Enarrationes in Psalmos 71–80 3111012980, 9783111012988

Table of contents :
Danksagung
Inhaltsverzeichnis
Einleitung
Bibliographie
Conspectus siglorum
Textus

Citation preview

Augustinus Enarrationes in Psalmos 71 – 80

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum (CSEL)

Herausgegeben von der Arbeitsgruppe CSEL an der Universität Salzburg

Band 94/3

Augustinus

Enarrationes in Psalmos 71 – 80 Ediert von Lukas J. Dorfbauer

International Advisory Board: François Dolbeau, Roger Green, Rainer Jakobi, Robert Kaster, Ernst A. Schmidt, Danuta Shanzer, Kurt Smolak, Francesco Stella Zur Erstellung der Edition wurde das Programm CLASSICAL TEXT EDITOR verwendet.

ISBN 978-3-11-101298-8 e-ISBN (PDF) 978-3-11-101551-4 ISSN 1816-3882 Library of Congress Control Number: 2022947735 Bibliografische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbiblio­ grafie; detaillierte bibliografische Daten sind im Internet über http://dnb.dnb.de abrufbar. © 2022 Walter de Gruyter GmbH, Berlin/Boston Druck und Bindung: CPI books GmbH, Leck www.degruyter.com

Danksagung Die vorliegende Edition hätte nicht realisiert werden können ohne die Hilfe von Kollegen und Kolleginnen, von denen ich hier insbesondere Dorothea Weber und Victoria Zimmerl-Panagl nennen möchte: Beide haben diesen Band in inhaltlicher wie auch in formaler Hinsicht sehr gefördert. Dankbar benutzt habe ich zahlreiche Handschriftenkollationen, welche in der Vorbereitungsphase des CSEL-Enarrationes-Projekts von studentischen Helfern und Helferinnen erstellt wurden, deren Namen mir nicht bekannt sind. Ebenfalls dankbar benutzt habe ich umfangreiches Notizmaterial zu den Enarrationes 71–80 aus der Feder Adolf Primmers († 2011). Hildegund Müllers kritische Editionen der Enarrationes 51–60 und 61–70 waren mir eine unentbehrliche Orientierung und Inspiration. François Dolbeau und Clemens Weidmann haben den gesamten Band gelesen und mir eine Vielzahl von wertvollen Hinweisen und Verbesserungsvorschlägen gegeben.

Inhaltsverzeichnis Danksagung | V Einleitung 1

Allgemeine Bemerkungen | 1

2 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5 2.1.6 2.1.7 2.1.8 2.1.9 2.1.10 2.1.11 2.1.12 2.2 2.3

Überlieferung | 2 Die verwendeten Textzeugen | 2 e1: Lyon, BM 426, fol. 8–185 (+ Paris, BNF NAL 1629, fol. 7–14) | 3 f7: Paris, BNF lat. 17451, fol. 1–8 (+ Bordeaux, BM 28 + Paris, BNF NAL 1628, fol. 15/16) | 5 M: Milano, Biblioteca Ambrosiana D.547.inf. | 5 Handschriftenfamilie α (F F4 Na1 V4) | 7 Handschriftenfamilie α1 (H4 S2) | 8 Handschriftenfamilie β (D F3 R) | 9 Handschriftenfamilie γ (Ca S K P15) | 12 Handschriftenfamilie δ (A G O2) | 14 Handschriftenfamilie ε (Bn1 Lp1 N) | 16 Handschriftenfamilie ζ (Rm12 T) | 18 Handschriftenfamilie η (C La P2) | 20 Handschriftenfamilie η1 (Lo1 An5 P12) | 24 Indirekte Überlieferung | 26 Die älteren Ausgaben | 28

3

Zur Textkonstitution | 29

4

Handschriftlich überlieferte Titel | 30

5

Der Psalmtext und seine Behandlung durch Augustinus | 31

6

Zur Benutzung der vorliegenden Edition | 34

Bibliographie | 37 Conspectus Siglorum | 41 Textus | 45 in psalm. 71 | 45 in psalm. 72 | 69 in psalm. 73 | 99

VIII | Inhaltsverzeichnis

in psalm. 74 | 127 in psalm. 75 | 145 in psalm. 76 | 171 in psalm. 77 | 193 in psalm. 78 | 239 in psalm. 79 | 261 in psalm. 80 | 275

Einleitung 1 Allgemeine Bemerkungen Augustins Enarrationes in Psalmos (in psalm.) 71–80, die mit vorliegendem CSELBand zum ersten Mal in kritischer Edition vorgelegt werden, sind – wie das Gesamtwerk der Enarrationes überhaupt – kein homogener Text.1 Bei den meisten der im Folgenden edierten Texte handelt es sich um mitstenographierte Predigten, die Augustinus zu unterschiedlichen Zeitpunkten und Anlässen an unterschiedlichen Orten jeweils im liturgischen Rahmen einer Messfeier gehalten hat (in populo tractati); drei dieser Texte allerdings – in psalm. 71, 77 und 78 – wurden von Augustinus gleichsam als Zeilenkommentar schriftlich abgefasst bzw. einem Schreiber diktiert (dictati). Dies geschah zu einem späteren Zeitpunkt beginnend mit dem Jahr 415, wohl um die bereits vorliegenden Predigten über einzelne Psalmen gewissermaßen zu ‚komplettieren‘ und so letztlich ein exegetisches Werk zum gesamten Psalter zu schaffen.2 In der uns greifbaren handschriftlichen Überlieferung füllen nur in Ausnahmefällen die hier edierten Texte in psalm. 71–80 allein einen einzelnen Codex aus.3 Dagegen hat man spätestens seit der Karolingerzeit oft das gesamte Werkkorpus der Enarrationes auf drei Bände – sogenannte ‚Quinquagenae‘ – aufgeteilt, also in psalm. 1–50, 51–100 und 101–150 in jeweils einem Codex kopiert. Daraus folgt, dass die Überlieferung von in psalm. 71–80 zum überwiegenden Teil verbunden ist mit der von in psalm. 51–70, welche in den vergangenen Jahren von Hildegund Müller kritisch ediert wurden.4 Vor diesem Hintergrund schien es angebracht, die Einleitung des vorliegenden Bandes möglichst konzis zu gestalten und nur dort ausführlicher zu sein, wo Ergänzungen bzw. Korrekturen zu CSEL 94/1 und 2 anzubringen waren, nur dort neu zu argumentieren, wo meine Bewertung des Materials von jener durch Hildegund Müller abweicht. Für alles andere sei auf ihre Einleitungen zu CSEL 94/1 und 2 verwiesen.

|| 1 Für grundlegende Informationen vgl. MÜLLER – FIEDROWICZ, Enarrationes. Der Titel ‚Enarrationes in Psalmos‘ wurde zuerst in der Ausgabe des Erasmus (1529) benutzt und hat sich längst eingebürgert. Einen auf Augustinus zurückgehenden Titel für das Gesamtwerk, so es ihn überhaupt gegeben hat, kennen wir nicht. 2 Für Details zur Entstehung der einzelnen Enarrationes vgl. jeweils die den Texten vorangestellten Spezialeinleitungen. 3 So etwa in den u. zu nennenden Zeugen C und La. 4 MÜLLER, CSEL 94/1 (in psalm. 51–60) und CSEL 94/2 (in psalm. 61–70). https://doi.org/10.1515/9783111015514-001

2 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

2 Überlieferung Die Enarrationes in Psalmos waren mindestens vom 6. Jh. an bis in die frühe Neuzeit ein Standardwerk zur Psalterexegese, das in jeder halbwegs gut ausgestatteten Kloster- oder Dombibliothek ganz oder in Teilen auflag. Folglich sind Hunderte von mittelalterlichen Handschriften bekannt, die freilich nur in absoluten Ausnahmefällen das sehr umfangreiche Gesamtkorpus in einem einzigen Band darbieten.5 Üblich war vielmehr eine Aufteilung der Textmasse auf mehrere Teilbände (etwa nach den zuvor erwähnten ‚Quinquagenae‘), die ihrerseits nicht zwingend von textlich homogenen Vorlagen kopiert worden sein mussten. Nur in wenigen Fällen sind uns alle Teilbände erhalten geblieben, sodass wir die ‚kompletten Enarrationes‘ eines bestimmten Bibliotheksorts besitzen.6

2.1 Die verwendeten Textzeugen Während für manche Abschnitte der Enarrationes vorkarolingische Handschriften ganz oder fragmentarisch erhalten sind, setzen direkte Zeugen für in psalm. 71–80 erst an der Wende vom 8. zum 9. Jh. ein. Wie für die übrigen Enarrationes-Editionen im CSEL wurde auch für vorliegenden Band versucht, alle Codices bis ins beginnende 12. Jh. zu berücksichtigen. Freilich sind bei weitem nicht alle Handschriften, die ganz oder stichprobenartig kollationiert wurden, auch für die Textkonstitution herangezogen oder in der Einleitung erwähnt.7 Die indirekte Überlieferung ist für die Edition von in psalm. 71–80 von geringer Bedeutung, mit der gewichtigen Ausnahme der Epitome in Lyon, BM 426 (e1). Diese wird angesichts ihres Alters und ihres Stellenwerts im Folgenden zuerst vorgestellt, danach jene direkten Zeugen, die keiner Handschriftenfamilie zugerechnet wurden, und dann die übrigen für die Textkonstitution benutzten Codices, geordnet nach Gruppen. Im folgenden Kapitel 2.2 werden jene Einzelfälle aus der indirekten Überlieferung präsentiert, welche für die Textkonstitution von in psalm. 71–80 einen (freilich nur minimalen) Beitrag geleistet haben.

|| 5 So der u. zu nennende Zeuge N. 6 So bei den u. zu nennenden Zeugen F, H4, P12, R, T sowie – mit kleinen Einschränkungen, was die Vollständigkeit angeht – K. Nicht in diese Reihe gehört entgegen zahlreicher anderslautender Angaben in der Literatur der sogenannte „vetus Corbeiensis“; vgl. u. zu C. 7 Vgl. die Listen der kollationierten Handschriften bei MÜLLER, CSEL 94/1, 11f. und CSEL 94/2, 8f. Ergänzungen dazu werden im Folgenden genannt, wo es jeweils passend erscheint.

Einleitung | 3

2.1.1 e1: Lyon, BM 426, fol. 8–185 (+ Paris, BNF NAL 1629, fol. 7–14) Der zweispaltige Unzial-Codex, von dem heute 186 Folien erhalten sind, wurde um die Wende vom 6. zum 7. Jahrhundert geschrieben, möglicherweise in Lyon selbst (CLA 6, 773a). Er enthält eine bearbeitende Kurzfassung von in psalm. 50–100 und könnte ursprünglich der zweite von insgesamt drei Bänden gewesen sein, welche das vollständige Korpus der Enarrationes in dieser epitomierten Form geboten hätten.8 Am Beginn des Codex ist mindestens ein Blatt verloren, der Text setzt mit in psalm. 50,6 miserere mei deus ein. Die letzte Lage, ein Quaternio mit in psalm. 96,10–100,10 caeli enarrant gloriam dei … hic mihi ministrabat, nach dem ebenfalls mindestens ein Blatt verloren sein dürfte, bildet heute die Folien 7–14 des Sammelbandes Paris, BNF NAL 1629.9 Für die Edition von in psalm. 71–80 sind die genannten Abschnitte ebensowenig von Bedeutung wie die heutigen Folien 1–7 von Lyon, BM 426, bei denen es sich um eine im frühen 7. Jh. geschriebene Ergänzung von Teilen von in psalm. 49 handelt (CLA 6, 773b). Was den im vorliegenden Kontext relevanten Abschnitt von e1 angeht, d.h. die Folien 90–137 mit der Epitome von in psalm. 71–80, wurde bisher anscheinend nicht bemerkt, dass zwischen fol. 131 und 132 sowie zwischen fol. 137 und 138 jeweils Blattverluste eingetreten sind. Der Defekt geht einerseits aus den vorhandenen Lagensignaturen hervor, welche von XVI (fol. 131v) zu XVIII (fol. 145v) springen, andererseits aus der Tatsache, dass der Text beim Übergang von fol. 131/132 und 137/138 jeweils zu unsinnigen Satzresten verstümmelt ist, was dem sehr geschickt arbeitenden Epitomator nie passiert. Verloren ist der Text zwischen in psalm. 79,3 videris infirmus crucifixus und 79,9 flumen Iordanem trans sowie zwischen 80,20 ut ad oleum und 81,1 dixerunt sed semper. Welche Textpassagen genau bzw. wie viele Blätter jeweils verloren sind, lässt sich angesichts der epitomierenden Natur dieses Zeugen nicht sicher feststellen. Der noch der Spätantike angehörende Schöpfer der in e1 vorliegenden Kurzfassung wollte offensichtlich aus der augustinischen Textmasse einen konzisen Zeilenkommentar zu den Psalmen destillieren. Er strich beinahe alles ‚Homiletische‘ wie z.B. Anreden an das Publikum, Verweise auf die Predigtsituation, inhaltliche Exkurse, die von der unmittelbaren Auslegung eines Psalmverses wegführen etc. Sätze des Originals wurden gekürzt, ihre Abfolge nicht selten umgestellt. Dagegen hat der Epitomator kaum einmal etwas mit eigenen Worten zusammengefasst oder gar selbständig ergänzt, abgesehen von (oft resümierenden) Partikeln wie z.B. ergo oder enim, welche den Zusammenhang des Texts stützen sollten. Von den zitierten Psalmversen hat der Epitomator üblicherweise nichts gestrichen, sehr wohl aber

|| 8 Vgl. dazu MÜLLER, CSEL 94/1, 13. Die einst von Célestin Charlier erwogene Idee, Prosper von Aquitanien könnte der Urheber dieser Epitome sein, ist abzulehnen; vgl. FRANSEN, Commentaire. 9 Diese Blätter wurden im 19. Jh. von Guglielmo Libri aus Lyon entwendet.

4 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

von anderen Bibelzitaten.10 Der Wortlaut einzelner Psalmverse erscheint in e1 fallweise an das Psalterium Gallicanum, d.h. an die Vulgata, oder an das Psalterium Romanum angeglichen; ob dies vom Schöpfer der Epitome selbst oder von späteren Kopisten herrührt, lässt sich schwer sagen. Der von e1 gebotene Enarrationes-Text ist, soweit vorhanden, sehr gut. An einigen Stellen hat e1 allein gegen die restliche Überlieferung oder nur mit wenigen anderen Zeugen gemeinsam den richtigen Text bewahrt. Vgl. etwa: in psalm. 72,12,2 saginatus e1, agnitus saginatus α α1, agnitus rell. (man beachte die in den Text eingedrungene Doppellesart in α α1); 72,33,10 unde in ipso habet omnia e1, om. rell. (Homoioteleutonfehler); 73,11,14f. vere venturum dicunt vere e1, vere β, venire α α1, om. rell. (Homoioteleutonfehler; β bewahrt die Ausgangslage nach dem Textausfall, α α1 helfen sich durch Konjektur von vere zu venire, in den anderen Zeugen wurde auch vere beseitigt); 74,7,21f. cornu nolite extollere in altum cornu vestrum e1, cornu vestrum M α α1 γ, cornu rell. (Homoioteleutonfehler; M α α1 γ bewahren die Ausgangslage nach dem Textausfall, überall sonst wurde auch vestrum beseitigt); 75,1,85 vultus verae e1, vultus vestrae α (nostrae pc. F) α1, vultus vestri (nostrae β) rell.; 75,17,17f. in medio est e1, media est rell.; 76,4,21 in adventu claritatis domini e1, in adventu clarificato domini rell.; 80,1,29 eliqua te e1, liqua te (lique γ) rell.

Man darf freilich nie vergessen, dass der Schöpfer der Epitome von e1 über eine gute Sprachkompetenz verfügte und dazu über eine hohe Bereitschaft, den ihm vorliegenden Text zu komprimieren. Folglich ist es jedesmal genau zu prüfen, ob man e1 gegen die übrige Tradition folgen sollte. Manchmal teilt e1 auffällige Fehler mit einzelnen unter den wichtigen Gruppen α β γ. Vgl. für α etwa in psalm. 71,8,19 ac successione] et accessione e1 α, für β in psalm. 75,9,13 quam diu] quo usque e1 β, für γ in psalm. 77,13,18f. emanaret … gratia] eam manaret (maneret M γ) … gratiam (-a M S) e1 M γ oder 78,3,1 aut ea] autem e1 γ, für α und γ in psalm. 78,1,11 anima cum deo loquitur] amat (anima α; ama M γ) cum deo loqui e1 M α γ. Insgesamt steht der Text von e1 näher an α und γ als an β. Die Lesart redintegraturum ab in in psalm. 78,5,11 scheint zu belegen, dass bereits e1 zwei bestehende Traditionen (redintegraturo/-um α γ; redintegratur ab rell.) kennt und miteinander kontaminiert.

|| 10 Zur Technik des Epitomators vgl. auch MÜLLER, CSEL 94/1, 14f. sowie FRANSEN, Commentaire.

Einleitung | 5

2.1.2 f7: Paris, BNF lat. 17451, fol. 1–8 (+ Bordeaux, BM 28 + Paris, BNF NAL 1628, fol. 15/16) Die genannten Blätter sind Reste eines Enarrationes-Codex, der um die Wende vom 8. zum 9. Jh. in ab-Schrift abgefasst wurde (CLA 5, 669).11 Für vorliegende Edition nicht relevant ist das Stück in Bordeaux, zwei Folien mit Text aus in psalm. 44, sowie jenes unter den Nouvelles acquisitions latines in Paris mit Text aus in psalm. 44 und 45. Bei Paris, BNF lat. 17451, fol. 1–8 handelt es sich um einen vollständig erhaltenen Quaternio mit in psalm. 72,23,14 ventura est ad libram bis 73,3,28 sic ergo coepit. In dem relativ kurzen Abschnitt, für den f7 vorhanden ist, teilt dieser Zeuge einzelne Fehler mit den zwei wichtigen Gruppen β und γ. Für γ vgl. etwa die Auslassung von quia dolosi sunt in 72,24,2f. Für β vgl. den unsinnigen Zusatz haec dicimus … caelestia adipisci in 73,2, den auch die meisten der schlechteren Gruppen aufweisen,12 sowie 73,2,21 promissa] temporalis (-les f7) add. f7 β; allerdings ist f7 frei von vielen typischen β-Lesarten. Eine Zuordnung zu dieser (oder einer anderen) Gruppe ist nicht möglich. Das kurze Fragment f7 ist für die Textkonstitution sicherlich nicht unverzichtbar. Da es aber den zweitältesten erhaltenen Zeugen für den hier edierten Abschnitt der Enarrationes darstellen könnte und an einigen Stellen den richtigen Wortlaut bietet, an denen die meisten anderen Handschriften irren (vgl. in psalm. 72,26,24 ecce f7 α α1; 73,1,3 et deinde e1 f7; 73,2,3 duo ista testamenta e1 f7), wurde es zur Edition herangezogen.

2.1.3 M: Milano, Biblioteca Ambrosiana D.547.inf. Der 441 Blätter umfassende Codex mit in psalm. 50–100 wurde in der zweiten Hälfte des 9. Jh. von zahlreichen Händen in Bobbio geschrieben. Zugehörige Bände sind nicht bekannt.13 Adolf Primmer hat M – gleichsam en passant – als Vertreter der alten, in Italien verwurzelten Gruppe α bezeichnet.14 Tatsächlich existieren nicht wenige entsprechende Bindefehler (oft unsinnige Wiederholungen oder Zusätze), insbesondere im Text von in psalm. 75 und 76. Vgl. etwa:

|| 11 In den CLA wird das Fragment „saec. VIII2“ datiert und „presumably Corbie“ lokalisiert, aber heute weiß man, dass ab-Schrift auch noch im ersten Drittel des 9. Jh. in Gebrauch war, und dies kaum ausschließlich in Corbie. Vgl. GANZ, Corbie, 48–56. 12 Die Details u. bei der Präsentation der Gruppe δ. 13 BISCHOFF, Katalog, 2, 155 (nr. 2617). Es handelt sich um die Nr. 9 im Bobbio-Katalog von 1461 (Augustini tractatus sive sermones super psalmos videlicet a psalmo quinquagesimo seu Miserere mei usque ad centesimum seu Misericordiam et iudicium. Magni et grossi vol.). 14 PRIMMER, Zwischenbilanz, 153, Anm. 22.

6 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

in psalm. 75,16,41 infirmari] velut add. M α; 75,17,17 communis est] communis communis est M α; 76,4,50 quem manibus om. M α; 76,6,16 tristitia] iustitia M α α1; 76,8,12 posteri nostri] et in quibus add. M α; 76,13,2 spatiari] se add. M α; 76,17,18 quoniam] quomodo M α.

In den übrigen hier edierten Enarrationes sind allerdings Bindefehler von M mit der nordostfranzösischen Gruppe γ bzw. mit der Kombination α γ noch häufiger. Dies ist nur eine kleine Auswahl: in psalm. 71,6,23f. aliqui autem … aliqui] alii autem qui … alii qui M γ; 72,1,1 corporis om. M γ; 72,11,15 de illis ista dicit et eo oculo tales] illis ista dicit et eo oculo M γ; 72,13,8 tectum mundi om. M γ; 72,26,11 tituli] instituti M γ La; 73,1,3 synagoga om. M γ; 74,2,10 venit om. M γ; 74,4,16 coniugii] coniungi (-git γ) M α α1 γ; 74,7,6 clamat om. M γ; 74,12,17 caritati] curiositati M γ; 75,1,20 e quibus duodecim tribubus om. M γ; 77,3,24f. de quibus … Israel nam om. M γ; 78,1,20 dicuntur a quo praedicuntur] a quo proprie dicuntur dicuntur M γ; 79,9,14 vicinum sit] vicinum sibi M γ; 80,14,4 deo viventi] deo venienti M γ δ; 80,20,16 ignem aeternum timeo om. M γ.

Hildegund Müller hat M außerhalb der Handschriftengruppen verortet und den Codex unter Hinweis auf einige mit e1 geteilte Fehler als Verwandten dieses ältesten Textzeugen für in psalm. 50–100 angesehen.15 In in psalm. 71–80 sind mir nur zwei Stellen aufgefallen, an denen allein M und e1 Fehler teilen, nämlich 80,2,23 intelleximus] intellegimus e1 M und 80,3,5 vestro] vero e1 M (om. γ). Man wird zögern, diese beiden Fehler als signifikant anzusehen, und dasselbe gilt m.E. auch von jenen Fehlern, auf die Müller für in psalm. 51–70 hingewiesen hat, zumal mehrere davon nicht nur von e1 und M, sondern dazu noch von α und/oder γ geteilt werden. Ich stimme Müller darin zu, dass M eine relativ gute textliche Qualität aufweist, bezweifle aber eine nähere Verwandtschaft von M zu e1. Anders als e1, als α und als γ hat M innerhalb von in psalm. 71–80 niemals allein gegen den Rest der Überlieferung das Richtige bewahrt; allerdings teilt M mit α und/oder mit γ sowohl signifikante Fehler als auch gute Lesarten, die sonst nicht tradiert sind. Kann man den Text von M als Produkt einer großflächigen Kontamination der beiden wichtigen Gruppen α und γ ansehen?16 Ich tendiere zu dieser Annahme, weise aber darauf hin, dass dies allein nicht alles erklärt, weil M an drei Passagen von in psalm. 71–80 frei von Lücken ist, welche sowohl α als auch γ entstellen (76,1,11 quidquid aliud esset om. α γ; 76,4,7 numquid dixit … super terram om. α γ; 77,3,21f. manuum eius … alias oves om. α γ). Angesichts dieser Unsicherheiten bin ich – wenn auch aus etwas anderen Gründen – Müllers Entscheidung gefolgt, M keiner Gruppe zuzuordnen.

|| 15 MÜLLER, CSEL 94/1, 16 (hier, 21 bzw. 30f., allerdings auch der Hinweis auf die Nähe zu α bzw. zu γ) sowie CSEL 94/2, 13f. (hier, 16 bzw. 21, allerdings auch der Hinweis auf die Nähe zu α bzw. zu γ). 16 Historisch ließe sich das so erklären, dass Dungal im ersten Drittel des 9. Jh. gemeinsam mit anderen Handschriften einen Vertreter der nordostfranzösischen γ-Gruppe der Enarrationes nach Bobbio hätte mitbringen können, wo dieser später mit einem Vertreter der italienischen α-Gruppe kollationiert und kontaminiert worden wäre. Aber das ist derzeit pure Spekulation.

Einleitung | 7

2.1.4 Handschriftenfamilie α (F F4 Na1 V4) Zu der in Italien verwurzelten Gruppe α gehören viele Handschriften ab dem 11. Jh., wohingegen ältere Zeugen rar und nicht für den vollständigen Text der Enarrationes erhalten sind (für in psalm. 71–80 etwa nicht; vgl. allerdings o. zu M).17 Für vorliegende Edition wurden folgende α-Zeugen benutzt: F

Firenze, Bibl. Laurenziana XVI dext. I, s. XI Der 221 Folien umfassende Codex mit in psalm. 1–83 wurde im 11. Jh. in Italien geschrieben. Es handelt sich um den ersten Teil einer vollständigen EnarrationesAusgabe, deren zweiter Teil in Firenze, Bibl. Laurenziana XVI dext. II vorliegt. Beide Bücher gehörten einst der Bibliothek von Santa Croce (Nr. 168/169).18 Der Text von F wurde nicht lange nach seiner Abfassung großflächig mit einer β-Handschrift kollationiert und korrigiert, weshalb die Lesarten von F (pc.) oft mit β übereinstimmen.

F4

Firenze, Bibl. Laurenziana Fesul. XVIII, s. XI Der 202 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde im 11. Jh. in Italien geschrieben. Es handelt sich um den mittleren Teil einer dreibändigen EnarrationesAusgabe; die anderen beiden Teile sind verloren (bzw. wurden im 15. Jh. durch die Codices Firenze, Bibl. Laurenziana Fesul. XVII und XIX ersetzt). Das Buch gehörte einst Coluccio Salutati († 1406).19

Na1

Napoli, Bibl. nazionale VI.B.4, s. XI Der 259 Folien umfassende Codex mit in psalm. 1–78 wurde im 11. Jh. in Italien geschrieben. Zugehörige Bände sind nicht bekannt. Beginnend mit in psalm. 79, wo Na1 nicht mehr vorhanden ist, wurde diese Handschrift für vorliegende Edition ersetzt durch folgenden nahen Verwandten:

V4

Città del Vaticano, BAV Barb. lat. 591, s. XI Der Codex, der auf 200 Folien in psalm. 72–150 enthält, wurde im 11. Jh. in Italien geschrieben und stammt aus der toskanischen Abtei San Salvatore di Monte Amiata (GORMAN, Monte Amiata, 256). Der Text von V4 ist stellenweise mit β kontaminiert.

|| 17 Eine α-Handschrift scheint zur Mitte des 9. Jh. in Saint-Hubert in den Ardennen verfügbar gewesen zu sein, wo man sie zur Korrektur von Namur, Bibl. de la Société Archéologique 1 = N heranzog; vgl. u. bei Anm. 45. Für ausführliche Listen von α-Bindefehlern sowie weitere α-Codices vgl. MÜLLER, CSEL 94/1, 19–21 und CSEL 94/2, 15f., deren Einschätzung dieser Gruppe ich teile. Eine Handschrift, die MÜLLER nicht nennt (weil sie in psalm. 73–150 enthält), ist Firenze, Bibl. Laurenziana S. Marco 645 (s. XI; ital.): Sie bietet einen stellenweise mit β kontaminierten α-Text. Eine kleine Auswahl von α-Bindefehlern aus in psalm. 71–80: 73,1,40 iam] non add. α; 74,1,34 promissio corrumpatur] promissa corrumpantur α; 75,1,74f. de … salvator om. α; 76,1,8 volatum nostrum] volaturum α; 78,4,19 pomorum] deseritur mox custodia α; 80,1,7 fiscinis] piscinis α. 18 BANDINIUS, Catalogus 4, 489f. 19 BANDINIUS, Bibliotheca Leopoldina 2, 634f.

8 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

Dass Gruppe α näher mit e1, mit M und mit der Gruppe γ verwandt ist, wurde bereits von Hildegund Müller erkannt und oben in den Beschreibungen von e1 und M angedeutet. Ich weise hier noch auf drei von M, α und γ geteilte signifikante Fehler hin, wobei sich die zuerst genannte Passage vielleicht als Stufenfehler in die Richtung γ > M/α deuten lässt: in psalm. 75,17,24 omnibus veritatem] omnibus venit autem γ, convenit autem α, cum venit autem M (in γ wurde veritatem zu venit autem verschrieben; α und M versuchen, den Text lesbar zu machen, indem omnibus ausgelassen und venit zu convenit geändert wird – oder ist das con-/cum von convenit/cum venit als Verschreibung [einer Kürzung] von omnibus zu deuten?); 79,1,1 non adeo multa (multa om. M α γ) sunt in hoc psalmo in quibus sermo noster (noster om. M α γ) patiatur difficultatem; 79,13,6 cogitate discutite (discurrite M α γ) interrogate corda vestra.

An einigen Stellen bewahrt allein α bzw. α mit e1 oder α mit wenigen anderen Zeugen gegen den Rest der Überlieferung den korrekten Text. Da der Wortlaut von α nicht wenige bewusst durchgeführte Eingriffe wie Umstellungen oder Ersetzungen einzelner Wörter durch Synonyme aufweist, mögen in manchen dieser korrekten Varianten alte Schreiberkonjekturen vorliegen; doch kann dies kaum die alleinige Erklärung für die Qualität von α darstellen. Gruppe α ist gemeinsam mit e1 sowie mit den beiden Gruppen β und γ von fundamentaler Bedeutung für die Textkonstitution von in psalm. 71–80.

2.1.5 Handschriftenfamilie α1 (H4 S2) Bereits Hildegund Müller hat auf eine „Gruppe von Handschriften“ hingewiesen, „die mit α verwandt, aber ihr gegenüber offensichtlich sekundär ist (α1): sie teilt einerseits die Fehler von α, andererseits jene der Gruppe δ“.20 Es handelt sich beim Text von α1 offenbar um eine systematische Kontamination der beiden aus Italien bzw. aus dem süddeutschen Raum stammenden Traditionen α und δ, welche überdies durch Konjekturen angereichert wurde. Für die Textkonstitution irrelevant, ist Gruppe α1 für Studien zur Rezeption der Enarrationes von Interesse: Vertreter dieser Gruppe sind im süddeutschen Raum ab der zweiten Hälfte des 11. Jh. nicht selten. Aus diesem Grund werden signifikante α1-Lesarten – anders als in CSEL 94/1 und 2 – im Apparat vorliegender Edition dokumentiert.

|| 20 MÜLLER, CSEL 94/1, 21f. (das Zitat 21). Dies ließe sich mit einer Fülle an Material aus in psalm. 71–80 bestätigen. Hier nur eine kleine Auswahl. Vgl. für α: 71,1,6 optime] aptissime α; apertissime α1; 72,11,6 tamquam] tauros add. α α1; 73,2,7 quisquis] si quis α α1; 78,14,56 eorum] noscamus add. α α1; 79,2,18 noli cogitare] noli dubitare α α1. Und für δ: 73,5,13 ait illi] ait ad illum δ α1; 75,1,11 his] ergo add. δ α1; 75,14,24 non deleatur] ne deleatur δ α1; 76,20,8 intellecturi sumus] intellegimus δ α1; 79,2,3 Ioseph] inquit add. δ α1; 80,11,8f. hodie esse puto hic tr. δ α1.

Einleitung | 9

Benutzt wurden die beiden folgenden Handschriften: H4

Fulda, Hessische Landesbibl. Aa 27, s. XIIin Der 268 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde zu Beginn des 12. Jh. möglicherweise im Benediktinerkloster Weingarten geschrieben, dem er lange Zeit gehörte.21

S2

Salzburg, Stiftsbibl. St. Peter a.XI.14 + a.XI.15, s. XI2 Mit der Sigle S2 werden die beiden zusammengehörigen Codices a.XI.14 und a.XI.15 bezeichnet, welche in psalm. 51–75 bzw. 76–100 enthalten und in der zweiten Hälfte des 11. Jh. wohl in St. Peter selbst geschrieben wurden.22 Der Text von S2 erscheint streckenweise so stark mit einem γ-Zeugen kontaminiert, dass vereinzelt sogar Lücken von γ übernommen – und dann wieder nachträglich aufgefüllt – wurden (vgl. etwa die längere Auslassung rixaris … quomodo von erster Hand in in psalm. 75,3,7–12).

2.1.6 Handschriftenfamilie β (D F3 R) Handschriften der Gruppe β sind insbesondere aus Italien sowie aus Nordfrankreich und England erhalten – kann es sich um eine ursprünglich italienische Tradition handeln, die über die Normandie auf die britischen Inseln gelangte? Wie im Fall von Gruppe α, sind auch β-Handschriften ab dem 11. Jh. weit verbreitet, wohingegen ältere Zeugen selten und nicht für die gesamten Enarrationes erhalten sind.23 Für vorliegende Edition wurden folgende β-Zeugen benutzt: || 21 HAUSMANN, Handschriften, 70f. Die beiden Codices Fulda, Hessische Landesbibl. Aa 26 und 28 mit in psalm. 1–50 bzw. 101–150 bildeten mit H4 eine Gesamtausgabe der Enarrationes. 22 Es dürfte sich um die Nr. 75 + 76 im Katalog von St. Peter aus dem 12. Jh. handeln (Augustinus super Quid gloriaris. Augustinus super Voce mea usque ad centesimum psalmum). 23 Vgl. MÜLLER, CSEL 94/1, 22–28 und CSEL 94/2, 17–20, mit ausführlichen Listen von β-Bindefehlern und weiteren β-Handschriften. Eine β-Handschrift muss spätestens in der ersten Hälfte des 9. Jh. im nordöstlichen Frankreich verfügbar gewesen sein, wo sie Lesarten an einen Vorfahr von Laon, BM 16 = La vermittelt hat; vgl. dazu u. S. 21f. MÜLLER bewertet die beiden Codices Paris, BNF lat. 1982 (s. IXmed, nordfrz.) = P2 und Oxford, Trinity College 54 (s. X3/4, südengl.) = O9 als „Vorläufer“, d.h. Repräsentanten einer textlichen Vorstufe, von β, die sie als β1 bezeichnet, merkt allerdings zu P2 an, dass „die Handschrift … teils der Gruppe β1, teils δ zugehört“ (CSEL 94/1, 22; vgl. auch 32). Für in psalm. 71–80 rechne ich P2 zur Handschriftenfamilie η (s. unten), die es bei MÜLLER nicht gibt. O9 enthält in psalm. 50–72 und somit von den hier edierten Enarrationes nur 71 und 72; da in diesen der Text von O9 keine nennenswerten Abweichungen von β aufweist, habe ich darauf verzichtet, den Codex im Apparat abzubilden. Vgl. zu ihm jetzt GAMESON, Trinity Manuscripts, 311–314. Zur partiellen Verwandtschaft von O9 mit Paris, BNF lat. 1987 (s. XI, frz.) = P15 vgl. u. Anm. 34. Hier noch eine kleine Auswahl von β-Bindefehlern aus in psalm. 71–80: 71,1,8 ille om. β; 72,4,7 Iacobus om. β; 73,2,8 accipere] ascendere β; 74,3,3 adhortantem] iam id adhortantem β; 75,6,3 fratres mei] fratres karissimi β; 79,5,7 transiit] a te ira dei add. β; 80,14,24 illi eum] illum β.

10 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

D

Durham, Cathedral Library B.II.13, s. XI4/4 Der 227 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde – wahrscheinlich zwischen 1081 und 1088 – für den normannischen Geistlichen Wilhelm von SaintCalais († 1096) geschrieben, der seit 1081 Bischof von Durham war und der dortigen Bibliothek eine stattliche Zahl an Büchern schenkte. Es handelt sich um den zweiten Teil einer dreibändigen Enarrationes-Ausgabe, deren erster Teil verloren scheint und deren dritter (in psalm. 101–150) in Durham, Cathedral Library B.II.14 vorliegt.24

F3

Firenze, Bibl. Laurenziana XVI dext. III, s. XI2 Der 199 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde im späteren 11. Jh. geschrieben.25 Zugehörige Bände sind nicht bekannt.

R

Roma, Bibl. Angelica 1086, s. XI/XII Der 228 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde um die Wende vom 11. zum 12. Jh. im nördlichen Frankreich geschrieben. Es handelt sich um den mittleren Teil einer dreibändigen Enarrationes-Ausgabe, heute Roma, Bibl. Angelica 1085–1087, welche im 14. Jh. der Bibliothek von Saint-Pierre de Chartres gehörte.26 Der Wert von β für die Textkonstitution ist unter allen Handschriftenfamilien am schwierigsten einzuschätzen. Der β-Text unterscheidet sich an zahlreichen Stellen stark vom Rest der Überlieferung und weist kaum offensichtliche Fehler auf, dafür viele stilistische Glättungen, Umstellungen und Ersetzungen. Somit kann kein Zweifel bestehen, dass β eine bewusst korrigierende (und teilweise interpolierende) Rezension darstellt. Andererseits bietet β an mehreren Stellen allein oder gemeinsam mit e1 gegen den Rest der gesamten Überlieferung einen sinnvollen Text; es wird sich teilweise um intelligente Schreiberkonjekturen handeln, doch kann dies nicht allein die Qualität von β an gewissen Stellen erklären. Der sicherlich bemerkenswerteste Fall innerhalb von in psalm. 71–80 findet sich in 75,5,21f.: Sion interpretatur ‚contemplatio‘. Iam hesterna die diximus – et audierunt quidam fratres, quos et hodie praesentes videmus –, quid sit contemplatio. Contemplabimur enim deum facie ad faciem β, Sion interpretatur ‚contemplatio‘. Quid sit (est S2  S [pc.]) contemplatio? (quid sit contemplatio om. e1 γ  S2 [ac.] N [ac.]) Contemplabimur enim deum facie ad faciem rell.

Nur β enthält die Erinnerung an eine gestrige Predigt. Es ist unbegreiflich, warum diese Worte dem Prediger von einem mittelalterlichen Interpolator in den Mund gelegt worden sein sollten; vielmehr ist es für mittelalterliche Redaktionen antiker Homiletik typisch, genau solche Verweise zu tilgen. Offenbar geschah dies hier in || 24 MYNORS, Durham Manuscripts, 34f. Es handelt sich um die Nr. 3–5 in der Liste von Wilhelms Schenkung (Tres libri Augustini super psalterium). 25 BANDINIUS, Catalogus 4, 491. 26 AVRIL, Notes, 237–246. Es dürfte sich um die Nr. 7–9 im Katalog von 1372 handeln (Augustinus super psalterium et est Ia pars … et est IIa pars … et est IIIa pars).

Einleitung | 11

der gesamten Überlieferung bis auf β. Dies führte dazu, dass der ursprünglich aus einer indirekten Frage erklärliche Konjunktiv sit unpassend wurde, weshalb einige wenige Handschriften sekundär zu est abänderten, andere Zeugen gleich die ganze Frage ausließen (dies wohl auch begünstigt durch Homoioteleuton). Überdies hängt das nachfolgende enim, das sich auf Sion interpretatur contemplatio zurückbezieht, nach der Textkürzung merkbar in der Luft.27 Auf den ersten Blick mag es Misstrauen gegen die eben besprochene Passage erregen, dass β auch an zwei weiteren Stellen innerhalb von in psalm. 71–80 kurze Zusätze aufweist, die homiletischen Charakter haben: Am Ende des Paragraphs in psalm. 71,12 fügt β (und Rm12, zweifellos duch Kontamination mit β) die Worte attendite fratres quod in hoc (ipso Rm12) psalmo dictum est an; inmitten von in psalm. 72,23 fügt β an Augustins Anrede Magna res, fratres! die Worte propterea et hic in isto psalmo attendite carissimi hoc quod dixit an. Aber bei genauerem Hinsehen zeigt sich, wie ähnlich diese beiden Zusätze sind, und wie stark sie sich dabei von dem oben diskutierten Fall unterscheiden: Diese Zusätze bringen, anders als jener, nicht die geringste inhaltliche Zusatzinformation; ihre Formulierung ist auffallend gleichartig. Anders als im Fall von in psalm. 75,5 handelt es sich jeweils nicht um Text, der innerhalb einer umfangreicheren Satzkonstruktion steht, sodass sein Fehlen zu sprachlichen Problemen führt, sondern es liegen kurze, in sich abgeschlossene Sätze vor, die ihrerseits an das Ende von Sätzen angehängt erscheinen. Aus diesen Gründen ist der Zusatz in in psalm. 75,5 als originaler Text anzusehen, welcher in allen Gruppen außer β ausgefallen ist, die beiden Zusätze in in psalm. 71,12 und 72,23 aber als Interpolationen, ererbt aus dem Ahnherrn der βGruppe. Dass in ihnen kein authentisches Gut vorliegt, beweist neben ihrer sprachlichen Gleichartigkeit und ihrer inhaltlichen Leere die Tatsache, dass es sich bei in psalm. 71 um eine diktierte Enarratio handelt, nicht um eine tatsächlich gehaltene Predigt, wie der Zusatz suggerieren möchte. Man wird zugeben müssen, dass in β neben aller sekundären Bearbeitung eine alte, gute Tradition eingeflossen ist, welche sich in keiner anderen Handschriftenfamilie wiederfindet. Dazu passt, dass zahlreiche klare Bindefehler von α und γ (und M) gegen β existieren, aber nur wenige von β und α gegen γ oder von β und γ gegen α. Gegen die Mehrheit der übrigen Zeugen sollte man β nicht leichthin folgen, dieser Gruppe gegenüber vielmehr stets ein gewisses Misstrauen bewahren; aber an manchen Passagen stellt β ein unverzichtbares Korrektiv zur sonstigen Überlieferung dar.

|| 27 Vgl. bereits PRIMMER, Zwischenbilanz, 149. Ein vergleichbarer Textausfall, den β kaum konjektural behoben haben kann, findet sich in 80,8,2f.: venditum Ioseph in Aegyptum venditus β, venditus α  α1, venditum rell. (e1 ist hier nicht vorhanden).

12 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

2.1.7 Handschriftenfamilie γ (Ca S K P15) Die im nordostfranzösischen Raum verwurzelte Gruppe γ ist bereits für die karolingische Zeit durch mehrere erhaltene Codices gut bezeugt.28 Für vorliegende Edition wurden folgende γ-Zeugen benutzt: Ca

Cambrai, BM 352, s. IXmed Der heute 242 Folien umfassende Codex wurde zur Mitte des 9. Jh. wahrscheinlich in Cambrai selbst geschrieben.29 Er dürfte ursprünglich in psalm. 51–100 enthalten haben, ist aber durch zahlreiche Blattverluste verstümmelt und zudem streckenweise unlesbar geworden: Vorhanden ist heute der Text von in psalm. 51,9–88,2,7 Chore quod interpretatur … potestate ascendisti mit Lücken. Innerhalb von in psalm. 71–80 ist der Abschnitt 72,3–6 cui regnavit ille … animadvertit quae acceperit verloren.30 Da Ca von einzelnen γ-Lücken frei ist, die K und P15 entstellen und in S typischerweise von späterer Hand (nach ζ) aufgefüllt wurden, muss bereits ein Vorfahr von Ca unsystematisch mit einer anderen Texttradition kontaminiert worden sein. Vor allem aber wurde Ca im 12. Jh. anhand eines Zeugen von ζ und/oder η1 gründlich korrigiert, weshalb die Lesarten von Ca (pc.) oft mit diesen Gruppen übereinstimmen und vor allem – wie in S – die für γ charakteristischen vielen kleineren Lücken nachträglich beseitigt erscheinen. Zugehörige Bände sind nicht bekannt.

S

Graz, Universitätsbibl. 408, s. IXin Der 377 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde im beginnenden 9. Jh. für Bischof Arn von Salzburg († 821) geschrieben, höchstwahrscheinlich im Kloster Saint-Amand, wo Arn damals Abt war. Die Handschrift ist zusammengehörig mit Salzburg, Stiftsbibl. St. Peter a.X.4 (in psalm. 1–50) und München, BSB clm 15804

|| 28 Vgl. MÜLLER, CSEL 94/1, 28–31 und CSEL 94/2, 20–22, mit ausführlichen Listen von γ-Bindefehlern und weiteren γ-Handschriften. Es ist zu beachten, dass MÜLLER die beiden Codices S und P15 zwar als miteinander verwandt ansieht, sie aber keiner Gruppe zuordnet; vgl. CSEL 94/1, 16–18 und CSEL 94/2, 14f. Angesichts von Dutzenden an signifikanten Bindefehlern – oft Auslassungen – in in psalm. 71–80 kann überhaupt kein Zweifel daran bestehen, dass S (vor der systematischen Korrektur im 12. Jh.) und P15 (abgesehen von dem unten genannten aus β bezogenen Abschnitt) zumindest für diesen Teil der Enarrationes Vertreter von γ sind. Eine kleine Auswahl an γ-Bindefehlern aus in psalm. 71–80: 71,5,25 montes] non potest add. γ; 73,25,7 tinctus] intinctus γ; 74,9,12 intus] istos γ; 75,9,29f. transit somnus iste om. γ; 76,2, 15f. et in quo creatus erat ad quem om. γ; 77,9,18 non utique tendentes sagittas om. γ; 78,1,13 ineffabili] effabili γ; 80,2,25 inspiciamus] in his γ. 29 BISCHOFF, Katalog, 1, 172 (nr. 784). Textlich sehr eng mit Ca verwandt ist der bei MÜLLER aufgrund seines Inhalts (in psalm. 71–100) nicht genannte, im 10. Jh. wohl in Saint-Vaast geschriebene Codex Arras, BM 570 (645), zu dem die Angaben bei BISCHOFF, Katalog, 1, 26f. (nr. 91) über Arras, BM 585 (691) zu vergleichen sind. 30 Bereits eine Hand von der Wende des 10. zum 11. Jh. hielt an der betreffenden Stelle in Ca fest: hic deest folium.

Einleitung | 13

(in psalm. 101–120), ein abschließender Band wohl heute verloren.31 Im 12. Jh. war S im Besitz des Augustinerchorherrenstifts Seckau. Ungefähr zu dieser Zeit wurde der Text von S systematisch anhand eines ζ-Zeugen korrigiert, weshalb die Lesarten von S (pc.) typischerweise mit ζ übereinstimmen und die vielen für γ charakteristischen Lücken in S nachträglich beseitigt erscheinen. K

Köln, Erzbischöfliche Dom- und Diözesanbibl. 65, s. VIII/IX Der heute 352 Folien umfassende Codex wurde um die Wende vom 8. zum 9. Jh. in Chelles für Bischof Hildebald von Köln († 818) geschrieben (CLA 8, 1152). Es handelt sich um den mittleren Band einer dreibändigen Enarrationes-Ausgabe, zusammengehörig mit Köln, Erzbischöfliche Dom- und Diözesanbibl. 63 (in psalm. 1–50) und 67 (in psalm. 101–150, Text teilweise epitomiert). Durch Blattverlust am Ende bricht der Text von K heute mit in psalm. 99,12 venit laude invitatus ab; ein schmaler Streifen des Verlorenen (lesbar darauf Text aus in psalm. 99,12f. potuisse asseverat … videns [!] quia palea) ist als Makulatur im Vorderdeckel von Köln, Erzbischöfliche Dom- und Diözesanbibl. 97 erhalten.32

P15

Paris, BNF lat. 1987, s. XI Der 369 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–150 wurde im 11. Jh. in Frankreich geschrieben; er gehörte einst der Abtei Saint-Martial in Limoges.33 P15 ist frei von einigen der schwersten (und am leichtesten erkennbaren) Fehler von γ, was man sicherlich auf intelligente Schreiberkonjekturen zurückführen darf. Im Abschnitt in psalm. 71,9–73,12 stimmt P15 allerdings so regelmäßig mit β überein, dass es einer anderen Erklärung bedarf: Wahrscheinlich ging in einem Vorfahren von P15 eine ganze Lage (oder mehrere Lagen) verloren, und der fehlende Text wurde dann en bloc nach einem β-Zeugen aufgefüllt.34 Ein zugehöriger Band ist nicht bekannt.

|| 31 BISCHOFF, Katalog, 3, 290 (nr. 5440). MÜLLER, CSEL 94/1, 16 und 94/2, 14 spricht ungenau von einer „dreibändigen Enarrationesausgabe“ bzw. „complete three-volume copy“ (ebenso MÜLLER – FIEDROWICZ, Enarrationes, 835, Anm. 34). 32 BISCHOFF, Katalog, 1, 392f. (nr. 1897). Es handelt sich um die Nr. 28 im Kölner Katalog von 833 (Augustini super psalmos volumina III). 33 LAUER, Catalogue 2, 270. Offen bleibt die Identifikation mit der Nr. 8 im Katalog von SaintMartial aus dem 12. Jh. (Augustinus super psalterium), sicher ist jene mit der Nr. 60 im Katalog Bernard Itiers aus dem frühen 13. Jh. (Augustinus super C psalmos extremos). Es ist mir unklar, auf welcher Information die Angabe bei MÜLLER, CSEL 94/1, 17 basiert, P15 „dürfte in Lyon geschrieben worden sein“, worin sie eine Bestätigung für die von ihr angenommene Verwandtschaft mit e1 finden möchte (so auch CSEL 94/2, 14). Ich bezweifle sowohl eine Abfassung von P15 in Lyon als auch eine nähere Verbindung zu e1. 34 Dieser β-Zeuge war eng mit dem o. Anm. 23 genannten Codex Oxford, Trinity College 54 = O9 verwandt, denn es gibt eine ganze Reihe von Fehlern, die anscheinend nur Letzterer mit P15 teilt (das Wenigste davon im Apparat von vorliegender Ausgabe); vgl. etwa: in psalm. 71,18,1 erit firmamentum] et sit firmamentum (im einleitenden Lemma, wo viele Codices et erit firmamentum lesen);

14 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

Innerhalb von γ sind K und P15 besonders eng miteinander verwandt.35 Es wurde allerdings darauf verzichtet, dies im Apparat durch eine eigene Sigle zum Ausdruck zu bringen. Wie bereits oben bei der Präsentation von e1, M und α gesagt, ist γ mit diesen Zeugen enger verwandt als mit β. Anders als im Fall von α und β wurde in den Text von γ kaum glättend eingegriffen, weshalb Orthographie und Grammatik zumindest der älteren Vertreter (K; Ca [ac.]; S [ac.]) oft ziemlich zerrüttet erscheinen. Außerdem war der Schreiber von γ höchst anfällig für Homoioteleutonfehler sowohl über kürzeste wie auch über längere Distanzen, weshalb der Text von γ zahllose Lücken aufweist (in Ca [pc.] und S [pc.] fast ausnahmslos nachträglich ergänzt). Dennoch gibt es einzelne Stellen, an denen γ allein oder nur mit e1 bzw. mit wenigen anderen Zeugen gegen den Rest der Überlieferung das Richtige bewahrt, weshalb diese Gruppe von großer Bedeutung für die Textkonstitution ist.

2.1.8 Handschriftenfamilie δ (A G O2) Die im süddeutschen Raum beheimatete Gruppe δ ist bereits für die karolingische Zeit durch mehrere erhaltene Codices gut bezeugt.36 Für vorliegende Edition wurden folgende δ-Zeugen benutzt: A

Karlsruhe, Badische Landesbibl. Aug. perg. 35, s. IX1/3 Der 285 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde ca. zwischen 820 und 838 auf der Reichenau geschrieben und ist zusammengehörig mit Karlsruhe, Badische Landesbibl. Aug. perg. 36 (in psalm. 101–150). Der ursprünglich erste Band dieser Ausgabe scheint verloren.37 || 71,18,45 et comparabitur] nec comparabitur; 72,4,19f. ex Iudaeis veniente] ex Iudaeis veniente et; 72,6,28 quibus bonus deus] quibus deus. 35 Vgl. etwa: in psalm. 74,10,7 noverat om. K P15; 74,12,25 sacrificium om. K P15; 74,12,46 confitendo] contemnendo K P15; 75,3,16f. dei … imaginem om. K P15; 75,17,31 assequantur] qui sequantur K P15; 75,18,6 ipsi] omnes K P15; 76,1,12 ultra om. K P15; 77,26,10 ob aliquam] ad aliquam K P15; 77,32,2 melius] magis K P15; 77,41,13 sublimatus] sublevatus K P15; 77,45,18 erremus] terreamus K P15; 79,6,4 viribus] verbis K P15; 80,14,3 ridendorumque … templa] idem deorum qui … templi K P15. 36 Vgl. MÜLLER, CSEL 94/1, 31–34 und CSEL 94/2, 22–24, mit Listen von δ-Bindefehlern und weiteren δ-Handschriften. Eine kleine Auswahl an δ-Bindefehlern aus in psalm. 71–80: 71,7,11 ait om. δ; 71,8,14 vere] verbum δ; 71,15,3 dimittit] illi add. δ; 72,1,2 qui] quicquid δ; 73,4,2 populi om. δ; 75,1,9 carnis om. δ; 75,7,13 de montibus] demonibus δ; 76,14,3 intus om. δ; 77,7,8 tam insigni] tamen signi δ; 78,2,5 si in ista] sinistra δ; 79,1,10f. quando … melius om. δ; 80,1,48 sordidus] sordibus δ. 37 BISCHOFF, Katalog, 1, 334 (nr. 1595). Es handelt sich wohl um die Nr. 11–13 im Reichenauer Katalog von 823/838 (S. Augustini a primo psalmo usque ad quinquagesimum … de quinquagesimo [!] usque ad centesimum … de centesimo [!] usque in finem). Sollte der Codex Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek 897 (s. IX2, Bodenseeraum), der in psalm. 1–50 enthält, tatsächlich einst auf der Reichenau mit den zwei genannten Karlsruher Bänden als Einheit behandelt

Einleitung | 15

G

St. Gallen, Stiftsbibl. 163 + 164, s. IXmed Mit der Sigle G werden die beiden Codices St. Gallen, Stiftsbibl. 163 (250 Folien; in psalm. 51–76) und 164 (202 Folien; in psalm. 77–100) bezeichnet, die zu einer sechsbändigen Enarrationes-Ausgabe gehören (vollständig und vor Ort erhalten auch noch St. Gallen 162 mit in psalm. 1–35, St. Gallen 165 mit 36–50 sowie St. Gallen 166 mit 101–118), welche um die Mitte des 9. Jh. in St. Gallen geschrieben wurde.38 Einzelne typische δ-Fehler wurden in G nachträglich korrigiert, wohl mit Hilfe einer Handschrift aus einer anderen Tradition.

O2

Oxford, Bodleian Lib. Laud misc. 131, s. IXmed Der 122 Folien umfassende Codex mit in psalm. 74–87 wurde um die Mitte des 9. Jh. in Würzburg geschrieben. Zugehörige Bände sind nicht bekannt.39 Die Gruppe δ ist zwar früh bezeugt, für die Textkonstitution aber von keiner großen Bedeutung. Anders als α, β oder γ hat sie niemals allein gegen den Rest der Überlieferung das Richtige bewahrt. Vielmehr scheint δ, wie bereits Hildegund Müller festgehalten hat, aus γ und mindestens einer weiteren Tradition abgeleitet zu sein, wobei typische γ-Fehler teils übernommen, teils weiter entstellt, teils mit anderen Traditionen zu Doppellesarten kombiniert wurden. Vgl. aus in psalm. 71–80 etwa: in psalm. 71,2,12 verba] sententia γ, verba sententia δ ε; 71,6,18 se] sed γ, se sed δ; 71,18,13 veluti] in add. γ δ; 74,6,8 expositio] exposita γ δ; 75,1,24 undecim] unde ei γ, unde enim δ; 76,8,4 illi dicit] ei dicit α1 γ δ; 76,20,6f. transfixerunt] transfixae sunt γ δ; 77,3,15 populi] populo γ δ; 79,13,26 ut] ut non γ δ; 80,1,1f. quies vestra] qui et vestram γ δ ε ζ; 80,1,9 illic] tale γ, illic tale δ; 80,11,33f. sit natum] sit signatum γ δ.

Da aber δ frei ist von manchen für γ bzw. für die Übereinstimmung von α und γ charakteristischen Lücken und Fehlern, muss diese Gruppe sich auch aus mindestens einer weiteren Tradition speisen. Zu denken ist dabei an β bzw. an eine alte, uns in reiner Form verlorene Tradition, auf die auch β Zugriff gehabt hätte. Der deutlichste

|| worden sein, wie MÜLLER, CSEL 94/1, 31, Anm. 54 und CSEL 94/2, 22 angibt, würde es sich um eine nachträgliche Ergänzung handeln; vgl. BISCHOFF, Katalog, 1, 213 (nr. 983). 38 BISCHOFF, Katalog, 3, 311 (nr. 5624). Es handelt sich um die Nr. 153–158 in dem unter Abt Grimald († 872) erstellten St. Gallener Katalog (Decades sancti Augustini super omnes psalmos in voluminibus sex). Der Codex Zürich, ZB Car. C 32, ein am Ende verstümmelter Band, der heute in psalm. 119– 138,28 sed suos ini[micos enthält, dürfte seinem Text und seinem Äußeren nach zu urteilen entweder der Überrest des sechsten St. Gallener Bandes oder aber der Überrest eines Buches sein, welches im späteren 9. Jh. als Ersatz für jenen produziert wurde; vgl. TAX, Notker, XIXf., dessen Angaben überprüft und vertieft werden sollten. 39 BISCHOFF, Katalog, 2, 373f. (nr. 3838). Es ist unklar, ob der Codex Teil einer Gesamtausgabe war, die das Würzburger Domstift laut Ausweis eines um das Jahr 1000 erstellten Bücherverzeichnisses besaß (Augustini super totum spalterium [!]).

16 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

Bindefehler zwischen β und δ (bzw. den direkt oder indirekt mit δ verbundenen Gruppen α1, ε und ζ) innerhalb von in psalm. 71–80 ist sicherlich der folgende: in psalm. 73,2,10 corde] haec (hic D δ) dicimus fratres carissimi ut omnes de novo testamento discatis non inhaerere terrenis rebus sed caelestia adipisci add. f7 α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ.

Es handelt sich um ein Textstück, das im folgenden Paragraph 3 der Predigt mit leichten Abweichungen im Wortlaut noch einmal vorkommt. Während es sich dort allerdings bestens in den Textverlauf einfügt, stellt es hier einen störenden Fremdkörper dar: Es muss eine irrtümliche Versetzung vorliegen, deren Wortlaut sekundär leicht adaptiert wurde, um den inhaltlichen Bruch etwas abzumildern. Dazu kommen weitere Fehler, welche die Verbindung zwischen β und δ bezeugen.40 Dass δ darüber hinaus auch aus der Gruppe η gespeist wurde bzw. aus einer älteren Tradition, welche ebenfalls in η eingeflossen ist, wird u. bei Behandlung jener Familie gezeigt. Zur Verwandtschaft von δ mit α1 vgl. o. bei der Präsentation von α1; zur ebenfalls engen Verwandtschaft mit ε (und ζ) vgl. jeweils im Folgenden.

2.1.9 Handschriftenfamilie ε (Bn1 Lp1 N) Die im französisch/belgisch-westdeutschen Raum beheimatete Gruppe ε ist bereits für die karolingische Zeit durch mehrere erhaltene Codices gut bezeugt.41 Für vorliegende Edition wurden folgende ε-Zeugen benutzt: Bn1

Berlin, Staatsbibl. Lat. 2° 740 (Görres 36), s. X3/4 Der 267 Folien umfassende Band, der zwei einst separate, aber zusammengehörige Einheiten umfasst (fol. 1–116: in psalm. 1–50; fol. 117–267: in psalm. 51–100), wurde etwa im dritten Viertel des 10. Jh. im Kloster St. Maximin bei Trier geschrieben.42

|| 40 Vgl. etwa in psalm. 72,15,6 cogitatio] iniquitas cogitationis (-nes δ) β S (pc.) δ ε ζ; 74,1,9 deus] enim add. β δ ε; 75,16,55 humilis] superba α1 β δ ε η; 76,20,14 est ergo] hoc add. α1 β δ ε; 77,45,19 eius] eiusque β δ; 80,19,1 queruntur] qu(a)eritur α1 β S (pc.) δ ε. 41 Vgl. MÜLLER, CSEL 94/1, 33f. und CSEL 94/2, 23f., mit Listen von ε-Bindefehlern und weiteren εHandschriften. Eine kleine Auswahl an ε-Bindefehlern aus in psalm. 71–80: 71,7,4 velut … pauperes om. ε; 71,9,4 sicca esset] siccasset ε; 73,16,39 intellegatur … fit om. ε; 74,3,4 time] timeo ε; 76,14,1 affectionibus] affectationibus ε; 77,27,1 et auditor om. ε; 78,9,13f. qui nescit] qui scit ε; 79,4,1 deus converte nos om. ε; 80,1,29 occulto] corde tuo ε. Gruppe ε hat nicht allzu viele Fehler, die nicht auch gleichermaßen in δ und/oder ζ vorhanden sind. 42 HOFFMANN, Buchkunst, 455f. Es dürfte sich um die Nr. 12 + 13 im Katalog von St. Maximin von ca. 1125 handeln (Augustinus super Beatus vir duo volumina).

Einleitung | 17

Einige der schwersten (und am leichtesten erkennbaren) Fehler von ε wurden in Bn1 nachträglich korrigiert, womöglich konjektural. Lp1

Leipzig, Universitätsbibl. Rep. II 2° 43 (152), s. IX3/3 Der heute 160 Folien umfassende Codex mit in psalm. 71–100 wurde im letzten Drittel des 9. Jh. wahrscheinlich im westdeutschen Raum geschrieben.43 Die Handschrift hat sowohl am Beginn als auch am Ende mehrere Blätter verloren, weshalb der Text nun mit in psalm. 71,11 diffusurus cum adiecit beginnt und mit 100,2 ecce tempus misericordie abbricht. Zugehörige Bände sind nicht bekannt.

N

Namur, Bibl. de la Société Archéologique 1, s. IX2/4 Der Codex, der etwa im zweiten Viertel des 9. Jh. in der Benediktinerabtei SaintHubert in den Ardennen geschrieben wurde, enthält auf 322 in drei Spalten beschriebenen Folien den gesamten Text der Enarrationes.44 Der Wortlaut von N wurde kurz nach der Abfassung unsystematisch anhand eines α-Zeugen korrigiert,45 dabei auch einige der für ε typischen Lücken aufgefüllt. Wenig später wurde N erneut mit einer anderen Handschrift kollationiert – diesmal handelte es sich um einen nahe mit K und P15 verwandten γ-Zeugen46 –, woraus man einzelne Varianten am Rand oder über der Zeile notierte, oft versehen mit der Bemerkung in alio. Die Gruppe ε ist für die Textkonstitution unbedeutend. Anders als α, β oder γ hat sie niemals allein gegen den Rest der Überlieferung das Richtige bewahrt. Vielmehr teilt ε, wie bereits Hildegund Müller festgehalten hat, eine sehr große Zahl an Fehlern mit der Gruppe δ, welche geradezu als Schwester-Tradition erscheint. Vgl. aus in psalm. 71–80 etwa: in psalm. 71,2,12 verba] sententia γ, verba sententia δ ε; 71,6,3 suscipiunt] suscipiant a δ ε ζ; 71,8,20 detrimentis] decrementis δ ε; 71,15,9 salus est perfecta] salus est est perfecta salus δ ε; 71,18,20 utique] utique ubique δ ε; 72,11,14–16 non … inspicere om. δ ε; 73,5,30 manum] imaginem δ ε ζ; 73,6,16 sanctis] servis δ ε ζ ; 74,1,28 annuerunt] audierunt δ ε; 74,2,7 sublimati] sublimem et δ ε; 75,9,16 plumis] aureis add. δ ε ζ; 77,8,45 cum operante] cooperante δ ε ζ; 78,16,2 vera] ventura δ ε ζ; 80,3,4 deceptori suo] desertoribus δ ε.

Das genaue Verhältnis zwischen δ und ε lässt sich schwer festlegen, doch scheint die Traditionslinie im Wesentlichen γ > δ > ε zu verlaufen. Dieses Modell – und die o. genannte Tatsache, dass δ abgesehen von γ auch aus anderen, mit β und η verwandten (oder zu identifizierenden) Traditionen schöpft – erklärt auch, warum ε frei ist

|| 43 BISCHOFF, Katalog, 2, 71 (nr. 2280). 44 BISCHOFF, Katalog, 2, 305 (nr. 3558). Es wird sich um die Nr. 33 im Katalog Antoon Sanders’ von 1643 handeln (Augustinus in psalmos. Volumen egregium unum, in folio maiori). 45 Vgl. in psalm. 72,11,16 habemus bzw. discimus; 74,9,25 nullo loco non; 78,5,11 redintegraturo. 46 Vgl. in psalm. 76,8,2 intro] intus; 76,10,7 cogitavit] cogitabat; 77,41,13 sublimatus] sublevatus.

18 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

von vielen für γ bzw. für die Übereinstimmung von α und γ charakteristischen Lücken und Fehlern. Zur Verwandtschaft von ε mit ζ vgl. im Folgenden.

2.1.10 Handschriftenfamilie ζ (Rm12 T) Die Gruppe ζ entstand möglicherweise erst im 12. Jh. in Frankreich. Es handelt sich um eine Art von mittelalterlicher Edition, welche gezielt und intelligent mehrere Texttraditionen miteinander kombiniert und überdies mit vielen stilistisch-sprachlichen Glättungen und Konjekturen in den tradierten Wortlaut eingreift.47 Für vorliegende Edition wurden folgende ζ-Zeugen benutzt: Rm12 Reims, BM 90, s. XII2 Der heute 201 Folien umfassende Band mit in psalm. 50–100 wurde im späteren 12. Jh. vielleicht in Reims selbst geschrieben. Spätestens seit dem 13. Jh. gehörte er dem dortigen Kloster Saint-Remi (Nr. II). Das ursprünglich erste Blatt ist verloren, weshalb der Text nun mit in psalm. 50,9 vincis ergo cum beginnt. Ein möglicherweise zugehöriger Band (anscheinend mit in psalm. 1–50) wurde beim Brand von SaintRemi 1774 vernichtet. Die Mauriner haben Rm12 (und den genannten verlorenen Reimser Band) für ihre bisher maßgebliche Enarrationes-Edition herangezogen.48 T

Troyes, BM 40/4, s. XIImed Der 250 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde um die Mitte des 12. Jh. in Clairvaux geschrieben.49 Er war ursprünglich, ebenso wie der zugehörige Band Troyes, BM 40/5 (in psalm. 101–150), nicht Teil der großen, siebenbändigen Augustinus-Sammlung von Clairvaux, von welcher heute die sechs Codices Troyes, BM

|| 47 Vgl. MÜLLER, CSEL 94/1, 34f. und CSEL 94/2, 24, mit Listen von ζ-Bindefehlern und einer weiteren ζ-Handschrift. Ein von ihr nicht genannter ζ-Codex ist Paris, Bibl. de l’Arsenal 302 (s. XII, frz.) mit in psalm. 51–76. Eine kleine Auswahl an ζ-Bindefehlern aus in psalm. 71–80: 71,1,15 cum] cui ζ; 72,10,10 flagellatur] flagellabitur ζ; 73,2,35 verumtamen] verum ζ; 74,1,32 corde fidei] ore fidei ζ; 75,4,11 iungeris] coniungeris ζ; 76,6,14 fuerant] sunt ζ; 77,2,33 communione] commune ζ; 78,11,3 voluisset] vellet ζ; 79,7,14 fugiunt] confugiunt ζ; 80,2,6 sabbati tertius] dies sabbati ζ. Angesichts der editorischen Natur von ζ sind offensichtliche Fehler oder Textlücken in dieser Gruppe rar. 48 Vgl. PRIMMER, Mauriner-Handschriften, 179. DOLBEAU, Augustin, 557–559 bietet Informationen über den verbrannten Band sowie über erhaltene Kollationen der Mauriner. 49 Die Angabe bei MÜLLER, CSEL 94/1, 35 und 94/2, 24, T enthalte in psalm. „50–150“, ist falsch. Das Gebet Conversi ad dominum, das üblicherweise in psalm. 150,8 abschließt, wurde in T an das Ende von in psalm. 100 angehängt.

Einleitung | 19

40/1–3 + 6 + 9–10 übrig sind; vielmehr gehören die beiden Enarrationes-Bände mit Troyes, BM 115 (in psalm. 1–50) zusammen.50 Außerdem sei an das oben zur γ-Handschrift S Gesagte erinnert: Letztere wurde im 12. Jh. so gründlich nach einem ζ-Codex korrigiert, dass die Lesarten von S (pc.) als weiterer ζ-Zeuge zu gelten haben. Die Gruppe ζ wäre angesichts ihres editorischen Charakters für die Textkonstitution zu vernachlässigen: Die häufigen Übereinstimmungen mit δ und insbesondere mit ε lassen keinen Zweifel daran, dass ein ε-Zeuge die Basis für die in ζ vorliegende Rezension darstellte, welche durch Kollation mit anderen Traditionen und durch intelligente Konjekturtätigkeit zu jener Form ausgestaltet wurde, in der sich ζ präsentiert. Freilich kommt dieser Gruppe im Hinblick auf die Rezeption der Enarrationes eine bedeutende Rolle zu, weil die bisherigen Ausgaben (vor allem jene des Erasmus) stark auf ζ zurückgegriffen haben – kein Wunder angesichts des glatten Texts.51 Aus diesem Grund werden ζ-Lesarten im Apparat vorliegender Edition dokumentiert. Schließlich gibt es innerhalb von in psalm. 71–80 eine Information, die wir ausschließlich der Gruppe ζ verdanken, nämlich die einleitende Angabe Sermo habitus in Theoprepia (Theopropria S [pc.] Rm12, Theophania T, correxit Dolbeau) zu in psalm. 80. Vgl. dazu ausführlich u. S. 31. Diese Information muss aus einer ansonsten verlorenen alten Tradition stammen, auf die ζ Zugriff hatte.52

|| 50 VERNET – BOUHOT – GENEST, Clairvaux, 390f. Die drei Bände Troyes, BM 115 + 40/4–5 erscheinen in einem fragmentarisch erhaltenen Bücherverzeichnis von Clairvaux aus dem 12. Jh. als Augustinus super psalterium in III vol verzeichnet. 51 Um nur ein Beispiel zu nennen: Am Beginn von in psalm. 80 spricht Augustinus ausführlich über Weinpressen und deren allegorische Bedeutung, weil im Titel des Psalms von torcularia die Rede ist. Beim Übergang zur eigentlichen Auslegung des Psalms sagt der Prediger: Titulum in limine legimus et in his p r a e d i i s , quid sibi velit, intelleximus (80,2,23). Die abrupte und nicht weiter ausgeführte Erwähnung von „Landgütern“ ist nur verständlich, wenn man – wie Augustins Publikum in Karthago aus Erfahrung – weiß, dass der Bischof von Hippo öfters den Titel am Beginn von Psalmen mit Schildern am Eingang zu Villen vergleicht, auf denen geschrieben steht, wem das Anwesen gehört (vgl. etwa in psalm. 55,1 oder 58,1,1f.). Gruppe ζ hat das allgemein überlieferte, aber für den unbedarften Leser schwer verständliche praediis ersetzt durch prelis, was sich hervorragend auf die vom Prediger zuvor diskutierten torcularia zurückbeziehen lässt. Erasmus hat diese auf den ersten Blick bestechend erscheinende Konjektur von ζ ebenso aufgegriffen wie nach ihm die Mauriner und alle, die deren Ausgabe bisher gefolgt sind. 52 Wie PRIMMER, Zwischenbilanz, 149 festhält, darf man aufgrund einer derartigen Bewahrung alter Tradition in „einer Randzone des Textes“ – anders als in dem o. bei Anm. 27 diskutierten Fall von β, wo der eigentliche Text betroffen ist – keineswegs die generelle Qualität einer Gruppe überschätzen. Der Redaktor von ζ kann jenen Titel aus einer der ihm vorliegenden Handschriften übernommen, diese aber sonst gar nicht herangezogen haben (z.B. weil der Haupttext in einer altertümlichen, schwer lesbaren Schrift abgefasst gewesen wäre).

20 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

2.1.11 Handschriftenfamilie η (C La P2) Die im nordöstlichen Frankreich beheimatete Gruppe η ist für die karolingische Zeit durch mehrere erhaltene Codices bezeugt, für in psalm. 51–70 aber anscheinend nicht greifbar.53 Für vorliegende Edition wurden folgende η-Zeugen benutzt: C

Paris, BNF lat. 12176, s. IXin Der 132 Folien umfassende Codex mit in psalm. 71–80 wurde im beginnenden 9. Jh. in Corbie geschrieben. Die Handschrift ist zusammengehörig mit mehreren anderen Bänden, welche allesamt um die Wende vom 8. zum 9. Jh. in bzw. für Corbie angefertigt wurden und einst die gesamten Enarrationes umfassten (vgl. CLA 5, 631): Paris, BNF lat. 12171 (in psalm. 1–30), 12173 (in psalm. 41–50), 12174 (in psalm. 51– 60), 12175 (in psalm. 61–70), 12177 (in psalm. 81–90), 12178 (in psalm. 91–100), 12179 (in psalm. 101–110), 12180 (in psalm. 111–118), 12182 (in psalm. 134–141), 12183 (in psalm. 141–150).54 Die beiden ursprünglich zugehörigen Bände mit in psalm. 31–40 und 119–133 gingen früh verloren und wurden nachträglich ersetzt.55 Es ist außerdem zu beachten, dass die beiden der alten ‚Gesamtausgabe‘ angehörigen Bände Paris, BNF lat. 12174 und 12175 laut Hildegund Müller einen γ-Text bieten. Die Enarrationes-Codices aus Corbie sind demnach weder den benutzten Quellen noch ihrer Produktion nach ein homogenes Produkt. Der Zusammenhang von C mit der Gruppe η1 ist delikat: Einerseits dürfte Letztere direkt von der karolingischen Gesamtausgabe der Enarrationes von Corbie abstammen, wie unten gezeigt wird; andererseits wurde C im 12. Jh. großflächig an-

|| 53 Zumindest fehlt sie bei MÜLLER, CSEL 94/1 und CSEL 94/2. Einen massiv aus γ und η kontaminierten Text bietet Saint-Omer, BM 291-2 (s. XI, frz.) mit in psalm. 72–150. 54 BISCHOFF, Katalog, 3, 187 (nr. 4753); GANZ, Corbie, 135f. An den drei Bänden Paris, BNF lat. 12174, 12175 und 12178 waren mindestens teilweise Schreiber beteiligt, die ihr Handwerk nicht in Corbie gelernt hatten. Diese Bücher könnten außerhalb des eigenen Skriptoriums für Corbie produziert worden sein. 55 Paris, BNF lat. 12172 (in psalm. 31–40) stammt, anders als in CSEL 93/1A, 44 und CSEL 93/1B, 10 angegeben, nicht aus dem frühen 9. Jh., sondern wurde im 10. Jh. (fol. 1–160) bzw. im 11. Jh. (fol. 161–184) wohl als Ersatz für den ursprünglichen Band geschrieben. Paris, BNF lat. 12181 (in psalm. 119–133) stammt, anders als in CSEL 95/5, 19 angegeben, nicht aus dem 9. Jh., sondern wurde im 11. Jh. wohl als Ersatz für den ursprünglichen Band geschrieben. Zu korrigieren somit auch MÜLLER – FIEDROWICZ, Enarrationes, 834f.: „Der letzte – und einzige vollständige – Zeuge einer vielbändigen Ausgabe ist der der Mauriner (Paris, BN lat. 12171-12183; 8./9. Jh.) in 13 Bänden.“ Im Wesentlichen richtig dagegen bereits WILMART, La tradition, 306, Anm. 260. Bei der Angabe Augustini XII volumina super psalterium im kürzeren Bibliothekskatalog von Corbie aus dem 12. Jh. liegt vielleicht ein Schreiberfehler vor (XII statt XIII).

Einleitung | 21

hand einer η1-Handschrift korrigiert, und dies derart gründlich, dass der ursprüngliche Wortlaut in vielen Fällen kaum oder gar nicht mehr lesbar ist.56 Die Mauriner haben die Bände aus Corbie für ihre bisher maßgebliche Enarrationes-Edition herangezogen („Corbeiensis vetus“ u.ä.). La

Laon, BM 16, s. IX2/4 Der 110 Folien umfassende Codex mit in psalm. 71–80 wurde etwa im zweiten Viertel des 9. Jh. im nordöstlichen Frankreich geschrieben. Spätestens seit dem 12. Jh. gehörte er der Kathedralbibliothek von Laon.57 Bereits ein Vorfahr von La muss mit der γ-Tradition kontaminiert worden sein, weil sich entsprechende Fehler manchmal im Text von erster Hand finden.58 Ebenso war ein Vorfahr von La punktuell mit β kontaminiert (vgl. u. zu in psalm. 77,13). Weiters stimmt La bisweilen in singulären Lesarten mit dem Text der alten Editionen überein.59 Da es sich mehrheitlich um leichte Glättungen handelt, muss man vielleicht nicht zwingend eine mit La verwandte Vorlage annehmen, die den Drucken zur Verfügung gestanden wäre, sehr wohl aber von einer Neigung zur stilistischen Konjektur ausgehen, die La ebenso wie die frühen Herausgeber auszeichnet. Am interessantesten ist, dass La an vier Stellen allein oder nur mit wenigen Zeugen gemeinsam gegen die sonstige Überlieferung den korrekten Text bietet: in psalm. 76,4,45: nocte nocte La ma cc si; nocte (nox est α) rell. – Der Zusammenhang verlangt zweimal nocte, wie es die Mauriner konjektural (oder nach einem Verwandten von La?)60 hergestellt haben. Dass La allein das Richtige aus alter Quelle bewahrt hätte, ist schwer zu glauben (e1 lässt diese Partie aus); es dürfte eine Konjektur vorliegen. Da es sich um die Wiederholung eines Worts handelt, was mittelalterlichen Schreibern immer wieder – üblicherweise zu Ungunsten des Texts – passiert ist, wird man eine ‚unbeabsichtigte Konjektur‘ nicht letztlich ausschließen können. in psalm. 77,13,3: fideliter e1 α α1 β La; om. rell. – Hier liegt sicherlich keine Konjektur vor. Da das Wort auch in den beiden anderen η-Zeugen C und P2 fehlt, muss es ein Vorfahr von La aus fremder Quelle ergänzt haben. Zu denken ist an eine βHandschrift, die an anderer Stelle derselben Enarratio auch eine signifikante

|| 56 Bindefehler zwischen C (pc.) und η1 sind etwa in psalm. 75,9,3 illuminati] sunt add. C (pc.), sunt et add. η1 (sunt Lo1); 78,1,11 quae] quae enim non C (pc.) η1; 80,11,30 siccata] secuta C (pc.) η1. 57 BISCHOFF, Katalog, 2, 20 (nr. 2044). 58 Am deutlichsten wohl die unsinnige Wiederholung im einleitenden Bibellemma von in psalm. 75,14. Vgl. dazu: in psalm. 72,26,11 tituli] instituti M γ La; 75,15,4 semel nobis] semel pro nobis γ La. 59 Vgl. in psalm. 73,4,2 Iudaeorum] et add. La edd; 73,5,2f. sed possedit ab initio] sed possedit La edd; 75,18,15f. offerent … offerent] offerunt … offerunt La edd; 77,3,15 melius] accipimus add. La ma cc. 60 Vgl. immerhin die o. Anm. 59 genannte Hinzufügung von accipimus in in psalm. 77,3,15, welche sich ebenfalls singulär in La und dann bei den Maurinern findet. Nichts zu diesen Fällen bei PRIMMER, Mauriner-Handschriften.

22 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

Interpolation an La vermittelt hat (in psalm. 77,4,5: interpretatur] congregans vel add. β, congregans add. La). in psalm. 78,17,13: ⁠id est in omnem generationem e1 La; id est in omnem F3; id est in omni generatione α α1; om. rell. – Auch hier mag der Text aus einer β-Handschrift wie F3 geschöpft (und selbständig ergänzt) worden sein. Außerdem ist an dieser Stelle P2 nicht vorhanden: Möglicherweise hatte η hier den Text richtig bewahrt, und in C wäre er aufgrund von saut du même au même ausgefallen. in psalm. 79,9,33: quae futura e1 La; quare futura rell. – Ähnlich wie in 76,4,45 halte ich es auch an dieser Stelle für denkbar, dass das Richtige durch ‚unbeabsichtigte Konjektur‘ erreicht worden wäre, hier durch die Verschreibung von quare zu quae. P2 ist erneut nicht vorhanden, weshalb eine kleine Unsicherheit über den Text von η besteht. Angesichts des in mehrerer Hinsicht interessanten Texts von La ist es zu bedauern, dass etwaige zugehörige Bände verloren sind oder zumindest bisher nicht identifiziert werden konnten. P2

Paris, BNF lat. 1982, s. IXmed Der heute 248 Folien umfassende Codex wurde zur Mitte des 9. Jh. im nördlichen Frankreich geschrieben.61 Er dürfte ursprünglich in psalm. 51–100 enthalten haben, ist aber durch zahlreiche Blattverluste und Beschädigungen verstümmelt, darüber hinaus durch Fehlbindung entstellt: Vorhanden ist heute der Text von in psalm. 55,9–96,11 electus unus ad opus … si duo moriantur mit großen Lücken. Was den Text von in psalm. 71–80 angeht, so sind zwischen den heutigen fol. 122 und 123 sowie 162 und 163 jeweils Lagen ausgefallen; ein einzelnes Folium aus der früheren Lage hat sich erhalten und wurde falsch als fol. 32 eingebunden. Die heute fehlenden Blätter enthielten in psalm. 72,11–13 in ipsis prophetae verbis … illius ergo quia, 72,20–73,5 maior ibi aestus … scimus in evangelio und 78,2–80,5 Ierusalem intellegendam putaverit … iucundum cum cithara. Viele Folien von P2 sind so schwer beschädigt, dass der Text stellenweise unlesbar ist. In in psalm. 74,1 fehlt überdies ein Stück Text (transierunt omnia tamquam … eius promissio corrumpatur), ohne dass eine materielle Beeinträchtigung vorliegt: Der Schreiber hat diesen Abschnitt aus irgendeinem Grund übersprungen (war vielleicht die Vorlage beschädigt bzw. unlesbar?). Zugehörige Bände sind nicht bekannt. Es ist zu beachten, dass P2 im Text von in psalm. 55–70 laut Hildegund Müller eine Kontamination von δ mit der von Müller konstatierten Gruppe β1 darstellt (vgl. o. Anm. 23). Die Einheit der Gruppe η erscheint durch weniger Bindefehler gesichert, als dies bei den übrigen für das 9. Jh. bezeugten Gruppen der Fall ist. Der Grund dafür ist, dass || 61 BISCHOFF, Katalog, 3, 57 (nr. 4113); LAUER, Catalogue 2, 269.

