce unde illuminor, quoniam clamo: Tu illuminabis lucernam meam, domine; deus meus, illuminabis tenebras meas. Dominus solvit compeditos, dominus erigit elisos, dominus sapientes facit caecos, dominus custodit proselytos. Quid ergo tu? ego vero egenus et pauper. Ego tamquam pupillus, anima mea tamquam vidua destituta et desolata. Auxilium quaero, semper infirmitatem meam confiteor: ego vero egenus et pauper. Donata sunt mihi peccata, iam coepi sequi praecepta dei; adhuc tamen egenus et pauper. Unde adhuc egenus et pauper? Quia video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae. Unde egenus et pauper? Quia beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. Adhuc esurio, adhuc sitio: saturitas mea dilata est, non ablata. ego vero egenus et pauper: deus adiuva me! – unde coepit: deus in adiutorium meum intende. deus adiuva me: rectissime et

e1 (excerpta) f3 M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 46 tuum des. e1 ‖ 7,3 ego inc. e1 ‖ 3sq. indigens des. e1 ‖ 7 ego inc. e1 pauper des. e1 ‖ 10 unde inc. e1 ‖ 13 me des. e1 (v. app. crit.) 43 ab…salus] cf. Ps. 36,39 47sq. Ps. 145,2sq. 48sq. Ps. 3,9 7,4sq. tu…meas] Ps. 17,29 5sq. dominus…proselytos] Ps. 145,7–9 8 vidua…desolata] cf. Bar. 4,12; 1 Tim. 5,4 11 Rom. 7,23 12 Mt. 5,6 43 enim est tr. P15 | illi salus S; salus illi P15 | salus iter. V1 | se om. V1 | salutare] enim add. δ am; salutari K; selutare V1 (ac.) | noster om. S P15; tr. post dominus γ lo ma ‖ 44 diliget V1 (ac.) ‖ 45 confitetur1] esse add. f3 | sanatum] sanum f3 (ac.) | fuisse] se add. β ma ‖ 46 qui diligunt om. O9 Bn1 | salutarem V1 (ac.) | tuum] qui diligunt add. O9 C (sl.) Ca ε ζ; qui diligunt salutare tuum add. β | salutare2] salutarem f3 V1 (ac.) | ipsi] ipse K C (ac.) | se ipsi tr. α T ma; in sese V1 | se sl. G | salvent] salutent M 47 non quasi iter. C | salutari homines K | illo] ullo V1 | confidere P2 O9 β K S P15 δ ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 47sq. principibus β ζ (iuxta Vulg.) ‖ 48 filiis P2 O9 β δ ε ζ (iuxta Vulg.) | in quibus F β K (pc.) ζ lo ma (cf. Ψρ) | dominus V1 ‖ 50 salutarem V1 (ac.) 7,1 ecce] semper add. β ‖ 2 tu] signum interrogationis posuit cc | aliquid … illo2 om. O9 | ego1] ergo G (ac.) ‖ 3 pauper] sum add. S (sl.) am lo ma; per e1 (ac.) ‖ 4 meus V1 (ac.) | tu] quoniam praem. α (iuxta Vulg.) ‖ 5 meus] tu add. P2 | illumina β ‖ 6 erigat K | fecit S ‖ 7 anime V1 (ac.) | anima mea] ego α ‖ 8 viduam F | desoluta P2 (ac.); dissoluta Ca (ac.) ‖ 9 sunt om. α | sequere δ (ac. G) ε 11 legi] lege M F4; legem P2 ‖ 13 oblata V1 (ac.) | pauper] sum add. V1 A | adiuva] adiuvat f3 V1 (pc.) O9 | me] et quia egenus et pauper et quia sic esurit et sic sitit add. e1 ‖ 14 meum om. M

in psalm. LXIX,6 – 8 | 307

Lazarus ‚adiutus‘ interpretari dicitur, ille egenus et pauper qui ablatus est in sinum Abrahae et gerit typum ecclesiae dei, quae semper confiteri debet adiutorio sibi opus esse. Hoc est verum, hoc est pium: Dixi domino: deus meus es tu – quare? quoniam bonorum meorum non eges. Ille non eget nostri, nos egemus ipsius: ideo verus dominus. Nam tu non valde verus dominus servi tui: ambo homines, ambo egentes deo. Si autem putas egere tui servum tuum ut des panem, eges et tu servi tui, ut adiuvet labores tuos: uterque vestrum altero vestrum indiget. Itaque nullus vestrum vere dominus, et nullus vestrum vere servus. Audi verum dominum, cuius verus es servus: Dixi domino: deus meus es tu – quare? quare tu dominus? – quoniam bonorum meorum non eges. Quid autem tu? ego vero egenus et pauper. ecce egenus et pauper: pascat deus, sublevet deus, adiuvet deus! deus inquit adiuva me: (8.) adiutor et erutor meus es tu domine; ne tardaveris! Tu adiutor et erutor; indigeo auxilio: adiuva; implicatus sum: erue! Nemo enim eruet de implicationibus nisi tu. Circumstant nos nexus diversarum curarum, hinc atque inde dilaniamur quasi spinis et saepibus. Ambulamus angustam viam, fortasse haesimus in saepibus. Dicamus deo: ‚tu es erutor meus‘; qui ostendit angustam viam, fecit ut sequeremur. Haec vox perseveret in nobis, fratres! Quantumcumque hic vixerimus, quantumcumque hic profecerimus, nemo dicat: ‚Sufficit mihi; iustus sum.‘ Qui dixerit, remansit in via, non novit pervenire. Ubi dixerit ‚sufficit‘, ibi haesit. Adtende apostolum, cui non sufficit; vide quomodo se vult adiuvari donec perveniat: Fratres inquit, ego me non arbitror adprehendisse – ne illi sibi viderentur adprehendisse, quibus rursus dicit: Qui se putat aliquid scire, nondum scit quemadmodum oportet scire. Quid ergo ait?

e1 (excerpta) f3 M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc 25 pascat inc. e1 ‖ 8,3 erue des. e1

S P15

δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12

15 Lazarus…dicitur] cf. e.g. Hier. nom. hebr. 65,7 Lagarde 15sq. Lazarus…Abrahae] cf. Lc. 16,22 17sq. Ps. 15,2 8,4sq. hinc…saepibus1] cf. Prov. 15,19 6 angustam viam] cf. Mt. 7,14 10sq. Phil. 3,13 12 1 Cor. 8,2 15 eleazarus O9 K (ac.) C (ac.); elazarus V1 | adiutos K | sinu f3 M V1 F O9 Ca S P15 δ ‖ 16 gerit] erit O9 G (ac.) ‖ 17 est1 om. P15 | dixit V1 (pc.) K ‖ 18 eges] egens V1; egis K | eget] egit C (ac.) | ipsius] illius M Ca (vl.) ‖ 20 des] illis add. β | egens V1 ‖ 21 alterum V1 (ac.) F4 | vero K ‖ 22 servus] serus V1 (ac.) | deum P15 | es pc. M; est O9 ‖ 23 deus] dominus f3 | quare1 *om. f3 V1 P2 O9 δ ε ζ lo ma 24 pauper] sum add. α | ecce] ego O9 ‖ 25 pauperes K (pc.) | deus1] dominus P15 | sublevet] te add. V1 | adiuvet] iuvet S P15 δ | adiuva] adiuvat V1 P2 8,1sq. adiutor] meus add. α ζ (cf. Ψα Vulg.) ‖ 2 eructor f3 (ac.) Ca; eruditor V1 | es tu] esto α O9 β K (pc.) C (pc.) | domine om. e1 | tardaberis e1 (pc.) | eructor Ca; eruditor e1 (ac.) M V1 ‖ 3 adiuva] me add. A (ac.) ‖ 4 nixus K C (ac.); neos V1 ‖ 5 et] in f3 | saepibus1] sentibus Ca (vl.) | ambulabamus f3 M F4 C (pc.) Ca (mus sl.) S P15 ε | angusta V1 ‖ 6 eructor Ca; eruditor V1 | sequeretur Ca; sequatur P2 O9 β S (pc.) δ ε ‖ 7 vobis P2 | quantumcumque hic vixerimus om. V1 ‖ 8 proficeremus F S; proficerimus V1 (pc.) F4 C (ac.) P15 ε | dixerit] dixit f3 V1 P2 O9 β γ δ ε ζ; sufficit (sl.) mihi add. Ca ‖ 9 ibi] tibi K C 9sq. ibi … sufficit mg. G ‖ 11 adprehendisse1] comprehendisse α T am | sibi viderentur] apprehenderentur K | adprehendisse2 exp. K | dicat K; dixit P15 ‖ 12 scit] sit ε | oporteat S (pc.; eum add. sl.) P15 δ am

15

20

5

10 mi 1025

308 | S. Augustini

cc 939 Fratres, ego me non arbitror adprehendisse. Supra dixerat: Non quia iam acceperim

aut iam perfectus sim, et ibi sequitur: Fratres, ego me non arbitror adprehendisse. Si 15 nondum accepit, egenus et pauper est; si nondum est perfectus, egenus et pauper

20

25

5

10

est. Bene dicit: ‚Domine adiuva me!‘ – ‚Sed intellegit aliquid, et excelsius intellegit.‘ Vide tamen quid dicat: Ei autem qui potest super omnia facere superabundantius quam petimus et intellegimus. Vide ergo quia nondum pervenit, nondum adprehendit. Quid ergo? Fratres ait, ego me non arbitror adprehendisse: unum autem, quae retro oblitus, in ea quae ante sunt extentus, secundum intentionem sequor ad palmam supernae vocationis. Ille ergo currit, tu haesisti? Ille dicit nondum se perfectum, et tu iam de perfectione gloriaris? Confundantur qui tibi dicunt euge euge: confundaris inter illos et tu, quia tu tibi dicis euge euge! Qui enim seipsum laudat, sibi dicit euge euge; qui ab aliis laudatur et consentit, non portat oleum secum. Deficiunt faces: clausurus est ille ianuam. (9.) Hoc ergo nos docuit psalmus iste breviter, carissimi, ex admonitione sollemnitatis martyrum, ut intellegamus quia 〈ut〉 martyres tribulationem hic passi sunt corporalem, nos in quantacumque pace simus, necesse est patiamur tribulationem spiritalem, et necesse est ut inter scandala et zizania et paleam gemat ecclesia et illa massa, donec messis veniat, donec ventilabrum, donec veniat ultima ventilatio, et separetur palea a frumento, donec ad horreum redigatur. Quod donec fiat, clamemus: ego vero egenus et pauper sum, deus meus adiuva me! adiutor meus es tu domine, ne tardaveris! Quid est ne tardaveris? quia multi dicunt: ‚Longum est ut veniat Christus!‘ Quid ergo? quia dicimus ne tardaveris, venturus est antequam statuit venire? Quid sibi vult hoc votum ne tardaveris? Ne mihi tardius videatur

e1 (excerpta) f3 M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S (pc.) am lo ma cc 9,8 quid inc. e1 ‖ 9 Christus des. e1

S P15

δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12

13sq. Phil. 12,3 24 non…secum] cf. Mt. 25,3 24sq. deficiunt…ianuam] cf. Mt. 25,10 9,4–6 zizania…redigatur] cf. Mt. 13,24–30; 3,12 13 comprehendisse am | supra] iam add. sl. S ‖ 14 sim] sum O9 F3 | comprehendisse am ‖ 15 nondum1] non S (ac.) | accepit] et add. γ; accipit S P15 | est2 om. F S P15; tr. post perfectus am lo ma 16 bene] de quibus K | domine] deus am ma | intelleget V1 (ac.) | excelsus N; excelsiis G | intelleget K 17 ei iter. C (ac.) | potens est β δ ε ζ am lo (iuxta Vulg.) | super om. ζ am lo | omnes α ‖ 19 ait fratres *tr. P2 O9 β C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ma; aliter distinguendum: quid ergo ait? Fratres | me om. P15; tr. post ego V1 20 ante] antea K; autem V1 (ac.) | intentiones V1 (pc.) ‖ 21 tu1] ubi add. V1 | nondum] esse add. K (est ac.) | perfectum] est add. K (ac.) | et tu om. O9 ‖ 24 qui] quia V1 | laudaturis V1 | faces] facis K (ac.); fauces O9 ‖ 25 ille] sc. sponsus (cf. Mt. 25,10) | ianuam ille tr. α 9,1 ergo] enim add. V1 | docuit nos tr. C Ca | admonitiones O9 ‖ 2 ut2 addidi; sicut mavult Weidmann | tribulatione V1 | hic tribulationem tr. β ‖ 3 pace simus] passi sumus S P15 ‖ 4 ecclesiam f3 (ac.) F (ac.) | et4] in β ‖ 5 et] ut M Ca S P15 δ am ma ‖ 6 separatur V1 (ac.) | redigat am ‖ 7 meus1 om. F3 P15 δ ε ζ am lo ma | es tu] esto α P2 O9 β γ δ ε (pc. N) ζ ‖ 8 est1] autem add. e1 | tardaveris2] tardaberis e1 (pc.) | multi dicunt om. am ‖ 9 ergo] igitur am lo | tardaveris] iam add. lo ‖ 10 statuat γ S P15 | sibi] si V1 (ac.) | mihi] mi C (ac.)

in psalm. LXIX,8 – 9 | 309

quod venturus es. Tibi enim longum videtur, non deo longum videtur, cui mille anni dies unus est vel tres horae vigiliae. Sed tu si non habueris tolerantiam, tardum tibi erit; et cum tibi tardum erit, deflecteris ab eo, et eris similis illis qui in eremo fatigati sunt et festinaverunt a deo petere delicias, quas illis in patria reservabat, et cum non mi 1026 darentur deliciae in itinere, quibus forte corrumperentur, murmuraverunt adversus 15 deum et redierunt corde in Aegyptum: unde corpore fuerant separati, corde redierunt. Noli ergo tu sic, noli sic! Time verbum domini dicentis: Mementote uxoris Lot! Et ipsa in via, iam liberata de Sodomis retro respexit; ubi respexit, ibi remansit. Facta est statua salis, ut condiat te: exemplo enim tibi data est, ut tu sursum cor habeas, non remaneas fatuus in via. Adtende remanentem, et transi; adtende respicientem retro, 20 et tu in anteriora extentus esto sicut Paulus. Quid est non respicere retro? Quae retro oblitus inquit. Ideo sequeris vocatus ad supernam palmam, de qua postea glorieris, quia idem apostolus dicit: Superest mihi corona iustitiae, quam mihi reddet dominus in illo die iustus iudex. e1 (excerpta) f3 M V1 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 12 sed inc. e1 ‖ 13 erit1 des. e1 | et2 inc. e1 | illis des. e1 ‖ 17 noli inc. e1 | sic2 des. e1 (v. app. crit.) 11sq. mille…vigiliae] cf. Ps. 89,4 16 Act. 7,39 17 Lc. 17,32 18sq. retro…salis] cf. Gen. 19,25 19 sursum cor habeas] cf. praefationem missae 21sq. in…oblitus] cf. Phil. 3,13 23sq. 2 Tim. 4,5 11 venturum V1 | es] est am | longum1] locum V1 (ac.) | videtur2 om. f3 V1 P2 O9 C Ca | anni] sicut add. P15 ‖ 12 unus dies tr. V1 P15 | est om. V1 F; ir. O9 | si om. Ca ζ; tr. ante tu e1 | haberis V1 (ac.) | tolerantia e1 Ca | tibi tardum tr. K ‖ 13 tardum tibi tr. O9 β (tibi sl. F3) | eris] erit e1 (ac.) ‖ 14 petere] patre P15 reservabant P15 ‖ 16 dominum δ ε ζ | redierunt1] addiderunt K | fuerant corpore separati tr. P2 O9 β N ζ; fuerant separati corpore tr. Bn1 | fuerant] erant am lo ‖ 17 sic2] sed dic adiutor et erutor meus es tu domine ne tardaveris add. e1 | domini sl. A; tr. ante verbum P15 | memento am | uxores C (ac.) 18 iam om. ζ | respexit2] ire add. V1 (ac.) ‖ 19 tu om. ε; sl. G | sursum O9 (cf. praefationem missae); om. cett. am lo ma ‖ 20 fatuus om. α ‖ 21 tu in] cum O9 | deteriora K | esto] es tu K ‖ 22 vocatos P15 ‖ 23 superest] super α | coronam V1 | reddet mihi tr. P2 O9 β ε ζ ‖ 24 illa O9 β ζ

IN PSALMUM LXX The two sermons of Enarratio in Psalmum 70 were preached on consecutive days (in psalm. 70,2,1,2), date and location are unknown. The Epistle reading of Sermon 1 poses a problem. In 1,1,7 Augustine refers to a reading, from which he quotes in 1,1,20–29. However, the passages quoted are from 1 Cor. 15 as well as 1 Tim. 1. See Margoni-Kögler for an extensive discussion and a probable solution: the Epistle was probably 1 Cor. 15, but Augustine habitually quoted the two passages side by side. The Gospel reading for Sermon 2 can be identified as the Parable of the Vineyard (Lc. 20,9–18; see in psalm. 70,2,1,44–50). Interestingly, the two sermons contain a number of classical allusions (1,1,30: Ter. Phorm. 964; 1,6,4: Cic. Catil. 2,11; 1,14,49: Sen. Med. 241; 2,4,3: Verg. ecl. 4,4; see also 2,10,8sq.), as well as an allusion to the Shepherd of Hermas (1,14,29sq.). AL 2,817; Zarb, Chronologia, 185.230sq.; Rondet, Essais (1970), 196–200; Margoni-Kögler, Die Perikopen, 470–475.

Reconstruction of Augustine’s Psalm Text: 9: Augustine changes the text spontaneously from proicias to abicias in a later quotation. 15: spontaneous change from salutem to laudem, clearly prompted by laudem in 14. 19 deus/domine: spontaneous variation, presumably based on a confusion with Ps. 34,10. 1 Ipsi David filiorum Ionadab et eorum qui primi captivi ducti sunt. In te speravi domine, non confundar in aeternum. 2 In tua iustitia erue me et exime me. Inclina ad me aurem tuam et salvum me fac. 3 Esto mihi in deum protectorem et in locum munitum, ut salvum facias me, quoniam firmamentum meum et refugium meum es tu. 4 Deus meus, erue me de manu peccatoris, de manu legem praetereuntis et iniqui,

1 ipsi] psalmus Ψα Vulg. (tr. David psalmus) | primi … sunt] priorum captivorum Ψα Vulg. ‖ 2 salvum 3 et1 5,19; om. 5,3sq. | me facias tr. Ψα Vulg. | tu es tr. Ψα; v. quae me fac Ψb; salva me Ψα Vulg. ‖ adnotavimus ad 1,5,23 ‖ 4 erue Ψγ; eripe Ψα Vulg. | peccatoris] et add. Ψα | contra legem agentis Ψα Vulg.

312 | S. Augustini

5 quoniam tu es patientia mea, domine, spes mea a iuventute mea. 6 In te confirmatus sum ex utero, de ventre matris meae tu es protector meus. In te decantatio mea semper. 7 Tamquam prodigium factus sum multis, sed tu adiutor fortis. 8 Repleatur os meum laude, ut hymno dicam gloriam tuam, tota die magnificentiam tuam. 9 Ne proicias me in tempus senectutis, abicias cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me. 10 Quia dixerunt inimici mei mihi et qui custodiebant animam meam consilium fecerunt in unum 11 dicentes ‘Deus dereliquit eum, persequimini et comprehendite eum, quia non est qui eruat eum.’ 12 Domine deus meus, ne elonges a me, deus meus, in adiutorium meum respice. 13 Confundantur et deficiant committentes animam meam. Induantur confusionem et verecundiam, qui cogitant mihi mala. 14 Ego autem semper in te sperabo et adiciam super omnem laudem tuam. 15 Os meum enuntiabit iustitiam tuam, tota die salutem tuam, laudem quoniam non cognovi negotiationes. litteraturam 16 Introibo in potentiam domini. Domine, memorabor iustitiae tuae solius. 17 Deus, docuisti me ex iuventute mea, et usque nunc adnuntiabo mirabilia tua 7 sed] et Ψα Vulg. | tu] domine add. Ψα ‖ 8 hymnum decantem Ψα ‖ 9 proicias 1,11,1sq.; abicias 1,14,42 | tempore Ψα Vulg.; v. quae adnotavimus ad 1,11,1 ‖ 10 quia] quoniam Ψα | mei mihi] eius Ψα | custodierunt Ψα ‖ 12 domine om. Ψα Vulg. | elongaveris Ψα; v. quae adnotavimus ad 1,13,2 13 committentes animam meam] detrahentes animae meae Ψα Vulg. | operiantur confusione et pudore Vulg.; operiantur detrahentes confusionem et verecundiam Ψα | quaerunt mala mihi Ψα Vulg. 14 semper om. Ψα | sperabo in te tr. Ψα ‖ 15 adnuntiabit Ψα (adnuntiavit) Vulg.; v. quae adnotavimus ad 1,16,1 | salutem tuam 1,16,4.7.30sq.; salutarem tuum Ψα (v. app crit. ad 1,16,4 et 1,17,1); laudem tuam 1,16,20; cf. 1,16,15.17 laudem dei | negotiationes 1,17sq. passim; Vulg.; litteraturam 1,19 passim; Ψα; LXX γραμματείας ‖ 16 potentias Ψα ‖ 17 docuisti me deus tr. Ψα | pronuntiabo Ψα Vulg.

in psalm. LXX | 313

18 et usque in senectam et senium. Domine ne derelinquas me, donec adnuntiem brachium tuum generationi omni superventurae, potentiam tuam 19 et iustitiam tuam deus, usque in altissima quae fecisti magnalia. Deus quis similis tibi? Domine 20 Quantas ostendisti mihi tribulationes multas et malas et conversus vivificasti me et de abyssis terrae iterum reduxisti me. 21 Multiplicasti iustitiam tuam, et conversus consolatus es me et de abyssis terrae iterum reduxisti me. 22 Etenim ego confitebor tibi in vasis psalmi veritatem tuam, psallam tibi deus in cithara, sanctus Israel. 23 Exsultabunt labia mea, cum psallam tibi, et anima mea quam redemisti. 24 Adhuc autem et lingua mea tota die meditabitur iustitiam tuam, cum confusi fuerint et erubuerint qui quaerunt mihi mala. 18 senium] summam senectutis Ψα | domine] deus Ψα Vulg.; v. quae adnotavimus ad 2,4,28 20 quantas] quia Ψα | deduxisti Ψα 19 deus2 2,6,2; 7,39; 9,6; domine 2,16,17; 7,35; 8,8 ‖ 21 me1 om. Ψα | et2 … me2 Ψα; om. Vulg.; uncis inclusit Rahlfs in LXX editione ‖ 22 in vasis psalmi veritatem tuam] in populis domine Ψα (ac.) ‖ 23 psallam] psalmum dixero Ψα | animam meam Ψα 24 autem om. Ψα Vulg. | confusi et reveriti fuerint Ψα Vulg. | mala mihi tr. Ψα Vulg.

SERMO PRIMUS mi 874 (1.) In omnibus scripturis sanctis gratia dei quae liberat nos commendat se nobis, ut cc 940 commendatos habeat nos: hoc in isto psalmo cantatur, de quo cum vestra Caritate

5

10

15

mi 875 20

loqui suscepimus. Aderit dominus, *ut et sic eam corde concipiam quomodo dignum est et sic eam promam quomodo expedit vobis. Multum enim movet dei amor et timor: timor quia iustus est, amor quia misericors est. Quis enim ei diceret ‚Quid fecisti?‘ si damnaret iniustum? Quanta ergo misericordia eius ut iustificet iniustum! Ex hoc praeelectum nobis et apostolum audivimus eandem maxime gratiam commendantem, de cuius commendatione habebat Iudaeos inimicos velut de legis littera praesumentes et tamquam iustitiam suam diligentes atque iactantes. De quibus dicit: Testimonium perhibeo illis quia zelum dei habent, sed non secundum scientiam, et tamquam ei diceretur: ‚Quid est enim habere zelum dei non secundum scientiam?‘ subiecit continuo: Ignorantes enim dei iustitiam et suam volentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. ‚Gloriantes‘ inquit ‚tamquam de operibus excludunt a se gratiam et tamquam de sanitate sua falsa praesumentes respuunt medicinam.‘ Contra tales enim et dominus dixerat: Non veni vocare iustos, sed peccatores in paenitentiam. Non est opus sanis medicus, sed male habentibus. Haec est ergo tota scientia magna hominis: scire quia ipse per se nihil est. Et quoniam quidquid est ex deo est et propter deum est, Quid enim habes inquit quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Hanc gratiam commendat apostolus; hinc habere meruit inimicos Iudaeos de littera legis et de sua iustitia gloriantes. Hanc ergo commendans in lectione quae lecta est sic ait: Ego enim sum minimus apostolorum qui

1,12sq. Rom. 10,3 13 gloriantes…operibus] cf. Eph. 2,9 15 Lc. 5,32; cf. Mt. 9,13 16 Mt. 9,12; cf. Lc. 5,31 18sq. quid1 …acceperis] 1 Cor. 4,7 21sq. 1 Cor. 15,9 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (inc. 1,3,1) α: F F4 P2 (inc. 1,3,4) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,1 in inc. e1 ‖ 2 cantatur des. e1 1,1 sanctis scripturis tr. β | se nobis] sibi e1 ‖ 2 nos om. P2 O9 lo | canitur C Ca ma | cum om. δ ε T vestrae G T | Sanctitate V1 ‖ 3 suscipimus β | ut et scripsi; ut α β C Ca ζ am lo ma; et f3 M V1 P2 O9 K S P15 δ ε | eam] sc. gratiam; ea f3 M V1 F (pc.) γ S P15 δ ε | conspiciam f3 V1 P2 O9 C (ac.) Ca ‖ 4 eam] cf. l. 3; ea f3 M V1 F γ S P15 δ ε am | nobis f3 V1 P2 O9 β γ ε ‖ 5 timor2] dei add. am lo ma | iustus ir. V1; iustum F | ei om. S P15 ‖ 6 iniustum1 F4 C am lo ma; iustum cett. | iustificet] ras. 2 litt. C (et uv.) ‖ 7 praeelectum P15; cf. in psalm. 51,1,19 (CSEL 94/1, p. 53); praelectum cett. am lo ma | audimus G | eadem δ (ac. A) gratiam maxime tr. P2 O9 β ε ζ ‖ 7sq. commendantem] et add. lo ‖ 8 habeat P15 G Rm12 | velut] vel P15 | littera legis tr. ζ am lo ‖ 9 atque] se add. sl. f3 ‖ 10 testimonium] enim add. F ‖ 11 disceretur K | est om. O9 | non om. f3 M α P2 K C (ac.) S P15 δ am; tr. post secundum P26; et non ζ ‖ 13sq. se a gratia α ‖ 14 et om. O9 ‖ 15 et om. α | iustus K | paenitentia ε ‖ 16 sanus O9 S | ergo] enim α; autem V1 16sq. hominis magna tr. α ‖ 17 hominem C Ca S δ ε ζ lo ma (aliter distinxerunt: magna, hominem scire) | ipsa V1 | per se ipse nihil est tr. P2 O9 β; ipse nihil est per se tr. ζ | ex] a am lo ma ‖ 18 est om. V1 | et] cf. 20,14; graec. εἰ δὲ καὶ ἔλαβες; om. P2 O9 β K S P15 δ ε ζ am; exp. Ca (iuxta Vulg.) | accepisti2] accepistis P2 ‖ 19 quasi] quia si V1 | hinc] hanc f3 (hac pc.) ‖ 19sq. meruit habere tr. β ‖ 20 inimicus K | ergo om. P2 O9 ‖ 21 lectionem M V1 | enim om. F4 β C

in psalm. LXX,1,1 | 315

non sum dignus vocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei. Sed ideo misericordiam inquit consecutus sum, quia ignorans feci in incredulitate. Deinde paulo post Fidelis sermo est inquit et omni acceptione dignus, quia Christus Iesus venit in mundum peccatores salvos facere, quorum primus sum ego. Numquid ante illum non erant peccatores? Quid est ergo Primus ego? Antecedens omnes non tempore, sed malignitate. Sed ideo inquit misericordiam consecutus sum, ut in me ostenderet Christus Iesus omnem longanimitatem ad informationem eorum qui credituri sunt illi in vitam aeternam, id est ut unusquisque peccator et iniquus iam de se desperans, iam habens quasi ‚gladiatorium animum‘, ut ideo faciat quidquid vult quia necessario damnandus est, respiciat tamen ad apostolum Paulum, cui tanta crudelitas tantaque malitia donata est, et non de se desperando convertatur ad deum. Hanc ergo gratiam commendat nobis deus et in isto psalmo: intueamur illum et videamus an ita sit, an forte ego aliter suspicer; etenim arbitror hunc eum habere adfectum et hoc omnibus prope suis syllabis resonare, id est hoc nobis commendare – gratiam dei gratuitam quae nos liberat indignos, non propter nos, sed propter se –, ut etiamsi non hoc dicerem neque hoc praelocutus essem, quilibet mediocris cordis homo adtente audiens verba eiusdem psalmi saperet hoc et forte ipsis verbis, si aliud habebat in corde, mutaretur et fieret quod hic sonat. Quid est hoc? Ut tota spes nostra in deo sit nihilque de nobis tamquam de nostris viribus praesumamus, ne nostrum facientes quod ab illo est et quod accepimus amittamus.