Einleitung | 23

in C der ursprüngliche Text teilweise nicht mehr gelesen werden kann, dass ein Vorfahr von La massiv mit anderen Traditionen kontaminiert wurde, und dass P2 stark lückenhaft ist und zudem ebenfalls auf eine (wohl mit γ) kontaminierte Vorlage zurückgehen dürfte. Die folgenden Fehler werden von allen drei Handschriften geteilt: in psalm. 71,7,9 a talibus] ut alibi η; 73,18,18 fluvios] flumina η; 74,3,14 corruptas M α γ, consumptos η, consumptas rell.; 74,14,4 noli contemnere om. η; 75,2,7 oculis enim tr. η; 75,15,17 erant] erunt η; 76,7,15 omnino] omnes η; 76,8,22 futura] futurae η; 76,20,19 orbiculus] id est urbiculus add. η; 77,43,9 os suum] os meum η; 77,44,29 dixit om. η.

Gruppe η ist näher verwandt mit den (untereinander eng verbundenen) Gruppen δ, ε und ζ, wie neben vielen anderen die folgenden Bindefehler belegen: in psalm. 72,3,6 et erroribus] terroribusque δ ε ζ η η1; 72,4,9 unde dictum] dictus S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) η1; 72,12,4 exigui tabe] exiguitate α1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1; 72,13,12 exhalata] exuta Ca (vl.) δ ε ζ η η1; 73,17,1 magna] pagana Ca (vl.) δ ε η (exc. La) η1; 74,1,14 habes om. δ ε ζ η (exc. La); 75,1,17 duodecim] Iacob add. δ ε η; 75,1,56 appellandi] iam videtis Iudaei non sunt appellandi add. Ca (pc.) S (pc.) ζ η (exc. P2) η1; 75,8,13 de quo] quem S (pc.) δ ε η; 75,17,16 omnibus] omnis δ ε η; 76,8,20 quod] cum e1 η η1, cum hoc δ ε ζ; 77,8,18 et velle et] ut vellet Ca (vl.) δ ε η; 77,25,11 ombremata quas] ob rem ad aquas (aquae η1) δ ε ζ η η1; 79,4,6 posteaquam] postea cum ε ζ η η1; 79,14,27 rebus] imaginem rebus δ ε η.

Diese Nähe dürfte kaum als Abhängigkeit von δ oder ε zu erklären sein, weil es in diesem Fall mehr zusätzlich mit γ geteilte signifikante Fehler in η geben müsste. Vielmehr scheint δ (und somit indirekt ε und ζ) neben γ (und β?) auch aus η bzw. einer mit η geteilten Tradition gespeist zu sein. Eine größere Nähe von η zu β ist insgesamt nicht erkennbar, doch teilt η (und die davon abhängige Gruppe η1; vgl. dazu im Folgenden) in in psalm. 80,1 eine signifikante Textumstellung mit β, was schwerlich zweimal unabhängig passiert ist. Man muss wohl von einer alten Kontamination ausgehen. Insgesamt lässt sich die Stellung der Gruppe η zu einigen der anderen Familien nicht mit Sicherheit bestimmen. Für die Textkonstitution ist η jedenfalls nicht von großer Bedeutung, denn in in psalm. 71–80 hat diese Gruppe nie allein gegen den Rest der Überlieferung das Richtige bewahrt.

24 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

2.1.12 Handschriftenfamilie η1 (Lo1 An5 P12) Die Familie η1 bildete sich anscheinend zwischen der Mitte des 9. und dem späteren 10. Jh. heraus, wobei als Basis die karolingische Enarrationes-Ausgabe von Corbie (vgl. oben zu C) gedient haben dürfte.62 Für vorliegende Edition wurden folgende η1-Zeugen benutzt: Lo1

London, BL Add. 16988, s. X Der 136 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde im 10. Jh. wohl in Frankreich geschrieben.63 Zugehörige Bände sind nicht bekannt.

An5

Angers, BM 1320, s. XI Der 191 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 wurde im 11. Jh. wahrscheinlich im Kloster Saint-Serge in Angers geschrieben.64 Zugehörige Bände sind nicht bekannt.

P12

Paris, BNF lat. 1984, s. XI4/4 Der 189 Folien umfassende Codex mit in psalm. 51–100 ist Teil einer vierbändigen Enarrationes-Ausgabe (heute Paris, BNF lat. 1983–1986) aus Moissac, die unter Abt Hunaud de Gavarret (1072–1085) geschrieben worden sein dürfte.65 Die Mauriner dürften P12 für ihre Enarrationes-Edition herangezogen haben.66 Von den drei genannten Zeugen sind Lo1 und An5 derart eng miteinander verwandt, dass man die jüngere Handschrift auf den ersten Blick für einen Abkömmling der älteren halten könnte. Es wurde allerdings darauf verzichtet, dieses Naheverhältnis im Apparat durch eine eigene Sigle zum Ausdruck zu bringen. Der Zusammenhang der Familie η1 ist aufgrund einer Unmenge an signifikanten Fehlern (oft selbständige Zusätze, bewusste Ersetzungen oder Umstellungen) unübersehbar.67 Ebenso klar auf der Hand liegt die Verwandtschaft zu η. Vgl. abgese-

|| 62 Die Gruppe fehlt bei MÜLLER, CSEL 94/1 und CSEL 94/2, die Lo1, An5 und P12 als γ-Codices bezeichnet (CSEL 94/1, 29f.). Zur Gruppe η1 gehören auch die beiden eng miteinander verwandten Codices Bern, Burgerbibl. 117 (s. XI2, westfrz.) und Paris, BNF lat. 15290 (s. XI, frz.), jeweils mit in psalm. 74–150. Einen stark mit η1 (aus An5 ?) kontaminierten γ-Text bietet Angers, BM 170 (s. XI, frz.) mit in psalm. 51–100. 63 Auf in psalm. 100 folgt auf fol. 135v2 Hieronymus, epist. 59, doch bricht der Text mitten im Satz bei 59,5 cum Paulo in inmitten der ersten Spalte von fol. 136r ab. 64 VEZIN, Angers, 39f. und 294f. Falsch ist die Angabe im Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France 31, Paris 1898, 564f., An5 stamme aus dem Kloster Saint-Aubin. 65 DUFOUR, Moissac, 118–120; LAUER, Catalogue 2, 270. Der Text aus dem apokryphen Briefwechsel zwischen Seneca und Paulus auf fol. 188v/189r wurde im 12. Jh. nachgetragen. 66 Vgl. PRIMMER, Mauriner-Handschriften, 178. 67 Vgl. etwa in psalm. 71,1,14 et] quam add. η1; 72,1,22 prophetae intellegebant] prophetae adeo intellegebant η1; 73,2,40f. quod promittebatur om. η1; 74,1,14f. si … cordis om. η1; 75,1,54f. sublatum

Einleitung | 25

hen von einigen der bereits oben präsentierten signifikanten Fehler von η etwa noch die folgende Auswahl: in psalm. 72,14,4 ostendo] sed add. Ca (pc.) η (exc. P2) η1; 72,16,3 cum] quoniam Ca (vl.) η η1; 72,21,12 cui] non add. η η1; 73,25,54 sic om. η η1; 74,6,2 quodam] quod η η1; 75,4,16 sursum] superbum η (exc. La) η1; 76,15,11 habent gentes] habentes η η1; 77,9,16 plenusque sit sensus] plenusque sit η (exc. La), pleniusque sit η1; 77,14,8f. debuerant … faucibus om. η η1; 77,22,22 ipsos] pro ipso η (exc. P2) η1; 79,3,5 fructificato] fructificatione η η1.

Angesichts der Datierung der Codices und angesichts von Stufenfehlern wie dem eben für in psalm. 77,9,16 genannten scheint es klar, dass η1 von η abhängt. Wahrscheinlich können wir sogar die genaue Quelle für η1 angeben. Denn es gibt eine Reihe von gemeinsamen Fehlern zwischen dem unkorrigierten Text von C und η1 bzw. von Stufenfehlern in η1, die aus Irrtümern im unkorrigierten Text von C erklärbar sind, sodass man η1 wohl von der karolingischen Enarrationes-Ausgabe von Corbie herleiten darf.68 Vgl. etwa: in psalm. 75,8,31 attende] attendite C, attende te η1 (attendite ac. P12); 76,11,10 sed in eo] quod add. C (ac.) η1 (exc. An5; ac. P12); 77,45,18 de nostra] densa Ca (vl.) C, densam η1; 78,1,11 novit] videt C (vidit ac.)  η1; 79,9,20 rediit] redimus C η1.

Eine Abhängigkeit der Familie η1 von C würde auch insofern ins Bild passen, als laut Hildegund Müller die beiden Corbeienses mit in psalm. 51–70 (Paris, BNF lat. 12174 und 12175) textlich ebenso der Gruppe γ angehören wie die entsprechenden Abschnitte in Lo1, An5 und P12.69 Die Gruppe η1 basiert also höchstwahrscheinlich auf dem Text der karolingischen Enarrationes-Ausgabe von Corbie. Sie erscheint allerdings stellenweise mit β kontaminiert.70 Vor allem zeichnet sich der η1-Text, wie bereits gesagt, durch eine Vielzahl an selbständigen Eingriffen in den tradierten Wortlaut aus. Ein derartiger Traditionsstrang ist für die Erstellung einer kritischen Edition an sich irrelevant. Es wurde dennoch entschieden, die Gruppe η1 im Apparat vorliegender Edition abzubilden, weil entsprechende Handschriften seit dem 11. Jh. nicht selten sind und überdies in den alten Enarrationes-Drucken benutzt wurden.

|| est ex] sublatus est rex η1; 76,1,5 pervenire] pertinere η1; 77,1,7 dici atque] dicatque η1; 78,4,21 multa] cumulata η1; 79,14,15 creavit] omnia add. η1; 80,9,11 faciebat] ibi portabat add. η1. 68 Letzte Sicherheit könnte nur eine Spezialuntersuchung bringen, welche den Text der gesamten Ausgabe von Corbie, soweit heute erhalten, unter die Lupe nimmt und mit dem gesamten Text der η1-Handschriften vergleicht. Ich habe mich auf in psalm. 71–80 beschränkt. 69 MÜLLER, CSEL 94/1, 29f. 70 Vgl. etwa in psalm. 77,42,12 transit] veram add. β η1; 77,44,19 venditarum] vendita β η1; 77,45,23 immutetur in] imitetur F (pc.) β η1.

26 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

2.2 Indirekte Überlieferung Die indirekte Überlieferung der Enarrationes (in Zitaten, Exzerpten und Anspielungen bei spätantiken und mittelalterlichen Autoren) ist so zahlreich, dass nur einige wenige ausgewählte und ältere Fälle hier besprochen werden, welche zu vorliegender Edition wenigstens einen minimalen Beitrag geleistet haben.71 Als wirklich interessant können von den im Folgenden zu nennenden Partien nur jene bei Eugipp, bei Caesarius und bei Julian von Toledo gelten. Prosper von Aquitanien († nach 455), ein jüngerer Zeitgenosse und Anhänger Augustins, hat in seinem Psalmenkommentar – jedenfalls soweit uns das Werk erhalten ist – nur Ps. 100–150 ausgelegt. In seinem Liber sententiarum (gemeinsam mit dem Psalmenkommentar verfügbar in CCSL 68A) paraphrasiert Prosper einige Gedanken aus in psalm. 73–75 sowie 77–79, doch gibt das für die Textkonstitution der jeweiligen Stellen so gut wie nichts her. Immerhin scheint das in in psalm. 75,18,20 allein von e1 tradierte Textstück id est corpus tuum eine Stütze in sent. 243 (CCSL 68A, p. 313f.) zu finden (vgl. den Apparat zur Stelle). Fulgentius von Ruspe († 533), ein weiterer glühender Anhänger Augustins, zitiert in seiner Epistel 14,46 (CCSL 91, p. 442) zwei kurze Abschnitte aus in psalm. 74,12. Die entsprechenden Lesarten wurden im Apparat unter der Sigle Fulg notiert. Verwandtschaft zu einer bestimmten Tradition lässt sich nicht feststellen; dafür ist der zitierte Text wohl auch zu kurz. Eugipp, der Abt von Castellum Lucullanum († nach 533), nahm ein umfangreiches Exzerpt aus in psalm. 80 in sein Augustinus-Florileg (CPL 676) auf. So wie der Text in der einzigen verfügbaren modernen Edition von Pius Knöll erscheint (CSEL 9, p. 503–506), umfasst er in psalm. 80,21f., doch kennzeichnete Knöll den gesamten Abschnitt durch eckige Klammern als eine spätere Interpolation, weil er in der ältesten erhaltenen Handschrift des Florilegs (V = Città del Vaticano, BAV Vat. lat. 3375, s. VI) fehlt. Heute gilt es als sicher, dass Knölls Ausgabe sich zu einseitig auf jenen Codex stützt, und eine Neuedition von Eugipps Florileg, die dessen

|| 71 Cassiodor († um 580) sei zumindest erwähnt, weil man das Vorwort seines Psalmenkommentars geradezu so verstehen könnte, als habe er bloß Augustinus gekürzt und um weniges Neues ergänzt: … memor infirmitatis meae mare ipsius [scil.: Augustini] quorundam psalmorum fontibus profusum divina misericordia largiente in rivulos vadosos compendiosa brevitate deduxi … quaedam vero noviter inventa post tam mirabilem magistrum sola domini praesumptione subieci… (CCSL 97, p. 3,15–29). Tatsächlich ist Cassiodors Werk in der Formulierung (und auch in anderen Punkten) recht eigenständig, und für in psalm. 71–80 hat der Vergleich an keiner Stelle etwas Entscheidendes zur Textkonstitution beigetragen. Viel Material zur indirekten Überlieferung der Enarrationes bietet GASTGEBER, Indirekte Überlieferung. Ausführlich zur Benutzung im Liber glossarum (s. VII ?) jetzt GIANI, Liber glossarum, 303–336 (317–319 zu in psalm. 61–100).

Einleitung | 27

ursprüngliche Gestalt und verschiedene spätere Umformungen überzeugend rekonstruiert, ist ein dringendes Desiderat.72 Ohne hier ausführlich auf die Textkonstitution von Eugipps Werk eingehen zu können, halte ich den ersten Abschnitt des fraglichen Exzerpts, welcher in psalm. 80,21 entspricht und in allen von Knöll benutzten Codices bis auf V und dessen Abschrift M (Rom, Bibl. naz. Sess. 590 [Phill. 12263]) vorhanden ist, für einen authentischen Bestandteil des Florilegs. Beim zweiten Abschnitt hingegen, welcher in psalm. 80,22 entspricht und nur in einem einzigen von Knölls Codices vorhanden ist, wird es sich um eine spätere Interpolation handeln.73 Dieser indirekte Zeuge ist interessant, weil alt und relativ umfangreich. Die entsprechenden Lesarten wurden – gezwungenermaßen nach Knölls nicht immer verlässlicher Edition – im Apparat unter der Sigle Eug notiert. Der Text von Eug weist keine sicheren Bindefehler mit einer bestimmten Tradition auf, ist aber (in in psalm. 80,21, weniger in 80,22) von sehr guter Qualität. Caesarius von Arles († 542), der in vielen seiner Texte augustinisches Material verwertet hat, benutzte den langen Abschnitt in psalm. 75,16 als Eröffnung seiner Predigt 135 (serm. 135,1–5; CCSL 103, p. 555–558), wobei er nur wenig in den originalen Wortlaut eingriff. Dieser indirekte Zeuge ist aufgrund seines Alters und seines Umfangs von einiger Bedeutung. Die entsprechenden Lesarten wurden im Apparat unter der Sigle Caes notiert. Der Text von Caes weist keine sicheren Bindefehler mit einer bestimmten Tradition auf, ist aber von exzellenter Qualität. Julian von Toledo († 690) verarbeitet in seinen Antikeimena (bzw. dem Liber Anticimen) Exzerpte aus in psalm. 71,20; 74,11f.; 76,7; 77,11 und 24 (vgl. den Index in CCSL 115). Die meisten davon sind kurz und textlich mehr oder weniger stark umgeformt, aber das Stück aus in psalm. 74 ist relativ lang und kaum bearbeitet. Die Lesarten für in psalm. 74,11f. wurden im Apparat unter der Sigle Iul notiert. Es zeigt sich, dass bereits in Julians Enarrationes-Text Auslassungen vorhanden waren, welche die gesamte uns bekannte Tradition bis auf e1, α und β entstellen (74,12 magnum habet sacramentum et … ex ea). Angesichts der vorhandenen bzw. nicht vorhandenen Fehler hat Julian keine Handschrift der Gruppen α, β oder γ benutzt. Beda († 735) nahm in seinen kompilatorisch aus augustinischen Werken erstellten Paulus-Kommentar, die Collectio ex opusculis sancti Augustini in epistulas Pauli apostoli, kürzere Exzerpte aus in psalm. 76,7 und 78,2.3.14 auf.

|| 72 Vgl. GORMAN, Eugippius. Jetzt allerdings auch DELMULLE – PEZÉ, Un manuscrit, 220–223 und LICHT, Halbunziale, 180–185. 73 So bereits GORMAN, Eugippius, 14, Anm. 1: „… KNÖLL’s chapter … 157a (506,3-26), found in only one manuscript used by Knöll … seem to be interpolations by those who prepared the Fulgentian recension of the Excerpta.“ Zu Letztgenannter vgl. GORMAN, Eugippius, 237.

28 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

Die entsprechenden Lesarten wurden im Apparat unter der Sigle Beda notiert.74 Zwar teilt Beda einige Fehler mit der Gruppe η1, doch handelt es sich dabei um stilistische Glättungen, die sehr gut unabhängig voneinander vorgenommen worden sein können (abgesehen davon kann Beda keinen η1-Text verwendet haben, wenn sich dieser tatsächlich, wie oben argumentiert, von der karolingischen EnarrationesAusgabe von Corbie ableitet). Florus von Lyon († um 860) hat wie Beda einen Paulus-Kommentar aus augustinischen Exzerpten erstellt. In den davon bisher edierten Teilen (zu Cor., Gal., Eph. und Phil.; CCCM 220B) finden sich kurze Exzerpte aus in psalm. 73,16; 74,5; 76,7; 77,28–30; 78,15; 80,4. Die entsprechenden Lesarten wurden im Apparat unter der Sigle Flor notiert. Verwandtschaft zu einer bestimmten Tradition lässt sich nicht feststellen, doch darf man immerhin ausschließen, dass Florus für diese Exzerpte eine EnarrationesHandschrift der Familie γ oder bloß das Vorgängerwerk Bedas (das er durchaus kannte und benutzte) verwendet hat.

2.3 Die älteren Ausgaben Wie die bisher publizierten Enarrationes-Bände im CSEL strebt auch der vorliegende keine vollständige Dokumentation aller in der Vergangenheit gedruckten Ausgaben und von deren Varianten an. Da alle früheren Editionen auf einer vergleichsweise schmalen handschriftlichen Basis beruhen und zudem meist recht späte Codices benutzt haben, jedenfalls nicht Zugriff auf heute verlorene und für die Textkonstitution wertvolle Überlieferungsträger hatten, sind diese Ausgaben in editorischer Hinsicht weitgehend zu vernachlässigen und nur mit Blick auf die Rezeptionsgeschichte von Augustins Werk von Interesse. Im Anschluss an die bisher erschienenen CSEL-Bände wurden für vorliegende Edition von in psalm. 71–80 die folgenden Ausgaben kollationiert: Jene von Johann Amerbach, Basel 1489 (GW 2909) = am;75 jene des Erasmus von Rotterdam, Basel 1529 = er; jene der Löwener Theologen, Antwerpen 1576 = lo; jene der Mauriner Mönche, Paris 1691 = ma, die bis heute grundlegend ist;76 jene von Eligius Dekkers

|| 74 Ich bedanke mich herzlich bei Nicolas De Maeyer, dem Hauptherausgeber der kommenden kritischen Edition von Bedas Werk im CCSL, für die Mitteilung der entsprechenden Texte. 75 Vgl. dazu MÜLLER, Druckgeschichte. Hauptquelle für Amerbach war ein anonymer und undatierter Inkunabeldruck aus dem niederländisch-niederdeutschen Raum (GW 2908; um 1485), bei dem es sich um die editio princeps der Enarrationes handeln dürfte, und der textlich den Gruppen δ und ε nahesteht. Amerbachs Zweitedition von 1497 habe ich nicht berücksichtigt. 76 Vgl. dazu PRIMMER, Mauriner-Handschriften. Von den hier für die Edition von in psalm. 71–80 ausgewerteten Codices benutzten die Mauriner C, Rm12 und wahrscheinlich P12. Den Abdruck des Mauriner-Texts in PL 36 (Paris 1841) habe ich nicht berücksichtigt.

Einleitung | 29

und Jean Fraipont, Turnhout 1956 (21990; CCSL 39) = cc, bei der es sich im Kern um einen Wiederabdruck des Mauriner-Texts in der Gestalt von PL 36 handelt. Für in psalm. 76 ist außerdem jene Ausgabe berücksichtigt, die Manlio Simonetti 1988 (72007) = si innerhalb der von ihm publizierten Auswahl aus den Enarrationes mit Einführung, kurzen Bemerkungen und italienischer Übersetzung publiziert hat. Zwar korrigierte (oder verschlimmbesserte) Erasmus bisweilen nach ζ, die Mauriner insbesondere nach ihrem „vetus Corbeiensis“ C, nach β oder nach η1, doch gilt für die Editionen von er bis cc im Prinzip, dass sie sich in erster Linie an den jeweils bereits vorliegenden Ausgaben orientierten. Dies führt nicht selten dazu, dass Lesarten, die nur eine äußerst dünne – bisweilen vielleicht auch gar keine – handschriftliche Grundlage haben, aber von Amerbach oder Erasmus gedruckt wurden, noch im Haupttext von cc stehen. Simonetti orientierte sich zwar stärker als seine Vorgänger an den Codices, doch berücksichtigte er nur sehr wenige Handschriften, sodass sein Text etwa gleich viele Fortschritte wie Rückschritte gegenüber ma bzw. cc aufweist. Im Apparat vorliegender Edition werden die Varianten von ma bzw. cc konsequent dokumentiert, weil es sich um die bisherigen Referenzausgaben handelt. Die Lesarten der übrigen Ausgaben sind nur selektiv in den Apparat aufgenommen.

3 Zur Textkonstitution Wie eingangs gesagt, galten die Enarrationes spätestens seit dem 6. Jh. als Standardwerk zur Psalmenexegese, und jede kirchliche Bibliothek war bemüht, eine Kopie des Texts – möglichst vollständig und möglichst fehlerfrei, so darf man annehmen – zu besitzen. Unter diesen Voraussetzungen muss die Zahl der verlorenen Codices als sehr hoch, die Intensität der Kollations- und Korrekturtätigkeit von frühester Zeit an als äußerst intensiv eingeschätzt werden. Bereits unter den ältesten uns erhaltenen Handschriften für in psalm. 71–80 zeigen viele deutlich, wie man am Text der Enarrationes mittels Vergleichs mehrerer Zeugen gearbeitet hat (vgl. etwa, was o. zu C, Ca, La, N oder S gesagt wurde). Es ist nicht anzunehmen, dass diese Tätigkeit erst in der Karolingerzeit einsetzte, nicht zuletzt da bereits die spätestens im 6. Jh. entstandene Epitome in e1, wie o. angemerkt, unterschiedliche Traditionen gekannt und fallweise miteinander verbunden zu haben scheint. Die uns greifbare Überlieferung ist demnach im höchsten Maße kontaminiert. Unter diesen Voraussetzungen ist es m.E. unmöglich, ein genealogisches Stemma der Handschriften zu erstellen, das einen praktischen Nutzen für die eliminatio lectionum bieten würde. Immerhin lassen sich durch signifikante Bindefehler einzelne Handschriftengruppen bilden, die dann ihrer Qualität nach bewertet werden können. Als Überlieferungsträger, welche fallweise allein gegen den Rest der Tradition korrekte Lesarten bewahren, stellen sich dabei (neben e1) α, β und γ her-

30 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

aus; von diesen sind α und γ nicht selten durch gemeinsame Fehler gegen β verbunden, und e1 steht α/γ näher als β. Nicht letztlich geklärt erscheint der Status von M und η, doch steht M den Gruppen α/γ derart nahe, dass ein Abhängigkeitsverhältnis nicht letztlich ausgeschlossen werden kann. Die übrigen Gruppen α1, δ, ε, ζ und η1 lassen sich – im Einzelnen mit mehr oder weniger großer Genauigkeit – von einem oder mehreren der zuvor genannten Überlieferungsträger herleiten. Für die Textkonstitution bedeutet das in der Praxis, dass den Lesarten von e1, α, β und γ Vorrang vor dem Rest der Überlieferung zu geben ist. Stimmen diese Zeugen untereinander nicht überein (was sehr oft der Fall ist), so ist der Kombination von β mit e1, mit α oder mit γ bzw. mit zweien aus dieser Reihe gegen den dritten besondere Beachtung zu schenken – aber keinesfalls immer der Vorzug, weil eben e1, α oder γ stellenweise auch allein oder gemeinsam gegen β das Richtige bewahren. Keine Textentscheidung konnte mechanisch getroffen werden, vielmehr waren stets sprachlich-stilistische und inhaltliche Gesichtspunkte zu berücksichtigen. Das Maß an Subjektivität in der Textgestaltung von in psalm. 71–80 ist demnach relativ hoch. Ich habe mich bemüht, dies abzumildern, indem viele plausible Lesarten durch Asterisk im Apparat als lectiones fortasse meliores ausgezeichnet wurden, und indem ich im Apparat zur Begründung einzelner Entscheidungen immer wieder auf Similien (v.a. im Œuvre Augustins) verweise oder einige erklärende Worte einfüge.

4 Handschriftlich überlieferte Titel Die Codices bieten zu den einzelnen Enarrationes üblicherweise generische Titel wie Incipit/Explicit expositio/tractatus/sermo sancti Augustini de psalmo … o.ä. Es ist unklar, wie alt derartige Angaben sind; ihr Informationsgehalt ist gering. Sie wurden in vorliegender Edition nicht dokumentiert, den einzelnen Enarrationes als Titel vielmehr konsequent die Angabe In psalmum … vorangestellt. Etwaige Unterschiede in den Titelangaben von gepredigten Enarrationes einerseits und diktierten Enarrationes andererseits sind in den Handschriften kaum auszumachen. Abzuheben von generischen Titeln sind jene einführenden Angaben zu bestimmten Predigten, die in der Enarrationes-Forschung eigentlich als tituli bezeichnet werden, und die den ursprünglichen Ort, Zeit und Anlass bzw. einzelne dieser Informationen mitteilen. Derartige tituli müssen auf die früheste Überlieferung zurückgehen.77 Was den hier relevanten Abschnitt in psalm. 71–80 angeht, so sind zwei tituli tradiert und werden in der Edition dem jeweiligen Text vorangestellt:

|| 77 Wer diese tituli den Predigten vorangestellt hat, unter welchen Umständen dies geschah, sowie die Frage, warum nicht für alle Predigten solche tituli überliefert sind, lässt sich nicht leicht beantworten. DE BRUYNE, Carthage, 321 vermutete, die tituli gingen auf Augustinus selbst zurück, aber

Einleitung | 31

in psalm. 72: Sermo habitus Kartagine in Basilica Restituta de psalmo LXXII.78 – Überliefert insbesondere in der alten Gruppe γ, aus der möglicherweise die übrigen Zeugen, die den titulus haben (M S2 δ P2), ihn bezogen. in psalm. 80: Sermo habitus in Theoprepia de psalmo LXXX. De libro Iudicum et Samson. – Überliefert nur in der textlich an sich irrelevanten Gruppe ζ. Die kollationierten Zeugen bieten Theopropria (S [pc.] Rm12) bzw. Theophania (T; wohl eine Konjektur für das unverständliche Theopropria), die Form Theoprepia wurde von DOLBEAU, Nouveaux sermons, 266, n. 28 wiederhergestellt (vgl. allerdings u. Anm. 79). Man mag auf den ersten Blick an eine Interpolation durch den Schöpfer von ζ denken (zu dessen geschicktem Umgang mit dem Text vgl. o. Anm. 51). Aber es ist kein Grund ersichtlich, warum man ausgerechnet für in psalm. 80 eine Ortsangabe hätte konstruieren wollen, und – das wiegt noch schwerer – man hätte in diesem Fall sicherlich einen jener Namen von Kirchen eingesetzt, die aus Titeln mehrerer homiletischer Texte Augustins bekannt waren (wie z.B. die oben genannte Basilica Restituta). Existenz und Name der Ecclesia Theoprepia sind uns allerdings, soweit ich sehe, nur aus einer Nennung in den Akten des Konzils von Karthago von 411 (3,5) sowie in einer einzelnen Bemerkung in einem Brief Augustins (epist. 139,1) bekannt.79 Dass ein mittelalterlicher Interpolator von dieser Kirche gewusst und ihren Namen in den Titel von in psalm. 80 eingefügt hätte, erscheint wenig glaubhaft. Somit muss ζ in diesem Detail eine alte Tradition verwerten. Ob aus dieser Tradition auch die Inhaltsangabe de libro Iudicum et Samson stammt, ist unsicher, aber keineswegs auszuschließen, weshalb auch dieser Bestandteil des titulus in vorliegende Edition aufgenommen wurde.

5 Der Psalmtext und seine Behandlung durch Augustinus Augustins Behandlung des Psalmtexts unterscheidet sich merkbar, je nachdem ob eine gepredigte oder eine diktierte Enarratio vorliegt. Bei Letzteren (hier: in psalm. 71, 77 und 78) nähert sich seine Auslegungstechnik der eines regelrechten Zeilenkommentars, wobei kaum einmal ein Psalmvers unkommentiert bleibt oder in einer || man wird eher an die antiken Stenographen denken. Vgl. zu der Thematik WILMART, La tradition, 313–315 und allgemein DOLBEAU, Augustin, 89–102. 78 Zur Basilica Restituta, in der Augustinus oft predigte, vgl. LANCEL, Actes 1, 104f. sowie LANCEL, Carthago, 768. 79 Vgl. LANCEL, Actes, 104 sowie HOMBERT, Nouvelles recherches, 567. Es sei festgehalten, dass der Name in zahlreichen Handschriften von Aug. epist. 139,1 ebenfalls in der Form Theopropria erscheint (vgl. den Apparat in CSEL 44, 149).

32 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

abweichenden Reihenfolge erklärt wird. Vor allem aber weist Augustinus in den diktierten Enarrationes immer wieder auf den griechischen Septuaginta-Text sowie auf unterschiedliche lateinische Übersetzungen hin, diskutiert und vergleicht diese. In jenen Enarrationes, in denen tatsächlich gehaltene Predigten vorliegen, erlaubt sich Augustinus hingegen größere Freiheiten im Umgang mit dem Psalmtext, indem einzelne Verse bisweilen in veränderter Reihenfolge zitiert und ausgelegt oder sogar ganz bei Seite gelassen werden. Hinweise auf den griechischen Text oder auf verschiedene lateinische Versionen gibt es in den Predigten nur selten, und wenn Augustinus doch einmal auf Derartiges hinweist, dann diskutiert er die Sache üblicherweise nicht ausführlich. Man wird die genannten Unterschiede auf die verschiedenen Entstehungsprozesse zurückführen: Die diktierten Enarrationes entstanden gewissermaßen am Schreibtisch, wo der Bischof seinen wissenschaftlichen Handapparat zur Verfügung hatte, immer wieder Details in einzelnen Bibelcodices nachprüfte und den auszulegenden Psalm – nicht zuletzt dessen textliches Fundament – Schritt für Schritt und ohne viel Ablenkung durchging. Beim Predigen hingegen gab es für Augustinus weder andere Bibelcodices neben jenem, aus dem zuvor gelesen worden war, noch überhaupt die Gelegenheit, viel nachzuschlagen. Außerdem war ihm als erfahrenem Prediger klar, dass die ausführliche Erörterung unterschiedlicher Textvarianten sein Publikum wenig eingenommen hätte, dass er es sich dafür aber durchaus erlauben konnte, einzelne Verse so umzustellen, wie es für den von ihm gewählten Gedankengang passender war, oder ausnahmsweise ganz auszulassen. Auch kleinere Variationen im Wortlaut beim wiederholten Zitieren desselben Verses sowie unbeabsichtigtes Überspringen eines Verses – beide Phänomene finden sich in den Enarrationes – werden aus der Predigtsituation nachvollziehbar. Das Phänomen der Variation des Wortlauts beim wiederholten Zitieren desselben Verses ist innerhalb von Predigten zweifellos in der Hauptsache auf Unterschiede zurückzuführen, die zwischen Augustins memoriertem Text des Psalters und jenem Text bestanden, der vor der jeweiligen Predigt gelesen worden war, zumal wenn Augustinus nicht in seiner eigenen Kirche predigte, sondern auswärts, in einer Gemeinde, die einen Psalmcodex benutzte, dessen Wortlaut mehr oder weniger stark abwich von jenem, mit dem der Bischof von Hippo vertraut war. Diese Fälle von Variation dürfen in der Edition nicht ‚eingeebnet‘ werden. Davon zu scheiden sind allerdings jene Variationen, die nicht auf Augustinus, sondern auf die spätere handschriftliche Überlieferung zurückgehen. Einzelne Schreiber passten nämlich immer wieder den in den Enarrationes zitierten Psalmtext – aber auch den übrigen Bibeltext – an die ihnen bekannte Form des Psalterium Gallicanum, d.h. an die Vulgata, an, bisweilen auch an das Psalterium Romanum

Einleitung | 33

oder an andere Traditionen, welche ihnen geläufig waren.80 Besonders häufig geschah dies bei einleitenden, längeren Psalmzitaten, die leichter als solche erkannt und mit weniger Aufwand verändert werden können als kürzere, in die Predigt eingebettete Zitate. In einzelnen Fällen ist die Entscheidung, ob der Ursprung einer Variation bei Augustinus selbst oder aber in der späteren Überlieferung liegt, sehr schwierig bis unmöglich. Es ist bemerkenswert, dass der in den Enarrationes zitierte Psalmtext trotz der Inhomogenität des Gesamtwerks im Großen und Ganzen einen einheitlichen Charakter trägt. Dies lässt sich wohl nur so erklären, dass Augustinus mindestens seit Beginn seiner Predigertätigkeit den Psalter auswendig kannte und bei der Exegese im Wesentlichen von diesem memorierten Text ausging. Die kritische Edition von in psalm. 71–80 bestätigt, was schon lange bekannt ist, nämlich dass der ‚mental text‘ Augustins für die Psalmen die engsten Berührungen zeigt mit dem sogenannten Psalterium Veronense (VL 300) sowie mit dem sogenannten Psalterium Sinaiticum (VL 460).81 Es handelt sich aber in keinem Fall um Identität: Weder stimmt der Wortlaut von VL 300 und 460 völlig überein, noch Augustins Psalmtext mit einem der beiden. Vielmehr geht Augustinus stellenweise mit VL 300 konform gegen 460, stellenweise umgekehrt mit VL 460 gegen 300, steht an wieder anderen Stellen allein (oder selten auch gemeinsam mit anderen alten Psalterien) gegen die Übereinstimmung von VL 300 und 460. Der Themenkomplex wäre einmal systematisch am Gesamtkorpus der Enarrationes zu überprüfen, wobei freilich nicht übersehen werden darf, dass sich einzelne Enarrationes ihrer Datierung sowie den Umständen ihrer Entstehung nach voneinander unterscheiden. In den diktierten Enarrationes – also spätestens seit dem Jahr 415 – zeigt sich, dass Augustinus die Übersetzung des Hieronymus nach der Septuaginta kannte und neben anderen Versionen benutzte. Seine Bemerkungen zu Ps. 71,7 alii interpretati sunt ‚auferatur‘, zu 77,17 alii codices habent ‚in inaquoso‘, zu 77,31 nonnulli codices habent ‚pingues eorum‘, zu 77,69 quidam interpretes verbum novum fecerunt ‚sanctificium suum‘, zu 77,72 aliqui codices habent ‚in intellectibus manuum suarum‘, zu || 80 Im Hinblick auf die genealogische Zusammengehörigkeit von Codices sind – wie bei anderen patristischen Werken ebenfalls – Bibelzitate nicht oder nur mit großer Vorsicht zu verwerten, weil die Schreiber hier offenbar weit bereitwilliger zu selbständigen Eingriffen waren als im übrigen Text, und insbesondere weil die in zwei oder mehr Zeugen vorliegende Innovation hin zum Wortlaut der Vulgata (oder einer anderen bekannten Tradition wie etwa der des Psalterium Romanum) nicht von vornherein als Bindefehler gewertet werden darf. 81 WEBER, Le psautier, X (noch ohne Kenntnis des 1950 entdeckten VL 460); THIBAUT – GRYSON, Le psautier, 16f.; BOGAERT – BOCHET, Scriptura, 140f. Den mit VL 300 und 460 verwandten Palimpsestpsalter von St. Gallen (VL 304) habe ich nicht berücksichtigt, weil er bloß Reste von Ps. 72–76 bietet. Der Begriff des ‚mental text‘ wurde für die Arbeit mit Augustins Bibeltext eingeführt von HOUGHTON, Augustine’s Text. MÜLLER, CSEL 94/1, 44–47 und CSEL 94/2, 32–34 ignoriert bei der Diskussion von Augustins Psalmtext das Psalterium Sinaiticum VL 460 und nennt auch nicht die Edition von THIBAUT – GRYSON, Le psautier.

34 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

78,2 melius sane interpretati sunt, qui ‚morticina‘ posuerunt, zu 78,4 quidam interpretati sunt ‚illusio‘ sowie zu 78,11 in aliis codicibus legitur ‚posside filios mortificatorum‘ beziehen sich allesamt auf Varianten, die hauptsächlich oder ausschließlich aus der Übersetzung des Hieronymus bekannt sind. All diese Lesarten werden von Augustinus der Qualität nach als den übrigen Varianten mindestens ebenbürtig bewertet; manche gelten ihm sogar ausdrücklich als die beste Übertragung und ersetzen in seinem Lemma die zu erwartende, weil durch den Konsens von VL 300 und 460 verbürgte, Lesart (so etwa in Ps. 78,2 morticinia statt mortalia). Die Übersetzung des Psalters nach der Septuaginta durch Hieronymus dürfte für Augustinus mit der Zeit immer wichtiger geworden sein, vor allem wenn er – wie in den diktierten Enarrationes – bei der Arbeit unterschiedliche Versionen vor sich liegen hatte.82

6 Zur Benutzung der vorliegenden Edition Die Darbietung des Texts und der Apparate im vorliegenden Band orientiert sich an der CSEL-Edition von in psalm. 51–70 durch Hildegund Müller. Wie dort wurde auch hier jeder einzelnen Enarratio eine kurze Spezialeinleitung vorangestellt, welche über die Datierung sowie im Fall von Predigten über die Lokalisierung und die vorangegangenen Lesungen aus der Bibel informiert, außerdem grundlegende Literaturhinweise gibt und den aus der jeweiligen Enarratio rekonstruierten Psalmtext Augustins präsentiert und knapp kommentiert. Bei der Darbietung des rekonstruierten Psalmtexts Augustins verwende ich die folgenden Symbole: XX (/YY) XX (YY?) XX (+ YY?)

Augustinus schwankt beim Zitieren zwischen XX und YY. es ist unklar, ob XX oder YY in Augustins Bibeltext stand. es ist unklar, ob das Schwanken in der Hinzufügung von YY auf Augustinus zurückgeht oder auf die handschriftliche Überlieferung. XX (om. XX?) es ist nicht sicher, dass XX tatsächlich in Augustins Bibeltext stand.

Augustinus zitiert XX in der jeweiligen Enarratio zwar nicht, doch ist anzunehmen, dass XX in seinem Bibeltext stand.

der Wortlaut dieser Passage in Augustins Bibeltext ist für uns nicht erschließbar.

Die Kolongliederung und die Zählung der Psalmverse folgt der leichteren Vergleichbarkeit halber der Vulgata-Edition von Robert Weber. || 82 Übertrieben MÜLLER, CSEL 94/2, 33: „In Enarratio in Psalmum 67, the Vulgate does not even appear to be among the numerous codices used to correct the text.“ Die von Augustinus für Psalm 67,20 genannte Variante nonnulli codices habent ‚die quotidie‘ (in psalm. 67,28) kennen wir nur aus der Vulgata sowie von der karolingischen Hand in VL 300, die von der Vulgata beeinflusst sein dürfte.

Einleitung | 35

Im Haupttext wurde die in den Handschriften uneinheitliche lateinische Orthographie nach ‚klassischen‘ Maßstäben normiert. Die Interpunktion orientiert sich am modernen geschriebenen Deutsch und wurde im Vergleich zu früheren Ausgaben häufig stillschweigend verändert; an nicht wenigen Stellen kommt der Sinn einer Passage allein durch die geänderte Interpunktion klarer zur Geltung. Vom Text früherer Enarrationes-Ausgaben unterscheidet sich vorliegende Edition im Gebrauch von humiliare/humilare sowie in der Schreibung des Griechischen: Was den erstgenannten Punkt angeht, so wollte Donatien De Bruyne einst beweisen, dass Augustinus in allen seinen Werken nie humiliare (und die entsprechenden Formen) verwendet habe, sondern stets humilare (und die entsprechenden Formen).83 Die Herausgeber der Enarrationes-Ausgabe im CC sind De Bruyne gefolgt und haben konsequent humilare (und die entsprechenden Formen) gedruckt.84 Jene Handschriften, die für vorliegende Edition von in psalm. 71–80 kollationiert wurden, bieten – wenn ich nichts übersehen habe – nie eine Form von humilare, sondern stets von humiliare. Ich bin in diesem Punkt lieber den Codices gefolgt als De Bruynes Theorie.85 Was die Schreibung von griechischen Begriffen und kürzeren Sätzen angeht, deren Anführung durch Augustinus mit einer Ausnahme auf die diktierten Enarrationes 71, 77 und 78 beschränkt erscheint, so haben alle bisherigen Herausgeber griechische Lettern sowie – mit Ausnahme von Amerbach – die uns vertrauten diakritischen Zeichen verwendet.86 Von den von mir ausgewerteten Handschriften gebraucht keine einzige konsequent griechische Buchstaben, in den älteren Codices fehlen diese gänzlich; vielmehr erscheint Griechisches fast immer in lateinischen Buchstaben geschrieben. Bloß Codices der Gruppe α aus dem 11. Jh., Codices der von α abhängigen Gruppe α1 sowie die ebenfalls dem 11. Jh. angehörige Handschrift P15 verwenden an einzelnen Stellen griechische Buchstaben, jeweils recht fehlerhaft und teilweise durchmischt mit lateinischen Lettern. Ich nehme an, dass nicht etwa diese Codices einen älteren Status – vielleicht gar jenen des Archetyps – teilweise bewahren, sondern dass es sich um Innovationen von einzelnen hochmittelalterlichen Kopisten handelt, die griechische Wörter mit den ihnen halbwegs vertrauten griechischen Buchstaben wiederzugeben versuchten. Aaron Pelttari hat darauf hingewiesen, dass in einigen der ältesten erhaltenen Handschriften von Augustins Werken (4.–6. Jh.) konsequent lateinische Buchstaben für griechische Begriffe gebraucht erscheinen, und dass dieses Phänomen keineswegs auf Augustinus beschränkt ist; er hat den Schluss gezogen, dass Augustinus selbst lateinische Buch|| 83 DE BRUYNE, Reviseur, 558–561. 84 Vgl. dazu DEKKERS – FRAIPONT, CCSL 38, XIII. 85 Zweifel an Letzterer bzw. an der Praxis der CC-Edition bereits bei VACCARI, Saint Augustin, 479 und SIMONETTI, Commento, XL. Vielleicht sollten De Bruynes Ausführungen noch einmal auf Basis eines größeren Handschriften-Korpus überprüft werden. 86 Vgl. zum Folgenden den Apparat zu in psalm. 71,8.10.17.21; 74,9; 77,1.18.25.42; 78,17.

36 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

staben für griechische Wörter verwendet haben dürfte.87 Ich drucke griechische Begriffe im Haupttext konsequent in lateinischen Lettern, notiere die griechische Schreibung aber, um nicht ganz mit der editorischen Tradition zu brechen, aus den älteren Ausgaben im Apparat. Es sei nicht verschwiegen, dass auch diese Methode Probleme mit sich bringt, weil die Orthographie bei den für mittelalterliche Schreiber unbekannten griechischen Begriffen von Handschrift zu Handschrift teilweise stark differiert.88 Der kritische Apparat ist im Prinzip negativ gestaltet, allerdings an vielen Einzelstellen, an denen es angebracht schien, explizit festzuhalten, welche Zeugen den im Haupttext gedruckten Wortlaut führen, positiv.89 Orthographische Varianten werden nur dann im Apparat dokumentiert, wenn sie zu abweichenden grammatischen Formen führen (etwa modus – modos oder cadit – cadet), im Fall von griechischen Begriffen sowie bei selten belegten Eigennamen. Um den Apparat bei der Fülle an benutzten Zeugen zu entlasten, werden Sonderfehler von einzelnen Codices grundsätzlich nur dann dokumentiert, wenn mindestens eine weitere Handschrift an derselben Stelle ebenfalls einen Fehler aufweist. Dieses Prinzip betrifft auch kürzere Textlücken, die folglich nicht im Apparat dokumentiert sind, wenn sie nur in einer einzigen Handschrift vorliegen. Allein von dem mit Abstand ältesten Textzeugen e1, der in keiner der bisherigen Ausgaben von in psalm. 71–80 herangezogen wurde, erscheinen alle Lesarten im Apparat berücksichtigt, sofern es sich nicht offenkundig um Abweichungen handelt, die auf den kürzend-bearbeitenden Charakter dieses Zeugen zurückzuführen sind. Zur Dokumentation von Lesarten der älteren Ausgaben vgl. o. in Kapitel 2.3. Abkürzungen von Werktiteln in den Apparaten, die keine explizite Autornennung tragen, beziehen sich auf Werke Augustins.

|| 87 PELTTARI, Writing (zu Augustinus 463–468). 88 Nach den überlieferten Formen zu schließen, könnte Augustinus Griechisch weitgehend so transkribiert haben, wie es zu seiner Zeit gesprochen wurde, also z.B. εἰς als is und καί als cae bzw. ce [ke]. Vgl. zu der Thematik HERREN, Evidence, 61f. 89 Es handelt sich vor allem um Partien, wo der im Haupttext gedruckte Wortlaut nur durch eine geringe Zahl an Zeugen verbürgt ist.

Bibliographie Bisher erschienene CSEL-Teilbände der Enarrationes in Psalmos 1–32 (expos.) – ed. C. WEIDMANN, CSEL 93/1A (2003). 18–32 (sermones) – ed. C. WEIDMANN, CSEL 93/1B (2011). 51–60 – ed. H. MÜLLER, CSEL 94/1 (2004). 61–70 – ed. H. MÜLLER, CSEL 94/2 (2020). 101–109 – ed. F. GORI adiuvante C. PIERANTONI, CSEL 95/1 (2011). 110–118 – ed. F. GORI adiuvante A. DE NICOLA, CSEL 95/2 (2015). 119–133 – ed. F. GORI, CSEL 95/3 (2001). 134–140 – ed. F. GORI adiuvante F. RECANATINI, CSEL 95/4 (2002). 141–150 – ed. F. GORI adiuvante I. SPACCIA, CSEL 95/5 (2005).

Sonstige Literatur AL = Augustinus-Lexikon, ed. C. MAYER u.a., Basel 1986ff. AVRIL, F., Notes sur quelques manuscrits bénédictins normands du XIe et du XIIe siècle (suite), Mélanges d’archélogie et d’histoire 77 (1965), 209–248. BANDINIUS, A.M., Catalogus codicum latinorum Bibliothecae Mediceae Laurentianae. Tomus IV, Florentiae 1777. BANDINIUS, A.M., Bibliotheca Leopoldina Laurentiana seu Catalogus manuscriptorum, qui … in Laurentianam translati sunt. Tomus II, Florentiae 1792. BEIKIRCHER, H., Patristische Kleinigkeiten, in: Philologia Sacra (FS H.J. Frede – W. Thiele) 2, ed. R. GRYSON, Freiburg i. B. 1993, 613–621. BISCHOFF, B., Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (3 Bände und Gesamtregister), Wiesbaden 1998–2017. BOCHET, I., Le commentaire augustinien des Psaumes pour Idithun: les Enarrationes in Psalmos 38, 61 et 76, in: Praedicatio Patrum: Studies on Preaching in Late Antique North Africa, ed. G. PARTOENS – A. DUPONT – S. BOODTS, Turnhout 2017, 219–268. BOGAERT, P.-M. – BOCHET, I., Scriptura (sacra/sancta/divina), in: AL 5, 130–175. BULHART, V., Textkritisches III, Revue Bénédictine 67 (1957), 220–224. CACITTI, R., «Ad caelestes thesauros». L’esegesi della pericope del ‟giovane ricco” nella parenesi di Cipriano di Cartagine, Aevum 65 (1991), 151–169. CLA = Codices Latini Antiquiores, ed. E.A. LOWE, Oxford 1934–1971. CPL = Clavis Patrum Latinorum, ed. E. DEKKERS – E. GAAR, Steenbrugis 31995. DE BRUYNE, D., ‟Enarrationes in psalmos” prêchées à Carthage, in: Miscellanea Agostiniana 2: Studi Agostiniani, Roma 1931, 321–325. DE BRUYNE, D., Saint Augustin reviseur de la Bible, in: Miscellanea Agostiniana 2: Studi Agostiniani, Roma 1931, 521–606. DE BRUYNE, D., Notes sur le psautier de saint Augustin, Revue Bénédictine 45 (1933), 20–28. DEKKERS, E. – FRAIPONT, F. (ed.), Sancti Aurelii Augustini Enarrationes in psalmos, Turnhout 1956 (21990) (CCSL 38–40). DELMULLE, J. – PEZE, W., Un manuscrit de travail d’Eugippe: le ms. Città del Vaticano, BAV, Pal. Lat. 210, Sacris Erudiri 55 (2016), 195–258.

38 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

DOLBEAU, F., Nouveaux sermons de saint Augustin pour la conversion des païens et des donatistes (II), Revue d’études augustiniennes 37 (1991), 261–306. DOLBEAU, F., Augustin et la prédication en Afrique. Recherches sur divers sermons authentiques, apocryphes ou anonymes, Paris 2005. DOLBEAU, F., Les sermons d’Augustin 361 et 362 sur la résurrection des morts. Édition critique, Revue d’études augustiniennes 66 (2020), 213–292. DORFBAUER, L.J., Accessio cretica. Zu einem medizinischen Terminus technicus, Göttinger Forum für Altertumswissenschaft 24 (2021), 127–137. DUFOUR, J., La bibliothèque et le scriptorium de Moissac, Genève/Paris 1972. DULAEY, M., Sur quelques points d’exégèse figurée de l’Ancien Testament dans les sermons de Mayence, in: Augustin prédicateur (395-411), ed. G. MADEC, Paris 1998, 247–266. FIEDROWICZ, M., Psalmus vox totius Christi. Studien zu Augustins »Enarrationes in Psalmos«, Freiburg i. B. 1997. FOLLIET, G., Tertullien, Jérome et Augustin témoins latins de versions grecques différents de Ps. 71, 18-19 (LXX), Revue Bénédictine 110 (2000), 181–198. FOLLIET, G., L’ambiguïté du concept biblique αἰών (saeculum vel aeternum) dénoncée et interprétée par Augustin, Wiener Studien 114 (2001), 575–596. FRANSEN, P.-I., À propos du commentaire du Psautier dans le Ms. Lyon, BM 426: Prosper d’Aquitaine?, Revue Bénédictine 123 (2013), 248–254. GAMESON, R., The Medieval Manuscripts of Trinity College, Oxford: A Descriptive Catalogue, Oxford 2018. GANZ, D., Corbie in the Carolingian Renaissance, Sigmaringen 1990. GASTGEBER, C., Die indirekte Überlieferung der Enarrationes in Psalmos des heiligen Augustinus (bis ins 11./12.Jh.) unter besonderer Berücksichtigung der mittleren Quinquagena, Diplomarbeit Wien 1993. GIANI, M., Il «Liber glossarum» e la tradizione altomedievale di Agostino, Firenze 2021. GORMAN, M.M., The Manuscript Tradition of Eugippiusʼ Excerpta ex operibus sancti Augustini, Revue Bénédictine 92 (1982), 7–32 und 229–265. GORMAN, M.M., Manuscript Books at Monte Amiata in the Eleventh Century, Scriptorium 56 (2002), 225–293. HAUSMANN, R., Die theologischen Handschriften der Hessischen Landesbibliothek Fulda bis zum Jahr 1600. Codices Bonifatiani 1-3, Aa 1-145a, Wiesbaden 1992. HERREN, M.W., Evidence for ̔Vulgar Greek ̕ From Early Medieval Latin Texts and Manuscripts, in: The Sacred Nectar of the Greeks. The Study of Greek in the West in the Early Middle Ages, ed. M.W. HERREN – S.A. BROWN, London 1988, 57–84. HOFFMANN, H., Buchkunst und Königtum im ottonischen und frühsalischen Reich, Stuttgart 1986. HOMBERT, P.-M., Nouvelles recherches de chronologie augustinienne, Paris 2000. HOUGHTON, H.A.G., Augustine’s Text of John. Patristic Citations and Latin Gospel Manuscripts, Oxford 2008. H-SZ = HOFMANN, J.B. – SZANTYR, A., Lateinische Syntax und Stilistik, München 1965. HUNTER, D.G., Marrying and the Tabulae Nuptiales in Roman North Africa from Tertullian to Augustine, in: To Have and to Hold. Marrying and Its Documentation in Western Christendom 400– 1600, ed. P.L. REYNOLDS – J. WITTE, Cambridge 2007, 95–113. LA BONNARDIÈRE, A.-M., Les Enarrationes in Psalmos prêchées par saint Augustin à l’occasion de fêtes de martyrs, Recherches augustiniennes 7 (1971), 73–103. LA BONNARDIÈRE, A.-M., «Anima iusti sedes sapientiae» dans l’œuvre de saint Augustin, in: Epektasis (FS J. DANIELOU), ed. J. FONTAINE – C. KANNENGIESSER, Paris 1972, 111–120. LA BONNARDIÈRE, A.-M., Les Enarrationes in psalmos prêchées par saint Augustin à Carthage en décembre 409, Recherches augustiniennes 11 (1976), 52–90.

Bibliographie | 39

LA BONNARDIÈRE, A.-M., Recherches sur les grandes Enarrationes in Psalmos dictées d’Augustin, Annuaire de l’École pratique des Hautes Études. Section des sciences religieuses 87 (1978/1979), 319–324. LANCEL, S. (ed.), Actes de la Conférence de Carthage en 411. Tome 1, Paris 22007 (SChr 194). LANCEL, S., Carthago, in: AL 1, 759–771. LAUER, P., Bibliothèque nationale. Catalogue général des manuscrits latins 2 (Nos 1439-2692), Paris 1940. LICHT, T., Halbunziale. Schriftkultur im Zeitalter der ersten lateinischen Minuskel (III.–IX. Jahrhundert), Stuttgart 2018. LÖFSTEDT, E., Vermischte Studien zur lateinischen Sprachkunde und Syntax, Lund 1936. MARGONI-KÖGLER, M., Die Perikopen im Gottesdienst bei Augustinus. Ein Beitrag zur Erforschung der liturgischen Schriftlesung in der frühen Kirche, Wien 2010. MAYER, C., Confessio, confiteri, in: AL 1, 1122–1134. MÜLLER, H., Zur frühen Druckgeschichte von Augustins Psalmenkommentar («Enarrationes in psalmos»), in: «Editiones principes» delle opere dei padri greci e latini, ed. M. CORTESI, Firenze 2006, 91–102. MÜLLER, H. – FIEDROWICZ, M., Enarrationes in Psalmos, in: AL 2, 804–858. MYNORS, R.A.B., Durham Cathedral Manuscripts to the End of the Twelfth Century, Oxford 1939. PELTTARI, A., Approaches to the Writing of Greek in Late Antique Latin Texts, Greek, Roman, and Byzantine Studies 51 (2011), 461–482. PRIMMER, A., Die Mauriner-Handschriften der «Enarrationes in Psalmos», in: Troisième centenaire de l’édition mauriste de saint Augustin, Paris 1990, 169–201. PRIMMER, A., Die Edition von Augustinus, Enarrationes in Psalmos: Eine Zwischenbilanz, in: Textsorten und Textkritik, ed. A. PRIMMER – K. SMOLAK – D. WEBER, Wien 2002, 147–192. RAHLFS, A. – HANHART, R., Septuaginta. Editio altera, Stuttgart 112020. RONDET, H., Notes d’exegèse augustinienne. Psalterium et cithara, Recherches de sciences religieuses 46 (1958), 408–415. RONDET, H., Essais sur la chronologie des «Enarrationes in Psalmos» de saint Augustin (VI), Bulletin de littérature ecclésiastique 75 (1974), 161–188. SCHIRNER, R., Inspice diligenter codices. Philologische Studien zu Augustins Umgang mit Bibelhandschriften und -übersetzungen, Berlin u.a. 2015. SIMONETTI, M., Note sul testo di alcune Enarrationes agostiniane, Studia Ephemeridis Augustinianum 27 (1988), 521–553. SIMONETTI, M. (ed.), Sant’Agostino. Commento ai salmi, Milano 72007. TAX, P.W., Notker latinus. Die Quellen zu den Psalmen. Psalm 1–50, Tübingen 1972. THIBAUT, A. – GRYSON, R., Le psautier latin du Sinaï, Freiburg i. B. 2010. VACCARI, A., Saint Augustin, Saint Ambroise et Aquila, in: Augustinus magister 3, Paris 1955, 471– 482. VERNET, A. – BOUHOT, J.-B. – GENEST, J.-F., La bibliothèque de l’abbaye de Clairvaux du XIIe au XVIIIe siècle II: Les manuscrits conservés. Première partie: Manuscrits bibliques, patristiques et théologiques, Paris 1997. VEZIN, J., Les scriptoria d’Angers au XIe siècle, Paris 1974. VL = R. GRYSON – H.J. FREDE, Vetus Latina 1/2. Altlateinische Handschriften. Manuscrits vieux latins. Répertoire descriptif, Freiburg i. B. 1999/2004 (2 Bände). WEBER, R., „Vindica sanguinem“ (Ps. 78,10). Une vieille faute des anciens psautiers latins, in: Colligere Fragmenta (FS A. DOLD), ed. B. FISCHER – V. FIALA, Beuron 1952, 45–48. WEBER, R., Le Psautier Romain et les autres anciens psautiers latins, Città del Vaticano 1953. WEBER, R. – GRYSON, R., Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem. Editio quarta emendata, Stuttgart 5 2005.

40 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

WEIDMANN, C., Certe ergo…? Ein mißverstandenes Beispiel augustinischer Rhetorik, Wiener Studien 114 (2001), 597–612. WILMART, A., La tradition des grands ouvrages de saint Augustin, in: Miscellanea Agostiniana 2: Studi Agostiniani, Roma 1931, 257–315. ZARB, S., Chronologia Enarrationum S. Augustini in Psalmos, Valletta 1948.

Conspectus siglorum codd

consensus omnium codicum

e1

Lyon, BM 426, fol. 8–185

s. VI/VII

f7

Paris, BNF lat. 17451, fol. 1–8

s. VIII/IX

M

Milano, Bibl. Ambrosiana D.547.inf.

s. IX2

F F4 Na1 V4

consensus codicum F F4 Na1 (vel V4) Firenze, Bibl. Laurenziana XVI dext. I Firenze, Bibl. Laurenziana Fesul. XVIII Napoli, Bibl. nazionale VI.B.4 Città del Vaticano, BAV Barb. lat. 591

s. XI s. XI s. XI s. XI

H4 S2

consensus codicum H4 S2 Fulda, Hessische Landesbibl. Aa 27 Salzburg, Stiftsbibl. St. Peter a.XI.14 + a.XI.15

s. XIIin s. XI2

D F3 R

consensus codicum D F3 R Durham, Cathedral Library B.II.13 Firenze, Bibl. Laurenziana XVI dext. III Roma, Bibl. Angelica 1086

s. XI4/4 s. XI2 s. XI/XII

Ca S K P15

consensus codicum Ca K S P15 Cambrai, BM 352 Graz, Universitätsbibl. 408 Köln, Erzbisch. Dom- und Diözesanbibl. 65 Paris, BNF lat. 1987

s. IXmed s. IXin s. VIII/IX s. XI

A G O2

consensus codicum A G O2 Karlsruhe, BLB Aug. perg. 35 St. Gallen, Stiftsbibl. 163 + 164 Oxford, Bodleian Lib. Laud misc. 131

s. IX1/3 s. IXmed s. IXmed

Bn1 Lp1 N

consensus codicum Bn1 Lp1 N Berlin, Staatsbibl. Lat. 2° 740 (Görres 36) Leipzig, Universitätsbibl. Rep. II 2° 43 (152) Namur, Bibl. de la Société Archéologique 1

s. X3/4 s. IX3/3 s. IX2/4

α

α1

β

γ

δ

ε

ζ

consensus codicum Rm12 T Rm12 Reims, BM 90 T Troyes, BM 40/4

s. XII2 s. XIImed

42 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

η C La P2 η1

consensus codicum C La P2 Paris, BNF lat. 12176 Laon, BM 16 Paris, BNF lat. 1982

consensus codicum Lo1 An5 P12 Lo1 London, BL Add. 16988 An5 Angers, BM 1320 P12 Paris, BNF lat. 1984

s. IXin s. IX2/4 s. IXmed s. X s. XI s. XI4/4

Testimonia vetera (cf. supra cap. 2.2) Beda Caes Eug Flor Fulg Iul

Beda, coll. ex op. Aug. Caesarius Arelatensis, serm. 135,1–5 Eugippius, exc. Aug. Florus Lugdunensis, exp. ex op. Aug. Fulgentius Ruspensis, epist. 14,46 Iulianus Toletanus, Antic.

Editiones (cf. supra cap. 2.3) edd am er lo ma cc si

consensus omnium editionum editio J. Amorbachii, Basileae 1489 editio Erasmi, Basileae 1529 editio theologorum Lovaniensium, Antverpiae 1576 editio monachorum S. Mauri, Parisiis 1691 editio E. DEKKERS – J. FRAIPONT, Turnholti 21990 (CCSL 39) editio M. SIMONETTI, Mediolani 72007 (in psalm. 76)

Sacrae Scripturae editiones Psalterium Veronense (Verona, Bibl. cap. I; VL 300), ed. R. WEBER Psalterium S. Germani (Paris, BNF lat. 11947; VL 303), ed. R. WEBER Psalterium Sinaiticum (Sinaï, S. Katharina, cod. slav. 5; VL 460), ed. A. THIBAUT – R. GRYSON Ψρ Psalterium Romanum, ed. R. WEBER q quidam codices Psalterium Romanum continentes (cf. app. apud WEBER) Ψρ Vulg. Biblia sacra iuxta Vulgatam versionem, ed. R. WEBER – R. GRYSON q Vulg. quidam codices Vulgatam continentes (cf. app. apud WEBER – GRYSON) LXX Septuaginta, ed. A. RAHLFS – R. HANHART Ψα Ψγ Ψκ

Conspectus Siglorum | 43

Abbreviationes et signa De signis in singularum Enarrationum praefationibus adhibitis cf. supra p. 34. ante correctionem ac. ad loc. ad locum add. addidit/addiderunt app. apparatus (sive casus obliqui) cf. confer corr. correxit/correxerunt del. delevit/deleverunt des. desinit/desinunt e.g. exempli gratia exc. excepto/exceptis fol. folium (sive casus obliqui) fort. fortasse inc. incipit/incipiunt ir. in rasura it. iteravit/iteraverunt l. linea/lineae (sive casus obliqui) litt. littera/litterae (sive casus obliqui) lnp. legi non potest mg. in margine mp. manu posteriore n. nota om. omisit/omiserunt p. pagina/paginae (sive casus obliqui) pc. post correctionem prop. proposuit rell. reliqui codices scil. scilicet sq. (et) sequens/(et) sequentes (sive casus obliqui) sl. supra lineam tr. transposuit/transposuerunt uv. ut videtur vl. varia lectio X (exc. Y) omnes codices familiae X excepto codice Y 〈 〉 verba talibus uncis inclusa supplenda videntur 〈…〉 hoc signo lacuna indicatur [ ] verba talibus uncis inclusa delenda videntur †…† verba crucibus inclusa corrupta videntur

44 | Augustini Enarrationes in Psalmos 71–80

*

in textu verbum coniectura restitutum, in apparatu lectionem fortasse praeferendam designat

AL CCCM CCSL CLA CPL CSEL GW H-Sz PL SChr ThlL VL

cf. supra Bibliographie Corpus Christianorum Continuatio Mediaevalis Corpus Christianorum Series Latina cf. supra Bibliographie cf. supra Bibliographie Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum Gesamtkatalog der Wiegendrucke cf. supra Bibliographie Patrologia Latina Sources Chrétiennes Thesaurus linguae Latinae cf. supra Bibliographie

IN PSALMUM LXXI

Datierung Enarratio in Psalmum 71 wurde (wohl in der ersten Hälfte des Jahres) 415 schriftlich abgefasst, wie aus einem entsprechend datierten Brief Augustins an Evodius hervorgeht: Dictavi etiam trium psalmorum expositionem non parvis voluminibus, sexagesimi et septimi, septuagesimi et primi, septuagesimi et septimi (epist. 169,1). Vgl. AL 2,829f. (ältere Literatur bei FIEDROWICZ, Studien, 434).

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar 1 IN SALOMONE (-NEM?) 2 Deus iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis iudicare populum tuum in iustitia et pauperes tuos in iudicio 3 suscipiant montes pacem populo (+ tuo?) et colles iustitiam 4 iudicabit pauperes populi et salvos faciet filios pauperum et humiliabit (-vit?) calumniatorem 5 et permanebit cum sole et ante lunam generationes generationum 6 et descendet sicut pluvia in vellus et sicut guttae stillantes super terram 7 orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis donec tollatur (/extollatur) luna 8 et dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae 9 coram illo procident (/decident) Aethiopes et inimici eius terram lingent 10 reges Tharsis et insulae munera offerent reges Arabum et Saba dona adducent 11 et adorabunt eum omnes reges terrae omnes gentes servient ei 12 quoniam liberavit egenum a potente et pauperem cui non erat adiutor

https://doi.org/10.1515/9783111015514-002

46 | Augustini

13 parcet inopi et pauperi et animas pauperum salvas faciet 14 ex usuris et iniquitate redimet animas eorum et honorabile nomen eius coram ipsis 15 et vivet et dabitur ei de auro Arabiae et orabunt de ipso semper tota die benedicent ei 16 erit (et erit?) firmamentum in terra in summis montium superextolletur super Libanum fructus eius et florebunt de civitate sicut fenum terrae 17 sit nomen eius benedictum in saecula ante solem permanet nomen eius et benedicentur in ipso (eo?) omnes tribus terrae omnes gentes magnificabunt eum 18 benedictus dominus deus Israel qui facit mirabilia solus 19 et benedictum nomen gloriae eius in aeternum et in saeculum saeculi et replebitur gloria eius omnis terra fiat fiat Für v. 1 überliefern alle Enarrationes-Codices bis auf e1 und Gruppe η den Ablativ Salomone, der auch in der Mehrzahl der altlateinischen Psalterien sowie in einigen Vulgata-Handschriften steht. Den Akkusativ scheint für Augustinus un. eccl. 8,22 zu bezeugen, doch stützt sich jener Text nur auf zwei Zeugen des 11. Jh. Für v. 3 ist tuo in den Enarrationes-Codices nicht allzu stark bezeugt, doch zitiert Augustinus das Wort, welches in der Septuaginta und in vielen altlateinischen Psalterien steht, anderswo (vgl. etwa epist. 140,71 oder in psalm. 124,4f.). Abschließend (6) merkt er selbst an, dass ein Teil der ihm bekannten Handschriften tuo hat, andere nicht. Das im Kontext des Psalms wenig passende und dem Septuaginta-Text widersprechende Perfekt humiliavit ist für v. 4 in den Enarrationes-Codices fast allgemein tradiert, auch in Psalter-Handschriften weit verbreitet. Augustinus scheint es in seiner Auslegung zu berücksichtigen. Ob er sich ein gedankliches Gleiten zwischen Perfekt und Futur gestatten konnte, weil für ihn und seine Zeitgenossen die Formen humiliavit und humiliabit dem Klang nach kaum zu unterscheiden waren? Den Wortlaut von v. 5 bespricht Augustinus ausführlich (8). Dabei dürfte klar sein, dass soli anstatt des in allen lateinischen Zeugnissen tradierten cum sole bloß die wörtliche Übersetzung des Septuaginta-Texts durch den Ausleger ist, welche allerdings – ebenso wie compermanebit – in keinem alten Psalter zu finden war. Für v. 7 bespricht Augustinus verschiedene ihm bekannte Übersetzungen und zitiert je nach Art seiner Auslegung tollatur oder extollatur (10f.). In v. 9 changiert der Text zwischen procident und dem anscheinend in keinem antiken Psalter, sehr wohl aber auch in anderen Werken Augustins bezeugten decident.

in psalm. LXXI | 47

Interessanterweise zitiert Augustinus v. 11 hier mit ei (wie im Psalterium Veronense und in der Vulgata), während er ihn sonst fast immer mit illi (wie im Psalterium Sinaiticum) zitiert. Der wiederholte Wechsel zwischen inopi et pauperi und pauperi et inopi in v. 13 (15f.) könnte darauf hindeuten, dass Augustinus beide Wortfolgen aus PsalterHandschriften bekannt waren. Was v. 17 angeht, so könnte die Vulgata-Lesart in ipso im eingangs zitierten Lemma sekundär ein altlateinisches in eo verdrängt haben, welches Augustinus später zitiert (19). Zu v. 20, der in Augustins Psalter nicht das Ende von Ps. 71, sondern den Beginn von Ps. 72 bildete, und den er demgemäß im dortigen Zusammenhang behandelt, vgl. die Einleitung zu in psalm. 72.

in psalmum lxxi cc 971

5

10

15

cc 972

(1.) in salomone quidem psalmi huius titulus praenotatur. Sed haec in eo dicuntur, v. 1 quae non possint illi Salomoni regi Israel secundum carnem iuxta ea, quae de illo sancta scriptura loquitur, convenire; domino autem Christo aptissime possunt. Unde intellegitur etiam ipsum vocabulum Salomonis ad figuratam significationem adhibitum, ut in eo Christus accipiatur. Salomon quippe interpretatur ‚pacificus‘, ac per hoc tale vocabulum illi verissime atque optime congruit, per quem mediatorem ex inimicitiis accepta remissione peccatorum reconciliamur deo. Etenim cum inimici essemus, reconciliati sumus deo per mortem filii eius. Idem ipse est ille pacificus, qui fecit utraque unum et medium parietem maceriae solvens inimicitias in carne sua, legem mandatorum in decretis evacuans, ut duos conderet in se in unum novum hominem faciens pacem. Ipse veniens evangelizavit pacem his, qui longe, et pacem his, qui prope. Ipse in evangelio dicit: Pacem meam do vobis, pacem meam dimitto vobis. Et multis aliis testimoniis dominus Christus pacificus esse monstratur; non secundum pacem, quam novit et quaerit hic mundus, sed illam pacem, de qua dicitur apud prophetam Dabo eis solacium verum, pacem super pacem, cum scilicet paci reconciliationis additur pax immortalitatis. Nam post omnia reddita, quae promisit deus, novissimam pacem nos expectare debere, qua cum deo vivamus in aeternum, idem propheta ostendit, ubi ait: Domine deus noster, pacem da nobis; omnia enim dedisti 1,7sq. Rom. 5,10 8–12 ipse…prope] cf. Eph. 2,14sq. + 17 12 pacem1 …vobis2] cf. Io. 14,27 15 Is. 57,18sq. (LXX) 18sq. Is. 26,12 (LXX) 1,5 Salomon…pacificus] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 148,5: Salomon pacificus) e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,7 deo] des. e1 ‖ 8 idem] inc. e1 ‖ 9 unum] des. e1 ‖ 11 ipse] inc. e1 ‖ 13 monstratur] des. e1 1,1 *Salomonem e1 η qVulg. edd; cf. etiam un. eccl. 8,22 (psalmus septuagesimus et primus ‘in Salomonem’ titulatur, quod quidem duobus tantum manuscriptis s. XI fulcitur); antiqua psalteria ablativum praebent permulta | haec om. e1 | eo] illo α ‖ 2 possunt M Na1 F3 ε (pc. N) ζ | regis M Na1 (ac.) η (ac. C) | ea] eam H4; eo N; illa ζ ‖ 3 possint β (pc. F3) δ η η1 ‖ 4 ipsud A ε (ac. Bn1) η (exc. La; ac. C) | figuram F (figuram in pc.); figura P12 (ac.); futuram Na1 ‖ 5 ac per] aperte α ‖ 6 optime] aptissime α (exc. F4) La; apertissime α1 ‖ 7 inimicitiis] inimicis α (ac. F) H4 S (pc.) G (pc.) η (exc. La) edd (exc. am); cf. in evang. Ioh. 41,5; c. Iulian. op. imperf. 2,172,1 | concepta α (ac. F) | acceptam remissionem δ (ac. G) ε η (exc. La; ac. C) ‖ 8 ille om. β ‖ 9 utramque H4 δ (ac.); utrumque Ca 10 lege K P15 δ η1 (exc. P12) | in1 M γ (ac. Ca S) η1 am; om. rell. edd (exc. am) | duos] nos add. S (pc.) P15 ζ η (ac. C) | in3 om. M β ‖ 11 ipse om. P2; et α H4 S (pc.) edd (exc. am) | pacem3 om. ε T η ‖ 12 prope] et add. α α1 | pacem1 … vobis2] pacem relinquo vobis pacem meam do vobis edd (sed cf. util. ieiun. 11; c. Petil. 2,22,49) | meam2 om. F ζ | dimitto] remitto S2 (ac.); relinquo β (exc. R) P15 ζ η1 ‖ 14 et] quam add. η1 ‖ 15 prophetam] et add. α α1 | verum] et signum (et add. Na1) α | cum] quam C (ac.); cui ζ 16 nam] quam α (ac. F) | reddita] ea add. α1 γ (ac. Ca S) δ η1 (exc. P12) ‖ 16sq. deus novissimam] dare diligentissimam α (ac. F) ‖ 17 qua] quam F (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca S K) N P2; quia C (ac.) Lo1 18 pacem] tuam add. α | dedisti] re(d)didisti M α

in psalm. LXXI,1 – 3 | 49

nobis. Pax erit plane illa perfecta, quando novissima inimica destruetur mors; et in quo erit hoc nisi in pacifico illo reconciliatore nostro? Sicut enim in Adam omnes moriuntur, sic et in Christo omnes vivificabuntur. Quoniam ergo invenimus verum Salomonem, hoc est verum pacificum, quid deinde psalmus ipse de illo doceat, attendamus: v. 2 (2.) deus, iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis. Dominus ipse in evangelio dicit: Pater non iudicat quemquam; sed omne iudicium dedit filio. Hoc est ergo deus, iudicium tuum regi da. Qui rex etiam filius est regis, quia et deus pater utique rex est. Ita scriptum est, quod rex fecit nuptias filio suo. More autem scripturae idem repetitur: Nam quod dixit iudicium tuum, hoc aliter dixit iustitiam tuam, et quod dixit regi, hoc aliter dixit filio regis. Sicut est illud Qui habitat in caelis irridebit eos, et dominus subsannabit eos. Quod est Qui habitat in caelis, hoc est Et dominus; et quod est Irridebit eos, hoc est Subsannabit eos. Et: Caeli enarrant gloriam dei, et opera manuum eius adnuntiat firmamentum. Caeli repetiti sunt nomine firmamenti; et quod dictum est Gloriam dei, repetitum est Opera manuum eius; et quod dictum est Enarrant, repetitum est Adnuntiat. Istae autem repetitiones multum eloquia divina commendant, sive eadem verba sive aliis verbis eadem sententia repetatur, et maxime reperiuntur in psalmis et in eo genere sermonis, quo animi est movendus affectus. (3.) Deinde sequitur: iudicare populum tuum in iustitia et pauperes tuos in iudicio. Rex pater regi filio ad quam rem dedit iudicium suum et iustitiam suam, satis ostenditur, cum dicit iudicare populum tuum in iustitia, id est ‚ad iudicandum populum tuum‘. Talis locutio est apud Salomonem: Proverbia Salomonis filii David scire sapientiam et disciplinam, hoc est ‚Proverbia Salomonis ad sciendam sapientiam et disciplinam‘. Ita iudicium tuum da iudicare populum tuum, id est ‚iudicium tuum da ad iudicandum populum tuum‘.

19 1 Cor. 15,26 20sq. 1 Cor. 15,22 2,2sq. Io. 5,22 4 rex2 …suo] cf. Mt. 22,2 7 Ps. 2,4 8sq. Ps. 18,2 3,4sq. Prov. 1,1sq. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 21 quoniam] inc. e1 ‖ 2,6 regis] des. e1 ‖ 3,1 deinde] inc. e1 ‖ 4 tuum] des. e1 22 ipse] iste α1 δ La η1 (exc. P12) 2,1 da regi tr. ε η Ψκ ‖ 2 in evangelio ipse tr. η1 | iudicium omne tr. η1 (exc. P12) ‖ 3 regis est tr. F α1 4 ita] itaque β ‖ 5 nam quod] numquid N (ac.) C | tuum om. e1 ‖ 8 et1 om. α α1 S (pc.) η (exc. La; ac. C) ‖ 9 adnuntiant F S K La (pc.) P12 ‖ 11 adnuntiat α (exc. Na1) H4 γ (ac. S) T C (pc.) η1 (exc. An5) edd; adnuntiant rell. ‖ 12 verba] sententia γ (sl. Ca; ac. S); sententia add. δ ε; sententiae add. H4 (ir.) 3,1 in] tua add. F (sl.) γ (exc. P15) δ ε ζ η (sl. P2) η1 Ψκ Ψρ ‖ 2 regi filio om. α (ac. F) | rem] partem γ (rem vl. Ca; ac. S) Lo1 ‖ 3 dicitur α α1 P12 (ac.) | in iustitia] fortasse ut perperam iteratum secludendum est 4 tuum] suum e1 | est2] invenitur α α1 ‖ 6 ita] et add. β | tuum] regi add. α1 S (mg.) δ ε ζ

20

5

10

5

50 | Augustini

10 cc 973

15

20

25

30

Quod autem ait prius populum tuum, hoc ait posterius pauperes tuos; et quod ait prius in iustitia, hoc posterius in iudicio more illo repetitionis. Ubi sane demonstrat populum dei pauperem esse debere, id est non superbum, sed humilem: Beati enim pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Qua paupertate etiam sanctus Iob pauper fuit, et antequam magnas illas terrenas divitias amisisset. Quod ideo commemorandum putavi, quoniam sunt quidam, qui facilius omnia sua pauperibus distribuunt quam ipsi pauperes dei fiunt. Inflati sunt enim iactantia, qua putant sibi esse tribuendum, non gratiae dei, quod bene vivunt, et ideo iam nec bene vivunt, quantacumque bona opera facere videantur. De suo quippe se habere putant, et gloriantur, quasi non acceperint; divites sui, non pauperes dei; abundantes sibi, non egentes deo. Sed ait apostolus: Si distribuero omnia mea pauperibus et tradidero corpus meum, ut ardeam, caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest, tamquam diceret ‚Si distribuero omnia mea pauperibus et pauper dei non fuero, nihil mihi prodest‘. Caritas enim non inflatur, nec est vera dei caritas in eo, qui ingratus est sancto spiritui eius, per quem diffunditur in cordibus nostris caritas eius. Et ideo tales non pertinent ad populum dei, quia non sunt pauperes dei. Pauperes quippe dei dicunt: Nos autem non spiritum huius mundi accepimus, sed spiritum qui ex deo est, ut sciamus, quae a deo donata sunt nobis. Nam cum et in isto psalmo propter suscepti hominis sacramentum, quo verbum caro factum est, dicatur deo patri regi iustitiam tuam da filio regis, nolunt isti sibi dari iustitiam, sed a se ipsis eam se habere confidunt: Ignorantes enim dei iustitiam et suam volentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. Non sunt itaque, ut dixi, pauperes dei, sed divites sui, quia non sunt humiles, sed superbi. Veniet vero ille iudicare populum dei in iustitia et pauperes dei in iudicio, et eo iudicio discernet a divitibus eorum pauperes suos, sed quos paupertate sua facit divites suos. Clamat ei quippe populus pauper: Iudica me, deus, et discerne causam meam de gente non sancta. 11 Mt. 5,3 16sq. habere…acceperint] cf. 1 Cor. 4,7 18sq. 1 Cor. 13,3 21 caritas1 …inflatur] cf. 1 Cor. 13,4 22 diffunditur…eius2] cf. Rom. 5,5 24sq. 1 Cor. 2,12 26 Io. 1,14 28sq. Rom. 10,3 32 paupertate…suos] cf. 2 Cor. 8,9 32sq. Ps. 42,1 3,29 ut dixi] cf. supra 17 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 8 quod1] inc. e1 ‖ 11 caelorum] des. e1 8 quod1 … tuum om. γ (ac. Ca S) ‖ 9 in1 om. P15 P2 P12 ‖ 10 humilem] quia scriptum est add. e1 11 enim om. e1 ‖ 12 sanctus] beatus ζ edd | illas magnas tr. α1 δ ‖ 14 fiant α α1 S (pc.) δ ε ζ C (pc.) edd | qua] quia F4 δ ‖ 15 vivant S (pc.) P15 δ N ζ η (ac. C) P12 (pc.) ‖ 15sq. et … vivunt om. P15 C P12 16 bona om. α P15 P2 | opera bona tr. β | habere se tr. ε η edd ‖ 19 ardeat α | tamquam] si add. β ε ζ η (exc. La) edd (exc. am) ‖ 21 in eo vera dei caritas tr. ζ | caritas dei tr. α H4 La ‖ 23 dei3 om. M γ (ac. Ca S) ‖ 24 dicuntur P15 La (ac.) P12 (ac.) ‖ 25 et om. M α (exc. Na1) ‖ 26 sacramenta α (ac. F) 27 dari sibi tr. α F3 (dare ac.) ε ζ η (dare P2) | se ipsis M α β γ; semetipsis rell. edd | se2 om. β N edd 29 sunt2] subiecti add. α ‖ 31 eo] hoc M; om. α γ (ac. S) η (exc. La) η1 ‖ 32 facit M β γ (exc. S); *fecit rell. edd | ei om. α (exc. F)

in psalm. LXXI,3 – 5 | 51

(4.) Quod autem mutato verborum ordine – cum prius dixisset deus, iudicium tuum regi da et iustitiam tuam filio regis, prius ponens iudicium, deinde iustitiam – prius iustitiam posuit, deinde iudicium dicens iudicare populum tuum in iustitia et pauperes tuos in iudicio, magis ostendit iudicium se appellasse iustitiam, nihil interesse demonstrans, quo ordine ponatur, cum idem significat. Solet enim dici iudicium pravum, quod iniustum est; iustitiam vero iniquam vel iniustam dicere non solemus. Si enim prava et iniusta erit, nec iustitia iam dicenda est. Proinde ponendo iudicium atque id iustitiae nomine repetendo vel ponendo iustitiam et eam iudicii nomine repetendo satis edocet proprie se appellare iudicium, quod pro iustitia poni solet, id est quod in male iudicando intellegi non potest. Ubi enim dominus dicit Nolite iudicare personaliter, sed rectum iudicium iudicate, ostendit esse posse pravum iudicium, cum dicit Rectum iudicium iudicate; denique illud vetat, hoc praecipit. Cum vero sine ulla adiectione dicit ‚iudicium‘, continuo iustum vult intellegi, sicut est, quod ait Relinquitis graviora legis, misericordiam et iudicium et illud, quod Ieremias dicit, Faciens divitias suas non cum iudicio. Non ait ‚Faciens divitias suas pravo iniustove iudicio‘ vel ‚non cum iudicio recto aut iusto‘, sed Non cum iudicio, iudicium non appellans nisi quod rectum atque iustum est. v. 3 (5.) suscipiant montes pacem populo et colles iustitiam. montes maiores sunt, colles minores. Nimirum ergo hi sunt, quos alius habet psalmus Pusillos cum magnis. Isti quippe montes exultaverunt sicut arietes et isti colles sicut agni ovium in exitu Israel ex Aegypto, id est in populi dei liberatione ab huius saeculi servitute. Excellenti ergo sanctitate eminentes in ecclesia montes sunt, qui idonei sunt et alios docere sic loquendo, ut fideliter instruantur, sic vivendo, ut salubriter imitentur. colles autem sunt illorum excellentiam sua oboedientia subsequentes. 4,11sq. Io. 7,24 14sq. Mt. 23,23 15 Ier. 17,11 5,3 Ps. 113,21 3sq. montes…Aegypto] cf. Ps. 113,4 + 1 5sq. qui…docere] cf. 2 Tim. 2,2 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 4,1 iudicium] inc. e1 ‖ 2 regis] des. e1 ‖ 3 iudicare] inc. e1 ‖ 4 iudicio] des. e1 5,1 suscipiant] inc. e1 ‖ 5 servitute] des. e1 4,1 ordine verborum tr. α1 δ ‖ 2 da regi tr. γ | tuam om. K P15 | pones M F (ac.) P2 ‖ 3 iustitiam1] postea add. β | prius] nunc α; nunc prius α1 | iustitiam2] tuam add. α ‖ 4 in1] cum β | ostendit se magis iudicium tr. ζ ‖ 5 significet lo ma cc ‖ 6 iudicium pravum dici tr. α1 δ ‖ 7 nec iustitia] iniustitia K P15 | iam om. α γ (ac. Ca S) ‖ 8 id β (sl. R); om. rell. edd ‖ 9 appellasse α1 β δ ε ζ ‖ 10 id est om. M γ (ac. Ca); ideo F4 ‖ 16 iniustove] iniusto vel γ (vel iniusto pc. Ca) δ (vel iniusto pc. G) ε P2; et iniusto vel M; vel iniusto α1 (tr. iudicio iniusto S2) ζ; iniusto F ‖ 17 atque] ac M α1 F3 (pc.) K δ ε La edd; aut ζ 5,1 populo] *tuo add. M α α1 η1 (exc. P12) Ψα Ψκ Ψρ LXX (quod Augustinus in aliis operibus laudare solet; sed cf. infra 8sq. et praecipue 6,22‒24) ‖ 3 isti1] sunt add. M γ (exc. P15; ac. S) | sicut1] ut α α1 La 2 4 ex] de M α T | in om. e1 | populo M (pc.) S (pc.) K (ac.) δ (ac. G) ε (ac. Bn1) η (ac. C) η1 (exc. An5; ac. P12) 6 instruant β; instruendo Na1; sed intellige ‘ut alii instruantur et eos imitentur’ ‖ 7 suam oboedientiam γ (exc. P15; ac. Ca S) | subsequenter η (exc. La; ac. C)

5

cc 974

15

5

52 | Augustini

10

15

20

cc 975 25

5

Quare ergo montes pacem et colles iustitiam? An forte nihil interesset, etiamsi ita diceretur: ‚Suscipiant montes iustitiam populo et colles pacem‘? Utrisque enim iustitia et utrisque pax necessaria est, et fieri potest, ut alio nomine pax appellata sit ipsa iustitia. Haec est enim vera pax, non qualem iniusti inter se faciunt. An potius cum distinctione non contemnenda intellegendum est, quod ait montes pacem et colles iustitiam? Excellentes quippe in ecclesia paci debent vigilanti intentione consulere, ne propter suos honores superbe agendo schismata faciant unitatis compage disrupta. colles autem ita eos imitando et oboediendo subsequantur, ut eis Christum anteponant, ne malorum montium, quoniam videntur excellere, vana auctoritate seducti se a Christi unitate disrumpant. Ideo dictum est suscipiant montes pacem populo: Dicant quidem Imitatores mei estote, sicut et ego Christi, sed rursus dicant Licet si nos aut angelus de caelo vobis adnuntiaverit, praeterquam quod accepistis, anathema sit, dicant etiam: Numquid Paulus pro vobis crucifixus est aut in nomine Pauli baptizati estis? Ita suscipiant pacem populo dei, id est pauperibus dei, non illis, sed cum illis regnare cupientes. Illi quoque non dicant Ego sum Pauli, ego autem Apollo, ego vero Cephae, sed omnes dicant: Ego sum Christi. Haec est iustitia: Non anteponere servos domino nec aequare; ita levare oculos in montes, unde auxilium veniat sibi, ut tamen auxilium suum non sperent a montibus, sed a domino, qui fecit caelum et terram. (6.) Potest et sic convenientissime intellegi suscipiant montes pacem populo, ut pacem intellegamus in reconciliatione, qua deo reconciliamur. montes eam quippe suscipiunt populo eius. Hoc apostolus ita testatur: Vetera transierunt, ecce facta sunt nova. Omnia autem ex deo, qui reconciliavit nos sibi per Christum et dedit nobis ministerium reconciliationis. Ecce quomodo suscipiunt montes pacem populo eius: Deus enim erat in Christo mundum reconcilians sibi, non reputans illis delicta eorum et ponens in nobis verbum reconciliationis. In quibus nisi in montibus, qui

18sq. 1 Cor. 11,1 19sq. Gal. 1,8 20sq. 1 Cor. 1,13 23 ego1 …Christi] cf. 1 Cor. 1,12 24–26 levare…terram] cf. Ps. 120,1sq. 6,3–5 2 Cor. 5,17sq. 6sq. 2 Cor. 5,19 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 9sq. utriusque … utriusque α α1 ‖ 10 et2] si add. Rm12 P12; sic add. T ‖ 11 est om. Na1 La ‖ 13 et om. α α1 ‖ 14 agendo] se add. δ N (ac.) Rm12 ‖ 15 faciunt P15 (ac.) η (ac. C) | dirupta Na1 β ζ 16 malorum] maiorum D P15 (vl.) η (exc. P2) η1 (exc. Lo1; vl. An5) | mentium K η1 (exc. P12; vl. An5) ‖ 17 se om. γ (ac. Ca) | Christi unitate] Christianitate α Ca (vl.) Bn1 (ac.) η (exc. P2) P12; Christo unitate S | disrumpat H4; disrumpantur P15 ‖ 18 populo] tuo add. α α1 (cf. supra app. ad 1) ‖ 20 quod om. α (exc. F4; ac. F) ζ; et M ‖ 21 suscipiunt γ | populi P15 (vl.) η (exc. P2; ac. C) η1 (pc. P12) ‖ 22 non1] in add. α α1 sed cum illis om. γ (ac. S) ‖ 23 autem om. Ca; sum lo ma cc ‖ 25 montes] non potest add. γ (ac. S) auxilium veniat M β γ δ P12; veniat auxilium tr. rell. edd | ut] sed M γ (vel ut sl. Ca; ac. S) | suum om. β 6,1 convenientius ζ | populo] tuo add. α α1 (cf. supra app. ad 5,1) ‖ 2 reconciliationem γ (exc. S) 2sq. quippe eam tr. T edd ‖ 3 suscipiant a δ ε ζ (ac. T) | eius] et add. P15 (vl.) η1 | transierunt] et add. S η1 (exc. P12) ‖ 5 misterium (vel mysterium) α F3 (ac.) ε Rm12 η (exc. La) ‖ 7 nobis] omnibus α α1

in psalm. LXXI,5 – 7 | 53

suscipiunt pacem populo eius? Quocirca legati pacis subsequenter adiungunt et dicunt: Pro Christo ergo legatione fungimur tamquam deo exhortante per nos; obsecramus pro Christo reconciliari deo. Hanc pacem suscipiunt montes populo eius, id est praedicationem legationemque pacis eius; colles autem iustitiam, hoc est oboedientiam, quod est in hominibus et in omni rationali creatura omnis iustitiae origo atque perfectio ita, ut duorum hominum, id est Adam, qui fuit caput mortis nostrae, et Christi, qui est caput salutis nostrae, haec commendetur magna distinctio, quia sicut per inoboedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi, ita et per oboedientiam unius hominis iusti constituentur multi. suscipiant ergo montes pacem populo et colles iustitiam, ut hoc modo utrisque concordantibus fiat, quod scriptum est: Iustitia et pax osculatae sunt se. Quod vero alii codices habent ‚Suscipiant montes pacem populo et colles‘, utrosque praedicatores evangelicae pacis intellegendos puto, sive praecedentes sive subsequentes. In his autem codicibus illud sequitur: ‚In iustitia iudicabit pauperes populi.‘ Sed illi magis codices approbantur, qui habent, quod supra exposuimus, suscipiant montes pacem populo et colles iustitiam. Aliqui autem habent ‚populo tuo‘, aliqui non habent ‚tuo‘, sed tantummodo populo. (7.) iudicabit pauperes populi et salvos faciet filios pauperum. v. 4 pauperes et filii pauperum idem ipsi mihi videntur, sicut eadem civitas est ‚Sion‘ et ‚filia Sion‘. Si autem distinctius intellegendum est, pauperes accipiamus montes, filios autem pauperum colles, velut prophetas atque apostolos pauperes, filios autem eorum, id est qui sub eorum auctoritate proficiunt, filios pauperum. Quod

9sq. 2 Cor. 5,20 15sq. Rom. 5,19 18 Ps. 84,11 6,19–22 quod…populi] cf. e.g. Ψγ M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 6,10 pacem] inc. e1 ‖ 11sq. oboedientiam] des. e1 ‖ 16 suscipiant] inc. e1 ‖ 17 iustitiam] des. e1 ‖ 21 in] inc. e1 ‖ 7,3 Sion] des. e1 ‖ 5 quod] inc. e1 8 legatos P15 (vl.) P12; legationem α (lectionem Na1) | adiungunt] exponunt α (om. Na1) | et om. Na1; atque ζ ‖ 9 ergo *om. α α1 (in aliis operibus Augustini persaepe abest); enim La | legationem M F N 10 pacem] ergo add. e1 | suscipiant Na1 ζ η P12 ‖ 12 rationabili α P15 P12 ‖ 14 commendet P15 (vl.) G (pc.; -at sl.) P12; commendatur M Na1 γ (ac. S) ε (pc. N) η1 (exc. P12) ‖ 15 et om. M Na1 Ca ‖ 16 constituuntur Ca δ (ac. G) N (ac.) η (exc. P2) ‖ 17 populo] tuo add. F (sl.) (cf. app. ad 5,1) ‖ 18 se] sed γ (ac. Ca S); se sed δ; om. ζ An5 ‖ 19 pacem populo om. α (pacem populo et om. F4) ‖ 20 praecellentes M (ac.) β γ (exc. P15) ‖ 21 in2 om. Na1 Ca ζ η P12 | *iudicavit e1 M γ (ac. S) δ P2 η1 (quod praebet Ψγ) 23 populo] tuo add. M F α1 (cf. supra app. ad 5,1) | aliqui autem] alii autem qui M γ (ac. Ca); alii autem Na1 | autem om. α1 | habent] pacem add. α1 ‖ 24 aliqui] alii qui M γ (ac. Ca); alii Na1 7,1 iudicavit e1 M γ (vl. P15) δ η (exc. La; ac. C) P12 (ac.) Ψγ ‖ 2 pauperes … pauperum om. η (exc. La; ac. C) | idem] id idem P2; id est K; iidem (quod praebet Bruxelles, KBR 5563, s. XI) ma cc | ipsi om. α | mihi om. β | est civitas tr. β | est om. e1 ‖ 3 accipimus Ca (pc.) S (pc.) δ ε η edd ‖ 4 velut … pauperes om. ε 5 proficiant Ca (vl.) C P12

10

15

20

cc 976

54 | Augustini

10

15

20

vero supra dictum est iudicabit et postea salvos faciet, quaedam velut expositio est, quomodo iudicabit. Ad hoc enim iudicabit, ut salvos faciat, id est a perdendis damnandisque discernat, quibus donat salutem paratam revelari in tempore novissimo. A talibus quippe illi dicitur Ne perdas cum impiis animam meam et Iudica me, deus, et discerne causam meam de gente non sancta. Considerandum etiam, quod non ait iudicabit ‚pauperem populum‘, sed pauperes populi. Supra enim, ubi dixit iudicare populum tuum in iustitia et pauperes tuos in iudicio, eundem dixit populum dei, quos pauperes eius, id est tantummodo bonos et ad partem dexteram pertinentes. Quia vero in hoc saeculo simul dextri sinistrique pascuntur, qui velut agni et haedi in fine separandi sunt, totum, sicut commixtus est, nomine populi nuncupavit. Et quia ‚iudicium‘ etiam hic in bono ponit, id est ad salvos faciendos, ideo ait iudicabit pauperes populi, id est eos ad salutem discernet, qui sunt in populo pauperes. Iam quid sint pauperes, supra exposuimus; hos et ‚egenos‘ intellegimus. et humiliabit calumniatorem. Nullus melius quam diabolus hic calumniator agnoscitur. Calumnia eius est: Numquid gratis colit Iob deum? Humiliat autem illum dominus Iesus gratia sua suos adiuvans, ut gratis deum colant, id est delectentur *in domino. Humiliavit etiam sic, quia cum in eo diabolus, id est princeps huius mundi, nihil invenisset, occidit per calumnias Iudaeorum, quibus est usus calumnia-

7,8sq. 1 Petr. 1,5 9 Ps. 25,9 9sq. Ps. 42,1 13sq. ad…pertinentes] cf. Mt. 25,33 14sq. velut…sunt] cf. Mt. 25,32 21 Iob 1,9 22sq. delectentur in domino] cf. Ps. 36,4 23sq. in2 …invenisset] cf. Io. 14,30 7,18 supra exposuimus] cf. supra 3,9–25 18sq. hos et egenos intellegimus] de alia versione intellige dictum; cf. e.g. Ψκ vel Euagr. alterc. 6 (CCSL 64, p. 292,250sq.); sed cf. etiam in psalm. 73,24 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 8 discernat] des. e1 ‖ 20 et] inc. e1 ‖ 24 Iudaeorum] des. e1 6 iudicavit e1 M γ | postea] *dictum est add. e1 β ‖ 6sq. quaedam … iudicabit1 om. e1 ‖ 7 iudicavit … iudicavit M γ (-bit vl. Ca; ac. S) | iudicabit2] iudicavit e1 ‖ 8 relevari M; revelare γ (exc. P15; ac. Ca S) η1 (exc. P12) ‖ 9 a talibus] ut alibi Ca (vl.) S (pc.) η; at alibi P15 (vl.) P12 | quippe del. Ca S | *comperdas M β P2 lo ma cc ‖ 10 de] a β (exc. R) ‖ 11 ait om. δ | iudicavit M γ η1 (exc. P12) ‖ 12 in1] cum α 13 dexteram partem tr. edd ‖ 14 dextris sinistrisque γ (exc. P15; ac. Ca S) η (exc. La) η1 ‖ 15 finem S δ ε ζ η | commixtum α α1 Ca (pc.) P15 A P12; sed intellige ‘commixtus populus’ ‖ 15sq. nuncupavit populi tr. M γ (nuncupavit nomine populi pc. Ca) δ; populi om. An5 ‖ 16 hic om. α1 ‖ 17 iudicavit M γ (ac. Ca S; vl. P15) P12 | ad salutem eos tr. η1 (exc. P12) ‖ 18 populo] eius add. α α1 | quid] qui α S2 δ edd | sunt α P2 (ac.) | hos] hoc α (exc. F4) P15 (vl.) C P12 | et] est Ca (pc.) P15 (vl.) η (exc. P2) P12 ‖ 19 intellegamus S (pc.) ε ζ η (exc. P2) P12 ‖ 20 *humiliavit e1 M α (exc. F) β (exc. D) γ (-bit vl. Ca; vl. P15) Bn1 η (exc. La) η1 (exc. An5; vl. Lo1) Ψα Ψγ; (cf. etiam infra 23 et praecipue 30 ac 14,9; cf. praefationem p. 46); humilabit cc (quod dehinc non indicabo; cf. p. 35) ‖ 21 Iob colit tr. α (colet F4) α1 R | dominum α β (pc. F3 R) P15 (vl.) η P12 | humiliatur M; humiliavit α α1 S (pc.) δ ε ζ ‖ 22 suos adiuvans] quos adiuvat e1 ‖ 23 in1 α1Ca (pc.) S (pc.) Bn1 (pc.) N (pc.) T (per coniecturam certe omnes) edd; om. rell. (sed Augustinus Ps. 36,4 saepe laudans vel ad istum locum alludens ‘in’ numquam omittere videtur) | dominum η (exc. P2; ac. C) P12

in psalm. LXXI,7 – 8 | 55

tor tamquam vasis suis operans in filiis diffidentiae – humiliatus est enim, quia ille, quem occiderat, resurrexit et regnum abstulit mortis. Cuius ille potestatem ita gerebat, ut ex uno homine, quem deceperat, omnes per mortem traheret ad condemnationem. Sed humiliatus est, quoniam si ob unius delictum mors regnavit per unum, multo magis qui abundantiam gratiae et iustitiae accipiunt in vitam regnabunt per unum Iesum Christum, qui humiliavit calumniatorem falsa crimina, iniquos iudices, falsos testes, ut eum perderet, immittentem. v. 5 (8.) et permanebit soli vel permanebit cum sole. Sic enim melius interpretandum quidam nostri putaverunt, quod in Graeco est ‚symparameni‘. Quod si Latine uno verbo dici posset, ‚compermanebit‘ dicendum esset; ideo quia verbum Latine non potest, ut saltem sententia exprimeretur, dictum est permanebit cum sole. Nihil est enim aliud ‚compermanebit soli‘ quam permanebit cum sole. Quid autem magnum est permanere cum sole ei, per quem facta sunt omnia et sine quo factum est nihil, nisi quia haec prophetia propter eos praemissa est, qui putant religionem nominis Christiani usque ad certum tempus in hoc saeculo victuram et postea non futuram? permanebit ergo cum sole, quamdiu sol oritur et occidit, hoc est: Quamdiu tempora ista volvuntur, non deerit ecclesia dei, id est Christi corpus, in terris. Quod vero adiungit et ante lunam generationes generationum, potuit dicere ‚et ante solem‘, id est ‚et cum sole et ante solem‘, quod intellegeretur ‚et cum 25 operans…diffidentiae] cf. Eph. 2,2 27sq. ex…condemnationem] cf. Rom. 5,12–16 28–30 Rom. 5,17 8,6sq. per…nihil] cf. Io. 1,3 8,1 soli] sic LXX (τῷ ἡλίῳ) | cum sole] sic psalteria antiqua et Vulg. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 25 humiliatus] inc. e1 ‖ 8,1 permanebit1] des. e1 ‖ 5 cum] inc. e1 ‖ 6 omnia] des. e1 ‖ 9 hoc] inc. e1 25 filios ζ P12 | illum M P15 (vl.) η (exc. La; ac. C) P12 ‖ 26 occidat Na1; occiderant H4 β S (pc.) δ N ζ η1 (exc. An5; pc. Lo1) edd (exc. am); occiderunt Bn1 η (exc. P2) | ita om. e1 ‖ 27 omnis e1 ‖ 28 si … unum om. α (ac. F) ‖ 29 vitam e1 α1 β S P15 (vl.) δ; *vita rell. edd ‖ 30 calumniatores γ (exc. K; pc. Ca S; vl. P15) δ Bn1 (ac.) ζ C P12; calumniatore N ‖ 31 perderent S (pc.) ζ Lo1 edd (exc. am) | immittentes S (pc.) ζ; imitantes P15 8,1 vel] id est ζ ‖ 2 symparameni η1 (symparam enim P12) bona quidem fortuna; symparemeni M; symparemini γ (symparamenim pc. S; CYNΓYAPAMHNHY vl. P15); symparem meni β; simparam enim ε η; symparamenym ζ; simpharam enim α1 δ; CYNΠAPAMHNYN α (CYHTAMHNYN Na1); συμπαραμενεῖ edd (συνφαραμ am) ‖ 3 cum permanebit Na1 α1 (ac.) β (exc. R; ac. F3) K P15 (vl.) δ ε Rm12 (ac.) P2 η1 (exc. An5) ‖ 3sq. Latine verbum tr. edd ‖ 4 potest] *dici add. F (pc.) α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 5 nihil … sole2 mg. F P12; om. F4 | compermanebit] cum permanebit Na1 (ac.) α1 (ac.) β (exc. R; ac. F3) K ε η (exc. C; ac. La); permanebit P15 (vl.) P12; cum add. An5 | permanebit] permanere M γ δ 6 cum sole permanere tr. ζ ‖ 7 promissa α (exc. F) ‖ 10 est1] ergo add. e1 | dei α1 β δ ε ζ edd; om. rell. (sed cf. serm. 149,6, pat. 28,25 vel c. Cresc. 2,28,34) | est2] corpus add. γ ‖ 12 generationes β (exc. R) γ (vl. P15) ζ edd qVulg.; generationis rell. Ψα Ψκ qVulg. (sed cf. infra 36‒41); et add. F α1 γ (exc. K) δ (pc. A) ε P2 η1 (exc. P12) Ψα Ψκ qVulg. ‖ 13 et2 om. α α1 R | solem2] lunam F3 (ac.) C (pc.)

25

30

cc 977 5

10

56 | Augustini

15

20

25

30

35

temporibus et ante tempora‘. Quod ergo tempus antecedit, aeternum est; et hoc vere habendum est aeternum, quod nullo tempore variatur, sicut In principio erat verbum. Sed per lunam significare maluit incrementa defectusque mortalium. Denique cum dixisset ante lunam, volens quodammodo exponere, pro qua re lunam posuerit, generationes inquit generationum, tamquam diceret ‚ante lunam, id est ante generationes generationum, quae transeunt decessione ac successione mortalium tamquam detrimentis incrementisque lunaribus‘. Ac per hoc quid melius intellegitur permanere ante lunam nisi omnia mortalia immortalitate praecedere? Quod etiam sic non inconvenienter accipi potest, ut, *quod iam humiliato calumniatore sedet ad dexteram patris, hoc sit permanere cum sole. Splendor enim aeternae gloriae intellegitur filius, tamquam sol sit pater et splendor eius filius eius, sed sicut ista dici possunt de invisibili substantia creatoris, non sicut de ista visibili creatura, in qua sunt corpora caelestia, quorum illustrius eminet sol, de quo haec similitudo adhibita est, sicut adhibetur etiam de terrestribus petra, leo, agnus, homo habens duos filios et cetera. Ergo humiliato calumniatore permanet cum sole, quia victo diabolo per resurrectionem sedet ad dexteram patris, ubi iam non moritur et mors ei ultra non dominabitur, et hoc ante lunam tamquam primogenitus a mortuis praecedens ecclesiam mortalium decessione ac successione transeuntem. Ipsae sunt generationes generationum. Aut forte quia generationes sunt, quibus generamur mortaliter, generationes autem generationum, quibus regeneramur immortaliter. Et hoc est ecclesia, quam ille antecessit, ut permaneret ante lunam primogenitus ex mortuis.

15 Io. 1,1 23sq. sedet…filius1] cf. Mc. 16,19 + Hebr. 1,3 29sq. Rom. 6,9 30 Col. 1,18 34sq. Col. 1,18

29 sedet…patris] cf. Mc. 16,19

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 14 tempora] des. e1 ‖ 16 per] inc. e1 | mortalium] des. e1 ‖ 17 exponere] inc. e1 (et ut exponeret) ‖ 21 praecedere] des. e1 14 vero γ (exc. Ca; ac. S); verbum δ ‖ 17 pro om. α α1 ‖ 18 generationis α α1 P15 η (exc. P2; pc. C) η1 diceret] et add. e1 M γ (exc. P15) η1 (exc. P12) ‖ 19 ac successione β; et accessione e1 α (-nem ac. F); accessioneque α1 P15 δ ε ζ η P12; et successione M γ (exc. P15) edd; successioneque η1 (exc. P12); cf. infra 31 et adv. Iud. 6,7 (PL 42,55): mortalium decessione ac successione ‖ 20 decrementis δ ε edd (exc. am) | quod α | intellegetur e1 ‖ 21 praecidere e1; praedeceret η (exc. P2; ac. C) P12 (ac.) ‖ 22 quod iam ma cc; quo P15; quae (quod pc.) P12; quoniam rell. am er lo ‖ 24 gloriae aeternae tr. α | eius2 om. δ ‖ 25 dici om. α (ac. F) P2 ‖ 26 quorum β edd (qua am); quo (quod Ca ac. P15) rell. ‖ 27 sicut] sic ζ ‖ 29 et] sed γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 31 ecclesia α (exc. F) C (ac.) An5 ‖ 33 generamur M α P2 η1 (regenerantur P12) ‖ 34 hoc] haec α α1 ζ edd (exc. am) | ecclesiam P15 η | maneret β | lunam] qui add. S (sl.) P2; qui est add. α S2

in psalm. LXXI,8 – 9 | 57

Sane quod est in Graeco ‚geneas geneon‘, nonnulli interpretati sunt non generationes, sed generationis generationum, quia ‚geneas‘ ambiguus est casus in Graeco, et utrum genitivus singularis sit – ‚tes geneas‘, id est ‚huius generationis‘ – an accusativus pluralis – ‚tas geneas‘, id est ‚has generationes‘ – non evidenter apparet, nisi quia merito sensus ille praelatus est, ut tamquam exponendo, quid dixerit lunam, secutus adiungeret generationes generationum. v. 6 (9.) et descendet sicut pluvia in vellus et sicut guttae stillantes super terram. Recoluit et admonuit illud, quod factum est per iudicem Gedeon, de Christo id habere finem: Petit quippe ille signum a domino, ut in area positum solum vellus complueretur et sicca esset area, et rursum solum vellus siccum esset et complueretur area; et ita factum est. Quod significavit tamquam in area in toto orbe terrarum sicut vellus fuisse priorem populum Israel. Idem ipse ergo Christus descendit sicut pluvia in vellus, cum adhuc area sicca esset. Unde etiam dixit: Non sum missus nisi ad oves quae perierunt domus Israel. Ibi matrem, de qua formam servi acciperet, in qua hominibus appareret, elegit, ibi discipulos, quibus hoc idem praecepit dicens: In viam gentium ne abieritis et in civitates Samaritanorum ne introieritis! Ite primum ad oves quae perierunt domus Israel! Cum dicit ‚Ite primum ad illas‘, ostendit et postea, cum iam esset area compluenda, ituros eos etiam ad alias oves, quae non essent ex veteri populo Israel, de quibus dicit: Habeo alias oves quae non sunt de hoc ovili. Oportet me et ipsas adducere, ut sit unus grex et unus pastor. Hinc et apostolus Dico enim inquit Christum ministrum fuisse circumcisionis propter veritatem

9,3 de…finem] cf. Lc. 22,37 3–5 petit…est] cf. Iudic. 6,36–40 7sq. Mt. 15,24 8sq. formam…acciperet] cf. Phil. 2,7 10sq. Mt. 10,5sq. 13sq. Io. 10,16 15sq. Rom. 15,8 36sq. nonnulli…generationum] cf. app. crit. ad 12 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 9,1 et1] inc. e1 ‖ 8 Israel] des. e1 36 genneas P15 La (ac.); gennas Ca (mg.) C; genas F3 (ac.) P12 | γενεὰς γενεῶν edd (γεμεασ γεμεον am) geneon] nostri add. Ca (pc.) C (pc.); nolli add. η (exc. P2; ac. C) ‖ 37 generationis] generationes α η1 γενεας edd ‖ 37sq. in Graeco casus tr. ζ ‖ 38 tes om. M; toys β; stes K; ter C (ac.) | TAC ΓΗΝΗΑC P15; τῆς γενεᾶς edd (ΤΗσ γεμεασ am) ‖ 39 tas om. M C; istas γ (exc. P15; ac. Ca S); tuas P2 | τὰς γενεὰς edd (Τασ γεμεασ am) ‖ 40 quid] quod β (pc. D); qui Na1 K ‖ 41 luna P15 η1 | generationis S (pc.) δ ε Rm12 η P12 9,1 descendit e1 γ (exc. S) δ ε qΨρ qVulg. (cf. infra 6 et 16) ‖ 2 recoluit] revolvit α ‖ 3 habere] in add. H4 S (pc.) δ ε ζ | petit (‘petīt’ nempe) e1 S2 (ac.) γ (ac. Ca S) δ ε (ac. N) η (ac. C); petiit rell. (expetiit M) edd a] in e1 ‖ 3sq. positum … area om. e1 ‖ 4 sicca esset] siccasset ε; sic cesset C (ac.); sic accesset P2 rursus α η1; sursum P2 ‖ 6 sicut e1 M α γ η P12; siccum rell. edd | ipse om. γ | ergo ipse tr. D T η1 (exc. P12) | ergo om. α ‖ 7 esset sicca tr. ε ζ η (exc. P2) | esset] et add. e1 | etiam om. α ‖ 8 perierant M α1 D γ δ ε Rm12 P2 η1 (exc. Lo1) ‖ 10 ne2] non α1 S K δ (pc. A) η η1 | intraveritis α T ‖ 11 perierant M Ca K P2 Lo1 ‖ 12 et] fortasse secludendum est male cum etiam sequenti quadrans | alias] illas H4 An5 ‖ 14 de M α1 β (exc. R) γ (exc. P15) δ η; ex rell. edd | hic γ (exc. P15; ac. Ca S) δ ‖ 15 enim om. α (exc. F4; ac. F) α1 fuisse ministrum tr. α La (ac.) Lo1

cc 978

40

5

10

15

58 | Augustini

20

25 cc 979

5

10

dei ad confirmandas promissiones patrum – sic pluvia descendit super vellus sicca adhuc area –, sed quoniam sequitur Gentes autem super misericordiam glorificare deum, ut accedente tempore compleretur, quod per prophetam dicit Populus quem non cognovi servivit mihi, in obauditu auris obaudivit mihi, videmus iam gratia Christi siccam remansisse gentem Iudaeorum totumque orbem terrarum in omnibus gentibus Christianae gratiae plenis nubibus complui. Alio quippe verbo eandem pluviam significavit dicens guttae stillantes, non iam super vellus, sed super terram. Quid est enim aliud pluvia quam guttae stillantes? Ideo autem illam gentem velleris nomine significari puto, vel quia expolianda fuerat auctoritate doctrinae sicut ovis expoliatur vellere, vel quia in abdito eandem pluviam detinebat, quam nolebat praeputio praedicari, id est incircumcisis gentibus revelari. (10.) orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis donec v. 7 tollatur luna. Id, quod dictum est tollatur, alii interpretati sunt ‚auferatur‘, alii vero ‚extollatur‘, unum verbum Graecum sicut unicuique visum est transferentes, quod ibi positum est ‚antanerethi‘. Sed qui dixerunt tollatur et qui dixerunt ‚auferatur‘, non usque adeo dissonant. tollatur enim magis habet consuetudo ita dici, ut auferatur et non sit, quam ita, ut altius elevetur; ‚auferatur‘ vero prorsus aliter intellegi non potest, nisi ut perdatur, hoc est, ut non sit; ‚extollatur‘ autem nihil, nisi ut altius elevetur. Quod quidem cum in malo ponitur, superbiam solet significare, sicuti est: In tua sapientia noli extolli. In bono autem ad honorem pertinet ampliorem, vel cum aliquid elevatur, sicuti est: In noctibus extollite manus vestras in sancta et benedicite dominum. Hic ergo si ‚auferatur‘ dictum intellexerimus, quid erit ‚donec auferatur luna‘ nisi ‚efficiatur, ut non sit‘? Fortassis enim hoc intellegi voluit, ne ulterius sit mortalitas,

17sq. Rom. 15,9 18sq. Ps. 17,45 10,9 Sir. 32,6 10sq. Ps. 133,2 10,2 alii…auferatur] cf. e.g. Vulg. 3 alii…extollatur] cf. app. crit. ad 2 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 19 videmus] inc. e1 ‖ 10,2 luna] des. e1 ‖ 13 hoc] inc. e1 16 sic] sicut Na1 P15 ε ζ | super] in ζ ‖ 17 quoniam] quia α (qua ac. F4) P15 ε ζ η η1 | misericordia δ (pc.) Rm12 C (pc.) An5 (ac.) edd ‖ 18 completur M (ac.); complueretur δ ε η ‖ 19 cognovit Na1 (ac.) P15 P12 obaudivit α α1 P15 N η (exc. P2) P12; audivit γ (exc. P15); ob(o)edivit rell. edd | gratia] a gratia M P15; ad gratiam γ (exc. P15; gratia vl. Ca; ac. S) η1 (exc. P12); gratiam A (ac.) La ‖ 21 Christianae] expiatione e1 nubibus] nominibus γ (exc. P15; ac. S) ‖ 22 iam] tam δ ε ‖ 24 fuerat] erat α ‖ 25 expoliatur om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | abdito] obauditu vel obaudito α (abaudito ac. F) α1 δ ε ζ η (exc. La) η1 (exc. An5); abauditu S (pc.); in obauditu add. La ‖ 26 revelare β 10,2 tollatur1] extollatur e1 γ (exc. P15; ac. S) η (exc. P2; ac. C) η1 Ψγ Ψρ | id] hic M K; hoc Ca (id vl.) 4 antanerethi (atha- D) β; anthanarete M; antanerete α H4 (antanetarete ac.); antanarethe S2; anthanerethe γ (ΑΝΘΑΝΗΡΗΘY P15; athanereche pc. S) δ (anthen- ac. G) ε ζ η (anthanerech P2) η1 ; ἀνταναιρεθῇ (LXX) edd (anthanereche am) | tollatur] extollatur α ‖ 6 altius] alius F3 N (ac.) η (exc. La; ac. C) P12 7 posset γ (exc. P15; ac. S) ‖ 8 in malo cum tr. α (ac. F) ‖ 9 pertinet] et add. M α γ (exc. P15; ac. Ca S) 10 vel] velut edd ‖ 13 voluit intellegi tr. e1

in psalm. LXXI,9 – 11 | 59

quando novissima inimica destruetur mors, ut pacis abundantia usque ad hoc perducatur, ne quid resistat felicitati peccatorum ex infirmitate mortalitatis. Quod erit in illo saeculo, cuius tenemus fidelem promissionem dei per Iesum Christum dominum nostrum, de quo dicitur orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis donec morte omnino devicta atque destructa omnis mortalitas absumatur. Sin vero vocabulo lunae non mortalitas carnis, per quam nunc transit ecclesia, sed ipsa omnino ecclesia significata est, quae permaneat in aeternum ab hac mortalitate liberata, ita dictum accipiendum est orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis donec extollatur luna, tamquam diceretur ‚orietur in diebus eius iustitia, quae contradictionem ac rebellationem carnis vincat, et fiat pax in tantum crescens et abundans, donec luna extollatur‘, id est elevetur ecclesia per gloriam resurrectionis cum illo regnatura, qui eam in hac gloria primogenitus a mortuis antecessit, ut sederet ad dexteram patris ita cum sole permanens ante lunam, quo postea extolleretur et luna. v. 8 (11.) et dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae, de quo utique dixerat: orietur in diebus eius iustitia et abundantia pacis donec extollatur luna. Si ecclesia hic recte significatur vocabulo lunae, consequenter ostendit, quam late eandem ecclesiam fuerat diffusurus, cum adiecit et dominabitur a mari usque ad mare. Mari quippe magno cingitur terra, qui vocatur Oceanus, de quo influit quiddam exiguum in medio terrarum et facit ista maria nota nobis, quae navigiis frequentantur. Proinde a mari usque ad mare, a quolibet fine terrae usque ad quemlibet finem, dominaturum dixit, cuius nomen et potestas toto orbe fuerat praedicanda multumque valitura. Quod ne aliter posset intellegi a mari usque ad mare, continuo subiecit et a flumine usque ad terminos orbis terrae. Quod ergo ait usque ad terminos orbis terrae, hoc ante dixerat a mari usque ad mare. Quod vero nunc ait a

14 1 Cor. 15,26 25sq. Col. 1,18 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 16 saeculo] des. e1 ‖ 19 sin] inc. e1 ‖ 25 regnatura] des. e1 ‖ 11,1 et1] inc. e1 4sq. diffusurus] inc. Lp1 ‖ 7 frequentantur] des. e1 ‖ 10 quod] inc. e1 14 novissima om. α | abundantia pacis tr. e1 ‖ 15 peccatorum] beatorum S (pc.) G (pc.) edd; iustorum F (pc.) β C (pc.); sed pendet a quid, non a felicitati ‖ 18 adsumatur M P15 η (exc. P2; ac. C) ‖ 19 si β sin vero] in verbo e1 ‖ 20 sed … ecclesia om. P15 P2 | omnino ecclesia om. e1 ‖ 21 ita om. e1 α η P12 22 extollatur] auferatur α (ac. F) P2; tollatur η (exc. P2) | diceret β ‖ 23 revelationem e1 M Ca K P2 vincat] vindicat e1; vitat δ ε ζ (ac. T) C P12; vite P2 | et] ut α | *fiet η1 edd (exc. am) ‖ 25 gloriam] gratiam α1 ‖ 26 permanet γ (exc. P15; permanens vl. Ca; ac. S) δ ‖ 27 extolletur M F (pc.) β Ca S (ac.) Bn1 11,3 hic sl. Ca; huic e1 | recte hic tr. α1 ‖ 5 mare mari] marem e1 ‖ 6 qui] quia e1; quod M (pc.) α Bn1 (pc.) ζ | quoddam β La (ac.); quidam S (ac.) P15 P2 P12 | media M K; medium Ca ‖ 7 frequentatur e1 9 fuerant δ ε (exc. Bn1; ac. N) C edd (exc. am); M (ac.) F (ac.) G (ac.) Lo1 (ac.) ‖ 8 ad2 om. P15 P12 ‖ fuerunt S (pc.) P2 ‖ 10 ne] nec η (exc. P2; ac. C) ‖ 11 urbis e1 ‖ 12 a mari] fortasse ut perperam iteratum secludendum est | vero] ergo S2 T | a2 om. e1

15

20

25

cc 980

10

60 | Augustini

15

5

10

flumine, evidenter expressit inde voluisse Christum potestatem suam iam commendare, unde et discipulos coepit eligere, a flumine scilicet Iordane, ubi super baptizato domino, cum descenderet spiritus sanctus, sonuit vox de caelo: Hic est filius meus dilectus. Hinc ergo doctrina eius incipiens, et magisterii caelestis auctoritas dilatatur usque ad terminos orbis terrae, cum praedicatur evangelium regni in universo orbe in testimonium omnibus gentibus, et tunc veniet finis. (12.) coram illo procident aethiopes et inimici eius terram lingent. v. 9 Per Aethiopes a parte totum omnes gentes significavit eam eligens gentem, quam potissimum nominaret, quae in finibus terrae est. coram illo procident dictum est ‚adorabunt eum‘. Et quoniam schismata futura erant per diversa terrarum loca, quae inviderent ecclesiae catholicae toto terrarum orbe diffusae, eadem porro schismata per hominum nomina se fuerant divisura et homines amando, quibus auctoribus scissa sunt, gloriae Christi, quae per omnes terras est, inimicatura, ideo cum dixisset coram illo decident aethiopes, adiunxit et inimici eius terram lingent, id est homines amabunt, ut invideant Christi gloriae, cui dictum est Exaltare super caelos, deus, et super omnem terram gloria tua. Homo quippe audire meruit Terra es et in terram ibis. Hanc terram lingendo, id est talium auctoritate vaniloqua delectati, eos amando et in suavissimos habendo, contradicunt divinis eloquiis, quibus catholica ecclesia praenuntiata est non in aliqua parte terrarum futura, sicut quaelibet schis-

11,14–16 flumine…dilectus] cf. Mt. 3,13–17 17sq. Mt. 24,14 12,9sq. Ps. 107,6 10sq. Gen. 3,19 e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 17 terrae] des. e1 ‖ 12,1 coram] inc. e1 ‖ 2 significavit] des. e1 ‖ 3 coram] inc. e1 ‖ 4 erant] des. e1 ‖ 6 per] inc. e1 (et per) ‖ 10 tua] des. e1 13 iam om. e1 ‖ 13sq. commendare iam tr. α (ac. F; contendere Na1) ‖ 14 scilicet] et add. e1 Iordanis α (exc. F4) α1; Iordanem γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 14sq. baptizato domino δ ε (ac. Bn1) η (ac. C) P12; baptizato uno e1 M γ (exc. P15; ac. Ca S); baptizato Iesum α; baptizato unicum β P15; baptizatum dominum α1 Ca (pc.) S (pc.) Bn1 (pc.) ζ C (pc.) η1 (exc. P12) edd ‖ 16 et … auctoritas om. e1 | magistri α (ac. F) η (exc. La) P12 ‖ 17 terrae] et add. α ‖ 18 et om. δ 12,1 *decident M α (exc. F4) γ (exc. P15) η (prociderunt P2) am er; cf. infra 3 et 8; cf. etiam epist. 105,14, serm. 358,3, un. eccl. 8,22 et c. Cresc. 3,64,7 ‖ 2 a parte] aperte M (ac.) K N (ac.) C (ac.) Lo1; a para P2; et add. Na1 | significat δ ε ζ ‖ 3 nominare α; nominavit R | procedent e1 M; decident La ‖ 4 quoniam] quia α ε ζ η η1 ma cc ‖ 5 orbe terrarum tr. ε ζ | eandem γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (ac. G) ε (ac. Bn1 Lp1) P12 ‖ 6 hominem S (omnium pc.) K; homines C (pc.); omnium P2; ominum P12 (ac.) | divisura fuerant tr. α ‖ 7 per om. M γ (exc. P15; ac. Ca; in pc. S) η (exc. La; ac. C); homines add. S2 (ac.) | inimica futura α (ac. F); praemicatura Bn1 (pc.) ‖ 8 procident cc ‖ 9 *gloriae Christi tr. α (exc. F4) α1 β P15 δ η1 ma cc 10 tua] coram illo ergo decedent Aethiopes et inimici eius terram lingent add. e1 ‖ 11 id est om. M γ (exc. P15; ac. Ca) | vaniloqui M γ (exc. P15; ac. Ca); vaniloquia α (exc. F4; ac. F) δ ε (ac. Bn1 Lp1) Rm12 12 in *om. α β P15 C (pc.) | suavissimis K η1 (exc. P12)

in psalm. LXXI,11 – 14 | 61

mata, sed in universo mundo fructificando atque crescendo usque ad ipsos Aethiopes, extremos videlicet et teterrimos hominum, perventura. v. 10sq. (13.) reges tharsis et insulae munera offerent, reges arabum et saba dona adducent, et adorabunt eum omnes reges terrae. omnes gentes servient ei. Hoc iam non expositorem, sed contemplatorem desiderat – immo non solum laetantium fidelium, sed etiam infidelium gementium infertur aspectibus –, nisi quod fortasse quaerendum est, quid dictum sit dona adducent. Ea quippe adduci solent, quae ambulare possunt. Numquidnam ergo de immolandis victimis dici potuit? Absit, ut talis oriatur in diebus eius iustitia! Sed ista dona, quae adducenda praedicta sunt, homines mihi videntur significare, quos in societatem ecclesiae Christi regum adducit auctoritas. – Quamvis reges etiam persequentes dona adduxerint non scientes, quid facerent sanctos martyres immolando. (14.) Cum vero exponeret causas, cur ei tantus honor deferretur a regibus eique v. 12 serviretur ab omnibus gentibus, quoniam liberavit inquit egenum a potente et pauperem cui non erat adiutor. Iste egenus et pauper populus est credentium in eum. In hoc populo sunt etiam reges adorantes eum. Non enim egeni esse dedignantur et pauperes, id est humiliter peccata confitentes, et egentes gloria et gratia dei, ut eos rex ille filius regis liberet a potente. Idem quippe est potens ille, qui superius calumniator est dictus. Quem potentem ad homines sibi subdendos et in captivitate retinendos non virtus eius fecit, sed humana peccata. Idem ipse et fortis est dictus; ideo et hic potens. Sed qui humiliavit calumniatorem et intravit in

14 in…crescendo] cf. Col. 1,6 14,9sq. fortis…eriperet] cf. Mt. 12,29 13,3 contemplatorem desiderat] cf. Hier. in Is. 23,1 (CCSL 73, p. 308,15sq.: Tharsis autem interpretatur contemplatio sive exploratio gaudii) 14,6 rex…regis] cf. supra 2,3sq. 7 superius…dictus] cf. supra 7,20–31 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 13,1 reges1] inc. e1 ‖ 3 desiderat] des. e1 ‖ 14,1 cum] inc. e1 ‖ 7 dictus] des. e1 15 et teterrimos] fortasse secludendum est, cum hic non ad rem attineat | teterrimus K; terminos P15 P2 homines β Ca (vl.) P15 | perventura] attendite fratres quod in hoc (ipso Rm12) psalmo dictum est add. β Rm12 (cf. p. 11) 13,1 offerunt δ ε η (exc. La; ac. C) ‖ 3 serviunt α1 S K δ ε (exc. Bn1) C (ac.) Ψκ (-biunt) ‖ 4 fortasse inferatur scribendum est ‖ 5 quod om. α η P12 ma cc | quid] quod H4 N (ac.) T ‖ 6 ambulare] non add. α (exc. F) ζ η1 (ac. An5) ‖ 8 significari videntur tr. α (-care ac. Na1) | quos] quod P15 (ac.) P2 ‖ 8sq. societate F A ε (exc. Bn1) ‖ 9 Christi ecclesiae tr. H4 δ | regum] regis α | etiam reges tr. ζ ‖ 10 adduxerunt Na1 T (ac.) η 14,1 eique] ei cui e1 ‖ 2 quoniam] quia P2 edd Ψα Ψγ Ψρ Vulg. | inquit om. M α γ (exc. P15) η η1 ‖ 4 in eum om. F S (pc.) P2 ‖ 5 egentes] gentes e1 ‖ 5sq. gloriam et gratiam M P15 ‖ 6 liberaret M S (pc.) N Rm12 P12; et e1 ‖ 6sq. potens … est om. e1 ‖ 7 calumniator superius tr. α (exc. F4) ‖ 9 sed qui] sequitur γ (exc. P15; sed qui vl. Ca; ac. S)

15 cc 981

5

10

5

62 | Augustini

10

5

cc 982

5

10

domum fortis, ut eo alligato vasa eius eriperet, hic liberavit egenum a potente et pauperem cui non erat adiutor. Non enim hoc efficere potuit vel cuiusquam virtus vel quisquam homo iustus vel aliquis angelus. Cum ergo nullus esset adiutor, ipse adveniens salvos fecit eos. (15.) Occurrebat autem: Si propter peccata homo tenebatur a diabolo, numquidnam Christo, qui eruit egenum a potente, peccata placuerunt? Absit! Sed parcet ipse inopi et pauperi, id est peccata dimittit humili et v. 13 non de suis meritis confidenti aut de sua virtute salutem speranti, sed indigenti gratia salvatoris sui. Cum autem addidit et animas pauperum salvas faciet, utrumque adiutorium gratiae commendavit, et quod est in remissione peccatorum, cum ait parcet pauperi et inopi, et quod est in participatione iustitiae, cum addidit et animas pauperum salvas faciet. Nemo enim sibi est idoneus ad salutem, quae salus est perfecta iustitia, nisi dei adiuvet gratia, quia plenitudo legis non est nisi caritas, quae non a nobis existit in nobis, sed diffunditur in cordibus nostris per spiritum sanctum qui datus est nobis. (16.) ex usuris et iniquitate redimet animas eorum. Quae sunt istae v. 14 usurae nisi peccata, quae etiam debita nominantur? Usuras autem appellatas puto, quia plus mali invenitur in suppliciis quam commissum est in peccatis. Nam, verbi gratia, cum homicida corpus tantum hominis perimat, animae autem nocere nihil possit, ipsius et anima et corpus perditur in gehenna. Propter huiusmodi contemptores praesentis praecepti et irrisores futuri supplicii dictum est: Ego veniens cum usuris exigerem. Ab his usuris redimuntur animae pauperum sanguine illo, qui fusus est in remissionem peccatorum. redimet ergo ab usuris remittendo peccata, quae debebant ampliora supplicia; redimet autem ab iniquitate adiuvando per gratiam etiam ad faciendam iustitiam. Eadem itaque duo repetita sunt, quae supra dicta 12sq. angelus…eos] cf. Is. 63,9 (LXX) 15,9sq. plenitudo…caritas] cf. Rom. 13,10 10sq. caritas… nobis] cf. Rom. 5,5 16,2 peccata…nominantur] cf. e.g. Mt. 6,12 4sq. corpus…gehenna] cf. Mt. 10,28 6sq. Mt. 25,27 7sq. sanguine…peccatorum] cf. Mt. 26,28 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 15,7 parcet] inc. e1 ‖ 9 gratia] des. e1 ‖ 16,1 ex] inc. e1 ‖ 8 peccatorum] des. e1 10 ut] in add. δ (ac. G) ε (ac. Lp1) | eius om. α | eriperet M α Ca (-rit ac.) S η η1; diriperet rell. edd | hic] sic α (ac. F) γ (exc. P15; pc. S) η (exc. La) η1 ‖ 12 aliquis om. α (ac. F); quisquam D (ac.) ‖ 13 facit Lp1 (ac.) η (exc. P2; ac. C) P12; faciet P2 15,1 occurrebat] eos add. P15; occurrebant P2 | autem] enim Ca (vl.) ζ ‖ 1sq. tenebatur homo tr. α 3 dimittit] illi add. δ; dimittet C (pc.) edd (exc. am) ‖ 6 remissione M α α1 β (exc. F3) P15 C (pc.) η1; remissionem rell. edd ‖ 7 et2 … addidit om. e1 ‖ 9 salus] non add. Ca (pc.) S (pc.) ζ C (pc.) η1 | est1 it. δ ε; et add. α; et α1 | perfecta] salus add. δ ε | iustitiae e1 P2 ‖ 10 extitit ε ζ C | diffundit P15; infunditur α 16,1 istae om. e1 T ‖ 2 autem om. α1; enim β ‖ 4 gratia] causa e1 | nihil nocere tr. α1 δ T (nil) 5 *perdetur e1 | gehennam P15 ζ ‖ 6 praesentes e1 | praecepti praesentis tr. α η1 (exc. P12) | veniens] veniam ζ; ut add. P12 ‖ 7 exigere ζ | redimentur S (pc.); redimantur P2 | illo om. α | effusus α α1 G 8 remissione e1 M α1 γ (exc. K) δ ε η (ac. C) | ab] his add. α α1 | dimittendo β; redimendo ε (exc. Lp1; ac. Bn1)

in psalm. LXXI,14 – 17 | 63

erant. Quod enim supra est parcet inopi et pauperi, hoc intellegitur ex usuris; quod vero ibi dicit et animas pauperum salvas faciet, hoc dictum videtur ex iniquitate; redimet ad utrumque subaudiatur. Nam parcendo redimet ab usuris, salvos autem faciendo redimet ab iniquitate. Ita, cum parcet pauperi et inopi et animas pauperum salvas faciet, sic ex usuris et iniquitate redimet animas eorum. et honorabile nomen eius coram ipsis. Dant enim honorem nomini eius pro tantis beneficiis, qui respondent dignum et iustum esse gratias agere domino deo suo. Vel quod habent codices aliqui ‚Et honorabile nomen eorum coram ipso‘, quia, etsi videntur huic saeculo contemptibiles Christiani, nomen eorum coram ipso est honorabile, qui eis illud dedit iam non memor nominum eorum per labia sua, quibus antea vocabantur, cum essent gentilium superstitionibus obligati vel suorum malorum meritorum signati vocabulis, antequam essent Christiani. Quod nomen honorabile est coram ipso, etsi contemptibile videtur inimicis. (17.) et vivet et dabitur ei de auro arabiae. Non diceretur et vivet – de v. 15 quo enim non posset dici hoc quantulocumque spatio temporis vivente in hac terra? – nisi illa vita commendaretur, in qua iam non moritur et mors ei ultra non dominabitur, atque ideo et vivet, qui contemptus est moriens, quoniam, sicut alius propheta dicit, Tolletur de terra vita eius. Sed quid est et dabitur ei de auro arabiae? Nam quod inde aurum etiam ille Salomon accepit, in *hoc psalmo figurate traiectum est in alium, verum Salomonem, id est verum pacificum. Non enim ille dominatus est a

21 non…sua] cf. Ps. 15,4 17,3sq. Rom. 6,9 5 Is. 53,8 (Act. 8,33) 6 inde…accepit] cf. 2 Par. 9,14 16,17sq. respondent…suo] ad formulam liturgicam alludit 19 nomen eorum] cf. app. crit. 16 coram ipso] cf. e.g. Ψγ vel Ψρ 17,7 verum pacificum] cf. supra 1,3–22 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 16 et] inc. e1 ‖ 18 suo] des. e1 ‖ 17,1 et1] inc. e1 ‖ 5 Arabiae] des. e1 11 pauperi et inopi tr. α ζ | hoc δ ε ζ η (exc. La) η1 edd; *hic (hinc M) rell. (sed cf. supra 2,5sq. et 12) intellegitur] redimet add. ζ ‖ 12 dicitur α α1; om. β P15 | et om. M γ (exc. P15; ac. S) ‖ 12sq. iniquitate] ut add. β P15 La ma cc ‖ 13 redimet1] et add. γ (exc. P15; ut pc. S) δ η1 (exc. P12) am | ab utroque γ (exc. P15; ad utrumque vl. Ca; utrumque pc. S) δ η1 (ut utrumque pc. P12) am; ut utrumque er lo | subauditur α α1 Ca (pc.) δ ε ζ C (pc.) am; redimet add. ζ ‖ 14 parcit Ca S η (exc. La) | et2 om. M α (exc. Na1) P15 16 eius] eorum P15 η1 (exc. P12; eius vl. Lo1) Ψα Ψγ Ψρ Vulg. | dat δ ‖ 17 respondet et e1; respondeant M N (ac.) η (exc. La; ac. C) P12 | esse] est M α α1 γ (exc. P15) δ ‖ 21 iam] nam α (ac. F) | illorum α ε η ma cc 23 meritorum om. γ (exc. P15; ac. Ca S) 17,1 et vivet2 om. M γ (exc. P15; ac. Ca S) η (exc. La; ac. C) η1 ‖ 1sq. de2 … terra om. e1 ‖ 2 non om. α (ac. F) | hoc dici tr. β P15 | quantum locum que η (exc. La; ac. C) P12 (ac.) | viventem S K (ac.) ‖ 3 nisi] in add. α α1 δ ε ζ η (ac. C) | iam non] nemo α | morietur e1 ‖ 4 qui] quia α (exc. F4) ‖ 4sq. quoniam …  eius om. e1 ‖ 5 tollitur Ca (tolletur vl.) K Bn1 (pc.) | sed quid est et] nam quid dictum est e1 ‖ 6 hoc psalmo ma cc; hunc psalmum codd am er lo | traiectum est figurate tr. α | *transiectum M R S K δ ε Rm12 η (exc. P2) η1 ma cc (cf. in psalm. 80,21) ‖ 7 verum1] vero M (ac.) α (sl. F) An5; verbum K (ac.) | ille om. α

15

20

5 cc 983

64 | Augustini

10

15

20

5

flumine usque ad terminos orbis terrae. Sic ergo prophetatum est etiam sapientes huius mundi in Christo fuisse credituros. Per Arabiam quippe gentes intellegimus; per aurum sapientiam, quae ita excellit inter omnes doctrinas ut aurum inter metalla, unde scriptum est: Accipite prudentiam sicut argentum et sapientiam sicut aurum probatum. et orabunt de ipso semper. Quod habet Graecus ‚peri autu‘, aliqui interpretati sunt de ipso, aliqui ‚pro ipso‘ vel ‚pro eo‘. Quid est autem de ipso, nisi forte quod oramus dicentes Adveniat regnum tuum? Christi namque adventus praesentabit fidelibus regnum dei. ‚Pro eo‘ vero quomodo intellegatur, angustum est, nisi quia, cum oratur pro ecclesia, pro ipso oratur, quia corpus est eius. De Christo quippe et ecclesia praemissum est sacramentum magnum: Erunt duo in carne una. Iam vero quod sequitur tota die, id est toto tempore, benedicent ei, satis apertum est. (18.) erit firmamentum in terra in summis montium. Omnes enim v. 16 promissiones dei in illo etiam, id est in illo firmatae sunt, quia in illo impletum est, quidquid pro salute nostra prophetatum est. Nam summa montium scripturarum divinarum auctores, id est per quos ministratae sunt, intellegere convenit; in quibus utique ipse est firmamentum, quoniam ad illum omnia, quae divinitus scripta sunt, referuntur. Hoc autem in terra esse voluit, quia propter eos, qui in terra sunt, illa conscripta sunt. Unde et ipse in terram venit, ut ea cuncta firmaret, id est in se

11sq. Prov. 8,10 (LXX) 15 Mt. 6,10 17sq. Christo…una] cf. Eph. 5,32 + 31 18,1sq. 2 Cor. 1,20 14 pro ipso] cf. e.g. psalterium quod dicitur Mediolanense | pro eo] cf. e.g. Ψα vel Ψγ vel Ψκ

M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 8 prophetatum] inc. e1 ‖ 13 semper] des. e1 ‖ 14 quid] inc. e1 ‖ 15 tuum] des. e1 ‖ 16 quia] inc. e1 ‖ 17 eius] des. e1 ‖ 19 iam] inc. e1 ‖ 18,1 montium] des. e1 3 summa] inc. e1 ‖ 6 referuntur] des. e1 8 sic] si Na1 S (ac.) Bn1 C (ac.) | etiam om. e1 ‖ 9 in om. α (ac. F) S2 | quippe e1 β P15; etiam M γ (exc. P15); autem etiam α1 δ ε ζ; autem rell. edd ‖ 10 excellet β (exc. D) δ ε (ac. Lp1) η (ac. C) P12 ‖ 11 accipe α S2 sicut argentum prudentiam tr. η1 (exc. P12) ‖ 13 et orabunt] exorabunt M α γ (exc. P15; ac. S) η η1 | ipsis C (pc.) P12; ipsi C (ac.) | peri autu β (periantu D) P15 N (pc.; ac. lnp.); periatu M Ca S (per iubatum pc.); per iubatu δ ε (exc. N); per iubatum ζ η (per iuvatu P2; peri auto mp. mg. C) P12; per hiatum K η1 (exc. P12); ΠΗΡYΑVΘU α (ΠΗΡYΑVΘY Na1); ΠΕΡΙ ΛΥΤΟΥ α1; περὶ αὐτοῦ edd ‖ 13sq. aliqui … ipso1 om. γ (exc. P15; ac. S) ‖ 14 autem om. e1 | forte om. α (ac. F) ‖ 15 praesentabit α β Bn1 (pc.) ma cc; praesentavit rell. am er lo ‖ 16 pro eo] fortasse ‚pro 〈ipso‘ vel ‚pro〉 eo‘ scribendum est ‖ 17 eius est tr. F4 F3 G ‖ 18 duo] inquit add. η1 (exc. P12) ‖ 19 quod om. α; quid M Ca (ac.) K | tota tempora γ (exc. P15; ac. Ca K) | benedicentes e1 S (ac.) 18,1 erit] *et erit e1 R γ δ ε ζ η (exc. P2) η1 edd Ψγ Ψρ qVulg. | in2] a δ ε (exc. Bn1) η P12 Ψα Ψκ (sed cf. infra 10sq.) ‖ 2 id est om. An5; id om. Ca (sunt id est vl.) δ Lo1; sunt K (pc.); sunt (sl.) id est C | quia] quid α (ac. F) | est2 om. α ε ‖ 4 id est om. e1 | ministratum est S (pc.) P2 ‖ 7 scripta α1 | venit in terram tr. β P15 η1 (terra P12); | terram M β K P15 Bn1 (pc.) η (exc. P2; pc. C) η1 (exc. P12) edd; terra rell.

in psalm. LXXI,17 – 18 | 65

monstraret impleri. Oportebat enim inquit impleri omnia quae scripta sunt in lege et prophetis et psalmis de me, id est in summis montium. Sic enim venit in novissimis temporibus manifestus mons domini paratus in cacumine montium, quod hic ait in summis montium. superextolletur super libanum fructus eius. libanum solemus accipere veluti huius saeculi dignitatem, quoniam mons est Libanus excelsas arbores habens, et nomen ipsum interpretatur ‚candidatio‘. Quid ergo mirum, si super huius saeculi praeclarum omne fastigium fructus superextollitur Christi? Cuius fructus dilectores omnia saecularia culmina contempserunt. Si autem in bono accipimus libanum propter cedros Libani quas plantavit, quis alius fructus intellegendus est, qui super hunc libanum extollitur, nisi de quo apostolus dicit de caritate locuturus Adhuc supereminentem viam vobis demonstro? Hoc enim et in primo ponitur munerum divinorum, ubi ait Fructus autem spiritus est caritas, atque inde cetera utique consequentia contexuntur. et florebunt de civitate sicut fenum terrae. Quoniam ambigue posita est ‚civitas‘ nec adiunctum est ‚eius‘ aut ‚dei‘ – non enim dictum est ‚de civitate eius‘ vel ‚de civitate dei‘, sed tantum de civitate –, in bono intellegitur, ut ‚de civitate dei‘, hoc est de ecclesia floreant sicut fenum, sed fenum fructiferum, sicuti est frumenti. Nam et hoc fenum appellatur in sancta scriptura, sicut in Genesi iussum est producere terram omne lignum et omne fenum nec adiunctum est ‚omne frumentum‘. Quod procul dubio non praeteriretur, nisi feni nomine etiam hoc intellegeretur; et multis aliis scripturarum locis hoc invenitur.

8sq. Lc. 24,44 9sq. Is. 2,2 17 cedros…plantavit] cf. Ps. 103,16 19 1 Cor. 12,31 19–21 in…contexuntur] cf. Gal. 5,22sq. 26sq. in2 …fenum] cf. Gen. 1,11 18,13sq. Libanus…candidatio] cf. e.g. in psalm. 103,3,15; Hier. in Zach. 2,10 (CCSL 76A, p. 845, 279sq.: Libanus autem interpretatur λευκασμὸς, id est dealbatio) M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 superextolletur] inc. e1 ‖ 15 Christi] des. e1 ‖ 22 et] inc. e1 | terrae] des. e1 ‖ 24 intellegitur] inc. e1 ‖ 29 invenitur] des. e1 8 enim om. Na1 ζ ‖ 9 veniet α; om. K ‖ 12 superextollitur γ (exc. P15; ac. S); cf. infra 15 ‖ 13 velut e1; veluti in γ (exc. P15) δ | est om. ζ ‖ 14 habet ζ | ipsud e1 P2 | ergo] enim α ε ζ η ma cc ‖ 15 superextolletur e1 Na1 (ac.); superextollatur F3 (ac.); extolletur P15 | Christus δ ε T P2 ‖ 16 culmina] calumnia α (ac. F) | bonum F4 η (exc. La; ac. C) P12 | accipiamus α α1; accepimus F3 (ac.) ‖ 18 caritate] sua add. lo ma cc ‖ 19 haec lo ma cc | ponitur M α α1 γ (ac. S) η1 (exc. P12); proponitur rell. edd 19sq. divinorum munerum tr. η1 ‖ 20 cetera it. An5; om. γ (exc. P15; ac. S) | ubique H4 S (pc.) ζ η η1 (exc. Lo1; utique vl. An5); utique ubique δ ε ‖ 20sq. consequenter (consequentur F) utique tr. α 22 ambigua α η (exc. La; ac. C) ‖ 23 est2 om. P15 P12 ‖ 23sq. non … dei om. α ‖ 23sq. eius2 … civitate2 mg. S2; om. P2 ‖ 24 ut om. e1 P15 ‖ 25 hoc] id α | est1] ut add. α (exc. F4) α1 | de om. e1 β P15 P12 sicut α A (ac.) P2 ‖ 26 nam om. e1 | sicut] est add. α La; sicuti Ca S ε (pc. N) η (exc. P2) η1 (uti ir. An5) 27 est1 om. α | terram] et e1 ‖ 29 et] in add. edd (exc. am) | invenietur P15 P12

10

15

cc 984 20

25

66 | Augustini

30

35

40

45

cc 985 5

Si autem sic accipiendum est florebunt sicut fenum terrae, quemadmodum dictum est Omnis caro fenum et claritas hominis sicut flos feni, profecto et civitas illa intellegenda est, quae saeculi huius societatem significat. Non enim frustra primus Cain condidit civitatem. Exaltato itaque fructu Christi super libanum, id est super arbores diuturnas et ligna imputribilia, quia ille fructus aeternus est, omnis claritas hominis secundum temporalem saeculi celsitudinem feno comparatur, quoniam a credentibus et vitam aeternam iam sperantibus spernitur felicitas temporalis, ut impleatur, quod scriptum est: Omnis caro fenum et omnis claritas carnis ut flos feni. Fenum aruit, flos decidit. Verbum domini manet in aeternum. Ibi est fructus eius exaltatus super libanum. Semper enim caro fenum fuit et claritas carnis ut flos feni; sed quia non demonstrabatur, quae fuerat eligenda et praeponenda, felicitas, flos feni pro magno habebatur nec solum minime contemnebatur, sed etiam maxime appetebatur. Quasi ergo tunc ita esse coeperit, quando animadversum est atque contemptum quidquid florebat in saeculo, ita dictum est superextolletur super libanum fructus eius et florebunt de civitate sicut fenum terrae, id est diffamabitur super omnia, quod in aeternum promittitur, et comparabitur feno terrae, quidquid pro magno habetur in saeculo. (19.) sit ergo nomen eius benedictum in saecula. ante solem perma- v. 17 net nomen eius. Per solem tempora significata sunt. Ergo in aeternum permanet nomen eius. Aeternum enim antecedit tempora nec clauditur tempore. et benedicentur in ipso omnes tribus terrae. In ipso quippe impletur, quod promissum est Abrahae: Non enim dicit in seminibus tamquam in multis, sed tamquam in

31 Is. 40,6 32sq. primus…civitatem] cf. Gen. 4,17 34 ligna imputribilia] cf. Gen. 6,14 (LXX) (de hac versione cf. Dulaey, Exégèse figurée, 252–255) 37sq. Is. 40,6 + 8 19,5sq. Gal. 3,16 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 19,1 sit] inc. e1 ‖ 3 tempore] des. e1 30 est] et add. edd (exc. am) ‖ 31 sicut] ut β P15 ‖ 32 intellegendum δ ε η (exc. La; ac. C) | primum α (ac. F); *prius M γ (exc. P15; ac. K) η (ac. C); cf. in psalm. 61,7 ‖ 33 Cain mg. F; om. Na1; eam F4 condidit] in add. α (exc. F4; a uv. pc. F) | fructus P15 An5 ‖ 35 a om. M ‖ 36 spernetur γ (exc. P15; ac. Ca) ‖ 37 impleatur] illud add. α1 β (exc. F3) δ ε ζ | claritas] gloria α ‖ 38 aruit] et add. α α1 δ | cecidit M γ (exc. P15) | verbum] *autem add. α α1 β P15 T η1 lo ma cc ‖ 39 fenum om. γ (exc. P15; ac. S) 40 quae] quo γ (exc. P15; pc. S; ac. K) | proicienda α (-enda ir. F4); proponenda P15 ‖ 41 habetur γ (exc. P15; ac. S) ‖ 42 quasi ergo] quia ergo si α (ac. F; quam si F4) | ista esse coeperint M γ (exc. P15; ac. S) quando] enim add. ε η (ac. C) P12 | adversum Ca (vl.) ε η P12; aversum lo ma cc | est om. δ ε T η P12 43 contemptum] est add. α (esse Na1) α1 | est om. α (exc. F4; ac. F) ‖ 45 diffamabatur η (exc. P2; ac. C); diffamatur P2 P12 | et] nec non α; nec P15 ‖ 46 habebatur α (ac. F) S2 19,1 benedictum nomen eius tr. α ε Rm12 η | saeculo M Ca (ac.) K δ ε ζ η ‖ 1sq. permanebit F (pc.) β P15 2 eius] et add. F (pc.) β P15; et ante lunam sedes eius add. Ψγ Ψκ Ψρ (quod additamentum Ψγ Ψρ ‖ Augustinus ignorasse videtur) ‖ 4 ipso1] fortasse eo, quod habent Ψα Ψκ Ψρ, scribendum est (cf. infra 9) ‖ 5 non] nec δ (pc. A) ε ζ η η1

in psalm. LXXI,18 – 21 | 67

uno et semini tuo, quod est Christus. Abrahae autem dicitur: In semine tuo benedicentur omnes tribus terrae. Neque filii carnis, sed filii promissionis deputantur in semine. omnes gentes magnificabunt eum. Tamquam exponendo repetitum est, quod supra dictum est. Quia enim benedicentur in eo, magnificabunt eum non ipsi faciendo, ut magnus sit, qui per se ipsum magnus est, sed laudando et magnum fatendo. Sic enim magnificamus deum, sic etiam dicimus Sanctificetur nomen tuum, quod semper utique sanctum est. v. 18 (20.) benedictus dominus deus israel qui facit mirabilia solus. Consideratis omnibus supra dictis eructatur hymnus et benedicitur dominus deus israel. Impletur enim, quod ad illam sterilem dictum est: Et qui eruit te, ipse deus Israel universae terrae vocabitur. Ipse facit mirabilia solus, quoniam quicumque faciunt, ipse in eis operatur, qui facit mirabilia solus. v. 19 (21.) et benedictum nomen gloriae eius in aeternum et in saeculum saeculi. Quid aliud Latini interpretes dicerent, qui non possent dicere ‚in aeternum et in aeternum aeterni‘? Quasi enim aliud dictum sit in aeternum et aliud in saeculum, ita sonat. Sed Graecus habet ‚is ton eona cae is ton eona tu eonos‘, quod forte commodius diceretur ‚in saeculum et in saeculum saeculi‘, ut ‚in saeculum‘ intelle-

6sq. Gen. 22,18 7 neque…semine] cf. Rom. 9,8 11 Mt. 6,9 20,3sq. quod…vocabitur] cf. Is. 54,1 + 5 20,1–21,2 benedictus…saeculi] de textu biblico cf. Folliet, Tertullien necnon L’ambiguïté, 583sq. 21,5 in saeculum et in saeculum saeculi] sic e.g. Ψγ M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 8 omnes] inc. e1 ‖ 9 eum] des. e1 ‖ 20,1 benedictus] inc. e1 ‖ 3 Israel] des. e1 ‖ 21,1 et1] inc. e1 ‖ 2 saeculi] des. e1 6 et om. γ (exc. P15; ac. S); in β; ex P12 (ac.) | semine β K (pc.) La (ac.) | autem om. γ (exc. P15; ac. S) δ ε ζ semini M γ (exc. S; ac. Ca K) ε η (exc. La) P12 ‖ 7 neque] enim qui add. β; nec P12 | sed] qui add. β 8 repetitum] perpetuum e1 ‖ 9 quia] qui η1 | enim] ergo e1 ‖ 11 etiam] enim α1 δ La | dicitur α α1 20,1 Israel om. γ (exc. P15; ac. Ca S) δ | mirabilia] magna add. Ca (ac.) P15 Ψκ Ψρ ‖ 2 eructatus e1; eructuatur α α1 δ η (exc. La; ac. C) ‖ 3 ipse om. γ (exc. P15; ac. Ca); dominus add. edd (exc. am) 21,1 gloriae] maiestatis M F3 (eius ac.) γ (exc. P15; ac. S) ζ η (exc. P2) η1 Ψρ Vulg. | et2 om. e1 ‖ 1sq. et2 …  saeculi om. δ ε Vulg. ‖ 3 et2 om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 3sq. saeculum] fortasse saeculi addendum est ‖ 4 sed] quod add. P15 La | istonaeona caeis tonaeonatuaeonos M; isto neona cae isto neona tue nos α; ISTONEONACEISTONEONATUEONOS H4; istoneonace stoneonatu eonos S2; iston aeona kai iston aeona toi aeonos β; stoneo nacae istoneona tuaeonus Ca; stoneo nacae istoneonata (pc.; ac. lnp.) eonas (pc.; ac. lnp.) S; stoneonacae stoneonatuae onus K; YCTωNHωNA KHYCTANHωNA TVHωNωC P15; ston (iston pc.) eona ce ston (iston pc.) eona eonas G; stoneo nacae stoneota eonas A; stoneonace istoneonta (stoneota Lp1) tueonas (-is Bn1; eonas) ε; stoneona cestoneona tueona ζ; istonaeonacae (-nake uv. pc.) istonaeonata eonas (-nos pc.) C (is ton aeona kae is ton aeona tu aeonos mg. mp.); steonace istoneon ataeonas La; stoneonace istoneonataeonas P2 P12; ston eonake iston eona tueonas η1 (exc. P12); εἰς τὸν αἰῶνα καὶ εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος (LXX) edd (cf. infra in psalm. 77,42 et 78,17) ‖ 5 et in saeculum om. S K | in3 om. S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) P12

10

5

5

68 | Augustini

10

geretur, quantum hoc saeculum durat, ‚in saeculum‘ autem ‚saeculi‘, quod post huius finem futurum promittitur. et replebitur gloria eius omnis terra. fiat fiat. ‚Iussisti, domine, ita fit.‘ Ita fit, donec illud, quod coepit a flumine, perveniat omnino usque ad terminos orbis terrae. M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 8 et] inc. e1 8 ita om. e1 F3 (ac.) ‖ 9 fit1] fiat e1 P12 (ac.); sit Rm12; om. F3 (ac.) | fit2] fiet e1 α H4; sit Rm12 | coepit] cepisti e1 ‖ 10 orbis om. ζ

IN PSALMUM LXXII

Datierung, Lokalisierung, Lesung Enarratio in Psalmum 72 wurde laut dem in Handschriften unterschiedlicher Gruppen überlieferten titulus in der Basilica Restituta in Karthago gepredigt. Zeitpunkt war die Nacht vom 13. auf den 14. September (vigilia Cypriani) eines Jahres vor 412 (gut möglich: 410), wie aus einem 412 an Honoratus gerichteten Brief Augustins hervorgeht: Hunc psalmum septuagesimum secundum nocte, qua inlucescebat sollemnitas beatissimi Cypriani, per ministerium nostrum expositum lege et diligenter adverte (epist. 140,13). Welche Schriftlesung(en) der Predigt voranging(en), wird aus dem Text nicht deutlich. Vgl. AL 2, 817 (weitere Literatur bei LA BONNARDIÈRE, Fêtes, 81–84 und bei FIEDROWICZ, Studien, 434); MARGONI-KÖGLER, Perikopen, 475.