22sq. 1 Tim. 1,13 24sq. 1 Tim. 1,15 27–29 1 Tim. 1,16 30 gladiatorium animum] cf. Ter. Phorm. 964 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (inc. 1,3,1) α: F F4 P2 (inc. 1,3,4) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 23 inquit om. α; *tr. ante misericordiam V1 P2 O9 β δ ε ζ am lo (cf. l. 27) ‖ 24 est om. ζ am lo | est inquit om. G | omnia V1 | in] hunc add. V1 P2 O9 β C (sl.) Ca P15 ε ζ (iuxta plerosque Vulgatae codices) ‖ 25 primos V1 (ac.) | sum ego] cf. e.g. c. Iulian. op. imperf. 1,67; graec. εἰμὶ ἐγώ; ego sum tr. F P2 O9 β P15 ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 27 Iesus Christus tr. α O9 β ‖ 28sq. vita aeterna (-am ac.) V1 ‖ 29 ut iteratur l. 30 (cf. LHS p. 808); om. V1 P2 O9 β K S P15 δ ε ζ am | sperans V1 Bn1 ‖ 30 ut sl. V1; ait C (ac.); v. l. 29 quia] qui C (ac.) | necessarium G; necessaria O9 A ‖ 30sq. damnanda O9 ‖ 31 Paulum apostolum tr. V1 P2 O9 β (apostolum sl. F3) ε ζ | credulitas Ca | malitia] a deo add. P2 O9 β S P15 δ ε ζ am lo ma 32 donat f3 (ac.) | et] ut F Ca (pc.) | de om. M ‖ 33 et1 mg. S; ut f3 (pc.) | in om. M | ut intueamur ζ; intueamus P2 O9; intuemur β G | intueamur illum] inveniamus illum C; veniamus ad illum Ca (ad pc.) illam β | et2] an add. V1 ‖ 34 forte] et add. V1 | ego sl. Bn1; ergo O9 δ (ac. A) | ego aliter suspicer] subaudi ac est | suspicet P2 O9 ‖ 35 hoc1] hunc ζ | prope suis] propensius α | personare K S P15 δ 36 gratia V1 | nos1 mg. C; hos T | indignus K C (ac.) ‖ 37 hoc1 om. V1 P2 O9 C (ac.); ir. S; tr. ante non α diceret P2 O9; diceretur α | esse V1; esset P2 O9 | quelibet V1 (pc.) | mediocri α C (ac.) Ca ε ‖ 38 adtende M F4 P2 O9 | sapere et C (ac.) Ca; saperet et ζ; superet P2 | hoc et] vocet V1 | et sl. C | aliud] non add. C Ca ‖ 40 sit] deus in te speravi domine non confundar in aeternum (Ps. 70,2) add. P2 (ir.) | a viribus O9 | ne] non V1 ‖ 40sq. nostram O9 ‖ 41 accipimus K S

25 cc 941

30

35

40

316 | S. Augustini

5

10

mi 876 15

cc 942 20

(2.) Titulus ergo est psalmi huius – ut solet titulus psalmi indicans limine quid agatur in domo – ipsi david filiorum ionadab et eorum qui primi captivi v. 1 ducti sunt. Ionadab homo fuit quidam – commendatur nobis ex prophetia Ieremiae – qui filiis suis praeceperat ut vinum non biberent neque in domibus, sed in tabernaculis habitarent. Praeceptum autem patris filii tenuerunt et servaverunt et ex hoc benedici a domino meruerunt. Dominus hoc non praeceperat, sed pater ipsorum. Sic autem hoc acceperunt tamquam praeceptum a domino deo suo, quia etsi dominus non praeceperat ut non biberent vinum et in tabernaculis habitarent, praeceperat tamen dominus ut filii patri oboedirent. In ea ergo re sola filius non debet oboedire patri suo, si aliquid pater ipsius iusserit contra dominum deum ipsius; neque enim debet irasci pater quando ei praeponitur deus. Ubi autem hoc iubet pater quod contra deum non sit, sic audiendus est quomodo deus, quia oboedire patri iussit deus. Benedixit ergo deus filios Ionadab propter oboedientiam eosque obiecit inoboedienti populo suo, exprobrans quia cum filii Ionadab oboedientes essent patri suo, illi non oboedirent deo suo. Cum autem ageret ista Ieremias, id agebat cum populo Israel ut pararent se ad captivitatem ducendos se esse in Babyloniam et non resisterent voluntati dei nec sperarent aliud nisi quia futuri essent captivi. Videtur ergo inde coloratus titulus psalmi huius, ut cum dixisset: filiorum ionadab, subiceret et eorum qui primi captivi ducti sunt, non quia filii Ionadab captivi ducti sunt, sed quia illis qui captivi ducendi erant oppositi sunt filii Ionadab quia patri oboedientes erant, ut intellegerent illi propterea se fieri captivos, quia deo

2,3–6 Ionadab…meruerunt] cf. Ier. 35,6–10.18sq. 8sq. praeceperat2 …oboedirent] cf. Deut. 5,16; Sir. 3,7sq. 13–15 benedixit…suo2] cf. Ier. 35,13–19 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (inc. 1,3,1) α: F F4 P2 (inc. 1,3,4) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 2,1 titulus1 inc. e1 2,1 est om. F O9 β G ε ζ am; tr. ante ergo lo | psalmi2 om. C (ac.) ma | in limine ζ am lo ma; lumine N 2 domo] modo K ‖ 3 commendat am | ex] et O9 δ | prophetiae F4 G ‖ 4 vinum] unum V1 (pc.) | viverent V1 | domibus] residerent add. β Ca δ ε ζ am lo ‖ 6 benedici a] beneficia α | a domino benedici meruerunt tr. β; benedici meruerunt a domino tr. ζ | dominus] autem add. lo ma ‖ 7 sic] si O9; et sic S (pc.) | praecepta V1 | suo om. β | etsi] et ipse C (ac.) ‖ 8 non habitarent α ‖ 9 filios K | non debet filius tr. O9 β ‖ 10 iusserit pater ipsius tr. O9 β ε ζ ‖ 11 quando] sic add. O9 β C (ac.) Ca δ ε ζ am lo | ei] et C (ac.) | autem] enim lo | iuvet V1 ‖ 12 dominum K S δ ε ζ lo | oboediri β C (pc.) Ca δ ε ζ ‖ 13 deus2 om. M F | filius e1 C; filiis O9 β | eosque] qui e1 (ac.) ‖ 14 inoboedientia V1; oboedientiam e1 | exprobras e1; exprobans f3 V1 | quia cum] qui autem O9 | filio F G ‖ 15 deo] patri α | agerent P15; egeret Ca 16 populo] suo add. f3 V1 P2 O9 β C Ca P15 δ ε | se1 om. e1 | ducendo C (ac.); ducendus K; ducentos F4; dicentes O9 | se2 om. F C Ca S ζ ma ‖ 17 et om. lo; ut V1 O9 β ε | voluntate N; voluntatem C (ac.) A (ac.) ε nec] neque ζ | spernerent illud Ca | nisi sl. V1 ‖ 17sq. captivi futuri esset tr. ζ ‖ 17 esse f3 (ac.) 17sq. ut captivi C Ca ‖ 18 coloratus] cf. Schol. Verg. Veron. Aen. 2,682 ex Servii Tullii historia descriptio loci istius coloratur (cf. ThlL III, 1724,7sqq.); coratus O9; colatur f3 | huius psalmi tr. am ma ut om. V1; et α ‖ 19 primo α ‖ 19sq. non … sunt2 mg. G (cf. ad l. 33) ‖ 20 captivi1] primi captivi e1 | illis qui] illi P15 | sunt2] ierunt e1 ‖ 21 intellegent C (ac.)

in psalm. LXX,1,2 | 317

oboedientes non fuerunt. Accedit etiam quia Ionadab interpretatur ‚domini spontaneus‘. Quid est hoc ‚domini spontaneus‘? Deo voluntate libenter serviens. Quid est ‚domini spontaneus‘? In me sunt, deus, vota quae reddam laudis tibi. Quid est ‚domini spontaneus‘? Voluntarie sacrificabo tibi. Si enim disciplina apostolica servum monet ut homini domino suo non tamquam ex necessitate, sed ex voluntate serviat et libenter serviendo se in corde liberum faciat, quanto magis deo tota et plena et libenti voluntate serviendum est, qui videt ipsam voluntatem tuam! Nam si servus tibi non ex animo serviat, manus eius, faciem eius, praesentiam eius potes videre, cor eius non potes; et tamen ait illis apostolus: Non ad oculum servientes. Et quid Non ad oculum? ‚Quid enim? visurus est dominus meus quomodo illi serviam, ut dicas mihi Non ad oculum servientes?‘ Adiecit: Sed quasi servi Christi. Dominus homo non videt, sed dominus Christus videt. Ex animo inquit cum bona voluntate. Talis fuit Ionadab; id est hoc nomen ipsius interpretatur. Qui sunt ergo qui primi captivi ducti sunt? ducti sunt filii Israel captivi primi et secundi et tertii, sed pro his psalmus aut de his psalmus qui primi ducti sunt? Non hoc sonat: idem ipse psalmus discussus perscrutatus interrogatus omnibus versibus suis aliud tibi dicit: non de illis se loqui, qui homines nescio qui nescio quando irruentibus hostibus in Babyloniam captivi ducti sunt ex Ierusalem, sed quid dicit psalmus? quid nisi quod audistis ab apostolo? Commendat nobis gratiam dei, commendat nobis quia nos per nosmetipsos nihil sumus, commendat nobis quia quidquid sumus illius misericordia sumus, quidquid autem

22sq. Ionadab…spontaneus] cf. Hier. nom. hebr. 39,5 Lagarde 24 Ps. 55,12 25 Ps. 53,8 25sq. disciplina…serviat] cf. Eph. 6,6sq. 30–33 Eph. 6,6sq. e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (inc. 1,3,1) α: F F4 P2 (inc. 1,3,4) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 22 fuerunt des. e1 ‖ 34 qui1 inc. e1 ‖ 36 discussus des. e1 37 aliud inc. e1 | loqui des. f3 ‖ 41 sumus2 des. e1 22 accidit M O9 ‖ 22sq. domini spontaneus interpretatur tr. C Ca ‖ 22sq. spontaneos K ‖ 23 hoc om. O9 β; enim T | spontaneos K | dei voluntati C (pc.) ζ lo | libenti Ca (pc.; cf. l. 27sq.); liber δ 24sq. in … spontaneus om. O9 P15 Bn1 ‖ 24 vota] cf. Ψα; in psalm. 55,19,1 (CSEL 94/1, p. 215); tua add. O9 β γ P15 Bn1 ζ ma | laudis] cf. Ψα; in psalm. 55,19,2 (CSEL 94/1, p. 215); laudes M β C S δ N Rm12 am; laudationes Bn1 (mg.); laudationis V1 | est om. C Ca ‖ 26 serviant O9 ‖ 27 facit C (ac.) | plana e1 f3 ‖ 28 ipsa V1 | suam P15 ‖ 28sq. non ex animo tibi tr. O9 β ε T ‖ 29 animo] voluntate α | facem C (ac.) | eius3 om. C Ca | potest M F ‖ 30 illis om. D δ; tr. post apostolus α; illi M | oculum1] ocultum V1 | et quid] cf. in psalm. 55,17,35 (CSEL 94/1, p. 214); est add. f3 V1 P2 O9 β C Ca ε ζ am ma ‖ 31 enim] ergo P2 O9 β C Ca ε ζ ma | non visurus P15 ‖ 32 dominum S ‖ 33 bona] dona V1 | voluntate] non quia filii Ionadab captivi ducti sunt add. O9 P26 C Ca δ ε ζ am lo (cf. l. 19sq.) ‖ 34 ergo sunt tr. am | primi om. α ‖ 35 ducti sunt om. e1 M α O9 γ S P15 | psalmis C (ac.) ‖ 35sq. aut … psalmus1 om. V1 O9 ‖ 36 qui om. e1 | primo lo | sunt] signum interrogationis posui | hoc non tr. am | idem] id est α β C (ac.) Ca ζ ma 36sq. perscrutatus] sensu passivo ‖ 37 omnibus interrogatus tr. O9 β ε ζ | versibus] verbis F4 S P15 δ de] in add. O9 | qui om. e1 P15 ‖ 38 hominem O9; omnes α | qui om. ζ; quia P15; quiqui V1 C (pc.) δ (quiquique ac. G) ε | quando nescio tr. ζ | dicti V1 ‖ 39 Ierusalem] Israel α | quid1 om. C (ac.) ma; qui Ca quod] quid Ca ‖ 40 gratiam dei sl. C | commendat nobis om. C Ca ζ | commendat … sumus om. P15 nos om. e1 ‖ 41 nobis] gratiam dei add. ζ | quia … sumus2 om. O9

25

30

35

40

318 | S. Augustini

45

mi 877 cc 943

55

60

ex nobis sumus mali sumus. Quare ergo captivi? et quare nomine captivitatis commendatur ipsa gratia liberatoris? Apparet; ipse dicit apostolus: Condelector legi dei secundum interiorem hominem; video autem aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captivum me ducentem in lege peccati, quae est in membris meis. Ecce habes duci captivum. Quid ergo commendat iste psalmus? Quod sequitur ibi apostolus: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. Quare ergo primi? Nam dictum est quare captivi. Quantum arbitror, et hoc elucet: quoniam in comparatione filiorum Ionadab omnis inoboedientia culpata est, per inoboedientiam autem captivi facti sumus, quia ipse Adam non oboediendo peccavit, dictum est autem ab eodem apostolo – quod et verum est – quia omnes in Adam moriuntur, in quo omnes peccaverunt, merito et primi dicti sunt captivi, quia primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis; qualis terrenus, tales et terreni, et qualis caelestis, tales et caelestes. Sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem eius qui de caelo est. Primus homo captivos nos fecit, secundus homo nos de captivitate liberavit. Sicut enim in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntur; sed in Adam moriuntur per carnis nativitatem, in Christo liberantur per cordis fidem. Non erat in potestate tua ut non nascereris ex Adam: est in potestate tua ut credas in Christum. Quantumcumque ergo ad primum hominem pertinere volueris, ad captivitatem pertinebis. Et quid est ‚pertinere volueris‘? aut quid est ‚pertinebis‘? Iam pertines. Exclama: Quis me liberabit de corpore

43–46 Rom. 7,22sq. 47sq. Rom. 7,24sq. 52sq. omnes…moriuntur] cf. 1 Cor. 15,22 53 Rom. 5,12 54–56 1 Cor. 15,47–49 57sq. 1 Cor. 15,22 62sq. Rom. 7,24 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (inc. 1,3,1) α: F F4 P2 (inc. 1,3,4) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 42 quare1 inc. e1 ‖ 48 nostrum des. e1 ‖ 53 merito inc. e1 ‖ 54 terrenus1 des. e1 ‖ 56 primus inc. e1 ‖ 57 liberavit des. e1 42 quare1 … et iter. V1 | nomine] vocem (!) am ‖ 42sq. commendantur α D F3 P15 N (pc.) T ‖ 43 liberatores S; liberator P15 | apparet] cf. l. 50 elucet; aperit C (pc.) Ca δ ε ζ lo ma; aperitur β | condelector] enim add. V1 O9 β Ca (sl.) δ ε ζ (iuxta Vulg.) | legi] lege lo ‖ 44 interiore e1 | video] ideo am ‖ 45 lege] legem β | quae] qua G ‖ 46 iste] ipse δ am | quod] quid F4 am ‖ 46sq. quod … apostolus] i.q. subicit; cf. in psalm. 81,2,27sq. sicut illic apostolus sequitur; 108,20,1 deinde sequitur psalmus 47 liberavit e1 V1 F4 K Ca S Bn1 | morti C (ac.) ‖ 48 domino nostro V1 ‖ 50 comparationem β Rm12 omnes K S | culpa α ‖ 52 autem om. am | ab] ob V1 | apostolus V1 ‖ 53 moriuntur] et add. K S δ am et] ergo e1 | ducti e1 P2 O9 γ (pc. C) S P15 δ ε ζ am ma (cf. Ps. 70,1) ‖ 54 caelestis om. M K C (ac.) S 55 et2 om. K S am lo ma | imaginem] et add. O9 ‖ 56 primos G N | captivus e1 ‖ 57 nos] non e1 (ac.) omnes sl. P26; tr. ante enim Bn1 (ac.); tr. post enim F3 Bn1 (pc.) ‖ 57sq. omnes … Christo mg. C 57 sic] cf. e.g. in psalm. 68,1,2,5; ita C Ca ma (iuxta Vulg.) ‖ 58 et om. C Ca | Adam] omnes add. α P26 Ca (sl.) δ ε ζ am ‖ 59 liberabuntur V1 F | fidem cordis tr. α; carnis fidem δ | nasceres α K; nasceris G 60 ad primum ergo tr. P15 ‖ 62 liberavit V1 K Ca S δ ε

in psalm. LXX,1,2 – 4 | 319

mortis huius? Audiamus ergo istum hoc exclamantem: (3.) in te speravi domine, non confundar in aeternum. ‚Iam confusus sum: vel non in aeternum!‘ Quomodo enim non est confusus cui dicitur: Quem fructum habuistis in his in quibus nunc erubescitis? Quid ergo fiet, ne confundamur in aeternum? Accedite ad eum et illuminamini, et vultus vestri non erubescent. Confusi estis in Adam: recedite ab Adam, 5 accedite ad Christum, et iam non confundemini. in te speravi domine, non confundar in aeternum. Si in me confundor, in te v. 2 non confundar in aeternum. (4.) in tua iustitia erue me et exime me, non in mea, sed in tua. Si enim in mea, ero ex illis de quibus ille ait: Ignorantes dei iustitiam et suam iustitiam volentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. Ergo in tua iustitia, non in mea, quia mea – *inquit – praecessit iniquitas, et cum ero iustus, tua iustitia erit, quia iustitia mihi abs te data iustus ero, et sic erit mea, ut tua sit, id est 5 abs te mihi data. In eum enim credo qui iustificat impium, ut deputetur fides mea ad iustitiam. Erit ergo et sic iustitia mea; non tamen tamquam propria mea, non tamquam a meipso mihi data, sicut putabant illi qui per litteram gloriabantur et gratiam respuebant. Nam dictum est alio loco: Iudica me domine secundum iustitiam meam. Certe non gloriabatur in sua iustitia! Sed revoca ad apostolum: Quid enim habes quod cc 944 non accepisti? et sic dic iustitiam tuam ut memineris quod acceperis eam et non eam

3,3sq. Rom. 6,21 10sq. 1 Cor. 4,7

4sq. Ps. 33,6

4,2sq. Rom. 10,3

6sq. in…iustitiam] cf. Rom. 4,5

9 Ps. 7,9

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (inc. 1,3,1) α: F F4 P2 (inc. 1,3,4) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 3,1 in inc. s3 (v. app. crit.) δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 63 audiamus inc. e1 ‖ 4 erubescitis des. e1 | aeternum inc. P2 ‖ 5 confusi inc. e1 ‖ 4,3 subiecti des. e1 63 hoc om. e1 3,1 in te speravi domine β; cf. l. 7. 4,23; 7,5, Ψα; in te domine speravi F3 (iuxta Vulg.; LXX cod. Sinait. ἐπὶ σοὶ κύριε ἤλπισα; deus in te speravi e1 (LXX cod. Vatican. ὁ θεὸς ἐπὶ σοὶ ἤλπισα); deus in te speravi domine cett. am lo ma (cf. Ψρ) ‖ 2 sed vel P15 | non2] confundar add. ζ ‖ 3 est om. β; es am ‖ 4 erubescetis e1 S | accidite s3 ‖ 5 vultus vestri] cf. Ψα; facies vestrae ε ζ (iuxta Vulg.) | erubescent] cf. Ψα; erubescant δ ε; confundentur ζ (iuxta Vulg.) | recidite e1 V1 s3 ‖ 6 accidite s3 | et om. C Ca | iam om. α confundimini s3 ‖ 7 te1] domine add. S (ac.) | in3 om. C (ac.) | in me confundor in te] etiam non confundemini P2 O9 | me] nunc add. β 4,1 erue me mg. C | et exime me om. C Ca ‖ 2 in2 om. F O9 β | ille sl. C | dei om. O9 ‖ 3 iustitiam] cf. e.g. in psalm. 58,1,7,61 (CSEL 94/1, p. 331); *om. V1 P2 O9 β ε ζ lo (cf. 1,1,12; 18,13; 19,11); tr. post constituere α | volentes] voluntates O9 | sunt om. P15 ‖ 4 quia] hic add. s3; quid C | inquit dubitanter conieci; cf. e.g. 1,5,10; 7,7; *quidem K (pc.) P15; quid cett. am lo ma (signum interrogationis posuerunt) ero] ergo O9; ego C Ca ‖ 5 data] est add. P15 | sit tua tr. ζ ‖ 6 mihi om. α ‖ 7 erit] in te add. P15 tamen om. ζ ‖ 8 me ipse V1; seipso P15 | datam M; dat V1 (pc.) | putabat S | illi om. lo | per] super K S P15 δ am | gloriabantur] a2 eras. V1; gloriabuntur K ‖ 9 est] in *add. V1 P2 O9 β C (sl.) Ca ε ζ am lo; cf. e.g. in psalm. 51,5,7 (CSEL 94/1, p. 59) | illo am ‖ 10 iustitia] signum interrogationis mavult Weidmann sed revoca] sevoca V1 (ac.) | revoca] subaudi animum sive intentionem, cf. in evang. Ioh. 50,7 ad apostolum revoca intentionem; c. Secund. 10 ad illud, quod tractare institueramus, animum revoca; revocat lo | ad] te praem. am; te add. lo; me add. ma ‖ 11 non accepisti] nam cepisti O9 | dic sic tr. α

320 | S. Augustini

mi 878 15

20

25

5

invideas accipientibus. Nam et ille Pharisaeus tamquam a deo accepisset dicebat: Gratias tibi quia non sum sicut ceteri homines. Gratias tibi: bene. Quia non sum sicut ceteri homines: quare? Inde enim te delectat quia bonus es, quod alter malus est? Denique quid addidit? Iniusti raptores adulteri, sicut et publicanus iste. Hoc iam non est exsultare, sed insultare! Ille autem captivus nec oculos ad caelum audebat levare, sed percutiebat pectus suum dicens: ‚Domine propitius esto mihi peccatori!‘ Parum itaque est, ut illud quod in te est bonum agnoscas quod a deo sit, nisi etiam inde non te extollas super illum qui nondum habet, qui fortasse cum acceperit transiet te. Quando enim erat Saulus Stephani lapidator, quam multi erant Christiani quorum erat ille persecutor! Tamen quando conversus est, omnes qui se praecesserant superavit. Ergo dic deo quod audis in psalmo: in te speravi domine; non confundar in aeternum. in tua iustitia – non in mea – erue me et exime me. inclina ad me aurem tuam. Et haec confessio est humilitatis: qui dicit inclina ad me, confitetur quia iacet tamquam aeger prostratus medico stanti. Denique vide quia aeger loquitur: inclina ad me aurem tuam et salvum me fac. (5.) esto mihi in deum pro- v. 3 tectorem. Non ad me iacula inimici perveniant; ego enim me protegere non possum. Et parum est in protectorem: addidit in locum munitum, ut salvum facias me. in locum munitum mihi esto: tu esto locus munitus meus. Ubi est quod ab illo fugiebas, Adam, et te inter paradisi ligna abscondebas? Ubi est quod eius

13 Lc. 18,11 15 Lc. 18,11 16sq. Lc. 18,13 20 Saulus…lapidator] cf. Act. 7,59 5,2 iacula inimici] cf. Eph. 6,16 4sq. quod…abscondebas] cf. Gen. 3,8 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 24 ut inc. f3in1 inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 5,3 protectorem des. e1 (v. app. crit.) ‖ 4 in inc. e1 | meus des. e1 12 accepisse s3 A ε; se accepisse Ca (pc.) G; accepisse se am | et dicebat K S P15 ‖ 13 gratias … homines om. V1 Bn1 | tibi1] cf. in psalm. 85,2; ago praem. P15 (iuxta Vulg.); add. ζ ‖ 13sq. bene … homines om. F3 C Ca P15 ζ ‖ 14 inde] Indiae V1 ‖ 15 quid] aliud α | hoc] hic P15 ‖ 16 exsultare] cf. e.g. in psalm. 69,2,22sq.; exaltare P2 ε | oculus s3 K | caelos s3 | audebat om. O9 ‖ 17 dicet V1 | domine] deus lo ‖ 18sq. te non tr. f3 ζ ‖ 19 nondum] non C (ac.) S; dum non P15 am ‖ 20 Saulus] salus f3 | lapidatur V1 | quam] quia P2 | Christi C (ac.) ‖ 21 ille erat *tr. s3 α P2 O9 β Ca ε ζ | praecesserat s3 ‖ 23 deo om. α | quod] quando S | audis] ais V1 | speravi domine] cf. 3,1; domine om. F4 (ac.) T; tr. ante speravi α (pc. F4) am ‖ 24 in1] ergo praem. e1 | mea] me C (ac.) ‖ 24sq. ad me aurem tuam mg. C; aurem tuam ad me tr. V1 ‖ 25 qui] quid O9 | me] mea V1 | confiteor S ‖ 26 prostratus medico stanti] de casu dativo cf. ThlL X, 2229,16sqq. | stanti] instanti α | vide om. e1 M α Ca S P15 | quia2] quasi P15; quid ma 5,2 non1] ne P15 | proveniant δ ‖ 3 in protectorem] esto mihi in deum protectorem e1 | protectore s3 addit M K S P15 | in2] et praem. δ ε T lo ma ‖ 3sq. in2 … me om. F C Ca ‖ 3 loco munito s3 | munitum] mihi esto add. δ ε am; esto mihi add. lo ‖ 3sq. ut … me om. lo ‖ 4 facias me] cf. Ambr. fid. 3,5; me facias tr. f3 V1 s3 α (facias sl. F) P26 ζ (cf. Ψα Vulg.) am | munitum iter. δ (ac. G) | esto1] id est add. e1 | tu] pro tu V1 (protector pc.) | locos V1 (ac.) | meus] mihi e1 | est ir. S; et P15 | quod] quo F4 K S; quid P15 5 fugiebas] ubi est quod eius add. F | te om. F O9 | inter] in ε

in psalm. LXX,1,4 – 5 | 321

faciem formidabas, ad quem gaudere consueveras? Abisti et peristi: captivatus es, et ecce visitaris, et ecce non dimitteris, et ecce dimittuntur nonaginta novem oves in montibus et quaeritur ovis perdita, et ecce dicitur de inventa: Mortuus erat et revixit, perierat et inventus est. Ecce ipse deus factus est locus refugii tui, qui primo erat metus fugae tuae. in locum munitum inquit esto mihi, ut salvum facias me. Non ero salvus nisi in te: nisi tu fueris requies mea, sanari non poterit aegritudo mea. Leva me a terra: in te iaceam, ut surgam in locum munitum. Quid munitius? Cum ad illum locum confugeris, dic mihi quos adversarios formidabis? Quis insidiabitur et perveniet ad te? Nescio quis dicitur de montis vertice clamasse, cum imperator transiret: ‚Non de te loquor‘; respexisse ille dicitur et dixisse: ‚Nec ego de te.‘ Contempserat imperatorem cum insignibus armis exercitu potestate: unde? De loco munito. Si securus ille in alta terra, quomodo tu in eo a quo factum est caelum et terra? esto mihi ergo in deum protectorem et in locum munitum, ut salvum facias me: ego si mihi alium locum elegero, salvus esse non potero. Elige certe, homo, si inveneris munitiorem! Non est ergo quo fugiatur ab illo nisi ad illum: si vis evadere iratum, fuge ad placatum. quoniam firmamentum meum et refugium meum es tu. firmamentum meum quid est? Per te sum firmus, ex te sum firmus, quoniam firmamentum meum et refugium meum es tu. Ut iam firmus ex te, sicubi fuero infirmatus in me, refugiam ad te. Firmum enim te facit gratia Christi et immobilem adversus omnes temptationes inimici. Sed ibi est et humana fragilitas, ibi est adhuc