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar (71,20) DEFECERUNT HYMNI DAVID FILII IESSE 1 PSALMUS IPSI ASAPH Quam bonus deus Israel rectis corde 2 mei autem paene commoti (/moti) sunt pedes paulo minus (/paene) effusi sunt gressus mei 3 quia zelavi in peccatoribus pacem peccatorum intuens 4 quia non est declinatio morti eorum et firmamentum in flagello eorum 5 in laboribus hominum non sunt et cum hominibus non flagellabuntur 6 ideo obtinuit eos superbia circumamicti sunt iniquitate et impietate sua 7 prodiet quasi ex adipe iniquitas eorum transierunt in dispositione cordis 8 cogitaverunt et locuti sunt malignitatem iniquitatem in altum locuti sunt 9 posuerunt in caelum os suum et lingua eorum transiit super terram

70 | Augustini

10 ideo revertetur huc populus meus et dies pleni invenientur in eis 11 et dixerunt quomodo scivit deus et si est scientia in altissimo 12 ecce ipsi peccatores et abundantes in saeculo obtinuerunt divitias 13 et dixi ergo sine causa (/in vano /vano?) iustificavi cor meum et lavi in innocentibus manus meas 14 et fui flagellatus tota die et argutio mea in matutinum 15 si dicebam narrabo sic ecce generationem filiorum tuorum reprobavi 16 et suscepi cognoscere hoc labor est ante me 17 donec introeam in sanctuarium dei et intellegam in novissima 18 verumtamen propter dolositatem posuisti eis deiecisti eos dum extollerentur 19 quomodo facti sunt in desolationem subito defecerunt perierunt propter iniquitatem suam 20 veluti somnium exurgentis domine in civitate tua imaginem (/-nes) eorum ad nihilum rediges 21 quia delectatum est cor meum et renes mei mutati sunt 22 et ego ad nihilum redactus sum et non cognovi 23 quasi pecus factus sum ad te et ego semper tecum 24 tenuisti manum dexterae meae in voluntate tua deduxisti me et cum (in?) gloria assumpsisti me 25 quid enim mihi est in caelo et a te quid volui super terram 26 defecit cor meum et caro mea deus cordis mei et pars mea deus meus in saecula 27 ecce qui longe faciunt se a te peribunt perdidisti omnes (-em?) qui fornicantur (-catur?) abs te 28 mihi autem adhaerere deo bonum est ponere in deo spem meam ut adnuntiem omnes laudes tuas in atriis filiae Sion

in psalm. LXXII | 71

Augustinus sagt ausdrücklich, dass der Vers Ps. 71,20 Teil des Titels von Ps. 72 sei (1–3), wie jene Zeile auch im Psalterium Sinaiticum oder für Ambrosius (Iob 3,1,2) nicht den Abschluss von Ps. 71, sondern den Anfang von Ps. 72 bildet. Diese Ansicht muss weit verbreitet gewesen sein und hängt abgesehen vom Inhalt der Verse 71,19/20 in erster Linie damit zusammen, dass gemäß der alten Einteilung des Psalters in fünf ‚Bücher‘ die Grenze zwischen dem zweiten und dem dritten ‚Buch‘ zwischen Ps. 71 und 72 bei den Worten fiat fiat lag (vgl. dazu den Einleitungsbrief zu Hieronymusʼ Psalter-Übersetzung an Sophronius: Scio quosdam putare psalterium in quinque libros esse divisum, ut, ubicumque … est ‚fiat fiat‘, finis librorum sit). Hieronymus sah sich wiederholt veranlasst, die Position von v. 71,20 richtig zu stellen (epist. 23,1,1; in psalm. 72). Dass Augustinus für v. 2 sowohl die Lesart commoti als auch moti, sowohl paulo minus als auch paene kennt, wird aus seinen Folgezitaten klar (8f.; 20). Augustinus zitiert v. 10 zuerst ohne einleitendes et, doch zeigt sich wenig später, dass dieses sehr wohl in seinem Text stand (16). Dasselbe gilt für ergo in v. 13 (19sq.). Für v. 13 kennt und verwendet Augustinus sowohl die Lesarten ergo sine causa als auch (numquid) (in) vano (vgl. neben 19f. etwa in psalm. 73,1 und 124,1f.; in Iob p. 627,8; civ. 20,28). Kontext und handschriftlicher Befund lassen es möglich erscheinen, dass Augustinus beim ersten Zitat von v. 20 (so wie das Psalterium Sinaiticum) imagines statt imaginem gelesen haben könnte, was sekundär geglättet worden wäre (26). Die anscheinend in keinem antiken Psalter zu parallelisierende Lesart ad te in v. 23 ist charakteristisch für Augustinus und findet sich in mehreren seiner Werke. In v. 24 changiert Augustinus zwischen dem anscheinend nirgends parallelisierbaren in gloria und dem erwartbaren cum gloria, doch mag Ersteres einem gedanklichen Vorgreifen auf die folgende Auslegung quo assumptus est et i n qu a gl o r ia geschuldet sein und gar keine Grundlage in einem Psalter-Codex haben. Augustinus führt v. 27 hier ohne Kausalkonjunktion an, sein Psalmtext bot aber aller Wahrscheinlichkeit nach quoniam, was er anderswo öfters zitiert (vgl. in psalm. 99,5; serm. 162,3 u.a.). Der Plural omnes … fornicantur ist in fast allen altlateinischen Psalterien und in der Mehrzahl der Enarrationes-Handschriften überliefert, die ältesten Codices lesen aber mit der Vulgata (und der Septuaginta) den Singular, sodass eine gewisse Unsicherheit über Augustins Text besteht.

in psalmum lxxii cc 985

cc 986 5

10

15

sermo habitus kartagine in basilica restituta de psalmo lxxii (1.) Audite, audite, dilectissima viscera corporis Christi, quorum spes dominus deus vester est et non respicitis in vanitates et insanias mendaces; et qui adhuc respicitis, audite, ne respiciatis! Psalmus iste inscriptionem habet, id est titulum, defecerunt v. 71,20 hymni david filii iesse. psalmus ipsi asaph. Tot habemus psalmos, in quorum v. 72,1 titulis scriptum est nomen David, nusquam est additum filii iesse nisi in hoc solo. Quod credendum est non frustra factum neque inaniter. Ubique enim nobis innuit deus et ad intellectum vocat pium studium caritatis. Quid est defecerunt hymni david filii iesse? Hymni laudes sunt dei cum cantico, hymni cantus sunt continentes laudem dei. Si sit laus et non sit dei, non est hymnus; si sit laus et dei laus et non cantetur, non est hymnus. Oportet ergo, ut sit hymnus, habeat haec tria: Et laudem et dei et canticum. Quid est ergo defecerunt hymni? Defecerunt laudes, quae cantantur in deum. Molestam rem et quasi luctuosam videtur nuntiare! Qui enim cantat laudem, non solum laudat, sed etiam hilariter laudat; qui cantat laudem, non solum cantat, sed et amat eum, quem cantat. In laude confitentis est praedicatio, in cantico amantis affectio. defecerunt ergo hymni david ait et addidit filii iesse. Erat enim David rex Israel filius Iesse tempore quodam veteris testamenti, quo tempore novum testamen-

1,1sq. spes…mendaces] cf. Ps. 39,5 3sq. defecerunt … Iesse] Ps. 71,20; haec verba ad finem psalmi LXXI pertinentia Augustinus pro parte tituli psalmi LXXII habet sicut et Ψκ vel Ambr. Iob 3,1,2 (CSEL 32/2, p. 249); quem errorem plane vulgatum corrigit Hier. epist. 23,1,1 et in psalm. 72 (CCSL 72, p. 217) 16sq. erat…Iesse] cf. 1 Reg. 16,18 1,8sq. hymni1 …dei1] cf. in psalm. 148,17 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,3 psalmus] inc. e1 sermo … lxxii] titulum habent M (in Carthagine) S2 (Kartagini) γ δ P2 (abitus Cartagine; om. sermo et de psalmo lxxii) cc (Carthagine; om. de psalmo lxxii); om. rell. edd (exc. cc) 1,1 dilectissimi F H4 δ | corporis om. M γ (exc. P15; ac. Ca S); corpus Lo1 ‖ 2 est om. α H4 | et2] in add. β P15 La | mendaces] falsas ζ | qui] quid S (ac.) K T (ac.); quicquid δ ‖ 3 audite] videte α; audientes S (pc.); audiente P2 | descriptionem ε (ac. N) Rm12 ‖ 4 fili e1 P12 | ipsi om. e1 Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg.; ipse Ca 5 titulus e1 Na1 | numquam F4 P15 (vl.) | additum (-tus Na1) est tr. α (exc. F4) | fili e1 | solo] saeculo add. P12 (ac.); psalmo F (mg.) η1; saeculo F (ac.) P15 ‖ 6sq. innotuit deus nobis tr. δ ‖ 6 innotuit F3 (ac.) γ (innuit vl. Ca; vl. P15) ‖ 7 studio ζ ‖ 8 fili e1 ‖ 9 laudem] laudes M (ac.) K δ | sit3] *et add. M (ac.) β (exc. D) Ca S η (sl. C); cf. Isid. orig. 6,19,1 | laus2 om. α1 | et2 om. e1 M (ac.) S | laus3 om. e1 ‖ 10 ut] si add. D S (pc.) P15 ζ P2 edd (exc. am) | habet M γ (exc. P15; haberet vl. Ca; ac. S) | et2 om. e1 M γ (exc. P15; ac. S) G ‖ 11 hymni] David add. α H4 | hymni defecerunt mg. C; om. P2 ‖ 13 non1 … laudem2 mg. F; om. P15 ‖ 14 et sl. S P2; etiam α H4 | laudem M (ac.) γ (exc. P15; ac. S K) ‖ 16 fili e1 ‖ 16sq. erat … Iesse om. e1

in psalm. LXXII,1 – 2 | 73

tum occultum ibi erat tamquam fructus in radice. Si enim quaeras fructum in radice, non invenis. Nec tamen invenis in ramis fructum, nisi qui de radice processit. Illo ergo tempore populo primo venienti ex semine Abrahae carnaliter – nam et populus secundus pertinens ad novum testamentum ad semen Abrahae pertinet, sed iam spiritaliter – illi ergo populo primo adhuc carnali, ubi pauci prophetae intellegebant, et quid desideraretur a deo et quando haberet publice praedicari, praenuntiaverunt futura haec tempora et adventum domini nostri Iesu Christi. Et quemadmodum ipse Christus secundum carnem nasciturus in radice erat occultus, in semine patriarcharum, et quodam tempore revelandus tamquam fructu apparente, sicut scriptum est Floruit virga de radice Iesse, sic etiam ipsum novum testamentum, quod in Christo est, prioribus illis temporibus occultum erat, solis prophetis cognitum et paucissimis piis, non ex manifestatione praesentium, sed ex revelatione futurorum. Nam quid sibi vult, fratres, ut unum quiddam commemorem, quod Abraham mittens servum suum fidelem ad desponsandam uxorem unico filio suo facit eum iurare sibi et in iuramento dicit ei: Pone manum sub femore meo et iura per deum caeli? Quid erat in femore Abrahae, ubi ille manum iurans posuit? Quid ibi erat, nisi quod et tunc ei promissum est: In semine tuo benedicentur omnes gentes? Femoris nomine caro significatur; de carne Abrahae per Isaac et Iacob et, ne multa commemoremus, per Mariam dominus noster Iesus Christus. (2.) Quia vero radix erat in patriarchis, unde ostendemus? Paulum interrogemus! Gentes iam credentes in Christum et quasi superbire cupientes contra Iudaeos, qui crucifixerunt Christum – cum et de ipso populo venerit alius paries occurrens in angulo, id est in ipso Christo, de diverso venienti parieti praeputii, id est gentium ‒ cum ergo erigerent se gentes, sic eas reprimit: Si enim tu inquit ex naturali incisus 27 Is. 11,1 (cf. Ez. 7,10) 30–32 Abraham…caeli] cf. Gen. 24,2–4 34 Gen. 22,18 2,3sq. cum…gentium] cf. Eph. 2,11–20 5–7 Rom. 11,24 + 18 e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 36 Christus] des. e1 18 occultatum ε Rm12 η η1 edd (exc. am); cf. infra 25 et 28 | fructus M P2 (ac.) ‖ 19 invenis1] invenies Ca (pc.) S (pc.) η (exc. La; pc. C) ma cc | processit e1 M α α1 (ac. uv. H4) β S (pc.) P15 (vl.) η (exc. La; ac. C); processerit rell. edd ‖ 20 venienti e1 β P2 lo ma cc; veniente rell. am er ‖ 22 prophetae] adeo add. η1 ‖ 24 futura om. η1 ‖ 24sq. Christus ipse tr. α ε ζ η ma cc ‖ 25 radicem S ε (exc. Lp1) Rm12 η (ac. C) ‖ 26 relevandus M; velandus P15 P12 (ac.) | fructum apparentem γ (exc. P15; ac. S K) δ (ac. G); fructus apparens K (pc.) P15 ζ ‖ 27 florebat S (ac.); florebit K (florevit ac.) P15 (vl.) | sic] si η1 (sed ac. P12) 31 sponsandam e1 ‖ 32 in om. α | ei om. γ (exc. P15; ac. S) G | manum] tuam add. α α1 | per deum caeli e1; om. rell. edd (sed cf. in evang. Ioh. 43,16 et c. Secundin. 23) ‖ 33 ubi] ut ibi M γ (ac. S) δ η1 (ut ille ibi tr. P12) | iurans manum tr. e1 | posuit iurans tr. α ε ζ η ma cc | et om. e1 ‖ 34 ei om. T η (exc. P2) η1 semini ε (ac. Lp1) C (ac.) P12 2,1 vero] vera Ca (pc.) C (pc.) η1; ergo β | erat it. C P12 | ostendimus M γ (exc. P15) Bn1 ζ ‖ 3 crucifixerant Ca S η1 | venerit] et add. Ca (pc.) η (exc. La; pc. C); en add. δ ε La ‖ 4 pariete S δ ε ζ η η1 | praeputii om. γ (exc. P15; ac. S) ‖ 5 ergo om. η1 | se erigerent tr. α1 γ (exc. P15; erigere ac. Ca K; eregere S) δ ε ζ | eas M α1 β γ δ; illas rell. edd | inquit tu tr. η1

20

25

30

cc 987 35

5

74 | Augustini

10

15

20

cc 988

oleastro insertus es in illis, noli gloriari adversus ramos. Nam si gloriaris, non tu radicem portas, sed radix te. Ergo de radice patriarcharum dicit fractos quosdam ramos propter infidelitatem et insertum ibi oleastrum, ut esset particeps pinguedinis olivae, id est ecclesiam ex gentibus venientem – et quis inserit oleastrum in oliva? Oliva solet in oleastro; oleastrum in oliva numquam vidimus. Nam quisquis fecerit, non inveniet bacas nisi oleastri. Quod enim inseritur, hoc crescit et eius rei fructus ibi invenitur: non radicis fructus, sed surculi. Hoc ostendens apostolus omnipotentia sua deum fecisse, ut oleaster in radice olivae insereretur et non bacas silvestres, sed olivam daret, ad omnipotentiam dei revocans hoc apostolus ait: Si tu ex naturali incisus es oleastro et contra naturam insertus es in bonam olivam, noli gloriari inquit adversus ramos. Sed dicis ait ‚Fracti sunt rami, ut ego inserar.‘ Bene; propter incredulitatem fracti sunt. Tu autem fide sta; noli altum sapere, sed time! Quid enim est Noli altum sapere? Noli superbire, quia insertus es, sed time, ne frangaris per infidelitatem, sicut illi fracti sunt. Propter infidelitatem inquit fracti sunt. Tu autem fide sta; noli altum sapere, sed time! Nam si deus naturalibus ramis non pepercit, neque tibi parcet. Et sequitur bonus locus et necessarius et totus audiendus: Vides ergo inquit bonitatem et severitatem dei: In eos quidem, qui fracti sunt, severitatem; in te autem – qui insertus es – bonitatem, si permanseris in bonitate; alioquin – id est si non permanseris – et tu excideris. Et illi, si non permanserint in infidelitate, inserentur. (3.) Tempore igitur veteris testamenti, fratres, promissiones a deo nostro populo illi carnali terrenae erant et temporales. Promissum est regnum terrenum; promissa est terra illa, in qua etiam inducti sunt ab Aegypto liberati. Per Iesum Nave introducti sunt in terram promissionis, ubi etiam Ierusalem terrena aedificata est, ubi regnavit David. Acceperunt terram liberati ex Aegypto transeuntes per Rubrum Mare; finitis anfractibus et erroribus solitudinum acceperunt terram, acceperunt regnum. Deinde 7sq. de…oleastrum] cf. Rom. 11,19sq. 14–17 Rom. 11,24 + 18–20 21–24 vides…inserentur] cf. Rom. 11,22sq.

19–21 Rom. 11,20sq.

M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 3,1 tempore] inc. e1 6 adversos S2 K; adversum H4 δ ε ‖ 8 participes γ (exc. P15; ac. K) ‖ 9 olivam M (pc.) α α1 γ (ac. S) δ η1 (exc. An5) ‖ 10 oliva1 … oliva2 om. γ (ac. Ca S) | oliva2] olivam M α (ac. F4) Ca ‖ 12 ibi α α1 β; om. rell. edd | invenitur *it. α1 β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 13 radice M α α1 β; radicem rell. edd ‖ 14 omnem potentiam γ (exc. P15; ac. S K) ‖ 15 es1 om. M γ (ac. S) | et om. M γ (ac. S) | in bonam olivam β S (pc.) δ ε ζ edd; oleastro M (olivae pc.) γ (in olivam pc. Ca; olivae P15); in olivam rell. ‖ 16 ego om. η ‖ 17 autem] in add. α | stas M F4 η1 (exc. P12) ‖ 18 sapere] nisi add. α (exc. F) H4; sed time nisi add. F S2 19 infidelitatem] incredulitatem α α1 δ ε (exc. Bn1) ζ | stas M F4 γ (exc. P15; ac. S) Lo1 ‖ 23 es om. M γ (exc. P15; ac. Ca) | si2] tu add. ε ζ ‖ 24 permanseris] in bonitate add. edd | infidelitatem M γ (exc. P15; ac. S) N (ac.) η (exc. P2) 3,1 igitur] ergo H4 R ‖ 3 est om. ζ | illa terra tr. α1 Rm12 η1 (exc. P12) | *quam α H4 lo ma cc | ab] de e1 Iesu ε (exc. Lp1) η (exc. P2; ac. C) ‖ 4 repromissionis ε ‖ 5 ex] ab β (ac. D) | mare Rubrum tr. P15 G T P12 | infinitis e1 ‖ 6 et erroribus e1 M α β P15 ma cc; erroribusque α1; ac terroribus γ (vl. P15) am er lo; terroribus usque Lo1; terroribusque rell.

in psalm. LXXII,2 – 4 | 75

post regnum acceptum, quia terrena acceperant, coeperunt merito peccatorum suorum oppugnari, expugnari, captivari; ad extremum eversa est et ipsa civitas. Tales erant illae promissiones non perseveraturae, per quas tamen figurarentur futurae promissiones perseveraturae, ut ille omnis decursus temporalium promissionum figurae essent et quaedam prophetia futurorum. Itaque cum illud regnum deficeret, ubi regnavit David filius Iesse – id est homo quidam, etsi propheta, etsi sanctus, quia videbat et praevidebat Christum venturum, de cuius semine etiam secundum carnem nasciturus erat, tamen homo, tamen nondum Christus, tamen nondum rex noster filius dei, sed rex David filius Iesse ‒ quia ergo defecturum erat illud regnum, per quod regnum acceptum laudabatur tunc deus a carnalibus ‒ hoc solum enim pro magno habebant, quia liberati erant temporaliter ab his, a quibus opprimebantur, et evaserant hostes persequentes per Mare Rubrum et ducti erant per solitudinem et invenerant patriam et regnum, hinc solum laudabant deum nondum intellegentes, quid in illis figuris praesignaret et promitteret deus ‒ deficientibus ergo rebus, pro quibus laudabat deum populus carnalis, cui regnavit ille David, defecerunt hymni david, non filii dei, sed filii iesse. Periculosum locum tituli psalmi praesentis, sicut dominus voluit, praetervecti sumus: Accepistis, quare dictum sit defecerunt hymni david filii iesse. (4.) Cuius vox est psalmus? asaph. Quid est asaph? Sicut invenimus in interpretationibus ex lingua Hebraea in Graecam et ex Graeca nobis in Latinam translatis, asaph ‚synagoga‘ interpretatur. Vox est ergo synagogae. Sed tu, cum audieris synagogam, noli continuo detestari quasi interfectricem domini! Erat quidem illa synagoga interfectrix domini, nemo dubitat; sed memento de synagoga fuisse

4,1–3 Asaph2 … interpretatur] saepe apud Aug. (e.g. quaest. evang. 2,33,5 vel in psalm. 73,1; cf. Rondet, Essais VI, 162sq.); Hieronymus Asaph modo ‘synagogam’ (tract. in psalm. 80,4), modo ‘conligens’ vel ‘congregans’ (nom. hebr. CCSL 72, p. 118,8 et 120,16) interpretatur e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 David] des. e1 ‖ 16 per] inc. e1 | carnalibus] des. e1 ‖ 19 laudabant] inc. e1 ‖ 21 carnalis] des. Ca (‘hic deest folium’ mg. manu s. ca. X/XI) ‖ 24 sumus] des. e1 4,3 Asaph] inc. e1 ‖ 4 domini] des. e1 ‖ 5 memento] inc. e1 7 acceperunt α P15 η (exc. La; ac. C) | merita δ ‖ 8 suorum om. α | oppugnari] et add. β P15 | expugnari om. α1 | captivari om. δ | ad om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | et om. e1 ‖ 9 erant] et add. Na1 C (ac.) edd (exc. am) ‖ 10 omnes e1 Lo1 (pc.; om. decursus) ‖ 11 figurae e1 β γ (exc. K; ir. Ca; ac. S) η1 (ac. P12); figuratae M (fuguratae ac.) K; figura rell. edd | essent e1 M β γ (exc. S; ac. Ca); esse P2; cesset η1 (exc. P12); esset rell. edd | et sl. Rm12 C; om. S (pc.) δ ε T P2 | prophetica H4 (ac.) δ ε; prophetiae P15 (ac.) P12 (ac.) 14 tamen nondum Christus om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 15sq. illud regnum erat tr. α1 ‖ 16 deus] Iudeus α; sanctus P15 ‖ 17 iis β | a quibus sl. S; a om. M ‖ 18 evaserunt K η (exc. P2; ac. C) η1 | ducti] educti α α1 P15 (et om. P15) ‖ 19 hic Ca (ac.) K C (ac.) | nondum] non e1 G (ac.) Rm12 ‖ 21 laudabant e1 Ca (ac.) K (ac.) | post deum it. non intellegentes … laudabat deum (l. 19‒21) e1 4,1 in sl. F P12; om. F4 ‖ 2 ex1] et K P15 (vl.) P12 (ac.); de α | Graecam] Graeca α (exc. F4); Graecum ε Rm12 | ex2] de α | Latinum Na1 δ ε Rm12 η η1 ‖ 3 est om. e1 ‖ 4 domini] Christi α

10

15

20

5

76 | Augustini

10

cc 989 15

20

25

arietes, quorum filii sumus, unde dicitur in psalmo: Afferte domino filios arietum. Qui inde arietes? Petrus, Iohannes, Iacobus, Andreas, Bartholomaeus et ceteri apostoli. Hinc et ipse primo Saulus, postea Paulus, id est primo superbus, postea humilis. Saul enim, unde dictum est nomen Sauli, nostis, quia rex superbus fuit et infrenis. Non quasi aliqua iactantia sibi nomen mutavit apostolus, sed ex Saulo factus est Paulus, ex superbo modicus. ‚Paulum‘ enim modicum est. Vis nosse, quid sit Saulus? Ipsum audi iam Paulum recordantem, quid fuerit per malitiam suam, et quid iam non sit per gratiam dei; audi, quomodo fuerit Saulus, et quomodo sit Paulus: Qui prius inquit fui blasphemus et persecutor et iniuriosus. Audisti Saulum; audi et Paulum: Ego enim sum inquit minimus apostolorum. Quid est nisi ‚Ego sum Paulus‘? Et sequitur: Qui non sum dignus vocari apostolus. Quare? ‚Quia fui Saulus.‘ Quid est ‚Fui Saulus‘? Ipse dicat: Quia persecutus sum inquit ecclesiam dei. Sed gratia dei ait sum, quod sum. Abstulit sibi omnem granditatem suam minimus iam in se, grandis in Christo. Et iste Paulus quid dicit? Non repulit deus plebem suam – de plebe ex Iudaeis veniente plebem suam inquit – quam praescivit. Nam et ego Israelita sum ex semine Abraham de tribu Beniamin. Ergo et Paulus nobis de synagoga, et Petrus et alii apostoli de synagoga. Itaque cum audieris vocem synagogae, noli attendere meritum, sed intende partum. Loquitur ergo in hoc psalmo synagoga deficientibus hymnis david filii iesse, id est deficientibus rebus temporalibus, per quas solebat a carnali populo laudari deus. Quare autem illae defecerunt, nisi ut aliae quaererentur? Ut quaererentur quae? Quae ibi non erant? Non, sed quae ibi tegebantur figuris; non quae ibi iam non erant, sed ibi tamquam in radice occultabantur quibusdam secretis mysteriorum. Quae? Haec inquit ipse apostolus figurae nostrae fuerunt.

4,6 Ps. 28,1 13sq. 1 Tim. 1,13 15–18 ego…sum2] cf. 1 Cor. 15,9sq. 19–21 non…Beniamin] cf. Rom. 11,2 + 1 28 1 Cor. 10,6 e 1 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 7 apostoli] des. e1 ‖ 22 itaque] inc. e1 ‖ 25sq. quaererentur] des. e1 7 Iacobus om. β ‖ 9 unde dictum] dictus S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) η1; dictum Na1 | Sauli] Saul α S (pc.) ε ζ η (exc. La) η1 | fuit et infrenis β γ δ; fuit infrenis M; et infrenis fuit tr. rell. edd ‖ 10 iactantia aliqua nomen sibi tr. ε ζ η ma cc | nomen sibi tr. α ‖ 12 audi iam] audiam M (pc.) α1 δ ε (exc. N; audi pc. Bn1; ac. Lp1); iam audi tr. β | et om. α ‖ 13 non M S K P2 (cf. infra 18); nunc α P15 am er lo; om. rell. ma cc 14 prius fui inquit tr. α (exc. F4; primus ac. Na1) S; fui prius inquit tr. M (fuit ac.) F4 ε ζ P2; fui inquit prius tr. η (exc. P2; om. prius La) ma cc | audistis Rm12 (ac.); audis Na1; audi F4 ‖ 15 minimus] omnium add. γ (ac. S; post apostolorum add. K) A | est] minimus add. α1 β S (pc.) δ ε ζ η η1 edd 16 qui] quia η (ac. C) ‖ 18 sum1] id add. α (exc. F4) α1 β ζ C (ac.) ‖ 19 qui ε ‖ 20 veniente] et add. P15; venientem M S (ac.) K ‖ 21 de1 om. F4 γ η (ac. C) ma cc; ex P15; cf. app. ad in psalm. 73,1 | et1 om. β P15 ‖ 22 audieritis e1; veteris P2; audis veteris S (pc.) ‖ 23 intende] attende α α1 | paratum e1; Petrum α η η1 ‖ 24 fili e1 ‖ 26 ut quaererentur om. γ (ut quaerentur pc. S) Rm12 | quaerentur δ quae2 om. ζ C (pc.) η1 | quae3 om. M S K ζ ‖ 27 non1 β S (nam ac.) P15 (nam pc.) edd (non quae ibi iam non erant om. ma); nam K; om. rell. | non1 … non2 om. α α1 | iam ibi tr. edd | iam om. M γ (ac. S) | non2 om. Lp1 T P12 (ac.) | sed] quae add. β ‖ 28 ministeriorum δ (ac. G) η1 (exc. An5; ac. P12) | quae] quia S (ir.) ζ | ipse om. M F | nostrae] non se C (ac.) η1 (ac. P12)

in psalm. LXXII,4 – 5 | 77

(5.) Et attendite iam breviter ipsam figuram nostram. Populus Israel sub Pharaonis et Aegyptiorum dominatione, populus Christianus ante fidem praedestinatus iam deo et adhuc serviens daemonibus et diabolo principi eorum: Ecce populus subiugatus Aegyptiis serviens peccatis suis! Non enim nisi per peccata nostra potest diabolus dominari. Liberatur populus ab Aegyptiis per Moysen, liberatur populus a praeterita vita peccatorum per dominum nostrum Iesum Christum. Transit populus ille per Mare Rubrum, iste per baptismum. Moriuntur in Mari Rubro omnes inimici populi illius, moriuntur in baptismo omnia peccata nostra. Intendite, fratres! Post Mare illud Rubrum non continuo patria datur nec, tamquam iam hostes desint, secure triumphatur, sed restat eremi solitudo, restant hostes insidiantes in via; sic et post baptismum restat vita Christiana in temptationibus. In illa eremo suspirabatur patriae promissae. Quid aliud Christiani suspirant iam abluti baptismo? Numquid iam regnant cum Christo? Nondum ventum est ad terram promissionis nostrae, sed non defecturam: Non enim ibi deficient hymni david. Hoc modo audiant omnes fideles; sciant, ubi sint: In eremo sunt, patriae suspirant. Mortui sunt hostes in baptismo, sed insequentes a tergo. Quid est ‚insequentes a tergo‘? Ante faciem futura habemus, a tergo praeterita. Omnia praeterita peccata deleta sunt in baptismo. Quibus modo temptamur, non a tergo insequuntur, sed in via insidiantur. Unde apostolus huius eremi in via adhuc constitutus Quae retro inquit oblitus, in ea, quae ante sunt, extentus secundum intentionem sequor ad palmam supernae vocationis dei, tamquam diceret ‚ad patriam supernae promissionis dei‘. Et ibi iam, fratres, in eremo quidquid passus est ille populus, et quidquid eis deus largitus est, quaecumque illa flagella fuerant, quaecumque dona, significationes sunt rerum, quas in hac solitudine huius vitae ambulantes in Christo, quaerentes patriam, et accipimus ad consolationem et patimur ad probationem. Non ergo mirum, quia illud defecit, quod

5,19sq. Phil. 3,13sq. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (S K P15) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 5,1 et om. S (ac.) K; sed α S2 ‖ 4 per sl. F D S; om. α (ac. F) F3 | diabolus] subiugare vel add. α ‖ 5 ab Aegyptiis populus tr. α ‖ 6 transit M S K η ma cc; transiit rell. am er lo ‖ 7 mare ε (ac. Bn1) η (exc. La; ac. C) ‖ 9 illum M S K | hostes iam tr. β | desinant α1 δ ε ζ; desinent γ (vl. P15) ‖ 10 insidiantes om. M S (ac.) K ‖ 11 vita] via β | Christiani M; Christiano β La; plena add. P15 | in om. S K ‖ 12 patria promissa η1 | suspirant] volunt F (ac.); volunt add. Na1 ‖ 13 nostram M S K η (exc. La) η1 ma cc 14 non1] nondum S (ac.) δ ε (exc. Lp1) Rm12 (ac.); numquam T | enim om. α (ac. F) ‖ 15 patriam S (pc.) ζ η1 ‖ 16 insequentes2] insequentur C (-ter ac.); sequentes M β γ (ac. S) δ ‖ 17 habemus] et add. F (ac.) δ ε ζ ‖ 19 huius eremi in via adhuc α1 γ δ η1 am er; in huius eremi via adhuc tr. β; *adhuc in via huius eremi tr. rell. (constitutus eremi tr. Na1) lo ma cc ‖ 20 dei om. η1 ‖ 21 promissionis] vocationis α P15 (vl.) ‖ 22 populus ille tr. S2 S K δ | illa] illis α α1 ‖ 23 fuerunt α η (lnp. P2) lo ma cc; fuere η1 (exc. P12); fuerint P15 (vl.); et add. α α1 | quas] quasi Na1 P15 G ε (exc. Bn1; ac. N) ‖ 24 accepimus M F (ac.) S (ac.) K

5

10

cc 990

20

25

78 | Augustini

5

10

15

cc 991 20

figurabat futurum. Nam perductus est populus ad patriam promissionis – numquid semper staturam? Si hoc esset, non esset figura, sed res. Quia vero figura erat, ad temporale quiddam perductus est ille populus. Si ad temporale quiddam perductus est, oportebat, ut deficeret et defectu suo cogeret quaeri, quod numquam deficeret. (6.) Synagoga ergo, id est qui deum ibi pie colebant, sed tamen propter terrenas res, propter ista praesentia – sunt enim impii, qui praesentia rerum bona a daemonibus quaerunt; hic autem populus ideo melior erat gentibus, quod, quamvis praesentia bona et temporalia, tamen ab uno deo quaerebat, qui est creator omnium et spiritalium et corporalium – cum ergo illi pii secundum carnem attenderent, id est illa synagoga, quae erat in bonis, pro tempore bonis, non spiritalibus, quales ibi erant prophetae, quales pauci intellectores regni caelestis aeterni – ergo illa synagoga animadvertit, quae acceperit a deo et quae promiserit deus populo illi, abundantiam rerum terrenarum, patriam, pacem, felicitatem terrenam. Sed in his omnibus figurae erant. Et non intellegens, quid ibi lateret in rebus figuratis, putans hoc pro magno dare deum nec habere melius, quod dare posset diligentibus se et servientibus sibi, attendit et vidit quosdam peccatores, impios, blasphemos, servos daemonum, filios diaboli viventes in magna nequitia et superbia abundare rebus talibus terrenis, temporalibus, pro qualibus rebus ipsa deo serviebat, et nata est cogitatio pessima in corde, quae faceret nutare pedes et prope labi a dei via. Et ecce ista cogitatio in populo erat veteris testamenti – utinam non sit in carnalibus fratribus nostris, cum iam aperte praedicatur felicitas novi testamenti! Quid enim dixit illa tunc synagoga? Quid dixit ille populus? ‚Nos servimus deo, et corripimur, flagellamur. Subducuntur nobis ea, quae diligimus et quae pro magno a deo acceperamus; illi autem scelerati homines, nequissimi, superbi, blasphemi, inquieti

M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (S K P15) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 6,5 cum] inc. e1 ‖ 8 synagoga] des. e1 | animadvertit] inc. Ca ‖ 12 attendit] inc. e1 14 temporalibus] des. e1 | et] inc. e1 ‖ 15 dei] des. e1 ‖ 18 dixit2] inc. e1 26 futurum figurabat tr. η1 (exc. P12) | populus perductus est tr. α1 | numquid] est add. α (exc. F4; ac. F) 27 non esset mg. S; om. K; esset om. P2 ‖ 28sq. ille … est om. M S (ac.) K ε (exc. Lp1) ‖ 29 cogeret quaeri M α (cogeret quae ergo Na1) γ (ac. S; quaerit P15); cogeret quaerere β; cogeretur querere rell. edd 6,1 synagogam S (ac.) K δ (ac. G) | pie ibi tr. α1 ‖ 2 praesentia2] praesentium ε (exc. Lp1; pc. Bn1; ac. N) ζ La (ac.) edd (exc. am) ‖ 2sq. quaerunt a daemonibus tr. α ‖ 4 quaerebant α ‖ 5 pii] ipsi γ (vl. P15) | carnem om. η1 | adderent S K ‖ 6 pro om. F3; et F4; pro tempore bonis om. P12 | tempore] temporalibus α (ac. F) S (sl.) ζ ‖ 6sq. erant ibi tr. edd ‖ 7 caelestis] et add. β ‖ 7sq. synagoga illa tr. β P15 η1 ‖ 8 accepit η (exc. La); accipit F3 η1 | promiserat η1 | populi η1 (ac. An5) ‖ 10 intellegentes α | in om. α | putans β Ca (putavit vl.) P15; putant M S K; putabant α; putavit rell. edd ‖ 11 dare1] donare ζ | deum lnp. P2; dominum η1; dominus La | possit M β γ (ac. Ca) | et] ac α (exc. F) ‖ 12 servos] saevos e1 (pc.) ‖ 13 daemonum om. e1 | in om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 14 talibus om. e1 | rebus *om. M γ (ac. Ca S) | ipsa scil.: synagoga; ipsae S (pc.); ipse Ca Rm12; ipsi η1 ‖ 15 deo e1 P2 ‖ 16 veteri α (exc. Na1) P2 ‖ 17 patribus δ ‖ 18 nos om. β ‖ 18sq. corrigimur α (-mus Na1); *et add. α α1 β Ca (sl.) η1 ‖ 19 ea nobis tr. F Rm12 ‖ 20 inquieti om. e1

in psalm. LXXII,5 – 7 | 79

abundant his omnibus rebus, propter quas nos deo servimus. Puto sine causa servitur deo.‘ Hic sensus est psalmi deficientis populi et nutantis: Dum considerat bona terrena, propter quae serviebat deo, abundare his, qui non servirent deo, nutat et prope labitur et cum hymnis illis deficit, quia in talibus cordibus hymni deficiebant. Quid est ‚in talibus cordibus hymni deficiebant‘? Quia iam talia cogitabant, deum non laudabant. Quomodo enim laudarent deum, quibus quasi perversus videbatur dans impiis tantam felicitatem et auferens eam a servientibus sibi? Non illis bonus videbatur deus; et quibus bonus deus non videbatur, non utique ab eis laudabatur. A quibus autem deus non laudabatur, defecerunt in illis hymni. Postea populus iste intellexit, quid eum admoneret deus quaerere, cum ista temporalia subtraheret servis suis et donaret ea inimicis suis, blasphemis, impiis. Admonitus intellexit, quia prae omnibus, quae dat deus, et bonis et malis, et aliquando aufert, et bonis et malis, prae omnibus servat aliquid bonis. Quid est ‚servat aliquid bonis‘? Quid illis servat? Se ipsum. Iam, quantum arbitror, curritur in psalmo; intellectus est in nomine domini. Audi recordantem et paenitentem, quia erraverat putando deum non bonum, qui dat bona terrena malis et aufert illa a servis suis. Intellexit enim, quid deus servaret servis suis, et recogitans seque castigans erupit hoc modo: (7.) quam bonus deus israel. Sed quibus? rectis corde. Perversis quid? Perversus videtur. Sic et in alio psalmo dicit: Cum sancto sanctus eris, et cum viro innocente innocens eris, et cum perverso perversus eris. Quid est Perversus eris cum perverso? Perversum te putabit perversus. Non quod ullo modo pervertatur deus – absit! Quod est, est – sed quemadmodum sol oculos puros, sanos, vegetos, fortes habenti tranquillus apparet, in oculos autem lippos quasi tela aspera iaculatur –

7,2sq. Ps. 17,26sq. e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 22 nutantis] des. e1 ‖ 23 nutat] inc. e1 ‖ 26 laudabant] des. e1 ‖ 29 postea] inc. e1 ‖ 32 intellexit] des. e1 ‖ 35 audi] inc. e1 ‖ 7,2 videtur] des. e1 ‖ 4 non] inc. e1 21 abundantes α | his om. δ ε ζ η η1 ma cc | omnibus his tr. α1 ‖ 22 psalmi] blasphemi β; fortasse corruptela latet | et om. e1 ‖ 23 terrena] terrae η (exc. P2) η1 (terra P12) | iis β | servierant Lp1 (servierunt ac.) C; serviebant α α1 ‖ 24 et1] cum his add. α | prope] pro te e1 | hymnus η (exc. P2; pc. C) P12 | defecit M γ (ac. S) η η1 ‖ 25 quid … deficiebant om. e1 M F3 γ (exc. P15; ac. Ca S) An5 | quia] qui e1 α (exc. Na1) 27 ea M K P15 δ ε η (exc. C; ir. P2) η1 (ac. uv. An5) ‖ 28 deus bonus tr. α1 γ (exc. Ca) δ η1 (exc. P12) edd; bonus om. P15 (ac.) T ‖ 29 laudabatur2] laudatur γ (exc. P15; ac. S) δ | defecerant α (exc. Na1) P15 (vl.) T; deficerent K | hymni in illis tr. α | postea] vero add. α1 β S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 30 quaerere] et add. α 31 suis1 om. δ | et] ut P15 (vl.) η1 | blasphemis impiis om. e1 ‖ 32 malis et bonis tr. α ‖ 32sq. et3 …  malis mg. P12; sl. F; om. M An5 ‖ 33 malis et bonis tr. α | malis] et add. η1 ‖ 35 quia e1 M β P15 Rm12 (pc.); qui rell. edd ‖ 36 qui] *quia e1 | a om. e1 α P2 (ac.) ‖ 37 cogitans Na1 δ ε | erupit] in add. α 7,1 Israel deus tr. β Rm12 η1 Vulg. LXX; rectis corde quam bonus Israel deus add. e1 | quid] est add. ε (exc. Lp1) Lo1; quidem C η1 (uv. Lo1); inquit β P15 La ‖ 2 dicitur Ca (pc.) P15 (pc.) η (exc. P2) η1 ‖ 4 putavit M (temptavit ac.) α1 γ (exc. Ca; ac. S P15) δ (ac. G) ε (exc. Lp1; ac. Bn1; pc. N) η (exc. P2; ac. C) η1 5 absit … est2 om. e1 | quod] quid α (exc. F4) P15 P12 (ac.) | est2 om. M Na1 γ (exc. S) | sol] ei qui add. P15 η1 (exc. P12) | vegetatos α (exc. F) ‖ 6 habet γ (exc. S; ac. Ca; vl. P15) η1; habente Bn1 | quasi] qua e1

25

30

35

5

80 | Augustini

10

cc 992 5

5

5

intuentem illum vegetat, hunc excruciat non mutatus, sed mutatum – sic, cum coeperis esse perversus, et deus tibi perversus videbitur: Tu mutatus es, non ille. Erit tibi ergo poena, quod bonis gaudium. Hoc iste recolens quam bonus inquit deus israel rectis corde. (8.) Quid autem tibi? mei autem paene commoti sunt pedes. Quando v. 2 commoti sunt pedes, nisi quando non erat rectum cor? Unde non erat rectum cor? Audi: paulo minus effusi sunt gressus mei. Quod dixit paene, hoc dixit paulo minus, et quod dixit paene moti sunt pedes, hoc dixit effusi sunt gressus: paene moti pedes, paene effusi gressus. [moti pedes] Sed unde moti pedes et effusi gressus? moti pedes ad errandum, fusi gressus ad lapsum – non omnino, sed paene. Quid enim est? ‚Iam ibam in errorem, non ieram; iam cadebam, non cecideram.‘ (9.) Sed quare et hoc? quia zelavi inquit in peccatoribus pacem peccato- v. 3 rum intuens. ‚Attendi peccatores; vidi illos habere pacem.‘ Quam pacem? ‚Temporalem, fluxam, caducam atque terrenam, sed tamen talem, qualem et ego a deo desiderabam. Vidi illos habere, qui non serviebant deo, quod ego desiderabam, ut servirem deo, et moti sunt pedes mei et paene effusi sunt gressus mei.‘ (10.) Quare autem hoc habent peccatores? Dicit breviter: quia non est decli- v. 4sq. natio morti eorum et firmamentum in flagello eorum. in laboribus hominum non sunt et cum hominibus non flagellabuntur. ‚Iam intellexi,‘ inquit ‚quare illi habent pacem et florent in terra. quia morti eorum non est declinatio, id est quia certa mors et aeterna eos manet, quae nec declinat ab eis nec ipsi

e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 8,4 gressus] des. e1 ‖ 6 moti] inc. e1 | lapsum] des. e1 ‖ 9,1 sed] inc. e1 7 mutatur sed mutat D C (pc. uv.) η1 ‖ 8 tibi deus tr. edd | perversus2] esse add. α1 γ δ ε La | videtur e1 γ (exc. P15; ac. S) δ La; videbatur M ‖ 9 tibi ergo M α β Ca P15 η1; ergo tibi tr. rell. ma cc; ergo erit tibi tr. am er lo | deus inquit tr. ε Rm12 η; deus om. Lo1; in add. La 8,1 paene om. α (ac. F) | moti β A (pc.) ε ζ η η1 Ψγ Ψρ Vulg. (cf. infra 4‒6, 9,5 et 22,10 necnon in psalm. 73,1) ‖ 2 unde … cor2 om. e1 S2 (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 4 paene1] fortasse ut perperam iteratum secludendum est | commoti η (exc. P2) | gressus] mei add. e1 S2 S ‖ 5 moti1] sunt add. α α1 Ca (pc.) 1 1 S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | pedes ] et add. β | effusi ] sunt add. α α1 δ ε ζ η η1 edd | moti2] sunt add. α1 ζ η1 | moti pedes2 om. β vel per errorem vel per coniecturam; ut perperam ex 6 irreptum seclusi | et om. η (exc. P2) η1 ‖ 6 moti pedes e1 α α1 β Ca (pc.) C (pc.) ma cc; om. rell. am er lo ‖ 6sq. moti … est om. M γ (ac. Ca S) ‖ 6 lapsum … errandum tr. α1 | fusi] sunt add. β (exc. F3) ε ζ am er lo; effusi Ca (pc.) ζ C (pc.) η1 ma cc gressus2] pedes add. ε ζ; sunt pedes add. δ 9,1 et om. e1 F α1 P15 | inquit om. e1 P2 P12 (ac.); in peccatoribus inquit tr. ε ζ ‖ 2 intuens] videns e1 Ψα Ψγ Ψρ Vulg. | attendi] in add. e1; attende F4 K; adtendite Rm12 (ac.) | quam pacem om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 3 qualem om. e1 ‖ 4 quod] sed e1 10,1 hoc autem tr. M D ε (hoc sl. Lp1) η (exc. La) ‖ 2 mortis β Ca (pc.) S (pc.) δ ε (pc. N) ζ η (exc. P2) η1 3 intellexit M Lp1; om. An5 ‖ 4 terram e1 M flagellis β Ca (vl.) S (pc.) δ ε ζ η η1; plaga e1 Ψρ Vulg. ‖ γ (exc. S; ac. K) δ | mortis β T ‖ 4sq. declinatio] quid est morti eorum non est declinatio add. e1 5 et om. e1 ε η | eos] eis S (pc.) ζ (ac. Rm12) η1 | declinet P15 (vl.) η1

in psalm. LXXII,7 – 11 | 81

declinare ab ea possunt.‘ quia non est declinatio morti eorum et firmamentum in flagello eorum. Et est firmamentum in flagello eorum: Non est enim temporale flagellum eorum, sed firmum in sempiternum. Propter haec ergo mala, quae illis aeterna futura sunt, modo quid? in laboribus hominum non sunt et cum hominibus non flagellabuntur. Numquid et ipse diabolus cum hominibus flagellatur, cui tamen aeternum supplicium praeparatur? (11.) Propterea quid hinc isti, dum non flagellantur, dum non laborant cum v. 6 hominibus? ideo inquit obtinuit eos superbia. Attende illos superbos, indisciplinatos; attende taurum devotum victimae, permissum errare libere et vastare, quae potest, usque ad diem occisionis! Iam bonum est, fratres, in ipsis prophetae verbis audiamus hunc quasi taurum, de quo dixi. Sic enim illum et alibi scriptura commemorat; dicit eos tamquam ad victimam praeparatos et parci eis ad malam libertatem. ideo dixit obtinuit eos superbia. Quid est obtinuit eos superbia? circumamicti sunt iniquitate et impietate sua. Non dixit ‚tecti‘; circumamicti, undique cooperti, impietate sua. Merito miseri nec vident nec videntur, quia circumamicti sunt nec videntur interiora eorum. Nam quisquis malorum hominum quasi felicium secundum tempus interiora conspiceret, quisquis eorum videret truces conscientias, quisquis eorum animas posset inspicere diverberari tantis perturbationibus cupiditatum et timorum, videret illos miseros, et quando felices vocantur. Sed quia circumamicti sunt iniquitate et impietate sua, non vident, sed nec videntur. Noverat illos spiritus, qui de illis ista dicit, et eo oculo tales habemus inspicere, quo scimus videre, si nobis auferatur ab oculis tegmen impieta-

11,4–6 prophetae…praeparatos] cf. Prov. 7,22 e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 11,4 occisionis] des. e1 | in] des. P2 mutilus ‖ 5 sic] inc. e1 ‖ 9 sua] des. e1 6 *ab ea declinare tr. e1 α ε ζ η ma cc | ea] eo S K G (ac.) | possunt] hoc est add. e1 | morti e1 M α α1 cc; mortis rell. edd (exc. cc) ‖ 7 flagello1] flagellis β La (ac.); flagella e1 Ca (vl.) η (exc. P2; pc. La) η1 (plaga An5) | eorum1] non est add. δ am | et … eorum2 M Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 (mg. P12) edd; om. rell. flagello2] flagella Ca η (exc. P2) η1 | non est enim om. δ | est2 om. e1 | enim om. γ (exc. P15; ac. Ca) 8 firmum] firmamentum δ La (ac.) | in] et e1 ‖ 10 hominibus] non add. Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 (exc. An5) edd | flagellabitur ζ 11,1 hic α P15 (vl.) | dum1 om. γ (exc. P15; ac. S) ‖ 1sq. cum hominibus laborant tr. α ‖ 3 libere] et errare add. β P15; liberare γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 6 ducit H4 γ (exc. K; pc. Ca S) δ ε ζ La η1 (exc. An5) tamquam] tauros add. α (exc. Na1) α1 | parcit β (exc. D) γ (exc. K; pc. Ca S) ε (pc. Lp1 N) ζ η1 ‖ 7 quid …  superbia2 om. e1 ‖ 8 tecti] sed add. β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 9 undique it. α | impietate] iniquitate e1 | nec1] haec ε C (ac.) η1 (exc. An5) ‖ 9sq. quia … videntur mg. C; om. F4 ‖ 11sq. quisquis … conscientias om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 12 animas eorum tr. edd ‖ 13 tumorum η1 (exc. P12) et2] etiam ζ ‖ 14 et impietate sua om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 14‒16 non … inspicere om. δ ε (ac. N) 15 de om. M γ (ac. Ca S) | tales om. M γ (ac. Ca S) ‖ 16 habemus M α α1 γ (ac. Ca S) N (pc.); debemus rell. edd | quo] quos M (ac.) F (ac.) δ ε (ac. N) Rm12 (ac.) La | scimus] discimus α α1 N (pc.) | auferatur α α1 β P15 (vl.) edd; aufertur (-retur P12) rell. | tegumen F ε ζ η Lo1 ma cc; tegimen α1

10

5

cc 993 10

15

82 | Augustini

20

5

10

15

tis. Videamus istos et, cum felices sunt, fugiamus et, cum felices sunt, non imitemur nec a domino deo nostro talia nobis pro magno optemus, qualia accipere meruerunt, qui illi non serviunt! Aliud quiddam servat, aliud desiderandum est; quid sit autem, audite. (12.) Primo isti describantur: prodiet quasi ex adipe iniquitas eorum. v. 7 Vide, si non taurus ille saginatus est! Audite, fratres; non quomodocumque transeundum est. Quid dixit? prodiet quasi ex adipe iniquitas eorum. Sunt enim mali, sed macie mali; ideo mali, quia macri, id est exiles, exigui, tabe quadam necessitatis affecti. Et ipsi mali et damnandi – ferenda est enim omnis necessitas quam perpetranda aliqua iniquitas – tamen aliud est de necessitate peccare, aliud in abundantia. Pauper mendicus furtum facit: Ex macie processit iniquitas. Dives abundans rebus tantis quare diripit res alienas? Illius iniquitas ex macie, huius ex adipe processit. Ideo macro cum dicis ‚Quare hoc fecisti?‘, humiliter afflictus et abiectus respondet: ‚Necessitas coegit‘. ‚Quare non timuisti deum?‘ ‚Egestas compulit.‘ Dic diviti: ‚Quare haec facis et non times deum?‘ – si tamen tantus es, qui possis dicere; vide, si vel dignatur audire; vide, si non etiam in te ipso prodiet iniquitas ex adipe eius! Iam enim praeceptoribus et correctoribus suis inimicitias indicunt et fiunt inimici verum dicentibus, iam sueti compalpari verbis adulantium aure molli, corde non sano. Quis dicat diviti: ‚Male fecisti rapere res alienas‘? Aut forte si ausus fuerit aliquis dicere et talis est, cui non possit ille resistere, *quid respondet? Totum in contemptu dei loquitur. Quare? Quia superbus est. Quare? Quia pinguis est. Quare? Quia devotus ad victimam est. prodiet quasi ex adipe iniquitas eorum.

M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 17 videamus] inc. e1 | imitemur] des. e1 ‖ 19 aliud1] inc. e1 ‖ 12,2 est] des. e1 3 sunt] inc. e1 ‖ 5 damnandi] des. e1 ‖ 6 aliud1] inc. e1 ‖ 13 eius] des. e1 ‖ 17 respondet] inc. e1 dei] des. e1 | quare] inc. e1 17 et1 om. ζ η η1 | et2] etiam ζ ‖ 18 optemur K; petamus δ ε ζ ‖ 19 quidam S2 (ac.) Ca Rm12 (ac.) C (ac.) | servat] nobis deus add. e1 12,1 prodiit Ca (pc.) P15 (pc.) Rm12 η η1 Ψρ qVulg. (cf. processit infra 7 et 9) ‖ 2 saginatus e1; agnitus saginatus α α1; agnitus rell. edd | quoquo modo M P15; quomodo α (quoquomodocumque pc. F) γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 3 quod α β (exc. F3; vl. D R) Ca (vl.) C (pc.) η1 (exc. P12) edd (exc. am) | prodiit Ca (pc.) S (pc.) C (pc.) | enim] *quidam add. e1 ‖ 4 exiles] et add. e1 | exigui] ac add. e1 | exigui tabe] exiguitate α1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1; exiguit habeat K | quaedam Ca (ac.) K; quandam M; quodam Na1 (ac.) S C (ac.) ‖ 5 enim] magis add. edd | necessitas] per add. γ (exc. P15; ac. S) ‖ 6 est de] de α (est F) | in om. α ‖ 8 illius] alius γ (exc. P15; mg. Ca; ac. S) δ (alii pc. G) ‖ 9 hoc om. β ‖ 10 respondit e1 Ca (ac.) δ ε η (ac. C) η1 | coegit] me add. edd (exc. am) ‖ 10sq. egestas … deum om. γ (exc. P15; ac. Ca S) 11 haec] hoc F S2 D P12; non Na1 | facis] fecisti e1 ‖ 12 ipso] fortasse ipsum scribendum est ‖ 13 eius] illius α | *correptoribus M α R γ (exc. P15) T (pc.) P12 (ac.) lo ma cc; sed cf. c. Secundin. 10 ‖ 14 consueti ε (exc. Lp1; pc. N) | cum palpari F3 (ac.); palpari ε (exc. Lp1; pc. N) Rm12 (pc.) ‖ 16 si forte tr. α α1 ε ζ η η1 quid Ca (pc.) S (pc.) edd (exc. am); qui P15 (pc.); quod C (pc.); quae rell. am (fortasse gravior corruptela latet) ‖ 17 respondit e1 γ (exc. P15; ac. Ca) | contemptu e1 F (pc.) α1 β P15 δ ε (exc. Bn1) η η1 am er lo; contemptum rell. ma cc ‖ 18 est1 sl. Ca; om. M β K P15 | quare om. e1 | prodiit Ca (pc.) S (pc.) η

in psalm. LXXII,11 – 13 | 83

(13.) transierunt in dispositione cordis. Ibi intus transierunt. Quid est transierunt? Praetergressi sunt viam. Quid est transierunt? Excesserunt metas humani generis; homines se pares ceteris non putant. transierunt, inquam, metas generis humani. Quando dicis tali homini: ‚Frater tuus est iste pauper; eosdem parentes habuistis Adam et Evam. Noli attendere tumorem tuum, noli attendere typhum, in quem elatus es! Etsi te circumstat familia, etsi numerosum aurum et argentum, etsi domus marmorata continet, etsi tecta laqueata contegunt, simul vos, te et pauperem, contegit tectum mundi caelum. Sed diversus es a paupere rebus non tuis extrinsecus appositis; te in illis vide, non illa in te. Attende te ipsum, qui sis ad pauperem; te ipsum, non quod habes. Quid enim despicis fratrem? In visceribus matrum vestrarum ambo nudi fuistis. Certe etiam, cum de ista vita exieritis et istae carnes exhalata anima fuerint putrefactae, dignoscantur ossa divitis et pauperis!‘ De condicione loquor aequali, de ipsa sorte generis humani, in qua omnes nascuntur: Et dives enim hic fit et pauper non semper hic erit; et sicut dives non venit dives, sic nec dives abscedit. Idem ipse est utrisque introitus et par exitus. Addo, quod forte mutabitis vices. Iam ubique evangelium praedicatur: Attende quendam pauperem ulcerosum, qui iacebat ante ianuam divitis et cupiebat saturari de micis, quae cadebant de mensa divitis; attende et illum parem tuum, qui induebatur purpura et bysso et epulabatur cotidie splendide! Contigit nempe mori inopem illum et auferri ab angelis in sinum Abrahae; ille autem mortuus est et sepultus est – nam illius forte sepulturam nemo curavit –, et cum apud inferos ille dives in tormentis esset, nonne elevavit oculos suos et vidit in infinito gaudio eum, quem contempsit ante ianuam suam, et de digito eius aquae stillam desideravit, qui de mensa eius cadentes micas

13,16–24 quendam…desideraverat] cf. Lc. 16,19–24 e 1 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 13,3 putant] des. e1 13,1 dispositione α (exc. F) α1 δ ε (exc. Lp1) Rm12 η (ac. C) η1 Ψα Ψγ Ψκ qΨρ; dispositionem rell. edd (sed cf. ibi intus, quod sequitur) | ibi … transierunt2 om. e1 ‖ 1sq. quid … transierunt1 om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 2 viam om. e1 ‖ 2sq. humani generis metas tr. α (exc. F) ‖ 3 putant] potantes e1 ‖ 4 humani generis tr. α F3 Rm12 edd | homini] frater tuus est mendicus quando dicis tali homini add. β 5 habuisti α ε (exc. Lp1; pc. Bn1) | noli1 … tuum om. γ (exc. P15) C η1 ‖ 5sq. noli2 … typhum om. δ ε ζ 6 typhum] tuum add. β (exc. D) P15 | quem] quo δ ε ζ η η1 | circumstant δ ε (ac. N) ζ | familiae ε (exc. Lp1; pc. N) ζ ‖ 7 marmorata domus tr. ζ ‖ 7sq. vos te β; te am er lo; vos rell. ma cc ‖ 8 tectum mundi om. M γ (ac. Ca S) | pauperibus γ (exc. P15; ac. S) | rebus om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 9 illa] illi P15; illas C (pc.) ma cc | ad] apud M γ (ac. S) ‖ 11 vita ista tr. α Rm12 η1 (exc. P12) | exiretis γ (exc. P15; ac. Ca) 12 exhalata] exuta Ca (vl.) δ ε ζ (-tae T) η η1 | dignoscant K; dignoscuntur F (pc.) α1 β P15 δ ε ζ η η1 13 loquar M α1 γ (exc. P15) δ | sorte] forte β (exc. F3; ac. D) An5 ‖ 14 enim] cum edd (exc. am) | fit] sit P15 edd (exc. am); fuit α S2 R; fecit γ (exc. P15; ac. Ca S) | et1 om. Ca K | non2] huc add. α α1 ‖ 15 utrisque M α α1 β (exc. R) Ca (pc.) P15 La; utrosque γ (exc. P15; ac. Ca S K); utriusque rell. edd ‖ 17 ante] ad α 18 parem] pauperem α (ac. F); patrem R Rm12 (ac.) ‖ 19 afferri α α1 γ (vl. P15) δ C (pc.) Rm12; offerri η1; efferri T ‖ 20 sinu M S δ ε (ac. Bn1) C (ac.) P12 | est1 om. δ ε ζ ‖ 21 esset in tormentis tr. α ‖ 22 levavit F R (ac.) | contempserat α α1 ‖ 23 de1 β P15 T ma cc; om. rell. am er lo | micas cadentes tr. α

cc 994 5

10

15

20

84 | Augustini

25

30

cc 995

5

desideraverat? Fratres, labor ille pauperis quantus fuit, deliciae illae divitis quam longae fuerunt? Quod autem mutaverunt, perpetuum est. Illius ergo, quia non erat declinatio in morte et firmamentum erat in flagello eius, in laboribus hominum non fuit et inter homines flagellatus non est; ille autem flagellatus hic requievit ibi, quia flagellat omnem filium, quem recipit. Sed cui dicis ista? ‚Epulanti splendide et induenti cotidie purpura et bysso.‘ Cui dicis? ‚Qui transiit in dispositione cordis.‘ Merito! Sero dicturus est ‚Mitte Lazarum; dicat vel fratribus meis‘, quando ei non conceditur fructus paenitentiae. Non enim paenitentia non datur, sed sempiterna erit paenitentia et nulla salus post paenitentiam. Ergo isti transierunt in dispositione cordis. (14.) cogitaverunt et locuti sunt malignitatem. Sed loquuntur maligni- v. 8 tatem homines et cum timore; isti autem quomodo? iniquitatem in altum locuti sunt. Non solum locuti iniquitatem, sed etiam clare, audientibus omnibus, superbe: ‚Ego facio, ego ostendo. Senties, cum quo habes; vivere te non sinam.‘ Vel cogitares ea, non etiam effunderes! Vel intra claustra cogitationis mala cupiditas coerceretur! Vel refrenaret eam intra cogitationem suam! Quare? An forte macer est? prodiet quasi ex adipe iniquitas eius. iniquitatem in altum locuti sunt. (15.) posuerunt in caelum os suum et v. 9 lingua eorum transiit super terram. Quid est hoc transiit super terram? Quod dictum est posuerunt in caelum os suum. Hoc est enim transiit super terram: Transeunt terrena omnia. Quid est transire terrena omnia? Non se cogitat

28 Hebr. 12,6 30 mitte…meis] cf. Lc. 16,27sq. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 25 non] inc. P2 ‖ 28 sed] inc. e1 ‖ 14,5 sinam] des. e1 ‖ 6 quare] inc. e1 24 quantum M γ (ac. Ca K; vl. P15) | illae] illi K; illius P15 δ ε ζ η η1 ‖ 26 et] in add. γ (exc. P15; ac. Ca K) in flagello eius erat tr. α ‖ 27 non fuit hominum tr. β | hic] et add. M α γ (ac. S) La ‖ 28 quia] fortasse dominus vel deus addendum est | epulanti] cotidie add. F α1 ‖ 29 induenti] se (quod addit Saint-Omer, BM 29, s. XI) add. edd | cotidie om. α1 T | purpura cotidie tr. α (cotidie om. F) | purpuram α1 P15 (vl.) T | byssum e1 M α1 γ (exc. S; ac. Ca) T | transit M Ca La P12 (ac.) ‖ 29sq. dispositione α (exc. F) α1 ε Rm12 η η1; dispositionem rell. edd (cf. supra 1) ‖ 31 ceditur e1 ‖ 32 ista β δ ε Rm12 ‖ 33 dispositione α1 δ ε Rm12 η η1; dispositionem rell. edd (cf. supra 1) 14,1 malignitatem1] iniquitatem Ca (vl.) S (pc.) δ ε Rm12 η η1; nequitiam T Ψγ Ψρ qVulg. ‖ 1sq. sed …  malignitatem2 om. M γ (ac. Ca S) ‖ 3 locuti2] sunt add. α S (pc.) δ ε ζ η η1 edd (iniquitatem locuti sunt tr. T η1 (exc. P12)) ‖ 4 ego facio ego ostendo superbe tr. γ (ac. Ca S; ostende ac. P15) δ; cf. in psalm. 64,13,20sq. | ostendo] sed add. Ca (pc.) η (exc. P2) η1 | habes] *causam add. e1 | te om. F3 (ac.) γ (exc. P15) ‖ 5 sinam] superbe add. F (pc.) β ‖ 6 eam intra om. α α1 ‖ 6sq. an … prodiet] hoc e1 7 prodiit Ca (pc.) S (pc.) η η1 (pc. P12) | quasi] quia e1 | adipe] procedit add. e1 | eius om. δ ε ζ η (exc. La) η1; et add. e1; eorum β edd 15,1 caelo M Ca (pc.) δ ε η P12; caelos Ca (ac.) S ‖ 2 transiit1] transivit β K P15 ε ζ La (ac.) Ψα Vulg.; transibit M Ψκ; transiet α | transiit2] transit H4; transibit M; transiet α ‖ 3 caelo M δ ε η P12 (ac.) | est2 om. M γ δ | enim *om. β ‖ 4 transire] *transeunt e1 M | terrena2 om. α

in psalm. LXXII,13 – 16 | 85

hominem subito mori posse, cum loquitur; quasi semper victurus minatur. Transcendit cogitatio illius terrenam fragilitatem: Nescit, quali vase coopertus est; nescit, quod scriptum est alio loco de talibus: Exiet spiritus eius et revertetur in terram suam. In illa die perient omnes cogitationes eius. Sed isti diem ultimum suum non cogitantes loquuntur superbiam et in caelum ponunt os suum et transcendunt terram. Si ultimum suum diem non cogitaret, id est iudicii sui ultimum diem, latro missus in carcerem, nihil illo esset immanius, et tamen posset effugere. Quo fugis, ne moriaris? Certus erit ille dies. Quid est diu, quod victurus es? Quantum est diu, quod habet finem, etsi diu esset? Huc accedit, quia non est diu: Et non est diu et incertum est ipsum, quod dicitur diu. Quare hoc non cogitat? Quia posuit in caelum os suum et lingua eius transiit super terram. v. 10 (16.) ideo revertetur huc populus meus. Iam ipse Asaph revertetur huc. Vidit enim ista abundare iniquis, vidit superbos; redit ad deum et incipit quaerere et disputare. Sed quando? Cum dies pleni invenientur in eis. Quid est dies pleni? Cum autem venit plenitudo temporis, misit deus filium suum. Ipsa est plenitudo temporis, quando venit ille temporalia docere contemni, non habere magnum quidquid male homines cupiunt, pati quidquid male homines metuunt. Factus est via, revocavit ad cogitationem intimam, admonuit, quid a deo quaerendum esset. Et vide, de qua cogitatione reverberata in se et quodammodo revocante

15,7sq. Ps. 145,4 9 loquuntur superbiam] cf. Ps. 16,10 vel Iud. 16 16,4 Gal. 4,4 7 factus est via] cf. Io. 14,6 e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 15,5 minatur] des. e1 ‖ 8 sed] inc. e1 ‖ 9 terram] des. e1 ‖ 16,1 ideo] inc. e1 ‖ 5 contemni] des. e1 ‖ 8 et1] inc. e1 5 posse] et add. α (exc. Na1) S2 ‖ 6 cogitatio] iniquitas cogitationis (cogitationes δ; cogitationis om. T) β S (pc.) δ ε ζ | est] sit ε ζ ‖ 7 exiit α ‖ 8 peribunt α η (exc. P2) η1 edd (exc. am) ‖ 9 superbiam S P15 δ ε (exc. N) C (pc.) Lo1 (pc.) edd; superbia F4 α1 (ac. H4) Ca (ac.) K N η (ac. C); *superba rell. (cf. Ps. 16,10 et Iud. 16) | caelo δ ‖ 10 diem suum tr. α1 F3 δ ε (exc. Lp1) ζ | cogitant α (ac. F) ‖ 11 carcere M α (ac. F) γ Lp1 (pc.) η η1 | inmanus η (exc. C; ac. La) An5; in manibus γ (exc. P15; ac. Ca S) C (ac.) ‖ 12 dies ille tr. Ca T ‖ 13 accidit P15 (vl.) δ ε (exc. Bn1; ac. N) η η1 | diu2 M α α1 β γ (exc. K) am er lo; om. rell. ma cc 14 caelo S δ ε ζ ‖ 15 transivit β (exc. R) K P15 T La An5 16,1 huic S (ac.) A (ac.); om. F3 (ac.) η1 | revertetur2] revertitur lo ma cc ‖ 2 superbos e1 M α β (exc. R) K P15 La; superbis rell. edd; et add. δ ε ζ | reddit M S (ac.) La (ac.) | deum] se ζ ‖ 3 cum] quoniam Ca (vl.) η (exc. P2) η1 | inveniuntur M La Lo1 (ac.) ‖ 4sq. misit … temporis om. M γ (ac. Ca S) P12 ‖ 4 ipse α α1 δ La P12 ‖ 5 illa α1 (ac. H4) δ ε (exc. Bn1; ac. N) ζ P12 (ac.) ‖ 6 quidquid1] quod β | male1 M α (pc. F4) α1 (ac. H4) γ (exc. P15; ac. S K) ε ζ C; mali rell. edd | cupiunt … homines2 om. Na1 Lo1 | male2 M α (exc. Na1) α1 (ac. H4) Ca S; mali rell. edd ‖ 7 intimam] ultimam α | ad deum α (ac. F) ‖ 8 de om. e1; ne γ (exc. P15; ac. Ca S) | reverberata] revertitur α α1 | revocantes γ (exc. P15; ac. Ca)

5

10

15

5

86 | Augustini

10 cc 996

5

fluctus impetus sui transitur ad vera eligenda. ideo revertetur huc populus meus et dies pleni invenientur in eis. (17.) et dixerunt – vide, per quam cogitationem transierunt! – quomodo v. 11 scivit deus et si est scientia in altissimo? ‚Ecce, iniqui felices sunt; non curat deus res humanas. Vere scit, quid agamus?‘ Videte, quae dicuntur; rogamus, fratres, iam a Christianis non dicatur quomodo scivit deus et si est scientia in altissimo! (18.) Unde tibi enim videtur non scire deum et non esse scientia in altissimo? Respondet: ecce ipsi peccatores et abundantes in saeculo obtinuerunt v. 12 divitias. Et peccatores sunt et abundantes; divitias in saeculo obtinuerunt. Confessus est, quia ideo nolebat esse peccator, ut haberet divitias. Carnalis anima visibilibus rebus et terrenis vendiderat iustitiam suam. Qualis iustitia? Quae propter aurum habetur. Quasi pretiosius sit aurum quam ipsa iustitia aut, cum quisquam negat res alienas, maius damnum patiatur, cui negat, quam ille, qui negat! Ille perdit vestem, ille fidem. ‚ecce ipsi peccatores et abundantes in saeculo obtinuerunt divitias. Inde ergo nescit deus, et inde non est scientia in altissimo! (19.) et dixi: sine causa v. 13 iustificavi cor meum, quando servio deo et ista non habeo. Non serviunt illi et his abundant. ergo sine causa iustificavi cor meum et lavi in innocentibus manus meas. Hoc sine causa feci. Ubi est merces bonae vitae meae? Ubi est

e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 17,3 agamus] des. e1 ‖ 18,1 unde] inc. e1 ‖ 3 obtinuerunt] des. e1 ‖ 9 inde] inc. e1 9 fluctu α (ac. F) α1 | impetu γ (exc. P15; ac. Ca S) | revertitur γ (exc. P15; ac. Ca S); convertetur α α1 ε ζ η η1 huc populus meus e1 M β (exc. R) γ (hic pc. S; hic P15) δ η1; populus meus (meus om. La) huc (vel hic) tr. rell. edd ‖ 10 eis] nobis M γ (exc. P15; eis vl. Ca; ac. S) 17,1sq. vide … altissimo] quomodo scivit deus et si est scientia in altissimo vide per quam cogitationem transierunt (vel transeunt) tr. ζ η1 lo ma cc ‖ 2 iniqui] inquit α ‖ 3 vere scit] virescit ε (ac. Bn1 N) η (ac. C) | vide δ | quae] quia M γ (exc. S; ac. Ca) η1 | dicantur Ca (ac.) P15 ‖ 4 a Christianis M α α1 β γ (exc. S) η (exc. C) am er lo; Christiani rell. ma cc | dicatur α α1 γ; dicantur β δ (ac. G) ε (exc. Bn1) η (ac. C); dicuntur M; dicant G (pc.) Bn1 ζ η1 ma cc | scit α P15 Vulg. | altissimo] excelso α (exc. F) Ψα Ψρ Vulg. 18,1 *enim tibi tr. M α α1 β ζ edd | *scientiam α (exc. Na1) D S δ ε ζ C An5 edd ‖ 2 saeculum e1 M Ca (saeculo vl.) K Ψγ (εἰς τὸν αἰῶνα LXX); cf. etiam in psalm. 73,1 ‖ 3 saeculum e1 M γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 4 est om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | volebat α ‖ 6 iustitia ipsa tr. ε ζ | quisquis α (exc. F4; pc. F); quisque δ ε ζ ‖ 7 cui] cum S (pc.) ε (exc. Lp1) | qui] illi add. γ δ ε ζ η η1 edd | perdidit α (exc. F4; pc. F) α1 δ ‖ 8 ille M α β γ (exc. Ca) η1; iste rell. edd ‖ 9 saeculum M γ (exc. S; saeculo vl. Ca; vl. P15) ‖ 10 et om. β 19,1 dixi] ergo add. T lo ma cc Ψα Ψκ Ψρ Vulg. (cf. infra 3) ‖ 2 quando] quoniam α ‖ 3 in innocentibus e1 M P15 (inter innocentibus vl.) ma cc (ἐν ἀθῴοις LXX); inter innocentibus S2; inter innocentes rell. am er lo Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. (sed cf. infra 5sq. et 20,14sq.) ‖ 4 *mercis e1 α (exc. F) γ (exc. P15; ac. Ca S K); cf. ThlL 8, 793, l. 18–21

in psalm. LXXII,16 – 21 | 87

praemium servitutis meae? Bene vivo et egeo; iniquus abundat. et lavi in innocen-

5

v. 14 tibus manus meas (20.) et fui flagellatus tota die. A me non recedunt

flagella dei. Bene servio et flagellor; non servit et ornatur.‘ Magnam quaestionem sibi fecit, agitatur anima transitura ad contemnenda terrena et concupiscenda aeterna. Transitus est ipsius animae in hac cogitatione. Ubi fluctuat in quadam tempestate, perventura est ad portum; et quomodo solent aegri, qui lentius aegrotant, cum sanitas longa est, vicina sanitate plus aestuant – accessionem creticam medici vocant, per quam transitur ad sanitatem: maior ibi aestus, sed ducens ad salutem; maior ibi ardor, sed vicina refectio – sic ergo et hic aestuat. Nam periculosa verba sunt, fratres, molesta et paene blasphema quomodo scivit deus, hoc est ‚paene‘. Non dixit ‚Nescivit deus‘, non dixit ‚Non est scientia in altissimo‘, sed quasi quaerens, haesitans, dubitans – hoc est, quod ait paulo ante paene effusi sunt gressus mei – quomodo scivit deus et si est scientia in altissimo. Non confirmat; sed ipsa dubitatio periculosa est. Per periculum transit ad sanitatem. Audi iam sanitatem: ergo in vano iustificavi cor meum et lavi in innocentibus manus meas et fui flagellatus tota die et argutio mea in matutinum. Argutio correptio est: Qui arguitur, corripitur. Quid est in matutinum? Non differtur. Differtur impiorum, mea non differtur; illa sera [vel nulla] est, mea in matutinum. et fui flagellatus tota die et argutio mea in matutinum. v. 15 (21.) si dicebam: narrabo sic, id est ‚Docebo sic‘. Quomodo docturus es? Quia non est scientia in altissimo? Quia non scit deus? Hanc sententiam vis

e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 20,2 ornatur] des. e1 ‖ 7 maior] des. P2 mutilus ‖ 11 hoc] inc. e1 ‖ 12 mei] des. e1 ‖ 13 ipsa] inc. e1 ‖ 14 sanitatem2] des. e1 ‖ 15 et2] inc. e1 5 et egeo e1 γ (exc. Ca) La P12 (et ego ac.) edd; et ego M Ca C η1 (exc. P12); egeo α; ego rell.; *et add. α α1 β S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | iniquus] inimicus Ca (vl.) η (exc. P2) η1 ‖ 5sq. in innocentibus e1 M α (exc. Na1) P15 ma cc; in nocentibus Na1 S2 S (ac.) K; in nocentes Ca (ac.); inter innocentes rell. am er lo 20,3 agitur C η1 | anima] transit (transitur α1 δ ε P2) anima add. α1 β S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) η1 lo ma cc 5 perventurus α ‖ 6 lentius] lenius prop. Bulhart, Textkritisches III, 220 (sed cf. ThlL 7, 1163sq. ‘agilitate, vehementia sim. minuta: vergit in notiones q. s. tarde procedens saepe, remissus, quietus sim.’) | longa M α1 γ (ac. Ca S) δ La (cf. ThlL 7, 1640sq. ‘respicitur status remotus’); longe rell. (est longe tr. β) edd | aestuare β ‖ 7 accersionem Ca S (ac.); accensionem η1 (exc. P12) | creticam] aereticam γ (ac. S; hereticam K); cretica An5; criticam er lo; cf. Dorfbauer, Accessio cretica | sanitatem] salutem ζ 9 nam] non η1 (non non An5) | blasphemia α (exc. F4; ac. Na1) Ca (pc.) P15 N (ac.) ‖ 10 est1] et add. Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ La η1 edd | non dixit2 sl. D; om. ζ ‖ 11 est] ergo add. e1 ‖ 12 quomodo] quod M S2 γ (quomodo vl. Ca; ac. S) δ; quoniam F ‖ 13 dubitatione γ (exc. P15; ac. Ca S) | per sl. Ca; om. e1 ε C 14 audi iam sanitatem om. Ca (ac.) Bn1 | in vano] *vano M S (in vanum pc.); vane Ca (ac.) K P15 (vl.); in vanum La edd (exc. am) ‖ 14sq. in innocentibus α (exc. Na1) P15 η (innocentes pc. La) P12; in nocentibus M Na1 S K; inter innocentes rell. edd ‖ 16 matutinum1] matutino α Ψρ qVulg. | qui] quia qui β; quia Ca (ac.) La ‖ 17 vel nulla ut glossam delevi ‖ 18 et fui om. e1 | argutio] castigatio P15 ζ η1 Ψγ Vulg. | matutinum2] matutino F; matutinis ζ Ψα Ψγ qVulg. 21,1 dicebam] sic add. M γ (exc. Ca; ac. S) | dicturus α1 K δ ε ζ P12 (ac.) ‖ 2sq. quia2 … proferre om. e1 2 sententiam] scientiam Na1 S (ac.)

5

10

cc 997 15

88 | Augustini

5

10

15

proferre, quia sine causa iuste vivunt, qui iuste vivunt, quia perdidit homo iustus servitutem suam, quia magis deus malis favet aut neminem curat? Hoc vis dicere, hoc narrare, hoc docere? Reprimit se auctoritate compescente. Qua auctoritate? Aliquando vult homo erumpere in istam sententiam, sed revocatur scripturis dicentibus, ut semper bene vivatur, dicentibus, quia deus curat res humanas, quia discernit inter pium et impium. Ergo et iste volens iam istam proferre sententiam revocat se. Et quid ait? si dicebam: narrabo sic. ecce generationem filiorum tuorum reprobavi. reprobavi generationem filiorum tuorum, si narrabo sic; generationem iustorum reprobabo. Sicut et quaedam habent exemplaria ‚Ecce generatio filiorum tuorum cui concinui‘, id est ‚Cui filiorum tuorum concinui?‘, id est ‚Cui congrui, cui accommodatus sum? Dissonui ab omnibus, si sic doceo.‘ Concinit enim, qui consonat; qui autem non consonat, non concinit. ‚Aliud dicturus sum, quam dixit Abraham, quam dixit Isaac, quam Iacob, quam dixerunt prophetae? Illi enim omnes dixerunt, quia curat deus res humanas. Ego dicturus sum, quia non curat? Maiorne in me prudentia quam in illis, maior intellectus in me quam in illis?‘ Saluberrima auctoritas revocavit cogitationem ab impietate. (22.) Et quid sequitur si dicebam: narrabo sic. ecce generationem filiorum tuorum reprobavi? Ergo ne reprobaret, quid fecit? et suscepi cognoscere. v. 16 Suscepit cognoscere: Deus illi adsit, et cognoscat. Interim, fratres, a magno lapsu revocatur, quando non se iam scientem praesumit, sed suscepit cognoscere, quod 21,10sq. generationem iustorum] cf. Ps. 13,6 21,11sq. sicut…concinui1] cf. Ψκ (generatio filiorum tuorum cui continui et reprobabor) e 1 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 21,4 favet] des. e1 ‖ 8 ergo] inc. e1 ‖ 11 reprobabo] des. e1 ‖ 14 aliud] inc. e1 ‖ 22,3 cognoscat] des. e1 3 iuste1 om. e1 α (ac. F) | iuste2] bene α ‖ 4 malis deus magis tr. α; malis magis deus tr. α1 δ; malis deus favet magis tr. ε ζ η ‖ 5 hoc1] vis add. δ ε ζ am er lo | hoc docere α α1; hoc dicere M γ (exc. P15; ac. Ca S); om. rell. edd | qua] quia M α β P15 ζ η1 | auctoritate2 om. F (pc.) β ‖ 6 vult homo aliquando tr. α ε ζ η ma cc ‖ 7 semper ut tr. M γ | ut bene semper tr. β | curat deus tr. ζ ‖ 8 impium et pium tr. η1 (exc. P12) | et iste om. e1 | iam om. e1; viam δ ‖ 10 sic] vel add. ζ ‖ 10sq. generationem2] generationes α 11 sicut] is (his K) ut γ (exc. P15; velut pc. Ca; ac. S); et ut P15 (vl.); sic β | generatio α α1 (cf. Ψκ); generationem δ ε ζ An5 (ac.) am er lo; generationes γ (generationi vl. Ca; generationem pc. S; vl. P15); *generationi rell. ma cc ‖ 12 cui1] non add. η η1 | concinui1] continui ε; continuo Rm12 (ac.); concino T; concitavi M γ (ac. Ca); timui η P12 | id1 … concinui2 om. M α H4 | cui2] generationi add. S2 P15 | tuorum2] cui add. γ (exc. P15; ac. Ca) | concinui2] continui D γ (exc. Ca) ε Rm12 (ac.) η (ac. C) P12 ‖ 13 congrui] congregavi γ (congrui vl. Ca; ac. S; vl. P15) δ | commendatus ζ | dissonavi H4 (pc.) δ ε ζ C (ac.) η1 15 Abraam dixit tr. e1 | dixit2 *om. e1 | quam2] dixit add. α1 β (exc. F3) δ Rm12 edd ‖ 16 ego] ergo β Rm12 ‖ 17 maiorne … illis1 om. e1 | maior e1 M α; *maiorne rell. edd | in me intellectus tr. α1 δ 22,1 generationes α; rationem C (ac.); nationem ζ An5 Vulg. ‖ 2 reprobavi] reprobabo Ca (vl.) S (pc.) δ ε (exc. Bn1) ζ η η1 | ne sl. S C P12 ‖ 3 suscepi M (ac.) S2 P15 T C (ac.) η1 | suscepit cognoscere om. γ (exc. P15; ac. S) δ | adsit et] *adsistit e1; adsistet M γ (exc. P15; assit vl. Ca; ac. S); adsit ut R T C (pc.) Lo1 lo ma cc cognoscet M (ac.); cognoscit P12 (ac.); recognoscat α ‖ 4 praesumpsit β P15

in psalm. LXXII,21 – 23 | 89

nesciebat. Iam enim volebat quasi sciens videri et praedicare nullam esse deo curam de rebus humanis. Facta est enim ista quorundam nequissima et impia doctrina. Sciatis, fratres, multos disputare et dicere, quia deus res humanas non curat, quia casibus reguntur omnia, vel – quia stellis subiectae sunt voluntates nostrae – quia unusquisque non pro meritis agitur, sed necessitate stellarum suarum: Doctrina mala, doctrina impia! In haec iste ibat, cuius paene commoti sunt pedes et cuius paulo minus effusi sunt gressus, in hunc ibat errorem. Sed quia concinebat generationi filiorum dei, suscepit cognoscere et damnavit scientiam, in qua iustitiae dei non congruebat. Et quid dicit? Audiamus, quia suscepit cognoscere et adiutus est et didicit aliquid et indicavit nobis: et suscepi inquit cognoscere. hoc labor est ante me. Vere magnus labor cognoscere, quomodo et deus curet res humanas et bene sit malis et laborent boni, magna vis quaestionis! ‚Ideo hoc labor est ante me, quasi stat mihi in faciem murus quidam.‘ Sed habes vocem psalmi: In deo meo transgrediar murum. hoc labor est ante me. (23.) Verum dicis: labor est ante te. Sed ante deum non est labor: Fac te ante deum, ubi non est labor, et nec tibi erit labor. v. 17 Et facit hoc; nam dicit, quam diu labor ante se: donec introeam in sanctuarium dei et intellegam in novissima. Magna res, fratres! ‚Tam diu laboro‘ inquit ‚et ante faciem meam laborem quendam quasi inextricabilem video, ut cognoscam, quomodo et iustus sit deus et res humanas curet et non sit iniquus, quod peccantes et scelera facientes felicitatem habent in hac terra, pii vero et deo servientes in temptationibus plerumque et in laboribus fatigentur.‘ Magna difficultas est hoc scire, sed donec introeam in sanctuarium dei. In sanctuario enim dei quid tibi praestatur, ut hanc solvas quaestionem? et intellegam inquit in novissima, non ‚in praesentia‘. ‚Ego‘ inquit ‚de sanctuario dei intendo oculum in finem, praesentia 22,17sq. Ps. 17,30 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 suscepit] inc. e1 ‖ 14 didicit] des. e1 | hoc] inc. e1 ‖ 16 boni] des. e1 ‖ 18 labor] inc. e1 ‖ 23,5 novissima] des. e1 ‖ 10 in2] inc. e1 5 praedicari S2 Ca (vl.) δ ε η η1 | curam deo tr. α1 η1 ‖ 6 quorundam α S2 γ (exc. P15; ac. S); in quorundam H4; quorum M P15; iniquorum rell. edd ‖ 7 deus om. α1 Lo1 ‖ 10 haec] hanc α; hac P15 ‖ 11 quia] non add. M γ δ ε ζ η η1 edd ‖ 13 iustitiae e1 β P15; iustis rell. edd | dicis F (ac.); dicat lo ma cc | quia] qui γ (ac. Ca; vl. P15) | cognoscere suscepit tr. β P15 η1 ‖ 14 adiutus] auditus M γ (adiutus vl. Ca; ac. S) didicit] dicit e1 α S2 (ac.) P15 C (ac.); quid add. γ (exc. P15; ac. S) ‖ 16 quaestionis] et add. α α1 17 faciem M α1 β γ δ am; facie rell. edd (exc. am) | habens β; habeo prop. Bulhart, Textkritisches III, 220 | psalmi] et add. α α1 23,2 te1] me Ca G P12 (ac.) ‖ 4 facit e1 M α α1 γ (ac. S) η η1; fecit rell. edd | labor] sit add. e1; est add. F (sl.) β T η1 | se] te e1 (ac.) ‖ 5 fratres] propterea et hic in isto psalmo attendite carissimi hoc quod dixit add. β (cf. p. 11) | tam] iam ma cc ‖ 8 habeant exspectares | hac om. α (ac. F) ‖ 9 fatigentur M α β (exc. D) γ (fatigantur vl. Ca; ac. S) am; fatigantur rell. edd (exc. am) | est] et P15 η1 ‖ 10 in2 … dei2 om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | sanctuario] sanctuarium e1 P15 (om. in) δ ε ζ η (ac. C) η1 | enim om. e1 Ca C (ac.) 12 praesentia2] praesentiam e1; praescientia η (ac.) η1 (exc. An5)

5 cc 998

10

15

5

10

90 | Augustini

15

cc 999 5

10

15

transgredior. Totum hoc quod vocatur humanum genus, omnis ista massa mortalitatis ventura est ad examen, ventura est ad libram; appendentur ibi opera hominum. Cuncta modo nubes involvit, sed deo cognita sunt merita singulorum. et intellegam inquit in novissima, sed non a me. Nam ante me labor est. Unde intellegam in novissima? Intrem in sanctuarium dei.‘ Ibi ergo intellexit, et unde isti modo felices: (24.) verumtamen propter v. 18 dolositatem posuisti eis. Quia dolosi sunt ‒ id est fraudulenti sunt ‒, quia dolosi sunt, dolos patiuntur. Quid est hoc ‚Quia fraudulenti sunt, fraudem patiuntur‘? Fraudem volunt facere generi humano in omnibus nequitiis suis; fraudem et ipsi patiuntur, ut terrena bona eligant et relinquant aeterna. Ergo, fratres, in eo, quod fraudem faciunt, fraudem patiuntur. Quod iamdudum dixi, fratres: Quale cor habet, qui, ut lucretur vestem, perdit fidem? Ille, cui tollit vestem, passus est fraudem an iste, qui tanto damno percutitur? Si pretiosior est vestis quam fides, maiore damno ille afficitur; si autem incomparabiliter fides excedit totum mundum, ille videbitur damnum vestis perpeti. Huic autem dicitur: Quid prodest homini, si totum mundum lucretur, animae autem suae damnum patiatur? Ergo quid illis contigit? propter dolositatem posuisti eis; deiecisti eos dum extollerentur. Non dixit ‚Deiecisti eos, quia elati sunt‘. Non quasi, posteaquam elati sunt, deiecit illos, sed in eo ipso, quod elati sunt, deiecti sunt. Sic enim efferri iam cadere est: deiecisti eos dum extollerentur. (25.) quomodo facti sunt in desolationem subito – admiratur super eis v. 19 intellegens in novissima – defecerunt: Vere, quomodo fumus, qui, dum extolli-

24,10sq. Mt. 16,26 24,6sq. quod…fidem] cf. supra 18,4–8 e 1 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 14 ventura2] inc. f7 ‖ 16 novissima] des. e1 ‖ 18 et] inc. e1 ‖ 24,3 patiuntur1] des. e1 ‖ 6 quale] inc. e1 ‖ 8 percutitur] des. e1 ‖ 11 ergo] inc. e1 ‖ 13 sunt1] des. e1 | sed] inc. e1 13 totum] in add. γ (exc. P15; ac. Ca S); est add. P15 ‖ 14 appendetur F4; appenditur P12 (ac.); appenduntur f7 ‖ 15 nubes] nobis e1 γ (ac. S; vl. P15) ‖ 16 a me om. γ (exc. P15; ac. S); lnp. f7 18 isti modo e1 f7 (isto) α ε ζ C; modo isti tr. rell. edd 24,2 sunt2 om. P12 (ac.) edd ‖ 2sq. quia dolosi sunt2 om. f7 γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 6 faciunt fraudem tr. α1 γ (exc. P15) δ; om. η1 | habent f7 Na1 (ac.) ‖ 7 qui e1 f7 M γ (ac. Ca S) ma cc; quis rell. am er lo vestem1] et add. F β δ ε ζ | perdet δ; perdat β S (pc.) ε ζ C η1; perdidit P15 | tollit e1 M γ (vl. P15) η1; tullit (vel tulit) rell. edd | fraudem passus est tr. α ‖ 8 qui tanto] quanto α1 δ | damno2] percutitur maiore damno add. S (mg.) ζ η1 (exc. An5) ‖ 9sq. ille2 … perpeti] fortasse lacuna latet ‖ 11 damnum] detrimentum ζ | illis] eis α | contingit f7 γ (exc. P15; ac. S); contegit La ‖ 13 deiecit M β γ (ac. S) La η1; deiecisti rell. edd | illos] eos f7 α1 β γ δ ‖ 14 quod] quo e1 β η1 | sic] si α1 δ ε (ac. Bn1) ‖ 15 dum] cum e1 f7 M γ (exc. P15) Ψα 25,1 desolatione e1 M S K Rm12 La Ψα Ψκ Ψρ | eos P15 (vl.) ζ La (ac.) ‖ 2 vero e1 | qui dum] quidam M La (ac.)

in psalm. LXXII,23 – 26 | 91

tur, deficit, defecerunt! Quomodo dicit defecerunt? Quomodo qui intellegit in v. 20 novissima: defecerunt; perierunt propter iniquitatem suam (26.) veluti

somnium exurgentis. Quomodo defecerunt? Quomodo deficit somnium exurgentis. Fac hominem in somnis videre se invenisse thesauros: Dives est, sed donec evigilet. veluti somnium exurgentis, sic defecerunt, quomodo somnium evigilantis. Quaeritur, et non est: Nihil in manibus, nihil in lecto. Pauper dormierat, dives in somnis factus fuerat: Si non evigilasset, dives esset; evigilavit, invenit aerumnam, quam dimiserat dormiens. Et isti invenient miseriam, quam sibi comparaverant, cum evigilaverint de hac vita. Transit illud, quod quasi in somno tenebatur veluti somnium exurgentis. Et ne diceretur ‚Quid ergo? Parva tibi videtur claritas eorum, parva tibi videtur pompa eorum, parvi tibi videntur tituli, imagines, statuae, laudes, cunei clientium?‘, domine ait in civitate tua imaginem eorum ad nihilum rediges. Itaque, fratres mei, libere loquens de hoc loco vel unde licet – quia, quando vobis miscemur, magis vos ferimus quam docemus – in nomine Christi et in timore eius exhortor vos, ut, quicumque ista non habetis, non cupiatis; quicumque habetis, non in eis praesumatis! Ecce, dixi vobis; non dico ‚Damnamini, quia habetis‘, sed: Damnamini, si de talibus praesumatis, si de talibus inflemini, si propter talia magni vobis videamini, si propter talia pauperes non agnoscatis, si generis humani condicionem communem propter excellentem vanitatem obliviscamini. Tunc enim deus necesse est retribuat in novissimo et in civitate sua imaginem talium ad nihilum redigat. Qui autem

e1 f7 M α (F F4 Na 1 ) α1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 26,12 rediges] des. e1 3 defecit e1 M P15 Lp1 (ac.) T (ac.) La (ac.) | quomodo1 … defecerunt2 om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | defecerunt2 om. e1; deferunt G | qui om. α (ac. F) ‖ 4 perierunt om. α (ac. F) 26,1 velut M β γ (ac. Ca) ζ La η1 Ψα Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 2 defecit e1 f7 M β Lp1 (ac.) Rm12 η (ac. C); deficet K; deficiet S ‖ 3 exsurgentes f7 K; insurgentis Ca (vl.) δ ε (surgentis pc. Bn1) Rm12 η | videre in somnis tr. α | invenire α H4; invenisset K La; venisse P15 ‖ 4 exurgentis om. f7; exsurgentes K; insurgentis δ ε Rm12 η | quomodo] defecit add. ζ ‖ 5 quaeritur] *igitur add. α1 β γ (pc. P15) δ ε ζ η η1 edd | non om. η1 6 in sommnis dives tr. α | evigilavit] et add. α1 δ ‖ 8 evigilaverit F (ac.) γ (exc. P15); evigilarent G (ac.) An5 | transiit e1 f7 M; transiet α α1 ‖ 9 velut β P15 (vl.) | exsurgentes f7; insurgentis γ (exc. P15; exsurgentis vl. Ca) ‖ 10 parva1 … eorum om. D (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca) ‖ 11 parvi e1 f7 M γ (exc. P15) ε Rm12 C η1 (pc. P12) edd; parva (-vae La) rell. | tituli] instituti M γ (exc. P15; tituli vl. Ca S); institute P15 La clientum P12 (pc.) Rm12; dicentium La (ac.) ‖ 12 *imagines α α1 β δ ε ζ η η1 Ψκ Ψρ (sed cf. infra 20, 31sq. et 34) | eorum e1 f7 M α α1 β γ δ am er Ψα Ψγ Ψρ; illorum rell. lo ma cc Ψκ ‖ 13sq. libere … docemus] dicit se docere et vituperare fratres nonnisi in loco praedicatoris positum, sed malas eorum cupiditates tolerare quam corripere malle, cum in plateis inter eos ambulet; cf. in psalm. 30,2,2,6: Latine aperte cur non dicamus, vel quando psalmum exponimus? Et si aliis temporibus forte dicere non audemus, saltem necessitas exponendi habeat libertatem corripiendi ‖ 13 unde libet F β S (pc.) ε T η η1; de quolibet Ca (vl.) ‖ 14 hortor α ‖ 15 in om. γ (exc. Ca) δ ‖ 16 quia] qui f7 α (exc. F4) α1 S P15 δ 17 praesumatis] si de talibus praesumitis add. δ (ac. G) ε ζ (ac. Rm12) La (praesumatis ac.) | inflamini ε T η | vobis magni tr. β Rm12 ‖ 20 novissimo f7 M α α1 β γ (novissima vl. Ca) am er; *novissima rell. lo ma cc (cf. supra 23,5) | civitatem suam γ (ac. S)

5

10

15 cc 1000

20

92 | Augustini

25

30

5

dives est, hoc modo sit, quo praecepit apostolus: Praecipe inquit divitibus huius mundi non superbe sapere neque sperare in incerto divitiarum suarum, sed in deo vivo, qui praestat nobis omnia abundanter ad fruendum. Abstulit superbiam divitum, dat consilium, – quasi dicerent divites: ‚Ecce, divites sumus; superbire nos prohibes, iactare pompas divitiarum nostrarum vetas. Quid ergo facturi sumus de istis divitiis? Usque adeo non est, quod inde fiat?‘ – ‚Divites sint‘ inquit ‚in operibus bonis; facile tribuant, communicent.‘ Et quid prodest hoc? Thesaurizent sibi fundamentum bonum in futurum, ut apprehendant veram vitam. Ubi debent sibi thesaurizare? Quo misit iste oculum intrans in sanctuarium dei. Exhorrescant omnes fratres nostri divites abundantes pecunia, auro, argento, familia, honoribus; exhorrescant, quomodo dictum est domine, in civitate tua imaginem eorum ad nihilum rediges. Nonne digni sunt haec pati, ut deus in civitate sua imaginem eorum ad nihilum redigat, quia et ipsi in civitate sua terrena imaginem dei ad nihilum redegerunt? in civitate tua imaginem eorum ad nihilum rediges. (27.) quia delectatum est cor meum – dicit, quibus rebus temptatur – quia v. 21 delectatum est cor meum et renes mei mutati sunt. ‚Quando me delectaverunt temporalia ista, mutati sunt renes mei.‘ Potest et sic intellegi: quia delectatum est cor meum in deum, et renes mei mutati sunt, id est libidines meae mutatae sunt, et castus totus factus sum. renes mei mutati sunt, et audi quomodo: (28.) et ego ad nihilum redactus sum et non cognovi. ‚Ego ille, qui modo v. 22 ista dico de divitibus, aliquando talia desideravi. Ideo et ego ad nihilum redactus sum, quando paene effusi sunt gressus mei; et ego ad nihilum redactus sum et non cognovi. Non est ergo desperandum et de illis, in quos talia dicebam.‘

26,21–23 1 Tim. 6,17 26–28 divites…vitam] cf. 1 Tim. 6,18sq. f 7 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 31 nonne] inc. e1 ‖ 28,1 cognovi] des. e1 ‖ 3 quando] inc. e1 21 quo f7 M F S2 (pc.) Ca (pc.) P15 ζ (pc. Rm12) edd; quomodo α (exc. F) η1; quod rell. | praecipit β (exc. R) P15 (vl.) ε (exc. Lp1) Lo1 Rm12 (ac.) ‖ 22 suarum om. γ (ac. Ca) T ‖ 24 ecce f7 α α1; esse M γ (ac. Ca S; etsi P15); om. β; ecce divites om. rell. edd ‖ 25 ipsis f7 α ‖ 26 fiat] faciant α ζ η1 ma cc; faciat ε C (ac.) sunt F4 P15 T (ac.) | inquit sint tr. α1 γ (exc. P15) ‖ 27 et om. γ (exc. P15; ac. Ca) ‖ 28 ibi ζ P12 ‖ 29 intrans om. M γ (ac. S) ‖ 30 quomodo f7 M α β γ (exc. K) La P12; quod modo rell. edd ‖ 31 eorum f7 M α1 β γ δ am er; ipsorum α Vulg.; illorum rell. lo ma cc ‖ 32 deus] dominus e1; dicitur f7 | eorum e1 M α1 β γ δ am er; ipsorum α; illorum rell. lo ma cc 27,2 est] inquit (quod addit Oxford, BL e Musaeo 8, s. XI/XII) add. lo ma cc | immutati α H4 Ψα Ψκ (sed cf. infra 3‒5) ‖ 4 fortasse in deo scribendum est ‖ 5 mutatae] inmutatae e1 | castus] caritas e1 f7 M α (ac. F) γ (ac. Ca S; castis vl. P15); castitas La η1 (exc. P12); sed cf. infra 32,11‒16 et 33,5sq. | mutati] resoluti M γ (mutati vl. Ca; ac. S; mutate vl. P15) Ψρ; inmutati Na1 | et2 om. γ (exc. P15; ac. Ca) | audivi P15 (vl.) Rm12 η1 (exc. P12) 28,1 qui] quo M S (ac.) δ ‖ 3‒29,1 quando … est om. Ca (ac.); et S (ac.) K ‖ 3sq. et non cognovi om. e1 ‖ 4 non cognovi] nescivi α S2 Ca S δ ε ζ η η1 Ψρ Vulg.; non nescivi H4 ‖ 4‒29,1 non2 … cognovi om. M P15 ‖ 4 est om. α

in psalm. LXXII,26 – 30 | 93

(29.) Quid est non cognovi? quasi pecus factus sum ad te et ego semper tecum. Multum interest inter istum et alios. Iste quasi pecus factus est desiderando terrena, quando redactus ad nihilum non cognovit aeterna; sed non recessit a deo suo, quia non illa desideravit a daemonibus, a diabolo. Hoc enim iam vobis commendavi: Vox est synagogae, id est illius populi, qui non servivit idolis. ‚pecus quidem factus sum a deo meo terrena desiderans; sed numquam recessi ab ipso deo meo. (30.) Quia ergo, quamvis factus pecus, non recessi a deo meo‘ – v. 24 sequitur – ‚tenuisti manum dexterae meae.‘ Non dixit ‚manum dexteram meam‘, sed manum dexterae meae. ‚Si dexterae manus est, manus habet manum: manum tenuisti dexterae meae, ut deduceres me.‘ Quid posuit manum? Potestatem. Hoc enim dicimus quemquam habere in manu, quod habet in potestate, quomodo dixit diabolus deo de Iob: Mitte manum tuam et tolle quae habet. Quid est Mitte manum tuam? ‚Da potestatem.‘ Manum dei potestatem dei dixit; sicut scriptum est alio loco: Mors et vita in manibus linguae. Numquid lingua habet manus? Sed quid est In manibus linguae? ‚In potestate linguae.‘ Quid est ‚in potestate linguae‘? Ex ore tuo iustificaberis, et ex ore tuo damnaberis. tenuisti ergo manum dexterae meae, potestatem dexterae meae. ‚Quae erat dextera mea? Quia ego semper tecum. In sinistra habebam, quia pecus factus sum, id est quia terrena in me fuit concupiscentia. Sed dextera mea erat, quia semper tecum eram. Huius dexterae meae manum tenuisti, id est, potestatem rexisti. Quam potestatem? Dedit eis potestatem filios dei fieri.‘ Coepit esse iam inter filios dei ad novum testamentum pertinens. Vide, quomodo retenta est manus dexterae eius! in voluntate tua deduxisti me. Quid est in voluntate tua? ‚Non in meritis meis.‘ Quid est in voluntate tua? Audi apostolum, qui fuit pecus primo terrena desiderans et secundum vetus testamentum vivens! Quid ait? v. 23

29,4 recessit a deo] cf. Deut. 32,15 30,6 Iob 1,11 8 Prov. 18,21 9sq. Mt. 12,37 15 Io. 1,12 29,4sq. hoc…synagogae] cf. supra 4,3 30,2sq. manum dexteram meam] sic e.g. Ψρ Vulg. (ἐκράτησας τῆς χειρὸς τῆς δεξιᾶς μου LXX) e1 f7 M α (F F4 Na 1 ) α1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 30,5 potestate] des. e1 ‖ 7 sicut] inc. e1 ‖ 9 linguae2] des. e1 ‖ 10 tenuisti] inc. e1 ‖ 13 sum] des. e1 ‖ 14 huius] inc. e1 ‖ 18 meis] des. e1 29,1 factus om. e1 | ad] apud β Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. (sed cf. in psalm. 73,21 et quaest. evang. 2,33,5); a F (ac.) P12 ‖ 2 alio e1 M ‖ 4 a diabolo om. e1 ‖ 5 servit e1 Ca δ ε η ‖ 6 sum factus tr. f7 M ε ζ η (sum sl. C) 30,2sq. meam dexteram tr. ε ζ η ‖ 3 dexterae2 e1 β Ca (pc.) P15 T C lo ma cc; dextera rell. am er manum2] manus η1 ‖ 4 educeres α1 δ ζ (ac. Rm12); duceres La ‖ 4sq. potestatem om. M γ (ac. Ca S) 5 manum e1; manus M γ (pc. Ca) η η1 | potestatem f7 γ (exc. Ca) δ (ac. G) ε (exc. Lp1) η (pc. uv. C) η1 7 mitte om. α S (ac.) ‖ 8 manus habet tr. α1 β γ δ η1 ‖ 10 damnaberis f7 (-veris) M β P15; *condemnaberis rell. edd (sed cf. serm. 113A,8) | ergo om. α1 β ‖ 12 sinistra e1 α β Ca (pc.) η1; sinistram rell. edd quia] ego add. f7 α1 δ ε ζ ‖ 13 factus om. M γ η η1 ‖ 15 erexisti P15 La η1; existi (dedisti vl.) M 15sq. coepit … dei om. γ (ac. Ca S) ‖ 16 videt e1 | detenta e1 ‖ 18 meritis meis tr. α1 δ

cc 1001 5

5

10

15

94 | Augustini

20

cc 1002 5

10

15

Qui primo fui blasphemus et persecutor et iniuriosus, sed misericordiam consecutus sum. Quid est in voluntate tua? Gratia dei sum, quod sum. et in gloria assumpsisti me. Iam quo assumptus est et in qua gloria, quis explicat, quis dicit? Expectemus hoc, quia in resurrectione erit, in novissimis erit: cum gloria assumpsisti me. (31.) Et coepit cogitare felicitatem ipsam caelestem et arguere se, quia pecus fuit et terrena desideravit. quid enim mihi est in caelo et a te quid volui super v. 25 terram? Ex voce vestra intellexisse vos video. Comparavit voluntati suae terrenae praemium caeleste, quod accepturus est; vidit, quid ibi sibi servaretur, et cogitans et aestuans in cogitatione cuiusdam rei ineffabilis, quam nec oculus vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit, non dixit ‚Illud aut illud mihi est in caelo‘, sed: quid mihi est in caelo? ‚Quid est illud, quod habeo in caelo? Quid est, quantum est, quale est? et – cum non transit, quod habeo in caelo – a te quid volui super terram? Servas mihi tu‘ – sic dicam, ut possum, sed date veniam; accipite conatum meum, devotionem nitendi; nam explicandi nullam facultatem – ‚servas‘ inquit ‚mihi tu in caelo divitias immortales: te ipsum. Et ego volui a te in terra, quod habent et impii, quod habent et mali, quod habent et facinorosi – pecuniam, aurum, argentum, gemmas, familiam –, quod habent et scelerati multi, quod habent multae feminae turpes, multi viri turpes. Haec pro magno desideravi a deo meo super terram, cum servet se mihi in caelo deus meus.‘ quid enim mihi est in caelo – ostendere habet ipsum quid – et a te quid volui super terram? (32.) ‚defecit cor meum et caro mea deus cordis mei. Hoc v. 26 ergo mihi est in caelo servatum: deus cordis mei et pars mea deus meus.‘ Quid est, fratres? Invenimus divitias nostras. Eligat sibi partes genus humanum – videmus homines cupiditatum diversitate laniari –, eligant alii militiam, alii advocationem, 20sq. 1 Tim. 1,13 21 1 Cor. 15,10 31,5sq. quam…ascendit] cf. 1 Cor. 2,9 f 7 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 21 in2] inc. e1 ‖ 22 me] des. e1 ‖ 23 hoc] inc. e1 ‖ 31,3 terram] des. e1 comparavit] inc. e1 ‖ 4 servaretur] des. e1 ‖ 10 servas] inc. e1 ‖ 12 mali] des. e1 ‖ 16 quid1] inc. e1 21 sum2] id add. α α1 β ζ P12 | in2] cum edd Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. (μετὰ δόξης LXX); cf. infra 22, sed etiam 23 ‖ 22 quo α (quos ac. F) α1 β Ca (pc.) lo ma cc; quod (qui P15) rell. am er | et om. f7 β P15 η1 | qua om. β γ (exc. Ca; ac. S) ‖ 23 quia om. e1 | in novissimis erit om. η1 31,2 a] ad P15 δ (ac. G) ε P12 (ac.); abs f7 ‖ 3 video intellexisse vos tr. ζ | video vos tr. ε η | comparavit] conputavit e1 | voluntatis f7 Na1 (ac.) P15 Lp1 (ac.) La; voluntas P12 (ac.) ‖ 4 videt e1 | sibi om. e1 F (ac.) η1 | servaretur sibi tr. ζ ‖ 7 est2 om. α | quid est2] post quale est tr. M γ (quidem ac. P15) ‖ 8 non om. M α α1 | transiit M γ (pc. Ca; ac. S) δ La; tantum sit α α1 ‖ 9 sic F (pc.) β S (pc.) ζ ma cc; om. f7 lo; sed er; si rell. am ‖ 10 nullam facultatem] nulla facultas est S (pc.) edd (exc. am) ‖ 12 facinorosi] si add. γ (exc. S; ac. Ca) | aurum] et add. γ ‖ 13 familiam M α (ac. F) β P15 (vl.); familias rell. edd (sed cf. supra 26,30 et infra 33,9) ‖ 14 meo om. M γ (ac. Ca S) ‖ 15 cum servet] conservet f7 α ‖ 16 ostendere habet] se add. P15 La; ostende et η1 (exc. P12) 32,2 meus] in saecula add. e1 ‖ 3 inveniamus α Ca (pc.) η η1 lo (vl.) ma cc | videmus e1 f7 α S2 γ (ac. Ca S) η1; vidimus M; videamus rell. edd

in psalm. LXXII,30 – 33 | 95

alii varias diversasque doctrinas, alii negotiationem, alii agriculturam; istas partes sibi faciant de rebus humanis. Clamet populus dei: pars mea deus meus. Non ad tempus pars mea, sed pars mea deus in saecula. Aurum etsi semper habebo, quid habebo? Deum etsi non semper haberem, quam magnum bonum haberem! Huc accedit, quia deus mihi se ipsum promittit et id me in aeternum habere promittit. Tantum habeo, et numquam non habeo. Magna felicitas! pars mea deus quam diu? in saecula, quoniam ecce – vide, quomodo illum amavit – fecit cor castum deus cordis mei et pars mea deus in saecula. Factum est cor castum: Gratis iam amatur deus, non ab illo petitur aliud praemium. Qui aliud praemium petit a deo et propterea vult servire deo, carius facit, quod vult accipere, quam ipsum, a quo vult accipere. Quid ergo, nullum praemium dei? Nullum praeter ipsum. Praemium dei ipse deus est: Hoc amat, hoc diligit. Si aliud dilexerit, non erit castus amor; recedis ab igne immortali: frigesces, corrumperis. Noli recedere! Corruptio tua erit, fornicatio tua erit. Iam iste redit, iam istum paenitet, iam iste eligit, iam dicit: pars mea deus. Et quomodo delectatur in ipso, quem sibi partem elegit! v. 27 (33.) ecce qui longe faciunt se a te peribunt. Iste ergo recessit a deo, sed non longe, quia quasi pecus factus sum inquit et ego semper tecum. Illi vero longe recesserunt, quia non solum terrena desideraverunt, sed ea a daemonibus et a diabolo petierunt. qui longe se faciunt a te peribunt. Et quid est longe a deo fieri? perdidisti omnes qui fornicantur abs te. Huic fornicationi contrarius est amor castus. Quis est ‚amor castus‘? Amat iam anima sponsum suum. Quid ab illo quaerit, ab sponso suo, quem diligit? Forte quomodo sibi eligunt homines aut generos aut sponsos feminae eligunt? Forte divitias et aurum eius amat et fundos et argentum et pecuniam et equos et familiam et cetera? Absit! Iste ipsum solum amat,

e1 f7 M α (F F4 Na 1 ) α1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 32,6 meus] des. e1 ‖ 10 quam] inc. e1 ‖ 11 saecula] des. e1 ‖ 19 quomodo] inc. e1 ‖ 33,1 peribunt] des. e1 ‖ 5 perdidisti] inc. e1 ‖ 8 amat] des. e1 ‖ 9 iste] inc. e1 5 diversas variasque tr. edd | alii agriculturam] post advocationem (l. 4) tr. α | istas] ipsas e1 5sq. sibi partes tr. ζ ‖ 7sq. habeo … habeo f7 Na1 N (ac.) ζ C η1 (exc. An5) edd (exc. am); habeo … habebo α (exc. Na1) La An5 ‖ 8 etsi] si α1 (mg. S2) β Ca (pc.) S (pc.) C (pc.) | non M α γ (ac. Ca S) ma cc; om. rell. am er lo | haberem1] deum si (om. Na1) semper haberem add. α ‖ 9 accidit M (pc.) δ ε (exc. Bn1; ac. N) η | deus om. ε η ma cc | se ipsum mihi tr. F ε T | id] idem δ ε Rm12 C | habere M β γ (habiturum vl. Ca); habiturum rell. edd ‖ 10 et … habeo2 om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | non om. F3 (ac.) δ | habeo2] habebo α (ac. F) α1 Ca δ ε (pc. N) η (pc. C) ‖ 11 illum amavit] illuminavit α (ac. F) ‖ 13 qui … praemium2 om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 16 ama … dilige … dilexeris β ‖ 18 redit] recedit Ca (pc.) G ζ (ac. Rm12) η η1 | iam1 … paenitet om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | iam2] paenitentiam add. α1 β γ (exc. P15) δ ε ζ η η1 edd | elegit f7 α (ac. F) γ (exc. P15; ac. Ca) T An5 (ac.) ‖ 19 ipso] eo e1 | eligit M β S 33,1 se faciunt tr. lo ma cc (cf. infra 4) ‖ 3 quia] qui α α1 T ‖ 5 omnem (-nes f7) … fornicatur e1 f7 M γ (vl. P15) η1 (exc. P12) edd Vulg. (πάντα τὸν πορνεύοντα LXX) ‖ 6 est1 sl. Ca C; om. M α S K La | quis] quid β P15 η1 ‖ 6sq. ab illo om. β Ca (pc.) C (pc.) ‖ 7 eligunt sibi tr. F3 ζ ‖ 8 eligit ma cc | amant ζ η1 (exc. Lo1) ‖ 9 et2 om. α (exc. Na1) α1 | familia P15 δ ε; familias ζ

5

10

15

cc 1003

5

96 | Augustini

10

5

10

15

gratis amat, quia in ipso habet omnia. Unde in ipso habet omnia? Quia per ipsum facta sunt omnia. perdidisti inquit omnes qui fornicantur abs te. (34.) Tu autem quid facis? mihi autem adhaerere deo bonum est. Hoc est v. 28 totum bonum. Vultis amplius? Doleo volentes! Fratres, quid vultis amplius? Deo haerere nihil est melius, quando videbimus facie ad faciem. Modo ergo quid? ‚Quia adhuc peregrinus loquor, adhaerere‘ inquit ‚deo bonum est; sed modo in peregrinatione, quia nondum venit res, ponere in deo spem meam.‘ Quamdiu ergo nondum adhaesisti, ibi pone spem! Fluctuans ad terram praemitte ancoram: Nondum haeres per praesentiam; inhaere per spem! ponere in deo spem meam. Et quid hic agis ponens in deo spem tuam? Quod erit negotium tuum, nisi ut laudes, quem diligis, et facias tecum coamatores eius? Ecce si amares aurigam, non raperes ceteros, ut tecum amarent? Amator aurigae, quacumque transit, loquitur de illo, ut cum illo eum ament et ceteri. Gratis amantur flagitiosi homines, et a deo praemium quaeritur, ut ametur! Ama deum gratis, nulli invideas deum; rape tecum, quotquot potes! Quotquot possessuri estis, non fit angustus: Nullos in illo limites facietis, totum singuli possidebitis et totum omnes habebitis. Ergo hoc fac, cum hic es, id est cum ponis in deo spem tuam. Quid enim sequitur? ut adnuntiem omnes laudes tuas in atriis filiae sion. ut adnuntiem omnes laudes tuas: Sed ubi? in atriis filiae sion, quia praedicatio dei praeter ecclesiam inanis est. Parum est 33,10sq. Io. 1,3 34,3 videbimus…faciem] cf. 1 Cor. 13,12 e 1 f7 M α (F F4 Na1 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 34,2 bonum] des. e1 | deo] inc. e1 ‖ 3 melius] des. e1 ‖ 4 sed] inc. e1 7 meam] des. e1 ‖ 15 ut] inc. e1 10 unde … omnia2 e1; om. rell. edd | quia2 om. e1 ‖ 11 inquit om. M γ | omnem … fornicatur e1 M γ (exc. Ca) η1 (ac. P12) edd; cf. supra 5 34,2 nolentes α (ac. F) ‖ 3 haerere] haerete e1 (ac.); adhaerere α α1 P12 edd; sed cf. e.g. vera relig. 90 vel trin. 6,5 | quando] eum add. β Ca (pc.) C (pc.) η1 lo ma cc | quid quia] quid f7; quid qui M F; quidquid (vel quicquid) γ (ac. S; vl. P15) ‖ 5 deum e1 α (exc. F) β P15; cf. app. ad 7sq. et 15 ‖ 6 fluctuans M α α1 β γ (ac. S); fluctuas (fluctus sunt La) rell. edd | fluctuans … ancoram om. e1 | praemitte ad terram tr. Lp1 (a terra ac.) C (a terra ac.) An5 edd; praemitte a terra ε ζ η η1 (exc. An5) | praemitte ancoram ad terram tr. α1 | terram] sursum add. β ‖ 7 inhaere] inhaeres f7 ζ; inhaerere F3 K P15 | deo f7 Ca (vl.) T η η1 ma cc; domino α α1 Ψκ; deum rell. am er lo ‖ 7sq. meam … spem om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 8 agis f7 M α α1 β; ait P15; agens rell. edd | ponens f7 α α1 R P15 δ; pones rell. edd | deum M β S (mg.) η (ac. La) 9 coamatores α α1 Ca (pc.) S (pc.) η η1 lo (vl.) ma cc; amatoribus f7; coamatoribus (vel quoamatoribus) δ ε ζ am er lo; amatores rell. (cf. in psalm. 33,2,6) | eius om. C η1 ‖ 10 quaecumque α1 δ ε (quicumque Bn1; ac. N); quamcumque (quem- pc.) La | transeat M β P15; transeant γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 10sq. ut cum illo om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 11sq. quaeritur praemium tr. β ‖ 12 rape tecum f7 M α (ac. F) α1 Ca (ac.) S; rapite eum (cum K) rell. edd (sed cf. supra 9sq.) | quodquod γ (exc. Ca; quidquid pc. S) C (ac.); quod F (ac.) ‖ 13 potes f7 M α (ac. F) α1 γ (exc. P15; ac. Ca); potestis rell. edd | quodquod γ (exc. Ca; ac. S) C (ac.); quod M α (exc. Na1; ac. F) | fit] sit f7 P15 (vl.) Rm12 η1 | angustius α (ac. F) ‖ 14 habetis M (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca S) | fac cum] factum γ Lp1 η1 ‖ 15 deum α | quod β | enim om. M β γ (ac. S) η1 laudationes Na1 P15 (vl.) ε (exc. Bn1; ac. N) ζ η1 Ψγ ‖ 16 atriis] portis M γ (atriis vl. Ca) Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. laudationes Na1 P15 N (ac.) Rm12 η1 | tuas2 om. η1

in psalm. LXXII,33 – 34 | 97

laudare deum et adnuntiare omnes laudes eius. in atriis filiae sion adnuntia! Ad unitatem tende, noli dividere populum; sed rape ad unum et fac unum! Oblitus sum, quam diu dixi: Iam finito psalmo et ex isto odore conicio me diuturnum habuisse sermonem. Sed studiis vestris non sufficio; violenti estis nimis. Utinam ista violentia rapiatis regnum caelorum! 21sq. violenti…caelorum] cf. Mt. 11,12 e1 f7 M α (F F4 Na 1 ) α1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 18 Sion] des. e1 18 deum] *nisi add. e1 | eius om. La η1 | filiae e1 S (pc.) ζ edd (exc. am) fortasse omnes per coniecturam; om. rell. am ‖ 19 attende α (exc. F4) α1 S (pc.) δ ε ζ | dividere] videre η1 (ac. An5) | unum2] unam η (pc. La; ac. C) η1 ‖ 20 et *om. α1 β (exc. R) γ (exc. P15; pc. S) δ | ex isto] exito P15 η1 | ardore α | conicio] cognosco C (cognitio ac.) η1 ‖ 22 rapiatis violentia ista tr. β

cc 1004 20

IN PSALMUM LXXIII

Datierung, Lokalisierung, Lesung Wann und wo Enarratio in Psalmum 73 gepredigt wurde, ist unsicher. Man hat das Jahr 412 vermutet. Gelesen wurde davor der Johannes-Prolog (Io. 1,17 und 1,1 explizit bezeugt in 2 und 19). Vgl. AL 2, 817; MARGONI-KÖGLER, Perikopen, 475–477.

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar 1 INTELLECTUS ASAPH Utquid repulisti nos deus in finem iratus est animus tuus super oves gregis tui 2 memento congregationis tuae quam possedisti ab initio redemisti virgam hereditatis tuae montem Sion istum quem inhabitasti in ipso 3 eleva manum tuam in superbiam eorum in finem quanta maligne (-na?) operatus (/malignatus) est inimicus in sanctis tuis 4 et gloriati sunt (+ omnes?) qui oderunt te (te oderunt?) in medio sollemnitatis tuae posuerunt signa sua signa 5 et non cognoverunt sicut in egressum desuper quasi in silva lignorum securibus 6 conciderunt ianuas eius in id ipsum in dolabro et fractorio deiecerunt eam 7 incenderunt igni sanctuarium tuum polluerunt in terra tabernaculum nominis tui 8 dixerunt in corde suo cognatio eorum in unum venite comprimamus omnes sollemnitates domini a terra 9 signa nostra non vidimus iam non est propheta et nos non cognoscet adhuc 10 usquequo deus exprobrabit inimicus irritat adversarius nomen tuum in finem 11 utquid avertis manum tuam et dexteram tuam de medio sinu tuo in finem

100 | Augustini

12 deus autem rex noster ante saecula operatus est salutem in medio terrae 13 tu confirmasti in virtute tua mare contrivisti capita draconum super aquam 14 tu confregisti caput draconis dedisti eum escam populis Aethiopibus 15 tu disrupisti fontes et torrentes tu siccasti fluvios Etham 16 tuus est dies et tua est nox tu perfecisti solem et lunam 17 tu fecisti omnes terminos terrae aestatem et ver tu fecisti ea 18 memor esto huius creaturae tuae inimicus exprobravit domino et populus imprudens exacerbavit nomen tuum 19 ne tradideris bestiis animam confitentem tibi animas pauperum tuorum ne obliviscaris in finem 20 respice in testamentum tuum quoniam repleti sunt qui obscurati sunt terrae domorum iniquarum 21 ne avertatur humilis confusus egenus et inops laudabunt nomen tuum 22 exurge domine iudica causam meam memento opprobriorum tuorum eorum qui (quae?) ab imprudente sunt tota die 23 ne obliviscaris vocem deprecantium te superbia eorum qui oderunt te ascendat semper ad te Für v. 3 sind derart viele Varianten in unterschiedlicher Abfolge überliefert, dass offenbleiben muss, ob Augustinus maligne operatus, maligna operatus, malignatus oder vielleicht auch mehr als eine einzige dieser Lesarten verwendet hat.

in psalmum lxxiii v. 1 (1.) Psalmi huius titulus est intellectus asaph. Asaph Latine ‚congregatio‘,

Graece ‚synagoga‘ dicitur. Videamus, quid intellexerit ista synagoga! Nos autem intellegamus primitus synagogam, et deinde intellegimus, quid intellexerit synagoga. Omnis congregatio generali nomine ‚synagoga‘ appellatur: Et pecorum et hominum potest dici congregatio. Non autem hic pecorum congregatio est, quando audimus ‚intellectum‘. Nam homo, cum in se neglexerit intellectum in honore positus, quid de illo dictum est, audi: Homo in honore positus non intellexit. Comparatus est iumentis insensatis et similis factus est illis. Quia ergo non est pecorum congregatio, nec diu disserendum est nec diligentius commendandum est. Sed quia hominum est, quorum hominum sit, hoc debemus intellegere. Non utique eorum hominum est, qui in honore positi non intellegentes comparati sunt iumentis insensatis et similes facti sunt eis, sed eorum, qui intellegunt. Praescribit enim hoc titulus psalmi dicens intellectus asaph. Intellegens ergo quaedam congregatio est, cuius vocem audituri sumus. Sed quoniam proprie synagoga dicta est congregatio populi Israel ita, ut, ubicumque audierimus ‚synagogam‘, non iam soleamus intellegere nisi populum Iudaeorum, videamus, ne forte ipsius vox sit in isto psalmo. Sed qualium Iudaeorum et qualis populi Israel? Non enim paleae, sed forte frumenti; non ramorum fractorum, sed forte confirmatorum. Non enim omnes qui sunt ex Israel hi sunt Israelitae; sed in Isaac inquit vocabitur tibi semen, hoc est non hi qui filii carnis hi filii dei, sed filii promissionis deputantur in semine. Sunt ergo quidam Israelitae, ex quibus erat ille, de quo

1,7sq. Ps. 48,13 11sq. in…eis] cf. Ps. 48,13 18 paleae…frumenti] cf. Mt. 3,12 18sq. ramorum… confirmatorum] cf. Rom. 11,17 19–21 Rom. 9,6–8 1,1sq. Asaph…dicitur] cf. app. ad in psalm. 72,4 e1 f7 M α (F F4 Na 1 ) α1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,6 intellectum1] des. e1 ‖ 14 intellegens] inc. e1 ‖ 18 Israel] des. e1 21 sunt] inc. e1 1,1 intellectus Asaph om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | Asaph om. f7 M Na1 ‖ 3 et deinde e1 f7; et exinde M P15; exinde rell. edd (sed ‘et deinde’ usitatissimum apud Augustinum) | intellegamus e1 M F4 γ (ir. S); intellegemus δ ζ C (pc.) edd | intellexerint γ (ac. Ca S) | synagoga om. M γ (ac. Ca S) ‖ 5sq. audimus e1 f7 M α α1 β (intellectum audimus tr. R) γ (exc. Ca; ac. S); audivimus rell. edd ‖ 6 in honore positus] cum in honore esset α α1 (positus add. H4); fortasse ut perperam irreptum secludendum est ‖ 8 insensatis] insipientibus α ‖ 9 deserendum f7; differendum α (exc. F4; ac. F) | est2 om. M γ (ac. Ca) η1 edd quia] quoniam α ‖ 10 hoc om. ε ζ | eorum] horum H4 β δ ε ζ η ‖ 11 insensatis] insipientibus α P15 (insensatis vl.) ‖ 12 eis] illis α ζ ‖ 14 intellegens om. β; intellectus Ca (vl.) δ ε ζ La | est om. γ (ac. Ca S) | sumus] homines sint add. e1 (sl.) ‖ 15 est dicta tr. β G ‖ 17 isto om. e1 ‖ 18 populi] populus e1 Ca (ac.) S (ac.) δ ε C (ac.); populis K ‖ 19 ex om. γ (exc. P15; ac. Ca) δ | Israelitae] Israhel f7 M C η1 20 inquit om. M γ (ac. Ca) | hi1 om. M γ η1 | filii1 … filii2] sunt … sunt add. α α1 ‖ 21 ille erat tr. α1

cc 1004

5

10

15

20

102 | Augustini

cc 1005

30

35

40

dictum est: Ecce vere Israelita, in quo dolus non est. Non secundum hoc dico, quod et nos Israelitae sumus, quia et nos semen Abrahae sumus – gentibus quippe loquebatur apostolus, cum diceret Ergo Abrahae semen estis, secundum promissionem heredes; secundum hoc ergo omnes Israelitae, qui sequimur vestigia fidei patris nostri Abrahae – sed illo modo hic intellegamus Israelitarum vocem, quomodo dixit apostolus: Nam et ego Israelita sum ex semine Abrahae ex tribu Beniamin. Hic ergo intellegamus, quod prophetae dixerunt: Reliquiae salvae fiunt. Reliquiarum itaque salvatarum audiamus hic vocem, ut loquatur synagoga, quae acceperat vetus testamentum et intenta erat in promissa carnalia, et ex hoc factum est, ut nutarent ei pedes. Nam et in alio quodam psalmo, ubi etiam titulus habet asaph, quid dicitur? Quam bonus deus Israel rectis corde. Quare istis rectis corde? Mei autem paene commoti sunt pedes, et quasi diceremus ‚Unde tibi commoti sunt pedes?‘, Paulo minus inquit effusi sunt gressus mei, quia zelavi in peccatoribus pacem peccatorum intuens. Cum enim secundum promissa dei ad vetus testamentum pertinentia expectaret felicitatem terrenam, animadvertit eam abundare apud impios, in his rebus, quas expectabat a deo, pollere illos, qui non colerent deum, et, tamquam sine causa deo servisset, nutaverunt pedes eius. Ibi enim dicit: Ecce ipsi peccatores et abundantes in saeculo obtinuerunt divitias. Numquid in vano iustificavi cor meum? Videte, quemadmodum paulo minus effusi sunt gressus eius, ut iam dicat sibi anima: ‚Quae utilitas, quia servio deo? Ecce, ille non servit et felix est; ego servio et laboro. Postremo puta, quia et ego felix sum, quando et ille felix est, qui non

22 Io. 1,47 24sq. Gal. 3,29 27 Rom. 11,1 28 Rom. 9,27 (cf. Is. 10,22s.) 31 nutarent…pedes] cf. Ps. 72,2 31–35 in…intuens] cf. Ps. 72,1–3 38–40 Ps. 72,12s. 40 quemadmodum…eius] cf. Ps. 72,2 31sq. in … Asaph] cf. Ps. 72,1 e 1 f7 M α (F F4 Na1 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 23 sumus2] des. e1 ‖ 26 sed] inc. e1 ‖ 31 pedes] des. e1 22 verus δ ε Rm12 η | quod] quia β ‖ 23 sumus2 *om. f7 α (ac. F) β ‖ 24 semen Abrahae tr. β Ca ε ζ η ma cc ‖ 26 intellegamus hic tr. α (intellegamus nunc Na1) α1 A T η1 (exc. P12) ‖ 27 ex2 om. α C ma cc; de e1 η1 (exc. P12) am er lo; et β (exc. R); cf. in psalm. 72,4 necnon in psalm. 77,23 et 78,2 ‖ 28 *fient S2 S (pc.) ε (exc. Lp1; pc. N) ζ C (pc.) η1 edd; fiant H4; cf. quaest. Simpl. 1,2,20 ‖ 31 ei om. e1 ‖ 32 quid] qui M (ac.) α ε (pc. Bn1; ac. Lp1) P12; quia Lo1; cui P15 (vl.) | Israel deus tr. Na1 α1 R | quare … corde2 om. edd (exc. am) | istis om. am; dixistis f7; istius β P15; isti Ca δ ε ζ η (pc. La; ac. C) η1 (exc. P12) | rectis2] recti Ca (pc.) ζ η (pc. C) ‖ 33 commoti1] moti f7 β ε ζ η η1 ma cc | tibi] paene add. f7 α (exc. F) | commoti2 M α α1 γ am er lo; moti rell. ma cc ‖ 35 intuens] videns α F3 (ac.) ‖ 36 expectat (expectas A) et δ | eam α γ (ac. S) ζ An5 edd; ea rell. (cf. serm. 110A,6) ‖ 38 eius om. H4 δ ε | dicitur α (exc. F4) H4 ‖ 39 et om. γ (exc. P15; ac. S) δ | in vano] vane α α1; *vano M γ (exc. P15; ac. Ca; vane pc. S); cf. in psalm. 72,20 40 iam] non add. α ‖ 41 ille om. f7 M α γ (ac. Ca S) | non] ei add. α | servit] ei add. f7; deo add. β 42 puto M (ac.) F (ac.) Rm12 P12 (ac.) | et2 f7 M α1 γ δ am er lo; *om. rell. ma cc

in psalm. LXXIII,1 – 2 | 103

servit; quare me putem ideo felicem esse, quia servio?‘ Ille autem psalmus, cuius testimonium produxi, praecedit istum, quem nunc in manibus habemus. (2.) Opportune autem non ex nostra, sed ex dei dispensatione factum est, ut modo audiremus ex evangelio: Lex per Moysen data est; gratia et veritas per Iesum Christum facta est. Si enim discernimus duo ista testamenta, vetus et novum, non sunt eadem sacramenta nec eadem promissa, eadem tamen pleraque praecepta. Nam Non occides, non moechaberis, non furaberis, honora patrem et matrem, non falsum testimonium dixeris, non concupisces rem proximi tui, non concupisces uxorem proximi tui et nobis praeceptum est, et quisquis ea non observaverit, deviat nec omnino dignus est, qui accipere mereatur montem sanctum dei, de quo dictum est: Quis habitabit in tabernaculo tuo et quis requiescet in monte sancto tuo? Innocens manibus et mundo corde. Discussa ergo praecepta aut omnia eadem inveniuntur aut vix aliqua in evangelio, quae non dicta sunt a prophetis. Praecepta eadem, sacramenta non eadem, promissa non eadem. Videamus, quare praecepta eadem: Quia secundum haec deo servire debemus. Sacramenta non eadem: Quia alia sunt sacramenta dantia salutem, alia promittentia salvatorem. Sacramenta novi testamenti dant salutem, sacramenta veteris testamenti promiserunt salvatorem. Cum ergo teneas iam promissa, quid quaeris promittentia? Habes iam salvatorem! Hoc dico ‚Teneas promissa‘, non quod iam acceperimus vitam aeternam, sed quia iam venerit Christus, qui per prophetas praenuntiabatur. Mutata sunt sacramenta; facta sunt faciliora, pauciora, salubriora. Promissa quare non eadem? Quia ibi promissa est terra Chanaan, terra copiosa, fructuosa, fluens lacte et melle; promissum regnum temporale, promissa felicitas saeculi, promissa fecunditas filiorum, promissa subiectio inimicorum: Haec omnia 2,2sq. Io. 1,17 5–7 non1 …tui] cf. Ex. 20,12–17 9sq. Ps. 14,1 + Ps. 23,4 20sq. promissa2 …melle] cf. Ex. 3,8 f 7 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 2,1 opportune] inc. e1 ‖ 7 est] des. e1 ‖ 11 discussa] inc. e1 43 esse om. M γ η1 | servivi α 2,2 evangelio] quia add. β Ca (pc.) δ ε (qua ac. Bn1) ζ η edd ‖ 3 si] sic e1 | ista e1 f7; om. rell. edd (sed cf. e.g. in psalm. 145,14) ‖ 4 nec om. α ‖ 5sq. non falsum testimonium dixeris honora patrem et matrem tr. α (exc. F4) α1 A (ac.) ‖ 6 res M F3 γ (exc. P15); uxorem α (om. F) An5 (pc.) | uxorem] rem α 7 et1 om. α | quisquis] si quis α α1 ‖ 8 accipere] ascendere β ‖ 9 et] aut η1 (exc. Lo1) edd (exc. am) 10 *mundus γ η1 (ita Augustinus hunc versum alibi laudare solet) | corde] haec (hic D δ) dicimus, fratres carissimi, ut omnes de novo testamento discatis non inhaerere terrenis rebus, sed caelestia adipisci add. f7 α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ am er lo (ex 3,11sq. inepte translatum et quodammodo modo variatum; cf. p. 16) ‖ 12 sint e1 M Ca P15 C (pc.) η1 (exc. An5; pc. Lo1) edd (exc. am) ‖ 14 dantia] dant iam γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 16 iam teneas tr. M α1 γ δ T η1 edd ‖ 17 habes e1 α α1; habens rell. edd | hoc dico] in hoc Ca (pc.) C (pc.) ‖ 19 pronuntiabatur f7 P15 A (ac.) η1; nuntiabatur e1 | feliciora Rm12 C η1 salubriora] salubria f7 β ε ζ η P12; faciliora add. Ca (pc.) S (pc.) Rm12 η η1; feliciora add. T edd (exc. am) 20 ibi e1 f7 α α1 β; om. rell. edd | terra Chanaan om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 21 fluens e1 f7 α; affluens rell. edd | promissa] temporales add. f7; temporalis add. β

5

10 cc 1006

15

20

104 | Augustini

25

30

35

40

cc 1007

ad terrenam felicitatem pertinent. Sed quare ipsa primo promitti oportebat? Quia non primum quod spiritale est, sed quod animale; postea inquit spiritale. Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis: qualis terrenus, tales et terreni; et qualis caelestis, tales et caelestes. Sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem eius, qui de caelo est. Ad imaginem terreni pertinet vetus testamentum, ad imaginem caelestis novum testamentum. Sed ne quisquam putaret ab alio factum esse hominem terrenum, ab alio caelestem, ideo deus ostendens se esse utriusque creatorem etiam utriusque testamenti se esse voluit auctorem, ut et terrena promitteret in veteri testamento et caelestia in novo testamento. Sed quam diu primus homo terrenus es? Quam diu terram sapis? Numquid quoniam puero dantur quaedam puerilia ludicra, quibus puerilis animus avocetur, propterea grandescenti †nummi† excutiuntur e manibus, ut aliquid iam utilius tractet, quod grandem decet? Verumtamen tu ipse dedisti filio tuo et nuces parvulo et codicem grandi. Non ergo quia illa quasi ludicra puerorum deus per novum testamentum excussit de manibus filiorum, ut aliquid utilius grandescentibus daret, propterea priora illa non ipse dedisse putandus est: Ipse utrumque dedit. Sed lex ipsa per Moysen data est; gratia et veritas per Iesum Christum facta est: Gratia, quia impletur per caritatem, quod per litteram iubebatur; veritas, quia redditur, quod promittebatur. Hoc ergo intellexit Asaph iste. Denique omnia, quae Iudaeis promissa fuerant, ablata sunt. Ubi est regnum eorum? Ubi templum? Ubi unctio? Ubi sacerdos? Ubi iam apud illos prophetae? Ex quo venit, qui per prophetas praedicabatur, in illa gente iam nihil horum est: Iam perdidit terrena et nondum quaerit caelestia. (3.) Inhaerere ergo terrenis, quamvis ea deus donet, non debes. Verumtamen non, quia eis inhaerere non debemus, alium ea dare nisi deum credere debemus: 23–27 1 Cor. 15,46–49 39 lex…est2] cf. Io. 1,17 f 7 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 25 caelestis] des. e1 ‖ 27 ad1] inc. e1 ‖ 28 testamentum] des. e1 24 primum e1 M α1 γ δ η1; primo (prima f7) rell. edd | animale] *est add. f7 M α (exc. F) β γ η η1 (sed contra usum Augustini) | inquit] quod add. e1 α1 T | primus] itaque add. α (exc. F4) α1 ‖ 25 caelestis *om. M (ac.) γ (ac. Ca S); cf. civ. 13,23sq. + 18,11; in psalm. 102,21; serm. 362,15 ‖ 27sq. ad2 … testamentum om. α (ac. F) ‖ 30 se2 om. f7 S (ac.) η η1 ‖ 30sq. se voluit esse tr. f7 α; esse se voluit tr. β 1 31 et om. f7 α S2 A (ac.) | vetere f7 P15 ma cc ‖ 32 quam diu] tam diu F4 α1 β G (tamquam ac.) Bn1 ζ η (pc. C) η1; tamquam diu A ε (exc. Bn1; ac. Lp1; tandiu pc. N) | es om. δ ε T; est f7 | terram f7 M α γ (exc. Ca); terrena rell. edd (sed cf. e.g. conf. 5,8, in evang. Ioh. 38,4 vel in psalm. 142,7) ‖ 34 nummi] non intellego; non β lo; numini K; nummus ε (exc. Lp1; pc. N) ζ; nummi non C (pc.) An5 (pc.) am; num non er; non ei ma cc | excutientur H4 Ca S δ; excutitur ε ζ; excuciemur K; exceciuntur An5 | e] ex α α1 35 verumtamen] verum ζ ‖ 37sq. daret grandescentibus tr. edd ‖ 38 putandum α ‖ 39 ipsa om. α α1 T ‖ 40 quia1 om. Ca (pc.); qua f7 F4; qui M (ac.); quae γ (exc. Ca) ‖ 40sq. quod promittebatur om. η1 ‖ 41 promissa Iudaeis tr. ζ ‖ 42 eorum] Iudeorum α α1 | ubi] est add. F4 D ‖ 43 propheta f7 P15; prophetes η | quo] enim add. α α1 ‖ 44 illam gentem γ δ 3,1 debet P15 (ac.) δ An5 ‖ 2 non1 om. α (exc. Na1) Ca (pc.) | eis inhaerere f7 M γ η1 am er lo; *inhaerere eis tr. rell. ma cc | credere] non add. α Ca (pc.) C (pc.)

in psalm. LXXIII,2 – 3 | 105

Ipse ea dat; sed noli pro magno expectare ab eo bonum, quod dat et non bono. Nam si pro magno ea daret, malis ea non daret. Ideo autem illa voluit dare et malis, ut discant boni aliud ab illo quaerere, quod non dat et malis. Illi autem inhaerentes terrenis miseri et non de illo praesumentes, qui fecit caelum et terram, qui eis dedit et ipsa terrena, qui eos etiam temporaliter de Aegypti captivitate liberavit, qui eos per divisum mare duxit, qui eorum inimicos persequentes fluctibus obruit – non in illo praesumentes, qui daret utique caelestia grandibus, sicut terrena parvulis dedit, timentes perdere, quod acceperant, occiderunt, qui dederat. Haec dicimus, fratres, ut homines de novo testamento discatis non inhaerere terrenis! Si enim illi inexcusabiliter terrenis inhaeserunt, quibus ipsum novum testamentum nondum fuerat revelatum, quanto inexcusabilius terrena sectantur, quibus iam promissa caelestia in novo testamento revelata sunt? Nam recolite, fratres mei, quid dictum sit a persequentibus Christum: Si dimiserimus eum, venient Romani et tollent nobis et locum et gentem. Videte, quia timendo terrena perdere regem caeli occiderunt. Et quid eis factum est? Perdiderunt etiam ipsa terrena et, ubi occiderunt Christum, ibi occisi sunt; et cum terram nolentes perdere datorem vitae occiderunt, eandem terram occisi perdiderunt. Et eo tempore, quo illum occiderunt, eo ipso tempore admonentur, quare ista perpessi sunt: Quando enim eversa est civitas Iudaeorum, pascha celebrabant, et in multis milibus hominum tota ipsa gens ad illius convenerat festivitatis celebrationem. Ibi deus – per malos quidem, sed tamen ille bonus; per iniustos, sed iustus et iuste – ita in eos vindicavit, ut perimerentur multa hominum milia et ipsa civitas everteretur. Hoc in isto psalmo plangit intellectus asaph, et in ipso planctu tamquam intellectus discernit terrena a caelestibus, discernit vetus testamentum a novo testamento, ut videas, per quae transeas, quid expectes, quid relinquas, quibus haereas.

3,7–9 qui2 …obruit] cf. Ex. 14 15sq. Io. 11,48 3,20–24 quando…everteretur] cf. e.g. Heges. 5,49,4 f 7 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 3,11 haec] inc. e1 ‖ 18 sunt] des. e1 ‖ 23 ut] inc. e1 3 ab eo expectare tr. α | quod] qui f7; quoniam δ ‖ 4 illa] ea α edd ‖ 5 illo] eo edd | dat et] daret P15 η1 ‖ 7 et2 om. α α1 | Aegyptia α α1 ‖ 11sq. haerere η1 ‖ 12 ipsud e1 ‖ 13 fuerat] fuit α ‖ 15 a om. γ (exc. P15; ac. Ca) | eum] sic add. S ζ ‖ 16 tollent] a add. ζ η η1 | timentes α α1 ‖ 18 cum] quia α terram] terrena f7 β η η1 (exc. P12); terrenam M (ac.) ‖ 19 occisi om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | tempore] occisi sunt add. f7 β ‖ 20 eo om. P15; ut et f7; et M γ (exc. P15; ac. Ca S) δ; ut α1; ut ex β ma cc | admonentur M γ (exc. P15) ζ η η1; admonerentur rell. edd | versa f7 S2 (ac.) δ ‖ 22 convenerat ad illius tr. γ A T η1 edd | ibi] ubi α α1 (ac. H4) P15 ‖ 23 ut] et e1 ‖ 23sq. perimerentur] et add. β ‖ 23sq. peremta … eversa est e1 ‖ 24 et om. e1 ‖ 25 ipso] isto F4 η1 ‖ 27 exspectas e1 Ca (ac.)

5

10

15

20

25

106 | Augustini

cc 1008 5

5

10

15

Sic ergo coepit: (4.) utquid repulisti nos deus in finem? repulisti in finem ex persona populi Iudaeorum, ex persona congregationis, quae proprie synagoga appellatur. utquid repulisti nos deus in finem? Non reprehendit, sed quaerit: utquid, quam ob rem, propter quid hoc fecisti? Quid fecisti? repulisti nos in finem. Quid est in finem? Forte usque in finem saeculi. An repulisti nos in Christum, qui finis est omni credenti? utquid enim repulisti nos deus in finem? iratus est animus tuus super oves gregis tui. Quare iratus es super oves gregis tui, nisi quia terrenis inhaerebamus et pastorem non agnoscebamus? (5.) memento congregationis tuae quam possedisti ab initio. v. 2 Numquid ista potest esse vox gentium? Numquid gentes possedit ab initio? Sed possedit ab initio semen Abrahae, populum Israel etiam secundum carnem natum de patriarchis patribus nostris, quorum nos filii facti sumus non veniendo de carne, sed imitando fidem. Illi autem a deo possessi ab initio, et quid eis contigit? memento congregationis tuae quam possedisti ab initio. redemisti virgam hereditatis tuae. Ipsam congregationem tuam, virgam hereditatis tuae, redemisti: Hanc ipsam congregationem dixit virgam hereditatis. Respiciamus ad factum primum, quando voluit possidere ipsam congregationem liberans illam de Aegypto, quod signum dederit Moysi, cum diceret ei Moyses: ‚Quod signum dabo, ut credant mihi, quia tu me misisti?‘ Et deus ad illum: ‚Quid in manu tua portas?‘ ‚Virgam.‘ Proice illam in terram. Et dimisit virgam in terram, et facta est serpens; et expavit Moyses et fugit ab eo. Et ait illi dominus: Apprehende caudam eius. Et apprehendit, et reversa est in statum suum, virga facta, sicut antea virga erat. Quid significat? Non enim frustra factum est. Interrogemus litteras dei! Quid serpens persuasit homini? Mortem. Ergo mors a serpente. Si mors a serpente, virga in serpente, Christus in morte. Ideo etiam, cum a serpentibus in deserto morderentur et necarentur, praecepit dominus Moysi, ut serpentem aeneum exaltaret in eremo et admoneret populum, ut, quisquis a serpente morsus esset, illum intueretur et sanaretur. Sic et

4,6 Christum…credenti] cf. Rom. 10,4 5,10–14 quod2 …erat] cf. Ex. 4,1–4 (+ Io. 11,42) 15sq. quid…serpente1] cf. Gen. 3,1–19 17–19 cum…sanaretur] cf. Num. 21,6–9 (Io. 3,14) e 1 f7 M α (F F4 Na1 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 28 coepit] des. f7 ‖ 5,1 initio] des. e1 ‖ 5 quid] inc. e1 ‖ 8 hereditatis] des. e1 4,1 deus repulisti nos tr. α1 γ (nos sl. Ca P15) δ η1 (exc. P12) Vulg. ‖ 2 populi om. δ | Iudaeorum] et add. La edd ‖ 4 quid fecisti om. e1 F4 ‖ 5 forte … nos om. e1 ‖ 6 Christo Ca P15 δ ε ζ η η1 | enim om. e1 Lp1 deus om. α α1 (pc. S2) β η η1 ‖ 7 est om. δ ε C η1 | animus] furor β Ψγ Vulg. 5,2 possedit] possidebat α1 ‖ 2sq. sed … initio M α α1 β P15; sed possedit La edd; om. rell. ‖ 5 possessi] sunt add. α1 P15 δ | et om. ε ζ η η1 ‖ 10 dedit ε ζ η η1 | Moyses ei tr. edd | dabo] eis add. α α1 11 et om. M γ δ | deus] ait add. γ δ ε edd | portas] respondit add. α α1 Ca ‖ 12 proice] inquit add. α (exc. F4) α1 | terram2] terra β (pc. F3) ε (exc. Bn1) T | serpens factus est tr. α ‖ 13 fugit] Moyses add. C lo ma cc | illi] ad illum α1 δ (pc. A) ‖ 14 reversa] versa ε ζ P12 ‖ 16 virga in serpente om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 17 a om. γ (exc. P15; ac. Ca) ‖ 18 aereum α

in psalm. LXXIII,3 – 5 | 107

fiebat; sic et homines a venenis, morsi a serpentibus, sanabantur intuendo serpentem. Sanari a serpente, magnum sacramentum! Quid est intuendo serpentem sanari a serpente? Credendo in mortuum salvari a morte. Et tamen expavit et fugit Moyses. Quid est ab illo serpente fugisse Moysen? Quid, fratres, nisi quod scimus in evangelio factum: Mortuus est Christus, et expaverunt discipuli et ab illa spe, in qua fuerant, recesserunt. Sed quid dictum est? Apprehende caudam eius. Quid est caudam? ‚Posteriora comprehende.‘ Hoc significavit et illud Posteriora mea videbis. Primo factus serpens, sed cauda retenta facta virga; primo occisus, postea resurrexit. Est etiam in cauda serpentis finis saeculi, quia sic modo mortalitas ecclesiae ambulat: Alii eunt, alii veniunt per mortem tamquam per serpentem, quia a serpente mors seminata est; sed in fine saeculi tamquam cauda redimus ad manum dei et efficimur stabilitum regnum dei, ut impleatur in nobis redemisti virgam hereditatis tuae. Sed quia synagogae vox est, redempta autem virga hereditatis dei magis apparet in gentibus, occulta autem spes Iudaeorum, vel eorum qui futuri sunt, ut credant, vel eorum, qui eo tempore crediderunt, quando misso spiritu sancto discipuli omnium gentium linguis locuti sunt – tunc enim aliquot milia de Iudaeis ipsis Christi crucifixoribus crediderunt, et quia prope inventi erant, ita crediderunt, ut omnia, quae habebant, venderent et pretia rerum suarum ante pedes apostolorum ponerent – quia ergo occultum erat hoc magisque redemptio virgae dei clara futura erat in gentibus, expropriat, unde dicat. Quod dixit redemisti virgam hereditatis tuae, hoc dixit non de gentibus, in quibus manifestum est. Sed unde? *montem sion – adhuc et mons Sion potest aliter intellegi? – istum quem inhabitasti in ipso, ubi erat populus ante, ubi institutum templum, ubi celebrata sacrificia, ubi

25 Ex. 4,4 26 Ex. 33,23 34sq. misso…sunt] cf. Act. 2,4 37sq. omnia…ponerent] cf. Act. 4,34sq. (+ Mt. 19,21) M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 24 factum] inc. P2 ‖ 40 tuae] inc. e1 20 sanabuntur α ζ ‖ 21sq. magnum … serpente om. γ (ac. Ca S) ‖ 22 salvari] sanari α ζ | et om. δ 23 fratres] mei add. α α1 ‖ 24 fuerunt α1 δ ε Rm12 η (exc. P2) P12 ‖ 25 est2] apprehendere add. α (exc. F); apprehende add. F α1 | caudam2] cauda H4 β Ca (pc.) δ ε ζ P2 ‖ 26 comprehendere α ‖ 27 factus om. η1; est add. M (pc.) α S (pc.) | facta] est add. P15; factus est α α1 ‖ 28 in] ea add. γ (ac. Ca S) ecclesiae] saeculi β ‖ 29 tamquam per serpentem om. α ‖ 30 finem F4 β γ P2 | caudam M γ (exc. Ca; ac. S; in caudam P15) La P12; a cauda α | manum] imaginem δ ε ζ ‖ 32 redimi β; redemit δ ε ζ η (exc. P2) η1 | virgam β δ ε ζ C η1 (exc. P12) | dei om. α α1 δ ε C ‖ 33 spes] per M α γ (ac. S) η η1 (fortasse corruptela latet) | eorum om. α ‖ 35 aliquod M (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca K) δ ε C (ac.) P12 (ac.); aliquid α (exc. F) P2 36 Christi om. α ‖ 37 apostolorum] discipulorum α ‖ 39 expropriat] exprobat M P12 (exprobrat ac.); explanat α (explana F) α1 β ma cc; exprimit S (pc.) er lo; expropria tunc P15; exprimat C (pc.) η1 (exc. P12); cf. in psalm. 98,10 et trin. 4,20 ‖ 40 in … est om. e1 | manifestum M α Ca (ac.) S (pc.) δ P2 η1 (exc. An5) edd; manifestatum rell. | montem (quod praebet Oxford, BL e Musaeo 8, s. XI/XII) edd Ψγ Ψκ (ὄρος LXX); mons codd (cf. infra 48) ‖ 41 adhuc α β Ca P15 An5 (pc.) ma cc; ad haec (vl. P15; at hic pc. C) rell. am er lo | potest] et add. e1 α | quem inhabitasti e1 α1 ma cc (ὃ κατεσκήνωσας LXX); in quem habitasti rell. am er lo (cf. infra 48) ‖ 42 antea P15 η1

20

cc 1009

30

35

40

108 | Augustini

45

5 cc 1010

10

15

omnia illo tempore necessaria, Christum promittentia. Promissio, cum res redditur, iam fit superflua. Nam antequam reddatur, quod promittitur, necessaria est ipsa promissio, ne promissum sibi obliviscatur, cui promittitur, et non expectando moriatur. Oportet ergo, ut expectet, ut, cum venerit, accipiat. Ideo non debet deserere promissio. Propter hoc non deserebant figurae, ut veniente die umbrae tollerentur. montem sion istum quem inhabitasti in ipso. (6.) eleva manum tuam in superbiam eorum in finem. ‚Quomodo nos v. 3 repellebas in finem, sic eleva manum tuam in superbiam eorum in finem.‘ Quorum superbiam? A quibus eversa est Ierusalem. A quibus autem nisi a regibus gentium? Bene elevata est manus eius in superbiam eorum in finem! Nam et ipsi iam Christum cognoverunt: Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti. Quam bene illis optat! Quasi iratus loquitur et maledicere videtur; et utinam eveniat, quod maledicit! Immo iam in nomine Christi evenire gaudeamus. Iam tenentes sceptrum subduntur ligno crucis; iam fit, quod praedictum est, Adorabunt eum omnes reges terrae; omnes gentes servient illi. Iam in frontibus regum pretiosius est signum crucis quam gemma diadematis. eleva manum tuam in superbiam eorum in finem. quanta maligne operatus est inimicus in sanctis tuis. In his, quae sancta tua erant, id est in templo, in sacerdotio, in illis omnibus sacramentis, quae illo tempore fuerunt, quanta maligne operatus est inimicus! Revera inimicus tunc operatus est. Gentes enim tunc, quae hoc fecerunt, deos falsos colebant, simulacra adorabant, daemonibus serviebant. Operati sunt tamen multa mala in sanctis dei. Quando possent, nisi permitterentur? Quando autem permitterentur,

6,5 Rom. 10,4 8sq. Ps. 71,11 e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 6,1 finem] des. e1 ‖ 4 bene] inc. e1 ‖ 5 Christus] des. e1 ‖ 11 quanta] inc. e1 43 omnia] in add. Rm12 η1 | redditur res tr. α1 γ δ Lo1 ‖ 45 sibi] si S (ac.) δ ‖ 46 accipiat cum venerit tr. α ‖ 47 promissio M γ (ac. Ca S; repromissio P15); promissionem rell. edd | deserebant e1 M α γ (ac. Ca) η1; deserebantur rell. edd | umbra α1 δ ε (ac. Bn1) ζ | tolleretur α1 Lp1 (pc.) ζ (pc. Rm12) ‖ 48 mons Sion iste P15 (vl.) η1 (mg. P12); cf. supra 40sq. 6,1 manus tuas e1 M γ Ψα Ψγ Vulg. (τὰς χεῖράς σου LXX); cf. infra 2, 4 et 10 | superbias e1 γ (exc. P15) η (exc. P2) P12 (pc.) Ψγ Vulg. (ἐπὶ τὰς ὑπερηφανίας LXX); superbia M P15 δ (pc. A) ε P2 η1 (ac. P12) Ψα Ψκ qΨρ; cf. infra 2 et 4 ‖ 2 eleva manus tuas M γ (ac. Ca; levamus K) | superbia M K δ ε Rm12 P2 η1 (ac. P12); superbias P15 La P12 (pc.) ‖ 3 superbia M K Rm12 η1; superbias P15 ‖ 4 superbias e1 P15 P12 (pc.); superbia M γ (exc. P15) δ ε Rm12 η (exc. C) η1 (ac. P12) ‖ 7 in … gaudeamus] evenisse gaudemus in nomine Christi α α1 | gaudeam η1 ‖ 9 serviunt δ ε η (exc. La; ac. C) | signum] lignum α ‖ 10 manus tuas M (tuas sl.) γ | superbias M K P15 P12 (pc.); superbia Na1 S (ac.) δ ε Rm12 η (exc. C) η1 (ac. P12) 11 *maligna β δ ε η (exc. La) η1 Ψκ (ὅσα ἐπονηρεύσατο LXX); sed cf. infra 13 et praecipue 18 | cooperatus M γ (exc. P15; ac. Ca S) | inimicus operatus est tr. ε ‖ 12 sancta tua] sanctuaria α ‖ 13 maligna β P12 | inimicus1 om. α ‖ 13sq. tunc inimicus tr. Na1 P15 ε (exc. Bn1) ζ η1 ‖ 15 daemonibus serviebant om. e1 ‖ 16 sanctis] servis δ ε ζ (-vos T) | possint e1 (ac.) δ ε (exc. Bn1; ac. N) η (ac. C)

in psalm. LXXIII,5 – 8 | 109

nisi iam sancta illa prima promissiva necessaria non essent, cum ipse, qui promiserat, teneretur? Ergo quanta malignatus est inimicus in sanctis tuis. v. 4 (7.) et gloriati sunt qui oderunt te. Servos attende daemonum, servos simulacrorum, quales tunc gentes erant, quando everterunt templum et civitatem dei, et gloriati sunt in medio sollemnitatis tuae. Mementote, quod dixi, tunc eversam esse Ierusalem, cum ipsa sollemnitas ageretur, in qua sollemnitate dominum crucifixerunt: Congregati saevierunt, congregati perierunt. v. 5 (8.) posuerunt signa sua signa et non cognoverunt. Habebant signa, quae ibi ponerent: vexilla sua, aquilas suas, dracones suos, signa Romana; aut etiam statuas suas, quas primo in templo posuerunt; aut forte signa sua, quae audierant a vatibus daemonum suorum. et non cognoverunt. Quid non cognoverunt? Quia non haberes in me potestatem, nisi tibi data esset desuper. non cognoverunt, quia non ipsis honor delatus est, ut affligerent, ut caperent vel everterent civitatem, sed impietas eorum tamquam securis dei facta est. Facti sunt 〈in〉 instrumentum irati, non in regnum placati. Facit enim hoc deus, quod plerumque facit et homo: Aliquando iratus homo apprehendit virgam iacentem in medio, fortasse qualecumque sarmentum, caedit inde filium suum; ac deinde proicit sarmentum in ignem et filio servat hereditatem. Sic aliquando deus per malos erudit bonos, et per temporalem potentiam damnandorum exercet disciplinam liberandorum. Quid enim? Putatis, fratres, quia vere sic data est disciplina illi genti, ut omnino periret? Quanti inde postea crediderunt! Quanti adhuc credituri sunt! Alia est palea, aliud frumentum: Super utrumque tamen intrat tribula; sed sub una tribula aliud comminuitur, aliud purgatur.