7sq. dimittuntur…perdita] cf. Lc. 15,4 8sq. Lc. 15,24 15 non…te2] locus incertus 21 non…illo] cf. Ps. 138,7–9 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9 est1 des. s3 ‖ 10 non inc. e1 ‖ 11 mea2 des. e1 ‖ 19 esto inc. e1 ‖ 20 me des. e1 ‖ 22 quoniam inc. e1 ‖ 23 firmus1 des. e1 ‖ 24 sicubi inc. e1 ‖ 26 inimici des. e1 6 ad] sed O9 | quem] quam V1 | consueras V1 A (ac.) | abiisti ma | peristi] et add. lo; operisti O9 7 vitaris Ca | demitteris s3 (ac.) | ecce3] non add. O9 C (ac.) | demittuntur s3 (ac.) | oves] ovibus M 8 ovis] oves s3 (ac.) | et2 om. K S P15 N | inventa] ove add. lo ma ‖ 9 tui refugii locus tr. F | tui om. f3 | in primo δ | erat] factus est ζ ‖ 10 metus fugae tuae] intellege causa metus in fugam impellentis (propter parallelismum breviter dictum) | munitum] tu add. am | mihi esto tr. ma | me facias tr. G (cf. l. 4) 11 requiem meam f3 (del. pc.) | non om. e1 K S | potuerit O9 ‖ 13 confugeris] cum fugeris ε | quos] quod M O9 C (ac.) | adversarius C (ac.) ‖ 14 perveniat O9 | quis] quid O9 | montibus P2; mortis O9 15 non] nunc P15 | de te loquor] te loquitur V1 | nec] et K S P15 ‖ 16 armis] et add. S (sl.) δ; armisque V1 | exercitus G; et exercitus am; exelegum (!) V1 | potestate] potente C (pc.) Ca S (pc.) ma ‖ 17 in1] de V1 | tu] non add. am lo | factus f3 ‖ 18 terram γ (ac. C) S A (ac.) ε ‖ 19 ergo mihi tr. e1 C Ca ma; mihi ζ in1 … et om. e1 ‖ 19sq. facias me] cf. l. 4; me facias tr. V1 α F3 K P15 δ am lo ‖ 20 salsuus V1 (ac.) 21 munitorem M; munitionem F | quo] qui M | fugitur f3 (ac.) ‖ 23 tu iter. e1 ‖ 23sq. firmamentum … tu om. α ‖ 23 meum] et refugium meum add. G | te sum firmus1] me ipsum infirmus e1 | sum1] sim am | ex] et ex δ am lo ma ‖ 24 et refugium meum mg. O9 | es tu] cf. l. 23, Ψρ Vulg.: tu es *tr. f3 V1 γ S P15 δ (cf. l. 32, Ψα) | iam] fiam P2 O9 β Ca δ ε ζ am lo ma; sim C (si pc.) ‖ 25 ad] in e1 | enim om. ε ζ | te2] *me e1 | fecit V1 ‖ 26 ibi1] ubi Ca | et om. C Ca S; ut P2 | ibi2] ubi α

10

cc 945 15

20

25 mi 879

322 | S. Augustini

prima captivitas, ibi est lex in membris repugnans legi mentis et captivum volens ducere in lege peccati: adhuc corpus quod corrumpitur adgravat animam. Quantumlibet firmus sis ex gratia dei, quamdiu adhuc portas terrenum vas, in quo thesaurus 30 est dei, aliquid etiam de ipso vase fictili formidandum est. Ergo firmamentum meum es tu, ut firmus sim in isto saeculo adversus omnes temptationes; sed si multae sunt et turbant me, refugium meum tu es. Ad hoc enim confitebor infirmitatem meam, ut sim timidus tamquam lepus, quia spinis plenus tamquam ericius, et – ut in alio psalmo dicitur – petra est refugium ericiis et leporibus. Petra autem erat Christus. (6.) deus meus, erue me de manu peccatoris. Generaliter peccatores inter v. 4 quos laborat iste qui de captivitate iam liberandus est, iste qui iam clamat: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum? ‚Intus est hostis‘ – lex illa in membris –, sunt et foris hostes. Quo 5 clamas? Ad illum cui clamatum est: Ab occultis meis munda me domine, et ab alienis parce servo tuo. Ergo salvum me fac cum dicitur, ab aegritudine tua dicitur interiore, id est ab iniquitate tua, ab ea qua captivus es, ab ea qua ad primum hominem pertines, ut inter primos captivos clames. Salvus autem factus ab iniquitate tua vide iam et de iniquitatibus alienis; inter quos tibi necesse est vivere, quousque vita ista finicc 946 atur – et quousque? Ecce finitur tibi: numquid finitur ecclesiae nisi in fine saeculi? Iste autem unus homo unitas Christi clamat has voces. Necesse est ergo ut multi exeuntes de hoc corpore fideles iam sint in illa requie quam praestat deus spiritibus fidelium; sed hic sunt adhuc membra Christi in his qui in hac vita degunt, in his qui

27sq. lex…peccati] cf. Rom. 7,23 28 Sap. 9,15 29sq. terrenum…fictili] cf. 2 Cor. 4,7 34 Ps. 103,18 | 1 Cor. 10,4 6,2–4 Rom. 7,24sq. 4 intus est hostis] Cic. Catil. 2,11 5sq. Ps. 18,13sq. 8 inter…captivos] cf. Ps. 70,1 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 30 firmamentum inc. e1 | meum des. e1 ‖ 32 refugium inc. e1 | es des. e1 6,1 deus inc. e1 ‖ 2 est des. e1 27 captivas f3 | est om. Ca | lex et δ ε ζ; et lex am lo ma ‖ 28 legem O9 β C S (pc.) lo ‖ 29 adhuc om. α 31 sim firmus tr. α | isto] hoc ζ lo ma | omnes sl. G; homines F | si sl. C ‖ 32 et] ut O9 P26 | turbunt P2; turbent P26 | es tu *tr. V1 P2 O9 β ε ζ am lo (cf. l. 23; 24) | confiteor lo ‖ 33 timidus om. P15 | quia] qui C (ac.) | plenus] lepus O9 | ut] sicut f3 V1 α P2 β ε ζ am lo; sic O9 ‖ 34 est om. V1 | erinaciis V1 am (cf. Vulg. Ps. 103,18) | autem om. P2 O9 6,1 deus meus om. C Ca | generaliter] intellige add. ζ; intelligite add. lo | peccatores] sunt *add. P15; peccatoris e1 V1 α P2 (lnp. f3) ‖ 2 captivitatem M | iam1 om. β Ca | est om. P15 | qui2 om. α; quia V1 3 liberavit f3 M V1 P2 K Ca S δ ε ‖ 4 hostis V1 | quo] i.e. ad quem; cf. conf. 11,3 quo ibimus? quo clamabimus?; a quo O9 (pc.); quod P2 β C (ac.) Ca (propter quos pc.) δ (quid pc. G) ε lo; et α ‖ 5 clamandum β | domine cf. Ψα Ps. 18,13; om. α ζ (iuxta Vulg.) | alienas C (ac.) ‖ 6 cum salvum me fac tr. ζ ‖ 7 est] es A (ac.) | ab1 om. am | qua1] quae O9 N; quia T | captivus … qua2 mg. O9 ‖ 7sq. contines P15 ‖ 9 de om. P2 | quos] quas C (pc.) ‖ 9sq. finitur V1 ‖ 10 et] sensu adversativo (i.q. at), cf. in psalm. 57,8,17 (CSEL 94/1, p. 280) | numquid] non C (ac.) | finitur2] finietur O9 | nisi … saeculi om. F ‖ 11 autem] est add. O9 ‖ 12 requiem P2 T | deus spiritibus sl. G | spiritalibus Ca N ‖ 13 hic] his C Ca (in his pc.) hinc sint S | adhuc sunt tr. am | deguntur O9

in psalm. LXX,1,5 – 7 | 323

postea nascentur. Ergo usque in finem saeculi erit hic iste homo, qui clamat a peccatis suis liberari et a lege membrorum repugnante legi mentis, deinde inter peccata aliorum, inter quos necesse est ut vivat usque in finem. Sed duo habent genera peccatores isti: alii sunt qui legem acceperunt, alii sunt qui non acceperunt. Omnes pagani legem non acceperunt, omnes Iudaei et Christiani legem acceperunt. Ergo generale nomen est ‚peccator‘: aut legis transgressor, si accepit legem, aut tantummodo iniquus sine lege, si non accepit legem. De utroque genere loquitur apostolus et dicit: Qui sine lege peccaverunt sine lege peribunt, et qui in lege peccaverunt per legem iudicabuntur. Tu autem qui inter utrumque genus gemis, dic deo quod audis in psalmo: deus meus, erue me de manu peccatoris – cuius peccatoris? – de manu legem praetereuntis et iniqui. Est quidem iniquus legem praeteriens – non enim non iniquus qui legem praeterit –; sed omnis legem praeteriens iniquus est, non omnis iniquus legem praeterit. Ubi enim non est lex ait apostolus, nec praevaricatio: qui ergo legem non acceperunt, ‚iniqui‘ dici possunt, ‚praevaricatores‘ non possunt. Iudicantur utrique secundum merita sua. Sed ego qui de captivitate volo liberari per gratiam tuam, clamo ad te: libera me de manu peccatoris! Quid est de manu eius? De potestate eius, ne cum saevit adducat ad consensionem, ne cum insidiatur persuadeat iniquitatem. de manu legem praetereuntis et iniqui: responde illi: ‚Quid te quaeris liberari de manu legem praetereuntis et iniqui? Noli consentire; *si saevit, patiens esto, tolera!‘ Sed quis tolerat, si deserat ille qui fit locus munitus? Quare ergo dico: libera me de manu legem praetereuntis et iniqui? Quia non est in me ut patiens sim, sed in te qui v. 5 donas patientiam. (7.) Denique sequitur quare hoc dico: quoniam tu es patientia

15 lege…mentis] cf. Rom. 7,23 21sq. qui1 …iudicabuntur] Rom. 2,12 26 Rom. 4,15 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 23 cuius inc. e1 ‖ 24 praeteriens des. e1 (v. app. crit.) ‖ 26 ubi inc. e1 30 eius2 des. e1 ‖ 31 de inc. e1 ‖ 32 iniqui des. e1 ‖ 34 quare inc. e1 14 nascuntur V1 | in] ad V1 | hic om. F4 lo; hoc F ‖ 15 repugnanti C (ac.) Ca | legi] lege P2 ‖ 18 et Christiani sl. A ‖ 18sq. generalem F; generaliter P2 ‖ 19 legis] leges G | transgressor legis tr. lo accipit K S ‖ 20 legem non accepit tr. P2 O9 β ε ζ | accipit K S ‖ 21 qui2] loqui K | lege3] legem V1 22 in utroque genere C Ca | psalmis K S P15 ‖ 23 erue] cf. Ψγ; eripe V1 (iuxta Vulg.) | contra legem δ ε am ‖ 24 praetereuntes V1 (ac.) P2 O9 Rm12; pereuntis F | et om. K S | est] et P2 T | quidem] et add. f3 P2 O9 β C Ca δ ε ζ am lo ma | praeteriens] sed non erit innocens legis ignarus add. e1; praeterit V1 (pc.) Bn1 (ac.) ‖ 25 praeteriit Ca; praeteriens V1 | omnis1] omnes V1 P2 Rm12 | non] nam P15 | omnis2] omnes P2 ‖ 26 praeteriit Ca δ ε (praeteriens pc.); lnp. f3 ‖ 27 legem om. G | possunt2] dici add. e1 28 *iudicabuntur e1; iudicatur S ‖ 29 clama K ‖ 30 est] es e1 (ac.) | eius1] peccatoris β δ; peccatoris de manu eius α | ne] nec P2 ε ζ ‖ 31 ne] nec P2 O9 β ε ζ ‖ 31sq. praetereuntis legem tr. V1 32sq. responde … iniqui mg. P2 ‖ 32 quid] qui V1 α O9 C Ca | liberi G; liberis V1 | legem om. F; tr. post praetereuntis T (cf. Vulg. contra legem agentis) ‖ 33 si scripsi; sed f3 M V1 α K C (ac.) S P15; sed si P2 O9 β C (pc.) Ca δ ε am lo ma | tolerat V1 | quis] te add. C Ca δ ε ζ am ‖ 34 si om. O9 | deserat ille] desiderat in illum C (ac.) | fit] est α am lo ‖ 35 legem om. M; tr. post praetereuntis F (cf. l. 32)

15

20

mi 880

30

35

324 | S. Augustini

5 cc 947

10

15

5

mea. Iam si patientia, recte et quod sequitur: domine, spes mea a iuventute mea. Ideo patientia mea quia spes mea, an potius ideo spes mea quia patientia mea? Tribulatio ait apostolus patientiam operatur, patientia probationem, probatio autem spem, spes vero non confundit. Merito in te speravi domine, non confundar in aeternum. Domine, spes mea a iuventute mea: ‚A iuventute tua deus spes tua? Nonne et a pueritia tua et ab infantia tua?‘ ‚Plane‘ inquit. ‚Nam vide quid sequitur, ne hoc putares ita me dixisse spes mea a iuventute mea, quasi nihil profuerit deus infantiae vel pueritiae meae. Audi quod sequitur: in te confirmatus sum ex v. 6 utero. Audi adhuc: de ventre matris meae tu es protector meus.‘ Quare ergo a iuventute mea nisi ex quo in te coepi sperare? Ante enim non in te sperabam, quamvis tu fueris protector meus, qui me salvum perduxisti ad tempus quo in te discerem sperare. a iuventute autem mea coepi in te sperare, ex quo me adversus diabolum armasti, ut in procinctu exercitus tui armatus fide tua, caritate, spe ceterisque donis tuis confligerem adversus invisibiles inimicos audiremque ab apostolo: Non est vobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principatus et potestates et rectores mundi tenebrarum harum, adversus spiritalia nequitiae. Ergo iuvenis est qui pugnat contra ista; sed quamvis iuvenis sit cadet, nisi ille sit spes eius cui clamat: domine, spes mea a iuventute mea, (8.) in te decantatio mea semper. Numquid ex quo in te sperare coepi usque nunc? Sed semper: quid est semper? Non tantum tempore fidei, sed et tempore speciei. Nunc enim quamdiu sumus in corpore, peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus, non per speciem. Veniet tempus ut videamus quod non visum credimus. Viso autem quod credi-

7,4sq. Rom. 5,3–5 5sq. Ps. 70,1 16sq. Eph. 6,12 8,4sq. 2 Cor. 5,7 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7,3 mea5 des. e1 ‖ 7 ne inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 11 mea des. e1 ‖ 13 ex inc. e1 ‖ 15 inimicos des. e1 ‖ 18 sed inc. e1 ‖ 8,2 semper1 des. e1 | quid inc. e1 ‖ 3 speciei des. e1 7,2 mea1] domine add. Ca ζ am | si patientia] sapientia Ca Bn1 | quod] quia C Ca | sequitur] se praem. f3 (ac.) | domine sl. Ca; dominus est lo ‖ 2sq. domine … mea1 om. O9 ‖ 3 ideo patientia mea om. e1 mea2] me C (ac.) | quia1 sl. C | an … mea4 sl. C | quia2] qui C ‖ 4 patientia] patientiam f3 (ac.) 5 vero ir. S; autem α | merito] ergo add. M ‖ 6 tua1 om. α; et lo ‖ 7sq. ne hoc] sed ne e1; de hoc O9 8 putaris e1 K ‖ 8‒11 quasi … nisi tr. post 8,4 speciem O9 ‖ 8 profuit V1 ‖ 9 quod] quia C (ac.) 10 adhuc audi tr. am lo | ventri S (pc.); ventris K C (ac.) | matris om. K S | tu … meus mg. C ‖ 11 ex] in V1 | in te sperare coepi tr. V1; coepi in te sperare tr. ε ζ | in te2 om. f3 ‖ 13 discere V1; disceremus P2 autem om. V1 β | in te] inde P2 | adversum e1 ‖ 14 procinctum e1 | caritates e1 | spe caritate tr. P2 O9 β ε ζ am lo | spe] pre e1 ‖ 15 invisibilem M | inimicos] tuos add. am lo ma | auderemque C (audierem qui ac.) | apostolus V1 (ac.) ‖ 16 vobis] cf. e.g. in psalm. 54,4,23 (CSEL 94/1, p. 138); nobis F4 F3 T lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 17 harum om. V1 | nequitia G (pc.) ‖ 18 iuvenis2] iuvenes e1 | cadet] cadit C (ac.) Ca ma | sit ille tr. α ‖ 19 cui] ille add. S 8,1 in te decantatio] intende cantatio K | decantatio cf. Ψα; cantatio O9 (contatio) D ma (iuxta Vulg.) 2 ex] in V1 | semper2] spes P2 (ac.) ‖ 3 et om. e1 ε | speciei] spei P26 C Ca S (pc.) ε ‖ 4sq. speciem] huc tr. 7,8‒11 quasi – mea O9; spem lo ‖ 5 viso] visio C (ac.) N | quod2 ir. Ca; quia C (ac.)

in psalm. LXX,1,7 – 9 | 325

mus laetabimur, viso autem quod non crediderunt impii confundentur. Tunc veniet res cuius est modo spes; spes enim quae videtur non est spes. Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Modo ergo gemis, modo in locum refugii curris ut salvus fias, modo in infirmitate positus medicum rogas: quid cum acceperis perfectam etiam sanitatem? quid cum effectus fueris aequalis angelis dei? Iam forte istam gratiam qua liberatus es oblivisceris? Absit! in te decantatio mea semper. v. 7 (9.) tamquam prodigium factus sum multis. Hic tempore spei, tempore gemitus, tempore humilitatis, tempore doloris, tempore infirmitatis, tempore vocis a compedibus, hic ergo quid? tamquam prodigium factus sum multis. Unde tamquam prodigium? unde mihi insultant qui me prodigium putant? Quia credo quod non video. Illi enim beati in his quae vident exsultant in potu, in luxuria, in scortationibus, in avaritia divitiis rapinis saecularibus dignitatibus, dealbatione lutei parietis: in his exsultant. Ambulo autem ego viam dissimilem contemnens ea quae praesentia sunt et timens etiam prospera saeculi, nec alicubi securus nisi in promissis dei. Et illi: Manducemus et bibamus, cras enim moriemur. Quid ais? repete! Manducemus inquit et bibamus. Age quid postea dixisti? Cras enim moriemur. Terruisti, non seduxisti. Plane hoc ipso quod postea dixisti incussisti mihi timorem ne tibi consentiam! Cras enim moriemur dixisti, et praecessit a te Manducemus et bibamus. Cum enim dixisses: Manducemus et bibamus, adiunxisti: Cras enim moriemur. Audi contra a me: ‚Immo ieiunemus et oremus, cras enim moriemur!‘ Hanc viam tenens artam et

7 Rom. 8,24 8 Rom. 8,25 10 effectus…dei] cf. Lc. 20,36 9,2sq. vocis…compedibus] cf. Ps. 101,21 6sq. dealbatione…parietis] cf. Mt. 23,27 7 ambulo…dissimilem] cf. Sap. 2,15 9 Is. 20,13; 1 Cor. 15,32 14sq. viam…angustam] cf. Mt. 7,14 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 6 impii des. f3 | confundentur des. P2 O9 ‖ 9,1 tamquam inc. e1 ‖ 2 doloris des. e1 ‖ 3 hic inc. e1 | multis des. e1 6 viso] visio Ca S (pc.) N | quod om. P26; quo C (pc.) Ca δ ε ‖ 7 modo est am | enim] autem Ca 8 ergo] enim Ca ‖ 9 in om. F C (ac.) | infirmitatibus α | medicus V1 (ac.) | quid] qui V1 ‖ 10 etiam perfectam tr. P26 Ca ζ | fuerit V1 (ac.) ‖ 11 fortem S ε | ista V1 | es om. V1 | decantatio] cf. l. 1; cantatio Ca P15 ma; cantio C 9,1sq. tempore gemitus iter. A (ac.) ‖ 2 tempore1] tempus A (ac.) | tempore2] tempus δ (ac. G) | tempore3] tempus A (ac.) | tempore4] tempus A (ac.) ‖ 5 potum V1 ‖ 5sq. scortationibus] ἅπαξ λεγόμενον ‖ 6 in divitiis β γ S P15 δ ε ζ am lo ma | in rapinis β γ S P15 δ ε ζ am lo ma | in saecularibus β C Ca S δ ε ζ am lo ma | in dealbatione S (pc.) lo ma; de dealbatione am ‖ 7 ambulabo lo | viam] cf. e.g. 2,3,8; in viam β γ S P15 δ ε ζ am ma ‖ 9 *morimur M (cf. e.g. serm. 150,6; in psalm. 52,3,18 CSEL 94/1, p. 92 c. app.); moriamur N | agis C (pc.) Bn1 ‖ 10 dixistis C (ac.) | *morimur M (cf. l. 9) | terruis K S ‖ 11 reduxisti S | ipsum C Ca δ ε ζ ‖ 12 *morimur M (cf. l. 9) | praecessit a te] cf. l. 13sq. audi contra a me; c. Cresc. 4,52,62 et totum tacens quod praecessit (= prius factum est) a vestris; praecessit lo ma; prae necessitate V1 F4 β C Ca δ ε ζ; pro necessitate am | bibamus et manducemus tr. δ ‖ 13 *morimur M (cf. l. 9) | e contra V1 ‖ 14 a1 om. V1 F3 Bn1 | *morimur M C (ac.) S δ ε (cf. l. 9) | viam] vitam α; vita V1

mi 881

10

5 cc 948

10

326 | S. Augustini

15 angustam tamquam prodigium factus sum multis: sed tu adiutor fortis ad-

esto, o domine Iesu, qui mihi dicas: ‚Noli deficere in via angusta: ego prior transii, ego sum ipse via, ego duco: in me duco, ad me perduco.‘ Ergo quamvis prodigium factus sim multis, tamen quia tu adiutor fortis, (10.) repleatur os meum v. 8 laude, ut hymno dicam gloriam tuam, tota die magnificentiam tuam. Quid est tota die? Sine intermissione. In prosperis quia consolaris, in adversis quia corrigis, antequam essem quia fecisti, cum essem quia salutem dedisti, cum pec5 cassem quia ignovisti, cum conversus essem quia adiuvisti, cum perseverassem quia coronasti. Ita plane repleatur os meum laude, ut hymno dicam gloriam tuam, tota die magnificentiam tuam. (11.) ne proicias me in tempus senectutis. spes mea a iuventute mea, ne v. 9 proicias me in tempus senectutis! Quod est hoc tempus senectutis? cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me. Respondet hic tibi deus: ‚Immo vero deficiat virtus tua, ut in te maneat mea, ut dicas cum apostolo: Quando infirmor, tunc 5 potens sum.‘ Noli timere ne proiciaris in infirmitatem, in istam senectutem! Quid enim? dominus tuus non est infirmatus in cruce? Nonne ante illum tamquam ante mi 882 hominem nihil valentem, captivatum et oppressum caput agitaverunt fortissimi et tauri pingues et dixerunt: Si filius dei est, descendat de cruce? Numquid ille quia infirmus erat desertus est, qui maluit non descendere de cruce, ne non potentiam osten-

15sq. fortis adesto clausula hexametri; cf. e.g. Ov. met. 2,45 testis adesto; Paul. Nol. carm. 20,182 festinus adesto 17 Io. 14,6 11,1 spes…mea2] Ps. 70,5 4sq. 2 Cor. 12,10 7sq. Mt. 27,39sq. 42 8 tauri pingues] cf. Ps. 21,13 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15 sed inc. e1 ‖ 10,3 adversis des. e1 ‖ 11,1 ne1 inc. e1 ‖ 2 senectutis1 des. e1 | cum inc. e1 ‖ 5 senectutem des. e1 15sq. adesto] v. app. sim.; ades tu α; adesto tu P15 ‖ 16 o om. e1 V1 P15 | Iesu om. e1 | ego] ergo C (ac.) 17 ipse] cf. e.g. serm. 92,3 ipse est patria quo imus ipse via qua imus; ipsa M C Ca ζ ma | duco1] deduco am ‖ 18 sim] sum α β C Ca am ma (cf. Ps. 70,7) | tamen] non timebo add. β C Ca S (pc.) δ ε ζ am lo ma 10,2 laudem V1 (ac.) | hymnum V1 Ca δ | dicat Ca; decantem ε | tota … tuam2 mg. C | magnitudinem Ca (iuxta Vulg.) ‖ 4 corriges V1; corrigeris α ‖ 5 quia1 om. δ ε | adiuvasti V1 F C (ac.) Ca ‖ 6 plene C (ac.) Ca | hymnum V1 Ca δ Bn1 (pc.; cf. l. 2) | dicam om. G ‖ 7 totam diem S | tota … tuam mg. G 11,1 tempus e1 M; cf. Ψκ, ll. 2.20; 14,43; LXX εἰς καιρὸν γήρους; tempore cett. am lo ma (sed vide quae adnotaverunt in app.); cf. Ψα Vulg. ‖ 2 me] mea C (ac.) | tempus1] cf. l. 1; tempore α β C Ca δ (pc.) ε ζ am lo ma | quod] quid F β γ (pc. K C) δ ε ζ am lo | hoc om. ε ζ lo | tempus2] cf. l. 1; tempore ζ ‖ 2sq. defecerit e1 V1 (deficerit ac.); cf. Ψα, ll. 20. 21; deficiet cett. am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 3 mea] deus add. V1 respondit e1 | hic om. α | deus om. F4 ‖ 3sq. deficiat ir. F3; deficiet P15 ‖ 4 in te om. T; tr. post deficiat Rm12 | quando] cum e1 (iuxta Vulg.) ‖ 5 potens sum] fortior et potens sum P15; de lectione fortior cf. 14,43 c. app., in psalm. 56,16,34 (CSEL 94/1, p. 297 c. app.) | infirmitatem] cf. Ps. 70,9 (l. 1) tempus senectutis; infirmitate e1 (id est add.) V1 β K δ am ma | ista senectute β C Ca S (pc.) δ ε ζ am lo ma 6 non] nonne P15 | nonne sl. C; non M V1 F K S | ante1] autem P15 (ac.) ‖ 7 captivatum] tamquam add. am; captivum P15 ‖ 8 crucem V1 | numquid] nam quid P15 ‖ 9 qui] quia M | non2 om. P15

in psalm. LXX,1,9 – 12 | 327

disse, sed insultantibus cessisse videretur? Quid te docuit pendens qui descendere noluit nisi patientiam inter insultantes, nisi ut sis fortis in deo tuo? Forte et ex eius persona dictum sit: tamquam prodigium factus sum multis et tu adiutor fortis, ex persona eius secundum infirmitatem, non secundum potestatem; secundum id quod nos in se transfiguraverat, non secundum id quod ipse descenderat. Factus est enim multis prodigium, et forte ipsa erat senectus eius, quia ex vetustate non incongrue senectus vocatur et ait apostolus: Vetus homo noster simul confixus est cruci cum illo. Si ibi erat vetus homo noster, senectus ibi erat; quia vetus, senectus. Tamen quia verum est: Renovabitur sicut aquilae iuventus tua, resurrexit ipse die tertio, promisit resurrectionem finito saeculo. Iam praecessit caput, membra secutura sunt. Quid times ne derelinquat te, ne abiciat in tempus senectutis cum defecerit virtus tua? v. 10sq. Immo tunc in te erit virtus eius quando defecerit tua. (12.) Quare hoc dico? quia dixerunt inimici mei mihi, et qui custodiebant animam meam consilium fecerunt in unum dicentes: ‚deus dereliquit eum; persequimini et comprehendite eum, quia non est qui eruat eum.‘ Dictum est hoc de Christo. Ille enim qui potentia magnae divinitatis, qua patri aequalis est, resuscitaverat mortuos, subito inter manus inimicorum infirmus factus est et quasi nihil valens prehensus est. Quando prehenderetur, nisi illi in corde suo dicerent: deus dereliquit eum? Unde illa vox est in cruce: Deus meus, deus meus, quare me dereliquisti? Ergo deus

11 sis fortis in deo tuo] cf. Ps. 107,14 iuxta Hebr. in deo erimus fortes 16sq. Rom. 6,6 18 Ps. 102,5 12,5 patri aequalis est] cf. Phil. 2,6 8 Mt. 27,46 (Ps. 21,2) e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 20 cum inc. e1 ‖ 21 immo inc. f3 ‖ 12,4 Christo des. e1 ‖ 8 unde inc. e1 (v. app. crit.) | dereliquisti des. e1 10sq. noluit descendere tr. α ‖ 11 insultantes] in sl. Ca G | an forte Ca N (pc.) am lo ‖ 12 sit] de coniunctivo cf. e.g. in psalm. 54,10,2 (CSEL 94/1, p. 151); 56,17,9 (p. 255); est V1 δ ‖ 13 et ex P15 secundum1] sed F4 | secundum2] sed α ‖ 14 transfiguravit … descendit ζ | secundum] sed F4 | est] sum P15 ‖ 15sq. ingrue C (ac.) Ca ‖ 16 et] ut K S (pc.) am | confixus est cruci M V1 K C; cf. e.g. in psalm. 58,1,2,30 (CSEL 94/1, p. 322 c. app.); crucifixus β ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.); crucifixus est cruci α Ca S P15 δ ‖ 17 si ibi] sibi V1 C (ac.) Ca G | senectus1] senex δ | vetus2] ibi erat et add. P15 18 aquila M F K S; aquilia Ca | ipse om. P15 ‖ 19 secura K N ‖ 20 tempus] cf. l. 1; tempore G (pc.) am | cum] quia praem. e1 ‖ 21 immo om. e1 | in te om. V1; tr. post erit e1 T | quando defecerit tua om. e1 | defecerit] virtus add. ζ am lo ma 12,1 dico om. F; tr. ante hoc Bn1 | quia] qui C ‖ 2 qui] quia F | meam om. M ‖ 3 derelinquit V1 N; reliquit e1 ‖ 4 eruet Ca; eripiat V1 α (iuxta Vulg.) | hoc om. ε ‖ 5 potentiam A (ac.); potenti V1; potentiae F4 | magna C (ac.) Ca ma | divinitatis magnae tr. δ | qua] qui β δ ε | est om. D | mortuus K 6 reprehensus V1; comprehensus P26 Ca δ (pc. A) ζ am lo; adprehensus S (pc.); suspensus P15 ‖ 7 comprehenderetur P26 (pc.) δ ζ am lo; penderetur F K S (adprehendetur pc.) P15 | *nisi primo illi f3 C Ca; nisi illi primo β δ ε ζ am ma; primo nisi illi V1 | in corde] cordi K S; corde P15 ζ | derelinquit f3 (pc.) V1 N 8 unde … cruce] hinc est et illa vox e1 | vox est illa tr. V1 | meus1 *om. e1 (cf. in psalm. 68,1,7,15) quare e1; cf. l. 14, Ψα; Vulg. Ps. 21,2; utquid cett. lo ma (iuxta Vulg. Mt. 27,46; Mc. 15,24) | me dereliquisti] cf. Ψα; dereliquisti me tr. α am lo ma (iuxta Vulg. Mt. 27,46; Mc. 15,24)