8,5sq. Io. 19,11 15 palea…frumentum] cf. Mt. 3,12 7,3sq. mementote…ageretur] cf. supra 3,17–24 e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 7,1 te] des. e1 ‖ 2 quando] inc. e1 ‖ 8,3 posuerunt] des. e1 ‖ 6 non1] inc. e1 ‖ 13 liberandorum] des. e1 17 illa sancta tr. β | primo β ma cc | necessaria om. M γ δ ε ζ η η1 ‖ 17sq. cum … teneretur om. e1 18 malignatus] maligna operatus β; maligne operatus ma cc; cf. supra 11 et 13 | sanctis tuis] sancto ζ Vulg. 7,1 sunt] *omnes (quod habet Ψκ neque vero LXX Ψα Ψρ Vulg.) add. α1 β (exc. F3) δ ε η η1 edd | *te oderunt tr. β ε η Ψα Ψκ Ψρ ‖ 2 quando] quales tunc α ‖ 3 memento α Rm12 P12 ‖ 5 congregati1 …  perierunt om. e1 8,1 signa sua om. e1 | signa2 om. α Ψγ | signa3] sua add. codd praeter e1 α β η ‖ 3 audierunt β ε (exc. Bn1) ζ η η1 ‖ 4 daemoniorum β ‖ 5 quid … cognoverunt2 om. γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 6 non2 om. α 7 ut2] vel e1 ‖ 8sq. facti … placati om. e1 ‖ 8 in1 addidi propter parallelismum | in2 om. M γ ζ C (pc.) η1 ‖ 9 placidi α (ac. F) | enim om. C (pc.) η1 | hoc enim tr. α1 γ (exc. P15) δ ‖ 10 sacramentum M (ac.) Ca (ac.) K (ac.) La ‖ 14 genti illi tr. α ‖ 16 intrat tribula] intra trituram η1 (tritura pc. An5) | sed om. ζ tribula2] tritura P15 η1

5

5

10

cc 1011 15

110 | Augustini

20

25

30

Quantum bonum nobis deus praestitit de malo Iudae traditoris! De ipsa saevitia Iudaeorum quantum bonum praestitum est fidelibus gentibus: Occisus est Christus, ut esset in cruce, quo attenderet, qui esset a serpente percussus. Sic ergo et isti forte a divinis suis audierant, quia debuerunt ire ad Ierusalem et capere eam; et cum cepissent atque evertissent eam, dixerunt sibi, quod a daemonibus suis factum sit. posuerunt signa sua signa et non cognoverunt. Quid non cognoverunt? sicut in egressum desuper, quia, nisi desuper egrederetur iussio, numquam saevientibus gentibus in Iudaeorum populum talia licerent. Sed egressum est desuper, quomodo dicit Daniel: A principio orationis suae egressus est sermo. Hoc et dominus ipsi Pilato inflanti se et ponenti signa sua signa et non cognoscenti et dicenti ad Christum Mihi non respondes? Nescis, quia potestatem habeo occidendi te et potestatem habeo dimittendi te?, et dominus ad inflatum tamquam vesicam reflandam pungens Non haberes inquit in me potestatem, nisi data tibi esset desuper. Sic et hic posuerunt signa sua signa et non cognoverunt. Quomodo non cognoverunt? sicut in egressum desuper. Quomodo egressus factus fuerat desuper, ut hoc impleretur, numquid sic illi cognoscere potuerunt? (9.) Iam percurramus versus istos eversa Ierusalem, propterea quia et manifesti sunt et non libet immorari nec in poena inimicorum. quasi in silva lignorum securibus conciderunt ianuas eius in id ipsum, in dolabro et fractorio v. 6 deiecerunt eam – id est conspiranter, constanter. in dolabro et fractorio deiecerunt eam. (10.) incenderunt igni sanctuarium tuum, polluerunt in v. 7 terra tabernaculum nominis tui. (11.) dixerunt in corde suo cognatio v. 8 eorum in unum. Quid dixerunt? venite, comprimamus omnes sollemnitates domini a terra. domini ex persona huius interpositum est, ex persona Asaph. Non enim illi saevientes ‚dominum‘ appellarent, cuius templum evertebant. venite, 19 quo…percussus] cf. Num. 21,8 25 Dan. 9,23 27–29 mihi…desuper] cf. Io. 19,10sq. M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 22 posuerunt] inc. e1 ‖ 24 gentibus] des. e1 ‖ 31 egressus] inc. e1 11,3 terra] des. e1 17 praestitit nobis deus tr. α1 γ G η1 | Iudaeorum traditores γ (exc. P15; vl. Ca; ac. S K) ‖ 19 quo] quod α K P15 er; quem Ca (pc.) C (pc.) lo ma cc | percussus] et sanaretur add. β ‖ 20 divinis] fortasse corruptela latet ‖ 23 in egressum] ingressum e1 M Na1 γ (exc. Ca); in ingressu δ ε (in om. Bn1); cf. infra 24sq. et 31 ‖ 24 populo β Ca (vl.) P15 δ ε ζ η η1 | liceret P15 C (pc.) η1 ‖ 25 tuae α α1 ‖ 26 Pilato] dixit add. α α1 ‖ 29 in me inquit tr. ε Rm12 | datum δ ε ζ Lo1 (ac.) ‖ 31 in egressum] ingressum M γ (exc. Ca; ac. S) G (ac.) Lp1 (ac.); ingressus sum Ca (egressum pc.); in esum P2 ‖ 32 illi sic tr. ε ζ | potuerunt cognoscere tr. β 9,1 eversae e1 F (conversa ac.) β ‖ 2 in2 om. η1 | silvam ε (pc. N) η (ac. C) η1 ‖ 3 exciderunt α (exc. F4) α1 Bn1 Ψα Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 4sq. id … eam om. α G (ac.) An5 (ac.) ‖ 4 in om. e1 10,1 incenderunt] *in add. e1 (ἐνεπύρισαν ἐν πυρὶ LXX) ‖ 1sq. in terra polluerunt tr. ζ η1 (exc. P12) Ψα (terram) Ψγ Ψκ Vulg. LXX 11,2 in unum om. α α1; inter se γ (vel unum sl. Ca; ac. S; vl. P15) δ Ψγ Ψρ ‖ 3 a e1 α (exc. F4) β S (pc.) P2 Ψα Ψκ Ψρ Vulg.; de rell. edd (cf. infra 5) ‖ 4 saevientes illi tr. α | appellassent β

in psalm. LXXIII,8 – 12 | 111

comprimamus omnes sollemnitates domini a terra. Quid Asaph? Quid intellectus asaph in his? Quid? Non proficitur vel disciplina data, mentis pravitas non corrigitur? Eversa sunt omnia, quae primo erant: Nusquam sacerdos, nusquam altare Iudaeorum, nusquam victima, nusquam templum. Ergo nihil aliud agnoscendum est, quod huic decedenti successit? Aut vero hoc promissivum signum auferretur, nisi venisset, quod promittebatur? Videamus ergo hic modo intellectum Asaph; videamus, si proficit ex tribulatione. Attende, quid dicat: v. 9 signa nostra non vidimus. iam non est propheta et nos non cognoscet adhuc. Ecce isti Iudaei, qui se dicunt non agnosci adhuc, id est in captivitate adhuc esse, nondum se liberari: Expectant adhuc Christum, vere venturum dicunt. Vere venturus est Christus, sed veniet ut iudex: Primo vocator, postea discretor. Veniet, qui iam venit, et eum venturum esse manifestum est; sed iam desuper veniet. Ante te erat, o Israel! Quassatus es, quia offendisti in iacentem; ne conteraris, observa desuper venientem! Ita enim praedictum est per prophetam: Quisquis offenderit in lapidem illum, conquassabitur; et super quem venerit, conteret eum. Conquassat parvus, conteret magnus. Iam signa tua non vides, iam non est propheta, et dicis et nos non cognoscet adhuc, quia vos non agnoscitis adhuc. iam non est propheta et nos non cognoscet adhuc. (12.) usquequo, deus, v. 10 exprobrabit inimicus? Clama quasi derelictus, quasi desertus; clama tamquam aeger, qui medicum caedere quam curari maluisti: non te agnoscit adhuc. Vide, quid fecerit, qui te non agnoscit adhuc: Etenim, quibus non est nuntiatum de eo, videbunt; et qui non audierunt, intellegent. Et tu adhuc clamas iam non est propheta et nos non cognoscet adhuc! Ubi est intellectus tuus? irritat

11,17–19 quassatus…eum] cf. Mt. 21,44 + Lc. 20,18 (+ Is. 8,14sq.?) 12,4sq. Rom. 15,21 (Is. 52,15) M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 7 eversa] inc. e1 ‖ 8 templum] des. e1 ‖ 10 videamus] inc. e1 ‖ 16 veniet] des. e1 ‖ 20 iam1] inc. e1 6 his] illis ζ | proficit F (pc.) β ζ edd (exc. am); perficitur Na1 (cf. infra 11) | data] si add. δ ‖ 7 prima e1 8 victimae α α1 | cognoscendum F4 (ac.) α1 F3 (ac.) P15 δ ε (exc. Bn1) ζ ‖ 9 promissivum α α1 ma cc; promissum (promissum hoc tr. ζ) rell. am er lo (sed cf. supra 6,17 necnon c. Faust. 19,18) ‖ 10 intellectus α ‖ 12 videmus e1 α (exc. F) P15 ε (exc. Lp1; ac. Bn1; pc. N) La (pc.) P12; cf. infra 20 | nos om. e1 12sq. agnoscet e1; cognoscit β; cf. infra 21sq. et 12,3sq. ‖ 13 cognosci β ‖ 14 adhuc1] se add. edd se om. T P2 η1 ‖ 14sq. vere … vere e1; vere β; venire α α1; om. rell. edd ‖ 16 qui iam F (pc.) β C (pc.); quia iam Ca (pc.); quia rell. edd | venit] veniet M α γ (ac. Ca S) | iam2 om. M γ (exc. S; ac. Ca) An5 17 te om. F (ac.) η (exc. La) η1 (exc. Lo1; ac. P12) | erat] venerat Ca (vl.) C (pc.) | in] fortasse lapidem addendum est (cf. infra 18sq.) ‖ 18 dictum α (pc. F) ‖ 20 parvos … magnos α (uv. F) α1 γ (exc. P15) δ ε An5; sed cf. in psalm. 45,12 ‖ 21 agnoscit e1 F (pc.) Rm12 η (exc. P2); agnoscet F4 Ca S ma cc | cognoscitis F4 H4 ε T P2 ‖ 22 iam … adhuc om. e1 | agnoscet F4 η An5 ma cc 12,2 exprobravit M (-bavit ac.) γ (exc. P15; vl. Ca; ac. S) ε (ac. Lp1) η (exc. P2; ac. C) η1 (exc. Lo1) | clama1] clamat e1 γ (exc. P15; clamas pc. Ca) | clama2] clamat M (ac.) Ca (clamas pc.) S ‖ 2sq. clama2 … adhuc om. e1 ‖ 4 agnoscit] agnoscet e1 Ca (ac.) S (ac.); cognoscit H4 δ ε ζ | annuntiatum T edd ‖ 6 agnoscet e1 M K P15

5 cc 1012

10

15

20

5

112 | Augustini

10

cc 1013 5

10

15

adversarius nomen tuum in finem. Ad hoc irritat adversarius nomen tuum in finem, ut iratus corripias, corripiens cognoscas in finem. Aut certe in finem ‚usque ad finem‘. Usque ad quem finem? Quo usque cognoscas, quo usque clames, quo usque apprehensa cauda redeatur ad regnum. (13.) utquid avertis manum tuam et dexteram tuam de medio sinu v. 11 tuo in finem? Iterum aliud signum, quod datum est Moysi. Quomodo enim superius de virga signum, ita et de dextera: Cum enim illud factum esset de virga, dedit deus alterum signum. Mitte inquit manum tuam in sinum tuum, et misit. ‚Produc eam‘, et produxit. Et inventa est alba, id est immunda. Albor enim in cute lepra est, non candor. Ipsa enim hereditas dei, id est populus eius, foras ab eo missus est, immundus factus est. Sed quid illi ait? Revoca eam in sinum tuum. Revocavit, et reversa est ad colorem suum. ‚Quando hoc facis?‘, ait Asaph iste, ‚quo usque dexteram tuam alienas a sinu tuo, ut foris immunda remaneat?‘ Revoca eam; redeat ad colorem, agnoscat salvatorem! utquid avertis manum tuam et dexteram tuam de medio sinu tuo in finem? Haec clamat caecus non intellegens; et hoc deus facit, quod facit. Quare enim venit Christus? Caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo gentium intraret et sic omnis Israel salvus fieret. Ergo iam, Asaph, agnosce, quod praecessit, ut vel sequaris, si praecedere non potuisti! Non enim frustra venit Christus, aut frustra occisus est Christus, aut frustra granum cecidit in terram, nisi ut multipliciter surgeret. Exaltatus est serpens in eremo, ut percussum a veneno sanaret. Attende, quod factum est; noli putare vacare, quod venit, ne te male inveniat, cum iterum venerit! (14.) Intellexit Asaph, quia in titulo psalmi intellectus asaph, et quid ait? deus autem rex noster ante saecula operatus est salutem in medio v. 12 terrae. ‚Hac nos clamamus iam non est propheta et nos non cognoscet adhuc,

13,3–8 cum…suum] cf. Ex. 4,6sq. 12sq. Rom. 11,25sq. 15sq. granum…surgeret] cf. Io. 12,24sq. 16sq. exaltatus…sanaret] cf. Num. 21,9 12,10 apprehensa cauda] cf. supra 5,30sq. 13,3 superius…signum] cf. supra 5,8–31 e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 12,8 finem2] des. e1 ‖ 13,1 utquid] inc. e1 ‖ 2 finem] des. e1 ‖ 4 dedit] inc. e1 ‖ 11 finem] des. e1 ‖ 14,1 intellexit] inc. e1 ‖ 3 terrae] des. e1 7 ad hoc] adhuc e1 γ (exc. P15; hoc vl. Ca) A (ac.) N (ac.) ‖ 8 cognoscas] cogas e1 M Ca (ac.) P15; cogans S2 (ac.) K ‖ 9 ad1] in add. S2 (ac.); in α P15 P12 (ac.) 13,1sq. sinus tui α Ψα ‖ 2 alium ε η (exc. La; ac. C) ‖ 4 alterum om. e1; aliud α ‖ 7 est1 M α γ (ac. S) Bn1 η η1 (mg. P12); *om. rell. edd | sinu tuo β δ ε ζ P2 ‖ 10 colorem] suum add. α α1 ‖ 10sq. et …  tuam om. e1 ‖ 12 facit1 om. F4; fecit α (exc. F4) S (ac.) ‖ 13 intret M γ (ac. S) | fiet M γ (exc. S; fiat pc. Ca) ε (exc. Lp1) Rm12 η (ac. C) P12 ‖ 14 non potuisti] noluisti et non potuisti β; noluisti ε ζ ‖ 16 terra H4 β P15 δ ε ζ P2 P12 ‖ 17 quod2] quia β | mala δ ε (ac. Lp1); malum edd (sed cf. in psalm. 147,4) 18 inveniet N (ac.); inveniant δ 14,1 et om. η1 (ac. P12) ‖ 3 hoc β; haec Ca δ ε ζ La; huc P2 | esse prophetam β

in psalm. LXXIII,12 – 15 | 113

hac autem deus noster, rex noster, qui est ante saecula – quia ipse est in principio verbum, per quod facta sunt saecula – operatus est salutem in medio terrae. Deus ergo rex noster ante saecula quid fecit? operatus est salutem in medio terrae. Et ego adhuc clamo quasi desertus! Ille operatur salutem in medio terrae, et ego remansi terra.‘ Intellexit Asaph bene, quia intellectus asaph. Quare enim ista, aut qualem salutem operatus est Christus, nisi ut discerent homines aeterna desiderare, non semper temporalibus inhaerere? deus autem rex noster ante saecula operatus est salutem in medio terrae. ‚Dum nos clamamus usquequo, domine, exprobrabit inimicus in finem?, Usquequo irritat adversarius?, Usquequo manum tuam avertis a sinu tuo? – cum haec dicimus, deus autem rex noster ante saecula operatus est salutem in medio terrae, et nos dormimus. Iam vigilant gentes, et nos stertimus et, tamquam nos deus deseruerit, in somnis deliramus.‘ operatus est salutem in medio terrae. (15.) Iam ergo, Asaph, corrige te ad intellectum! Dic nobis, qualem salutem operatus est deus in medio terrae. Cum v. 13 illa terrena vestra salus eversa esset, quid fecit? Quid promisit? tu confirmasti in virtute tua mare, tamquam *gente Iudaeorum velut arida a fluctibus separata. mare in amaritudine sua gentes erant terramque illam undique circumluebant, et ecce: confirmasti in virtute tua mare, et remansit terra sitiens imbrem tuum. tu confirmasti in virtute tua mare. contrivisti capita draconum super aquam. draconum capita – daemoniorum superbias, a quibus gentes possidebantur – contrivisti super aquam, quia eos, quos possidebant, tu per baptismum liberasti.

14,4sq. ipse…saecula] cf. Io. 1,1 + 1,3 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 6 deus] inc. e1 ‖ 7 terrae1] des. e1 ‖ 9 qualem] inc. e1 ‖ 11 terrae] des. e1 15,3 tu] inc. e1 ‖ 10 liberasti] des. e1 4 hic F (ac.) β; haec γ (exc. S; hic vl. P15) δ ε ζ La | saecula] operatus est salutem in medio terrae add. γ δ ε ζ η (exc. P2) η1 ‖ 5 saecula] omnia α (exc. F4) α1 ‖ 6 ergo] autem β P15 ζ η1 | ante saecula om. e1 8 remansi] in add. F4 S (sl.) P15 ε (exc. Lp1) ‖ 9 discernerent M (ac.) α (ac. F) P15 | homines] et add. M α η1 ‖ 13 avertis manum tuam tr. α1 P12 | a] in α ‖ 14 ante saecula om. α α1 δ ε 15,1 corrige te] corrigere S (vl.) P2; corrigite Na1 ‖ 3 esset M α γ; est rell. edd ‖ 4 tamquam gente H4 (pc.) C (est add. pc.) ma cc; gens erat F (pc.) S2 β; tamquam gentem rell. am er lo | velut] vel M γ (velut vl. Ca) δ η (ac. C) η1 | aridam … separatam γ (exc. K; pc. Ca S) ζ C (pc.) η1 | a om. F3 (ac.) ε (ac. Lp1) ζ (ac. Rm12) | separata] a add. e1 ‖ 5 circumfluebant M (pc.) S P12 (pc.); circumlugebant K | et om. β ε ζ η (exc. La; ac. C) edd (exc. am) ‖ 6 tuum om. e1 | tu *om. M α (ac. F) β η (exc. La; ac. C) ‖ 7sq. super aquam e1 M β (exc. F3; pc. D) γ (exc. P15) Ψγ (cf. infra 9 et 22,13); super aquas P15 Ψα Ψκ Ψρ; super aqua F3; in aquis F4 η1 (exc. Lo1; -as pc. An5 P12) Vulg.; in aqua (vel aquam) rell. edd (ἐπὶ τοῦ ὕδατος LXX) 8 superbiam α ‖ 9 super] per prop. Bulhart, Textkritisches III, 220

5

10

15

cc 1014 5

10

114 | Augustini

5

10

15

20

cc 1015

(16.) Quid adhuc post capita draconum? Illi enim dracones habent principem suum, et ipse primus est magnus draco. Et de illo quid fecit, qui operatus est salutem in medio terrae? Audi: tu confregisti caput draconis. Cuius v. 14 draconis? Intellegimus dracones omnia daemonia sub diabolo militantia. Qui ergo singularis draco, cuius caput confractum est, nisi ipsum diabolum intellegere debemus? Quid de illo fecit? tu confregisti caput draconis. Illud est initium peccati: caput illud est, quod accepit maledictum, ut semen Evae observaret caput serpentis. Admonita est enim ecclesia initium peccati devitare. Quod est initium peccati tamquam caput serpentis? Initium omnis peccati superbia. Confractum est ergo caput draconis, confracta est superbia diabolica. Et quid de illo fecit, qui operatus est salutem in medio terrae? dedisti eum escam populis aethiopibus. ‚Quid est hoc? Quomodo intellego populos Aethiopes?‘ Quomodo nisi per omnes gentes? Et bene per nigros: Aethiopes enim nigri sunt. Ipsi vocantur ad fidem, qui nigri fuerunt, ipsi prorsus, ut dicatur eis: Fuistis enim aliquando tenebrae, nunc autem lux in domino. Ipsi prorsus vocantur nigri, sed ne remaneant nigri; de his enim fit ecclesia, cui dicitur: Quae est ista, quae ascendit dealbata? Quid enim de nigra factum est, nisi quod dictum est Nigra sum et speciosa? ‚Et quomodo acceperunt isti in escam draconem istum? Puto, quia magis Christum acceperunt in escam.‘ Sed Christum, quo se consummarent, diabolum, quem consumerent. Nam unde et vitulus ille, quem adoravit populus infidelis, apostata, quaerens deos Aegyptiorum, dimittens eum, qui liberavit de servitute Aegyptiorum, unde agitatum est illud magnum sacramentum: Cum enim sic irasceretur Moyses colentibus et adorantibus idolum et zelo dei inflammatus vindicaret temporaliter et a morte sempiterna devitanda terreret, tamen ipsum caput vituli in

16,2 magnus draco] cf. Apoc. 12,3 7sq. caput1 …serpentis] cf. Gen. 3,15 9 Sir. 10,15 14sq. Eph. 5,8 16sq. Cant. 8,5 (LXX) 17 Cant. 1,4 20–25 vitulus…populo] cf. Ex. 32,1–20 16,2 magnus draco] cf. Ψα (ac.) Ψκ Ψρ: Tu confregisti caput draconis magni M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 16,3 tu] inc. e1 ‖ 6 debemus] des. e1 ‖ 9 confractum] inc. e1 ‖ 15 domino] des. e1 ‖ 18 et] inc. e1 16,1 illi] ibi α (ac. F) ‖ 3 confregisti] contrivisti α1 δ; confirmasti P15 | caput e1 M γ (exc. P15) η edd Ψα Ψγ Ψκ Ψρ; capita rell. am (vl.) Vulg. (τὰς κεφαλὰς LXX) ‖ 4sq. quem ergo singularem draconem β Ca (vl.) C (pc.) edd; quid ergo singularem draconem ζ; quid ergo singularis draco P12 (pc.) ‖ 7 est illud tr. ζ 8 enim om. K ζ ‖ 11 eum] in (quod habent Ψγ Ψρ neque vero Ψα Ψκ Vulg.) add. α α1 β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 edd; cf. infra 41, sed et 18 ac 47 ‖ 12 esca e1 (uv.) δ N (ac.) η (exc. La; ac. C) ‖ 13 per1] hos add. β ma cc ‖ 14 ipsi prorsus om. e1 | ut dicatur] vocantur diciturque α α1 | eis om. η1 | enim *om. e1 F 16 remaneantur δ (ac. G) ε (ac. Bn1 N) η (ac. C La) ‖ 19 consumarent α δ Lo1 ‖ 19sq. diabolum quem] diabolumque M (pc.) η1 ‖ 19sq. diabolum quem consumerent om. α (ac. F) ‖ 20 nam] et add. S (pc.) P2 η1 | unde] vide α; inde α1 Ca (pc.) P15 C (pc.) lo ma cc ‖ 21sq. apostata … Aegyptiorum om. e1 ‖ 23 et adorantibus om. e1 ‖ 24 et] ut edd (exc. am) | ipsud e1

in psalm. LXXIII,16 | 115

ignem misit et exterminavit, comminuit, in aquam sparsit et dedit bibere populo; sic factum est magnum sacramentum. O ira prophetica et animus non turbatus, sed illuminatus! Quid egit? Mitte in ignem, ut forma ipsa prius confundatur; minutatim comminue, ut paulatim consumatur; mitte in aquam, da populo bibere. Quid est hoc, nisi quia adoratores diaboli corpus ipsius facti erant, quomodo agnoscentes Christum fiunt corpus Christi, ut eis dicatur Vos autem estis corpus Christi et membra? Corpus diaboli consumendum erat, et hoc ab Israelitis consumendum. Ex illo enim populo apostoli, ex illo prima ecclesia. Et dictum erat Petro de gentibus: Macta et manduca. Quid est Macta et manduca? ‚Occide, quod fuerunt, et fac, quod es‘; hac Macta et manduca, hac ‚Comminue et bibe‘. Utrumque tamen in eodem sacramento, quia oportebat utique – et sine dubitatione oportebat –, ut corpus, quod erat diaboli, credendo transiret in corpus Christi. Sic diabolus consumitur amissis membris suis. Hoc figuratum est et in serpente Moysi: Nam fecerunt magi similiter proiectisque virgis suis exhibuerunt dracones; sed draco Moysi omnium illorum magorum virgas absorbuit. Intellegatur ergo et modo corpus diaboli. Hoc fit: Devoratur a gentibus, quae crediderunt; factus est esca populis aethiopibus. Illud quoque intellegi potest dedisti eum escam populis aethiopibus, quia nunc eum omnes mordent. Quid est ‚mordent‘? Reprehendendo, culpando, accusando, quomodo dictum est in prohibitione quidem, sed tamen expressum: Si autem mordetis et comeditis invicem, videte, ne ab invicem consumamini. Quid est Mordetis et comeditis invicem? Litigatis cum invicem, detrahitis invicem, opprobria obicitis invicem. Attendite ergo nunc his morsibus consumi diabolum: Quis non iratus servo suo – etiam paganus – dicat illi ‚Satanas‘? Vide diabolum datum in escam! Hoc dicit Christianus, hoc dicit Iudaeus, hoc dicit paganus; ipsum adorat et de ipso maledicit.

30sq. 1 Cor. 12,27 33 Act. 10,13 37–39 serpente…absorbuit] cf. Ex. 7,10–12 43sq. Gal. 5,15 e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 40 Aethiopibus] des. e1 ‖ 44 quid] inc. Flor (CCCM 220B, p. 285) ‖ 46 invicem] des. Flor (CCCM 220B, p. 285) 25 et1 om. e1 | aspersit β Bn1 ζ η1; asparsit δ ε (exc. Bn1; asper- pc. Lp1 N) η (asper- pc. C La) | populo bibere tr. edd ‖ 26 o ira] ora α (ac. F) ‖ 26sq. o … illuminatus om. e1 ‖ 27 forma prius ipsa confundatur tr. M; *prius confundatur forma ipsa tr. α S2 β ε ζ η ma cc ‖ 28 ut] et e1 | consummatur e1 Ca (ac.) K A η (exc. La) Lo1 | aquam] et add. β ‖ 29 quia] quod β ‖ 30 corpus Christi estis tr. α (exc. F4) α1 ‖ 33 quid … manduca2 om. γ (ac. Ca S) | fuerunt e1 M γ (vl. Ca; ac. S); sunt rell. edd ‖ 36 consumetur M α1 Ca S δ ε ζ; consumeretur β; consummetur K P2 ‖ 37 suis membris tr. η1 (exc. P12) | Moysi om. γ (ac. Ca S) ‖ 39 obsorbuit α P15 η1 | intellegatur … fit om. ε | ergo om. α P15 ‖ 43 est om. η1 45 cum e1 M (ac.) β γ (exc. P15; ac. Ca S) δ ε (ac. Bn1 Lp1) η (ac. C) η1 am ma cc; om. rell. er lo Flor 46 ergo om. ζ ‖ 47 videte α α1 | dicit] dixit M Ca (ac.) S δ ‖ 48 paganus … Iudaeus tr. η1 | hoc2 om. γ (ac. Ca) δ

25

30

35

40

45

116 | Augustini

5

cc 1016

15

20

(17.) Videamus ergo reliqua. Fratres, obsecro, intendite! Cum magna voluptate audiuntur, quia audita etiam in orbe terrarum cognoscuntur. Haec, quando dicebantur, non fuerunt, quia tunc promittebantur, non reddebantur. Nunc vero qua voluptate afficimur, cum ea praedicta legimus in libro, compleri videmus in mundo! Videamus, quid fecerit, quem iam intellexit Asaph, quod operatus est salutem in medio terrae. tu disrupisti fontes et torrentes, ut manarent liquorem sapientiae, ut v. 15 manarent divitias fidei, ut irrigarent salsitatem gentium, ut omnes infideles in fidei dulcedinem sua irrigatione converterent. disrupisti fontes et torrentes. Forte discretum est, forte unum est – quia fontes tam largi fuerunt, ut flumina facerent – tu disrupisti fontes et torrentes. Si autem ad discretionem, in aliis fit verbum dei Fons aquae salientis in vitam aeternam, alii autem audientes verbum et non sic habentes, ut bene vivant, tamen non tacentes lingua torrentes fiunt. torrentes enim dicuntur proprie, qui non sunt perennes – nam aliquando et translate dicitur torrens pro fluvio, sicut dictum est: Inebriabuntur ab ubertate domus tuae, et torrente deliciarum tuarum potabis eos; non enim ille torrens aliquando siccabitur – sed torrentes proprie dicuntur fluvii, qui aestate deficiunt, aquis autem hiemalibus inundantur et currunt. Vides ergo hominem bene fidelem perseveraturum usque in finem, non relicturum deum in omni temptatione, pro veritate, non pro falsitate et errore omnes molestias sustinentem: Hic unde sic viget, nisi quia verbum factum est in eo fons aquae salientis in vitam aeternam? Alius autem accipit verbum, praedicat, non tacet, currit. Sed aestas probat fontem aut torrentem. Tamen ex utroque rigetur terra ab eo, qui operatus est salutem in medio terrae. Exundent fontes, currant torrentes: tu disrupisti fontes et torrentes.

17,12 Io. 4,14 15sq. Ps. 35,9 21 Io. 4,14 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 17,7 tu] inc. e1 ‖ 10 facerent] des. e1 ‖ 21 alius] inc. e1 17,1 ergo om. β | magna] pagana Ca (vl.) δ ε (ac. N) η (exc. La) η1 | voluntate M α (exc. Na1) α1 (ac. H4) β P2 ‖ 2 audiantur α (ac. F) α1 P15 P2 | quia] qui Na1 S (ac.) K | orbem Na1 R γ (exc. P15) T ‖ 3 non reddebantur om. γ (ac. Ca S) | qua β (exc. R) γ (exc. Ca) Rm12 η (ac. La) η1 ma cc; quia rell. am er lo ‖ 4 voluntate α P2 | ea] *quae add. α α1 edd ‖ 5 fecit ε ζ | intellegit Ca (pc.) η (exc. P2) η1 ma cc | Asaph intellexit tr. α ‖ 8 falsitatem Na1 Ca P15 | fideles α α1 ‖ 9 dulcedine α α1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε (ac. Bn1) ζ η (ac. C) converteret δ (pc. A) ε (ac. N) η (exc. La; ac. C) ‖ 9sq. forte … est2 om. e1 ‖ 10 tam om. e1 12 verbum] *dei add. α α1 β ‖ 13 non om. η1 (ac. An5) ‖ 16 non enim] nonne η1 ‖ 20 terrore α (ac. F) | sic om. α (exc. F4; ac. F) | verbum] caro add. ζ ‖ 21 accepit e1 α (exc. F) K ‖ 22 tacet] et add. e1 tamen om. e1 | utraque γ (ac. Ca) δ | regetur e1; rigatur η (exc. P2; pc. C) η1

in psalm. LXXIII,17 – 18 | 117

(18.) tu siccasti fluvios etham. Hac rumpit fontes et torrentes, hac siccat fluvios, ut, unde currat aqua, *aeque aqua siccetur. fluvios inquit etham: Quid est etham? Verbum enim Hebraeum est. Quid interpretatur etham? ‚Fortis‘, ‚robustus‘. Quis est iste fortis et robustus, cuius fluvios siccat deus? Quis nisi ille ipse draco? Nemo enim intrat in domum fortis, ut vasa eius eripiat, nisi prius alligaverit fortem. Ipse est fortis, de virtute sua praesumens et deum deserens; ipse est fortis, qui ait: Ponam sedem meam ad aquilonem et ero similis altissimo. De ipso calice perversae fortitudinis homini propinavit: Fortes esse voluerunt, qui se deos futuros de cibo vetito crediderunt. Factus est Adam fortis, cum exaltaretur: Ecce factus est Adam tamquam unus ex nobis. Fortes et Iudaei de iustitia praesumentes: Ignorantes enim dei iustitiam et suam iustitiam quaerentes constituere – tamquam fortes – iustitiae dei non sunt subiecti. Videte hominem digessisse fortitudinem suam et remansisse infirmum, inopem, longe stantem nec oculos suos ad caelum levare audentem, sed percutientem pectus suum et dicentem: Domine, propitius esto mihi peccatori. Iam infirmus est, iam infirmitatem confitetur, non est fortis: Arida terra est, rigetur fontibus et torrentibus. Illi adhuc fortes sunt, de virtute sua praesumunt: Siccentur flumina eorum. Non proficiant doctrinae gentium, haruspicum, mathematicorum, magicae artes, quoniam siccati sunt fluvii fortis. tu siccasti fluvios etham. Arescat illa doctrina; inundentur mentes evangelio veritatis.

18,5sq. nemo…fortem] cf. Mc. 3,27 + Mt. 12,29 7 Is. 14,13sq. 8–10 homini…nobis] cf. Gen. 3,1–22 11sq. Rom. 10,3 12–15 hominem…peccatori] cf. Lc. 18,13 18,3sq. Etham1 … robustus1] cf. Hier. nom. hebr. CCSL 72, p. 81,12 (Etham fortem) necnon CCSL 72, p. 111,28 (Ethan robustus sive adscensus) e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 18,7 altissimo] des. e1 ‖ 18 tu] inc. e1 18,1 Aetham e1 R K ε P2 P12 qΨρ Vulg.; Ethan δ ζ Ψκ (talia dehinc non indicabo) | rupit α (exc. F) S2 η1 2 fluvios1] Aetham hac rumpit fontes et torrentes hac siccat fluvios add. δ | unde e1 M γ (exc. Ca) δ ε (exc. Bn1; ac. N) η (ac. C) η1 am; inde rell. edd (exc. am) | currat aqua e1 M γ (ac. Ca S) η1 (ac. P12); currant aquae rell. edd | aeque scripsi; atque hinc F (pc.) β ; et hinc Ca (pc.) C (pc.) lo ma cc; et quae rell. am er | aqua siccetur e1 M γ (ac. Ca S) η1 (exc. P12); aquae siccentur rell. edd ‖ 3 quid1] quae δ ε quid1 … Etham2] Aetham interpretatur e1 ‖ 4 et om. e1 γ (ac. Ca S) δ ‖ 5 eius] illius edd | diripiat H4 γ (exc. S) δ T edd; arripiat La η1 ‖ 9 cum γ η (exc. P2; pc. C) η1 am er lo; dum δ ε ζ; cui rell. ma cc | exaltaretur Ca (insultaretur vl.) S ζ η1; exultaretur K δ ε; audiret am er lo; insultaretur rell. ma cc (cf. gen. ad litt. 11,39 et praecipue c. adv. leg. 1,15,23) ‖ 10 tamquam] quasi F4 α1 γ δ | iustitia] *sua add. β ζ edd ‖ 11 iustitiam2 om. α ζ | quaerentes] volentes α (exc. F4) α1 T ‖ 11sq. tamquam fortes om. α 13 suos M α1 γ δ am er lo; om. rell. ma cc | caelos α ‖ 14 et dicentem om. γ (ac. S) ‖ 15 terra arida tr. α1 δ ‖ 16 sunt] qui add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 17 non] ne α1 δ | auruspicum Ca δ ε (aarusN) ‖ 18 artis β La (ac.) Lo1 | fortes Ca S (pc.) ε (exc. Lp1; pc. N) ζ (ac. Rm12) η (pc. C La) η1 (ac. An5) fluvios] flumina η ‖ 19 illi α (exc. F4) | mentes] gentes e1; ex add. η1

5

10

15 cc 1017

118 | Augustini

5

10

15

20

25

cc 1018

(19.) tuus est dies et tua est nox. Quis hoc ignorat, quando ipse fecit haec v. 16 omnia, quia per verbum facta sunt omnia? Ille ipse, qui operatus est salutem in medio terrae, illi dicitur: tuus est dies et tua est nox. Aliquid hic intellegere debemus, quod pertineat ad ipsam salutem, quam operatus est in medio terrae. tuus est dies: Qui sunt isti? Spiritales. et tua est nox: Qui sunt isti? Carnales. tuus est dies et tua est nox. Loquantur spiritales spiritalia spiritalibus; dictum est enim: Spiritalibus spiritalia comparantes sapientiam loquimur inter perfectos. Nondum capiunt istam sapientiam carnales: Non potui loqui vobis quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. Ergo cum spiritales spiritalibus loquuntur: Dies diei eructat verbum. Cum vero et ipsi carnales non tacent fidem crucifixi Christi, quam possunt capere parvi: Nox nocti adnuntiat scientiam. tuus est dies et tua est nox. Ad te pertinent spiritales, ad te pertinent carnales. Illos illustras incommutabili sapientiae veritate, illos consolaris carnis manifestatione tamquam luna consolans noctem. tuus est dies et tua est nox. Vis audire diem? Vide, si capis; erige, quantum potes, mentem tuam! Videamus, si pertines ad diem; iam videamus, si non palpitat aspectus tuus. Potes videre, quod audisti modo ex evangelio, In principio erat verbum et verbum erat apud deum et deus erat verbum? Non. Nosti enim tu cogitare verba, nisi quae sonant et transeunt? Potes iam capere verbum non sonum, sed deum? Annon ibi audisti Et deus erat verbum? Sed tu ista verba cogitas, Omnia per ipsum facta sunt, et per ipsum facti sunt et qui verba faciunt. Quale ergo illud verbum est? Capis, o carnalis? Responde: Capis? Non capis; adhuc ad noctem pertines; luna tibi necessaria est, ne in tenebris moriaris. Etenim quidam peccatores intenderunt arcum, ut sagittarent in obscura luna rectos corde. Obscurata est enim caro Christi de cruce deposita et in sepulcro posita; et illi, qui occiderunt, insultaverunt; et nondum resurrexerat, et sagittati sunt discipuli recti corde, sed in obscura luna. Ergo ut non solum dies diei eructet verbum, sed etiam nox nocti adnuntiet scientiam, quoniam tuus est dies et tua est nox, dignare descendere, manere apud eum, a quo descendis, et venire, ad quos descendis; dignare descendere, qui in hoc mundo eras et

19,1sq. ipse…omnia2] cf. Io. 1,3 7 1 Cor. 2,13 + 6 8sq. 1 Cor. 3,1 9–11 Ps. 18,3 16sq. Io. 1,1 19sq. Io. 1,3 22sq. peccatores…corde] cf. Ps. 10,3 28sq. in…cognovit] cf. Io. 1,10 e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 19,1 nox] des. e1 ‖ 5 tuus1] inc. e1 ‖ 6 spiritalia] des. e1 ‖ 9 ergo] inc. e1 12 carnales] des. e1 19,1 quando] quoniam α Rm12 ‖ 2 sunt] haec add. ζ | omnia2 om. γ (ac. Ca) | illi ipsi edd (exc. am) 3 dicatur γ (ac. S) δ | hic om. α ‖ 5 et om. e1 ‖ 6sq. dictum … spiritalibus om. η1 ‖ 8 vobis loqui tr. α α1 Lo1 edd ‖ 11 adnuntiat] indicat H4 γ δ ‖ 12 incommutabilis α | sapientiae M α β γ (ac. S) δ (ac. G); sapientia et rell. edd ‖ 17 non om. γ (ac. Ca S) ‖ 19 tu om. ε ζ | verba ista tr. β ‖ 21 o om. γ (ac. Ca) C (ac.) | non capis om. γ (ac. Ca S) ‖ 23 est om. γ (ac. Ca S) | enim om. α ‖ 25 ergo om. γ (ac. Ca S) 26 adnuntiet] indicet α1 S (-at ac.) P15 T; indicat Ca (annuntiet vl.) K δ ‖ 27sq. descendis et] descendis sed M (ac.) ε (exc. N) C η1 edd; descendisset γ (exc. P15) δ N (ac.) P2

in psalm. LXXIII,19 – 21 | 119

mundus per te factus est et mundus te non cognovit; habeat et nox consolationem suam! Habeat, inquit: Verbum caro factum est et habitavit in nobis. tuus est dies et tua est nox. tu perfecisti solem et lunam. solem: spiritales; lunam: carnales. Adhuc carnalis est; non deseratur et ipse perficiatur. tu perfecisti solem et lunam: solem tamquam sapientem; lunam tamquam insipientem. Non tamen deseruisti. Nam ita scriptum est: Sapiens permanet sicut sol, stultus autem sicut luna mutatur. Quid ergo? Quia sol permanet, id est quia sapiens permanet sicut sol, stultus sicut luna mutatur, adhuc carnalis, adhuc insipiens deserendus est? Et ubi est, quod dictum est ab apostolo, Sapientibus et insipientibus debitor sum? tu perfecisti solem et lunam. v. 17 (20.) tu fecisti omnes terminos terrae. Nonne et antea, quando fundavit terram? Sed quomodo fecit terminos terrae, qui operatus est salutem in medio terrae? Quomodo, nisi quomodo dicit apostolus Gratia autem salvi facti sumus, et hoc non ex nobis, sed dei donum est; non ex operibus, ne forte quis extollatur? Ergo non erant opera bona? Erant; sed quomodo? Gratia dei. Sequere, videamus: Ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis. Ecce quomodo fecit terminos terrae, qui operatus est salutem in medio terrae! tu fecisti omnes terminos terrae. aestatem et ver tu fecisti ea. Ferventes spiritu aestas est. tu, inquam, fecisti spiritu ferventes. tu fecisti et novellos in fide: ver est. aestatem et ver tu fecisti ea. Non glorientur, quasi non acceperint: v. 18 tu fecisti ea. (21.) memor esto huius creaturae tuae. Cuius creaturae? tuae. inimicus exprobravit domino. O Asaph, dole intellectum, pristinam caecitatem tuam! inimicus exprobravit domino. Dictum est Christo in gente sua:

30 Io. 1,14 34sq. Sir. 27,12 37sq. Rom. 1,14 20,1sq. fundavit terram] cf. Ps. 101,26 3–6 gratia…bonis] cf. Eph. 2,8–10 8sq. ferventes spiritu] cf. Rom. 12,11 10 glorientur…acceperint] cf. 1 Cor. 4,7 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 31 tu] inc. e1 29 et2 om. α α1 γ (ac. Ca S) ‖ 31 fecisti η1 Ψα Ψκ Ψρ | solem2] tamquam sapientiam solem add. δ 1 32sq. adhuc … lunam om. e1 ‖ 33sq. lunam2 … insipientem om. ε T η η1 ‖ 34 sicut] ut α 35 permanet om. e1 | quia2 om. e1 ‖ 36 sicut sol om. e1 | mutabitur α1 δ 20,1 perfecisti α1 γ δ ‖ 1sq. nonne … sed om. e1 ‖ 1 antea M α α1 β (exc. R) γ (ac. Ca) P2 am er; ante rell. lo ma cc ‖ 2sq. qui … terrae om. e1 ‖ 4 sed om. γ (ac. S) | donum dei tr. S2 η1 ‖ 4sq. non2 … videamus om. e1 ‖ 4 quis forte tr. ζ ‖ 5 gratiam α (ac. F) La ‖ 6 in Christo Iesu om. e1 ‖ 7sq. qui …  terrae om. e1 ‖ 8 ver] vernum Ca (vl.) δ ε ζ η η1 Ψα Ψκ (bernum) ‖ 9 inquit η1 (exc. P12) ‖ 10 post fide fortasse quod vel novellos in fide addendum est | ver est] vere η1 (exc. P12) | est om. γ (ac. Ca S) 21,1‒3 cuius … domino] inimicus exprobravit domino cuius creaturae tuae tr. η1 ‖ 2 tuae om. β δ ε ζ ‖ 3 improperavit α (exc. F4; ac. F) Ψα (-bit) Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 3sq. o … domino om. e1 ‖ 3 intellectum M (pc.) F (pc.) γ (in intellectum vl. Ca) δ ε ζ An5; intellectu α (ac. F); intellectam β (in intellectum vl. D); in intellectum vel in intellectu rell. edd (cf. infra 22,1) | pristinum H4 Ca (vl.) δ ε ζ η (-no pc. C) η1

30

35

5

10

120 | Augustini

5

10 cc 1019

15

5

‚Peccator est iste. Non novimus, unde sit. Nos Moysen novimus, illi locutus est deus. Iste Samaritanus est.‘ inimicus exprobravit domino et populus imprudens exacerbavit nomen tuum. populus imprudens tunc Asaph, sed non intellectus asaph. Tunc, quod dicitur in superiore psalmo, Quasi pecus factus sum ad te et ego semper tecum – quia non ita ad idola gentium –, etsi non cognovit ut pecus, tamen recognovit ut homo; dixit enim: Semper tecum quasi pecus. Et quid postea ibi in ipso psalmo, ubi Asaph? Tenuisti manum dexterae meae. In voluntate tua deduxisti me et cum gloria assumpsisti me. In voluntate tua, non ‚in iustitia mea‘; dono tuo, non opere meo. Ergo et hic. inimicus exprobravit domino et populus imprudens exacerbavit nomen tuum. Omnes ergo perierunt? Absit! Etsi aliqui ex ramis fracti sunt, manent tamen aliqui, quo insereretur oleaster; et radix manet, et ex ipsis ramis per infidelitatem fractis revocati sunt quidam per fidem. Nam et ipse apostolus Paulus per infidelitatem fractus erat, et per fidem radici restitutus est. Ita plane populus imprudens exacerbavit nomen tuum, quando dictum est: Si filius dei est, descendat de cruce. (22.) Sed quid tu, Asaph, iam in intellectu? ne tradideris bestiis animam v. 19 confitentem tibi. ‚Agnosco‘ inquit Asaph ‚quia, sicut in alio psalmo dicitur, Peccatum meum cognovi et facinus meum non operui.‘ Quare? Quia locutus est Petrus mirantibus linguas Israelitis, quoniam ipsi occiderunt Christum, cum propter illos missus sit Christus. Hoc audito compuncti sunt corde et dixerunt ad apostolos: Quid ergo faciemus? Dicite nobis! Et apostoli: Agite paenitentiam et baptizetur unusquisque vestrum in nomine domini nostri Iesu Christi, et dimittuntur vobis peccata vestra. Quia ergo per paenitentiam confessio facta est, ne tradideris bestiis animam confiten-

21,5sq. peccator…est] cf. Io. 9,24.29 + 8,48 8–12 quasi…me2] cf. Ps. 72,23sq. 15–17 aliqui… fidem] cf. Rom. 11,17 + 20 19 si…cruce] cf. Mt. 27,40 22,3 Ps. 31,5 3–10 locutus…corde] cf. Act. 2,6–38 21,11 ubi Asaph] cf. Ps. 72,1 e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 21,7 tuum] des. e1 ‖ 19 quando] inc. e1 ‖ 22,2 tibi] des. e1 ‖ 7 quia] inc. e1 5sq. nos … est om. e1 ‖ 5 novimus Moysen tr. M η (exc. P2) ma cc ‖ 8 quod M α (ac. F) γ (ac. Ca); quid rell. edd | ad] a δ ε ζ P2 η1; apud F (pc.) β ‖ 9 ita ad γ (ut ad deos et vl. Ca; ii ad deos et pc. S); id ad M; ad α; ut ad eos et ad α1; iit ad deos et β C (it addiis et ac.) edd; ut a diis et δ; ut ad diis et ε ; ii ad deos (eos T) et ζ; id ad deos et La; a diis et P2; ad eos et η1 (adorat pc. P12) ‖ 11 meae] et add. α α1 22,1 in om. M α (ac. F) Ca (ac.) P15 Bn1 η1 | intellectum α (ac. F) α1 (ac. H4) γ (exc. P15; ac. Ca S); intellectus P15 ‖ 1sq. animas confitentes Ca (pc.) δ ε (ac. Lp1) ζ η η1 (pc. P12) Ψρ ‖ 2 inquit] tu add. α (ac. F) Asaph om. η1 ‖ 3 cognovi] cognitum tibi feci α (exc. F4) ‖ 4 linguis α (exc. F4; ac. F) La (pc.) | cum om. γ (ac. Ca S) δ ‖ 6 apostolus α (exc. F4) ‖ 7 nostri *om. M γ η (exc. La) η1 edd | *dimittentur α γ δ Bn1 edd; sed cf. in psalm. 77,44 ‖ 8 ergo om. e1 | facta est confessio tr. ζ η1 ‖ 8sq. animas confitentes α (exc. F4; ac. F Na1) D (ac.) η1; animas confitentium η (exc. La) Ψα Ψκ

in psalm. LXXIII,21 – 23 | 121

tem tibi. Quare confitentem tibi? Quia Conversus sum in aerumna, dum configeretur spina. Compuncti sunt corde, et facti sunt aerumnosi paenitendo, qui fuerunt gloriosi saeviendo. ne tradideris bestiis animam confitentem tibi. Quibus bestiis, nisi quarum capita contrita sunt super aquam, quia dictus est bestia leo et draco ipse diabolus. ‚Noli‘ inquit ‚dare diabolo et angelis eius animam confitentem tibi. Devoret serpens, si adhuc terrena sapio, si terrena desidero, si adhuc in promissis veteris testamenti novo revelato remaneo. Cum autem iam deposuerim superbiam et iustitiam meam non agnoscam, sed gratiam tuam, non habeant in me superbae bestiae potestatem. ne tradideris bestiis animam confitentem tibi. animas pauperum tuorum ne obliviscaris in finem. Divites eramus, fortes eramus, sed siccasti fluvios etham. Iam modo non constituimus iustitiam nostram, sed agnoscimus gratiam tuam. Pauperes sumus, exaudi mendicos tuos! Iam oculos non audemus ad caelum levare, sed percutientes pectus nostrum dicimus: Domine, propitius esto mihi peccatori. animas pauperum tuorum ne obliviscaris in finem. v. 20 (23.) respice in testamentum tuum. Redde, quod promisisti; tabulas tenemus, hereditatem expectamus! respice in testamentum tuum, non illud vetus: Non propter terram Chanaan rogo, non propter inimicorum temporalem subiectionem, non propter filiorum carnalem fecunditatem, non propter divitias terrenas, non propter salutem temporalem. respice in testamentum tuum, quod promisisti, regnum caelorum. Iam agnosco testamentum tuum.‘ Iam intellectus asaph est! Non est pecus Asaph; iam videt, quod dictum est: Ecce dies veniunt, dicit dominus, et consummabo domui Israel et domui Iuda testamentum novum, non secundum testamentum, quod disposui patribus eorum. respice in testamentum tuum, quoniam repleti sunt qui obscurati sunt

9sq. Ps. 31,4 21–23 oculos…peccatori] cf. Lc. 18,13 23,7 pecus Asaph] cf. Ps. 72,23 8sq. Hebr. 8,8sq. e1 M α (F F4 Na 1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2) η 1 (Lo1 An 5 P 12) edd (am er lo ma cc) ‖ 13 diabolus] des. e1 ‖ 18 ne] inc. e1 ‖ 23,3 rogo] des. e1 ‖ 5 respice] inc. e1 ‖ 6 caelorum] des. e1 ‖ 10 quoniam] inc. e1 9sq. configeretur e1 M α α1; confringitur S (-getur ac.) P15 η (exc. P2) η1 (exc. An5; pc. P12); confringetur K; confringet Ca; configitur rell. edd ‖ 10 fuerant α1 Ca (pc.) δ ε (exc. Lp1) ζ edd ‖ 12 quorum α 13 dictum H4 δ ε (exc. Bn1) η (exc. P2; ac. C) P12 | et om. α (exc. F4) α1 D (ac.) ‖ 14 diabolo inquit et angelis eius dare tr. α; diabolo et angelis eius dare inquit (inquit om. α1 δ Bn1 La) tr. α1 β δ ε η ‖ 15 si2] adhuc add. α (exc. Na1; si terrena desidero om. F4) ‖ 17 meam om. η1 ‖ 19‒23 divites … finem om. α (exc. F4) ‖ 21sq. non audemus oculos tr. β ε ζ η ma cc 23,3 Chanaam e1 β An5 ‖ 5 quod] quo e1 C edd (exc. am) ‖ 5sq. quod … tuum om. α (exc. F4) 6 cognosco ε ζ ‖ 7 est Asaph tr. edd | vide α1 δ ‖ 8 venient M α | domui1] domum M γ (exc. S; ac. Ca) δ ε Rm12 η (ac. C) η1 (domus ac. P12); om. S (ac.) | domui2 om. ζ; domum M K P15 δ ε η (ac. C) η1 (exc. An5) 10 quoniam e1 M γ edd Ψα Ψγ Ψκ; quia rell. am (vl.) Ψρ Vulg. | qui obscurati sunt om. e1

10

15

20

cc 1020

5

10

122 | Augustini

15

20

25

5

terrae domorum iniquarum, quia corda habebant iniqua. Domus nostrae corda nostra: Ibi libenter habitant beati mundo corde. respice ergo in testamentum tuum, et reliquiae salvae fiant, quia multi, qui attendunt ad terram, obscurati sunt et repleti sunt terra. Intravit in oculos eorum pulvis et excaecavit eos, et facti sunt pulvis, quem proicit ventus a facie terrae. repleti sunt qui obscurati sunt terrae domorum iniquarum. Attendendo enim terram obscurati sunt, de quibus dictum est in alio psalmo: Obscurentur oculi eorum, ne videant, et dorsum illorum semper incurva. Terra ergo repleti sunt qui obscurati sunt terrae domorum iniquarum, quia corda habebant iniqua. Domus enim nostrae, sicut supra dixi, corda nostra sunt: Ibi libenter habitabimus, si ea ab iniquitate mundemus. Ibi est mala conscientia, quae inde repellit hominem, quo iubetur ire portans grabatum suum, cui peccata dimissa sunt dicente domino: Tolle grabatum tuum et vade in domum tuam. Porta carnem tuam et intra ad sanatam conscientiam tuam! quoniam repleti sunt qui obscurati sunt terrae domorum iniquarum: obscurati sunt, repleti sunt terra. Illi obscurati qui sunt? Qui corda iniqua habent. Reddet illis dominus secundum cor suum. (24.) ne avertatur humilis confusus. Illos enim superbia v. 21 confudit. egenus et inops laudabunt nomen tuum. Videtis, fratres, quam debeat dulcis esse paupertas; videtis pauperes et inopes pertinere ad deum, sed pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. Qui sunt pauperes spiritu? Humiles, trementes verba dei, confitentes peccata sua, non de suis meritis nec de sua iustitia

12 Mt. 5,8 13 reliquiae salvae fiant] cf. Rom. 9,27 15 Ps. 1,4 17sq. Ps. 68,24 21–23 iubetur… tuam1] cf. Mt. 9,2–6 + Mc. 2,5–11 + Io. 5,8 25sq. reddet…suum] cf. Ps. 19,5 24,4sq. Mt. 5,3 23,19 sicut supra dixi] cf. supra 11sq. e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 corde] des. e1 ‖ 24,1 ne] inc. e1 ‖ 5 caelorum] des. e1 11 domibus iniquitatum Ca (vl.) ζ C Vulg. | iniquitantium δ ε (iniquorum pc. Lp1) P2; iniquitatum S (pc.) La η1 | habeant η1 ‖ 12 ergo] domine add. β ‖ 13 et] ut α α1 | qui] quia M γ (exc. P15; ac. Ca) δ (ac. G) 14 terra] terrae β γ (ac. S) δ ε; terram η (exc. P2; ac. C) (cf. infra 18 et 24sq.) | oculis A (ac.) ε (exc. Bn1) ζ η (exc. P2) η1 ‖ 15 proiecit γ (exc. P15) ‖ 16 iniquorum S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) η1 Ψα Ψκ ‖ 17 illorum] eorum M (ac.) Na1 α1 F3 Ca ζ η1 edd ‖ 18 terrae om. η1 ‖ 18sq. iniquorum S (pc.) ε ζ η (exc. La) η1 19 habent Ca (vl.) P15 δ ε | nostrae] nostra α1 δ ε (exc. Bn1) η | dixi M α γ (exc. Ca; ac. S); diximus rell. edd 20 habitamus libenter tr. α1 | habitabimus M F (pc.) β (habitabamus ac. R) γ (ac. Ca) P2 am er lo; habitamus rell. ma cc ‖ 21 quo] qui Ca (pc.) C (pc.) ‖ 23 porta … tuam3 om. β ‖ 24 iniquorum S (pc.) ε ζ η (exc. La) η1 | sunt3 om. γ (ac. Ca S) ‖ 25 qui om. α; quid P15 | habent] sed add. β | reddet α α1 β (exc. F3) γ (ac. Ca S) La edd; reddit (reddidit ζ) rell. ‖ 26 suum] eorum expectares, sed lapsu praedicatoris fieri potuit 2 confudit e1 β γ (ac. Ca) P2 edd (exc. am); 24,1 humilis] factus add. α α1 F3 (ac.) Rm12 Ψρ Vulg. ‖ confundit rell. am ‖ 3 inops] pauper α ε ζ η Ψγ Ψκ | videtis] videte e1 γ (vide ac. Ca) | debet α α1 4 esse dulcis tr. α | sed] beati add. e1 α

in psalm. LXXIII,23 – 25 | 123

superbientes. Qui sunt pauperes spiritu? Qui, quando faciunt aliquid boni, deum laudant; quando mali, se accusant. Super quem requiescet spiritus meus ait propheta nisi super humilem et quietum et trementem verba mea? Iam ergo Asaph intellexit, iam terrae non haeret, iam promissa terrena ex veteri testamento non expetit. Mendicus tuus factus est, pauper tuus factus est; fluvios tuos sitit, quia sui siccati sunt. Quia ergo talis factus est, non fraudetur spe. Quaesivit manibus nocte coram te; non decipiatur. ne avertatur humilis confusus. egenus et inops laudabunt nomen tuum. Confitentes peccata sua laudabunt nomen tuum, desiderantes aeterna promissa tua laudabunt nomen tuum; non de temporalibus turgidi, non de propria iustitia in superbia elati et inflati, non ipsi – sed qui? egenus et inops laudabunt nomen tuum. v. 22 (25.) exurge, domine, iudica causam meam. Desertus enim videor, quia nondum accepi, quod promisisti, et factae sunt mihi lacrimae meae panis die ac nocte, dum dicitur mihi cotidie: Ubi est deus tuus? Et quia non possum ostendere deum meum, quasi inane sequar, insultatur mihi. Nec paganus tantum vel Iudaeus vel haereticus, sed aliquando frater ipse catholicus torquet os, quando dei promissa praedicantur, quando futura resurrectio praenuntiatur, et adhuc et ipse quamvis iam tinctus aqua salutis aeternae portans sacramentum Christi forsitan dicit ‚Et quis huc surrexit?‘ et ‚Non audivi patrem meum de sepulcro loquentem, ex quo eum sepelivi. Deus dedit legem ad tempus servis suis, ad quod se avocent. Nam quis redit ab inferis?‘ Et quid faciam talibus? Ostendam, quod non vident? Non possum. Non enim propter illos deus visibilis debet fieri. Iam id agant, si placet; ita faciant, ita conentur. Quia ipsi nolunt converti in melius, deum convertant in peius. Videat, qui potest, credat, qui non potest, esse deum. Etsi videt, qui potest, numquid oculis videt? Intellectu videt, corde videt. Non enim solem et lunam volebat ostendere, qui 8sq. Is. 66,2 12sq. quaesivit…decipiatur] cf. Ps. 76,3 25,2sq. Ps. 41,4 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 14 laudabunt] inc. e1 ‖ 15 tua] des. e1 ‖ 25,1 exurge] inc. e1 ‖ 3 tuus] des. e1 7 superbientes M α D γ (praesumentes vl. Ca) P2; praesumentes rell. edd ‖ 8 mali] aliquid add. α α1 *requiescit α β ε ζ η ‖ 9 intellexit Asaph tr. α (exc. F4) P2 (ac.) ‖ 10 vetere M γ (-ro K; -ri vl. Ca; ac. S) δ ε η (ac. C) ‖ 11 tuus2 om. M γ η η1 | sui om. γ (ac. Ca S) P12 ‖ 12 quia] qui β | est factus tr. ζ | quaesivit] quae sunt α (exc. F) | nocte om. F4; noctem γ (ac. Ca S) δ (ac. G) ‖ 15 turgidi om. γ (ac. Ca S) | non2] nec α1 δ ‖ 16 superbiam R (ac.) γ (exc. K; pc. S) G (pc.) ζ C η1 edd | elati] sunt add. β | sed qui] sequitur α (ac. F) 25,1 meam] tuam e1 α D (ac.) La P12 (ac.) Ψρ Vulg. (δίκασον τὴν δίκην σου LXX) ‖ 2 nondum] non γ (ac. Ca S) | meae om. γ (ac. Ca S) | panes α α1 D (ac.) S (pc.) δ ε (ac. Bn1) ζ η1 (pc. P12) ‖ 5 sed] et add. α1 γ (exc. Ca) δ | fratres η (exc. La; ac. C) η1 | ipse om. γ (ac. S) | promissa dei tr. α1 δ edd ‖ 5sq. praedicantur promissa tr. β ‖ 6 et2 om. α S2 (ac.) β A (ac.) ‖ 7 intinctus γ | hoc γ (ac. Ca S) ‖ 8 resurrexit α (ac. F) α1 K P15 edd | audio F (vl.) β Ca (pc.) η η1 ‖ 9 ad2 … avocent] fortasse corruptela latet | quod] quam F (pc.) β C (pc.) | advocent F (pc.); avocarent δ ε T am er lo; avocentur η (exc. P2) η1; advocarent Rm12 rediit α (pc. F) α1 ‖ 10 ostendant α (exc. F4; ac. F) ‖ 11 placent Na1 H4 (ac.) K Lp1 (ac.) η1

cc 1021

10

15

5

10

124 | Augustini

15

20 cc 1022

25

30

35

dicebat: Beati mundo corde, quoniam ipsi deum videbunt. Immundum autem cor nec ad fidem idoneum, ut, quod non potest videre, vel credat, ‚Non video‘ inquit ‚Quid crediturus sum?‘ Anima enim tua videtur, ut opinor? Stulte! Corpus tuum videtur, animam tuam quis videt? Cum ergo corpus tuum solum videatur, quare non sepeliris? Miratur, quia dixi ‚Si corpus tantum videtur, quare non sepeliris?‘, et respondet – sapit enim ad hoc – ‚Quia vivo‘. Unde scio, quia vivis, cuius animam non video? Unde scio? Respondebis: ‚Quia loquor, quia ambulo, quia operor.‘ Stulte! Ex operibus corporis agnosco viventem, ex operibus creaturae non potes agnoscere creatorem? Et forte qui dicit ‚Cum mortuus fuero, postea nihil ero‘, et litteras didicit et ab Epicuro didicit hoc nescio quo deliro philosopho vel potius amatore vanitatis, non sapientiae, quem ipsi etiam philosophi porcum nominaverunt, qui voluptatem corporis summum bonum dixit [hunc philosophum porcum nominaverunt] volutans in caeno carnali. Ab illo forte didicit iste litteratus dicere ‚Non ero, posteaquam mortuus fuero‘. Siccentur flumina etham, pereant doctrinae istae gentium, pullulent virecta Ierusalem! Videant, quod possunt; corde credant, quod videre non possunt! Certe ista omnia, quae per mundum modo videntur, quando operabatur deus salutem in medio terrae, cum ista dicebantur, nondum erant; et ecce tunc praedicta sunt, nunc impleta monstrantur. Et adhuc dicat stultus in corde suo: Non est deus? Vae perversis cordibus, quoniam ita ventura sunt, quae restant, sicut venerunt ista, quae tunc non fuerunt et ventura praenuntiabantur! An vero exhibuit nobis deus omnia, quae promisit, et de solo die iudicii nos fefellit? Non erat Christus in terra: Promisit, exhibuit. Non virgo pepererat: Promisit, exhibuit. Non erat fusus

15 Mt. 5,8 32sq. dicat…deus] cf. Ps. 13,1 25,25 quem…nominaverunt] cf. e.g. Hor. epist. 1,16 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) 16 quid] qui M K η1 (exc. P12) ‖ 17 tua] non add. α α1 | videtur1 om. γ (ac. Ca S) ‖ 19 corpus] tuum add. F (pc.) β | videatur β ‖ 20 adhuc α (exc. F4; ac. F) α1 γ (exc. K) C (pc.) ‖ 22 potest M F (ac.) Ca (ac.) P2 P12 (ac.) ‖ 23 qui] quis α H4 ‖ 23sq. didici … didici α (ac. F) ‖ 24 et … didicit om. γ (ac. Ca S) | quo α (ac. F) H4 β Ca (pc.) P15 G (pc.) η (exc. P2; pc. C) edd; quod (quid ε (exc. Lp1; pc. N) ζ) rell. deliro F (pc.) β S (pc.) G (pc.) η (exc. P2; pc. C) edd; om. γ (ac. Ca S); de libro rell. (cf. Isid. orig. 8,6,15) philosophico ε (exc. Lp1; pc. N) ζ | vanitatis it. α (ac. F) α1; unitatis N (ac.) ‖ 25 etiam ipsi tr. β ε ζ η 26 hunc] nunc P12; hic M γ (exc. P15; hunc vl. Ca; ac. S) δ (hoc ac. G) ε (exc. Bn1; hinc pc. N) η (ac. C) η1 (exc. P12); hinc Bn1 | hunc … nominaverunt seclusi suadente F. Dolbeau (hunc … carnali om. am) philosophum] philosophi add. β; philosophi α (exc. Na1) ε (exc. Lp1; pc. N) ζ | volutans α1 γ (exc. P15; volutantem vl. Ca) A ε (voluntas ac. N) P2 er; voluntas M G (ac.) η (exc. P2; voluntatis ac. La; ac. C); voluptas α (ac. F); volutantem (voluntatem T (ac.) An5; voluptatem P12 (ac.)) rell. lo ma cc; se add. F (pc.) β P15 ‖ 27 forte didicit] forte litteras didicit α; forte didicit litteras ε η η1; forte didicit iste litteras ζ | litteratus] unde solet add. α (exc. F) ‖ 29 virentia α (ac. F) | credant corde tr. F3 (ac.) η1 30 operatur β ‖ 32 praedicata γ (ac. S) δ | dicat M α γ (ac. S) δ; dicit rell. (stultus dicit tr. ζ) edd 34 fuerant β | pronuntiabantur M F4 γ

in psalm. LXXIII,25 | 125

sanguis pretiosus, quo deleretur chirographum mortis nostrae: Promisit, exhibuit. Nondum resurrexerat caro in vitam aeternam: Promisit, exhibuit. Nondum crediderant gentes: Promisit, exhibuit. Nondum haeretici nomine Christi armati contra Christum militabant: Praedixit, exhibuit. Nondum idola gentium de terra deleta erant: Praedixit, exhibuit. Ista omnia cum praedixisset et exhibuisset, de solo die iudicii mentitus est? Veniet omnino, quomodo ista venerunt, quia et ista, antequam venirent, futura erant, et futura prius praenuntiata sunt et postea venerunt; veniet, fratres mei! Nemo dicat ‚Non veniet‘ aut ‚Veniet; sed longe est, quod veniet‘. Sed tibi prope est, ut eas hinc! Sufficiat prima deceptio; si non potuimus primo permanere in praecepto, saltem corrigamur exemplo. Nondum erat exemplum casus humani, quando dictum est ad Adam Morte morieris, si tetigeris, et venit de transverso serpens et dixit: Non morte morieris. Creditus est serpens, contemptus est deus; creditus est serpens, tactum est vetitum, mortuus est homo. Nonne impletum est potius, quod minatus est deus, quam quod promiserat inimicus? Sic est certe, agnoscimus hoc. Inde omnes in morte; iam vel experti cauti simus! Non enim cessat et modo serpens insusurrare et dicere: ‚Numquid vere damnaturus est deus tantas turbas, liberaturus est paucos?‘ Quid est aliud quam ‚Facite contra praeceptum; non morte moriemini‘? Sed quomodo tunc, sic et nunc: Si feceris, quod suggerit diabolus, et contempseris, quod praecepit deus, veniet iudicii dies et invenies verum, quod minatus est deus, et falsum, quod pollicitus est diabolus. exurge, domine, iudica causam meam. Mortuus est et contemptus est. Dicitur mihi: Ubi est deus tuus? exurge, iudica causam meam. Non enim venturus est ad iudicium, nisi quia exurrexit a mortuis. Venturus praenuntiabatur; venit, et contemptus est a Iudaeis ambulans in terra; contemnitur a falsis Christianis sedens in caelo. exurge, domine, iudica causam meam. ‚Quoniam in te credidi, non peream; quia credidi, quod non vidi, spes me non fallat: Accipiam, quod promisisti.‘

47–49 dictum…homo] cf. Gen. 2,17–3,19 57sq. dicitur…tuus] cf. Ps. 41,4 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 57 exurge] inc. e1 ‖ 59 mortuis] des. e1 ‖ 61 exurge] inc. e1 37 pretiosus sanguis tr. η1 | deletur M δ ‖ 38sq. nondum2 … exhibuit om. α ‖ 39 haeretici] in add. γ (exc. P15) ‖ 40 praedixit] promisit ζ P12 (ac.) ‖ 41 et om. K P15 δ ‖ 42sq. quia … futura2 om. α (exc. F4) ‖ 43 pronuntiata γ δ ‖ 44 veniet3] veniat α1 δ ‖ 46 corrigamus γ (ac. Ca) ‖ 50 deus om. η1 51 inde om. Na1; ideo S (pc.) ζ; in F4 | mortem M S2 (ac.) γ (ac. Ca) δ Lo1 | sumus M γ (ac. Ca) La (ac.) η1 (exc. An5; ac. P12) ‖ 52 damnatus δ P2 ‖ 53 morte M α1 β γ δ am er lo; om. rell. ma cc ‖ 54 sic om. η η1; ita α ‖ 55 praecipit γ (exc. K) T C (pc.) ‖ 56 diabolus] et add. η1 ‖ 57 meam] tuam α | est1 …  est2] es … es β S (pc.) ζ edd (exc. am) | et om. e1 ‖ 58 exurge … meam om. α1 ‖ 59 quia e1 M α α1 γ (exc. P15; ac. Ca) δ am; qui rell. edd (exc. am) | surrexit α; resurrexit Ca; exurrexerit La ‖ 60 terram γ (exc. P15; ac. S) η (exc. P2) ‖ 61 quoniam] *quia e1 β ‖ 62 spe G (pc.) ζ edd (exc. am); per η1 | me e1 M Ca K η1 am; mea rell. edd (exc. am) | fallat e1 M F (pc.) β γ La η1 am; fallar rell. edd (exc. am)

40

45

50

cc 1023 55

60

126 | Augustini

65

5

iudica causam meam. memento opprobriorum tuorum eorum qui ab imprudente sunt tota die. Adhuc enim insultatur Christo nec deerunt tota die, hoc est usque in finem saeculi, vasa irae. Adhuc dicitur ‚Vana praedicant Christiani‘, adhuc dicitur ‚Inanis est resurrectio mortuorum‘. iudica causam meam. memento opprobriorum tuorum, sed quorum nisi eorum qui ab imprudente sunt tota die? Numquid prudens hoc dicit? Prudens enim dictus est ‚porro videns‘. Si prudens porro videns, fide videtur porro; nam oculis vix ante pedes videtur tota die. (26.) ne obliviscaris vocem deprecantium te: Ingemiscentium et expec- v. 23 tantium iam, quod promisisti, de novo testamento et ad ipsam fidem ambulantium, ne obliviscaris vocem deprecantium te. Sed illi adhuc dicunt: Ubi est deus tuus? superbia eorum qui oderunt te ascendat semper ad te. Noli et eorum superbiam oblivisci! Nec obliviscitur omnino: Aut punit aut corrigit. 65 vasa irae] cf. Rom. 9,11 26,3 dicunt…tuus] cf. Ps. 41,4 (41,11) 68 prudens2 …videns] unde? (cf. Isid. orig. 10,201)

e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H 4 S 2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15 ) δ (A G) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 68 dicit] des. e1 ‖ 26,1 ne] inc. e1 63 eorum om. η1 Ψα Ψγ | qui e1 M α Ca (ac.) P15 (ac.) δ ε (exc. Bn1; ac. N) Ψκ Ψρ Vulg.; *quae rell. edd (cf. infra 67) ‖ 64 imprudentes A ε (ac. N) Rm12 (ac.) C (ac.); insipiente α (sipiente F) Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 65 in] ad S2 γ δ | vasa irae om. e1 | Christiani vana praedicant tr. α ‖ 67 opprobrium M γ (exc. P15) | qui e1 α (ac. F); *quae rell. edd (cf. supra 63) | imprudentes M (ac.) δ (ac. G) ε η (exc. La; ac. C); insipiente Na1; sipiente F ‖ 68 dicitur C (ac.) η1 (exc. An5) ‖ 69 videtur2] videt F (pc.) β 26,1 voces Na1 (ac.) α1 β (exc. D; ac. R) γ δ P12 Ψρ Vulg. | et om. e1 P15 ‖ 2 et om. α (ac. F) | fidem] per add. α (exc. F4; ac. F) ‖ 3 vocem om. Lo1; voces γ (pc. S) P12 ‖ 4 te oderunt tr. β ε ζ η edd (exc. am) Ψρ 5 nec] ne α Vulg. | ascendant F K; ascendit Ca (pc.) η (exc. La) Ψγ Vulg. | et om. γ (ac. S) La (ac.) ‖ F3 (ac.) Ca (ac.) P2 P12 | obliviscetur e1 β (-entur ac. F3)

IN PSALMUM LXXIV

Datierung, Lokalisierung, Lesung Es ist unbekannt, wann und wo Enarratio in Psalmum 74 gepredigt wurde. Gelesen wurde davor wohl Mt. 7,7 oder – weniger wahrscheinlich – die Parallelstelle Lc. 11,9 (vgl. 11). Vgl. AL 2, 817; MARGONI-KÖGLER, Perikopen, 477–479.

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar 1 IN FINEM NE CORRUMPAS (+ PSALMUS ASAPH CANTICI/ASAPH PSALMUS CANTICI?) 2 Confitebimur tibi deus confitebimur tibi et invocabimus nomen tuum enarrabo (/narrabo) omnia mirabilia tua 3 cum accepero tempus ego iustitias iudicabo 4 defluxit terra et omnes inhabitantes (/habitantes) in ea ego confirmavi columnas eius 5 dixi iniquis nolite inique facere (/agere) et delinquentibus nolite exaltare cornu 6 nolite extollere in altum cornu vestrum ne loquamini (/nolite loqui) adversus deum iniquitatem 7 quoniam neque ab oriente neque ab occidente neque a desertis montium 8 quoniam deus iudex est hunc humiliat et hunc exaltat 9 quia calix in manu domini vini meri plenus est mixto et inclinavit ex hoc in hunc verumtamen faex eius non est exinanita bibent omnes peccatores terrae 10 ego autem in saeculum gaudebo psallam deo Iacob 11 et omnia cornua peccatorum confringam et exaltabuntur cornua iusti

128 | Augustini

Die Worte Psalmus Asaph cantici (Psalterium Sinaiticum: Asaph psalmus cantici), die in den alten Psalterien üblicherweise Bestandteil des Titels von Ps. 74 sind, könnten in Augustins Exemplar gefehlt haben, weil er in der Auslegung nie erwähnt, dass es sich bei Ps. 74 um einen Asaph-Psalm handelt, und weil seine einleitende Wendung loquitur titulus huius psalmi (1) anzukündigen scheint, dass er im Folgenden mit In finem ne corrumpas den vollständigen ihm bekannten Titel anführt. Die einhellig überlieferte Variante narrabo statt enarrabo für v. 2 beruht möglicherweise auf Verwechslung mit Ps. 9,2, geht aber wohl auf Augustinus selbst zurück, da sein folgendes audi narrantem daran anknüpft (5). Ob Augustins Psalmtext die in einigen der alten Psalterien vorhandene Angabe diapsalma nach v. 4 geboten hat, ist unklar. Die erste Hälfte von v. 6 ist in allen Enarrationes-Handschriften bis auf e1 durch Augensprung ausgefallen; vgl. zur Texterstellung den Apparat.

in psalmum lxxiv (1.) Psalmus iste tumori superbiae medicinam humilitatis apportat, humiles autem consolatur in spe hoc agens, ut neque quisquam superbe de se praesumat neque quisquam humilis de domino desperet. Est enim promissio dei rata, certa, fixa et inconcussa, fidelis et omni dubitatione carens, quae consolatur afflictos. Tota enim vita super terram, sicut scriptum est, temptatio est nec quasi prospera eligenda est et sola adversa devitanda, sed utraque cavenda est: Illa, ne corrumpat, illa, ne frangat, ut unicuique hominum, in quocumque statu rerum in hac vita egerit, non sit refugium nisi deus nec ullum gaudium nisi in promissis eius. Vita enim haec qualibet redundans felicitate multos fallit, deus neminem. Quia ergo omni homini converso ad deum mutatur delectatio, mutantur deliciae – non enim subtrahuntur, sed mutantur –, omnes autem deliciae nostrae in hac vita nondum sunt in re, sed in spe, sed ipsa spes tam certa est, ut omnibus huius saeculi deliciis praeponenda sit, scriptum est: Delectare in domino. Et ne putares iam te habere, quod promittit, subiecit statim: Et dabit tibi petitiones cordis tui. Si ergo nondum habes petitiones cordis, unde delectaris in domino, nisi quia tenes certum promissorem, qui se effecit promittendo debitorem? Huius igitur deprecationis ut maneat nobiscum spes nostra et introducamur in v. 1 id, quod promisit deus, loquitur titulus huius psalmi: in finem ne corrumpas. Quid est ne corrumpas? ‚Quod promisisti, exhibe.‘ Sed quando? in finem. Illuc ergo mentis oculus dirigatur: in finem. Omnia, quae in via occurrerint, transeantur, ut perveniatur in finem. Exultent superbi de praesenti felicitate, tumeant honoribus, 1,5 vita…est2] cf. Iob 7,1 13sq. delectare…tui] cf. Ps. 36,4 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (F3 D R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,17 huius] inc. e1 ‖ 21 finem] des. e1 1,1 tumoris S (ac.) K δ (ac. G) ε (ac. Bn1 N) η (ac. C) P12 (ac.); timoris Ca (ac.) ‖ 2 neque1 M α α1 β γ (ac. S) P2; ne rell. edd | superbus α (vl. F4) α1 ‖ 2sq. superbe … quisquam om. γ (ac. Ca S) ‖ 2 neque2 M α α1 β Ca P2; nec S (pc.) ζ; ne rell. edd ‖ 3 et om. α α1 ‖ 5 vita] hominis add. β; humana add. edd 6 illa2 M α α1 γ (ac. S) δ P2; ista rell. edd ‖ 7 ut] et γ (ut vl. Ca) | rerum om. γ (ac. Ca S) | egerit] gerit γ sit om. η1 ‖ 9 quaelibet ε η (exc. P2; ac. C) P12 (ac.) | felicitatem S δ (ac. A G) ε ζ (ac. T) | deus] enim add. β (exc. R) δ ε Rm12 (ac.) | omni om. ζ ‖ 11 autem om. F4 ε; enim α1 δ P2 | sunt om. γ (ac. S) δ 11sq. sed in spe β (fortasse per coniecturam); om. rell. edd; sed nondum in re sed in spe vere Augustinum redolet (cf. e.g. in psalm. 54,3 vel 67,20 vel 123,2) ‖ 12 sit] sicut add. ζ edd (exc. am) ‖ 13 est] enim add. α α1 | dominum M (ac.) β P2 | te iam tr. edd ‖ 14 tui om. η1 ‖ 14sq. si … cordis om. η1 14 ergo] enim ζ | habes om. δ ε ζ η (exc. La); tenes α α1 | petitiones2] petitionem α ‖ 15 cordis] tui add. H4 γ edd; sunt add. ζ | unde om. γ (ac. Ca S; quare P15) | se om. δ ε ζ (ac. Rm12) | effecit M S2 γ (ac. S) δ (exc. O2) lo ma cc; efficit rell. am er (sed cf. infra 18) ‖ 17 deprecationes β | permaneat ζ edd (exc. am) introducamus α (exc. F4) ‖ 18 psalmi huius tr. α ‖ 19 quid … corrumpas om. e1 ‖ 20 oculus mentis tr. α | in2 om. e1 | occurrunt δ ε; occurrerunt Na1 An5 | transeuntur K P15 O2 P2 η1 (exc. P12); transeunt δ (exc. O2; -untur ac. A); transeatur F4 ‖ 20sq. ut perveniatur om. γ (ac. Ca S) ‖ 21 in] ad S (pc.) N (ac.) ζ

cc 1023

cc 1024 5

10

15

20

130 | Augustini

25

30

35 cc 1025

5

fulgeant auro, redundent familiis, obsequiis clientium constipentur: Praetereunt ista, transeunt tamquam umbra. Cum ille finis venerit, ubi omnes, qui modo in domino sperant, gaudeant, tunc illis veniet sine fine tristitia. Quando acceperint humiles, quod irrident superbi, tunc superborum *typhus convertetur in luctum. Tunc erit illa lux, quam in libro Sapientiae novimus; dicent enim tunc videntes gloriam sanctorum, qui, cum hic humiliarentur, toleraverunt, qui, cum hic sublimarentur, non annuerunt, tunc ergo illi dicent: Hi sunt, quos aliquando habuimus in risum. Ubi etiam dicunt: Quid nobis profuit superbia et divitiarum iactantia quid contulit nobis? Transierunt omnia tamquam umbra. Quia de corruptibilibus praesumpserunt, spes eorum corrumpetur; nostra vero spes tunc erit res. Promissio enim dei ut maneat integra et firma et certa erga nos, diximus ex corde fidei: in finem ne corrumpas. Noli ergo timere, ne promissiones dei corrumpat aliquis potentium. Ipse non corrumpit, quia verax est; potentiorem non habet, a quo eius promissio corrumpatur. Certi ergo simus de promissis dei et cantemus iam, unde incipit psalmus. (2.) confitebimur tibi, deus, confitebimur tibi et invocabimus v. 2 nomen tuum. Noli, antequam confitearis, invocare; confitere et invoca! Illum quippe, quem invocas, in te vocas. Quid est enim invocare nisi in te ipsum vocare? Si invocatur a te, id est si vocatur in te, ad quem accedit? Ad superbum non accedit. Certe altus est; non eum attingit elatus. Omnia sublimia ut contingamus, attollimus nos, et si attingere non possumus, machinamenta aliqua vel scalas quaerimus, ut sublimati sublimia contingamus. E contra deus: Et altus est et ab humilibus tangitur. Scriptum est: Prope est dominus his, qui obtriverunt cor. Tritura cordis pietas humilitatis: Qui se conterit, irascitur sibi. Se habeat iratum, ut illum propitium; se habeat 22sq. praetereunt…umbra] cf. Sap. 5,9 25 irrident…luctum] cf. Iac. 4,9 25–30 illa…umbra] cf. Sap. 5,1–9 27 hic1 …sublimarentur] cf. Mt. 23,12 34 verax est] cf. Io. 8,26 2,8 Ps. 33,19 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 P 12 An5 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 29 nobis2] des. P2 (textum omisit scriba vel quadam ratione vel neglegentia) 31 promissio] inc. e1 ‖ 34 certi] inc. P2 ‖ 2,2 invoca] des. e1 ‖ 8 scriptum] inc. e1 22 redundant η1 (exc. P12; ac. An5) | clientum ζ; dicentium η1 (ac. Lo1) | ista] omnia add. η1 (exc. P12) 23 qui] quo η1 (ac. P12) | in domino om. δ ε ζ ‖ 24 gaudebunt F (pc.) β Ca (pc.) C; gaudent S (pc.) ε Rm12 P2 | fine om. γ (ac. Ca S) ‖ 25 typhus A (pc.) G (pc.) La (pc.) P2 Lo1 (pc.) An5 er lo ma cc fortasse per coniecturam omnes; typus vel tipus rell. am ‖ 26 lux M γ N (ac.) η (exc. P2) η1; *vox rell. edd (sed cf. Sap. 5,6) ‖ 28 annuerunt] audierunt δ ε (ac. N) | derisum F3 (ac.) S (pc.) ζ An5 ‖ 30 quia] qui η1 32 corde] ore ζ | fine δ ‖ 33 potentum F3 (ac.) ε Rm12 | ipse] vero add. S (pc.) ζ | non om. γ (ac. Ca S) 34 est] et add. e1 | promissa corrumpantur α ‖ 35 sumus F P15 2,1 tibi2 om. α H4 F3 γ (ac. Ca S) Ψγ Vulg. (cf. infra 4,10, sed et 4,4 necnon in psalm. 104,1) | et om. e1 3 in2 … vocare] te ipsum invocare γ (ac. Ca S; te ipsum vocare pc. P15) δ ‖ 7 sublimati] sublimitate β ζ η η1; sublimem et δ ε | e contra α α1 β; contra rell. edd | et1 om. β P2 Lo1 | tangitur] contingitur ζ edd (exc. am) ‖ 8 scriptum] enim add. β (est enim tr. R) ‖ 8sq. humilitatis e1 M γ (humilitas vl. Ca) La; humilitas rell. edd (sed cf. epist. 82,22) ‖ 9 ut] et γ (ut vl. Ca) | illum] habeat add. ζ edd (exc. am)

in psalm. LXXIV,1 – 3 | 131

iudicem, ut illum habeat defensorem. Ergo invocatus deus venit. Ad quem venit? Ad superbum non venit. Audi aliud testimonium: Excelsus dominus, et humilia respicit. Excelsa autem a longe cognoscit. Excelsus dominus, et humilia respicit: Non a longe; excelsa autem a longe cognoscit. Et ne forte, cum dictum esset, quia humilia respicit, superbi de impunitate gauderent, quasi eos superbientes non agnoscat, qui in excelsis habitat, territi sunt, et dictum est eis: Videt vos et cognoscit vos, sed a longe. Hos facit beatos, quibus propinquat. Vos autem, inquit, o superbi, o excelsi, non eritis impuniti, quia cognoscit; non eritis beati, quia a longe cognoscit. Videte ergo, quid agatis, quia, si agnoscit, non ignoscit. Melius ergo ignoscit quam agnoscit. Quid est enim ipsum ignoscere nisi non noscere? Quid est non noscere? Non animadvertere. Nam et animadversio vindicantis solet dici. Audi orantem, ut ignoscat: Averte faciem tuam a peccatis meis. Quid igitur facies, si averterit faciem suam a te? Molestum est et timendum, ne deserat te. Rursus, si faciem non avertit, animadvertit. Novit hoc deus, potest hoc deus, et avertere faciem a peccante et non avertere a confitente. Itaque alibi ei dicitur Averte faciem tuam a peccatis meis et alibi ei dicitur Ne avertas faciem tuam a me. Ibi: a peccatis meis averte; hic autem: a me noli avertere. Confitere ergo et invoca! Confitendo enim mundas templum, quo veniat invocatus. Confitere et invoca! Avertat faciem a peccatis tuis; non avertat a te. Avertat faciem ab eo, quod tu fecisti; non avertat ab eo, quod ipse fecit. Te enim hominem ipse fecit; peccata tua ipse fecisti. Confitere ergo et invoca! Dic: confitebimur tibi, deus, confitebimur tibi. (3.) Ipsa repetitio confirmatio est, ne te confessum esse paeniteat. Non enim alicui crudeli confessus es, non ultori, non insultatori: Confitere securus. Audi aliam vocem psalmi adhortantem: Confitemini domino, quoniam bonus est. Quid est enim Quoniam bonus est? Quid timetis confiteri? Bonus est; ignoscit confitenti. Time con11sq. Ps. 137,6 14sq. Ps. 112,5 21 Ps. 50,11 25 Ps. 26,9 3,3 Ps. 105,1; 106,1 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 10 defensorem] des. e1 ‖ 27 confitere] inc. e1 10 ut] et γ | venit1 om. M γ (ac. Ca S) | venit2] nisi add. γ (ac. Ca S) ‖ 11 venit] ad humilem venit add. β ‖ 12 excelsa … respicit om. F F3 (ac.) γ (ac. Ca S) | agnoscit α (exc. F) ‖ 12sq. excelsus … cognoscit om. η (exc. C; ac. La) ‖ 13 excelsa] excelsos η1 | a longe om. γ (ac. Ca S) | respicit humilia tr. ζ 14 qui] quia α1 ‖ 15 excelsis] altis α | cognoscet γ (-cat vl. Ca; ac. S) δ; agnoscit η (exc. P2) η1 16 superbi] o elati add. α ‖ 17 cognoscit1] cognoscet α (pc. F4) α1 β S (pc.) δ ε ζ P2 | cognoscit2] cognoscet α (ac. F) α1; melius ergo ignoscit add. α (ac. F) ‖ 18 agitis M Lp1 (ac.) η1 ‖ 20 noscere] nisi add. α H4 Ca P15 | vindicantis solet dici animadversio tr. edd; fortasse lacuna latet ‖ 21 facies om. γ (ac. Ca S) ‖ 21sq. avertit P15 δ ε ζ η (exc. P2) ‖ 23 vertere δ ε (ac. N) η (exc. P2) η1 (exc. P12) | faciem] suam add. α α1 ‖ 24 avertere] eam add. α (ac. F) α1 ‖ 25 meis2 om. α ‖ 26 noli a me tr. ζ; noli avertere a me tr. η1 ‖ 27 invoca] ut add. β ‖ 29 ipse1 om. γ | tua] tu add. α α1 ‖ 30 tibi2 om. α α1 3,1sq. non … securus om. e1 ‖ 3 psalmi] iam id add. β | est1 om. γ (ac. Ca S) η1 ‖ 3sq. quid … est1 om. γ (ac. S) η η1 ‖ 3 enim e1 α β; om. rell. edd ‖ 4 quoniam] quod α (exc. F4; ac. F) | timeo ε

10

15

20

25

30

cc 1026

132 | Augustini

5

10

15

20

25

fiteri iudici homini, ne forte confessum puniat; deo noli. Fac confitendo propitium, quem negando non facis nescium! confitebimur tibi, deus, confitebimur, et securi iam invocabimus nomen tuum. Exhausimus corda nostra confessione: Terruisti, mundasti. Confessio nos humiles facit: Propinqua humilibus, qui recedis ab excelsis! Firmamentum autem esse sententiae in repetitione multis scripturarum locis docemur: Inde est, quod dominus Amen amen, inde in aliquibus psalmis Fiat fiat. Ad significationem rei sufficeret unum Fiat, ad significationem firmitatis accessit alterum Fiat. Rex Aegypti Pharao – nostis, quod, cum ibi iam esset Ioseph propter pudicitiae amorem inclusus in carcere, vidit somnium idem Pharao notum omnibus nobis: A septem macris corruptas esse septem boves pingues, et rursum a septem spicis exilibus consumptas esse septem fecundas. Et quid est interpretatus Ioseph? Si meministis, non duo sunt ista somnia, sed bis unum. ‚Una est‘ inquit ‚interpretatio ipsorum. Sed quod bis vidisti‘, ait, ‚ad confirmationem valet.‘ Haec dixi, ut non putetis repetitionem in verbis sanctae linguae quasi loquacitatis esse appetitum. Saepe ibi repetitio firmamenti habet vim. Paratum cor meum, deus inquit paratum cor meum. Alio loco dicit: Sustine dominum, viriliter age, et confortetur cor tuum, et sustine dominum. Innumerabilia talia sunt per omnes scripturas. His sufficit commendasse nos vobis loquendi genus, quod observetis in omnibus similibus; modo ad rem advertite. confitebimur tibi inquit et invocabimus. Dixi, quare ante invocationem praecedit confessio: quia, quem invocas, invitas. Venire autem non vult invocatus, si tu fueris elatus. Elatus si fueris, confiteri non poteris, nec ea negas deo, quae nescit. Itaque confessio tua non illum docet, sed te mundat. 10 amen amen] cf. e.g. Io. 1,51 10sq. fiat fiat] cf. e.g. Ps. 40,14 12–17 rex…valet] cf. Gen. 41,1–32 19sq. Ps. 56,8 20sq. Ps. 26,14 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 3,12 fiat] des. e1 ‖ 18 haec] inc. e1 5 iudici om. α (ac. F) | domino α; deum β | noli om. β; sed add. α α1 ‖ 6 confitebimur2] tibi add. e1 η1 6‒9 et … excelsis om. e1 ‖ 7 exhausi sumus P15 ε (ac. N) ‖ 8 fecit α α1 ‖ 9 sententiae esse tr. α 10 inde1] id M γ δ ε (exc. Bn1; ac. N) η (ac. C) P12 | est om. η1 (exc. P12) | quod] ait add. β | dominus] ait add. T edd; dicimus M (pc.) α1 ‖ 11 firmitatis] firmamenti ζ ‖ 12 ibi cum tr. α (exc. F4; ac. F) | iam ibi tr. β ε ζ η ‖ 13 carcerem M γ δ ε (ac. Bn1) ζ ‖ 14 corruptas M α (ac. F) γ (consumptas vl. Ca; ac. S); consumptos η; consumptas rell. edd | pingues boves tr. α | rursus α ‖ 16 bis γ (visum est pc. S) C η1 (add. in Lo1); vis M; om. La; visum rell. edd | est om. η (exc. P2) η1 ‖ 17 ipsorum] eorum Ca (ac. uv.) edd | quod om. γ (quam P15; ac. Ca S) | bis M (vis pc.) α α1 γ (rursus pc. Ca S) am er; rursus rell. (vidisti rursus tr. ζ) lo ma cc ‖ 18 dixit δ ‖ 19 saepe … vim om. e1 ‖ 20 deum β (pc. F3) C η1 (exc. An5) 21 sunt talia tr. M α | his] hic η1 ‖ 22 sufficit] nos add. α (exc. F4) ‖ 22sq. similibus om. e1 ‖ 23 tibi om. e1 | invocabimus] narrabimus e1; nomen tuum add. e1 S (pc.) ζ | dixi] diximus e1; dixit P15 24 ante] autem e1 | praecedat e1 ‖ 25 elatus2 om. γ (ac. Ca S; elatus si fueris om. K) ‖ 25sq. nec …  nescit om. e1 ‖ 26 mundat] et add. δ ε ζ η η1 edd; mundet δ C

in psalm. LXXIV,3 – 4 | 133

(4.) Iam confessus est, invocavit; immo confessi sunt, invocaverunt. Et dicitur ex persona unius: enarrabo omnia mirabilia tua. Confessus exinanivit se malis, invocans implevit se bonis, enarrans eructavit, quo se implevit. Et videte, fratres, cum confiterentur, multi erant: confitebimur tibi, deus, confitebimur et invocabimus nomen tuum. Multa enim sunt corda confitentium, unum credentium. Quare multa sunt corda confitentium, unum credentium? Diversa enim peccata homines confitentur, unam fidem credunt. Iam ergo cum coeperit Christus habitare in interiore homine per fidem, coeperit invocatus possidere confessum, fit totus Christus, caput et corpus, ex multis unus. Audite iam verba Christi – nam quasi non eius verba videbantur – confitebimur tibi, deus, confitebimur tibi et invocabimus nomen tuum. Iam incipit ex persona capitis sermo. Sive autem caput loquatur sive membra loquantur, Christus loquitur: Loquitur ex persona capitis, loquitur ex persona corporis. Sed quid dictum est? Erunt duo in carne una. Sacramentum hoc magnum est. Ego inquit dico in Christo et in ecclesia. Et ipse in evangelio: Igitur iam non duo, sed una caro. Nam ut noveritis has duas quodammodo esse personas et rursus unam copulationem coniugii, tamquam unus loquitur apud Isaiam et dicit: Sicut sponso alligavit mihi mitram et sicut sponsam induit me ornamento. Sponsum se dixit ex capite, sponsam ex corpore. Loquatur ergo unus; audiamus eum, et in eo nos quoque loquamur. Simus membra eius, ut haec vox et nostra esse possit: enarrabo inquit omnia mirabilia tua. Evangelizat Christus se ipsum, evangelizat se etiam in membris suis iam existentibus, ut et alios adducat; et accedant, qui non erant, et copulentur membris eius, per quae membra eis praedicatum est evangelium, et fiat unum corpus sub uno capite, in uno spiritu, in una vita. 4,7sq. Christus…fidem] cf. Eph. 3,17 13sq. Eph. 5,31sq. 14sq. Mt. 19,6 17 Is. 61,10 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 4,2 se] des. e1 ‖ 11 iam] inc. e1 ‖ 14 ecclesia] des. e1 ‖ 17 sicut1] inc. e1 19 loquamur] des. e1 ‖ 22 et] inc. e1 4,1 confessus] confusus e1 | est] et add. β ‖ 1sq. immo … unius om. e1 ‖ 2 et enarrabo inquit e1; et narrabo F4 | confessus] confusus e1 | se] quo se implevit e1 ‖ 4 cum confiterentur] confitentes ζ η1 confitebimur2] tibi add. Ca (pc.) η η1 edd ‖ 6 corda M α γ La Lo1 edd; *om. rell. ‖ 7 una fide α α1 8 coeperitque Ca (mp.) C (mp.) lo ma cc ‖ 9 corpus] et add. M (pc.) α α1 S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | ex om. η1 (ac. P12) | multis] fit add. α | verba iam tr. γ δ | Christi nam] Christiana γ (Christi P15) δ ε ζ η η1 10 verba eius tr. α1 γ δ | tibi2 om. α α1 F3 (ac.) ‖ 11 loquatur caput tr. α1 ‖ 12 Christus loquitur om. e1 13 sed quid om. e1 ‖ 16 rursum H4 δ | in una copulatione α α1 | copulatione ma cc | coniugii] coniungi M α α1 γ (-git ac. Ca S; coniungit K) N (ac.); cf. cons. evang. 2,1,3 ‖ 18 loquitur F ε ζ η (exc. P2) η1 loquatur … eum om. e1 ‖ 18sq. quoque nos tr. δ ‖ 19 possit esse tr. α (exc. F4) ε ζ η (exc. P2) 20 omnia inquit tr. β | omnia om. ζ ‖ 22 quae] quem M Na1 Ca (ac.) A (ac.) ε (exc. Bn1) C (ac.) P12 (ac.) membra] membris α (ac. F; om. F4) | eis M (pc.) γ (ac. Ca); *eius rell. edd | fiat] fuit η1 (ac. P12) 23 spiritu] *et add. e1 β (exc. D); Christo α

5

cc 1027 10

15

20

134 | Augustini

5

10

cc 1028 15

20

(5.) Et quid ait? cum accepero inquit tempus, ego iustitias iudicabo. v. 3 Quando iudicabit iustitias? cum acceperit tempus. Nondum est ipsum tempus: Gratias misericordiae eius! Prius praedicat iustitiam, et sic iudicat iustitias. Nam si ante vellet iudicare quam praedicare, quis inveniretur liberandus? Quis absolvendus occurreret? Modo ergo praedicationis tempus est: narrabo inquit omnia mirabilia tua. Audi narrantem, audi praedicantem! Nam si contempseris, cum accepero inquit tempus, ego iustitias iudicabo. ‚Dono‘ inquit ‚nunc peccata confitenti; non parcam postea contemnenti.‘ Misericordiam et iudicium cantabo tibi, domine dicitur in psalmo. Misericordiam et iudicium: Modo misericordiam, postea iudicium. In quo misericordia? Peccata donantur. In quo iudicium? Peccata puniuntur. Vis non timere peccatorum punitorem? Ama donatorem! Noli respuere, noli te extollere, noli dicere: ‚Non habeo, quod mihi donet.‘ Audi enim, quid sequitur cum accepero tempus: ego iustitias iudicabo. Accepit tempus Christus? Accepit tempus filius dei? Filius dei non accepit tempus, sed filius hominis accepit tempus. Idem ipse autem et filius dei, per quem facti sumus, et filius hominis, per quem refecti sumus: Homine assumpto ipse non assumptus; homine mutato in melius nullo modo ipse in deterius commutatus non destitit esse, quod erat, sed accepit, quod non erat. Quid erat? Cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse aequalis deo. Apostoli verba sunt. Et quid accepit? Sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens. Sicut formam servi accepit, ita et tempus accepit. Demutatus est ergo? Deminutus est? Exilior redditus? In defectum lapsus? Absit! Quid ergo semetipsum exinanivit formam servi accipiens? Exinanisse se dictus est accipiendo inferiorem, non degenerando ab aequali. Ergo, fratres, quid est hoc cum accepero tempus, ego iustitias iudicabo? Accepit tempus ut filius hominis, gubernat tempora ut filius dei. Audi, quia ut filius hominis 5,8 Ps. 100,1 17–19 Phil. 2,6sq. e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 5,7 iudicabo] des. e1 ‖ 13 accepit] inc. Flor (CCCM 220B, p. 476) 22 aequali] des. Flor (CCCM 220B, p. 476) 5,1 et quid] quid ergo e1 | inquit om. e1 M γ (ac. Ca) ζ | tempus inquit tr. η1 (exc. P12) | iustitiam e1 M α γ (ac. Ca) Ψκ Ψρ (sed cf. infra 3 et 7) ‖ 2 iudicavit e1 M K P15 δ η (exc. La; ac. C) | iustitias iudicabit tr. α1 η1 (exc. P12) | iustitiam e1 M γ (ac. S) ‖ 3 praedicet am er; praecedat M γ (ac. Ca) δ ε ζ η; praecedit η1 (ac. P12) lo | iustitiam e1 β am er; *iustitias α α1 Ca (pc.) T (pc.) P12 (pc.) ma cc (cf. infra 7,4); iustitia rell. lo 4 velit e1 ‖ 5 ergo om. e1 F4 | tempore praedicationis S (pc.) ζ | est om. α S (pc.) ζ ‖ 6 audi praedicantem om. η (exc. La) η1 ‖ 7 inquit1 om. δ ε T | tempus inquit tr. F3 (ac.) edd | peccata nunc tr. η1 (exc. P12) ‖ 9 misericordiam … misericordia α1; misericordia … misericordia S (pc.) δ (ac. G) ε ζ η | quo] qua β δ T C (pc.) edd ‖ 10 misericordia] dum add. α α1 | iudicium] dum add. α α1; iudicio β δ (exc. O2; pc. A) T La P12 edd ‖ 11 te om. α D (ac.) Ca P15 ζ η1 (exc. An5; ac. Lo1) | noli3] nolite δ (ac. A) ε (ac. Bn1) η (ac. C) ‖ 12 quid] quod α1 P15 ζ ‖ 13 iustitiam δ (exc. O2) ε C | accepit tempus Christus it. δ (ac. O2) ε (ac. Lp1) | dei2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 14 autem ipse tr. F4 Lp1 (pc.) ζ | et om. β P2 (ac.) Flor ‖ 17 desistit M H4 γ (ac. S) δ ‖ 18 esse] se add. α F3 (ac.) Rm12 | aequalem ζ P12 (ac.) Flor ‖ 19 sed om. α α1 Flor 20 est2] ergo add. γ (hic ergo pc. Ca; ac. S); hic add. η (exc. P2; pc. C) η1 (hic est tr. Lo1 An5) | exilior] exilio α (exc. F4; ac. F) α1 γ (exc. P15) δ ε (exc. Bn1; ac. N) T ‖ 21 defectus α (ac. F) ‖ 23 iustitiam γ

in psalm. LXXIV,5 – 6 | 135

accepit tempus iudicandi: Dicit in evangelio: Dedit ei potestatem iudicii faciendi, quoniam filius hominis est. Secundum quod filius dei numquam accepit potestatem iudicandi, quia numquam caruit potestate iudicandi; secundum quod filius hominis accepit tempus sicut nascendi et patiendi, sicut moriendi et resurgendi et ascendendi, ita veniendi et iudicandi. Dicit in illo ista et corpus eius – non enim sine illis iudicabit; dicit quippe in evangelio: Sedebitis super duodecim sedes iudicantes duodecim tribus Israel – ergo totus Christus dicit, id est caput et corpus in sanctis: cum accepero tempus, ego iustitias iudicabo. v. 4 (6.) Modo autem quid? defluxit terra. Si defluxit terra, unde defluxit nisi peccatis? Ideo et delicta dicuntur: Delinquere est tamquam de liquido quodam defluere ab stabilitate firmamenti virtutis atque iustitiae. Cupiditate enim inferiorum quisque peccat: Sicut roboratur caritate superiorum, sic deficit et quasi liquescit cupiditate inferiorum. Hunc fluxum rerum in peccatis hominum attendens donator misericors – donator peccatorum, nondum exactor suppliciorum – attendit et ait: defluxit terra et omnes inhabitantes in ea. Ipsa utique terra defluxit in habitantibus se. Expositio est consequens, non additio, tamquam si diceres ‚Quomodo defluxit terra? Subtracta sunt fundamenta, et aliquid in ea hiatu quodam demersum est? Quod dico terram omnes habitantes in ea, inveni‘ inquit ‚terram peccatricem. Et quid feci?‘ ego confirmavi columnas eius. Quas columnas confirmavit? columnas apostolos dicit. Sic apostolus Paulus de coapostolis suis Qui videbantur inquit columnae esse. Et quid essent illae columnae, nisi ab illo firmarentur? Quia quodam terrae motu etiam ipsae columnae nutaverunt: In passione domini omnes apostoli desperaverunt. Ergo columnae illae, quae passione domini nutaverunt, resurrectione firmatae sunt. Clamavit initium aedificii per columnas suas, et in eis omnibus columnis architectus ipse clamavit. Columna enim erat una ex illis Paulus apostolus, cum diceret: An vultis experimentum accipere eius, qui 25sq. Io. 5,27 30sq. Mt. 19,28 6,13 Gal. 2,9 18sq. 2 Cor. 13,3 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (F3 D R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 31 ergo] inc. e1 ‖ 6,16 sunt] des. e1 25 iudicii] iudicium F4 (ac.) η1; iudicia Ca ‖ 27 potestatem γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (exc. O2; ac. A G) ε (exc. Bn1) P2 ‖ 28 resurgendi M α γ η1 edd; surgendi rell. ‖ 29 ita] et add. α | in] de F (pc.) β S (pc.) ε ζ η η1 ‖ 32 acceperit α (exc. F4; ac. F) | iustitiam e1 ε η (exc. P2) 6,1 autem om. α (ac. F) α1 | si … terra2 om. e1 ‖ 2 liquido] liquo M (liquore pc.) δ (exc. O2; liquio A); loco β C (vl.); linquo γ (exc. S; loco pc. Ca) O2 (liquore pc.) η η1 (linquere pc. Lo1) | quodam] quod η η1; quodammodo P15 ‖ 3 deflueretur η1 | ab] a α (exc. F4) ζ edd ‖ 4 defecit M γ (exc. Ca; ac. S) Lp1 (ac.) 5sq. donator … et om. e1 ‖ 7 habitantes e1 M α (cf. infra 10 et 7,9) | utique] itaque P15 η1 ‖ 8 habitantibus] habitantes η1 (exc. P12); in add. S (pc.) ζ; fortasse inhabitantibus scribendum est | expositio] exposita γ (ac. S) δ | diceres] diceret α α1 ‖ 10 quod] quid F (pc.) R Rm12 | terra α (exc. F4) R γ (exc. S) η (exc. P2) | habitantes e1 M β γ ε Rm12 η Lo1; inhabitantes rell. edd | inquit] quid e1 ‖ 12 coapostolis] quo apostolis M (ac.) S K ε (ac. Bn1) P2 ‖ 13 illae om. γ (ac. Ca) ‖ 15 quae] in add. e1 Bn1 (pc.) ζ 17sq. erat una M α (exc. Na1) α1 γ (unus Ca) η1; una erat (est δ ε ζ La er) tr. rell. edd (est enim una am)

25

30

5

10

cc 1029 15

136 | Augustini

20

25

5

10

15

in me loquitur Christus? ‚Ergo ego confirmavi‘ inquit ‚columnas eius: Resurrexi; ostendi mortem non esse metuendam, ostendi timentibus nec ipsum corpus perire in morientibus. Terruerunt eos vulnera; firmaverunt cicatrices.‘ Posset dominus Iesus Christus sine ulla cicatrice resurgere: Quid enim illi potestati magnum erat ad tantam integritatem compagem corporis revocare, ut nullum omnino vestigium praeteriti vulneris appareret? Habebat potestatem, unde illud etiam sine cicatrice sanaret; sed habere voluit, unde nutantes columnas firmaret. (7.) Audivimus iam, fratres, quod cotidie non tacetur; audiamus, quid clamaverit per columnas has. Tempus audiendi est propter terrorem illum: ego iustitias iudicabo, cum accepero tempus. Ille accepturus est tempus iustitias iudicandi; vos iam nunc habetis tempus iustitias faciendi. Si taceret, non haberetis, quod facere – sed confirmatis columnis clamat. Quid clamat? dixi iniquis: nolite inique v. 5 facere clamat. Fratres mei, certe clamatis, delectat vos; audite clamantem, per ipsum obsecro, terreat vos ista vox! Non tam nos vestrae istae voces delectare debent quam vos istae terrere: dixi iniquis: nolite inique facere. Sed iam fecerunt et rei sunt; iam defluxit terra et omnes inhabitantes in ea. Compuncti sunt corde, qui Christum crucifixerunt; agnoverunt peccatum suum, didicerunt aliquid ab apostolis, ne desperarent de indulgentia praedicatoris. Medicus enim venerat, et ideo non ad sanos venerat: Non est opus inquit sanis medicus, sed male habentibus. Non veni vocare iustos, sed peccatores in paenitentiam. Ergo dixi iniquis: nolite inique facere. Non audierunt. Olim enim nobis dictum est; non audivimus, lapsi sumus, mortales facti, mortales geniti: defluxit terra. Audiant vel modo, ut surgant, medicum, qui venit ad languidum! Quem noluerunt audire sani, ut non caderent, audiant iacentes, ut surgant. dixi iniquis: nolite inique agere. Quid agimus? Iam fecimus! et delinquentibus: nolite exaltare cornu. Quid est hoc? ‚Si fecistis 7,9–11 compuncti…praedicatoris] cf. Act. 2,37–41 12sq. Mt. 9,12sq. + Lc. 5,32 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 P 12 An5 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 19 ergo] inc. e1 | eius] des. e1 ‖ 7,1 audivimus] inc. e1 ‖ 6 facere] des. e1 8 sed] inc. e1 ‖ 9 ea] des. e1 ‖ 14 olim] inc. e1 19 Christi K P15 | *inquit confirmavi tr. e1 α edd | inquit om. γ (ac. Ca) Lo1 (ac.) ‖ 20 in om. α (exc. F) 21 eos om. C η1 ‖ 22 tantam] totam η1 (exc. P12) ‖ 24 etiam illud tr. α (illud om. F4) | sine] ulla add. α1 7,1 audivimus] audiamus e1 P15; audimus G (ac.) C | quod] quia β | quod … audiamus om. e1 | taceretur η (ac. C) η1 ‖ 4 si … facere om. e1 | quod] quid F3 (ac.) Ca (pc.) P15 ζ La η1 edd | faceretis α (ac. F; feceritis Na1) α1 G (pc.) Lo1 ‖ 5 clamat2 om. β η (exc. La; ac. C) ‖ 6 facere] *agere e1 H4 F3 (ac.) Rm12 P12 (ac.) Ψα Ψγ Ψκ Ψρ qVulg. (cf. infra 8, 14, 17, 21 et 14,5) | clamat om. M γ (ac. Ca) | vos] nos β ‖ 7 nos vestrae] nostrae α ‖ 8 facere] agere α1 (ac. H4) P15 | iniqui fecerunt inique e1 ‖ 9 habitantes M S2 γ; qui habitant H4 δ ε ζ Vulg. ‖ 11 praedicatoris] peccatores β ‖ 12 inquit opus tr. F α1 β (exc. R) ε ζ η ma cc 13 in] ad α | paenitentia δ ε ζ η (exc. La) ‖ 14 facere] agere M S2 γ T ‖ 15 mortales1] sumus add. 1 α (exc. F) | mortales  … audiant om. e1 | surgant] ad add. α1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η (exc. P2) η1 ‖ 16 medicus γ (ac. Ca S) ‖ 17 agere M α1 β γ δ η1 (exc. P12) am er; facere rell. lo ma cc ‖ 17sq. quid … fecimus om. e1 ‖ 18 cornu] vestrum add. lo ma cc

in psalm. LXXIV,6 – 9 | 137

iniquitatem per cupiditatem, nolite eam defendere per elationem; confitemini, si fecistis! Qui enim non confitetur et iniquus est, exaltat cornu.‘ dixi iniquis: nolite v. 6 inique agere. et delinquentibus: nolite exaltare cornu. nolite extollere in altum cornu vestrum. Exaltabitur in vobis cornu Christi, si non exaltetur cornu vestrum. cornu vestrum de iniquitate est; cornu Christi de maiestate est. (8.) Nolite ergo efferri, ne loquamini adversus deum iniquitatem. Audite iam voces multorum: Audiat unusquisque, pungatur. Quid solent homines dicere? ‚Vere iudicat deus de rebus humanis et est ullum iudicium dei? Aut vero curat, quid agatur in terra? Tam multi iniqui redundant felicitatibus, innocentes premuntur laboribus.‘ Sed illi accidit nescio quid mali castigante deo et admonente – et novit conscientiam suam; novit pro merito peccatorum suorum aliquid se posse perpeti –, unde argumentatur adversus deum. Quia non potest dicere ‚Iustus sum‘, quid putamus eum dicere? ‚Sunt peiores iniqui, et tamen ista non patiuntur.‘ Haec est iniquitas, quam loquuntur homines adversus deum. Videte autem, quam sit iniquum: Dum se vult iustum videri, illum facit iniustum. Qui enim dicit ‚Inique patior, quod patior‘, illum iniquum facit, cuius iudicio patitur, se autem iustum, qui inique patitur. Rogo vos, fratres mei, aequum est hoc, ut deus credatur iniustus, tu iustus? Cum autem haec dicis, loqueris adversus deum iniquitatem. (9.) Quid dicit in alio psalmo? Haec fecisti – numeratis quibusdam peccatis Haec inquit fecisti –, et tacui. Quid est Tacui? Numquam tacet praecepto, sed interim tacet supplicio, quiescit a vindicta, non profert in damnatum sententiam. Sed hoc ille dicit: ‚Feci illa et illa, et non vindicavit deus. Ecce sanus sum, nihil mali contigit mihi.‘ Haec fecisti, et tacui. Suspicatus es iniquitatem, quod ero tibi similis. Quid est Quod ero tibi similis? ‚Quia tu iniquus es, et me iniquum putasti tamquam approbato9,1–8 haec1 …tuam] cf. Ps. 49,21 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 8,4 terra] des. e1 ‖ 9,4 feci] inc. e1 19sq. confitemini … cornu om. e1 ‖ 20 et om. S2 (ac.) γ (ac. Ca) | est] et add. α1 S (pc.) δ ε ζ P12 21 agere] facere α ζ P12 edd ‖ 21sq. nolite2 … vestrum e1 (fortasse exaltare pro extollere scribendum est; cf. infra 22 et serm. 16B,2sq.); vestrum M α α1 γ edd; om. rell. ‖ 22 in2] enim e1 | si non exaltetur] in vobis add. η1 (exc. P12); non exaltetis e1 ‖ 23 de2 om. η1 | est2 om. α C (ac.) ma cc 8,1sq. audite … dicere] multi loquuntur iniquitatem et solent dicere e1 ‖ 2 vocem M α (ac. F) audiant γ (ac. Ca S) Lo1 (ac.) | unusquisque] et add. α α1 (ac. S2) edd | pungantur M (pc.); conpungatur α α1 (pc. S2); pugnator K; pugnatur P15 ‖ 3 vere] non add. ε (exc. Bn1) ζ η (exc. La) η1 | ullum e1 M α (exc. Na1) α1 γ am er lo; illud (aliud P2) rell. ma cc ‖ 6 perpeti posse tr. β ε ζ η ma cc ‖ 7 unde om. α argumentetur α1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η (exc. P2) η1; argumentantur F (ac.) F3 | dicere] quia add. α (exc. F4) H4 ‖ 9sq. iniquum sit tr. edd ‖ 10 videre S2 (ac.) γ (ac. Ca S) δ ε (exc. N) Rm12 C (ac.) | fecit H4 δ ε ζ 11 patior1 om. γ (ac. Ca S) | iudicium α (exc. F; ac. F4) ‖ 12 iniquus Ca (vl.) C (pc.) η1 ‖ 13 haec] hoc β (exc. R) γ 9,3 damnato α (exc. F4) S2 (ac.) ‖ 4 sum] et add. e1 ‖ 5sq. quid … similis om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) La (ac.) ‖ 6 putas e1 ‖ 6sq. tamquam … ultorem om. e1

cc 1030 20

5

10

5

138 | Augustini

10

cc 1031 15

20

25

rem facinorum tuorum, non animadversorem, non ultorem.‘ Et quid postea tibi dicit? Arguam te et constituam te ante faciem tuam. Quid est hoc? ‚Quia modo peccando posterga te ponis, non te vides, non te inspicis, ego te pono ante te et faciam tibi supplicium de te.‘ Sic et hic, ne loquamini adversus deum iniquitatem, attendite! Multi autem loquuntur istam iniquitatem, sed non audent palam, ne blasphemi exhorreantur ab hominibus piis: In corde suo ista rodunt, intus tali nefario cibo pascuntur; delectat eos loqui adversus deum, et, si non erumpunt lingua, corde non tacent. Unde in alio psalmo dicitur: Dixit stultus in corde suo: Non est deus. Dixit stultus, sed homines timuit; noluit dicere, ubi audirent homines, et ibi dixit, ubi audiret ipse, de quo dixit. Propterea et hic in isto psalmo, carissimi, intendite, quoniam hoc, quod dixit nolite loqui adversus deum iniquitatem, vidit multos haec in corde agere. Et adiungit: quoniam neque ab oriente neque ab occidente neque a v. 7sq. desertis montium, quoniam deus iudex est. Iniquitatum tuarum iudex deus est. Si deus est, ubique praesens est. Quo te auferes ab oculis dei, ut in parte aliqua loquaris, quod ille non audiat? Si ab oriente iudicat deus, secede in occidentem et dic, quidquid vis, adversus deum; si ab occidente, vade in orientem et ibi loquere; si a desertis montium iudicat, vade in medium populorum, ubi tibi submurmures. De nullo loco iudicat, qui ubique secretus est, ubique publicus, quem nulli licet, ut est, cognoscere, et quem nemo permittitur ignorare. Vide, quid agas! Loqueris adversus deum iniquitatem. Spiritus domini replevit orbem terrarum – alia scriptura dicit hoc – et hoc quod continet omnia scientiam habet vocis. Propter hoc qui 14 Ps. 13,1 27–29 Sap. 1,7sq. e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 13 pascuntur] des. e1 ‖ 17 vidit] inc. e1 ‖ 25 publicus] des. e1 7 facinorum] scelerum α | animadversorem M α α1 β; adversorem γ (ac. Ca) P2; adversatorem rell. edd tibi postea tr. α; tibi om. β | tibi] ibi e1 ‖ 8 constituam e1 M γ edd; statuam rell. (sed cf. in psalm. 52,7) | te2 om. γ (ac. Ca) am | ante e1 M γ η1 edd; contra rell. | quia] quod β | quia modo] quomodo η1 9 posterga M F4 S2 F3 γ δ ε η (ac. C); post terga rell. edd | te4 om. Na1 (ac.) S2 γ | ponam e1 S (pc.) lo ma cc ante te pono tr. α ‖ 10 sic] sed α | attendite om. e1 ‖ 11 autem om. α α1 | ne om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) blasphemiae Ca (pc.) δ ε ζ η (exc. La) η1 (ac. P12); blasphemia F; blasphemare P15 ‖ 12 abhorreantur α piis] prius α (exc. F4; ac. F) | intus] istos γ (ac. Ca S) ‖ 13 pascuntur] vescuntur β ‖ 14 in1 om. M; de γ (in vl. Ca) ‖ 15 ibi] ubi K P15 ‖ 17 quod om. δ; qui β ‖ 18 haec] hoc S2 γ (ac. Ca) ma cc; in corde haec tr. η1 ‖ 19 et om. β | adiungit e1 M α γ; adiunxit rell. edd ‖ 20 montium] montibus e1 M α α1 F3 (ac.) γ ζ La Lo1 Ψα Ψρ Vulg. (sed cf. infra 24, 48sq. et praecipue 50 et 11,6) | deus iudex tr. H4 F3 O2 20sq. deus est om. e1; et add. S2 γ; est deus tr. S2 A (ac.) T ‖ 22 quod] quo S (pc.) δ ε Rm12 | occidente α (exc. F4) P2 ‖ 23 si … loquere] audit deus e1 | occidente] et add. η1 (ac. P12) ‖ 24 montibus e1 α H4 La (ac.) | vade] deus et tu e1 | medio α (exc. F4) Rm12 ‖ 25 loco] non add. α α1 N (pc.) ‖ 28 hoc1 om. α scientia M γ (exc. P15; ac. Ca) G

in psalm. LXXIV,9 | 139

loquitur iniqua non potest latere. Noli ergo cogitare deum in locis! Ille tecum est talis, qualis fueris. Quid est ‚Talis, qualis fueris‘? Bonus, si bonus fueris, et malus, si malus fueris; sed opitulator, si bonus fueris, ultor, si malus fueris. Ibi habes iudicem in secreto tuo. Volens facere aliquid mali de publico recipis te in domum tuam, ubi nemo inimicorum videat; de locis domus tuae promptis et in faciem constitutis removes te in cubile; times et in cubiculo aliunde conscium, secedis in cor tuum, ibi meditaris: Ille corde tuo interior est. Quocumque ergo fugeris, ibi est. Te ipsum quo fugies? Nonne, quocumque fugeris, te sequeris? Quando autem et te ipso interior est, non est, quo fugias a deo irato nisi ad deum placatum, prorsus non est. Vis fugere ab ipso? Fuge ad ipsum! Ergo ne loquamini adversus deum iniquitatem nec illic, ubi loquimini – Iniquitatem inquit meditatus est in cubili suo cubile cor eius dicens; Sacrificate inquit sacrificium iustitiae et sperate in domino, sed supra dixit Dicite in cordibus vestris, et in cubilibus vestris compungimini. Quot habes ibi punctiones facinorum, habe illic punctiones confessionum! – ubi ergo loqueris adversus deum iniquitatem, ibi te iudicat. Non iudicium differt, sed poenam. Iam iudicat, iam novit, iam videt. Poena restat, cum fuerit praesentata: Habebis et poenam, cum apparuerit facies illius hominis, qui hic irrisus est, qui iudicatus, qui crucifixus, qui sub iudice stetit; cum apparuerit iudicans in praesentia sua, tunc habebis poenam, si non te correxeris. Quid ergo modo faciemus? Praeveniamus faciem eius in exhomologesi! Praeveni in confessione: Veniet mitis, quem feceras iratum. neque a desertis 39 Ps. 35,5 40sq. sacrificate…compungimini] cf. Ps. 4,6 + 5 47sq. Ps. 94,2 9,29–43 talis…iudicat1] alludere videtur ad agraphon Qualem te invenero, talem te iudicabo; cf. Dolbeau, Augustin, 459–461 et 634 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (F3 D R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) 30 malus1] tibi videbitur (videtur Ca S O2 ζ η1) add. F (pc.) α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 31 fueris bonus tr. α ‖ 34 cubile M α γ (-lem K); cubiculum β edd; cubiculo rell. | tuum] et add. α α1 ‖ 35 ille] in add. M S2 (pc.) R γ δ ε ζ η η1 ma cc | fugeris] fueris γ (ac. Ca) δ ε η (exc. La; ac. C) η1 ‖ 36 sequeris] te add. α (ac. F) α1 | est] es ζ ‖ 37 fugias] fugies ε C (ac.) | est2] quo fugias add. F (pc.) α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 38sq. nec … dicens] fortasse corruptela vel lacuna latet ‖ 38 illic] illi γ (exc. P15; ac. S) 39 suo] quid meditatus est in cubili suo add. Ca (pc.) δ ε T η edd ‖ 40 inquit om. α (exc. F4) ε T η (exc. P2) lo ma cc; quid meditatus est in cubili suo add. S (pc.) Rm12 η1 | dixi δ | dicitis α ‖ 41 quot] quod M α (exc. F) K δ ε ζ (ac. T) η (exc. La; ac. C) P12; quid Ca (ac.) S (pc.) η1 (exc. P12) | ibi] illic ζ | compunctiones α (exc. Na1; pc. F) β (exc. F3) Rm12 (ac.) ‖ 42 facinorum] tot add. Ca (pc.) C (pc.) lo ma cc | punctiones M α (ac. F) S2 (ac.) γ (exc. Ca) η1 am er lo; compunctiones rell. ma cc | ubi] tibi η1 (ac. Lo1 P12) ‖ 44 novit …  videt] videt iam novit sed α; sed add. α1 | et poenam habebis tr. ζ ‖ 45 iudicatus est qui crucifixus est S2 γ δ ‖ 46 cum] ipse add. α α1 | apparuerit] venerit α ‖ 47 te non tr. ε ζ edd | eius] in confessione add. S (pc.) ζ | in codd am; ἐν edd (exc. am) ‖ 47sq. exhomologesi M α1 K (-is ac.) P15; HXΩMΩLΩNΓHCYN α (-NOHCYN F; -GHCYN Na1); ezomologesin β; exhomologesin Ca (ex homolege ac.) S δ Bn1 P2; exomologesin ε (exc. Bn1) η (exc. P2) η1 (-syn P12); exomologesim ζ; ἐξομολογήσει edd (εξομολογησιν am); ezomologesin confessio dicitur add. β (cf. Isid. orig. 6,19,75) ‖ 48 praeveni] praeveniamus α

30

35

40

45 cc 1032

140 | Augustini

50

5

10

5

montium, quoniam deus iudex est. Non ab oriente, non ab occidente, non a desertis montium. Quare? quoniam deus iudex est. Si in aliquo loco esset, non deus. Quia vero deus iudex est, non homo, noli illum expectare de locis. Locus eius tu eris; si bonus, si confessus, invocaveris eum. (10.) hunc humiliat et hunc exaltat. Quem humiliat, quem exaltat iudex ille? Attendite duos illos in templo, et videtis, quem humiliat et quem exaltat: Ascenderunt in templum orare, ait, unus Pharisaeus et alter publicanus. Pharisaeus dicebat: Gratias tibi ago, quia non sum sicut ceteri homines, iniusti, raptores, adulteri, sicut et publicanus iste. Ieiuno bis in sabbato; decimas do omnium quaecumque possideo. Ad medicum ascenderat et membra sana ostendebat; vulnera tegebat. Quid ergo ille, qui melius noverat, unde sanaretur? Publicanus autem de longinquo stabat et percutiebat pectus suum. Videtis eum de longinquo stantem? Illi propinquabat, quem invocabat, et percutiebat pectus suum dicens: Deus, propitius esto mihi peccatori. Amen, dico vobis: Descendit iustificatus publicanus ille magis quam ille Pharisaeus, quia omnis, qui se exaltat, humiliabitur, et qui se humiliat, exaltabitur. Expositus est versus psalmi huius. Deus iudex quid facit? hunc humiliat et hunc exaltat: humiliat superbum, exaltat humilem. (11.) quia calix in manu domini vini meri plenus est mixto. Merito! et v. 9 inclinavit ex hoc in hunc. verumtamen faex eius non est exinanita. bibent omnes peccatores terrae. Renovamini paululum, obscurum aliquid est; sed, quomodo audivimus evangelii lectionem recentissimam, Petite, et dabitur vobis; quaerite, et invenietis; pulsate, et aperietur vobis. Sed dicis: ‚Quo pulso, ut 10,2–12 duos…exaltabitur] cf. Lc. 18,10–14 11,4sq. Mt. 7,7 11,3 renovamini paululum] cf. Beikircher, Kleinigkeiten, 617–619 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 P 12 An5 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 49 non1] inc. e1 ‖ 10,3 exaltat] des. e1 ‖ 11 omnis] inc. e1 ‖ 11,3 terrae] des. e1 49 montibus α α1 γ (montium vl. Ca) δ (pc. G) ‖ 50 montibus α α1 | aliquo] alio M (ac.) Ca (aliquo vl.) δ (exc. O2) ε Rm12 η (exc. P2; ac. C) | non] esset add. e1 S (pc.) O2 (pc.) Lp1 (pc.) ζ edd (exc. am) ‖ 51 est om. α | expectare illum tr. α (exc. F4) ‖ 52 si1 om. e1 M α (ac. F) η (exc. La; ac. C) | confessus] conversus β 10,1 humiliat2] et add. β ‖ 2 iudex] est add. α (ac. F) η | et2 om. M F4 ε ζ η ‖ 3 templum M α H4 T η (exc. P2; pc. C) η1 (exc. P12); *templo rell. edd ‖ 4 ago tibi tr. S2 ε (exc. Bn1) ζ ‖ 5 publicanus iste M α1 γ δ am er lo; hic publicanus rell. ma cc ‖ 6 quaecumque] quae α α1 P15 δ (exc. A; ac. O2) ‖ 7 qui om. α (ac. F) P2 | noverat om. K P15 | sanaret C (ac.) η1 ‖ 7sq. autem de longinquo] autem de longe β; de longe ε ζ η η1 ‖ 8sq. videtis … suum om. γ (ac. Ca S) δ (exc. A) ‖ 8 eum om. η1 ‖ 11 ille Pharisaeus M α S2 γ δ am; Pharisaeus ille tr. rell. edd (exc. am) ‖ 11sq. humiliat exaltabitur … exaltat humiliabitur tr. β ε η ‖ 11 et om. η | humiliaverit α ‖ 12 expositus … huius om. e1 11,1 est om. β δ ε ζ Vulg. | merito om. e1 β (exc. F3) La | et om. α α1 ‖ 2 hoc] et add. Ca (pc.) δ (exc. G) ε (pc. Lp1) η (exc. La) η1 (exc. P12) | hunc] hoc S2 (vl.) S (pc.) K G ζ Ψα Ψκ Ψρ Vulg. ‖ 3 bibent] ex eo add. S (pc.) ζ Ψκ Ψρ ‖ 4 audivimus] in add. F Ca S (ac.) ‖ 5 dicis] mihi add. M S2 (ac.) γ | quo] quomodo α

in psalm. LXXIV,9 – 12 | 141

aperiatur mihi?‘ neque ex oriente neque ex occidente neque a desertis montium, quoniam deus iudex est. Si praesens est hic atque illic et absens nusquam, ubi stas, ibi pulsa! Ibi tantum sta, quia stando pulsatur. Quid ergo est hoc? Prima quaestio ista occurrit: vini meri plenus est mixto, quomodo meri, si mixto? Ceterum calix in manu domini cum dicit – eruditis in ecclesia Christi loquor –, non utique veluti forma humana circumscriptum deum debetis vobis in corde pingere, ne clausis templis simulacra in cordibus fabricetis. Calix ergo iste aliquid significat; inveniemus hoc. in manu autem domini est ‚in potestate domini‘: Manus enim dei potestas dei commendata est. Nam et de hominibus plerumque dicitur ‚In manu hoc habet‘, hoc est ‚In potestate habet; cum vult, facit‘. vini meri plenus est mixto consequenter ipse exposuit: inclinavit inquit ex hoc in hunc. verumtamen faex eius non est exinanita. Ecce unde mixto vino plenus erat: Non ergo vos terreat, quia et merum et mixtum: Merum propter sinceritatem, mixtum propter faecem. Quid ergo ibi vinum et quid faex? Et quid est inclinavit ex hoc in hunc, ita ut faex non esset exinanita? (12.) Unde venerit ad hoc, recordamini: hunc humiliat et hunc exaltat. Quod figuratum est nobis in evangelio per duos homines, Pharisaeum et publicanum, hoc latius accipientes intellegamus duos populos, Iudaeorum et gentium: Iudaeorum populus Pharisaeus ille; gentium populus publicanus ille. Iudaeorum populus iactabat merita sua; gentium confitebatur peccata sua. Qui novit in litteris sanctis et epistolas apostolicas et actus apostolorum, videt ibi, quod dico – ne longum faciam –, quomodo apostoli exhortabantur gentes, ne desperarent, quod in magnis peccatis iacuissent, et reprimebant Iudaeos, ne se extollerent quasi ex iustificationibus legis et ideo se putarent iustos, gentiles autem peccatores esse, quia in Iudaeis et lex erat et templum erat et sacerdotium erat, illi autem omnes cultores idolorum, veneratores daemoniorum longe quidem positi, sicut publicanus ille de 12,2–5 evangelio…sua2] cf. Lc. 18,10–14 11sq. publicanus…stabat] cf. Lc. 18,13 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (F3 D R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 calix] inc. e1 ‖ 17 non2] inc. Iul (CCSL 115B, p. 252) ‖ 18 faecem] des. Iul (CCSL 115B, p. 252) ‖ 12,5 sua2] des. e1 6 ex1] ab H4 edd | ex2] ab edd ‖ 6sq. montibus α (exc. F4) H4 ‖ 7 numquam F4 δ ε Rm12 (ac.) 8 ubi … ibi1] ibi sta ubi γ (ac. Ca S) | sta ibi tantum tr. α (exc. F4) | stando om. γ (ac. Ca S) | est ergo tr. β 9 est om. F (pc.) β T Lo1 ‖ 10 loquor] loquitur Na1 ζ ‖ 11 ne] nec F α1 O2 ‖ 12 ergo om. e1 13 invenimus M α | in potestate] potestatem γ (ac. Ca S; potestas P15) | enim] autem ε ζ η (exc. P2) 14 hominibus] omnibus α (exc. F4; ac. F) | manu] manibus α ‖ 15 faciat δ (exc. O2; ac. A) | est2 om. β δ ε ζ ‖ 16 consequenter … exposuit om. e1 | inquit om. α ‖ 18 quia] dicit add. Iul | et1 om. ζ | et mixtum merum om. γ (ac. Ca S) ‖ 19 quid1] ibi add. δ ε ζ | hunc] hoc α Ca (vl.) δ ε ζ η (exc. La) η1 (exc. P12) ‖ 20 faex] eius add. α | esset] est Na1 η1 12,4 Pharisaeus … populus2 om. α (exc. F4) | ille1 om. e1 ‖ 5 sua2] Iudaeorum populus Pharisaeus ille gentium populus publicanus ille add. α (exc. F4) ‖ 6 videt … dico] quod dico novit tibi α (ac. F) 8 se om. γ (ac. Ca S) | ex om. α (ac. F) ‖ 9 gentes α1 γ δ ε ζ η1 (cf. 4‒7) ‖ 10 in M β Ca (pc.) δ ε ζ η η1; *om. rell. edd ‖ 11 veneratores] adoratores α α1 (vl. S2)

10 cc 1033

15

5

10

142 | Augustini

15

20

cc 1034

30

longinquo stabat. Sed sicut illi superbiendo recesserunt, sic isti confitendo propinquaverunt. calix ergo vini meri plenus in manu domini, quantum donat dominus, ut intellegam – potest enim alius melius, quia sic se habet obscuritas scripturarum: Difficile est, ut unum pariant intellectum; quicumque tamen intellectus exierit, opus est, ut regulae fidei congruat. Nec maioribus invidemus nec parvuli desperamus. Quid nobis videatur, dico caritati vestrae, non ut obstruam aures vestras adversus alios aliquid melius forte dicturos: calix vini meri plenus mixto videtur mihi esse lex, quae data est Iudaeis, et omnis illa scriptura veteris, quod dicitur, testamenti. Ibi sunt pondera omnium sententiarum; nam ibi novum testamentum absconditum latet tamquam in faece corporalium sacramentorum. Circumcisio carnis magni sacramenti res est et intellegitur inde circumcisio cordis; templum illud in Ierusalem magni sacramenti res est et intellegitur ex eo corpus domini; terra promissionis magnum habet sacramentum et intellegitur ex ea regnum caelorum; sacrificium victimarum et pecorum magnum habet sacramentum, sed in omnibus illis generibus sacrificiorum intellegitur unum illud sacrificium et unica victima in cruce dominus. Pro quibus omnibus sacrificiis unum nos habemus, quia et illa figurabant haec, id est illis haec figurabantur. Accepit populus ille legem, accepit mandata iusta et bona. Quid tam iustum quam Non occides, non moechaberis, non furaberis, non falsum testimonium dices, honora patrem et matrem, non concupisces rem proximi tui, non concupisces uxorem proximi tui, unum deum adorabis et illi soli servies? Omnia ista ad vinum pertinent. Illa vero carnalia quasi resederunt, ut 29–32 non1 …servies] cf. Ex. 20,7–17 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 P 12 An5 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 sed] inc. e1 ‖ 13 propinquaverunt] des. e1 ‖ 17 quid] inc. e1 ‖ 18 calix] inc. Fulg (CCSL 91, p. 442) Iul (CCSL 115B, p. 252) ‖ 21 sacramentorum] des. Fulg (CCSL 91, p. 442) ‖ 32 omnia] inc. Fulg (CCSL 91, p. 442) 12 stabant β C (pc.) | sed e1 α α1 (pc. S2) β; om. rell. edd | sicut] et add. K P15 δ ‖ 14 sic se] sicut η1; se om. F3 (ac.) P15 La ‖ 16 ut om. α | parvuli M α (-lis pc. F) γ (-lis P15; -los pc. Ca; ac. S) P2 ma cc; parvulis η (exc. P2; -los pc. C) η1; de parvulis (de minoribus ζ) rell. am er lo ‖ 17 caritati] curiositati M γ (-te ac. Ca S; -te K) ‖ 18 aliquid melius e1 M S2 γ δ η1 am er lo; melius aliquid (aliquid forte melius α H4) tr. rell. ma cc | calix] enim add. Ca (pc.) S (pc.) ε ζ η (exc. P2) Iul | vini om. ε η (exc. P2) ‖ 20 ibi1] *ubi e1 K P15 O2 (ac.) Fulg ‖ 23 in e1 M (tr. in illud) α (exc. Na1) α1 β P2 Iul; om. rell. (Ierusalem illud tr. M γ δ am er lo) edd | est res tr. edd ‖ 23sq. eo … ex om. M γ (ac. Ca S) ‖ 24 magnum … et e1 α (tr. sacramentum habet F Na1) α1 (tr. sacramentum habet) β; om. rell. edd Iul | ex ea F4 S2 (ac.) β; ea M γ; om. rell. (e1 legi non potest folio discisso, sed spatium verba velut ex ea desiderat) edd Iul ‖ 25 sacrificium om. K P15 26 illis om. ζ | unum illud sacrificium intellegitur tr. H4 δ | et] ex M γ (ac. Ca); haec η1 | unica] una S2 (ac.) δ ‖ 27 domini β S (pc.) δ ε ζ η η1 Iul ‖ 27sq. pro … figurabantur om. e1 ‖ 28 et … haec2] illa figurabant et haec ex illis Iul | haec illis tr. β ε η ‖ 29 quam *om. e1 M S2 (ac.) γ (ac. Ca) Rm12 η1 30‒32 non1 … servies] et cetera e1 ‖ 31 non … tui2 om. Rm12 η1 | deum] dominum M S2 γ | illi] ipsi β ε η (exc. La) ma cc Iul (quidam codices) ‖ 32 vinum] unum α α1 (pc. S2) F3 (ac.) G (pc.) ε (exc. Lp1) T C η1; divinum mandatum P15

in psalm. LXXIV,12 – 14 | 143

remanerent apud illos et effunderetur inde omnis spiritalis intellectus. calix enim in manu domini, id est in potestate domini, vini meri, id est legis sincerae, plenus est mixto, id est cum faece corporalium sacramentorum. Et quia hunc humiliat – superbum Iudaeum – et hunc exaltat – confitentem gentilem –, inclinavit ex hoc in hunc, id est a Iudaico populo in gentilem populum. Quid inclinavit? Legem: Eliquatus est inde spiritalis intellectus. verumtamen faex eius non est exinanita, quia omnia sacramenta carnalia apud Iudaeos remanserunt. bibent omnes peccatores terrae. Qui bibent? omnes peccatores terrae. Qui peccatores terrae? Iudaei erant quidem peccatores, sed superbi; gentiles autem erant peccatores, sed humiles. omnes peccatores bibent; sed vide, qui faecem, qui vinum. Etenim illi bibendo faecem evanuerunt; isti bibendo vinum iustificati sunt – audeam dicere et inebriatos, et non timeo; atque utinam omnes sic inebriemini! Recordamini: Calix tuus inebrians quam praeclarus. Quid enim? Putatis, fratres mei, omnes illos, qui confitendo Christum etiam mori voluerunt, sobrios fuisse? Usque adeo ebrii erant, ut suos non agnoscerent. Omnes propinqui sui, qui eos ab spe caelestium praemiorum terrenis blandimentis avertere moliti sunt, non sunt agniti, non sunt auditi ab ebriis. Non erant ebrii, quibus mutatum cor erat? Non erant ebrii, quorum mens alienata erat ab hoc saeculo? bibent inquit omnes peccatores terrae. Sed qui bibent vinum? peccatores bibunt, sed ne remaneant peccatores; ut iustificentur, non ut puniantur. v. 10 (13.) ego autem – nam omnes bibunt, sed seorsum ego, id est Christus cum corpore suo – in saeculum gaudebo. psallam deo iacob promissione illa futura in finem, de qua dicitur: ne corrumpas. v. 11 ego autem in saeculum gaudebo. (14.) et omnia cornua peccatorum confringam. et exaltabuntur cornua iusti. Hoc est hunc humiliat et hunc 44sq. Ps. 22,5 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) Fulg Iul ‖ 39 remanserunt] des. Fulg (CCSL 91, p. 442) ‖ 43 sunt] des. Iul (CCSL 115B, p. 256) ‖ 45 praeclarus] des. e1 ‖ 49 non] inc. e1 ‖ 50 terrae] des. e1 ‖ 13,1 ego1] inc. e1 33 apud] quod M γ (aput vl. Ca) | et om. M γ | effunderet M; funderetur β δ ε ζ η (fundaretur P2) η1 Iul enim e1 M α (om. Na1) Fulg; om. β P2 Iul; vero rell. edd ‖ 34 id1 … domini2 om. e1 ‖ 35sq. et … gentilem om. e1 ‖ 37 hunc] unum e1; hoc Ca | legem] et add. Fulg ‖ 40 qui1] quid e1 M Na1 S2 (ac.) γ Rm12 omnes om. α | terrae2] vide add. e1 | terrae3 om. β δ ε ‖ 41 gentiles autem] et gentiles Iul | autem om. Ca (ac.) η (exc. P2) | erant2 om. P15 ε ζ ‖ 44 et … recordamini om. e1 | timeo M α (ac. F) γ (ac. Ca) η1; timebo rell. edd ‖ 45 inebrians] et quid add. e1 | praeclarus] est add. M (ac.) F S2 β δ (exc. O2; ac. A) ζ η1 (ac. Lo1) ‖ 46 confitendo] contemnendo K P15 | fuisse] esse α (ac. F) | erant] sunt δ ε Rm12 47 omnes] quoniam η1 | ab] a edd ‖ 49 quibus … ebrii2 om. M F4 La ‖ 50 qui] quid β Ca (pc.) C (pc.) 51 bibunt] bibent γ (exc. S; pc. Ca) η (exc. P2; pc. C La) | remanerent S (pc.) δ ε (exc. Bn1) ζ 13,1 bibent Na1 Ca (vl.) P15 C (pc.) Lo1 (ac.) | seorsus M (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (exc. O2; pc. G) η (exc. P2; ac. La) Lo1 | cum om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 2 psallam deo Iacob om. M γ (ac. Ca S) ‖ 3 de qua dicitur in fine tr. H4 (finem) γ (finem P15) δ η1 (finem) am er lo | fine ma cc ‖ 4 saecula M α γ (-um vl. Ca) P2 Ψρ

35

40

45

50

cc 1035

144 | Augustini

5

10

15

exaltat. Nolunt sibi frangi cornua peccatores, quae sine dubio frangentur in fine. Non vis, ut ille tunc frangat? Tu hodie frange! Audisti enim supra – noli contemnere – dixi iniquis: nolite inique agere. et delinquentibus: nolite exaltare cornu. Quando audisti nolite exaltare cornu, contempsisti et exaltasti cornu. Venies ad finem, ubi fiet: omnia cornua peccatorum confringam. et exaltabuntur cornua iusti. cornua peccatorum dignitates superborum; cornua iusti munera Christi. Per cornua enim sublimitates intelleguntur. Oderis in terra sublimitatem terrenam, ut possis habere caelestem. Amas terrenam, non te admittit ad caelestem; et ad confusionem pertinebit, quod frangitur tibi cornu, quomodo ad gloriam pertinebit, si exaltetur tibi cornu. Modo ergo est tempus eligendi; tunc non erit. Non es dicturus: ‚Dimittar et eligam.‘ Praecesserunt enim voces: dixi iniquis. ‚Si non dixi, para excusationem, para defensionem; si autem dixi, praeoccupa confessionem, ne venias ad damnationem, quia tunc confessio sera erit et defensio nulla erit.‘ 14,4sq. audisti…cornu] nempe in 7,5–18 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (F3 D R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 P12 An5) edd (am er lo ma cc) 14,3 fine M α α1 γ (exc. S) δ edd; finem rell. ‖ 4 frangat tunc tr. H4 γ δ | nolite η1 | noli contemnere om. η (ac. C) ‖ 6 quando … cornu1 om. e1 F4 P2 | et om. α1 (pc. S2) R γ (exc. S) δ ε η (exc. P2) ‖ 8 peccatorum] peccatoris γ (-rum vl. Ca) ‖ 9 sublimitates] dignitates α | sublimitates intelleguntur] sublimitatem significat γ (ac. Ca S) ‖ 10 terrenam1 … amas om. γ (ac. Ca S) | amas … caelestem2 om. e1 | terrenam2] terrena M δ ε (exc. N; terrenus ac. Lp1); terram γ (terrena pc. Ca; ac. S); terrenus N | caelestem2] terrena (terrenam An5) ut possis habere (et add. Ca) caelestem add. γ (exc. S) δ ε Rm12 (ac.) C η1 (exc. P12); noli amare terrenam ut possis habere caelestem add. P12 ‖ 11 et] sed α (ac. F) ‖ 11sq. quod … pertinebit om. α (exc. F) ‖ 12 exaltetur e1 M H4 γ (ac. Ca) δ ζ am er lo; exaltabitur α η1; exaltatur rell. ma cc est] tibi add. η1 ‖ 12‒14 non2 … dixi om. e1 ‖ 13 dimittam Ca (ac.) S δ ε ζ C (ac.); dimitte me α (ac. F) α1 | et] ut α α1 | iniquis] nolite inique agere add. β ‖ 14 para defensionem om. S2 γ (ac. Ca S) | ne] ut non M S2 γ ‖ 14sq. ne … damnationem om. e1 ‖ 15 tunc] *et add. e1 β

IN PSALMUM LXXV

Datierung, Lokalisierung, Lesung Datum und Ort von Enarratio in Psalmum 75 sind unsicher. Akzeptiert man die von HOMBERT, Nouvelles recherches, 582f., Anm. 78 vorgeschlagene Identifikation der in 5 erwähnten, am vorangegangenen Tag gehaltenen Predigt mit in psalm. 83, dann wurde Enarratio in Psalmum 75 in Karthago gepredigt (404?). Gelesen wurde davor mindestens 2 Tim. 2,8, vielleicht 2 Tim. 2,8–13 (vgl. 1 und 14). Vgl. AL 2, 817; MARGONI-KÖGLER, Perikopen, 479f.

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar 1 2 Notus in Iudaea deus in Israel magnum nomen eius 3 et factus est in pace locus eius et habitatio eius in Sion 4 ibi confregit fortitudines arcuum (et?) scutum et gladium et bellum 5 illuminans tu admirabiliter a montibus aeternis 6 conturbati (turbati?) sunt omnes insipientes corde dormierunt somnum suum et nihil invenerunt omnes viri divitiarum in manibus suis 7 ab increpatione tua deus Iacob dormitaverunt omnes qui ascenderunt equos 8 tu terribilis es et quis resistet tibi tunc ab ira tua 9 de caelo iaculatus es iudicium terra tremuit (timuit?) et quievit 10 cum insurgeret in iudicio (iudicium?) deus ut salvos faceret omnes mites corde 11 quoniam cogitatio hominis confitebitur tibi et reliquiae cogitationis sollemnia celebrabunt tibi 12 vovete et reddite domino deo nostro (vestro?) omnes qui in circuitu eius sunt offerent munera terribili 13 et ei qui aufert spiritum principum terribili apud reges terrae

146 | Augustini

Die lange Titelzeile, die in den alten Psalterien in recht unterschiedlicher Form überliefert ist, zitiert Augustinus nicht. Es ist unwahrscheinlich, dass sie in seinem Exemplar gänzlich gefehlt hätte, aber ihr genauer Wortlaut bleibt uns verschlossen. Mit keinem Wort geht der Bischof von Hippo darauf ein, dass hier ein weiterer Asaph-Psalm vorliegt. Das erste et in v. 4 hat keine Grundlage in der Septuaginta oder in den alten lateinischen Psalterien. Möglicherweise handelt es sich um eine Spontanparallele zu den beiden folgenden et, die nicht in Augustins Psalmtext stand. Ob Augustins Psalmtext die in vielen der alten Psalterien vorhandenen Angaben diapsalma nach v. 4 und 10 geboten hat, ist unklar. Die Auslegung von v. 6 lässt es möglich erscheinen, dass Augustinus mit der Lesart turbati neben conturbati vertraut war.

in psalmum lxxv (1.) Solent inimici domini nostri Iesu Christi omnibus noti Iudaei gloriari in isto v. 2 psalmo, quem cantavimus dicentes notus in iudaea deus. in israel magnum nomen eius, et insultare gentibus, quibus non est notus deus, et dicere, quia sibi solis notus est deus, quando propheta dicit: notus in iudaea deus. Alibi ergo ignotus? notus est autem revera in iudaea deus, si intellegant, quid sit iudaea. Nam vere non est notus deus nisi in iudaea. Ecce et nos hoc dicimus, quia nisi quisque fuerit in iudaea, notus ei deus esse non potest. Sed quid dicit apostolus? Qui in occulto Iudaeus est, qui circumcisione cordis, non littera, sed spiritu. Sunt ergo Iudaei in circumcisione carnis et sunt Iudaei in circumcisione cordis. Patres nostri, multi sancti, et circumcisionem carnis habebant propter signaculum fidei et circumcisionem cordis propter ipsam fidem. Ab his patribus degenerantes isti, qui modo in nomine gloriantur et facta perdiderunt – ab his ergo patribus degenerantes remanserunt in carne Iudaei, in corde pagani. Ipsi enim Iudaei qui sunt? Ex Abraham, a quo Isaac natus est, et ex illo Iacob, et ex Iacob duodecim, et ex duodecim populus universus Iudaeorum. Sed Iudaei maxime propterea appellati sunt, quia Iuda unus erat de filiis duodecim Iacob, patriarcha inter duodecim, et de stirpe eius regnum veniebat Iudaeis. Nam omnis ille populus secundum numerum filiorum Iacob duodecim tribus habebat. Tribus dicuntur tamquam curiae et congregationes distinctae populorum. Habebat ergo ille populus duodecim tribus; e quibus duodecim tribubus una tribus erat Iuda, ex qua erant reges, et erat altera tribus Levi, ex qua erant sacerdotes. Sed quia sacerdotibus

1,8 qui1 …spiritu] Rom. 2,29 16 Iuda…Iacob] cf. e.g. Gen. 29,35 21sq. sacerdotibus…est] cf. Num. 18,20 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,13 pagani] des. e1 1,1 nostri domini tr. M S2 (ac.) γ (ac. Ca) δ; nostri om. β ε η An5 ma cc ‖ 2 cantamus β C | dicentes] dicens M γ (ac. Ca S) ‖ 4 solis e1 F α1 (pc. S2) β Ca (pc.) S (pc.) G (pc.) lo ma cc; om. T; soli rell. am er 5 deus in Iudaea tr. α ‖ 6 haec α ‖ 7 quisquis S2 γ | in Iudaea fuerit tr. α ‖ 8 in om. K P15 9 carnis om. δ (corporis pc. G) | carnis … circumcisione2 om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 11 his] ergo add. α1 δ ‖ 11sq. degenerantes … patribus om. H4 γ (ac. Ca S) ‖ 11 qui om. α1 δ | in *om. e1 M η1; cf. in evang. Ioh. 45,4, in psalm. 17,6 vel 115,9 ‖ 14 quo] et add. α | et1 om. M (ac.) G (ac.) η1 | et2 om. η1 15 duodecim1] patriarchae (-as η (exc. La)) add. α1 β S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | et om. δ η | duodecim2] patriarchis add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η (exc. P2; pc. C) η1 (patriarchis duodecim tr.) edd | populus] est add. β; universus populus tr. ζ ‖ 16 propterea maxime (sicut tr. Oxford, BL e Musaeo 8, s. XI/XII) tr. edd; maxime om. η1 | Iuda M α H4 β Ca (pc.) η η1 (ac. Lo1); Iudas rell. edd ‖ 16sq. Iacob … duodecim om. γ (ac. Ca S) ‖ 17 patriarchae F (pc.) β | duodecim] Iuda add. F (pc.) β; Iacob add. δ ε (exc. Bn1; ac. Lp1) η (ac. C) | eius] *ipsius M γ η1 | nam om. γ (ac. S) ‖ 18 numerum] duodecim add. F (pc.) β S (pc.) ζ La (pc.) η1 edd (exc. am) | habebant γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 19 et om. α (ac. F) P15 ‖ 19sq. populus ille tr. M La ‖ 20 e] ex H4 η1 | e … tribubus om. M γ (ac. Ca S) | tribubus] tribus F3 (ac.) δ (ac. O2) ε η (exc. La; ac. C) P12 (ac.) ‖ 21 erant reges] erat rex γ (ac. S)

cc 1035

5

10 cc 1036

15

20

148 | Augustini

25

30

35

40

templo servientibus terra divisa non est 〈…〉 oportebat, ut duodecim tribubus dispertiretur omnis regio promissionis. Excepto ergo una tribu maioris dignitatis, tribu Levi, quae erat in sacerdotibus, remanerent undecim, nisi per adoptionem duorum filiorum Ioseph duodecim complerentur. Hoc quid sit, advertite: Unus de duodecim filiis Iacob erat Ioseph. Iste est Ioseph, quem fratres sui in Aegyptum vendiderunt, et illic merito castitatis ad sublimem dignitatem perductus est, et adfuit illi deus in omni opere suo. Et suscepit fratres suos, a quibus venditus erat, et patrem fame laborantes et propter panem ad Aegyptum descendentes. Iste Ioseph habuit duos filios, Effrem et Manassen. Moriens Iacob tamquam testamento assumpto assumpsit illos nepotes suos in numerum filiorum et dixit filio suo Ioseph: ‚Ceteri, qui nascentur, tibi erunt; isti autem mihi. Et divident terram cum fratribus suis.‘ Adhuc non erat data nec divisa terra promissionis, sed dicebat ille in spiritu prophetans. Accedentibus ergo duobus filiis Ioseph factae sunt nihilominus duodecim tribus, quia iam tredecim sunt: Pro una enim tribu Ioseph duae accesserunt, et factae sunt tredecim. Excepto ergo tribu Levi – illa tribu sacerdotum, quae serviebat templo et de decimis vivebat ceterorum omnium, quibus terra divisa est – remanent duodecim. In his duodecim erat tribus Iuda, unde reges erant. Nam primo de alia tribu datus est rex Saul, et reprobatus est tamquam malus rex; postea datus est de tribu Iuda rex David, et ex illo de tribu Iuda fuerunt reges. Iacob autem ille hoc dixerat, quando bene-

26sq. Ioseph2 …est] cf. Gen. 37,28; 41,39sq. 28sq. suscepit…descendentes] cf. Gen. 42–47 30–32 moriens…suis] cf. Gen. 48,1–6 38sq. de…Saul] cf. 1 Reg. 9,1sq. 39 de…David] cf. 1 Reg. 17,12 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) 22 est] et add. α (ac. F) α1 | lacunam indicavi | oportebat] autem add. F (pc.) β ma cc | tribubus α1 β Ca (pc.) O2 (pc.) Lp1 (pc.) ζ η1 edd; tribus rell. ‖ 23 excepto M α1 γ (exc. P15; ac. S) δ ε η (exc. La); *excepta rell. edd (sed cf. infra 36 et ThlL 5, 1249, l. 39–61) | dignitatis] id est add. S (pc.) ζ ‖ 24 erant M Na1 γ (ac. Ca S) | undecim] duodecim α (exc. F4; ac. F); unde ei γ (exc. Ca; unde enim pc. S); unde enim δ duorum *om. M γ (ac. S) ‖ 25 filiorum om. α (ac. F) | quod M α (exc. F) γ (ac. Ca S) O2 ‖ 26 filiis] filiorum α | erat] et add. M S P15 δ ε ζ | Aegypto η1 ‖ 27 sublimen Na1 F3 γ (ac. Ca) δ ε (pc. N); sublime S (pc.) ζ | dignitatis Na1 (ac.) S (pc.) δ ε ζ | deus] dominus η1 ‖ 29 laborantem (-tes η1) sed S (pc.) δ ε ζ η η1 | descendentem ζ ‖ 29sq. duos filios habuit tr. edd ‖ 30 Effrem (vel rarius Ephrem) α H4 γ (ac. S) O2; Effraim (vel Ephraim) rell. edd | Manassen (vel rarius Manasen) α α1 (pc. S2) β (exc. D) η1; Manassem M D; *Manasse (Menase K) rell. edd (cf. app. ad in psalm. 77,9 et 79,3) | assumpto om. η1 ma cc 31 numero α | qui] tibi add. β ‖ 31sq. nascentur α α1 (pc. S2) β S (pc.) ζ η1 (exc. Lo1); nascuntur rell. edd ‖ 32 tibi] tui η1 ‖ 33 divisa] visa ε η (exc. La) ‖ 34 quia] quae α P15 C (ac.) ‖ 35 tredecim1] duodecim α (exc. F4; ac. F) | facti K δ | tredecim2] duodecim α (exc. F4; ac. F) ‖ 36 excepto M α1 γ δ ε η (exc. La); *excepta rell. edd (cf. supra 23) | tribu2] quae per add. α (exc. F); qua add. F (ac.) | sacerdotium α (exc. Na1; ac. F); sacerdotalis γ (sacerdotum vl. Ca; sacerdotali P15) | quae] qui M γ (exc. P15; ac. Ca); om. α (ac. F) | serviebat] in add. η1 ‖ 37 vivebant M β γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (pc. A; ac. G) ε η (ac. C La) | ceterum P2; ceterarum edd ‖ 37sq. in … duodecim om. γ (ac. Ca S) ‖ 39 rex malus tr. α α1 40 et om. η1 ‖ 40sq. quando benedixerat om. Na1 S2 (ac.) γ (ac. Ca S)

in psalm. LXXV,1 | 149

dixerat filios suos: Non deficiet princeps de Iuda nec dux de femoribus eius, donec veniat, cui repromissum est. De tribu autem Iuda venit dominus noster Iesus Christus. Est enim, sicut scriptura dicit et modo audistis, ex semine David, natus de Maria. Ceterum quod attinet ad divinitatem domini nostri Iesu Christi, in qua aequalis est patri, non solum ante Iudaeos, sed etiam ante ipsum Abraham, nec solum ante Abraham, sed ante Adam, nec solum ante Adam, sed ante caelum et terram et ante saecula, quia omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil – quia ergo in prophetia dictum est Non deficiet princeps ex Iuda neque dux de femoribus eius, donec veniat, cui repromissum est, considerentur priora tempora, et invenitur, quia Iudaei de tribu Iuda semper reges habuerunt, unde Iudaei dicti sunt, et non habuerunt regem prius alienigenam nisi Herodem illum, qui fuit, quando dominus natus est. Inde coeperunt reges alienigenae, ab Herode; ante Herodem omnes de tribu Iuda, sed donec veniret, cui repromissum est. Itaque ipso iam veniente domino eversum est regnum Iudaeorum et sublatum est ex Iudaeis: Modo non habent regem, quia nolunt cognoscere verum regem. Videte iam, si Iudaei sunt appellandi: Ipsi voce sua abdicaverunt se ab isto nomine, ut Iudaei non sint digni appellari nisi tantum carne. Ubi se ergo separaverunt ab isto nomine? Dicebant, saeviebant in Christum, id est in genus Iuda, saeviebant in semen David. Et ait illis Pilatus: Regem vestrum crucifigam? Et illi: Nos non habemus regem nisi Caesarem. O ergo Iudaei qui vocamini et non estis! Si non habetis regem nisi Caesarem, defecit iam princeps ex Iuda; venit ergo ille, cui repromissum est. Illi ergo verius Iudaei, qui Christiani facti sunt ex Iudaeis: Ceteri Iudaei, qui in Christum non

41sq. Gen. 49,10 43 2 Tim. 2,8 47 Io. 1,3 51sq. Herodem…est] cf. Lc. 3,1 59sq. ait…Caesarem] cf. Io. 19,15 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 55 videte] inc. e1 41 filiis suis Na1 (pc.) P15; filio suo Ca (ac.) | de1] ex β ‖ 42 repromissum] repositum α H4 D (ac.) veniet M S2 (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca S); fortasse venit et (quod praebet Paris, BNF lat. 1992, s. XI) scribendum est ‖ 45 ante3] ipsum add. η1 ‖ 46 sed1] et add. M Ca (pc.) ε ζ η edd; etiam add. β | sed2] et add. ζ La edd (exc. am) ‖ 48 ex] de β η1 (exc. P12) | de] ex α Rm12 ‖ 49 repositum α H4; promissum β (exc. R; pc. F3) η (exc. La; ac. C) | considerentur α S2 (pc.) δ ε ζ am er lo ; *considerantur rell. ma cc | invenietur α α1; inveniuntur S (ac.) C (ac.); inveniantur P2 ‖ 50 dicti sunt Iudaei tr. δ (Iudaei unde dicti sunt tr. A) edd ‖ 52 unde K P15 δ ‖ 54 aversum γ (exc. S; ac. Ca); adversum S (ac.) | est om. α (exc. Na1) Ca (ac.) P12 (ac.) ‖ 54sq. sublatus est rex η1 ‖ 55 regem1 M α (exc. F4) α1 β γ (regnum vl. Ca; ac. S) η1; *regnum rell. edd | verum regem cognoscere tr. η1 ‖ 55sq. iam videte tr. β P2 ‖ 56 sint S (pc.) Rm12 edd (exc. am) | appellandi] iam videtis (quia add. lo ma cc) Iudaei non sunt appellandi add. Ca (pc.) S (pc.) ζ η (exc. P2) η1 edd (exc. am) | voci suae Rm12 (ac.) η1 (suae voci tr. Lo1; ac. P12) | se] sed γ (ac. Ca S) isto] hoc α | ut om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 57 sunt F4 (ac.) Ca (pc.) P15 δ Rm12 (ac.) | ergo se tr. η1 (exc. P12) edd | ab om. e1 ‖ 58 in2 e1 M α H4 γ (ac. Ca S) am er lo; om. rell. ma cc | Iudae α | saeviebant2 om. ζ; saeviebat β (exc. D) Lp1 (pc.) η (exc. P2; pc. C La) | semine e1 α P15 P2 ‖ 59 et om. ε ζ ‖ 60 o om. e1 | ergo e1 M α1 γ (ac. S) δ η1 am er; om. rell. lo ma cc (sed cf. in psalm. 95,9) ‖ 61 ex] de Ca edd ‖ 62 Christum e1 α α1 ζ edd (exc. am); Christo rell. am (sed cf. infra 64sq.)

cc 1037 45

50

55

60

150 | Augustini

65

70

75 cc 1038

80

85

crediderunt, etiam nomen ipsum perdere digni fuerunt. Iudaea ergo vera Christi ecclesia est credens in illum regem, qui venit ex tribu Iuda per virginem Mariam, credens in illum, de quo modo apostolus dicebat ad Timotheum scribens: Memor esto Christum Iesum resurrexisse a mortuis ex semine David secundum evangelium meum. De Iuda enim David, et ex David dominus Iesus Christus. Nos credentes in Christum pertinemus ad Iudam; et nos cognovimus Christum: Qui oculis non vidimus, fide retinemus. Non ergo insultent Iudaei, qui iam non sunt Iudaei; ipsi dixerunt: Non habemus regem nisi Caesarem. Nam melius illis erat, ut rex eorum esset Christus ex semine David de tribu Iuda. Tamen quia ipse Christus ex semine David secundum carnem, deus autem super omnia benedictus in saecula, ipse rex noster et deus noster: Rex noster secundum quod natus est de tribu Iuda secundum carnem Christus dominus salvator; deus autem noster, qui est ante Iudam et ante caelum et terram, per quem facta sunt omnia, et spiritalia et corporalia. Si enim omnia per ipsum facta sunt, et ipsa Maria, de qua natus est, per ipsum facta est. Quomodo ergo ille quasi ceteri homines nasceretur, qui sibi fecit matrem, de qua nasceretur? Ergo ipse deus apostolo dicente, cum loqueretur de Iudaeis: Quorum patres et ex quibus est Christus secundum carnem, qui est super omnia deus benedictus in saecula. Quia ergo Iudaei viderunt Christum et crucifixerunt, non viderunt deum; gentes autem, quia non viderunt et crediderunt, intellexerunt deum. Ergo si innotuit eis deus in Christo mundum reconcilians sibi, et ideo illi crucifixerunt, quia in carne latentem deum non intellexerunt, recedat illa, quae vocatur, Iudaea et non est; accedat vera Iudaea, cui dicitur: Accedite ad eum et illuminamini, et vultus vestri non erubescent. Vultus verae

65–67 2 Tim. 2,8 73 deus1 …saecula] cf. Rom. 9,5 75sq. per…omnia1] cf. Io. 1,3 79sq. Rom. 9,5 82sq. 2 Cor. 5,19 85 Ps. 33,6 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 64 Mariam] des. e1 ‖ 67 nos] inc. e1 ‖ 71 Caesarem] des. e1 ‖ 80 quia] inc. e1 63 Christi om. ζ η1 ‖ 63sq. *ecclesia est Christi tr. e1 ‖ 64 illum] eum ζ | ex] de η1 ‖ 65 rescribens α ‖ 66 Iesum Christum tr. η1 (exc. Lo1) edd ‖ 67 et om. M Na1 γ (ac. S) η1 | dominus] noster add. T η1 (exc. P12) | Iesus om. M γ (ac. Ca) | nos] autem add. α1 δ ‖ 68 Christum1] Christo η1 | nos om. α η1 qui] quem α α1 (pc. S2); quia Lo1 ‖ 70 qui e1 ε (exc. Lp1) η edd; quia rell. | qui … Iudaei2 om. M γ (ac. Ca S) η1 | iam om. α H4 β | iam non] omnes δ | dixerunt] nos add. S (pc.) δ ε ζ η (exc. P2) η1 edd ‖ 71 illis om. γ (ac. Ca S) | illorum edd ‖ 72 Christus] fortasse homo addendum est (cf. infra 87) ‖ 73 ipse] est add. η1 (exc. P12) | noster1] est add. F (pc.) β ma cc | et deus noster om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) | deus2] dominus δ ε ζ η (exc. La) | noster2] et add. δ ‖ 74 de] ex M S2 γ edd ‖ 74sq. de … salvator om. α (ac. F) ‖ 75 autem] rex add. α (ac. F) | qui] quia ζ η1 | et2] ante add. η1 ‖ 76 per ipsum omnia tr. H4 δ 78 sibi fecit] elegit sibi η1 | deus M α α1 γ η1; dominus rell. edd ‖ 79 et om. M S2 (ac.) γ (ac. Ca S) | est om. α (ac. F) F3 (ac.) η1 ‖ 82 crediderunt] et add. η1 ‖ 83 illi] qui add. η1 ‖ 85 verae e1 (vere) ma cc; vestrae α (nostrae pc. F) α1; nostrae β; vestri rell. am er lo

in psalm. LXXV,1 – 3 | 151

Iudaeae non confundantur! Etenim audierunt et crediderunt, et facta est in ecclesia vera Iudaea, ubi notus Christus, qui homo est ex semine David, deus super David. (2.) notus in iudaea deus. in israel magnum nomen eius. Et de Israel sic debemus accipere, quomodo de Iudaea. Quomodo illi non sunt veri Iudaei, sic nec verus Israel. Quis enim dicitur Israel? ‚Videns deum.‘ Et quomodo illi viderunt deum, inter quos ambulavit in carne, et, cum putarent hominem, occiderunt? Resurgens ille apparuit deus omnibus, quibus se voluit demonstrare. Illi ergo digni sunt Israel dici, qui meruerunt Christum intellegere deum in carne positum, ut non, quod videbant, contemnerent, sed, quod non videbant, adorarent. Non visum enim oculis gentes humili mente perceperunt illum, quem non videbant, et fide tenuerunt. Proinde illi, qui manibus tenuerunt, occiderunt; qui fide tenuerunt, adoraverunt. in israel magnum nomen eius. Vis esse Israel? Illum attende, de quo dominus ait: Ecce vere Israelita, in quo dolus non est. Si verus Israelita est, in quo dolus non est, dolosi et mendaces non sunt veri Israelitae. Non ergo dicant isti, quoniam apud illos est deus et magnum nomen eius in israel. Probent se Israelitas, et concedo et ego, quia in israel magnum nomen eius. v. 3 (3.) et factus est in pace locus eius et habitatio eius in sion. Rursus Sion quasi patria est Iudaeorum; vera Sion ecclesia est Christianorum. Interpretatio autem nominum Hebraeorum sic nobis traditur: Iudaea ‚confessio‘ interpretatur, Israel ‚videns deum‘. Post Iudaeam Israel; sic hic positum est notus in iudaea deus. in israel magnum nomen eius. Deum vis videre? Prius confitere tu; sic in te ipso fit locus dei, quia factus est in pace locus eius. Quamdiu enim non confiteris peccata

2,10sq. Io. 1,47 2,3 Israel videns deum] cf. e.g. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 75,21) supra app. ad 2,3 et Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 67,19 vel 154,22)

3,3sq. Iudaea…deum] cf. e.g.