10 cc 949

15

20

5

328 | S. Augustini

dereliquit Christum, cum deus esset in Christo mundum reconcilians sibi, cum esset et 10 Christus deus, ex Iudaeis quidem secundum carnem, qui est super omnia deus bene-

15

cc 950 mi 883

5

10

dictus in saecula? deus dereliquit illum? Absit! sed in vetere nostro vox nostra erat, quia simul crucifixus est vetus homo noster cum illo et de ipso vetere nostro corpus acceperat, quia Maria de Adam erat. Ergo quod illi putaverunt, hoc de cruce dixit: ‚Quare me dereliquisti? Quare me isti derelictum putant malo suo?‘ Quid est ‚derelictum putant malo suo‘? Si enim cognovissent, numquam dominum gloriae crucifixissent. persequimini et comprehendite eum: familiarius tamen hoc, fratres, accipiamus ex membris Christi, et vocem nostram in his verbis agnoscamus, quia et ille tales voces ex persona nostra habuit, non ex potentia et maiestate sua, sed ex eo quod factus est propter nos, non secundum id quod erat qui fecit nos. (13.) domine v. 12 deus meus, ne elonges a me! Ita fiet: non elongat omnino. Prope est enim dominus his qui obtriverunt cor. deus meus, in adiutorium meum respice: (14.) con- v. 13 fundantur et deficiant committentes animam meam. Quid optavit? confundantur et deficiant. Quare optavit? committentes animam meam. Quid est committentes animam meam? Committentes quasi in rixam aliquam. Committi enim dicuntur qui rixari provocantur. Si ergo ita est, caveamus committentes animam nostram! Quid est committentes animam nostram? Primo provocantes nos ut deo resistamus, ut in malis nostris deus nobis displiceat. Quando enim rectus es, ut bonus sit tibi deus Israel, bonus rectis corde? Quando rectus es? vis audire? Quando in eo bono quod facis deus tibi placet, in eo autem malo quod pateris deus tibi non displicet. Videte quid dixerim, fratres, et cauti estote contra committentes animas vestras! Omnes enim qui vobiscum agunt ut in maeroribus et tribulationibus

9 2 Cor. 5,19 10sq. Rom. 9,5 15sq. 1 Cor. 2,8 13,2sq. Ps. 33,19 14,8 Ps. 72,1 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 13 ergo inc. e1 ‖ 14 dereliquisti des. e1 ‖ 17 familiarius 18 Christi des. e1 ‖ 13,1 domine inc. e1 ‖ 14,2 meam des. e1 ‖ 3 quid inc. e1 inc. e1 ‖ 4 meam des. e1 ‖ 6 primo inc. e1 ‖ 7 displiceat des. e1 9 derelinquit V1 ‖ 10 ex] et lo | deus2 sl. G; tr. post benedictus α ‖ 11 reliquit ma | illum] eum K 12 est] erat am ma | vetere] vere K | nostro] nos V1 ‖ 13 quod sl. F; quid G ‖ 14 dereliquisti me tr. f3 (cf. l. 8) | isti me tr. f3 T am ‖ 14sq. quid … suo om. V1 F N T ‖ 14sq. derelictum2 derelicto K 17 hoc] in hoc V1 ‖ 17sq. accipiamus fratres tr. α ‖ 18 ex] in ζ | cognoscamus V1 ‖ 20 quod1] quia C; qui Ca | propter nos] protector noster C (ac.) | id] eo P15 13,2 elonges] cf. Ψγ Ψρ; elongas P15 G (pc.); elonge eas S (pc.); elongeris K (pc.; iuxta Vulg.); longes C (ac.) Ca | fiet e1 V1; fit et cett. am lo ma | non] ne β | elongat] se add. K (mg.); longat V1 | omnino] ab homine K | enim om. F β K S P15 δ ε ζ ‖ 2sq. dominus] deus C (ac.) ‖ 3 his sl. e1 14,2 deficient ε | committent V1 | committentes animam meam] cf. Ψα; detrahentes animae meae δ ε (animam meam A; iuxta Vulg.) | optavi V1 ‖ 3 optabit V1 ‖ 3sq. quid … meam mg. G ‖ 4 committi] committenti C Ca ‖ 5 qui] quam Ca | rixare f3 V1 C Ca ‖ 7 displiceat] discedat V1 (disceat ac.) 8 tibi sit tr. ε | bonus2] bonis Ca δ ε ‖ 9 facit δ ‖ 10 quid] quod P15

in psalm. LXX,1,12 – 14 | 329

fatigemini, id agunt ut in eo quod patimini deus vobis displiceat et exeat ex ore vestro: ‚Quid est hoc? quid enim feci?‘ Iam ergo tu nihil mali fecisti, et tu iustus es, ille iniustus? ‚Peccator sum‘ inquis, ‚fateor, iustum me non dico. Sed quid peccator? Numquid tantum quantum ille cui bene est? quantum Gaius Seius? Ego scio mala ipsius, ego scio iniquitates ipsius, a quibus ego, etsi peccator, longe absum; et tamen eum video florere omnibus bonis, et ego tanta patior! Non ergo ideo dico: Deus, quid tibi feci? quia nihil omnino mali feci, sed quia non tantum feci ut ista dignus sim pati.‘ Iterum: tu iustus, ille iniustus? Evigila miser! Commissa est anima tua. ‚Non‘ inquit ‚ego iustum me dixi.‘ Quid ergo dicis? ‚Peccator sum, sed non tanta commisi ut ista dignus essem pati.‘ Non ergo dicis deo: ‚Iustus sum et tu es iniustus‘, sed dicis: ‚Iniustus sum, sed tu es iniustior‘! Ecce commissa est anima tua, ecce iam bellum gerit anima tua. Quae contra quem? Anima tua contra deum; quae facta est contra eum a quo facta est. Vel quia es, quae contra illum clames, ingrata es. Redi ergo ad confessionem infirmitatis tuae, implora medici manum! Non tibi videantur felices qui florent ad tempus. Tu castigaris, illis parcitur: forte tibi castigato et emendato filio hereditas reservatur. Redi ergo, redi, praevaricator, ad cor! Non committatur anima tua: potentior est multum cui bellum indixisti. Quanto grandiores lapides in caelum miseris, tanto te fortior ruina pressura est. Redi potius, agnosce te! Deus est qui tibi displicet: erubesce, tu tibi displice! Nihil boni faceres nisi ille bonus esset, et nihil mali patereris

15 Gaius Seius] cf. in. psalm. 33,2,13,6; 140,17,8; in evang. Ioh. 6,25; Tert. apol. 3; saepissime apud iuris consultos 26sq. castigato…filio] cf. Hebr. 12,6 28 redi1 …cor] cf. Is. 46,6 29sq. quanto…est1] cf. Pastor. Hermae 43 (mandatum 11),18 λάβε λίθον καὶ βάλε εἰς τὸν οὐρανόν, ἴδε εἰ δύνασαι ἅψασθαι αὐτοῦ e1 (deest) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 30 ruina des. f3 12 id] ad f3 (ac.) | ut om. V1 F3 | et exeat om. K | ex] de α P26 ‖ 13 ergo ir. A; ego Ca | male β δ ε ζ 14 ille] et add. am | iustus S | peccatorem C ζ ‖ 15 quantum2] quanta K (ir.) | Gaius] graius S (pc.); gravis F (pc.) Ca; gavis F4; gravius P15; ais K (pc.); gaudium V1 | Seius ma; v. app. sim.; eius V1 C (del.); om. f3 M α β K Ca S P15 δ ε ζ am lo | malo C (ac.) ‖ 16 iniquitatem f3 (uv.) F | ipsius2 om. ζ | etsi] et sic G 17 video eum tr. C Ca am lo | tanto δ | ergo] ego α ‖ 18 mali omnino tr. α | male β K S P15 δ ε ζ | quia non] quid P15 | sim] sum F P15 ‖ 19 iustus] es add. am lo ma ‖ 20 ego om. M; tr. ante inquit P26 | me iustum tr. M V1 Rm12 | ergo] tu add. am lo | tantum ζ | commissi K C (ac.) ‖ 21 essem] sim Ca | iustus] iustum V1 (ac.) | et] sed f3 V1 C Ca ma ‖ 21sq. et … sum om. M G ‖ 21 iniustus] intus V1 (ac.); iniustus es tr. am lo | dicis2 iter. C (ac.) ‖ 22 iniustus] iustus δ (pc. A) am | sed] et D ζ | es om. ζ | iniustior] iustior K P15 δ ε am ‖ 23 anima tua2 om. M | deum] dominum V1 ‖ 23sq. a quo … quae tr. C (contra eum exp.) Ca ‖ 23 est] a quo add. P15 ‖ 23sq. contra3 … est iter. V1 (contra deum … contra eum) C Ca (contra eum … contra deum) ‖ 24 eum] deum f3; illum am lo | vel om. ζ | quia] qu(a)e P15 ζ lo; qui S (pc.) | illum] eum V1 β | clamas am ‖ 25 confessione V1; confusionem f3 C (ac.) | infirmitates C (ac.) 26 tu] si am | castigeris G | illi C (ac.) A (ac.) | castigatio … emendatio A (ac.) ‖ 28 redi ergo iter. f3 29 induxisti β | caelo β ‖ 30 oppressura α | ad cognoscendum K am lo | est2 sl. C ‖ 31 tu] tu et Ca (sl.) | displicet C (ac.) | et om. M V1 α C Ca | male F; malis V1 | pateris K

15

20

25

cc 951 30

330 | S. Augustini

35

mi 884 40

45

50

nisi ille iustus esset. Evigila ergo in hanc vocem: Dominus dedit, dominus abstulit, sicut domino placuit ita factum est; sit nomen domini benedictum. Iniusti erant qui iuxta Iob putrescentem sani sedebant; et tamen ille recipiendus flagellabatur, illis puniendis parcebatur. Quidquid ergo tribulationis tibi acciderit, quidquid insultationis, non committatur anima tua: non committatur non solum contra deum, sed nec contra eos ipsos qui tibi ista faciunt. Si enim vel ipsos odio habueris, et contra illos commissa est anima tua. Prorsus illi gratias age, pro istis ora. Forte enim et oratio pro ipsis est ista quam audisti: confundantur et deficiant committentes animam meam. confundantur et deficiant: multum enim de iustitia sua praesumunt; ergo confundantur. Hoc illis expedit ut peccata sua cognoscant, unde confundantur et deficiant – male enim de viribus suis praesumebant – et ipsi defecti dicant: Quando infirmor, tunc potens sum, et ipsi defecti dicant: ne abicias me in tempus senectutis! Bonum ergo illis optavit, ut confundantur de malis suis et deficiant a perversis viribus suis, et tunc iam defecti et confusi quaerant illuminatorem a confusione et refectorem a defectione. Denique vide quid sequitur: induantur confusionem et verecundiam, qui cogitant mihi mala. confusionem et verecundiam: confusionem de mala conscientia, verecundiam propter modestiam. Fiat hoc illis, et boni erunt. Non tibi videatur saevire: utinam exaudiatur pro illis! Nam saevire videbatur et Stephanus, quando ore flammanti verba illa iaculabatur: Dura cervice et non circumcisi corde et auribus, vos semper restitistis spiritui sancto! Quam accensa iracundia, quam vehemens adversus inimicos! Commissa tibi videtur anima ipsius? Absit! Salutem ipsorum requirebat, phreneticos male saevientes verbis ligabat. Nam vide

32sq. Iob. 1,21 38 pro1 …ora] cf. Mt. 5,44 42sq. 2 Cor. 12,10 50 ore flammanti] cf. Sen. Med. 241 tauri ferocis ore flammanti (cod. Etruscus; flagranti cett.) 50sq. Act. 7,51 e1 (deest) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 (deest) β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 39 est inc. P2 O9 ‖ 46 induantur inc. e1 ‖ 47 mala des. e1 ‖ 47sq. confusionem2 inc. e1 ‖ 49 erunt des. e1 33 ita factum mg. G | qui] quia S; tibi V1 ‖ 34 putrescentes saniae V1 | sedebant sani tr. ζ | recipiendos K ‖ 35 puniendis] flagellandis ζ | accederit V1 K (accesserit pc.) C (ac.) A ‖ 36 non committatur2 om. β δ ε ζ ‖ 37 ista tibi tr. β ε ζ | odio] hodie K | illos] ipsos ζ ‖ 38 illi] ille K C (ac.) S | ora] opera K (operibus pc.) ‖ 39sq. committentes … deficiant om. N ‖ 40 enim om. ε ζ ‖ 41 unde] ut inde V1 ζ; ut C (ac.) Ca ‖ 42 praesumebunt K | derepti K ‖ 42sq. quando … dicant om. P2 K S P15 43 potens] fortior am (cf. 11,5) | sum … dicant om. δ ε | et … dicant om. am | tempus] cf. 11,1; tempore αεζ ‖ 44 optabit V1 ‖ 45 tunc] nunc C (ac.) | derecti K | confessione V1 ‖ 46 derectione K 46sq. confusionem et verecundiam] cf. Ψα, l. 46sq.; confusione et verecundia V1 P2 O9 β C Ca δ ε ζ am lo (cf. Vulg. operiantur confusione et pudore) ‖ 47sq. confusionem1 … confusionem2] confusione et verecundia confusione G (pc.) N (pc.) ‖ 48 de] et O9 | verecundia δ (pc. G) N (pc.) | *in illis V1 P2 O9 β C Ca δ ε ζ lo ma ‖ 49 videtur M α γ (ac. C) S P15 | exauditur O9; exaudiantur F ‖ 49sq. et Stephanus videbatur tr. α ‖ 50 et1 om. M | ore flammanti] reflammanti Ca N | verbera V1 | duri G (ir.); dure K A; duro Bn1 ‖ 50sq. non circumciso C (pc.) Ca ε ζ; incircumcisi O9 β (iuxta Vulg) ‖ 51 vos] autem add. δ | restitistis] resistitis N ma (iuxta Vulg.); resististis (!) A; resistis Bn1 ‖ 52 adversum P2 O9 β δ N Rm12 53 phreneticus V1

in psalm. LXX,1,14 – 15 | 331

quia non erat commissa anima ipsius non solum contra deum, sed nec contra ipsos: Domine inquit Iesu, accipe spiritum meum. Non ei displicuit Iesus, quia passus erat lapidationem pro verbo ipsius; non ergo erat commissa anima eius contra deum. Item dixit: Domine, ne statuas illis hoc delictum: non ergo erat commissa anima eius nec contra inimicos suos. induantur confusionem et verecundiam, qui cogitant mihi mala. Hoc enim quaerunt omnes qui me tribulant: mala mihi quaerunt. Quae mala quaerebat etiam mulier illa, quando suggessit: Dic aliquid in deum et morere! et illa uxor Tobis, quae ait marito: Ubi sunt iustitiae tuae, ad hoc ut displiceret illi deus qui illum fecerat caecum, et cum ei displiceret, committeretur anima ipsius. (15.) Si ergo nemo tibi tribulando persuaserit, nemo extorserit ut tibi displiceat deus in his quae pateris aut ut oderis homines per quos pateris, non committitur v. 14 anima tua; securus dicis quod sequitur: ego autem semper in te sperabo et adiciam super omnem laudem tuam. Quid est hoc? Movere nos debet adiciam super omnem laudem tuam. Perfectiorem facturus es laudem dei? est aliquid quod superadiciatur? Si iam omnis illa laus est, tu quid adiecturus es? ‚Laudatus est deus in omnibus bonis factis suis, in omni creatura sua, in omni institutione rerum omnium, in gubernatione et regimine saeculorum, in ordine temporum, in eminentia caeli, in fecunditate terrarum, in circumfusione maris, in omni praepollentia nascentis ubique creaturae, in ipsis filiis hominum, in danda lege, in liberandis suis a captivitate Aegyptiorum et ceteris omnibus mirabilibus suis: nondum erat laudatus in eo quod suscitavit carnem in vitam aeternam.‘ Sit ergo ista laus adiecta per resurrectio-

55 Act. 7,58 57 Act. 7,59 60 Iob 2,9 61 ubi…tuae] cf. Tob. 2,22 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 15,3 ego inc. e1 ‖ 4 est des. e1 | adiciam2 inc. e1 ‖ 5 tuam des. e1 ‖ 6 laudatus inc. e1 ‖ 7 bonis des. e1 ‖ 8 in1 inc. e1 ‖ 9 terrarum des. e1 ‖ 10 in1 inc. e1 54 quia] quomodo am lo | ipsos contra tr. G ‖ 55 Iesu] tu K S P15; Iesu tu δ | accipias C (ac.) | ei] eis S Iesus] is S P15; his K | quia] qui P2 O9 C (ac.) | passurus P2 O9 δ am lo | erat] a add. C (ac.) ‖ 56 commissa erat tr. D | anima commissa eius tr. F; anima eius commissa tr. F4 | eius] ipsius β C Ca ‖ 57 dixi V1 | peccatum F O9 β S Bn1 (iuxta Vulg.) | ergo om. V1 P2 O9 C Ca | anima commissa eius tr. F; anima eius commissa tr. F4 ‖ 58 nec om. P2 β T | confusionem et verecundiam] cf. l. 46sq.; confusione et verecundia α P2 O9 β C δ ε Rm12 am ‖ 59 mihi mala tr. P15 ‖ 60 quando] quam K | aliquid] aliquod C (ac.; verbum add. sl.) ‖ 61 Tobi F4 P2 O9 β C (tu abi ac.) Ca S (pc.) A ε Rm12; Tobiae G am lo ma | marito suo δ; viro suo Ca (vl.) ε ζ | ad hoc ut] cf. e.g. in psalm. 68,2,3,9; ad hoc dicebat ut P2 O9 β C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ma ‖ 62 fecerat illum tr. ζ | ei] illi P2 O9 β ε ζ am lo ma | committetur K P15 15,1 si] sic V1 | tibi1 sl. Ca; tr. ante nemo Bn1 ‖ 1sq. displiceat tibi deus tr. F4; displiceat deus tibi tr. F ‖ 2 ut om. V1 α P15 δ ‖ 3 in te om. Ca Bn1 ‖ 4sq. quid … tuam iter. V1 (ac.) ‖ 5 factus P15 | quod om. V1 ‖ 6 superadicitur O9 Bn1; superadiciat F4 | iam] autem F; iam autem ζ | adiecturus] dicturus K S P15; adiusturus V1 | laudandus e1 M α K S P15 δ am (sed cf. l.11) | est2] es K ‖ 7 factis bonis tr. P15 7sq. rerum … gubernatione iter. O9 ‖ 8 ordinem e1 V1 | eminentiam e1 ‖ 9 fecunditatem V1 (ac.) circumclusione F | pollentia F ‖ 10 creaturae] et add. lo | ipsi C (ac.) | filiis] filius P2; filium A; aliis K hominum om. δ | dande G (ac.) | legem V1 ‖ 11 nondum] non G; non solum P26 | laudatus erat tr. O9 β; erat laudatus erat P2 ‖ 12 suscitabit V1; suscitaverit P15 | vita V1 | sit] sic e1; si O9

55

cc 952 60

5

10 mi 885

332 | S. Augustini

15

20

25 cc 953

nem domini nostri Iesu Christi – ut hic eius vocem intellegamus – super omnem laudem praeteritam; sit hoc, et recte intellegimus: quid tu forte peccator, qui timebas committi animam tuam, qui in ipso solo sperabas, ut a prima illa captivitate liberareris, qui de iustitia tua non praesumebas, sed de gratia illius quam commendat hic psalmus, quid tu? adicies aliquid super omnem laudem dei? ‚Adiciam‘ inquit. Videamus quid adiciat: Posset esse omnis laus tua, et nihil omnino deesse videretur ad laudem tuam, quia et nihil deesset, si damnares omnes iniquos. Non enim non est magna laus dei iustitia ipsa qua iniqui damnantur: magna laus est! Fecisti hominem, dedisti liberum arbitrium, in paradiso collocasti, praeceptum imposuisti, mortem, si praeceptum violaret, iustissimam denuntiasti: nihil non fecisti, nemo est qui a te amplius exigat. Peccavit; factum est genus humanum tamquam massa peccatorum profluens de peccatoribus: quid ergo? tu si massam istam iniquitatis damnes, quisquam tibi dicet: ‚Iniuste fecisti‘? Esses plane etiam sic iustus, et omnis esset ista laus tua; sed quia liberasti et ipsum peccatorem iustificando impium, adiciam super omnem laudem tuam: (16.) os meum enuntiabit iustitiam tuam, non meam. v. 15 Inde adiciam super omnem laudem tuam, quia et quod iustus sum – si iustus sum – iustitia tua est in me, non mea. Tu enim iustificas impium. os meum enuntiabit

15,23 massa peccatorum] cf. divers. quaest. 68,4; quaest. Simpl. 1,2,17.19 24 profluens de peccatoribus] cf. enchir. 28 de illo facta est voluntas dei, qui ex eadem massa perditionis, quae de illius stirpe profluxit, facit aliud vas in honorem aliud in contumeliam 16,3 tu…impium] cf. Rom. 4,5 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 14 laudem des. e1 ‖ 16,1 os inc. e1 ‖ 3 mea des. e1

ε: N

14 praeteritam] tuam e1 | sit hoc M V1 α S P15, cf. l. 12; in evang. Ioh. 124,1 sit hoc, si nihil aliud quod sit convenientius potuerit inveniri; in psalm. 41,1 sit hoc, habeatque locum intellectus iste in ecclesia et veracem et sollemnem; si hoc P2 O9 β δ ε; sic hoc γ (sic haec Ca) ζ am lo ma | et om. O9 β | intellegemus C (ac.) Ca (ac.); *intellegamus α P2 O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am | quid M V1 C Ca (ac.) ma; qui K P15; quid ergo α; sed quid P2 O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am lo | qui] quid Ca S δ ‖ 15 sola O9; solus K; loco Ca | ab illa prima captivitate tr. P2 O9 β C (pc.; a om. ac.) Ca; ab illa captivitate prima tr. ε ζ ‖ 15sq. liberaris V1 P26 C (ac.); libereris Ca ‖ 16 tua om. lo ‖ 17 quid tu distinxit Weidmann; quid, tu cc | adiciam] adicio V1 P2 O9 β C Ca ε ζ ‖ 18 omnis] omnes K S N | videtur F ‖ 19 ad] omnem add. α | quia] qui γ (ac. C) S δ (cui pc. G; pc. A) | et om. α | damnaret α O9 | non om. O9 | est] esset β γ (pc. C Ca) S (est et pc.) P15 δ ε ζ ma 20 magna1 om. P2 O9 | est] esset β Ca (pc.) δ ε ζ lo ‖ 21 dedisti] ei add. V1 P2 O9 β C (pc.) Ca ε ζ am lo ma 21sq. imposuisti … praeceptum om. C Ca ‖ 22 violaret] si violaret poenam C (pc.); violaretur O9; violasset ζ ‖ 23 peccabit V1 | tamquam om. P2 O9 ‖ 24 quid om. β | tu sl. A | si sl. C | iniquitas S 24sq. quisque α ‖ 25 dicit V1; diceret ζ | esses] esset O9; esse C (ac.) | sic om. V1; si α | et] ut P2 S (pc.) ista] ita am | laus] laudatio M ‖ 26 quia] qui C (ac.) Ca | iustificandum ipsum K 16,1 enuntiabit] cf. l. 3; 18,12; LXX ἐξαγγελεῖ; enuntiavit M K S δ Bn1 (pc.); pronuntiabit V1 P2 O9 β C (pc.); pronuntiavit Ca ε am; adnuntiabit α ζ ‖ 1sq. non … tuam om. P15 ‖ 2 inde] in die C (ac.) | et om. K δ ζ | quod sl. Ca; quia C (quia et quia ac.) ‖ 3 iniustitia K | tu] tum Ca | iustificasti P2 O9 (pc.) β S (pc.) | enuntiabit] cf. l. 1; enuntiavit M γ (ac. C) S δ; adnuntiavit ε am lo; adnuntiabit F4 P2 O9 ζ; pronuntiabit β

in psalm. LXX,1,15 – 16 | 333

iustitiam tuam, tota die salutem tuam. quid est salutem tuam? Domini est salus. Nemo sibi usurpet quia salvum facit: domini est salus. Non se salvum per se quisquam facit: domini est salus, vana salus hominis. tota die salutem tuam: toto tempore. Aliquid adversi est: praedica salutem domini; aliquid prosperi est: praedica salutem domini. Ne praedices in prosperis et obmutescas in adversis; alioquin non erit quod dictum est tota die. Tota enim dies cum sua nocte est. Numquid quando dicimus ‚triginta dies‘ – verbi causa – ‚transierunt‘, dicimus ‚et noctes‘? nonne ipso nomine dierum includimus noctes? In Genesi quid dicebatur? Factum est vespere et factum est mane dies unus. Ergo dies totus cum sua nocte est. Nox enim diei servit, non dies nocti. Quidquid facis in carne mortali iustitiae debet servire, quidquid facis ex praecepto dei non propter emolumenta carnis fiat, ne dies serviat nocti. Ergo tota die laudem dei, si et in prosperis et in adversis: in prosperis tamquam tempore diurno, in adversis tamquam tempore nocturno; tota tamen die laudem dei, ut non frustra cantaveris: Benedicam dominum in omni tempore, semper laus eius in ore meo. Salvis filiis pecore familia omni re sua Iob laudabat deum: hoc quasi diurno tempore. Damna venerunt, orbitas irruit, periit quod servabatur, obierunt quibus servabatur: vide tamen tota die laudem tuam!

4sq. Ps. 3,9 6 Ps. 59,13; 107,13 12 Gen. 1,5 17sq. Ps. 33,2 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 4 tota inc. e1 ‖ 5 salus2 des. e1 ‖ 7 tota inc. e1 | tuam des. e1 4 tota die] cf. Ψα Vulg.; totam diem M; cf. LXX ὅλην τὴν ἡμέραν | salutem1] laudem K S P15 | salutem tuam1] salutare tuum Ca | quid] qui C (ac.) ‖ 5 quia] qui C (ac.) N | salvum1] se praem. C (pc.) Ca ε ζ ma | faciat β (faciet ac. F3) ‖ 5sq. non … salus2 om. P2 O9 ‖ 5 se1] te M α S P15 ‖ 5sq. quisquam per se tr. Ca ‖ 6 fecit V1 ‖ 7 totam diem M K (tota diem) S (cf. l. 4) | toto] tanto Ca | aliqui Ca | est] estis O9 | praedica] praedicas Ca δ ‖ 8 domini1 om. P15; deum P2 | aliquid … domini2 om. F G | prospere Bn1; prosperis O9 | praedica] praedicas Ca δ; praedicat V1 | domini2] deum P2 ‖ 8sq. ne … obmutescas] si non praedicas … obmutescis O9 ‖ 9 obmutescat Ca; inobmutescas K; non mutescas C (pc.) quod] qui C (ac.) | tota die] cf. l. 4; totam diem M; tota diem K S ‖ 10 quando] quam A (ac.) 10sq. transierunt] non add. P2 O9 β C (sl.) Ca P15 δ ε ζ am lo; transierant V1 ‖ 11 nonne] non ei O9; non F; nonne et am lo ma | ipso nomine] cf. e.g. gen. litt. imperf. 2 hic enim nomine diei noctes quoque includimus; loc. hept. 3,1 ovium nomine etiam caprarum genus inclusit; in ipso nomine C Ca ma; in ipso numero V1 (dierum numero tr.) P2 O9 β Ca (vl.) S (vl.) δ ε ζ am lo | noctes2] et noctes β Ca (pc.) am; noctes est C (ac.) Ca (ac.) ‖ 12 factum1] factus V1 | vesper M | factum est2 om. am | mane om. O9 dies2] diem K ‖ 12sq. totus est cum sua nocte tr. lo ‖ 13 nox] non K A (ac.) | dies] diem K | facit V1 carnem V1 ‖ 14 ex praecepto] excepto P15 ‖ 15 serviet Bn1; servit K | tota die] dicis praem. O9 β; dicis add. F; totam diem M K S (cf. l. 4) | si et] sic et C Ca (ac.); et K S P15; scilicet ζ; dic scilicet lo ma 16 diuturno A ‖ 17 totam tamen diem M V1 K S P15 (cf. 16,4) | dei] dic ζ; dei dic S (pc.) ma | ut] et β cantaberis V1 (pc.) P2 O9; cantabis β ‖ 18 pecora P2 O9 δ N; pecoribus V1 am lo | familiae K N 18sq. familia … tempore mg. C ‖ 19 laudat G; laudabit K | dominum V1 P2 O9 C (mg.) P15 | diuturno O9 A | damna venerunt] damnaverunt γ δ (ac. G) | damnum vero orbitatis α | perit V1 ‖ 20 quod] quia C (ac.) | servabatur2] hoc quasi nocturno tempore add. β Ca (pc.) δ ε ζ am lo ma | tamen] ita tamen α totam diem M S P15 (cf. l. 4); toto diem K | laudem tuam] laudantem S (pc.) lo ma | tuam] sed add. e1

5

10

15

20

334 | S. Augustini

Numquid post illud diurnum tempus ubi laetabatur, quia factus est illius quasi lucis mi 886 – hoc est prosperitatis – occasus, defecit a laudibus dei? nonne dies erat in corde

25

30 cc 954

5

unde fulgebat? Dominus dedit, dominus abstulit, sicut domino placuit ita factum est; sit nomen domini benedictum. Et hoc adhuc quasi vespertinum erat tempus; venit et nox crassior, tenebrae profundiores, corporis dolor, putredo vermium: nec sic in ipsa putredine defecit a laudibus dei foris in nocte, qui intus exsultabat in die. Namque uxori persuadenti blasphemiam et committenti animam ipsius, male suadenti, miserae tamquam umbrae nocturnae Locuta es inquit tamquam una ex insipientibus mulieribus – vere filia noctis! Si bona percepimus de manu domini, mala non sustinebimus? Laudavimus in die: deficiemus in nocte? tota die, id est cum sua nocte, salutem tuam. (17.) quoniam non cognovi negotiationes. ‚Ideo‘ inquit ‚tota die salutem tuam, quoniam non cognovi negotiationes.‘ Quae sunt istae negotiationes? Audiant negotiatores et mutent vitam; et si fuerunt non sint, non cognoscant quod fuerunt, obliviscantur, postremo non adprobent, non laudent: improbent damnent mutentur, si peccatum est negotiatio. Hinc enim aviditate nescio qua adquirendi, o negotiator, quando damnum passus fueris blasphemabis, et non erit in te quod dictum est tota die laudem tuam; quando autem pro pretiis rerum quas vendis non solum mentiris, verum etiam falsum iuras, quomodo in ore tuo tota die laus dei? quando si Christianus es, etiam ex ore tuo blasphematur nomen dei, ut dicatur: ‚Ecce

25 corporis…vermium] cf. Iob 2,7sq. 26–30 Iob 2,9sq. 29 filia noctis] cf. 1 Thess. 5,5 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 30 laudavimus inc. e1 ‖ 17,1 negotiationes des. e1 ‖ 2 quae inc. e1 ‖ 3 vitam des. e1 ‖ 5 o inc. e1 ‖ 6 blasphemabis des. P2 ‖ 7 tuam des. e1 (v. app. crit.) 21 post illud] pusillum O9 | illud] illum M D K S P15 δ ε; aliud C Ca | diuturnum O9 P26 A | quia] qui γ S P15 δ am | est om. P2 | luces V1 ‖ 22 prosperitas Ca | deiecit K | a om. K S δ | in corde erat tr. G | in om. α 23 fulgebatur K δ ε ‖ 24 quasi adhuc tr. K S δ am lo ma; quasi P15; quasi adhuc quasi α | tempus erat tr. V1 O9 β ζ ‖ 25 nox] non V1; non nox P26 | classior α; gratior K | profundioris V1 (pc.) | sic] si Ca 26 deiecit K | a om. V1 | fortis α | diem K P15 ‖ 27 persuadente P2 S (pc.) | blasphemia K | suadente K 27sq. miseriae α ‖ 28 es] est G | tamquam2] quasi P26 (iuxta Vulg.) | stultis α (iuxta Vulg.) ‖ 29 percepimus] cf. e.g. in psalm. 144,18,19; percipimus V1; recepimus Ca; suscepimus P2 O9 β ε ζ am lo ma (iuxta Vulg.) | mala] autem add. F3; quare praem. K S P15 δ am lo (iuxta Vulg.) ‖ 29sq. suscipiamus δ (iuxta Vulg.); sustineamus am ‖ 30 laudabimus e1 M V1 F4 P2 γ (ac. C) S P15 δ ε Rm12 am | in die] eum inde e1 | totam diem M K S (cf. l. 4) ‖ 31 tuam] quia et in prosperis salus tua est et in adversis tu salvas add. e1 17,1 cognovit S | totam diem M K S P15 (cf. 16,4) ‖ 1sq. salutare tuum P2 (salutarem tuum) S (pc.; cf. Alcuini Vulgatam) ‖ 2 negotiationes1] negotiationis V1 (ac.) | sint ζ ‖ 3 vitam] suam add. e1 | fuerint P2 O9 F3 Rm12 ‖ 4 fuerint Ca; fuerant O9 β ‖ 5 hinc] hic Ca | enim om. ζ | aviditate] avidi et P15 | qua] 6 blasphemaris D K S; blasphemas P15 am ‖ 7 totam diem M K S P15 (cf. 16,4) quo S; quae P15 ‖ quando autem om. V1 | pretio Rm12; pretii N ‖ 7sq. quas … verum om. M ‖ 8 totam diem M K S P15 (cf. 16,4) | laus] laudem S | dei] vel add. lo ‖ 9 si om. M | dei] domini δ

in psalm. LXX,1,16 – 17 | 335

quales sunt Christiani!‘ Ergo si propterea iste tota die laudem dei dicit, quia non cognovit negotiationes, corrigant se Christiani, non negotientur! Sed ait mihi negotiator: ‚Ecce ego adfero quidem ex longinquo merces ad ea loca in quibus non sunt ea quae adtulero: unde vivam? Tamquam mercedem laboris mei peto, ut carius vendam quam emero. Unde enim vivam, cum scriptum sit: Dignus est operarius mercede sua? Sed agitur de mendacio, de periurio: hoc vitium meum est, non negotiationis. Neque enim non, si vellem, possem agere sine isto vitio. Non ergo meam culpam actor ad negotium transfero, sed si mentior, ego mentior, non negotium. Possem enim dicere: Tanto emi, sed tanto vendam; si placet, eme! Non enim istam veritatem audiens emptor repelleretur et non potius omnes accurrerent, quia plus fidem quam mercem diligerent. Hoc ergo‘ inquit ‚me mone: ne mentiar, ne periurem, non ut abiciam negotium unde me transigo. Quo enim vocas, quando hinc revocas? forte ad artem aliquam? Ero sutor; calceamenta faciam hominibus: mendaces enim ipsi non sunt? periuri et ipsi non sunt? Nonne locatis ab alio calceamentis, cum acceperint ab alio pretium, dimittunt quod faciebant et suscipiunt alteri facere, et fallunt eum cui promiserant cito se facturos? Nonne saepe dicunt: Hodie facio, hodie impleo? Deinde in ipsa sutura tantas fraudes non faciunt? Faciunt ista, et dicunt ista; sed ipsi mali sunt, non ars quam profitentur. Omnes ergo artifices mali, deum non timentes, vel pro lucro vel pro timore damni aut egestatis mentiuntur, periurant; non est continua dei laus in eis. Quomodo ergo revocas a negotiatione? an ut sim agricola et adversus deum tonantem murmurem, ut grandinem timens sortilegum consulam, ut quaeram

17,14 1 Tim. 5,18; Lc. 10,7 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10 iste si propterea tr. ε Rm12 | totam diem M K S P15 (cf. 16,4) | dei om. ε; tuam O9 | quia] quoniam V1 O9 β ε ζ; quid annon Ca ‖ 11 cognovi M V1 F3 δ ε | negotiantur V1 | sed] quid add. P15 ‖ 12 quidem om. C Ca; quidam V1 | ex longinquo om. δ | mercis V1 ‖ 13 adtulero] detulero D; attoller K | mercede O9 am | in laboribus meis O9 ‖ 14 emerim S (pc.) ma | operarius] mercennarius α Bn1 | mercedem suam V1 ‖ 15 non om. F; nonne V1 | negotiationes O9 K ‖ 16 si non tr. ζ; non si non δ ε; si V1 O9 β possem] non praem. V1 O9 β δ ε ζ lo | sine] estne V1 | ergo] enim O9 β ε ζ | mea V1; eam K P15 δ am | actor om. O9 β; auctor Ca P15 ε ζ am ‖ 17 enim] in tribulatione add. M ‖ 18 sed om. am | ista V1 19 omnes potius tr. am lo | accurrent V1 F3 | mercedem α O9 β K Ca S P15 ε Rm12 ‖ 20 inquis C (pc.) Ca (iniquis ac.) δ ε ζ | me om. K P15 | mone] mones α; monet V1; modo P15; nemo K | ne1] non P15 | peierem P15; perderem O9 | ut] non add. Ca (sl.) | abicias K P15; habeam C Ca S (pc.) ‖ 21 transago V1 vocans V1 ‖ 21sq. aliquam artem tr. O9 β ε ζ ‖ 22 enim] et β; etenim ζ; enim et am lo ma ‖ 23 peiori V1 | alio1] alico O9; aliquo β P15 | acceperunt O9 C (ac.) ‖ 24 pretio O9 D ‖ 25 promiserunt C (ac.) facturus K; factores C (ac.) Ca Bn1 | non C (ac.) Ca ‖ 26 ipsa om. α; ipsas C (ac.) Ca | sutura] i.e. arte sutrina (usus huius loci proprius); ut usura C (ac.); futura est O9 ‖ 28 lucra V1 | egestate O9 β | peierant M K S (perierant ac.) P15; peiurant C (ac.) T; pegerant V1 O9 ‖ 29 dei om. C Ca am | ergo om. ζ; me add. α | agricola sim tr. am lo ma ‖ 30 *sortilogum M α O9 β γ S; cf. in psalm. 59,11,17 (CSEL 94/1, p. 404 c. app.); serm. Dolbeau 6,10; sortilagum V1 | consulem K

10

15

20

25

mi 887 30

336 | S. Augustini

qui faciat contra caelum, ut optem pauperibus famem, quo possim vendere quod cc 955 servavi? ad hoc me adducis? Sed non ea faciunt, inquis, agricolae boni. Nec illa

negotiatores boni! Quid enim? iam et filios habere malum est, quia quando eis caput dolet, malae et infideles matres ligaturas sacrilegas et incantationes quaerunt? Ista 35 hominum, non rerum peccata sunt.‘ Potest mihi hoc dicere negotiator: ‚Quaere ergo, episcope, quemadmodum intellegas negotiationes quas legisti in psalterio, ne forte tu non intellegas et me a negotiatione prohibeas! Mone ergo quemadmodum vivam: si bene, bene mihi erit; unum tamen scio, quia si malus fuero, non negotiatio mihi facit, sed iniquitas mea.‘ Quando verum dicitur, non est quod contra dicatur. (18.) Quaeramus ergo quas dixerit negotiationes, quas vere qui non cognovit tota die laudat deum. ‚Negotiatio‘ et in Graeca lingua ab actu dicitur, et in Latina ‚negotiatio‘ sive ab actu sive negotium: discutiatur quid sit. Qui enim negotiatores actuosi quasi ex eo quod agunt praesumunt, opera sua laudant, non perveniunt ad gratiam 5 dei: ergo contra illam gratiam sunt negotiatores, quam commendat hic psalmus. Illam enim gratiam commendat, ut nemo de suis operibus glorietur. Quomodo quodam loco dicitur: Medici non resuscitabunt – deserere debent homines medicinam? sed quid est hoc? Sub isto nomine intelleguntur superbi pollicentes salutem hominibus, cum domini sit salus – quomodo ergo contra medicos, id est superbos salutis 10 pollicitatores, vigilat hoc quod dictum est: tota die salutem tuam, sic contra nego-

18,7 Ps. 87,11 9 cum…salus] cf. Ps. 3,9 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 18,2 negotiatio1 inc. e1 ‖ 6 glorietur des. e1 31 qui faciat] i.e. qui valeat, potens sit (v. ThlL VI, 123,16sqq.); fort. alludit ad sacrum paganum (v. ThlL VI, 97,19sqq.); quid faciam V1 F4 O9 β C (pc.) Ca (pc.) S ε ζ am lo ma; quid faciat F4 G (pc.) | quo] quod Ca | possem am | quod] quo V1 (ac.); quos ε ‖ 32 non sl. G | nec om. O9 | illam δ ε ‖ 33 negotiatoris O9 | iam] etiam S (pc.) Bn1 ma | et exp. S | filius K | malum] inlicitum α | quia] qui C (ac.) | eis] eius O9 ‖ 34 et1 om. β | matris V1 | incantiones δ ‖ 35 potest] post C (ac.) | hoc] haec V1 | dicere hoc tr. ζ negotiatur C (ac.) | ergo om. K S P15 ‖ 36 negotiationis V1 ‖ 37 intelleges G | quomodo α 38 bene2 om. M C (ac.) | tamen] enim β | quia si] quasi C (ac.) Ca | non sl. V1 | negotiationibus O9; negotium δ ε ζ | mihi2 om. O9 G ‖ 39 dicitur] dicit δ | non … dicatur sl. C | quod contra dicatur C Ca S (pc.) am lo ma (contradicatur); quod contradicitur O9; quod dicatur contra ζ; contra quod dicatur tr. M V1 α β K S (ac.) P15 δ ε 18,1 dixerat K | negationes dixerit tr. ζ | negotiationis V1 | vero S ‖ 1sq. totam diem M K S P15 (cf. 16,4) ‖ 1sq. laudat deum tota die tr. G ‖ 2 negotiatio1 … dicitur] LXX γραμματείας; cf. LSJ s.v.: “The office of the γραμματεύς” | actum V1 ‖ 2sq. negotiatio2 … negotium] negotiatio sive ab actu sive a negotio C (pc.) S (pc.) ζ; negotiatio sive actus sive negotium am lo; negotiatio sive ab actu sive a negato otio Ca δ (a negatio A) ε; negotiatio sive ab actu sive a negotiatione otium O9; a negato otio; sed sive ab actu sive a negante et otio negotium dicitur β (dicitur om. P26); a negato otio; sed sive ab actu sive a negato otio ma ‖ 3 discutiatur] si praem. O9; discutiator K | qui] quid e1; quia O9 | negotiatoris e1 negator exactuosi V1 ‖ 4 eo] se K (ir.) | opera sua] operasti V1 ‖ 6 enim] ergo G | operibus suis tr. P15 | quomodo] quoniam β ‖ 7 resuscitabunt] cf. Ψα; suscitabant O9 (cf. Vulg. suscitabunt) | deserere debent] desererent V1 ‖ 9 superbos] super vos V1 ‖ 10 totam diem M K S P15 (cf. 16,4)

in psalm. LXX,1,17 – 19 | 337

tiatores, id est qui actu suo et operibus gaudent, vigilat quod dictum est: os meum enuntiabit iustitiam tuam, id est non meam. Qui sunt negotiatores, id est quasi de actu suo sibi placentes? Qui ignorantes dei iustitiam et suam volentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. Merito et ‚negotium‘ dictum est quod negat otium: quantum mali est quod negat otium! Merito dominus expulit de templo illos quibus dixit: Scriptum est ‚Domus mea domus orationis vocabitur‘; vos autem fecistis eam domum negotiationis, id est gloriantes de operibus vestris, otium non quaerentes nec audientes contra inquietudinem et negotiationem vestram dicentem scripturam: Vacate et videte quoniam ego sum dominus. Quid est Vacate et videte quoniam ego sum dominus, nisi ut sciatis quia deus est qui operatur in vobis et non de vestris operibus extollamini? Non audis vocem dicentis: Venite ad me omnes qui laboratis et onerati estis, et ego vos reficiam. Tollite iugum meum super vos, et discite a me quoniam mitis sum et humilis corde, et invenietis requiem animabus vestris? Haec requies contra negotiatores praedicatur, haec requies contra eos qui oderunt otium praedicatur agendo et iactando se de operibus suis, ut non requiescant in deo et tanto longius a gratia resiliant, quanto magis de suis operibus extolluntur. (19.) Sed est in quibusdam exemplaribus: quoniam non cognovi litteraturam. Ubi alii codices habent negotiationem, ibi alii litteraturam. Quomodo concordent invenire difficile est; et tamen interpretum diversitas forte sensum ostendit, non errorem inducit. Quaeramus ergo et litteraturam quomodo intellegamus, ne sic offendamus grammaticos quomodo paulo ante negotiatores, quia et grammaticus potest in arte sua honeste vivere, non periurare, non mentiri. Quaeramus ergo litte-

13sq. Rom. 10,3 16sq. Mt. 21,13; Io. 2,16 18sq. Exod. 31,13 20 Phil. 2,13 21–23 Mt. 11,28sq. e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 11 actu] de actu V1 C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ma; acto S | et] in add. Ca | gaudet G | hoc quod am lo ma 12 enuntiabit] cf. 16,1; enuntiavit M C (ac.) Ca; enuntiavi K (iter. ac.) S P15; adnuntiabit α O9 β δ ε ζ; annunciabit lo; annunciavit am; pronuntiabit V1 ‖ 12sq. de actu] acto S ‖ 14 quod] quia C (ac.) ma | neget V1 | negat otium] negotium M α K C (ac.) S P15 ‖ 14sq. quantum] quanti M (ac.) 15 quod om. ζ | negat otium] negotium V1 α C (ac.) P15 | expolit K | illos de templo tr. am lo | dixit] dictum est am lo ‖ 16 fecisti V1 C (ac.) | eam] illam ζ ‖ 17 gloriantis O9 | requirentes V1 ‖ 18 dicente scriptura V1 α O9 K Bn1 | vagate V1 S ‖ 19 quoniam1] cf. Ps. 45,11 Ψα Vulg.; quia M α γ S P15 δ dominus1] deus δ | vagate V1 S; cavete Bn1 | quoniam2 cf. supra; quia M α K S P15 δ ‖ 19sq. dominus2 om. O9 β C (quid … dominus2 om., vacate … sum sl. pc.) Ca ε ‖ 20 est om. δ ε; erat K P15 | operatus M nobis S P15 A (pc.); bonis Ca | et sl. C; ut ζ ‖ 21 auditis C (pc.); audistis Rm12 | omnes om. α | honorati K C (ac.) ‖ 22 vos1 om. K | quoniam] cf. in psalm. 54,13,23 (CSEL 94/1, p. 157); quia α O9 β C Ca ζ am lo ma | sum] sim C (ac.) ‖ 23 requiem sl. G; requie V1 ‖ 24 praedicatur1] praedicator V1 K | oderint δ (pc. G) | praedicatur2] praedicator V1 ‖ 25 non] longius add. β Ca δ ε ζ am lo | requiescant] requi- sl. C Ca | deo] deum K P15 ‖ 25sq. desiliant K ‖ 26 extollantur β 19,1 cognovit V1 ‖ 3 est] erat K P15 | interpretum] inter pretium C (ac.); inter petrum V1 ‖ 4 ne] nec O9 β P15 ‖ 5 et om. F Bn1 | grammaticos K ‖ 6 peierare M V1 (perierare pc.) α β C (ac.) S δ (pegerare A) N am lo ma | mentire K S δ

15

20

mi 888 cc 956 25

5

338 | S. Augustini

10

15

20

25

cc 957

raturam quam non cognovit iste, in cuius ore tota die laus dei est. Est quaedam litteratura Iudaeorum: ad illos enim et hoc referamus; ibi inveniemus quod dictum est. Quomodo cum de negotiatoribus quaereremus, propter actus et opera invenimus illam dici negotiationem detestandam quam notavit apostolus dicens: Ignorantes enim dei iustitiam et suam volentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti, contra quam dicit idem apostolus: Non ex operibus, ne forte quis extollatur – quomodo ergo? numquid non operabimur bonum? Operabimur, sed ipso in nobis operante –; ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis; quomodo ergo hoc invenimus contra negotiatores, id est de actu gloriantes, de negotio se extollentes, inquietos potius quam bonos operatores, quia boni operatores illi sunt in quibus deus operatur, sic et nescio quam litteraturam invenimus apud Iudaeos. Dominus adsit ut explicem verbis quod dignatus est donare ut corde conspicerem. Superbia Iudaeorum praesumentium tamquam de viribus suis et de iustitia operum suorum gloriabatur de lege, quod ipsi legem acceperint, aliae gentes non acceperint; in qua lege non de gratia gloriabantur, sed de littera. Lex enim sine gratia littera sola est: manet ad convincendam iniquitatem, non ad dandam salutem. Quid enim ait apostolus? Si enim data esset lex quae posset vivificare, omnino ex lege esset iustitia; sed conclusit scriptura omnia sub peccato, ut promissio ex fide Iesu Christi daretur credentibus. De hac littera dicit alio loco: Littera occidit, spiritus autem vivificat. Habes litteram, si praevaricator legis es: Qui per litteram inquit et circumcisionem praevaricator legis es. Nonne bene cantatur et dicitur: erue me de manu legem praetereuntis et iniqui? Habes litteram, sed non imples litteram. Unde non imples litteram? Quo-

19,12–14 Eph. 2,9sq. 23–25 Gal. 3,21sq. 25 2 Cor. 3,6 26sq. Rom. 2,27 27sq. Ps. 70,4 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19,11 contra inc. f3 7 tota die] cotidie P15 | est] erat K P15 | quaedam] quoque K P15 ‖ 7sq. litteraturam C (ac.) S ‖ 8 et om. α | referamus et hoc tr. D | ibi] ubi Ca | invenimus K Ca; inveniamus N | quod] quid M ‖ 9 de om. K S P15 δ am | negotiatione V1 | quaerere C (ac.); quaeremus Ca S; quaeramus O9 | actos S ‖ 10 illa V1 dices V1 ‖ 12 idem] item K S P15; eidem Bn1 | forte] ferte C (ac.) ‖ 13 non om. γ S P15 | non operabimur] cooperabimur f3 | operabimur1] operabitur S | operabimur2] operabis f3 | sed] in add. C (ac.) 14 figmento M | quomodo spectat ad l. 9 quomodo | hoc ergo tr. f3 O9 β C Ca ε lo ma; hoc F4; ergo K 15 actum V1 S | de2 om. K P15 | negotio α β C (pc.) T; quod negotium add. M O9 C (ac.) Ca P15 δ (quo de negotio pc. G) ε; quod de negotium (negotio pc.) add. V1; quod neget otium add. K S (negat) Rm12 am lo ma ‖ 16 inquietos om. K; inquietus V1 Ca | bonus O9 K; bonis P15; honus Ca ‖ 17 quam] et add. Ca; qua V1 | apud] a V1 ‖ 18 verbis] verbi is V1 | superbiam V1 α O9 ‖ 19 Iudaeorum] est add. ζ 20 gloriabatur] ei add. K; sed add. β; gloriabantur f3 α O9 C (ac.) Ca δ ε ζ; gloriabuntur V1 | lege] littera O9 β | ipse K | acceperint1] acceperunt F O9 C (pc.) ζ; acciperent K | acceperint2] acceperunt C Ca A (ac.) ζ ‖ 21 sola littera tr. am lo ‖ 22 convincendam] eundem vincendam V1 (pc.); communicandam O9 23 esset1] est O9 | lex om. S P15 | posset] possit M γ (iuxta quosdam Vulgatae codices) ‖ 25 littera1] litteratura α | habes] autem add. ζ ‖ 25sq. litteram] litteras V1 ‖ 26 si om. V1 | et om. O9 ‖ 27 legem om. Ca; tr. post praetereuntis F | praetereuntes K S ‖ 28 imples1] habes K am | unde … litteram3 om. V1 ε | non2 om. am

in psalm. LXX,1,19 | 339

niam qui praedicas non furandum furaris, qui dicis non adulterandum adulteras, qui abominaris idola sacrilegium facis. Nomen enim dei per vos blasphematur in gentibus, sicut scriptum est. Quid tibi ergo profuit littera quam non imples? Quare autem non imples? Quia de te praesumis. Quare non imples? Quia negotiator es: opera tua extollis; nescis necessariam esse gratiam adiuvantis, ut impleatur praeceptum iubentis. Ecce iussit deus: age quod iussit! Incipis agere quasi ex viribus tuis et cadis, et manet super te littera puniens, non salvans. Merito lex per Moysen data est, gratia et veritas per Iesum Christum facta est. Moyses quinque libros scripsit: sed in quinque porticibus piscinam cingentibus languidi iacebant, sed curari non poterant. Vide quomodo manet littera convincens reum, non salvans iniquum! Illis enim quinque porticibus in figura quinque librorum prodebantur potius quam sanabantur aegroti. Quid ergo ibi tunc sanabat aegrotum? Motus aquae. Piscina illa mota descendebat aegrotus et sanabatur unus, quia unitas; quisquis alius ad ipsum motum descenderet, non sanabatur. Quomodo commendabatur unitas corporis clamantis a finibus terrae? Alius non sanabatur, nisi rursus mota fuisset piscina. Significabat ergo piscinae motus perturbationem populi Iudaeorum, quando venit dominus Iesus Christus. Angeli enim adventu intellegebatur moveri aqua in piscina. Aqua ergo cincta porticibus quinque gens erat Iudaea cincta lege; et in porticibus aegroti iacebant et in sola aqua turbata et mota sanabantur. Venit dominus: turbata est aqua, crucifixus est. Descendat ut sanetur aegrotus! Quid est ‚descendat‘? Humiliet se. Ergo quicumque amatis litteram sine gratia in porticibus remanebitis, aegri eritis iacentes, non convalescentes: de littera enim praesumitis. Si enim data esset lex quae posset vivificare, omnino

29sq. Rom. 2,21sq. 30sq. Rom. 2,24 35sq. Io. 1,17 36–45 in…piscina] cf. Io. 5,2sq. 42 clamantis…terrae] cf. Ps. 60,3 50sq. Gal. 3,21 e1 (deest) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 29 furaris] curaris K | adulterans am | qui3] quia f3 ‖ 30 sacrificium P15 | enim om. O9 | inter gentes ζ (iuxta Vulg.) ‖ 31 ergo om. O9 β P15 ε | litteram F; terra V1 | autem] ergo K P15 ‖ 32 quia1 … imples2 om. F C (ac.) | quare non imples om. Ca | quia2] ut add. α | negotiator es] negotiatoris V1 ‖ 33 necessaria V1 | gratiam esse necessariam tr. α ‖ 34 age] agere G | incipias M | quasi om. M ‖ 35 non salvans om. K | merito] me sed K S (pc.); sed P15 | lex per] lex quae per f3 M V1 α (ac. F) C (ac.) Ca; lex per quae S; lex est per quae K P15 ‖ 36 Moyses] de quinque porticibus add. C Ca S (sl.) δ ε ζ (glossam redolet) | libro V1 | in om. α K S P15 δ ‖ 37 piscinae ingentibus V1 | curri C (ac.) | vide] unde M ‖ 38 manet om. O9; tr. post littera β | convinces α | salvat O9 | inicum C (ac.); inimicum O9 ‖ 40 ibi] illic O9 β | piscinam K ‖ 41 unus *iter. β | quia] qui C (ac.) | ad] cf. serm. 125,3 non curabatur nisi unus ad motum aquae; ante V1 O9 β Ca (vl.) δ ε ζ am | ipsum] illum α | modum V1 | descenderat δ am; descenderit K 42 commendabitur S ‖ 43 rursum f3 | motas O9 | piscinae] piscina f3 (ac.); piscinam G ‖ 44 Iesus *om. f3 M V1 O9 β C Ca ‖ 45 enim] eum C (ac.) | intelligentur V1 ‖ 45sq. cincta … lege mg. Ca 46 cincta] vincta f3 M α K S; iuncta P15 | et in1] cincta Ca (ac.) | et2 om. f3 M α K S lo; *qui P15 ‖ 47 sanabatur C (ac.) | dominus om. K ‖ 47sq. descendebat S (pc.); descendit f3 ‖ 48 sanaretur f3 Ca | descendet Ca ‖ 49 gratiam M K | remanetis V1 δ | aegroti P15 ‖ 49sq. valescentes P15 ‖ 50 possit K

30 mi 889

35

40

45

50

340 | S. Augustini

55

cc 958 60

65 mi 890

ex lege esset iustitia. Sed data est lex ut reos vos faceret, rei facti timeretis, timentes indulgentiam peteretis, iam de viribus vestris non praesumeretis, de littera vos non extolleretis. Nam ipsa figura est etiam quod Eliseus primo ad mortuum resuscitandum baculum misit per servum. Mortuus erat filius viduae hospitae ipsius, nuntiatum est ei: servo suo dedit baculum suum, Vade inquit, pone super mortuum. Nesciebat propheta quid ageret? Praecessit servus, posuit baculum super mortuum, non surrexit mortuus. Si enim data esset lex quae posset vivificare, vere ex lege esset iustitia. Non vivificavit lex per servum missa; et tamen ille misit baculum suum per servum, qui postea secutus vivificavit. Namque cum ille infans non resurrexisset, venit ipse Eliseus iam figuram portans domini, qui servum suum cum baculo tamquam cum lege praemiserat; venit ad iacentem mortuum, posuit membra sua super illum. Ille infans erat, ille iuvenis erat: contraxit et breviavit quodammodo iuventutis suae magnitudinem, parvulus factus ut mortuo congrueret. Mortuus ergo surrexit, cum se vivus mortuo coaptavit; et fecit dominus quod non fecit baculus, fecit gratia quod non fecit littera. Illi ergo qui in baculo remanserunt in littera gloriantur et ideo non vivificantur. Ego autem de gratia tua volo gloriari: Mihi autem ait apostolus absit gloriari nisi in cruce domini nostri Iesu Christi, nisi in illo qui se mihi vivus mortuo ut resurgerem coaptavit, ut iam non ego viverem, viveret autem in me Christus. In ipsa gratia glorians litteraturam non cognovi, id est homines de littera praesumentes et a gratia resilientes toto corde reprobavi. (20.) Merito sequitur: in- v. 16 troibo in potentiam domini: non meam, sed domini. Nam illi in potentia sua de

53–55 Eliseus…mortuum] cf. 4 Reg. 4,29 56sq. praecessit…mortuus] cf. 4 Reg. 4,31 59–63 namque…surrexit] cf. 4 Reg. 4,34sq. 66sq. Gal. 6,14 68 iam…Christus] cf. Gal. 2,20 e1 (deest) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 65 remanserunt inc. P2 ‖ 20,2 merito inc. e1domini2 des. e1 51 sed] ad te add. Ca | faceret] et add. M | timentis K ‖ 52 pateretis F4; praeteretis O9 | iam … praesumeretis om. C Ca ‖ 53 quod] quia C Ca | Helias primum K ‖ 53sq. suscitandum ζ ‖ 54 baculum] suum add. β δ ε ζ am lo | per servum misit tr. β | erat om. C | hospitem V1 ‖ 54sq. nuntiatus C (ac.) 55 ei] et M | servio G | suum om. P15 ‖ 56 servus] suus add. am lo ‖ 57 resurrexit V1 O9 δ ε | possit K S P15 δ ε | vere om. α ‖ 59 servum] suum add. α K δ am; suum per servum add. S P15; suum per servum suum add. M | vivificabit O9 | namque cum] nam quaecumque V1 | cum om. K S P15 | resurrexit K Ca (pc.) P15 am; surrexisset α D; surrexit Ca; resurrexit set O9 ‖ 60 suum om. f3 V1 α O9 C (ac.) | cum om. K S P15 ‖ 61 super] *supra f3 M α K S P15 ‖ 62 illum] eum ζ | breviabit M V1 ‖ 62sq. magnitudinem iuventutis suae tr. α ‖ 63 parvulus] erat add. P15 | mortuo] cf. l. 64; morti f3 (ac.) M V1 α O9 β δ ε am; morte K S P15 | resurrexit O9 ‖ 64 se vivus] se vivis K; servus C (ac.) | aptavit P15 | quia C (ac.) baculus] et add. ε Rm12 ‖ 65 quod] quia C (ac.) | ille S | ergo] vero f3 | remanserant K am | glorientur F3; gloriabantur V1 ‖ 66 apostolos V1 ‖ 67 crucem V1 | se mihi vivus] semivivus P2; se vivus O9 68 resurgeret V1 | ut iam] utinam f3 V1 C (ac.) δ (ac. A) | ego non tr. f3 F3 lo | autem om. P2 O9 β ε ζ 69 litteraturam iter. A (ac.); litterarum δ; littera vestra F4 | cognovit P26 S | literatura lo ‖ 70 praesumentes] gloriantes P2 O9 β ε ζ 20,1 sequitur sl. C S ‖ 2 in1] ad K | mea V1 A | in potentia sua] potentiam suam K S P15

in psalm. LXX,1,19 – 2,1 | 341

littera gloriati sunt, ideo adiunctam litterae gratiam non cognoverunt. Nam lex per Moysen data est, gratia et veritas per Iesum Christum facta est. Ipse enim venit ut legem impleret, quando caritatem donavit per quam lex posset impleri. Plenitudo 5 enim legis caritas. Illi non habentes caritatem, id est non habentes spiritum gratiae, quia caritas dei diffusa est in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis, remanserunt gloriantes in littera; sed quia littera occidit, spiritus autem vivificat, non cognovi ego litteraturam, et introibo in potentiam domini. Ideo versus iste sequens confirmat perficitque sententiam, ita ut eam figat in cordibus hominum nec 10 alium permittat omnino irrepere ulla ex parte intellectum: domine memorabor iustitiae tuae solius. Quid addidit solius? rogo vos. Sufficeret memorabor iustitiae tuae. solius inquit ‚prorsus ibi meam non cogito‘. Quid enim habes quod non accepisti? Si autem et accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Iustitia tua sola me liberat, mea sola non sunt nisi peccata. Non glorier ergo de viribus meis, non 15 in littera remaneam: reprobem litteraturam, id est homines de littera gloriantes et de suis viribus perverse tamquam phreneticos praesumentes, reprobem tales, intrem in potentiam domini, ut quando infirmus sum tunc potens sim, ut tu in me sis potens, quoniam memorabor iustitiae tuae solius.

SERMO ALTER (1.) Gratiam dei qua gratis salvi facti sumus nullis nostris meritis praecedentibus, nisi quibus supplicium debebatur, isto commendari psalmo hesterno die insinuavimus Caritati vestrae; eumque tractando quoniam finire nequivimus, extremam eius partem in hodiernum diem distulimus, promittentes in nomine domini nos debitum

20,5sq. Rom. 13,10 7 Rom. 5,5 13sq. 1 Cor. 4,7 18 quando…sim] cf. 2 Cor. 12,10 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 9 ideo inc. e1 ‖ 12 solius2 des. e1 ‖ 13 solius inc. e1 | cogito des. e1 3 littera] sua add. S ‖ 5 caritatem] veritatem P15 (ac.) | quam] quem V1 | implere K S δ; vivificare P15 7 nostris om. f3 | vobis K ‖ 8 remanserint S | spiritum V1 ‖ 9 ego om. C (ac.) am lo ma; ergo V1 10 perfecitque G ‖ 11 irripere K Rm12; repetere S (pc.); inrepetere P2 ‖ 12 solius1] o solius add. f3 V1 P2 O9 β C Ca S (pc.) P15 δ ε ζ am ma | suffecerit P15 ‖ 13 inquit] quid α S (pc.) | meam] mea V1; eam P2 (ac.) | enim om. α ‖ 14 si autem] cf. Vulg.; *quod si P2 O9 β ε ζ (cf. epist. 157,2) | et om. β δ ε ζ am; tr. ante si O9 | acceperis] acciperes K ‖ 15 liberat me tr. am | glorior F O9 β K (pc.) | ergo] ego M ε 16 littera1] litteratura α | reprobe V1 | est sl. A ‖ 17 perverse om. F4; perversa C (ac.) | phreneticus K P15; phrenetici F (pc.) P2 O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am lo | talis K P15 | in om. G ‖ 18 dei C (ac.) | sim] sum F3 P15 tu sl. C G 2,1,1 gratia P2 O9 β K (pc.) C P15 δ ε | qua] qui O9 | grati S | facti om. f3 M α K S P15; tr. post sumus P2 | praecedentis f3 ‖ 2 in isto F P2 O9 β | hesterna C Ca ma ‖ 2sq. insinuabimus V1 K A (ac.) ε; commendavimus F Ca ‖ 3 nequibimus V1 | extrema V1 ‖ 3sq. partem eius tr. ε ζ ‖ 4 hodiernam ma | die V1

cc 959

342 | S. Augustini

5 soluturos. Quod solvendi quoniam tempus est, adestote animo tamquam agro fertili,

10

mi 891 15

20

ubi et semen multiplicetis et pluviae ingrati non sitis. Commendavimus hesterno die titulum eius, sed propter renovandam intentionem vestram et his intimandum qui heri absentes fuerunt, breviter commemoramus quod recolant qui audierunt, audiant qui nescierunt. filiorum ionadab psalmus est, quod nomen interpretatur ‚domini spontaneus‘, quoniam spontanea, hoc est bona, pura, sincera et perfecta voluntate, non ficto corde domino serviendum est; quod etiam illud indicat ubi dictum est: Voluntarie sacrificabo tibi. Filiis huius, id est filiis oboedientiae cantatur psalmus et his qui primi captivi ducti sunt, ut agnoscatur hic gemitus noster, ut sufficiat diei malitia sua. Iam enim, si superbi deseruimus, vel fatigati redeamus! nec rediri nisi per gratiam potest. Gratia gratis data est: nam nisi gratis esset, gratia non esset. Porro autem, si propterea gratia est quia gratis est, nihil tuum praecessit ut acciperes. Nam si aliqua bona tua opera praecesserunt, pretium accepisti non gratis; pretium autem quod nobis debebatur supplicium est. Quod ergo liberamur, non nostri meriti, sed illius gratiae est. Illum ergo laudemus: illi totum quod sumus et quod salvi efficimur debemus. Ad quod conclusit, cum multa dixisset, dicens: domine memorabor iustitiae tuae solius. Ad istum versum conclusa est hesterna tractatio. Primi ergo captivi, id est pertinentes ad primum hominem; propter hoc enim captivi, propter primum hominem in quo omnes morimur, quia non prius quod spiritale est, sed quod

1,9sq. quod…spontaneus] cf. 1,2,22sq. 10sq. 1 Tim. 1,5 12 Ps. 53,8 13sq. sufficiat…sua] cf. Mt. 6,34 23 primum…morimur] cf. 1 Cor. 15,22 23sq. 1 Cor. 15,46 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 1,5 solutores P2 O9; solvituros C (ac.) ε; solviturus K | adesto F K δ (ac. A); adeste M S; adest C (ac.) 6 et2 om. V1 | pluviae om. K | commendabimus K | externo f3; hesterna am ‖ 7 propterea C (ac.) Ca renovandum C Ca (innovandum vl.) S; innovandam ε ζ (tr. post vestram) | iis β | intimandam V1 δ (ac. A) Bn1 ‖ 8 audierint K P15 ‖ 9 nescierunt] non audierunt C (pc.); non audierunt nescierunt Ca psalmus est filiorum Ionadab tr. ζ ‖ 10 spontanea] spontaneus f3 M V1 F P2 O9 C Ca S δ ε; spontanei K (ir.); spontanee am | hoc] hic C (pc.) | est om. C Ca ‖ 11 ficta O9 ‖ 12 voluntariae P2; voluntaria V1 | filiis1] filius K Rm12; filios C (ac.) | id] hoc α | filiis2] filius α P2 K ‖ 13 his] iis β | cognoscatur α | ut2 om. lo; et ma ‖ 14 si om. δ | desierimus K; desieramus S (desieremus ac.) P15; desideravimus P2 | redi K (ir.); redire quisquam F4; redire quisque F ‖ 15 gratia1 iter. P2 | est om. P2 O9 β lo; exp. S | esset1 om. P2 O9 β; est V1 C Ca lo | esset2] est f3 P2 O9 β; est sed C (ac.) Ca ‖ 16 est1 om. P2 O9 | est2 om. C Ca | tuum om. α | acceperis V1 Ca ‖ 17 aliqua] alia α | bona om. K | bona opera tua tr. am lo ma; tua bona opera tr. T; tua opera bona tr. Rm12 ‖ 18 liberamus P2; liberemur K | nostri meriti M α K S P15; meriti nostri tr. am; nostris meritis f3 V1 P2 O9 β C Ca δ ε ζ ma; meritis nostris lo ‖ 19 gratia M V1 P2 O9 β C Ca δ ε ζ ma laudamus O9 β | toti K | salvi om. K P15 ‖ 19sq. efficimus S ‖ 20 debemus O9 β am; debeamus e1 f3 M V1 α P2 γ (debeamur ac. C) S P15 δ ε ζ am lo ma | dixisset] dixit sit V1 ‖ 21 conclusum C (ac.) Ca | hester21sq. primi … captivi1] ellipsis: deest verbum praedicatum nae C (ac.) Ca | tractio O9 P26 ‖ 21 ergo] autem ζ ‖ 22 captivi2] id est add. α ‖ 23 omnis K S | moriuntur F O9 β; moriemur V1 | quia] qui K | spiritali K | est om. O9 δ ε ‖ 23sq. sed … spiritale mg. G ‖ 23 quod2 om. P2

in psalm. LXX,2,1 | 343

animale, postea spiritale. Propter primum hominem primi captivi, propter secundum hominem secundi redempti. Nam et ipsa redemptio clamat captivitatem nostram: unde enim redempti, si non ante captivi? Et eam captivitatem expressius ab apostolo insinuatam ex epistola eius verba quaedam commemorantes insinuavimus, et repetimus: Video aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis meae et captivum me ducentem in lege peccati, quae est in membris meis. Ipsa est prima captivitas nostra, qua concupiscit adversus spiritum caro. Venit autem hoc de poena peccati, ut homo adversus seipsum divideretur, qui uni subditus esse noluit. Nihil enim tam expedit animae quam oboedire; et si expedit animae oboedire, in servo ut oboediat domino, in filio ut oboediat patri, in uxore ut oboediat viro, quanto magis in homine ut oboediat deo! Expertus ergo malum Adam – omnis autem homo Adam; sicut in his qui crediderunt omnis homo Christus, quia membra sunt Christi –, expertus ergo malum – quod non debuit experiri, si crederet dicenti: Noli tangere –, expertus ergo malum postea saltem obtemperet praeceptis medici ut surgat, qui noluit credere medico ut non aegrotaret! Nam et sano bonus et fidelis medicus dat praeceptum, ne sit illi necessarius. Non est enim sanis necessarius medicus, sed male habentibus. Boni autem amici medici, qui nolunt vendere artem suam et plus gaudent ad sanos quam ad aegrotos, dant quaedam praecepta sanis, quae observando in aegritudinem non cadant. Porro autem illi si praecepta contempserint et in aegritudinem inciderint, supplicant medico: quem contempserunt sani, rogant aegroti. Utinam saltem rogent! ne per febrem mente perdita et medicum caedant! Audistis modo, cum evangelium legeretur, quemadmodum in illos dicta sit parabola. Mentis sanae erant qui dixerunt: Hic est heres: venite occidamus eum, et nostra erit hereditas? Utique non!

28sq. Rom. 7,23 30 Gal. 5,17 36 noli tangere] cf. Gen. 2,17 39 Mt. 9,12 46 Lc. 20,14 e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 24 postea] cf. in psalm. 61,7,24; quod add. α β Ca (sl.) δ ε ζ am lo ‖ 26 etenim O9 | ante e1 δ ε ζ ma; antea cett. am lo ‖ 27 insinuabimus δ ε am ‖ 27sq. repetivimus V1 α C ‖ 28 meis om. K | legi] legis K; legem O9 ‖ 29 me om. C (ac.) | legem β ‖ 29sq. quae … concupiscit om. K ‖ 30 qua] quae f3 (ac.) α; quia δ | concupiscit] ut homo add. K ‖ 31 divideretur ir. A; dividetur M Ca | qui] quia δ ε ζ am | uni om. M; enim α K S P15 | voluit C (ac.) ‖ 32 animae1] anima K | et om. α | si] sic K ‖ 34 deus V1 | mala C | Adam2 iter. C (ac.) | his] iis β ‖ 35 omnes K ‖ 36 si crederet] sic redderet V1 (redderet ir.); sic rediret Ca | crederit K | nolite P2 O9 β ‖ 38 et1 om. V1 | sanis P2 O9 β Ca δ ε ζ am lo | fideles V1 medico K ‖ 39 illis P2 O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am | necessarius1] necessarium V1 K | enim om. α | sanis om. K P15 Bn1 ‖ 40 medici amici tr. Bn1 | gaudet P15; gaudere K (pc.) | sanus K ‖ 41 aegrotus K; aegrotum V1 | observanda δ ε ‖ 42 si illi tr. α ‖ 43 supplicat K | saltem] salutem P2 β Ca (pc.) δ ε ζ am 44 febre K | mentem perditam V1 δ ε | et om. β ε ζ; a O9 lo | medico O9 K | caedant] incidant O9; eiciant α ‖ 44sq. evangelio V1 P2 ‖ 45 illis O9 β | mente P15; mentes non O9 | sani P2 O9 K (pc.) P15 | erunt G 46 eum om. V1 (ac.) | nostra erit hereditas] habebimus hereditatem α (cf. Mt. 21,38; sed v. app. sim.)

25

30 cc 960

35

40

45

344 | S. Augustini

puta quia occiderunt filium: et patrem occisuri erant? Hoc est mentem sanam non mi 892 habere. Postremo ecce quia occiderunt filium, resurrexit filius, et lapis reprobatus ab 50

5

cc 961 10

aedificantibus factus est in caput anguli. Offenderunt in illum, et conquassati sunt: veniet super eos et conteret eos. Sed non ita iste qui cantat in psalmo et dicit: introibo in potentiam domini – non meam, sed domini –, domine memorabor iustitiae tuae solius: nullam meam agnosco, solius tuae iustitiae memorabor. A te habeo quidquid boni habeo, quidquid autem a me habeo mali habeo. Non meritis supplicium reddidisti, sed gratiam gratis impertisti: tuae itaque solius iustitiae memorabor. (2.) deus docu- v. 17 isti me ex iuventute mea. Quid me docuisti? Quia tuae solius iustitiae memorari debeo. Considerans enim vitam praeteritam meam video quid mihi debebatur et quid acceperim pro eo quod mihi debebatur. Debebatur poena: reddita est gratia; debebatur gehenna: data est vita aeterna. deus docuisti me ex iuventute mea. Ex ipso initio fidei meae qua me innovasti docuisti me nihil in me praecessisse, unde mihi dicerem deberi quod dedisti. Quis enim convertitur ad deum nisi ab iniquitate? quis redimitur nisi a captivitate? Quis autem potest dicere iniustam fuisse captivitatem suam, quando deseruit imperatorem et defecit ad desertorem? Imperator enim deus, desertor diabolus: praeceptum dedit imperator, fraudem suggessit desertor. Ubi aures tuae inter praeceptionem et deceptionem? Meliorne diabolus quam deus? melior qui defecit quam qui te fecit? Credidisti quod promisit diabolus, et invenisti quod minatus est deus. Iam ergo ex captivitate liberatus, adhuc tamen in spe, non-

48–50 lapis…eos2] cf. Lc. 20,17sq. e1 (excerpta) f3 M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 2,1 deus inc. e1 ‖ 5 mea des. e1 ‖ 8 captivitatem des. f3 47 putas O9 | quia] qui O9 C Ca (ac.) ma | patri V1 | erant] signum interrogationis posui, cf. e.g. in psalm. 93,8,9–11 puta quia tenuerunt humilem, tenebunt excelsum? puta quia iudicaverunt mortalem, nonne ab immortali iudicabuntur? ‖ 48 postremum K | ecce om. Ca; tr. post quia α (sl. F4) | ecce quia sensu fere concessivo, cf. e.g. in psalm. 148,16,19sq. ecce quia coepit esse Christianus, numquid non ei dolet caput? | qui V1 γ (ac. C) S P15 ζ ‖ 50 eos1] illos ζ ‖ 52 tuae om. K ‖ 53 iustitiae tuae memorabor tr. β; tuae memorabor iustitiae tr. α | habeo1 om. O9 ‖ 54 mali habeo a me tr. K P15 am lo 55 gratis] datam add. α 2,2 ex] cf. Ψα; a α (cf. Ψρ) | quid] et quid β; quid est δ am lo | quia] qui C Ca ‖ 3 meam praeteritam tr. am lo | debebatur] cf. l. 4sq.; debeatur f3 M K C (ac.) S P15 | quid2] quidquid Ca ‖ 4 acciperem S; acceperam K; accepero P15 | eo om. V1 | mihi om. K P15 | debebatur1] debeatur C (ac.) | reddita] sed data P2 β C (pc.) δ ε ζ ; sed reddita am lo ‖ 5 gehenne G | me] et add. P2 S (sl.) | ex] cf. l. 2; a α ‖ 6 innovantes K; invocasti O9 β (vocasti P26) | nihil in me om. V1 | praecessisse] in deo add. sl. f3; praecessisti P2 7 dicere δ (dicerem dicere ac. A) | deberi dicerem tr. α | iniquitatem V1 ‖ 7sq. quis … captivitate sl. C 8 redimetur S P15 δ; redemetur K | autem] enim P2 O9 β ε ζ | iniuste O9; iniustum F4 ‖ 9 defecit] dever10 desertor1] autem tit V1; divertit P2 O9 β Ca (vl.) δ ε ζ am (cf. Sir. 2,16 deverterunt in vias pravas) ‖ add. P2 O9 β Ca (sl.) δ ε ζ am lo ‖ 11 auris K P15 | meliorne] melior G (ac.); melior me K ‖ 11sq. deus melior qui om. K ‖ 12 deficit F K (pc.) Ca; te infecit S (pc.) ‖ 13 liberatur O9

in psalm. LXX,2,1 – 3 | 345

dum in re, ambulans per fidem, nondum per speciem, deus inquit docuisti me ex iuventute mea. Ex quo conversus sum ad te, innovatus a te qui factus a te, recreatus qui creatus, reformatus qui formatus, ex quo conversus sum didici merita mea nulla praecessisse, sed gratiam tuam mihi gratis venisse, ut memorarer iustitiae tuae solius. (3.) Quid deinde post iuventutem? Quoniam docuisti me inquit ex iuventute mea, quid post iuventutem? In ipsa enim prima conversione tua didicisti quod ante conversionem iustus non fuisti, sed praecessit iniquitas, ut expulsa iniquitate succederet caritas, et renovatus in novum hominem – spe dumtaxat, nondum re – didicisti quod nihil tui boni praecesserat, et gratia dei conversus es ad deum. Iam forte ex quo conversus es habebis aliquid tuum et de viribus tuis praesumere debes? Quemadmodum solent dicere homines: ‚Iam dimitte, opus erat ut viam ostenderes, sufficit, ambulabo viam‘, et ille qui tibi viam ostendit: ‚Ne forte vis ut deducam te?‘, tu autem si superbis: ‚Absit, sufficit, ambulabo‘; dimitteris et per infirmitatem iterum aberrabis: bonum erat tibi ut deduceret te qui prius in via collocavit te; ceterum nisi et ipse ducat, rursus errabis. Dic illi ergo: Deduc me domine in via tua, et ambulabo in veritate tua. Quod autem viam ingressus es, iuventus est ipsa: renovatio et initium fidei. Antea enim ambulabas per vias tuas vagabundus, errans per silvosa, per aspera, laceratus omnibus membris; patriam quaerebas, hoc est stabilitatem quandam spiri2,14 ambulans…speciem] cf. 2 Cor. 5,7 3,11sq. Ps. 85,11 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 3,2 quid inc. e1 ‖ 4 caritas des. e1 14 ambulas V1 P2 O9 β C (pc.) Ca S (pc.) δ ε ζ | ex] cf. l. 2; a α P15 ‖ 15 quo] qua K | creatus F ‖ 15sq. recreatus qui creatus sl. C ‖ 16 creatus] est add. δ | creatus … formatus] creatus reformatus V1 K; formatus recreatus F; formatus reformatus F4 | nullam O9; ancilla P2 ‖ 17 sed] de C (ac.) | gratia tua δ (ac. A) am | venisset δ 3,1 quid] quod V1 | inquit om. P2 O9 β ‖ 2 post iuventutem] est ex iuventute e1; post iuventute K ipsam A (ac.) | enim om. e1 | tua om. e1 | didicisti] docuisti e1 ‖ 3 conversione e1 | fuit e1 | ut] fuit O9 3sq. praecederet F ‖ 4 caritas] caritas enim, ut ait apostolus, per spiritum sanctum diffusa est in cordibus nostris. Expulsis disturbatisque a corde (omnibus vitiis add. mg.) omnique (-que pc.) contagione diaboli, unde in Adam captivati in primordio sumus; sed sicut diximus, praecessit iniquitas ut iniquitate depulsa caritas quam unigenitus ac verbum summi patris ante omnia (in se habuit add. sl.) in nobis a daemonum potestate erutis misericorditer ostensa est add. F | et] ut P2 O9 β Ca δ ε ζ am; ut sis lo | in novum iter. P2 | novo homine M V1 α K C S P15 | re didicisti] reddidisti O9 ‖ 5 boni tui tr. V1 | dei om. D K S P15 ‖ 7 dicere solent homines tr. Bn1; solent homines dicere tr. am lo ma | dimitti P15; dimittit S; dimittite P26; dimittet K | ostenderet V1; ostenderetis P26 | sufficiat K Ca S P15 ‖ 8 ambulo P26 viam1] eam P26; per viam M α S P15 | ostendit viam tr. P2 O9 β ε ζ | ne] i.q. nonne; cf. LHS 462; 2,10,5 (ubi i.q. num) ‖ 9 ambulabo] viam add. am lo ma; ambulo P26 G (ac.); ambulando O9 | demitteris C (ac.) iterum] rursum α ‖ 10 tibi om. M α K C (ac.) S P15; tr. ante erat V1 | reduceret M; diceret Ca ‖ 11 ducet P15; duce K; deducat F | rursum F | erravit V1 | ergo illi tr. F3 P15 T ‖ 12 in viam ζ | est … renovatio distinxi; est, ipsa renovatio cc | renovabitur δ ε ζ am ‖ 13 ante F O9 Ca | ambulas δ; ambulabis K vagabundas V1; vagabundis S | errans] ras. unius verbi V1 | silvosasperas V1 ‖ 14 laceratis V1 (pc.) stabilitatem] istam vilitatem V1 (istabilitatem ac.)

15

5

10 mi 892

346 | S. Augustini

15 tus tui, ubi diceres ‚Bene est‘ et securus diceres, quietus ab omni molestia, ab omni

20 cc 962

25

30

temptatione, ab omni postremo captivitate; et non inveniebas. Quid dicam ‚venit ad te qui tibi ostenderet viam‘? Venit ad te ipsa via, et constitutus es in ea nullis tuis meritis praecedentibus, quoniam utique errabas. Quid ex quo ingressus es? iam regis te? iam ille qui viam docuit te dimittit te? ‚Non‘ inquit: ‚docuisti me ex iuventute mea, et usque nunc adnuntiabo mirabilia tua. Mirabile est enim quod adhuc facis, ut regas me qui in via posuisti me.‘ Et haec sunt mirabilia dei: quid mirabilius inter dei mirabilia quam mortuos suscitare? ‚Numquidnam‘ inquis ‚ego mortuus sum?‘ Si mortuus non esses, non diceretur tibi: Surge qui dormis et exsurge a mortuis, et illuminabit te Christus. Mortui sunt omnes infideles, omnes iniqui: corpore vivunt, sed corde exstincti sunt. Qui autem suscitat mortuum secundum corpus, reddit eum luci huic videndae et huic aeri ducendo; non autem suscitator eius ipse illi lux et aer est. Incipit videre quemadmodum videbat antea. Anima non sic exsuscitatur. Anima enim exsuscitatur a deo, quamquam et corpus exsuscitetur a deo; sed deus quando exsuscitat corpus mundo reddit, quando exsuscitat animam sibi reddit. Si recedat aer mundi istius moritur corpus; si recedat deus moritur anima. Cum ergo animam suscitat deus, nisi adsit qui suscitavit, suscitata non vivit. Non enim suscitat et dimittit ut vivat sibi, sicut Lazarus quando resuscitatus est quatriduanus mortuus, suscitatus corpore per domini corporalem praesentiam. Accessit enim corporaliter ad sepulcrum, clamavit: Lazare veni foras! et surrexit Lazarus, processit de sepulcro ligatus,

15 bene est] cf. conf. 7,7,11; Hor. sat. 2,6,4 11,39. 43sq.

23sq. Eph. 5,14

32–35 Lazarus…discessit] cf. Io.

e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 19 docuisti inc. e1 ‖ 21 dei des. e1

ε: N

15 bene … diceres2 iter. V1 (ac.) ‖ 16 veniebas C (ac.) G | quid] quod V1; et quid α ‖ 17 qui] quid ε ostenderit K Bn1 | ad te om. P15 | es] est V1 F4 ‖ 18 praecidentibus C (ac.) | ex β C ma; est P2 O9; est ex M V1 α K Ca S P15 δ ε ζ am lo | es om. C Ca; est V1 | reges α ‖ 18sq. regis te] regi iste K ‖ 19 dimittet P2 O9 C (pc.) | dimittit te] dimittite V1 | te3] et add. C (ac.) ‖ 20 mea om. P15 (cf. 2,4,28) | adnuntiabo] cf. l. 47; pronuntiabo V1 P2 N (cf. Ψα Vulg.) | quod] quo V1 ‖ 21 reges S | sunt] mirabilia tua quae sunt putas add. V1 P2 O9 β C (pc.) Ca δ (mirabilia dei) ε ζ am lo ma | dei om. S; tua Rm12 ‖ 22 mirabilia] tua add. K | mortuus P2 | inquis tr. post sum am lo ma; inquit S; iniquis F ‖ 23 sum si mortuus om. K non2 *om. M α K S (aliter distinguendum: signum interrogationis addendum) | tibi diceretur tr. P2 O9 β ε ζ ‖ 24 illuminavit P2 | mortui] enim add. δ | iniqui] qui add. C (sl.); qui in O9 ‖ 25 suscitavit G 26 huic1 tr. ante luci α P26; hic C (ac.) | vidente P2; videnti O9 | aere K; vere O9 | aeri ducendo] reducendo P2 | ducendo ir. Ca; deducendo α; dicendo F3 (ac.) | suscitatur C (ac.) Ca | ipse illi] ipse illic F; ipse ipsi D; ipsi illi O9; illi ipse tr. ζ | et aer] aeterna C Ca ‖ 27 videbat antea] videbant ea S | antea] ante ex V1 | excitatur α | anima2] animae C (ac.) ‖ 27sq. anima enim exsuscitatur om. O9 ‖ 28 exsuscitatur Ca S (ac.) δ am; excitatur P15; exsiccatur K | a deo2 om. K | sed] se V1 ‖ 29 exsuscitat1] exsuscitet O9 K δ ‖ 29sq. si … corpus om. P2 O9 ‖ 29 recedit K Ca ‖ 30 recedit P15 ‖ 31 et] vivit add. K; vivit si add. P15 ‖ 31sq. dimittat K P15 Bn1 ‖ 32 suscitatus M | quadriduanis S ‖ 32sq. suscitatus] est add. β δ ε am lo ma; suscitatur V1 Ca P15 ζ ‖ 33 accesserat δ; accesserit K | enim om. O9 β δ 34 Lazarus] et add. V1 | processit] praecessit C (ac.) Ca

in psalm. LXX,2,3 – 4 | 347

deinde solutus discessit. Resuscitatus est domino praesente, sed vixit et domino absente. Quamquam eum dominus corporaliter resuscitasset, quantum ad visibilia pertinet, ceterum praesentia maiestatis suae illum suscitavit, qua praesentia nusquam recedit. Interim tamen ad praesentiam visibilem dominus suscitavit Lazarum. Discessit de ipsa civitate dominus vel de ipso loco: numquid Lazarus non vixit? Non sic anima suscitatur: suscitat illam deus, moritur si discesserit deus. Dicam enim audacter, fratres, sed tamen verum: duae vitae sunt, una corporis, altera animae; sicut vita corporis anima, sic vita animae deus. Quomodo si anima deserat moritur corpus, sic anima moritur si deserat deus. Ipsa est ergo gratia eius, ut et suscitet et sit nobiscum. Quod ergo nos suscitat a morte nostra praeterita et innovat quodammodo vitam nostram, dicimus ei: deus, docuisti me ex iuventute mea. Quia vero non recedit ab eis quos suscitat, ne cum recesserit moriantur, dicimus ei: et usque nunc adnuntiabo mirabilia tua, quia cum mecum es vivo, et animae meae vita tu es, quae morietur si dimittatur sibi. Ergo dum adest vita mea – hoc est deus meus – usque nunc; quid postea? v. 18 (4.) et usque in senectam et senium. Duo ista nomina senectutis sunt et discernuntur a Graecis. Gravitas enim post iuventutem aliud nomen habet apud Graecos et post ipsam gravitatem veniens ultima aetas aliud habet nomen: nam πρεσβύτης dicitur ‚gravis‘ et γέρων ‚senex‘. Quia vero in Latina lingua duorum istorum nominum distinctio deficit, de senectute ambo sunt posita, ‚senecta‘ et ‚senium‘: sciatis autem duas esse aetates. ‚docuisti me gratiam tuam a iuventute mea, et usque nunc post iuventutem adnuntiabo mirabilia tua, quia mecum es ut non moriar, qui venisti ut surgam, et usque in senectam et senium, id est usque ad ultimum meum, nisi mecum fueris, non erit aliquid meriti mei: gratia tua semper perseveret mecum.‘ 4,3 veniens ultima aetas] cf. Verg. ecl. 4,4 ultima Cumaei venit iam carminis aetas e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 4,1 et1 inc. e1 | sunt des. e1 ‖ 8 id inc. e1 ‖ 9 mecum2 des. e1 35 deinde solutus om. V1 | desolutus A (pc.) | domino1 sl. F; dominus V1 | praesentem P15; praesentes O9 | sed vixit] seduxit P2 ‖ 36 quamquam] quoniam quam K | suscitasset P2 O9 β ε ζ | ad om. O9 37 maiestas K | qua] qui N; a qua O9 | praesentia2] praesentie C ‖ 37sq. numquam M α (uv. F) K S (ac.) P15 ‖ 38 dominum K | suscitabit V1; suscitant O9 ‖ 39 ipso] illo am ma ‖ 40 illum S 41 corporis] corporalis M K S | alter S ‖ 42sq. si … corpus sl. C ‖ 42 anima2] animae δ ‖ 43 sic] si C (ac.) G | si] sic K | ergo om. α T; enim K δ am lo | et suscitet] suscitet C Ca ma; resuscitet P2 O9 β ε ζ; et resuscitet V1 lo ‖ 44 nos] non M K δ Bn1 ‖ 45 nostra K | ei om. C Ca ‖ 46 recedet V1 | ne] nec K 48 dimittetur K P15 4,1 senecta e1 V1 | senectuti V1 O9 C (ac.) Ca ‖ 2 gravitas] de aetate hominis cf. ThlL VI, 2308,12sqq. (usus fere Augustini proprius) ‖ 3 ultima aetas veniens tr. ζ | nomen habet tr. am lo ma | presbyter M V1 α P2 O9 β C Ca P15 δ ε ζ ‖ 4 gravis] de aetate hominis cf. ThlL VI, 2283,54sqq. | duum β ‖ 5 deficit α K (pc.) Ca lo ma; defecit M V1 P2 O9 β K (ac.) C S (ac.) P15 δ ε ζ am | ambos K | scitis β (pc. D) C (pc.) ε ζ ma 6 esse duas tr. α lo ma | esse] vitas add. P15 | gratia tua K P15 | nunc om. α ‖ 7 iuventutem] meam add. P2 O9 β C (pc.) Ca δ ε ζ am lo ma | qui] quia V1 P2 O9 β Ca (pc.) δ ε ζ am lo ‖ 8 senecta V1; sectam P15 | ad om. K ‖ 9 aliqui C (ac.) | tua om. P2 O9

35

40

45 mi 894

cc 963

348 | S. Augustini

10 Hoc diceret etiam unus homo, tu ille ego: quia vero vox ista unius cuiusdam magni

15

20

25

30

hominis est, hoc est ipsius unitatis – vox est enim ecclesiae – quaeramus iuventutem ecclesiae. Quando venit Christus, mortuus est, crucifixus est, surrexit, vocavit gentes, coeperunt converti, facti sunt martyres fortes in Christo, fusus est sanguis fidelis, surrexit seges ecclesiae: haec iuventus. Progredientibus autem temporibus confiteatur ecclesia, dicat: ‚usque nunc adnuntiabo mirabilia tua. Non tantum in iuventute, quando Paulus, quando Petrus, quando primi apostoli nuntiaverunt: procedente etiam aetate ego ipse, id est unitas tua, membra tua, corpus tuum, adnuntiabo mirabilia tua.‘ Quid postea? ‚et usque ad senectam et senium adnuntiabo mirabilia tua‘: usque in finem saeculi erit hic ecclesia. Si enim non hic futura est usque in finem saeculi, quibus dixit dominus: Ecce ego vobiscum sum usque in consummationem saeculi? quare ista oportebat ut dicerentur in scripturis? Quia futuri erant inimici Christianae fidei qui dicerent: ‚Ad parvum tempus sunt Christiani, postea peribunt, et redibunt idola, redit quod erat antea.‘ Quamdiu erunt Christiani? usque ad senectam et senium, id est usque in finem saeculi. Tu cum exspectas, miser infidelis, ut transeant Christiani, transis tu sine Christianis, et Christiani usque in finem saeculi permanebunt: et tu per infidelitatem tuam cum finieris brevem vitam tuam, qua fronte exis ad iudicem, quem cum viveres blasphemasti? ergo a iuventute et usque nunc, et usque ad senectam et senium domine ne derelinquas me. Non – quomodo dicunt inimici mei – usque ad tempus erit: ne derelinquas me, donec adnuntiem brachium tuum generationi omni

20sq. Mt. 28,20 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 30 donec inc. e1

ε: N

10 vero om. P15; ergo V1 ‖ 11sq. quaeramus iuventutem ecclesiae om. α O9 N ‖ 12 mortuus est crucifixus] de verborum ordine cf. e.g. in psalm. 40,1,34 mortuus est crucifixus est; crucifixus est mortuus tr. ma | resurrexit α O9 β ‖ 12sq. gentes] et add. C (sl.) Ca ‖ 13 fideles K ‖ 15 ecclesia] et add. O9 β | dicat usque] dicaturque V1 (pc.) ‖ 16 adnuntiaverunt M V1 Ca ‖ 16sq. procedente P26 C (pc.) N (pc.) am lo ma; cf. ver. relig. 24 his … carnalibus vel corporalibus formis inhaerere amore pueros necesse est, … procedente aetate non est necesse; praecedente M V1 α P2 O9 D F3 γ (ac. C) S P15 δ ε (ac. N) ζ ‖ 18 ad om. P2 O9; in β (iuxta Vulg.; cf. l. 1. 8) ‖ 19 si om. V1 ‖ 20 dominus dixit tr. am lo ma | sum] omnibus diebus add. ζ lo ma (sed cf. e.g. in psalm. 56,1,44, CSEL 94/1, p. 226) | in2] ad D ζ (iuxta Vulg.) ‖ 21 oportebant V1 (pc.) | diceretur P2 O9 | quia futuri] si secuturi K S P15; sequitur M 22 inimici] tui add. K | Christiani P15 | fidei Christianae tr. α | dicerent] dicet uni M (dicerent uni pc.) K S P15 | parvum] certum M K S (ac.) P15 am | Christiane G ‖ 23 redibunt] ridebunt S | redit] rediet C ζ ma | antea erat tr. α | quamdiu erunt] quam audierunt V1 | erunt] erint K S; erant F Ca P15 ‖ 24 ad] in O9 β (cf. l. 18) ‖ 25 transis tu] transitu M P2 O9 C G; transitus Ca; transi F | sine] sene C (ac.) 27 exis] exies am ma; ex his P2 O9; venies α | ad sl. C | viveres] videres K ‖ 28 iuventute] mea add. am lo ma (cf. Ψα Vulg.); tua add. K S δ ε | ad] in P26 δ (cf. l. 18) | senecta V1 | domine] LXX κύριε; deus O9 β ζ (cf. Ψα Vulg.) ‖ 28sq. domine … me mg. C ‖ 29 quoquomodo Ca | mei om. K S P15 ‖ 30 me sl. Ca | omni om. C Ca

in psalm. LXX,2,4 – 6 | 349

superventurae. Et brachium domini cui revelatum est? Brachium domini Christus. Noli ergo derelinquere me, non gaudeant qui dicunt: ‚Usque ad certum tempus erunt Christiani.‘ Sint qui adnuntient brachium domini: cui? generationi omni superventurae. Si ergo omni generationi superventurae, usque in finem saeculi: finito v. 19 enim saeculo iam nulla superveniet generatio. (5.) potentiam tuam et iustitiam tuam, hoc est adnuntiem generationi omni superventurae brachium tuum. Et quid praestitit brachium tuum? Liberationem nostram gratuitam. Hoc ergo adnuntiem: ipsam gratiam omni generationi superventurae. Dicam omni homini nascituro: ‚Nihil es per te, deum invoca! Tua peccata sunt, merita dei sunt; supplicium tibi debetur, et cum praemium venerit, sua dona coronabit, non merita tua.‘ Dicam omni generationi superventurae: ‚De captivitate venisti, ad Adam pertinebas.‘ Dicam hoc omni generationi superventurae: nullas vires meas, nullam iustitiam meam, sed potentiam tuam et iustitiam tuam deus, usque in altissima quae fecisti magnalia. potentiam tuam et iustitiam tuam usque quo? usque ad carnem et sanguinem? Immo usque ad altissima quae fecisti magnalia. In altis caeli sunt, in altis angeli sunt, sedes dominationes principatus potestates: tibi debent quod sunt, tibi debent quod vivunt, tibi debent quod iuste vivunt, tibi debent quod beate vivunt. potentiam tuam et iustitiam tuam usque quo? usque in altissima quae fecisti magnalia. Ne putes hominem solum pertinere ad gratiam dei! Quid erat angelus antequam fieret? Quid est angelus si deserat qui creavit? Ergo potentiam tuam et iustitiam tuam usque in altissima quae fecisti magnalia. (6.) Et homo se extollit! Et ut pertineat ad primam captivitatem, audit serpentem suggerentem: Gustate, et eritis sicut dii! Homines sicut dii! deus quis similis tibi?

31 Is. 53,1; cf. Io. 12,38 5,12 Col. 1,16 6,2 Gen. 3,5 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 31 superventurae des. e1 | brachium2 inc. e1 | Christus des. e1 34 generationi inc. e1 (v. app. crit.) ‖ 5,4 superventurae des. e1 ‖ 9 deus inc. e1 ‖ 11 sunt des. e1 12 sedes inc. e1 | principatus des. e1 ‖ 15 ne inc. e1 ‖ 17 magnalia des. e1 ‖ 6,2 deus inc. e1 31 et … est om. O9 β | Christus] est add. e1 P26 ‖ 32 tempus certum tr. α ‖ 33 sint] sunt Ca ε ζ; sed C (ac.) | adnuntiant C Ca | domini] tuum V1 P2 O9 β C Ca ε ζ lo ma (cf. Ps. 70,18) | omni om. K S P15 G 33sq. superventurae om. α; tr. ante omni Bn1 ‖ 34 ergo om. V1 P2 O9 β | generationi omni tr. δ | generationi om. V1; quod autem ait praem. e1 | superventurae] id est add. e1 | in] ad ma ‖ 35 nulla] erit add. P15 (ac.) | supervenit O9 5,2 tuam] deus add. ζ | generationi] et add. K | omni om. e1; tr. ante generationi β | brachium tuum om. e1 ‖ 3 praestit e1; restitit P15 | liberationem] generationem O9 | ergo] ego V1 ‖ 4 generatione K S dicant δ ε ‖ 5 sunt1] mala β; sunt mala O9 | sunt2] gratia tibi donata add. O9 β ‖ 6 debeatur O9; debebatur β; detur P2 | coronavit M V1 K P15 ‖ 7 generatio G | ad] ab K | pertinebis Ca; pertinebat P2 O9 ‖ 8 superventurae generationi tr. G ‖ 9 altissimis V1 ‖ 11 sunt caeli tr. ζ ‖ 12 angelis C (ac.) S | sunt om. O9 β ‖ 13 beati M K S; bene Rm12 ‖ 14 tuam2] deus add. O9 β ‖ 14sq. quae fecisti om. K ‖ 15 putem α; potes K S | quid] qui S ‖ 16 quid] quod K | si deserat] id est erat P2 O9 | desiderat K ‖ 17 et iustitiam tuam om. K P15 6,1 audit] audivit O9; audi α ‖ 2 sugentem K | hominis K | homines sicut dii om. β

mi 895 cc 964

5

10

15

350 | S. Augustini

5

10

cc 965

mi 896 20

25

Non in abysso, non in inferno, non in terra, non in caelo; omnia enim tu fecisti. Quid contendit opus cum artifice? deus, quis similis tibi? ‚Ego autem‘ ait Adam miser – et Adam omnis homo – ‚cum volo esse perverse similis tibi, ecce quid factus sum, ut de captivitate ad te clamem! Cui bene erat sub rege bono, captivus factus sum sub meo seductore; et clamo ad te, quia cecidi abs te. Et unde abs te cecidi? Cum quaero esse perverse similis tibi.‘ Quid enim? Deus nonne ad suam similitudinem nos vocat? Nonne ipse est qui dicit: Diligite inimicos vestros, orate pro eis qui vos persequuntur, benefacite eis qui vos oderunt? Haec dicens ad similitudinem dei nos hortatur; denique quid adiungit? Ut sitis filii patris vestri qui in caelis est. Quid enim ipse facit? Hoc facit certe: Qui solem suum oriri facit super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Qui ergo bene vult inimico suo, deo similis est; nec ista superbia sed oboedientia est. Quare? Quia ad imaginem dei facti sumus: Faciamus inquit hominem ad imaginem et similitudinem nostram. Non ergo aliquid alienum est, si imaginem dei tenemus in nobis: utinam eam per superbiam non amittamus! Sed quid est per superbiam velle esse similem deo? Quid putamus, ut exclamaret captivus: domine quis similis tibi? Quae est ista perversa similitudo? Audite et intellegite, si potestis; credimus autem quod ipse qui nos posuit haec vobis dicere dabit vobis etiam posse intellegere. Deus nullo indiget bono: et ipse est summum bonum et ab ipso est omne bonum. Ut ergo boni simus deo indigemus, ut bonus sit deus nobis non indiget, nec nobis tantum, sed usque ad altissima quae fecit magnalia, nec ipsis caelestibus nec supercaelestibus nec caelo caeli quod dicitur indiget deus, ut aut melior sit aut potentior aut beatior. Quid enim esset quidquid aliud est, nisi ille fecisset? Quo ergo eget abs te qui erat ante te et tam potens erat, ut cum tu non esses faceret te? numquid quomodo parentes faciunt filios per quandam concupiscentiam carnalem? 9sq. Mt. 5,44 11–13 Mt. 5,45 14sq. Gen. 1,26 23 caelo caeli quod dicitur] cf. e.g. Deut. 10,14 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 4 tibi des. e1 ‖ 5 ecce des. P2

ε: N

4 contendet C (ac.) Ca | deus … tibi om. β | quis] qui F4 Bn1 | quis similis tibi iter. C (sl.) Ca | autem om. α | Adam ait tr. P15 ‖ 5 Adam] in Adam ζ lo ma (sed cf. 2,1,34) ‖ 7 clamabo C (ac.) Ca (cf. e.g. Ps. 85,3) | quia] *qui V1 α O9 β C Ca | abs2] ad K ‖ 8 perverse] tr. post quaero V1; tr. post tibi β | similitudinem] suam add. am ‖ 10 oderint P15 ‖ 11 quid1 om. lo | sitis] inquit add. S (pc.) lo ma | quid2] quod K ‖ 12 facit oriri tr. A | bonos] iustos O9 P26 ‖ 13 ergo] enim K S P15 δ am lo ‖ 14 quia] qui C (ac.) Ca S | inquit om. O9 ‖ 15 ergo] enim P26 | est om. O9 | si] sed P26; sit V1 ‖ 16 teneamus V1 | admittamus ε Rm12 ‖ 17 similis γ (similes ac. C) δ ε ζ am; simile O9 | domine] aliter l. 2; cf. Ps. 34,10 ‖ 18 tibi] tui D ζ (iuxta Vulg.) | similitudo perversa tr. ζ | similitudo] potentiam tuam et iustitiam deus usque in altissimo (!) que fecisti magnalia (Ps. 70,19) add. O9 ‖ 19 quod] quia C Ca ma | posse] et add. C Ca ε ζ am lo ma ‖ 20 ab sl. C | ipsa K | omni V1 ‖ 21 ergo ut tr. am | sumus V1 F4 G T | non om. F4 F3 ‖ 22 ad om. M α K S P15; in V1 | altissimam Ca; ultima δ | fecisti Ca ‖ 23 nec supercaelestibus om. O9 | caelo] super caelum C (super caelo ac.) Ca δ ε ζ am | aut1] autem V1 ‖ 24 beatior] praetior (!) K (ir.) | quid] quod K | quidquid] est add. P15 | quidquid … fecisset sl. C | est sl. F; esset Ca | ille] ipse ma ‖ 25 erat1 sl. G; erant P15 | tu om. O9 F3 | non] nec O9; nihil lo | esses] esse C (ac.) ‖ 25sq. numquid] non quid β; non ζ ‖ 26 quomodo] modo O9 β | quendam G

in psalm. LXX,2,6 – 7 | 351

Generant potius quam creant; illis enim generantibus deus creat. Nam si tu creas, dic quid tua mulier paritura est. Quid dicam ‚Tu dic‘? Ipsa dicat, quae quod portat ignorat. Generant tamen homines filios et ad solacium suum et ad subsidium senectutis. Numquid ideo creavit haec omnia deus a quibus senex adiuvaretur? Novit ergo deus quod creat, et quale sit per eius bonitatem et quale futurum sit per propriam voluntatem: novit deus et ordinavit omnia. Ut autem homo sit aliquid, convertit se ad illum a quo creatus est. Recedendo enim frigescit, accedendo fervescit; recedendo tenebrescit, accedendo clarescit. A quo enim habet ut sit, apud illum habet ut ei bene sit. Denique filius minor, qui voluit in sua potestate habere substantiam suam quae illi apud patrem optime servabatur, factus suae potestatis profectus est in regionem longinquam, haesit principi malo, porcos pavit: fame correctus est qui saturitate superbus abscesserat. Ergo quisquis ita vult esse similis deo, ut ad illum stet fortitudinemque suam – sicut scriptum est – ad illum custodiat, non ab illo recedat, ei cohaerendo signetur tamquam ex anulo cera, illi adfixus habeat imaginem eius faciens quod dictum est: Mihi autem adhaerere deo bonum est, vere custodit similitudinem et imaginem ad quam factus est. Porro autem si perverse voluerit imitari deum, ut quomodo deus non habet a quo formetur, non habet a quo regatur, sic ipse velit sua potestate uti, ut quomodo deus nullo formante, nullo regente vivat, quid restat, fratres, nisi ut recedens ab eius calore torpescat, recedens a veritate vanescat, recedens ab eo quod summe atque incommutabiliter est, in deterius mutatus deficiat? (7.) Hoc diabolus fecit: imitari deum voluit, sed perverse, non esse sub illius potestate, sed habere contra illum potestatem. Homo autem positus sub praecepto audivit a domino deo: Noli tangere. ‚Quid?‘ Hanc arborem. ‚Quid est enim illa arbor? Si bona est, quare non tango? Si mala est, quid facit in paradiso?‘ Prorsus ideo est in paradiso, quia bona est, sed nolo tangas. ‚Quare non tango?‘ Quia oboedientem te

35–38 filius…abscesserat] cf. Lc. 15,12–15 38sq. fortitudinemque…custodiat] cf. Ps. 58,10 41 mihi…est2] Ps. 72,28 7,3 noli tangere] cf. Gen. 2,17; Io. 20,17 e1 (deest) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 31 per2 des. V1 27 illis] istis am lo ma | tu] ita Ca δ ε ζ; tu ita lo ma | dic om. δ ε ζ ‖ 28 tua om. C ‖ 29 et1 om. β | ad2 om. V1 O9 β ε ζ ‖ 31 et1 eras. O9; om. β | quale1] quales F K Ca | pro eius bonitate O9 | quale2] quales K Ca; qualem O9 | sit futurum tr. ζ ‖ 31sq. per propriam voluntatem] propria voluntate O9 β ‖ 32 sit homo tr. O9 β ε ζ ‖ 33sq. tenebrascit β ‖ 34 ei sl. A; tr. post bene α O9 β ε ζ ‖ 35 in sua potestate voluit tr. O9 β ε ζ ‖ 36 potestates K | regione K S ‖ 37 porcus K | correptus O9 β γ S P15 δ ε ζ am | qui] quia O9; quis F4 ‖ 38 superbus] super K P15 | similis esse tr. ε ζ ‖ 38sq. fortitudinem C Ca ‖ 39 ei] et P15 ‖ 40 in imaginem K ‖ 41 autem om. C ma | custodiet M α C S; custodiat K Ca P15 am 41sq. imaginem et similitudinem tr. O9 β ε ζ ‖ 42 autem si] aversi O9 ‖ 43 habet1] habeat S | formatus est α ‖ 44 ut om. α | regnante δ ‖ 45 recedens1] secedens K ‖ 46 atque] ut quae K 7,1 diabolus hoc tr. O9 β | imitare K ‖ 1sq. non … habere] ut non esset … sed haberet P15 ‖ 3 quid1] inquit K S P15 | enim est tr. α ‖ 4 est1 om. K | prorsus om. O9 ‖ 4sq. in paradiso est tr. α ‖ 5 quia] qui C (ac.) Ca

30

35

40

45 cc 966

5

352 | S. Augustini

10

15

20

25

30 cc 967

volo, non contradicentem. Serve – ad hoc serve, sed noli male serve! –, serve, audi prius domini iussum et tunc iubentis disce consilium. Bona est arbor: nolo tangas. ‚Quare?‘ Quia dominus sum et servus es: haec tota causa est. Si parva est, dedignaris esse servus? Quid autem tibi expedit nisi esse sub domino? Quomodo eris sub domino, nisi fueris sub praecepto? Porro si expedit tibi esse sub domino et sub praecepto, quid tibi iussurus erat deus? Aliquid enim quaerit abs te? ‚Offer mihi sacrificium‘ dicturus est tibi? Nonne ipse fecit omnia in quibus et te fecit? ‚Obsequere mihi‘ dicturus est tibi ‚sive ad lectum, cum requiesco, sive ad mensam, cum me reficio, sive ad balneas, cum lavo‘? Quia ergo nullo abs te indiget deus, nihil tibi debuit iubere? Si autem debuit aliquid iubere, ut te, quod tibi expedit, sentires esse sub domino, ab aliqua re prohibendus eras non propter illius arboris malitiam, sed propter tuam oboedientiam. Non potuit deus perfectius demonstrare quantum sit bonum oboedientiae nisi cum prohibuit ab ea re quae non erat mala. Sola ibi oboedientia tenet palmam, sola ibi inoboedientia invenit poenam. Bonum est, nolo tangas; non enim non tangendo moriturus es. Numquid qui hinc prohibuit alia subtraxit? Nonne est paradisus fructuosis plenus arboribus? Quid tibi deest? Hoc nolo tangas, hinc nolo gustes. Bonum est, sed oboedientia melior est. Proinde cum tetigeris, numquid arbor illa malum erit, ut moriaris? Sed inoboedientia te subicit morti, quia prohibita tetigisti. Ideo arbor illa appellata est scientiae dignoscendi boni et mali: non quia inde talia quasi poma pendebant, sed quidquid esset arbor illa, cuiuslibet pomi, cuiuslibet fructus esset, ideo sic vocata est, quia homo qui nollet bonum a malo discernere per praeceptum discreturus erat per experimentum, ut tangendo vetitum inveniret supplicium. Quare autem tetigit, fratres mei? Quid illi deerat? Dicatur mihi quid illi deerat in paradiso constituto, in media opulentia mediisque deliciis, cui magnae deliciae erant ipsa visio dei, cuius faciem quasi inimici timuit post peccatum? Quid illi deerat ut tangeret, nisi quia sua potestate uti voluit, praeceptum rumpere delec-

e1 (deest) f3 (deest) M V1 (deest) s3 (deest) α: F F4 P2 (deest) O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 7,24 mali inc. P2 6 serve1] servi D F3 K P15 ma; servum C (pc.) S (pc.) | serve1 … serve4 distinxi; servi ad hoc, serve, sed noli male, serve. Serve cc | ad hoc vl. Ca; adhuc M α C Ca S (ac.) P15 am | mali S G | serve3] servi K; servire S P15 | serve4 om. O9 ‖ 7 dei α ‖ 8 et om. O9 | est tota causa tr. ζ ‖ 10 si] sic C (pc.) Ca δ (pc. A) ε tibi sl. Ca; ibi S | sub3 om. O9 ‖ 11 aufer K ‖ 12 nonne] non C (ac.) Ca ‖ 13 me om. F; tr. post reficio P15 ‖ 14 balnea F4; balneum F | lava G (ac.); labo C (ac.); labro Ca | ergo om. C Ca ‖ 15 si …  iubere sl. C | aliquid om. α; tr. post iubere F3 | sentire O9 ‖ 16 re om. M | prohibendos K | erat K Bn1 17 inoboedientiam S P15 | perfectus C (ac.) Ca; profectius O9 ‖ 18 ab ea re] abere G | ea … mala] utroque quod erat malum C (ac.) | malo K | sola om. α | tenet et δ Bn1; inveniret β; inveniret et O9 ‖ 19 solam α | inoboedientiam O9 F3; oboedientia M C (ac.) Ca | poenam] solam add. α | tanges K ‖ 20 hinc] haec O9; hoc T | nonne] non α O9 P15 ‖ 21 fructuosus K P15 δ ‖ 22 deinde α | arbor om. P15 23 malum ir. F4; mala P15 | subiecit T am ma ‖ 24 scientia O9 β K P15 δ ε ζ am; dei add. K | bono G | inde om. lo ‖ 25 arbor om. P2 O9 C (ac.) ‖ 26 discernere] discerne se K ‖ 28 autem om. ζ | deerat om. P15; quid illi add. K; deerit Ca (pc.) ‖ 28sq. quid illi deerat2 iter. P15 ‖ 30 erat O9 β A (ac.) | visitatio M α P2 O9 β K S ‖ 31 potestate sua tr. δ

in psalm. LXX,2,7 – 9 | 353

tavit, ut nullo sibi dominante fieret sicut deus, quia deo nullus utique dominatur? Male vagus, male praesumens, futurus mortuus recedendo a via iustitiae ecce solvit praeceptum, excussit a cervice iugum disciplinae, habenas regiminis exsultanti animositate disrupit: ubi est nunc? Certe captivus. Clamat: ‚domine quis similis tibi? Volui esse perverse similis tibi, et factus sum similis pecori. Sub tua dominatione, sub tuo praecepto vere similis 〈tibi〉 eram; sed homo in honore positus non intellexit, comparatus est iumentis insensatis et similis factus est illis.‘ Iam de similitudine v. 20 iumentorum clama sero, et dic: deus quis similis tibi? (8.) quantas ostendisti mihi tribulationes multas et malas!‘ Merito, superbe serve: voluisti enim perverse esse similis domino tuo, qui factus eras ad imaginem domini tui. Bene tibi velles ut esset recedenti ab illo bono? Prorsus dicit tibi deus: ‚Si recedis a me et bene est tibi, ego non sum bonum tuum.‘ Proinde si ille bonus et summe bonus et de se sibi bonus et nullo alieno bono bonus et ipse nostrum summum bonum, recedendo inde quid eris nisi malus? Item si ipse est beatitudo nostra, quid erit recedenti nisi miseria? Redi ergo post miseriam et dic: domine quis similis tibi? quantas ostendisti mihi tribulationes multas et malas! (9.) Sed disciplina fuit: admonitio, non desertio. Denique gratias agens quid dicit? et conversus vivificasti me et de abyssis terrae iterum reduxisti me. Quando enim antea? Quid est hoc iterum? Cecidisti ab altitudine, o homo, mancipium inoboediens, superbe adversus dominum. Cecidisti, factum est in te: Omnis qui se exaltat humiliabitur, fiat in te: Omnis qui se humiliat exaltabitur. Redi de profundo! ‚Redeo‘ inquit, ‚redeo, agnosco: deus quis similis tibi? ostendisti mihi tribulationes multas et malas, et conversus vivificasti me et de abyssis ter-

37sq. Ps. 48,13.21 9,4sq. Lc. 14,11 e1 (deest) f3 (deest) M V1 (deest) s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 8,1 quantas inc. e1 ‖ 3 tui des. e1 ‖ 6 summum inc. V1 7 quid2 inc. e1 ‖ 9,3 me des. e1 | quid inc. e1 ‖ 5 humiliabitur des. e1 | redi inc. e1 32 utique nullus tr. δ | dominator K ‖ 33 vagos K | mortuis C (ac.) | recendo δ | via α Ca (ac.) lo ma; vita M P2 O9 β γ (pc. Ca) S P15 δ ε ζ am ‖ 34 disciplinae] autem add. Ca | exsultante Bn1 ζ lo; resultanti F4; exaltante P2 O9 β δ ε ma; exaltanti am ‖ 35 dirupit M F D P26 ζ | certe] ecce O9 β Ca (vl.) ζ lo | certe …  clamat distinxi; certe captivus clamat: cc | captivis G (ac.) | clamavit K | domine] deus α (cf. 6,2) 36 similis2] tibi add. C (ac.) Ca | sub om. C ‖ 37 vero S (viro pc.); veram C (eram pc.) Ca | tibi addidi; cf. l. 36 ‖ 38 insipientibus α (iuxta Vulg.) | similitudinem K ‖ 39 clama sero] clamans ero C (ac.) Ca; clamas ergo P2 O9; clama sero ergo δ ε ζ | deus] deo Ca; domine D Rm12 (cf. 6,17) | quis] qui F4 Bn1 Rm12 8,2 serve superbe tr. G ‖ 3 domino] deo e1 K ζ ‖ 4 dicit] vicit K | recedes G am | et om. lo ‖ 5 tibi est tr. am lo | summum bonum K (pc.) ‖ 6 bono om. F A (ac.) ‖ 7 malum G (ac.) | est om. α | quid2] ergo add. e1 | nisi2 om. F C (ac.) ‖ 8 miseriam post tr. P15 | dic] dixit C (ac.) Ca | quanta K 9,1 disciplinae am | fluit A (ac.) N ‖ 2 abyssus V1 ‖ 2sq. iterum reduxisti me mg. G ‖ 3 iterum om. K; reduxisti me add. e1 | altitudinem V1 | o om. O9 ‖ 4 superbum K (pc.); serve e1 | deum F A (ac.) ε ζ 5 fiat] *fiet M V1 α P2 O9 γ (ac. C) S P15 | omnis om. M α γ S P15 | se2] exaltat add. G (ac.) factus P2 ‖ humiliat] humiliabitur C (ac.) ‖ 6 redeo inquit iter. α | redeo2 om. e1 | ostendisti] quantas praem. lo ma ‖ 7 et malas om. e1 | abyssus V1

35

mi 898

5

5

354 | S. Augustini

10

cc 968

20

25

rae iterum reduxisti me.‘ Intellegimus, audio ‚Reduxisti enim de abyssis terrae, reduxisti a profunditate et submersione peccati‘: sed quare iterum? Quando iam factum erat? Sequamur, ne forte posteriora psalmi ipsius exponant nobis quod hic nondum intellegimus, quid dixerit iterum. Ergo audiamus: quantas ostendisti mihi tribulationes multas et malas! et conversus vivificasti me, et de abyssis terrae iterum reduxisti me. Quid deinde? multiplicasti iustitiam tuam, et v. 21 conversus consolatus es me et de abyssis terrae iterum reduxisti me. Ecce alterum iterum. Si hoc iterum solvere laboramus semel positum, quis poterit solvere geminatum? Iam ipsum iterum geminatio est, et rursus positum est iterum! Adsit ille a quo gratia, adsit et brachium quod adnuntiamus omni generationi superventurae, adsit ipse et tamquam clave crucis suae clausum sacramentum aperiat. Neque enim frustra illo crucifixo velum templi medium scissum est, nisi quia per ipsius passionem omnium mysteriorum secreta patuerunt. Adsit ergo ipse transeuntibus ad eum, auferatur velamen, dicat nobis dominus et salvator noster Iesus Christus quare talis vox prophetae praemissa est: ostendisti mihi tribulationes multas et malas, et conversus vivificasti me et de abyssis terrae iterum reduxisti me. En hoc primum positum est iterum. Videamus quid hoc sit, et inveniemus quare alterum iterum. (10.) Quid est Christus? In principio erat verbum, et verbum erat apud deum, et deus erat verbum: hoc erat in principio apud deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil. Grande hoc! magnum hoc! Tu quid, captive? ubi iaces? In carne,

19 illo…est] cf. Mt. 27,51 10,1–3 Io. 1,1–3 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 8 me des. e1 ‖ 9 sed inc. e1 ‖ 11 iterum des. e1 ‖ 13 multiplicasti inc. e1 ‖ 16 est1 des. e1 8 enim] me praem. β δ ε; me add. ζ lo | abyssus V1 | terrae om. M ‖ 9 reduxisti] me add. am lo | submersione et profunditate tr. P2 O9 β ε ζ | peccati sed] peccatis id V1 ‖ 10 factus P2 | fuerat V1 P2 O9 ipsius om. e1 | exponat P2 δ N ‖ 11 dixit α O9 ‖ 12 abyssus V1 ‖ 13 iustitiam] cf. 10,45.47.49.51 (LXX cod. Vatican. et Sinait. δικαιοσύνην); magnificentiam K P15 (cf. Vulg. Ψα; LXX cod. Alexandrin. μεγαλοσύνην) | tuam sl. V1 ‖ 14 de … me2 tr. Ca post l. 15 laboramus | abyssus V1 | me2] quid deinde add. P15 ‖ 15 si] sed α | laborabamus M α; laboremus Rm12 | positum] situm C (ac.) ‖ 16 et] e G rursum F P2 O9 β ma ‖ 17 a quo] quod V1 | et om. V1 P2 O9 C Ca | omnis V1 | generationi omni tr. P2 O9 β ε ζ | generatione K Ca ‖ 18 ille P2 C Ca | clavo β C Ca (pc.) δ N (ac.) ζ ‖ 19 neque] ne qui C (ac.) medium om. δ ‖ 20 pro … passione O9 | ipsius] illius V1 P2 O9 β C Ca ε ζ | ergo om. α δ ‖ 21 dominus … noster α P15; cf. e.g. in psalm. 56,1,2 (CSEL 94/1, p. 224); in psalm. 64,4,33; dominus noster et salvator tr. M K S ma; dominus deus noster salvator Ca; dominus noster salvator V1 P2 C; deus noster salvator O9 β; salvator dominus noster ε ζ ‖ 21sq. dominus noster Iesus Christus et salvator tr. δ 21 noster et salvator tr. am ‖ 22 prophetiae δ; propheta F3 ‖ 23 abyssus V1 ‖ 24 en] cf. in psalm. 55,19,12 (CSEL 94/1, p. 216); om. M V1 α P2 O9 K S P15 δ | primum] iterum α | quid sl. O9; quod C 24sq. inveniamus V1 P2 O9 ‖ 25 iterum om. α 10,1 principium C (ac.) ‖ 3 grando C (ac.) | hoc1 om. S; hoc et F3; autem K P15; aut M α | hoc2] est O9 quid om. α; qui C (ac.)

in psalm. LXX,2,9 – 10 | 355

sub morte. Quis ergo ille? quis tu? Et quid ille postea? propter quem? Quis ille nisi quod dictum est verbum? Quod verbum? ne forte sonat et transit? verbum deus apud deum, verbum per quod facta sunt omnia. Quid propter te? Et verbum caro factum est et habitavit in nobis. Qui filio proprio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit eum: quomodo non et cum illo omnia nobis donavit? Ecce quis quid propter quem: filius dei caro propter peccatorem, propter iniquum, propter desertorem, propter superbum, propter perversum dei sui imitatorem. Factus ille quod tu, filius hominis, ut nos filii dei. Caro factus: unde caro? Ex Maria virgine. Unde Maria virgo? Ex Adam. Ergo ex illo primo captivo: et caro in Christo de massa captivitatis. Utquid hoc? Ad exemplum. Suscepit a te in quo moreretur pro te, suscepit a te quod offerret pro te, quo exemplo doceret te. Quid doceret te? Quia resurrecturus es. Unde enim crederes, nisi exemplum carnis praecederet adsumptae de massa mortis tuae? Ergo in illo primo resurreximus, quia et Christus cum resurrexit nos resurreximus. Non enim verbum mortuum est et resurrexit, sed in verbo caro mortua est et resurrexit. Ibi mortuus est Christus ubi es tu moriturus, et ibi resurrexit Christus ubi es tu resurrecturus. Exemplo suo docuit quid non timeres, quid sperares. Timebas mortem: mortuus est; desperabas resurrectionem: resurrexit. Sed dicis mihi: ‚Ille resurrexit, numquid ego?‘ Sed resurrexit in eo quod pro te accepit ex te. Ergo natura tua in illo praecessit te, et quod sumptum est a te adscendit ante te; ibi ergo et tu adscendisti. Adscendit ergo ille prior et in illo nos, quia caro illa de genere humano; ergo et illo resurgente

6sq. Io. 1,14 7sq. Rom. 8,32 8 quis quid propter quem] cf. e.g. Quint. inst. 6,3,28 primum itaque considerandum est, et quis et in qua causa et apud quem et in quem et quid dicat e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 10,23 resurgente inc. e1 4 quid] quod Ca; quis α | propter] praeter C (ac.) Ca | quem] tu add. C (sl.) ‖ 5 ne forte] i.q. numquid; cf. in psalm. 142,15,11sq. ne forte per teipsum acturus es aliquid, ut merearis perduci ad mane? et quae adnotavimus ad 2,3,8 | sonat et] sanaret α | et] ne V1 ‖ 6 verbum2 om. M ‖ 7 habitabit M F P2 O9 S | qui] enim add. α | proprio filio tr. C Ca; filio suo ζ (iuxta Vulg.) | eum] cf. in psalm. 61,22,39; illum P2 O9 β ε ζ am lo ‖ 8 quomodo] ergo add. lo | et om. V1 | donabit S | quis quid β ζ; quis quod C Ca; qui quid K P15; quid quis tr. cett. am lo ma | filios K ‖ 9 desertum S ‖ 10 perverse P2 O9 β Ca δ ε | sui] summi Ca | factum M | quod] quo V1 | nos] subaudi efficeremur vel sim. (add. S pc. lo ma; efficiamur add. Rm12; sis add. T) ‖ 10sq. filii dei] filios dei faceret α D F3 Ca (pc.) N (pc.) ‖ 11 virginem V1 (ac.) ergo] et M α K S P15 ‖ 12 et] est C (pc.) | Christi V1 (pc.) | de om. S P15 | captivavit K | ad om. β 13 suscepit1] suscipit δ ε | moriretur K P15 N; morietur C (ac.) δ Bn1; moretur Ca | quo2] quod F O9 C (ac.) Ca S ‖ 14 doceret1] docere C (ac.) | quid doceret te om. M C (ac.) | surrecturus O9 β | crederis C (ac.); crederet K (ac.); credentes O9 ‖ 15 carnis ζ ‖ 16 quia … resurreximus2 om. K S P15 | resurrexerit M; surrexit P2 O9 Rm12 | nos om. S; cum G | resurreximus2] surreximus P2 ‖ 17 est1 om. M V1 α O9 (se add.) K Ca S P15; tr. ante verbum C | et1 exp. K ‖ 18 ubi est moriturus mg. P2; ubi tu es moriturus tr. lo tu1 sl. C ‖ 19 quid1] quod F P2 Ca am | speres Ca ‖ 20 sperabas lo | de resurrectione K (de resurrectionem) S P15 | resurrexit2] surrexit β ε ζ ‖ 21 surrexit P15 ‖ 21sq. ergo … te2 mg. G ‖ 21 natura tua sl. Ca | illa O9 | te3 om. O9; a te S ‖ 22 a] ex K am lo ma | ergo2 om. P15 ‖ 23 ille om. V1 K | quia et F; qui Ca | resurgente] Christo a mortuis add. e1

mi 899

10

15

cc 969 20

356 | S. Augustini

reducti sumus ex abyssis terrae. Cum itaque resurrexit Christus, de abyssis terrae 25 reduxisti me; cum vero credimus in Christum, de abyssis terrae iterum redu-

xisti me: ecce unum iterum. Audi impleri ab apostolo: Si ergo resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est in dextera dei sedens; quae sursum sunt sapite, non quae super terram. Praecessit ergo ille; iam resurreximus et nos, sed adhuc spe. Audi hoc idem apostolum Paulum dicentem: Et ipsi in nobismetipsis inmi 900 gemiscimus adoptionem exspectantes, redemptionem corporis nostri. Adhuc ingemiscis, adhuc exspectas: quid ergo est quod tibi praestitit Christus? Audi quod sequitur: Spe enim salvi facti sumus; spes autem quae videtur non est spes. Quod enim videt quis, quid sperat? Si autem quod non videmus speramus, per patientiam exspectamus. Reducti ergo sumus iterum ab abyssis spe. Quare iterum? Quia iam Christus prae35 cesserat. Sed quia resurgemus et re – modo enim spe vivimus, modo secundum fidem ambulamus; reducti sumus ab abyssis terrae credendo in eum qui ante nos resurrexit ab abyssis terrae: resuscitata est anima nostra ab iniquitate infidelitatis, et facta est in nobis quasi prima resurrectio per fidem. Sed si sola erit, ubi est quod ait apostolus: Adoptionem exspectantes, redemptionem corporis nostri? ubi est quod illo 40 loco dixit: Corpus mortuum est propter peccatum, spiritus vita est propter iustitiam. Si autem qui suscitavit Christum a mortuis habitat in vobis, qui suscitavit Christum Iesum

26–28 Col. 3,1sq. 29sq. Rom. 8,23 32sq. Rom. 8,24sq. 35sq. secundum…ambulamus] cf. 2 Cor. 5,7 40–42 Rom. 8,10sq. e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 24 terrae1 des. e1 ‖ 25 cum inc. e1 | terrae des. e1 ‖ 26 ecce inc. e1 | iterum des. e1 ‖ 34 reducti inc. e1 ‖ 35 re des. e1 ‖ 36 reducti inc. e1 | terrae des. e1 37 abyssis inc. e1 | nostra des. e1 (v. app. crit.) 24 ex om. V1; de α ζ ‖ 25sq. cum … me mg. S ‖ 25 vero om. e1 | Christo ε | de … terrae om. ε | iterum om. am ‖ 25sq. reduxisti me2] reducimus e1 ‖ 26 me] et add. V1 | adi C (ac.) ‖ 27 Christum V1 dexteram D F3 C (ac.) P15 ‖ 28 sunt om. O9 | iam ille tr. V1 P2 O9 β ε ‖ 29 in spe P26 am ma; spem Ca Bn1 | apostolum idem tr. D | Paulum apostolum tr. M | et om. P2 O9 | in nobismetipsis] nobismetipsum C (ac.); intra nobismetipsos Ca ‖ 30 et adoptionem spectantes C (ac.) Ca ‖ 30sq. ingemescimus P2 Ca ‖ 32 spes1] spe M | enim2] autem F3 P15 ‖ 33 quid] cf. e.g. in psalm. 60,4,30 (CSEL 94/1, p. 415); et *add. α K C (ac.) S (cf. e.g. epist. 55,25; graec. iuxta quosdam codices τί καὶ ἐλπίζει) | vidimus K | per sl. C Ca ‖ 34 ab abysso G (pc.) am; ab abyssi P15; de abyssis F3 P26 K (pc.) ζ (cf. e.g. 2,9,14); abyssi M K (ac.) S δ (ac.) | spe] terrae F3 Ca (pc.); terrae spe T | iam om. F3; tr. post Christus α ‖ 34sq. processerat O9; praecessit e1 ‖ 35 resurgimus α C (ac.) Ca | et e1 M α; ex V1 K S P15 δ; in P2 O9 β C (in re sl.) Ca ε ζ am lo ma | re] et add. C Ca ‖ 36 reducti iter. M α γ (sl. C; mg. Ca) S δ ε Rm12 | ab om. O9 K C (ac.) S δ; de D C (pc.; cf. l. 34) | credo S | nos] non V1 ‖ 37 ab1 om. δ; de O9 β (cf. l. 34) | suscitata P2 β C (ac.) | est] res add. K | nostra] suscitabitur et caro nostra add. e1 | iniquitatis C (ac.) | infidelitates S; infidelitas Ca ‖ 38 nobis] nos α | quasi] qua S | si om. M | solum Ca | erit] erat C ‖ 38sq. apostolus ait tr. am lo ma ‖ 39 exspectamus Ca | redemptionem sl. Ca ‖ 40 dicit V1 | vita est] cf. e.g. in psalm. 143,6,45; autem vivit β δ ε ζ (vero vivit Vulg. Alcuini) ‖ 41 Christum1] Christus K; Christum Iesum ζ | a1] et K (sl.) | vobis] nobis P2 O9 β K P15 δ ε T lo | Christum Iesum sl. C; Iesum Christum tr. V1 α Bn1 am lo ma (iuxta Vulg.)

in psalm. LXX,2,10 – 11 | 357

a mortuis vivificabit et mortalia corpora vestra per inhabitantem spiritum eius in vobis? Ergo iam resurreximus mente, fide spe caritate, sed restat ut resurgamus corpore. Audisti unum iterum, audi alterum iterum! Unum iterum propter Christum praecedentem: tu iterum, sed adhuc spe. Quid restat? In re. multiplicasti iustitiam tuam iam in credentibus, iam in illis qui primo resurrexerunt in spe. multiplicasti iustitiam tuam: ad ipsam iustitiam pertinet et flagellum, quia tempus est ut iudicium incipiat a domo dei ait Petrus, id est a sanctis eius. Flagellat autem omnem filium quem recipit. multiplicasti iustitiam tuam, quia iam nec filiis pepercisti, sed quibus hereditatem aeternam servabas, disciplina non deseruisti. multiplicasti iustitiam tuam et conversus consolatus es me, et propter corpus in fine resurrecturum et de abyssis terrae iterum reduxisti me. (11.) etenim ego confitebor tibi in vasis psalmi veritatem tuam. Vasa v. 22 psalmi psalterium. Sed quid est psalterium? Organum ligneum cum chordis. Quid significat? Interest aliquid inter ipsum et citharam: interesse dicunt qui norunt eo quod concavum illud lignum cui chordae supertenduntur ut resonent in superiore parte habet psalterium, cithara in inferiore. Et quia spiritus desuper, caro de terra, significari videtur per psalterium spiritus, per citharam caro. Et quia duas dixerat reductiones nostras ab abyssis terrae, unam secundum spiritum in spe, alteram secundum corpus in re, audi eas duas: etenim ego confitebor tibi in vasis psalmi veritatem tuam; hoc secundum spiritum; quid de corpore? psallam tibi deus in cithara, sanctus israel.

43 fide spe caritate] cf. 1 Cor. 13,13 47sq. 1 Petr. 4,17 48sq. Hebr. 12,6 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 50 multiplicasti inc. e1 ‖ 11,3 significat des. e1 ‖ 5 spiritus inc. e1 42 vivificavit M V1 γ S δ ε (vivificat N) | nostra O9 β Ca T am lo | habitantem K S P15 δ T | nobis M P2 O9 β γ S P15 δ ε ζ am lo ‖ 43 fides spes caritatem (pc.) V1; fides per caritatem O9 | surgamus P15 ‖ 44 audisti] enim add. G; audistis am | audi] audisti O9 β T ma | iterum2 om. α ‖ 45 tu iterum] tu D F3; te iterum M; et alterum ma | sed adhuc] si adhuc tenes O9 β | quid] *quod O9 β Ca Bn1 ma | multiplicas C (pc.) 46 in1 om. F O9 Ca ‖ 47‒49 ad … tuam om. am ‖ 47 iustitiam2] tuam add. P15 ‖ 48 deo G | Petro V1 ‖ 49 recepit S | nec iam tr. P15 ‖ 50 servas α; servabis K | disciplinam M V1 α P2 γ (per praem. pc. C; disciplina pc. Ca) S P15 | deseruisti] cf. in psalm. 26,1,11,1 legem mihi constitue, domine, in via tua, ne aberrantem disciplina tua deserat; sevisti V1; servasti C (ac.) ‖ 51 me] e add. e1 | *finem V1 C Ca (cf. 62,6,23; 68,1,3,22) ‖ 51sq. resurrecturus V1 ‖ 52 et exp. C S 11,1 etenim] cf. Ψα; enim sl. O9; nam et ζ (iuxta Vulg.) | vasi C (ac.) | psalmi] cf. Vulg.; LXX ἐν σκεύει ψαλμοῦ; psalmorum V1 (cf. Ψα Ψρ) | veritatem tuam om. e1 | vasa] vas C (pc.) ‖ 2 psalmi sl. C 3 interest] interesse δ | norunt] noster C (noverunt pc.) ‖ 4 illum K | ligneum F3 G ‖ 5 cithare K P15; citharam am | inferiora O9 | spiritum e1 | carnem e1 ‖ 6 significari videtur om. e1 | cithara e1 | qui e1 M V1 C Ca S P15; quid K | dixerit δ ‖ 7 vestras O9 | una M ‖ 8 audi eas] audiamus C (ac.); audiamus eas Ca | psalmi] cf. l. 1; psalmorum V1 ‖ 9 hoc] est add. V1 P2 O9 β S | deus] cf. Ambr. in psalm. 1,12,1 et saepius; Ψγ; LXX cod. Vatican. ψαλῶ σοι ὁ θεός; om. P2 O9 β K δ ε ζ am lo (in cithara psallam tibi tr.); cf. Vulg. Ψα; LXX cod. Sinait. … τὴν ἀλήθειάν σου ὁ θεός· ψαλῶ σοι eqs.

45

cc 970 50

5

10

358 | S. Augustini

5

10 mi 901

15 cc 971

(12.) Iterum hoc audi propter ipsum iterum et iterum: exsultabunt labia v. 23 mea, cum psallam tibi. Sed labia solent dici et interioris hominis et exterioris; incertum est quomodo posita sint labia. Sequitur ergo: et anima mea quam redemisti. Ergo de labiis interioribus: salvati in spe, reducti ab abyssis terrae in fide et caritate, exspectantes tamen adhuc redemptionem corporis nostri quid dicimus? Iam dixit: et anima mea quam redemisti. Sed ne solam animam redemptam putares, in qua nunc audisti unum iterum, adhuc autem inquit: quid adhuc? adhuc autem v. 24 et lingua mea – ergo iam lingua corporis – tota die meditabitur iustitiam tuam, id est in aeternitate sine fine. Sed hoc quando? Iam in fine saeculi, 〈post〉 resurrectionem corporis et immutationem in angelicum statum. Unde hoc probatur quia de fine dicitur? adhuc autem et lingua mea tota die meditabitur iustitiam tuam, cum confusi fuerint et erubuerint qui quaerunt mihi mala. Quando confundentur, quando erubescent nisi in fine saeculi? Duobus enim modis confundentur, aut cum credunt in Christum aut cum venerit Christus. Nam quamdiu hic est ecclesia, quamdiu gemit triticum inter paleas, quamdiu gemunt spicae inter zizania, quamdiu gemunt vasa misericordiae inter vasa irae facta in contumeliam, quamdiu gemit lilium inter spinas, non deerunt inimici qui dicant: Quando morietur et peribit nomen eius? id est ‚Ecce veniet tempus ut finiantur et non sint Christiani; sicut coeperunt ex aliquo tempore, ita usque ad certum tempus erunt.‘ Sed cum ista

12,5 cf. Rom. 8,23 15 triticum…paleas] cf. Mt. 3,12 15sq. spicae…zizania] cf. Mt. 13,24–30 16 vasa1 …contumeliam] cf. Rom. 9,21sq. 17 lilium…spinas] cf. Cant. 2,2 17sq. Ps. 40,6 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 12,3sq. redemisti des. e1 ‖ 6 sed inc. e1 | putares des. e1 7 adhuc3 inc. e1 ‖ 14 Christus des. e1 12,1 iterum3] et add. C ‖ 2 psallam] cf. Ψμ; cantavero e1 (cf. Ψα Vulg.) | sed] sed et e1; sed quia ζ lo; quia ma | dici solent tr. β | interiores homines K ‖ 3 sint posita tr. V1 P2 O9 β ε ζ | sint] sunt P15 4 salvat V1 | educti V1 P2 O9 | ab sl. C; ad O9 ‖ 5 veritate V1 P2 O9 S (sl.) | exspectates C (ac.); exspectate Ca | adhuc om. M ‖ 5sq. iam dixit om. K ‖ 6 redemisti] domine add. K P15 δ | sed ne om. K P15 putaris e1 K ‖ 7 adhuc autem2] cf. Ψα adhuc; autem P15; sed ζ (iuxta Vulg.) ‖ 8 iam] tam V1 | lingua2 om. e1 | corporalis V1 P2 O9 β C (pc.) Ca ε ζ ‖ 9 aeternitatem V1 K S P15 am; aeternum Ca (ir.) | sed] et e1 quando hoc tr. am lo ma | iam om. e1 | in fine] fines δ ‖ 9sq. post resurrectionem … immutationem scripsi; cf. gen. ad litt. 11,26,33; divers. quaest. 47; resurrectionem … immutationem e1 M V1 K Ca (ac.) S P15 (e praem. ac.); in resurrectione … immutatione P2 O9 β K Ca (pc.) δ ε ζ am lo; resurrectione … immutatione α C (resurrectionem ac.) ma ‖ 11 quia] qui C (ac.); quam Ca | ducitur P2 | adhuc] ad hoc C (ac.) | tota die om. M ‖ 12 confusi] et reveriti add. F3 δ ε (cf. Ψα Vulg.); confusa P2 | mala mihi tr. ζ am lo ma (iuxta Vulg.) ‖ 13 erubescant K | finem K ‖ 14 aut cum1] autem V1 | credent C (pc.) ζ ma aut cum2] cum (sl.) autem V1 | namque ζ ‖ 15 paleas] palea M S; paleam α; salus hic fere add. mg. C 15sq. quamdiu2 … zizania om. V1 ‖ 15 spicae] sepe O9; spe P2 ‖ 16 zizaniam K P15 | quamdiu …  contumeliam om. K | irae] terrae C Ca | factae P2 | facta in contumeliam om. P15 | contumelia V1 17 lilio V1 | dederunt O9 | inimici] mihi P2 O9 β S (pc.) | qui] quid O9 | dicunt Ca | quando] quomodo K 18 peribit] cf. Ψα; periet O9 β δ ε ζ (iuxta Vulg.); pariet P2 | venit C Ca | ut] et P2 | finiatur C | et2] ut δ | sint] sunt G ‖ 19 ex] et Ca | tempus certum tr. P15 | sed] haec add. mg. C | ista om. C Ca

in psalm. LXX,2,12 | 359

dicunt, et sine fine moriuntur et permanet ecclesia praedicans brachium domini 20 omni generationi superventurae. Veniet et ipse ultimus in claritate sua, resurgent omnes mortui, quisque cum causa sua: separabuntur boni ad dexteram, mali autem ad sinistram, confundentur qui insultabant, erubescent qui garriebant, et sic lingua mea post resurrectionem meditabitur iustitiam tuam, tota die laudem tuam, cum confusi fuerint et erubuerint qui quaerunt mihi mala. 25 20sq. praedicans…superventurae] cf. Ps. 70,18 22sq. separabuntur…sinistram] cf. Mt. 25,31–33 e1 (excerpta) f3 (deest) M V1 s3 (deest) α: F F4 P2 O9 β: D F3 P26 γ: K C Ca S P15 δ: A G ε: N Bn1 ζ: T Rm12 S (pc.) am lo ma cc 22 separabuntur inc. e1 ‖ 25 mala des. e1 20 dicitur Ca | fine] fide M V1 F K (pc.) S P15 am | et2 om. α | praedicans] praedicant ecclesiam K; praedicant ecclesiam esse P15 ‖ 21 omni om. lo | et om. M α K S P15 G | ultimus ipse tr. K; ultimo ipse P15 | in sl. C | sua] et add. O9 β ‖ 22 separabuntur] enim add. e1 | autem om. O9 β ‖ 23 sinistram] et add. β C (pc.) Ca δ ε ζ am ma | insultabunt A (ac.); et add. e1 | et erubescent e1; erubescunt V1 K (ac.); erubescant K (pc.) Ca | garriebunt V1 ‖ 24 totam diem M | die om. K ‖ 25 et erubuerint om. α | quaerent K mihi mala] cf. l. 12; mala mihi tr. e1 M α C Ca S ζ