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 86 Iudaeae] viduae α (exc. F); Iudaei Ca (pc.) S (pc.) ζ η (exc. P2; pc. C) η1 | confundatur e1; confundentur M F4 (pc.) β Ca (pc.) S (pc.) O2 (ac.) lo ma cc | in om. Ca (pc.) ε ζ η edd ‖ 87 ubi] ibi e1 α α1 η1 (exc. P12) supra e1 η1 2,1 de om. e1 ‖ 2 debemus] habemus α ‖ 3 quis] qui e1 | dicitur] deus add. δ; verus deus α (exc. F4; ac. F); verus α1 ‖ 4 putarent α S (pc.) ζ C (pc.) η1 edd (exc. am); putant rell. am | hominem] esse add. β 6 quod non tr. F4 Ca O2 | quod] quem β ‖ 7 non quod tr. S2 S (ac.) P2 | enim visum tr. β | oculis enim tr. η ‖ 9 Israel] ergo add. e1 η1 ‖ 11 si … est3 om. M γ (ac. Ca S) | est2 e1 α H4 S (pc.) ζ η1 (exc. P12) am er; om. rell. lo ma cc ‖ 12 vere e1 M α N (ac.); viri K P15 | Israelitae] Israel γ (ac. Ca S) | quoniam] quia e1 η1 illos] fortasse notus addendum est ‖ 13 se] esse add. α; esse se α1; ei γ (exc. P15; ac. Ca S) | et3 om. S (pc.) ζ edd (exc. am) | quia] notus in Iudaea deus et e1 ‖ 14 Israel] est add. η1 3,1 est om. e1 ‖ 2 quasi] quia δ Rm12 | vere K P15 | est2 om. e1 S2 (ac.) γ (ac. Ca) P12 (ac.) ‖ 2sq. interpretatio … traditur om. e1 ‖ 4 sic hic] si hoc e1 ‖ 5 tu] et add. S (pc.) ζ La η1 edd; tunc e1 | fit in te ipso tr. e1 ‖ 6 quia] qui η1 | enim] ergo β ε ζ η ma cc

5

10

5

152 | Augustini

cc 1039

10

15

5

tua, quodammodo rixaris cum deo. Quomodo enim non cum illo litigas, qui, quod illi displicet, laudas? Punit ille furem; tu furtum laudas. Punit ille ebriosum; tu laudas ebriositatem. Litigas cum deo: Non fecisti illi locum in corde tuo, quia in pace factus est locus eius. Et quomodo incipis pacem habere cum deo? Incipis illi in confessione. Psalmi vox est dicentis: Incipite domino in confessione. Quid est Incipite domino in confessione? Incipite adiungi deo. Quomodo? Ut hoc vobis displiceat, quod et illi displicet. Displicet illi vita tua mala: Si placeat tibi, disiungeris ab illo; si displiceat tibi, per confessionem illi coniungeris. Vide, ex quanta parte dissimilis es, quando utique propter ipsam dissimilitudinem displices. Factus es enim, o homo, ad imaginem dei. Per vitam vero perversam et malam perturbasti in te et exterminasti in te imaginem conditoris tui. Factus dissimilis attendis in te et displices tibi. Iam ex eo coepisti similis fieri, quia hoc tibi in te displicet, quod displicet et deo. (4.) ‚Sed quomodo sum similis‘, inquis, ‚quando adhuc mihi displiceo?‘ Ideo dictum est Incipite: Incipite inquit domino in confessione; perficieris in pace. Adhuc enim habes adversus te bellum: Indicitur tibi bellum non solum adversus suggestiones diaboli, adversus principem potestatis aeris huius, qui operatur in filiis diffidentiae, adversus diabolum et angelos eius, spiritalia nequitiae; non solum ergo adversus ipsos tibi bellum indicitur, sed adversus te ipsum. Quomodo adversus te ipsum? Adversus tuam consuetudinem malam, adversus vetustatem vitae tuae malae, quae trahit te ad solita et *refrenat a nova. Indicitur enim tibi quaedam nova vita, et tu vetus es: Novitatis gaudio suspenderis, vetustatis onere praegravaris; incipit tibi esse

3,11 Ps. 146,7 4,4sq. Eph. 2,2 5 diabolum…eius] cf. Mt. 25,41 | spiritalia nequitiae] cf. Eph. 6,12 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 3,10 eius] des. e1 ‖ 13 displicet2] inc. e1 ‖ 14 confessionem] des. e1 7‒12 rixaris … quomodo om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 7 enim om. α (exc. F4); ergo P12 | qui] cui S (pc.) ζ (ac. T) | qui quod] quicquod η1 (exc. An5; quicquid ac. P12) | illi om. δ ε ζ ‖ 8 punit1 … laudas2 om. e1 furtum] furem α | laudas furtem tr. M η1 ‖ 9 ebrietatem e1 H4 ‖ 10 factus est e1 (tr. factus est in pace) M α α1 β ζ η1 am er lo; om. rell. ma cc ‖ 13 et om. M α (exc. F4) D (ac.) | placet S2 η1 | disiungeris ab illo] litigas cum deo e1 ‖ 14 displiceat] et add. e1 ‖ 15 ipsam om. cc | es] est M S2 La | enim es tr. edd (exc. am) | enim om. γ (ac. Ca S) | o α β γ (ac. Ca S) edd; om. rell. ‖ 16sq. dei … imaginem om. K P15 ‖ 16sq. et2 … te1 om. S2 Ca (ac.) S (ac.) ‖ 16sq. in te2 om. α α1 ‖ 17 factus] es add. α | in om. S (pc.) ζ | eo] quo γ ‖ 18 tibi in te α β; in te tibi tr. am er lo; tibi om. M α1 γ (tibi vl. Ca); in te om. rell. ma cc (cf. in psalm. 140,14) | displicet1] displices M P15; displicis γ (exc. P15; ac. Ca S) | et om. δ Rm12 η1 4,1 inquit γ (ac. S); iniquis O2 (ac.) La (ac.) P12 ‖ 2 incipite inquit om. α P2; incipere β; inquit η (exc. P2) η1; incipite O2; incipe ma cc | perficeris α (exc. F4) α1 β Ca S (ac.) δ N (ac.) ‖ 3 adversus1] adversum α P2 edd ‖ 3sq. suggessiones η (exc. La) ‖ 4 adversum F4 H4 γ (exc. P15) δ (exc. G) P2 η1 (exc. P12) | filios γ (ac. S) ‖ 5 adversus1] adversum α P12 | ergo om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 5sq. adversus2] adversum α 6 quomodo … ipsum2 om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 8 trahet γ (exc. P15; ac. Ca S) δ | solita α (exc. F4) β Lp1 (pc.) η1 am; solitam rell. edd (exc. am); cf. epist. 147,42; in evang. Ioh. 18,11 | refrenat a Ca (pc.) S (pc.) ζ C (pc.) (per coniecturam certe omnes) edd (exc. am); refrenatus γ (ac. Ca S); refrenata η1 (-nanda pc. Lo1); refrenatur a rell. am

in psalm. LXXV,3 – 5 | 153

bellum adversus te. Sed ex qua parte tibi displices, iungeris deo; et ex qua parte iam iungeris deo, idoneus eris ad vincendum te, quia ille tecum est, qui omnia superat. Attende, quid dicit apostolus: Mente servio legi dei, carne autem legi peccati. Unde mente? Quia displicet tibi vita tua mala. Unde carne? Quia non desunt suggestiones et delectationes malae. Sed ex eo, quod mente iungeris deo, vincis, quod in te non vult sequi. Praecessisti enim ex parte et ex parte tardaris. Trahe te ipsum ad illum, qui te sursum tollit! Pondere quodam vetustatis deprimeris; clama et dic: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius? Quis me liberabit ab eo, quo gravor? Corpus enim, quod corrumpitur, aggravat animam. Quis ergo liberabit? Gratia dei per Iesum Christum dominum nostrum. Quare autem permittit, ut diu contra te litiges, donec absorbeantur omnes cupiditates malae? Ut intellegas in te poenam tuam, in te ex te ipso et flagellum tuum, sit rixa tua tecum. Sic vindicatur in rebellem adversus deum, ut ipse sibi sit bellum, qui pacem noluit habere cum deo. Sed tene membra tua adversus concupiscentias tuas malas! Surrexit ira? Tene tu manum coniunctus deo! Potuit surgere, sed non invenit arma. Apud iram tuam impetus est, apud te arma sunt; sit impetus inermis, et discit iam non surgere, qui frustra surrexit. (5.) Hoc autem dico, carissimi, ne forte, quia diximus Carne autem legi peccati, putetis consentiendum esse desideriis vestris carnalibus. Etsi non possunt modo nisi esse desideria carnalia, non est illis consentiendum. Propterea non dixit apostolus ‚Non sit peccatum in vestro mortali corpore‘ – novit enim, quia, quamdiu mortale est, est ibi peccatum –, sed quid ait? Non ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore. Quid est Non regnet? Ipse exposuit: Ad oboediendum inquit desideriis eius. Sunt desideria, existunt desideria; non tu oboedis desideriis tuis, non sequeris ipsa

12 Rom. 7,25 16sq. Rom. 7,24 18 Sap. 9,15 18sq. Rom. 7,25 5,4–6 non…eius] cf. Rom. 6,12 5,1 diximus…peccati] cf. supra 4,12 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 10 ex1 om. η1 | tibi om. γ δ ε T η | displices] iam S2 γ (ac. Ca; displices iam pc. S) | coniungeris α H4 | et om. Rm12 η1 ‖ 10sq. et … deo om. S2 γ (ac. Ca S) O2 ‖ 10 iam om. α (exc. F4) ‖ 11 coniungeris ζ 13 desunt] sunt γ (ac. Ca S; intus sunt P15) δ (pc. G) Lp1 (ac.) | suggessiones η (exc. La; ac. C) 14 dilectiones δ ‖ 15 trahet S2 (ac.) γ (ac. Ca; trait P15) η1 (ac. P12) ‖ 16 sursum] superbum η (exc. La) η1 | vetustatis] potestatis γ (ac. S) | deprimeris] gravaris ζ | ego om. S2 (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca) ‖ 17 quo] quod M H4 β (exc. D) δ ε η (exc. La) η1 ‖ 19 permittit ut] permittitur M S2 (ac.) γ (ac. Ca S); permittitur ut La | contra te diu tr. η1 ‖ 21 et M α γ (ac. S) P2; est et η1; est rell. edd | sit] fit β | rebellum F3 γ (ac. S) η1 (exc. An5) | adversus] contra α ‖ 22 habere om. η1 ‖ 23 convinctus α ‖ 24 non om. η1 (exc. An5) *inveniat α α1 (pc. S2) T ‖ 25 disci S2 (ac.) γ (ac. Ca S; disce P15) 5,1 dico] dixi α (exc. F4) α1 (pc. S2) | lege F3 ε ‖ 2sq. etsi … consentiendum om. α (ac. F) ‖ 4 mortalis β ‖ 5 est ibi om. β Lo1; ibi est tr. α (exc. F4) H4; est tibi ε (ac. Lp1) η P12 (ac.); ibi F4 η | peccatum1] sibi non deesse add. β ‖ 7 desideria1] et add. F (pc.) β | existunt] ex his tunc M α (ac. F) γ (exc. P15; ac. Ca S) | oboedis] si add. M (sic ac.); sed add. α γ (exc. P15; ac. S)

10

15

20 cc 1040

25

5

154 | Augustini

10

15

20

25 cc 1041

desideria, non illis consentis! Est tibi peccatum, sed amisit regnum, quando iam non in te regnat peccatum; postea inimica destruetur mors. Quid enim nobis promittitur, quoniam dictum est Mente servio legi dei, carne autem legi peccati? Audi promissionem, quia non semper erunt in carne desideria illicita. Etenim resurget et mutabitur; et cum mutata fuerit caro ista mortalis in spiritale corpus, iam nullis concupiscentiis saecularibus, iam nullis terrenis delectationibus titillabit animam nec avertet a contemplatione dei. Fit ergo in ea, quod dixit apostolus: Corpus quidem mortuum est propter peccatum. Spiritus autem vita est propter iustitiam. Si autem, qui suscitavit Iesum a mortuis, habitat in vobis, qui suscitavit Iesum a mortuis, vivificabit et mortalia corpora vestra propter spiritum suum, qui habitat in vobis. Vivificatis ergo corporibus nostris erit pax vera, ubi locus est dei; sed praecedat confessio. notus in iudaea deus – confitere ergo prius! – in israel magnum nomen eius. Nondum vides in specie; vide ex fide, et fiet in te, quod sequitur: et factus est in pace locus eius et habitatio eius in sion. Sion interpretatur ‚contemplatio‘. Iam hesterna die diximus – et audierunt quidam fratres, quos et hodie praesentes videmus –, quid sit contemplatio. Contemplabimur enim deum facie ad faciem; hoc nobis promittitur. In quem modo non videntes credimus, quomodo gaudebimus, cum viderimus eum? Fratres, si modo tantum gaudium in nobis facit promissio, quantum est factura redditio! Reddetur enim nobis, quod promisit. Et quid promisit? Se ipsum, ut in facie ipsius et

9 1 Cor. 15,26 10 Rom. 7,25 14–17 Rom. 8,10sq. 23sq. in…credimus] cf. 1 Pet. 1,8

19–23 nondum…faciem] cf. 1 Cor. 13,12

21 Sion…contemplatio] cf. e.g. Hier. in Is. 7,22,1 (CCSL 73, p. 297,2–4: In libro Hebraicorum nominum posuimus Sion interpretari speculam, quae in sublimibus sita de longe venientia contemplatur) 21–23 hesterna…contemplatio] fortasse ad in psalm. 83,11 incerto tempore (404?) Carthagine ad mensam Cypriani habitum refert; cf. Hombert, Nouvelles recherches, 582sq., n. 78 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 5,18 notus] inc. e1 8 tibi] ibi β Ca (pc.) P15 G (pc.) T C (pc.) η1 (exc. Lo1) ‖ 8sq. in te non tr. edd ‖ 9 postea] postquam α (ac. F) | inimica] novissima add. F (pc.) β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | enim om. C η1 (exc. P12); est quod β; est La (ac.) P12 ‖ 10 menti δ ‖ 11 quia] quis M (quid pc.); inquis α (ac. F) ‖ 12 in om. S2 (ac.) γ (ac. Ca S) δ ‖ 13 anima P15 ε (vl. N); animus ζ ‖ 14 dicit δ ε ζ edd ‖ 16 Iesum2] *Christum add. β Ca (pc.) ε ζ η η1 edd (exc. am) | vivificavit M (pc.) S2 (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca) G Lp1 (ac.) η (exc. La) | et om. δ ε ζ η ‖ 18 vera om. δ ‖ 19 in2 om. e1 ‖ 19sq. in specie] inspice et S2 (ac.) γ (ac. S; in specie sed P15) ‖ 20 ex om. e1 | et fiet om. M α (ac. F) | fit S2 (ac.) γ (ac. S) ‖ 21sq. iam … videmus (vidimus cc) β ma (mg.) cc ; om. rell. am er lo; cf. p. 10f. ‖ 22sq. quid … contemplatio om. e1 S2 (ac.) γ (ac. S) N (ac.); del. ma ‖ 22 sit] est S2 S (pc.) edd ‖ 23 hoc e1 M α α1 (pc. S2) La; haec γ (ac. Ca S) δ am; hic rell. edd (exc. am) ‖ 24 non om. δ ε (ac. N) ‖ 24sq. non … modo om. e1 ‖ 24 eum cum viderimus tr. δ ε (exc. Lp1; ac. N) ‖ 25 tantum gaudium modo tr. ζ | vobis fecit α α1 (pc. S2) | factura] futura δ La 26 redditur e1 S2 (ac.) γ (ac. Ca S) η1; reddet G T | et quid promisit om. e1 γ (exc. Ca; pc. S) δ ε Rm12 η η1 | in om. S2 (ac.) γ (ac. S) δ N (pc.) | faciem M S (pc.) δ ε (ac. N) ζ η

in psalm. LXXV,5 – 7 | 155

in illius contemplatione gaudeamus. Et non aliquid aliud delectabit nos, quia nihil est melius illo, qui fecit omnia, quae delectant. v. 4 factus est in pace locus eius et habitatio eius in sion. (6.) ibi confregit fortitudines arcuum et scutum et gladium et bellum. Ubi confregit? In illa pace aeterna, in illa pace perfecta. Et modo, fratres mei, qui bene crediderunt, vident, quia de se non debent praesumere, et omnem potentiam minarum suarum et, quidquid in eis acutum est ad nocendum, confringunt illud et, quidquid quasi pro magno habent, unde se protegerent temporaliter, et bellum, quod adversus deum defendendo peccata sua gerebant, omnia haec ibi confregit. v. 5 (7.) illuminans tu admirabiliter a montibus aeternis. Qui sunt montes aeterni? Quos ipse fecit aeternos: Qui sunt montes magni, praedicatores veritatis. tu illuminans, sed a montibus aeternis: Primi magni montes excipiunt lucem tuam, et a luce tua, quam suscipiunt montes, vestitur et terra. Sed illi magni montes exceperunt apostoli: Tamquam orientis luminis primordia exceperunt. Numquid, quod exceperunt, apud se tenuerunt? Non, ne diceretur illis: Serve nequam et piger, dares pecuniam meam nummulariis. Si ergo, quod exceperunt, non apud se tenuerunt, sed omni orbi terrarum praedicaverunt, illuminans tu admirabiliter a

7,6sq. Mt. 25,26sq. e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 6,3 perfecta] des. e1 ‖ 6 et] inc. e1 27 in e1 F (pc.) β (exc. R) S (pc.) Lp1 (pc.) ζ η1; *om. rell. edd | contemplationem ε (exc. Bn1; ac. N) Rm12 η 27sq. et … delectant om. e1 ‖ 27 aliud aliquid tr. α (ac. F4; quid Na1) α1 ε ζ | aliud om. δ ‖ 28 omnia quae] quod α (ac. F) ‖ 29 Sion] id est in contemplatione quadam et speculatione facta est habitatio eius in Sion add. et edd et codd praeter e1 M α (additamentum absurdum videtur, cum Sion ‚contemplationem‘ interpretatus sit supra 21; si retinere vis, vel duo verba desinentia in Sion – quae omittit Oxford, BL e Musaeo 8, s. XI/XII – secludere debes) 6,2 fortitudines] potentias α (fortitudines vl. F) α1 F3 (ac.) Vulg. | arcum Ca (vl.) K ε (exc. Bn1; ac. Lp1 N) η η1 Ψκ Ψρ qVulg. ‖ 3 in om. e1 | mei] karissimi β ‖ 4 non de se tr. H4 δ ε ζ η (exc. P2) ma cc ‖ 5 acutum] aptum F (pc.) β; actum Na1 δ ε (acutum vl. N) η ‖ 6 protegant ζ | adversum H4 δ (exc. G) ε ζ η1 7 confringit e1 S K N (pc.) 7,1 mirabiliter e1 β δ ε (ac. N) ζ η P12 Ψρ Vulg. ‖ 2 montes … veritatis] de interpunctione cf. 3‒5, sed etiam in psalm. 35,9 vel 64,10 vel 103,2,11 ‖ 3 illuminas e1 M α (ac. F) S (pc.) ζ (pc. Rm12) ma cc Ψα Ψγ qΨ qVulg. ‖ 4 a om. e1 | qua δ ε P2 | vertitur M α (ac. F) | et2 om. S (pc.) ζ An5 ‖ 5 exceperunt1 fortasse ρ secludendum est | in orientis S2 (ac.); orientes γ (montes P15; orientes in pc. Ca); morientes in δ ε (ac. N) η (orientis in La); morientis Rm12 (ac.); orientes in T; morientes P12 | exceperunt2] apostoli add. e1 F (pc.) β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd; fortasse corruptela latet ‖ 6 quod om. Ca (ac.) K; qui e1 M α; quid S | tenuerunt M α β Ca η η1; retinuerunt rell. edd (cf. infra 7 et epist. 140,67) ‖ 6sq. non … nummulariis om. e1 ‖ 6‒8 non … tenuerunt om. M α (ac. F) γ (ac. Ca S) ‖ 7 si] sic e1 | exceperunt e1 Ca (acceperunt pc.); susceperunt rell. edd | apud se om. e1 ‖ 7sq. tenuerunt e1 β η (exc. La) η1; retinuerunt rell. edd (cf. supra 6) ‖ 8 orbe δ ε Rm12 | inluminas e1 | mirabiles e1; mirabiliter β η (mirabilis P2) P12; ammirabilis δ ε (ac. N) Rm12

5

5

156 | Augustini

10

15

20 cc 1042

25

5

montibus aeternis. Quos aeternos fecisti, per illos vitam aeternam et ceteris promisisti. illuminans tu admirabiliter a montibus aeternis. Magnifice cum pondere dictum est tu, ne putet aliquis, quod eum montes illuminent. Multi enim putantes, quod ab ipsis montibus illuminarentur, fecerunt sibi partes de montibus et ipsos montes conciderunt, et ipsi confracti sunt. Nescio qui sibi fecerunt Donatum, nescio qui sibi fecerunt Maximianum, nescio qui sibi fecerunt illum et illum. Quare computant salutem suam in hominibus esse, non in deo? O homo, venit ad te lux per montes, sed deus te illuminat, non mons. illuminans tu inquit, non ‚montes‘: tu illuminans, a montibus quidem aeternis, sed tu illuminans. Unde et in alio loco quid ait psalmus? Levavi oculos meos in montes, unde veniet auxilium mihi. Quid ergo? In montibus est spes tua, et inde tibi veniet auxilium? Remansisti in montibus. Vide, quid agas! Est aliquid super montes: Super montes est, quem tremunt montes. Levavi inquit oculos meos ad montes, unde veniet auxilium mihi. Sed quid sequitur? Auxilium meum a domino, qui fecit caelum et terram. In montes quidem levavi oculos, quia per montes mihi sunt scripturae monstratae, sed ego cor habeo in illo, qui illuminat omnes montes. (8.) Ergo, fratres, ad hoc dictum est, ne quisquam vestrum velit spem suam ponere in homine. Tam diu est aliquid homo, quam diu illi haeret, a quo factus est homo. Nam recedens ab illo nihil est homo. Et cum haeret illi, tu sic accipe consilium per hominem, ut illum consideres, qui illuminat hominem. Etenim et tu potes accedere ad illum, qui tibi per hominem loquitur. Non enim fecit illum accedere ad se et te repellit. Et qui vere sic accessit ad deum, ut in illo habitet deus, displicent illi omnes, qui in illo ponunt spem suam. Propterea datum est quoddam exemplum, 19 Ps. 120,1 23 Ps. 120,2 8,4 illuminat hominem] cf. Io. 1,9 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 7,11 aeternis] des. e1 9 illos] et add. S (pc.) ζ | et om. β Ca (pc.) S (pc.) ζ η1 | ceteros ε (ac. Lp1 N) ‖ 11 illuminans tu] inluminas ergo e1 | illuminans … aeternis om. α1 δ ε (ac. N) | mirabiliter β Ca (pc.) ζ La P12 ‖ 12 eum om. S (pc.) ζ η1 ‖ 13 de montibus] demonibus δ | ipsi H4 β S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) η1 ‖ 14 condiderunt M α (ac. F) nescio1] nescierunt η1 (ac. An5; nescie uv. P12) ‖ 15sq. computant] sibi add. β ‖ 16 deum η1 17 mons] montes O2 (ac.) ζ | inquit] tu add. α1 β S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 18 illuminans1] illuminas Na1 P15 (pc.) C (pc.) | quidem] quid M α (ac. F) S (ac.) K P2 | illuminans2] illuminas γ (exc. S; ac. Ca) T η1 | alio] illo M α γ (ac. S) ‖ 20 venit A ε ζ η | remansisti] sed mansisti M α γ (ac. S) η1 ‖ 21 quem] quae δ ε 22 inquit om. α (exc. F4) T | ad] in F4 Ca (vl.) ε (exc. Lp1) T P2 η1 edd; a P15 | auxilium … sequitur om. γ (ac. Ca S) ‖ 23 meum] inquit add. S (pc.) Rm12 η1 (tr. a domino inquit) edd (exc. am) | oculos] meos add. S2 (ac.) β ζ 8,2 hominem S2 (ac.) β S K δ ε (exc. Lp1) T η (exc. C) | diu1] enim add. α (exc. F4) α1 ‖ 3 illis F (pc.) β δ (ac. O2) ε (ac. Lp1 N) η ‖ 4 ut … hominem2 om. α (ac. F) ‖ 5 illum2] fortasse alium scribendum est 6 illi] ei η1 ‖ 7 omnes] homines α α1 (vl. S2) G (ac.) | qui] non add. ma cc (sed illo, quod sequitur, eundem indicat ac illi, quod praecedit; cf. infra 7‒12 et 17‒20) | qui in om. η1 | illo] non add. β P15; fortasse ipso scribendum est

in psalm. LXXV,7 – 8 | 157

cum ipsos apostolos sibi diviserunt et in schismata ierunt, qui dicebant: Ego sum Pauli, ego Apollo, ego Cephae, id est Petri. Hos plangit apostolus et dicit eis Divisus est Christus? et se elegit, quem apud ipsos contemneret: Numquid Paulus pro vobis crucifixus est? Aut in nomine Pauli baptizati estis? Vide bonum montem quaerentem gloriam non sibi, sed a quo montes illuminantur: Nolebat de se praesumi, sed de illo, de quo et ipse praesumpserat. Quisquis ergo ita se commendare voluerit populis, ut, si forte contigerit ei aliquis tumultus, frangat post se populos et dividat ecclesiam catholicam propter se, non est de illis montibus, quos illuminat altissimus. Sed quis est iste? Contenebratus a se, non illuminatus a domino. Unde autem probantur isti montes? Si forte contingat aliquis tumultus adversus montes in ecclesia aut per populares seditiones carnalium aut per aliquas falsas suspiciones hominum, bonus mons repellit a se omnes, qui propter ipsum volunt ab unitate recedere. Sic enim ipse manebit in unitate, si propter ipsum non divisa fuerit ipsa unitas. Illi autem divisi sunt: Quando recessit populus ab orbe terrarum et secutus est nomen ipsorum, gavisi sunt, elati sunt, et deiecti sunt. Humiliarentur et exaltarentur, quomodo humiliatus est apostolus dicens: Numquid Paulus pro vobis crucifixus est? Et alio loco: Ego plantavi, Apollo rigavit. Sed deus incrementum dedit. Ergo neque qui plantat est aliquid neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. Tales montes in se humiles sunt, in deo excelsi sunt. Qui autem in se ipsis excelsi sunt, a deo humiliantur, quoniam qui se exaltat, humiliabitur, et qui se humiliat, exaltabitur. Ideo tales, quia superbias suas attendunt, inamaricant omnibus pacificis in ecclesia: Illi volunt coagulare pacem, illi inter se miscent dissensionem. Et quid de illis dicit alius psalmus? Qui amaricant, non exaltentur in semetipsis. illuminans tu – attende hic: tu – admirabiliter a montibus aeternis. 8–11 ipsos…estis] cf. 1 Cor. 1,12sq. 23 humiliarentur…exaltarentur] cf. Lc. 14,11 24–26 1 Cor. 3,6sq. 27sq. Lc. 14,11 30sq. Ps. 65,7 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 8,26 tales] inc. e1 ‖ 28 exaltabitur] des. e1 ‖ 31 illuminans] inc. e1 8 diviserant M (pc.) α α1 γ (exc. Ca) | in om. η (exc. La; ac. C) | ierant M α η1 | qui dicebant *om. M α γ (ac. Ca S); quid dicebant β ‖ 10 se] si M α (ac. F) ‖ 12 illuminantur montes tr. α (exc. F4) ‖ 13 de quo] quem S (pc.) δ ε (ac. N) η (ac. C) | et om. β γ (ac. S) ‖ 14 noluerit cc | populus F3 (ac.) S (ac.) δ (ac. G) ε (ac. Lp1 N) P2 | aliquid M (ac.) ε η (exc. La; ac. C); aliqui K ‖ 15 populus M O2 P2; populum S2 γ 17 autem om. S2 Ca; enim γ (exc. Ca) δ | contigerit Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η (contigit P2) edd (exc. am) 19 suspiciones falsas tr. H4 δ | suspiciones hominum falsas tr. α ‖ 20 ipsum] illum α ‖ 21 ipsum] illum η1 | divisa fuerit ipsa] fuerit divisa α (exc. F4) | divisi] gavisi β ‖ 22 populus] apostolus α1 S (pc.) δ ε (ac. N) ‖ 24 pro vobis om. η1 ‖ 28 quia M α α1 γ (exc. S) η1 am er lo; qui rell. lo (vl.) ma cc | suas om. F (ac.) γ (exc. Ca; ac. S); sunt M; se F4 α1; suae Na1 | attendunt] et tendunt M; extendunt α (ac. F) α1 29 omnibus M α (exc. F4; ac. F) γ (ac. S) η1; hominibus rell. edd | illi1] ipsi β | illi2] isti α1 (pc. S2) δ ε ζ η (exc. P2) edd ‖ 30 dissensiones α α1 S (pc.) | dicat M γ (ac. Ca S) δ (pc. A) ε η (ac. C La) η1 ‖ 31 se ipsis η1 | attende] attendite C; attende te η1 (attendite ac. P12) | attende hic tu om. e1 β η (exc. C) | admirabiliter] mirabilis add. C; mirabiliter β La; admirabilis S (pc.) δ (pc. G) ε (ac. N) ζ; mirabilis P2

10

15

20

25

cc 1043 30

158 | Augustini

5

10

15

20

(9.) conturbati sunt omnes insipientes corde. Praedicata est veritas, v. 6 dicta est aeterna vita; dicta est esse alia vita, quae non est de ista terra: Contempserunt homines vitam praesentem et amaverunt vitam futuram illuminati per montes illuminatos, insipientes autem corde conturbati sunt. Quomodo conturbati sunt? Cum evangelium praedicaretur. ‚Et quid est vita aeterna, et quis est, qui resurrexit a mortuis?‘ admirati sunt Athenienses loquente apostolo Paulo de resurrectione mortuorum et putaverunt eum nescio quas fabulas dicere. Sed quia dicebat esse aliam vitam, quam nec oculus vidit nec auris audivit nec in cor hominis ascendit, ergo insipientes corde turbati sunt. Sed quid eis contigit? dormierunt somnum suum et nihil invenerunt omnes viri divitiarum in manibus suis. Amaverunt praesentia et dormierunt in ipsis praesentibus; et sic illis facta sunt ipsa praesentia deliciosa, quomodo, qui videt per somnium invenisse se thesauros, tam diu dives est, quam diu evigilet. Somnium illum divitem fecit, evigilatio pauperem facit. Tenuit illum somnus fortasse in terra dormientem et in duro iacentem, pauperem et forte mendicum; in somnis vidit se iacere in lecto eburneo vel aureo et in plumis altius extructis: Quam diu dormit, bene dormit; evigilans inveniet se in duro, in quo illum somnus tenuerat. Tales sunt et isti: Venerunt in hanc vitam et per cupiditates temporales quasi obdormierunt hic, et exceperunt illos divitiae et vanae pompae volaticae, et transierunt; non intellexerunt, quantum inde boni posset fieri. Nam si nossent aliam vitam, illic sibi thesaurizarent, quod hic erat periturum; sicut Zacchaeus vidit illud maior publicanorum, quando suscepit dominum Iesum hospitio et ait: Dimidium rerum mearum do pauperibus; et si cui aliquid fraudavi, quadruplum reddo. Non erat iste in vanitate somniantium, sed in fide vigilantium. Ideo dominus, quia medicus

9,6–9 admirati…ascendit] cf. Act. 17,16–32 + 1 Cor. 2,9 19,2–9

21–26 Zacchaeus…Abrahae] cf. Lc.

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 9,1 corde] des. e1 ‖ 4 quomodo] inc. e1 ‖ 5 praedicaretur] des. e1 ‖ 9 ergo] inc. e1 ‖ 14 facit] des. e1 ‖ 18 tales] inc. e1 | isti] des. e1 9,1 praedicta D η1 ‖ 2 esse om. β Ca ‖ 3 praesentem] non amaverunt vitam praesentem add. β illuminati] sunt add. C (pc.); sunt et add. η1 (sunt Lo1) ‖ 4 illuminatos om. S2 (ac.) γ (ac. S) ‖ 5 praedicaretur e1; praedicatur rell. edd | quid] quae Ca (pc.); quis δ ε; qui η (quae pc. La) | est1 om. M α (ac. F) γ (exc. P15; ac. S) ‖ 6 apostolo om. ε (ac. N) ζ | Paulo apostolo tr. α1 γ δ η (exc. La) edd ‖ 9 conturbati β ‖ 12 et om. e1 | facti η1 (ac. P12) ‖ 13 per om. e1 M γ (ac. Ca S) η1 | se om. γ (ac. Ca) δ ε η (exc. La; ac. C) An5 | est om. α (exc. F4) | quam diu] non add. γ edd; quo usque e1 β; donec T | vigilet M β γ (ac. Ca S) η (exc. La; ac. C) ‖ 14 facit e1 M α β γ (pc. Ca; ac. S) An5 ma cc; fecit rell. am er lo ‖ 16 auro γ (ac. Ca S) | in2 om. M α γ (ac. Ca S) | plumis] aureis add. δ ε ζ | exstructae M; exstructo α ‖ 17 inveniet M α (ac. F; -iat Na1) α1 γ δ; invenit rell. edd ‖ 18 et1 om. e1 | hac vita ε (ac. N) ζ η (exc. La; ac. C) η1 18sq. obdormierant M α (ac. F) α1 ‖ 19 vanae om. α α1 ‖ 21 thesaurizassent β | periturum erat tr. α sicut] sic β | illud] bonum add. F (pc.) α1 β S (pc.) δ ε ζ η edd | maior] princeps β η1 (exc. An5); magno C (ac.); maiorum La; malos P2 ‖ 23 cui aliquid] quid alicui β; quem aliquem P2 ‖ 24 quia] qui β

in psalm. LXXV,9 – 10 | 159

intraverat ad aegrotum, pronuntiavit salutem ipsius et ait Hodie salus domui huic facta est, quoniam et hic filius est Abrahae, ut noveritis, quia nos imitando fidem filii Abrahae sumus, Iudaei autem, qui de carne superbiunt, a fide degeneraverunt. Ergo dormierunt somnum suum viri divitiarum et nihil invenerunt in manibus suis. Dormiunt enim in cupiditatibus suis; delectat illos, transit somnus iste, transit vita ista, et nihil inveniunt in manibus suis, quia nihil posuerunt in manu Christi. Vis aliquid invenire in manibus tuis postea? Noli contemnere modo manum pauperis et respice manus inanes, si vis habere manus plenas! Dixit enim dominus Esurivi, et dedistis mihi manducare; sitivi, et dedistis mihi potum; hospes fui, et adduxistis me et cetera. Et illi: Quando te vidimus esurientem, sitientem, hospitem? Et ille dicit illis: Quando uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis. Esurire in pauperibus voluit, qui dives in caelo est; et tu dubitas homo dare homini, cum scias te Christo dare, quod das, a quo accepisti, quidquid das! Sed illi, qui dormierunt somnum suum et nihil invenerunt omnes viri v. 7 divitiarum in manibus suis, (10.) ab increpatione tua, deus iacob, dormitaverunt omnes, qui ascenderunt equos. Qui sunt qui ascenderunt equos? Qui humiles esse noluerunt. Non in equis sedere peccatum est, sed cervicem potestatis contra deum erigere et putare se in aliquo honore esse. Quia dives es, ascendisti; increpat deus, et dormis. Magna ira increpantis, magna ira! Attendat caritas vestra: Tremenda increpatio strepitum habet; strepitus expergisci solet facere homines. Tantum pondus est increpantis dei, ut diceret ab increpatione tua, deus iacob, dormitaverunt omnes, qui ascenderunt equos. Ecce quo somno dormitavit ille Pharao, qui ascendebat equos: Non enim vigilavit in corde, quia de increpatione durum cor habebat. Duritia enim cordis obdormitio est. Rogo vos, fratres mei, videte, quomodo dormiunt, qui sonante evangelio et amen et alleluia per totum orbem

33–35 esurivi…fecistis2] cf. Mt. 25,35–40 10,8–10 quo…habebat] cf. Ex. 14,8 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 29 dormiunt] inc. e1 ‖ 32 plenas] des. e1 ‖ 38 dormierunt] inc. e1 10,5 dormis] des. e1 ‖ 10 rogo] inc. e1 25 ipsius salutem tr. ε ζ η (exc. P2) ma cc | ait] dixit β ‖ 26 est filius tr. edd ‖ 27 a om. M α (ac. F) γ (ac. S) ‖ 28 ergo dormierunt om. η1 | somnium M H4 Ca S δ (exc. O2) | suum om. α Ca (ac.) | invenerunt] viri divitiarum add. ζ ‖ 29 dormiunt e1 M F4 γ (ac. S) N (pc.) P2 am; dormierunt (lnp. Bn1) rell. edd (exc. am) | enim om. ε ζ η (exc. P2) η1 ma cc | in om. e1 ‖ 29sq. transit somnus iste om. γ (ac. Ca S) 30 iste] ille e1 | et om. e1 | invenerunt M D (ac.) δ ε (ac. N) ζ η (exc. P2) η1 ‖ 32 respice] modo add. M α dicit β ‖ 33 dedistis1] dedisti F (ac.) P15 Lp1 (ac.) ‖ 34 et illi om. η1 | sitientem] *aut add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | hospitem] et ministravimus tibi add. β ‖ 35 dicet α (exc. Na1) α1 R (ac.) P15 (pc.) ζ η1 (exc. An5) | quando] quam diu β ‖ 36 dare homo tr. α ‖ 38 qui om. edd 10,2 omnes om. e1 F3 (ac.) Ca (ac.) η1 Ψγ Ψρ Vulg. (cf. infra 19sq.) | ascenderunt1 e1 H4 β P15 T P2 edd; conscenderunt rell. | qui2 … equos2 om. M α γ (ac. Ca S) η (exc. La) η1 | equos2 e1 β La edd; om. rell. 5 increpantis magna ira om. γ (ac. Ca S) ‖ 6 tremenda M α γ (ac. Ca S); rem tremendam rell. edd 9 quia] quando La η1 ‖ 10 rogo] enim add. α1 δ ‖ 11 et1 … alleluia om. e1

25

cc 1044 30

35

5

10

160 | Augustini

15

cc 1045

5

10

terrarum adhuc vitam veterem nolunt damnare et in novam evigilare. Erat scriptura dei in Iudaea; modo per totum orbem cantatur. In illa una gente dicebatur deus unus, qui fecit omnia, esse adorandus et colendus; modo ubi tacetur ‚Christus resurrexit‘? Irrisus est in cruce; ipsam crucem suam, in qua irrisus est, iam fixit in frontibus regum, et adhuc dormitur. Magna ira dei, fratres! Melius nos audimus eum, qui dicit: Surge, qui dormis, et exurge a mortuis, et illuminabit te Christus. Sed qui illum audiunt? Qui non ascendunt equos. Qui sunt, qui non ascendunt equos? Qui non se iactant et extollunt quasi in honoribus et potestatibus suis. ab increpatione tua, deus iacob, dormitaverunt, qui ascenderunt equos. (11.) tu terribilis v. 8 es. et quis resistet tibi tunc ab ira tua? Modo dormiunt et iratum non sentiunt; sed, ut dormirent, iratus est. Modo quod dormientes non sentiunt, in finem sentient; apparebit enim iudex vivorum et mortuorum, et quis resistet tibi tunc ab ira tua? Modo enim loquuntur, quod volunt, et disputant contra deum et dicunt: ‚Qui sunt Christiani? Aut quis est Christus? Aut quales inepti, qui credunt, quod non vident, et dimittunt delicias, quas vident, et sequuntur fidem rerum, quae oculis ipsorum non exhibentur!‘ Dormitis et balatis; loquimini adversus deum, quantum potestis. Usquequo peccatores, domine, usquequo peccatores gloriabuntur? Respondent, et loquentur iniquitatem. Quando autem nemo respondet et nemo loquitur, nisi quando se in se convertat? Quando in se convertent dentes, quibus modo nos rodunt, quibus nos discerpunt irridendo Christianos et reprehendendo vitam sanctorum? Tunc se in se convertent, cum illis eveniet, quod dicitur in libro Sapientiae: Dicent

17 Eph. 5,14 11,10sq. Ps. 93,3sq. 14–16 dicent…risum] cf. Sap. 5,3 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 evigilare] des. e1 ‖ 19 ab] inc. e1 ‖ 11,5 tua] des. e1 12 veterem vitam tr. α1 | in om. γ (ac. Ca S) | vigilare α G ‖ 13 Iudaeam M S T (ac.) η (exc. La; ac. C) 14 adorandus esse tr. α (est F) | et om. M γ (ac. Ca S) | ubi α α1 P12 ma cc; ibi rell. am er lo ‖ 15 est1 om. β ma cc | in1 … est2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 16 audimus α (-iamus pc. F) α1 (pc. S2) Ca S δ; audiamus β; audivimus rell. edd ‖ 17 qui3] sunt qui add. β ‖ 18 qui1 … equos2 om. γ (ac. Ca S) P2 | sunt qui om. F (ac.) α1 | qui2 om. δ (ac. O2) ‖ 19 se non tr. α (exc. F4) Bn1 ζ | et1 om. γ (ac. Ca S) | in om. M α β (sed cf. supra 4) 11,2 quis] qui M Na1 Ca η1 (exc. An5) Ψα | resistit e1 Ca S η (exc. P2; ac. C La) qΨρ | tibi] ex add. α Ψρ Vulg. 3 dormirent] dormissent γ (dormirent vl. Ca; ac. S); dormierunt η1 (ac. P12) ‖ 3sq. in … sentient om. M α (ac. F) γ (exc. Ca; ac. S) ‖ 3 fine e1 η1 edd (sed cf. infra 12,3sq.) ‖ 4 sentient e1 β (exc. F3) Lp1 (pc.) ζ La η1 (exc. An5; pc. Lo1) edd; sentiunt rell. | apparuit γ (ac. Ca S) | quis] qui Ca (ac.) η1 | resistit e1 | tibi] ex add. α ‖ 7 aut quales inepti] et dicunt esse ineptos β ‖ 8 amittunt α1 β δ ε ζ η η1 ‖ 9 ballatis F (ac.) γ (ac. Ca); valatis M (ac.); vallatis α (exc. F); halatis β ‖ 10 domine peccatores tr. S2 β S (pc.) ε Rm12 η (exc. La) ‖ 11 loquuntur ε ζ C (ac.) | iniquitatem] mendacium β ‖ 12 quando se β edd; quando S (pc.) δ ε (quod vl. N) ζ; quod rell. (sed cf. infra 14) | quando1 … convertent] fortasse corruptela latet | convertent F (pc.) β (exc. F3); convertatur Ca (pc.) η (exc. P2); convertantur η1 | convertat … se3 om. F3 T | convertunt M α γ (ac. S) P12 (ac.); convertant P2 η1 (exc. P12) | nos modo tr. α (modo om. Na1) α1 δ (rodunt nos tr. G) ‖ 14 se1 om. S (ac.) δ Rm12; enim T | evenit M γ (ac. S) η1

in psalm. LXXV,10 – 12 | 161

inter se paenitentiam agentes et prae angustia spiritus gementes – cum viderint gloriam sanctorum, tunc dicent: – Hi sunt, quos aliquando habuimus in risum. O qui multum dormistis! Certe iam vigilatis et in vestris manibus nihil invenitis. Videtis, quomodo plenas habeant manus gloria dei, quos tamquam pauperes irrisistis? Dicite ergo tunc vobis, quando non resistitis irae dei, non manu nec lingua nec verbo nec cogitatione! Apparebit enim vobis manifestus, quem irridendum putastis, cum vobis venturus nuntiaretur. Et quid dicent? Ergo erravimus a via veritatis, et iustitiae lumen non luxit nobis, et sol non est ortus nobis. Quomodo iustitiae sol orietur dormientibus? Sed ab ira et increpatione eius dormivit. Hoc forte dicturus est: ‚Et non ascendere equum?‘ Et tunc ipsos equos suos accusabunt. Audi illos accusantes equos suos, in quibus dormierunt: Ergo erravimus inquit scriptura a via veritatis, et iustitiae lumen non luxit nobis, et sol non est ortus nobis. Quid nobis profuit superbia, et divitiarum iactantia quid contulit nobis? Transierunt omnia tamquam umbra. Ergo vigilasti aliquando. Sed melius equum non ascenderes, ut tunc non dormitares, quando vigilare debuisti audire vocem Christi, et illuminaret te Christus. tu terribiv. 9 lis es. et quis resistet tibi tunc ab ira tua? Quid enim erit tunc? (12.) de caelo iaculatus es iudicium. terra tremuit et quievit. Quae modo se turbat, quae modo loquitur, timere habet in finem et quiescere. Melius modo quiesceret, ut in finem gauderet!

21sq. Sap. 5,6 22 iustitiae…orietur] cf. Mal. 4,2 25–27 Sap. 5,6 + 8sq. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 12,1 de] inc. e1 15 intra β | agentes paenitentiam tr. η1 | prae angustia M F4 T η (exc. P2) An5; *per angustiam (-as α (exc. F4) α1 K) rell. edd (sed cf. in psalm. 29,2,8 vel serm. 58,6,7) ‖ 16 habuimus aliquando tr. η1 | risu γ (ac. S) η1 ‖ 17 dormitis M α (ac. F) γ (ac. Ca S) η1 | evigilatis edd | invenistis β Ca (pc.) η η1 ‖ 18 habeant F (pc.) β Ca (pc.) S (pc.) ζ An5 edd (exc. am); habebant rell. am (cf. infra 16,48) | quos it. η1 (ac. Lo1) 19 nec1] non F3 (ac.) γ | lingua] nec opere add. α H4 (pc.) ‖ 20 putastis F (pc.) β Ca (pc.) ε ζ η η1 edd; putatis rell. | vobis2] verbo α (ac. F) α1 (vobis vl. H4) ‖ 21 nuntiaretur β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) edd; nuntiatur (nuntiabatur pc. F) rell. ‖ 22 *ortus est tr. α H4 β η1 edd | oriretur β Ca (pc.) C (pc.) ma cc; oritur er lo ‖ 23 dormivit M γ (exc. P15; ac. Ca S) δ ε η (ac. C) am; dormiunt rell. edd (exc. am) | est] es Na1 S (pc.) ζ La η1 ‖ 23sq. ascendere] ascenderes α (cf. infra 28); ascenderis γ; ascendes ζ La η1; *ascenderem ma cc ‖ 24 equum … ipsos om. γ (ac. Ca S) | ipsos M α; ipsi rell. edd ‖ 25 scriptura om. M α γ ζ η1 ‖ 26 *ortus est α H4 β (exc. D) P15 edd | profuit nobis tr. η1 ‖ 27 iactatio M α (exc. F4) umbra] mortis add. γ (ac. Ca S) ‖ 28 melius] et add. η1 (exc. P12); ut add. β | equum non ascenderes] cum non ascenderes it. γ (ac. Ca S) | ut] et α S2 ‖ 29 debuisti] et add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η edd audires α (-rem Na1) η1 ma cc ‖ 30 quis] qui Na1 Ca S (ac.) η1 (exc. An5) 12,2 es] est e1 (ac.) α (exc. F4; pc. F) α1 O2 η1 Ψκ qΨρ | tremuit] *timuit β γ (exc. Ca) η (exc. C) Ψα Ψγ qVulg. (ἐφοβήθη LXX); cf. infra 3 et 13,1 | quae1 … turbat om. γ (ac. Ca S) ‖ 3 fine e1 ma cc; iudicio α (fine pc. F) ‖ 4 fine α α1 (pc. S2) An5 ma cc

15

20

25

162 | Augustini

cc 1046

5

10

15

(13.) terra tremuit et quievit. Quando? cum insurgeret in iudicio deus, v. 10 ut salvos faceret omnes mites corde. Qui sunt mites corde? Qui frementes equos non ascenderunt, sed in humilitate sua peccata confessi sunt, ut salvos faceret omnes mites corde. (14.) quoniam cogitatio hominis confitebitur v. 11 tibi et reliquiae cogitationis sollemnia celebrabunt tibi. Prima cogitatio; posteriores reliquiae cogitationis. Quae est cogitatio prima? Unde incipimus. Bona illa cogitatio, unde incipies confiteri: Confessio adiungit nos Christo. Iam vero confessio ipsa, id est prima cogitatio, facit in nobis reliquias cogitationis, et ipsae reliquiae cogitationis sollemnia celebrabunt tibi. cogitatio hominis confitebitur tibi; reliquiae cogitationis sollemnia celebrabunt tibi. Quae est cogitatio, quae confitebitur? Quae damnat vitam priorem, cui displicet, quod eras, ut sis, quod non eras, ipsa est prima cogitatio. Sed quia sic debes recedere a peccatis prima cogitatione confessus deo, ut non tibi recedat de memoria, quia peccator fuisti, per hoc 〈…〉 quod peccator fuisti, sollemnia celebras deo. Adhuc intellegendum est: Prima cogitatio confessionem habet et recessionem a vetere vita; sed si oblitus fueris, a quibus peccatis liberatus sis, non agis gratias liberatori et non celebras sollemnia deo tuo. Ecce prima cogitatio confitens Sauli apostoli, iam Pauli, qui primo Saulus fuit, quando audivit vocem de caelo – cum persequeretur Christum et fureret in Christianos et vellet, ut ubicumque inventos adduceret necandos, audivit vocem de caelo:

14,15–20 Sauli…facere] cf. Act. 9,3–5 + 22,6–10 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 14,14 tuo] des. e1 13,1 tremuit] *timuit H4 β γ (tremuit vl. Ca) δ ε (ac. N) η η1 (exc. An5); cf. supra 12,2 sq. | insurgeret β P2 Ψα (insurget) Ψκ; resurgeret e1 α (exc. F) qΨρ; surgeret M F; exsurgeret rell. edd Ψγ (exurget) qΨρ Vulg. iudicio S2 (ac.) β (exc. D) δ ε ζ η η1 am er lo Ψα Ψγ Ψκ Ψρ; *iudicium rell. ma cc Vulg. (εἰς κρίσιν LXX) | deus e1 α α1 β am (vl.) ma cc Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg.; dominus rell. am er lo ‖ 2 mites1] mansuetos ε ζ η η1 am (vl.) Ψγ Vulg. | corde1 e1 M (pc.) β S (pc.) ζ edd Ψα Ψκ (τῇ καρδίᾳ LXX codices antiquissimi qui exstant); terrae rell. am (vl.) Ψγ Ψρ Vulg. (τῆς γῆς LXX textus editus); sed cf. quod sequitur; qui sunt mites terrae add. γ (ac. S) | corde2] terrae α (exc. F4) α1 ‖ 3 confessi sunt peccata tr. α1 δ (ac. A) ‖ 4 corde] terrae α1 (pc. S2) 14,2 cogitationis] confitebuntur tibi et reliquiae cogitationis add. γ (ac. S) La | celebrabant e1 Lo1 (cf. infra 22) ‖ 3 prima cogitatio tr. β | unde] quando e1 (pc.) ‖ 3sq. incipit α; incipiamus η1 (exc. Lo1) 4 bonam illam cogitationem S (pc.) ζ η1 | bona … incipies om. e1 | adiunget α1 δ ε ζ η (ac. C) ‖ 6 et … cogitationis om. e1 | celebrabant ibi e1 ‖ 7sq. cogitatio … tibi om. e1 F3 S (pc.) Bn1 ζ An5 (ac.) ‖ 7 tibi] et add. β (exc. F3) η1 ma cc ‖ 8 confitebitur] confitetur e1 P15 (ac.) ‖ 9 displiceat M α | eras … sis … eras M α γ (ac. Ca S) am; erat … sit … erat rell. edd (exc. am) | quod2] quae Ca (pc.) ε η (exc. P2) ‖ 10 prima cogitatione e1 α α1 β edd; primam cogitationem rell. | confessus deo om. e1 ‖ 11 lacunam indicavi (quod memineris vel simile quid addendum est; cf. quae sequuntur, praecipue 24‒31 et 15,21‒24) 12sq. adhuc … sed om. e1 ‖ 13 veteri α α1 G (pc.) | sis] es γ (sis vl. Ca) ‖ 14 agis α1 γ N (pc.) η1 edd; ages rell. | et om. ε (exc. Lp1; pc. N) ζ ‖ 15 primo] prius η1 (pc. P12) ‖ 17 inventus S2 (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca) δ (ac. O2) Bn1 | caelo] dicentem sibi add. α α1

in psalm. LXXV,13 – 15 | 163

Saule, Saule, quid me persequeris? Et circumfulsus lumine facta sibi caecitate oculis, ut intus videret, emisit primam cogitationem oboedientiae, cum audiret Ego sum Iesus Nazarenus, quem tu persequeris: Domine ait quid me iubes facere? Haec est cogitatio confitens: Iam dominum appellat, quem persequebatur. Quomodo reliquiae cogitationis sollemnia celebrabant in Paulo? Audistis, cum ipse apostolus legeretur: Memor esto Christum Iesum resurrexisse a mortuis ex semine David secundum evangelium meum. Quid est Memor esto? Non deleatur de memoria tua cogitatio, qua primo confessus es; sint reliquiae cogitationis in memoria. Et vide, quemadmodum repetit, quid sibi donatum est: Idem Paulus apostolus alio loco Qui prius inquit fui blasphemus et persecutor et iniuriosus. Qui dicit Prius fui blasphemus, numquid adhuc blasphemus est? Ut non esset blasphemus, fuit prima cogitatio confitens; ut autem commemoraret, quid illi donatum est, reliquiae cogitationis erant: Per ipsas reliquias cogitationis sollemnia celebrabat. (15.) Etenim, fratres mei, ecce innovavit Christus, donavit omnia peccata, et conversi sumus. Si obliviscamur, quid nobis donatum est et a quo donatum est, obliviscimur munus salvatoris; cum autem non obliviscimur munus salvatoris, nonne cotidie nobis Christus immolatur? Et semel nobis Christus immolatus est, cum credidimus: Tunc fuit cogitatio; modo autem reliquiae cogitationis sunt, qua meminimus, quis ad nos venerit et quid nobis donaverit. Ex ipsis reliquiis cogitationis, id est ex ipsa memoria, cotidie nobis sic immolatur, quasi cotidie nos innovet, qui prima gratia sua nos innovavit. Iam enim innovavit nos dominus in baptismo, et facti sumus novi homines in spe quidem gaudentes; ut in tribulatione simus patientes, tamen non debet de memoria nostra recedere, quid nobis praestitum sit.

23sq. 2 Tim. 2,8 27 1 Tim. 1,13 15,9sq. spe…patientes] cf. Rom. 12,12 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 15,10 non] inc. e1 | sit] des. e1 18 circumfusus M α α1 γ (ac. Ca; circumfultus pc. S) δ T An5 | caecitate] *in add. α1 β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 19 ut om. η1 | et misit M α γ (exc. S; ac. Ca) N (vl.) η1 | audisset η1 ‖ 20 haec est] et haec δ ε Rm12; et T; *est om. F4 β Ca (pc.) η η1 ‖ 21 iam om. γ (ac. Ca S) ‖ 22 celebrabant M α α1 β (celebrant ac. F3) S δ (celebrant ac. G) An5 am er lo; celebrant Ca; celebrabunt rell. ma cc (sed cf. infra 30sq.) 24 non] ne α1 δ ‖ 25 qua] quam F (pc.) Ca (pc.) P15; quia F4 S2 (ac.) S δ ε (ac. N) Rm12 ‖ 26 quid] quod α (exc. F4) α1 Ca (pc.) η (exc. P2; pc. C) | Paulus om. η1 ‖ 27 apostolus om. α1 δ | qui2] quid δ ε ζ 28 dicit] qui add. η1 | numquid] nam quid δ ‖ 29 primo ε ζ η (exc. P2; pc. C) | commemoraret] et add. α γ (ac. Ca S) | quid] quod F4 α1 P15 δ 15,1 innovavit] *nos add. F (pc.) β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η edd (cf. infra 7sq.); innovabit P2; iam novit α (ac. F) | donavit] nobis add. α1 β S (pc.) δ ε (exc. Lp1) ζ ‖ 2 quid] quod T η1 ‖ 3 obliviscimur1] 2 obliviscamur M γ (ac. Ca) | cum … salvatoris om. T η1 ‖ 4 nobis cotidie tr. α (nobis Christus cotidie F4) | semel] pro add. S2 γ (exc. P15) La | Christus pro nobis H4 δ | Christus2 om. η1 ‖ 5 tunc] prima add. β; nobis add. Ca (pc.) δ ε ζ η | fuit] nobis add. α1 | qua] quia F4 β P15 Rm12 Lo1; quae Ca Bn1 (quam pc.); cum N (pc.) ma cc ‖ 6 et … donaverit om. α (ac. F) ‖ 8 qui] quia γ (ac. Ca S) | primo α1 Ca (pc.)

20

25

cc 1047 30

5

10

164 | Augustini

15

20

25

30

Et si modo non est cogitatio tua, quae fuit – etenim prima cogitatio confitentis fuit recedere a peccato; modo autem non recedis, sed tunc recessisti –, sint reliquiae cogitationis nec excidat a memoria, qui sanavit. Vulnus te habuisse si oblitus fueris, non tibi erunt reliquiae cogitationis. Quid enim putatis dixisse David? Ecce ex omnium persona loquitur. Peccavit David sanctus graviter, missus est ad illum Nathan propheta et corripuit illum; et confessus est et dixit: Peccavi. Haec fuit prima cogitatio confitentis: cogitatio hominis confitebitur tibi. Quae erant reliquiae cogitationis? Quando ait: Et peccatum meum ante me est semper. Quae fuit ergo prima cogitatio? Ut recederet a peccato. Et si iam recessit a peccato, quomodo peccatum illius ante illum est semper, nisi quia cogitatio illa transiit, sed reliquiae cogitationis sollemnia celebrant? Meminerimus ergo, fratres carissimi, rogamus vos, quisquis liberatus est a peccato, meminerit, quid fuit; sint in illo reliquiae cogitationis! Tunc enim portat alium sanandum, si se meminerit esse sanatum. Ergo unusquisque recordetur, quid fuit, et utrum iam non sit, et tunc subveniet ei, qui adhuc est, quod ille iam non est. Si autem iactat se quasi de meritis suis et repellit tamquam indignos peccatores et sine misericordia saevit, equum ascendit – videat, ne dormiat! dormitaverunt enim, qui ascenderunt equos. Iam tunc dimisit equum, humiliavit se; non iterum ascendat equum, id est non se rursus erigat in superbiam. Unde illi fit hoc? Si reliquiae cogitationis sollemnia celebrent deo.

15sq. David1 …peccavi] cf. 2 Reg. 12,1–13 18 Ps. 50,5 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 22 quisquis] inc. e1 ‖ 23 cogitationis] des. e1 11 tua om. α1 δ ε T ‖ 11sq. confitentis om. η1 ma cc ‖ 11sq. fuit confitentis tr. K P15 am er lo ‖ 12 a peccato recedere tr. ζ | recedes M α (recedas pc. F) Ca (ac.); credis K ‖ 13 nec] ne β ε η ma cc; non ζ (ut non T) | excidat M Ca (pc.) ε (exc. Bn1; ac. N) η (exc. P2) edd; recedat T; excedat rell. ‖ 15 persona omnium tr. α ‖ 16 Nathan propheta ad illum tr. α1 γ δ ‖ 17 confitentis cogitatio om. M α | confitebitur] confitentis α (ac. F) | erunt η ‖ 18 ante] contra α1 δ ε (ante vl. N) ζ η (exc. P2) ‖ 19 et … peccato2 om. α (ac. F) ‖ 20 nisi quia F (pc.) β ma cc; si quidem Ca (pc.) N (pc.) lo; si una C (pc.); si prima am er; si qua rell. | illa om. α1 δ ε (ac. N) am er | *transit (‘transīt’ nempe) M α (exc. Na1) P15 ‖ 21 celebrabunt M (-bant pc.) S (pc.) δ (-bant pc. O2) ε ζ ‖ 22 rogo α α1 | vos om. η1 ‖ 23sq. sanatum esse tr. α 25 subvenit C (ac.) η1 | qui] quid γ δ (ac. G) ‖ 26 equum] cum M α (ac. F) γ (ac. Ca S); et cum P2 27 ascendit] ut add. δ (ac. G) | videat ne] bene M α (ac. F) α1 γ (ac. Ca S) | dormit α (ac. F) H4 29 superbia δ ε η (exc. La; ac. C) | illi fit hoc M α H4 Ca S δ; illi fuit hoc S2 K P15; illis fit hoc ζ η1; fit illi hoc tr. am er lo; illi hoc fit tr. rell. ma cc ‖ 30 celebrant F3 (ac.) Ca (ac.) S (ac.) La η1 (exc. An5); celebret M (ac.) C (ac.); celebrabunt K P15; celebrabant An5

in psalm. LXXV,15 – 16 | 165

v. 12

(16.) vovete et reddite domino deo nostro. Quis, quod potest, voveat et reddat: Ne voveatis et non reddatis, sed quis, quod potest, voveat et reddat! Non sitis pigri ad vovendum; non enim viribus vestris implebitis. Deficietis, si de vobis praesumitis; si autem de illo, cui vovetis, vovete, securi reddetis. vovete et reddite domino deo nostro. Omnes communiter quid debemus vovere? Credere in illum, sperare ab illo vitam aeternam, bene vivere secundum communem modum. Est enim quidam modus communis omnibus: Furtum non facere non sanctimoniali praecipitur et nuptae non praecipitur; adulterium non facere omnibus praecipitur; non amare vinolentiam, qua ingurgitatur anima et corrumpit in se templum dei, omnibus aequaliter praecipitur; non superbire omnibus aequaliter praecipitur; non hominem occidere, non odisse fratrem, non adversus aliquem tenere perniciem omnibus in commune praecipitur. Hoc totum omnes vovere debemus. Sunt etiam vota propria singulorum: Alius vovet deo castitatem coniugalem, ut praeter uxorem suam non noverit aliam; sic et femina, ut praeter virum suum non noverit alium. Alii etiam vovent, etsi experti iam tale coniugium, ultra nihil tale pati, nihil tale concupiscere aut sustinere; et ipsi voverunt aliquid maius quam illi. Alii virginitatem ipsam ab ineunte aetate vovent, ut nihil tale vel experiantur, quale illi experti reliquerunt, et isti voverunt plurimum. Alii vovent domum suam esse hospitalem omnibus sanctis advenientibus; magnum votum vovent. Alius vovet relinquere omnia sua *distribuenda pauperibus et ire in communem vitam, in societatem sanctorum; magnum votum vovet.

M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 16,1 vovete] inc. e1 Caes (CCSL 103, p. 555) ‖ 2 reddat2] des. e1 ‖ 5 quid] inc. e1 ‖ 17 vovent] des. e1 16,1 nostro] *vestro (quod Augustinus alibi laudare solet) e1 α H4 β (exc. R; ac. F3) Ca T Caes am (vl.) Ψγ Ψρ Vulg. (ὑμῶν LXX textus editus, ἡμῶν codices antiquissimi qui exstant); sed cf. infra | quis (quisquis Rm12 (ac.)) codd necnon plures codices Caesarii (quorum alius unusquisque ergo alius quisquis praebet) am er; quisque lo ma cc; cf. infra 2 et 22 (de quis idem valente ac quisque cf. H-Sz p. 202sq. § 108cγ) ‖ 2 quis] quisquis β (exc. F3) δ ε ζ; quisque edd (exc. am); cf. supra 1 et infra 22 ‖ 3 impletis M α (ac. F) γ (ac. S) η η1 | deficitis α ‖ 4 vovete om. η (exc. P2; pc. C); et add. Caes ‖ 5 et reddite domino it. η1 | nostro] vestro α Ca T Caes (cf. app. ad 1) ‖ 6 vovere] *et reddere add. e1 (qui om. credere) Caes; sed cf. infra 12sq. ‖ 6sq. bene … omnibus om. e1 ‖ 8sq. non1 … praecipitur om. e1 8 sanctimoniali M α β Caes; castimoniali rell. edd (quo verbo Augustinus non usus esse videtur; cf. etiam infra 24 et 48) ‖ 9sq. qua … praecipitur om. e1 ‖ 10 praecipitur aequaliter tr. α 10sq. non … praecipitur om. La η1 ‖ 10sq. omnibus2 … occidere om. e1 ‖ 11 praecipitur aequaliter tr. α | occidere hominem tr. ζ ‖ 11sq. non3 … perniciem] et cetera talia e1 ‖ 12 tenere perniciem] mirum, sed cf. Fulg. Rusp. epist. 1,20: perniciem non teneat | omnes totum tr. β ‖ 14 aliam] alteram α ‖ 15‒17 alii … illi om. e1 ‖ 15 etiam] autem ε ζ η | iam M α α1 β (exc. D) Caes; om. rell. edd 16 ipsi] fortasse isti scribendum est (cf. infra 18) | voverunt] noverunt S2 γ (exc. P15) δ La; voluerunt P15 (ac.); noverant P12; vovent Caes ‖ 17 ineunti α | vel om. F3 (pc.) Ca La Caes ‖ 18 experti] sunt et add. S (pc.) ζ | isti] non add. δ (ac. A O2) | vovent] voverunt α ‖ 19 hospitalitatem γ (ac. Ca S) δ (exc. G; ac. A) ‖ 20 distribuenda T ma cc Caes fortasse per coniecturam omnes; distribuendo am er lo; distributa rell. ‖ 21 vitam] et add. α α1 | societate S2 K P15 δ Lp1 η (exc. P2; pc. La)

cc 1048

5

10

15

20

166 | Augustini

25

30 cc 1049

35

40

vovete et reddite domino deo nostro. Quis, quod vovere voluerit, voveat: Illud attendat, ut, quod voverit, reddat. Unusquisque deo quod vovet, si respicit retrorsum, malum est. Nescio qua sanctimonialis nubere voluit: Quid voluit? Quod et virgo quaelibet. Quid voluit? Quod et mater ipsius. Aliquid mali voluit? Mali plane! Quare? Quia iam voverat domino deo suo. Quid enim dixit de talibus apostolus Paulus? Cum dicat viduas adolescentulas nubere, si velint, sed tamen ait quodam loco Beatior autem erit, si sic permanserit secundum meum consilium, ostendit beatiorem, si sic permanserit, non tamen damnandam, si nubere voluerit. Quid autem ait de quibusdam, quae voverunt et non reddiderunt? Habentes inquit damnationem, quia primam fidem irritam fecerunt. Quid est Primam fidem irritam fecerunt? Voverunt et non reddiderunt. Nemo ergo positus in monasterio frater dicat: ‚Recedo de monasterio. Neque enim soli, qui sunt in monasterio, perventuri sunt ad regna caelorum et illi, qui ibi non sunt, ad deum non pertinent.‘ Respondetur ei: ‚Sed illi non voverunt. Tu vovisti; tu retro respexisti.‘ De die iudicii cum dominus minaretur, quid ait? Mementote uxoris Lot omnibus dixit. Quid enim fecit uxor Lot? Liberata est a Sodomis, et in via posita retrorsum respexit. Ubi respexit, ibi remansit. Facta est autem statua salis, ut illius contemplatione condiantur homines: Cor habeant, non sint fatui, non retro respiciant, ne malum exemplum dantes ipsi remaneant et alios condiant! Nam et modo dicimus illud quibusdam fratribus nostris, quos forte viderimus velut infirmari in proposito bono: ‚Et talis vis esse, qualis ille?‘ Obicimus illis quosdam, qui retro respexerunt: ‚Illi fatui sunt in se, sed alios condiunt, quando commemorantur, ut illorum exemplum timentes isti retro non respiciant.‘ vovete et reddite domino deo nostro, quia illa uxor Lot ad omnes pertinet.

16,27sq. viduas…consilium] cf. 1 Cor. 7,39sq. 30sq. 1 Tim. 5,12 36 Lc. 17,32 36–38 uxor…homines] cf. Gen. 19,26 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) Caes ‖ 22 quis] inc. e1 ‖ 23 reddat] des. e1 22 nostro] vestro α α1 F3 Ca Lp1 T Caes (cf. app. ad 1) | quis] quisque Rm12 edd (cf. supra 1 et 2) | voveat] *et add. Caes ‖ 23 ut … reddat om. γ (ac. Ca S) ‖ 24 qua M α (ac. F) S (ac.) K δ ε (ac. Bn1 N) η (ac. C La); quae rell. edd (sed cf. e.g. conf. 7,2,3 et 12,3,3 vel ord. 2,17) | sanctimonialis β Caes; castimonialis rell. edd (cf. app. ad 8) ‖ 25 mali2] male K ζ C η1 ‖ 27 si] se Ca (ac.) δ (ac. G) Lp1 (ac.); quibus ζ vellent ζ ‖ 28sq. beatiores α ‖ 29 permanserint M α (permanserunt Na1) | damnandas α; damnandum R (ac.) δ (ac. O2) | voluerint M (ac.) α ‖ 30 quae] qui M α ε ζ (ac. T) η ‖ 31 primam1] priorem η1 quid … fecerunt2 om. γ (ac. Ca S) η1 | primam2] priorem M α ‖ 32 frater om. ζ P12 ‖ 33 neque … monasterio om. γ (ac. Ca S) Lp1 (ac.) P12 | in monasterio sunt tr. α α1 δ | regnum α1 δ ε ζ Caes | caelorum] sed add. ζ η1 ‖ 34 non2 om. β Rm12 | responderunt η (exc. P2; respondemus pc. C); respondemus Ca (vl.) η1 | eis M α ‖ 37 ubi respexit om. γ (ac. Ca S) η1 ‖ 38 condiatur Ca K; condantur δ ε (ac. Bn1) η (exc. La; ac. C) | corde abeant γ (ac. Ca S; corda habeant P15) ‖ 39 retrorsum M α | remaneant] respiciant ζ 41 infirmari] velut add. M α (exc. Na1) | in] ipso add. S (pc.) ζ | ille] ad 32 supra refero, sed fortasse illa (nempe uxor Lot) scribendum est; et tales vultis esse quales sunt illi Caes ‖ 43 ut om. γ (ac. S) | non om. α (exc. F4) An5 (ac.); ne α1 S (pc.) δ ε (exc. Bn1) Rm12 | respiciunt M (ac.) γ (ac. S) P12 ‖ 44 nostro] vestro α α1 β (exc. D; ac. F3) K P15 An5 Caes (cf. app. ad 1)

in psalm. LXXV,16 | 167

Maritata mulier voluit facere adulterium: De loco suo, quo pervenerat, retro respexit. Vidua, quae iam sic permanere voverat, voluit nubere: Hoc voluit, quod licuit ei, quae nupsit, sed illi non licuit, quia de loco suo retro respexit. Virgo et sanctimonialis iam dicata deo habeat et cetera, quae vere ornant ipsam virginitatem et sine quibus illa virginitas turpis est. Quid si enim sit corpore integra et mente corrupta? Quid est, quod dixi? Quid si nullus tetigerit corpus, sed sit forte ebriosa, sit superba, sit litigiosa, sit linguosa? Haec omnia damnat deus. Si, antequam vovisset, nupsisset, non damnaretur. Elegit aliquid melius, superavit, quod ei licebat; superbit et illicita tanta committit – hoc dico: Nubere licet, antequam voveat; superbire numquam licet. O tu virgo dei! Nubere noluisti, quod licet; extollis te, quod non licet. Melior virgo humilis quam maritata humilis; sed melior maritata humilis quam virgo superba. Quae autem respexerit ad nuptias, non, quia voluit nubere, damnatur, sed quia iam antecesserat et fit uxor Lot respiciendo retrorsum. Non sitis pigri, qui potestis, quibus aspirat deus, apprehendere gradus meliores, quia non ista ideo loquimur, ut non voveatis, sed ut voveatis et reddatis: vovete et reddite domino deo nostro. Iam quia ista tractavimus, forte volebas vovere et modo non vis vovere. Sed quid tibi dixerit psalmus, attende: Non dixit ‚Nolite vovere‘, sed vovete et reddite. Quia audisti reddite, non vis vovere? Ergo vovere volebas et non reddere? Immo utrumque fac! Unum sit ex professione tua, aliud ex adiutorio dei perficietur. Aspice eum, qui te ducit, et non respicies retro, unde te ducit. Qui te ducit, ante te ambulat; unde te duxit, post te est. Ama ducentem, et non te damnat retro respicientem. vovete et reddite domino deo nostro.

M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) Caes ‖ 66 respicientem] des. Caes (CCSL 103, p. 558) | vovete] inc. e1 46 voverat F (pc.) β Ca (pc.) P15 T C (pc.) An5 ma cc Caes; voluerat (voluit F4) rell. am er lo ‖ 47 ei] *illi M α Caes | quia] qui δ (quae O2) ε (ac. N) ‖ 47sq. et sanctimonialis M α Caes; est castimonialis rell. edd (cf. app. ad 8) ‖ 48 habeat S2 β T (pc.) η (exc. La; pc. C) Lo1 ma cc Caes; habet H4; habebat rell. am er lo vere om. η1 | ordinant M Na1; ordinanti F4; ordinantis F (ac.) ‖ 49 illa] ipsa α ‖ 50 sit1 Caes; si codd (om. Lo1) edd ‖ 51 linguosa] sit add. α (exc. F4) α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ P2 η1 edd ‖ 52 superavit om. M α α1 (ac. S2) γ (ac. Ca S) δ; sprevit Lo1 ‖ 53 vovere α (voveret pc. F); voverat O2 Lo1 (ac.) ‖ 54 numquam] non α (exc. F4) | licet2] et add. M α ‖ 55 melior1] ergo add. α α1 (pc. S2) | humilis1] superba α1 β Ca (pc.) δ ε (ac. N) η ‖ 56 respexit S (pc.) G ε ζ η (exc. P2) η1 lo ma cc ‖ 57 ante recesserat M H4 δ ε ζ; antecessaverat K P15 ‖ 59 ideo ista tr. α1 Caes | sed … reddatis om. M γ (ac. Ca S) ‖ 60 nostro] vestro α α1 P15 T P12 Caes (cf. app. ad 1) ‖ 62 audistis M S2 (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca) C (ac.) ‖ 62sq. volebas vovere tr. α F3 ‖ 64 *respicis M α Ca S (-cias pc.) η1 (cf. infra 65sq.); respicias α1 K (pc.) P15 δ (exc. G); noli respicere Caes ‖ 65 ducit1] educit ε ζ η (exc. P2) η1 edd (exc. am) | te1 om. M α | te2 om. M α (ac. F) S2 | duxit M F4 β γ (ac. Ca) P2; ducit α (exc. F4); educit ma cc; eduxit rell. ‖ 66 retro om. M α γ η1 | nostro] vestro e1 α α1 P12 (cf. app. ad 1)

45

50

55

60

cc 1050 65

168 | Augustini

5

10

15

20

25

(17.) omnes qui in circuitu eius sunt offerent munera. Qui sunt in circuitu eius? Ubi est enim ipse, ut dicat omnes qui in circuitu eius sunt? Si deum patrem cogites, ubi non est, qui ubique praesens est? Si filium cogites secundum formam divinitatis, et ipse cum patre ubique est, quia ipse est sapientia dei, de qua dictum est: Attingit autem ubique propter suam munditiam. Si autem filium sic intellegas, secundum quod assumpsit carnem et visus est inter homines et crucifixus est et resurrexit, novimus, quia ascendit in caelum. Qui sunt in circuitu eius? Angeli. Ergo nos non offerimus munera, quia omnes qui in circuitu eius sunt dixit offere munera. Si sepultus dominus noster hic esset in terra et iaceret corpus ipsius, quomodo alicuius martyris vel apostoli, attenderemus eos, qui in circuitu eius essent, quaecumque vel gentes essent circa ipsum locum undique vel convenientes ad illam sepulturam cum muneribus. Nunc autem ascendit; sursum est. Quid est hoc: omnes qui in circuitu eius sunt offerent munera? Hoc interim, quod deus admonet, dicam vobis, quid ex his verbis mihi ipse inspirare dignatus sit – si melius aliquid postea visum fuerit, et hoc vestrum est, quia communis est omnibus veritas; non est nec mea nec tua, non est illius aut illius: Omnibus communis est. Et fortasse ideo in medio est, ut in circuitu eius sint omnes, qui diligunt veritatem. Quidquid enim omnibus commune est, in medio est. Quare ‚in medio‘ dicitur? Ut tantum distet ab omnibus et tantum propinquet omnibus. Quod non est in medio, quasi privatum fit. Quod publicum est, in medio omnibus ponitur, ut omnes, qui veniunt, percipiant, illuminentur. Nemo dicat ‚Meum est‘, ne in parte sua velit facere, quod in medio est omnibus. Quid est ergo omnes qui in circuitu eius sunt offerent munera? Omnes, qui intellegunt communem esse omnibus veritatem et non illam faciunt quasi suam superbiendo de illa, ipsi offerunt munera, quia humilitatem habent. Qui 17,4sq. ipse2 …dei] cf. 1 Cor. 1,24 5 Sap. 7,24 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 17,2 eius1] des. e1 ‖ 17 omnibus] inc. e1 17,1sq. sunt1 … eius1 om. M α ‖ 1 offerunt e1 ‖ 2 ubi] ibi γ (ubi vl. Ca; ac. S) | enim est tr. β ε η ma cc | ipse M α α1 β S (ac.) P15 η1; iste rell. edd | dicat om. η1; ducat Ca (vl.) S (pc.) δ ε (exc. Bn1) η (pc. C) | qui om. η1 | sint η1 ‖ 3 cogitis … cogitis γ (ac. Ca S; cogitatis … cogitatis P15) ‖ 4 est2 om. α ‖ 4sq. sapientia dei est tr. α1 ‖ 4sq. dei sapientia tr. η1 (exc. P12) ‖ 5 de qua om. α | dictus α ‖ 9 offere α1 K P15 δ ε T am; offeret M; offerunt η (exc. P2; pc. C); offerent rell. edd (exc. am) ‖ 11 attenderem ζ 12 quaecumque … essent om. γ (ac. Ca S) | illam] ipsam ζ ‖ 13 autem om. δ ε (ac. N) η (exc. P2) 14 sunt om. α Rm12 | interim quod] enim γ (ac. Ca S) | admonet] et add. η1 ‖ 15 ipse om. F4 P15 ε T | sit] est M α α1 K P15 ‖ 16 omnibus] omnis δ ε (omnes ac. Lp1; ac. N) η (ac. C) ‖ 17 communis it. M α (ac. F) ‖ 17sq. in medio e1; media rell. edd (sed cf. infra 19 et in psalm. 64,10) ‖ 19 in1 … est2 om. e1 20 fit] sit α (exc. F4; ac. F) D O2 ‖ 21 omnibus e1 β; om. rell. edd (cf. infra 22sq. et serm. 62A,3) percipiant] et add. β ‖ 22sq. nemo … ergo om. e1 ‖ 23 offerunt δ ε ζ η ‖ 24 commune M F4 Ca (ac.) K | omnibus om. M α (ac. F) | veritatem] venit autem γ (exc. P15; ac. Ca S); cum venit autem M; convenit autem α (ac. F) ‖ 25 superbiendo … habent om. e1 | offerunt M α α1 Ca (ac.) T η (pc. C); offerent rell. edd | quia] qui α δ η1

in psalm. LXXV,17 – 18 | 169

autem quasi suum faciunt, quod omnibus commune est, tamquam in medio positum ad partem seducere conantur, non offerunt munera, quia omnes qui in circuitu eius sunt offerent munera terribili. offerent munera terribili: Timeant ergo omnes qui in circuitu eius sunt. Ideo enim timebunt et cum tremore laudabunt, quia ideo in circuitu eius sunt, ut omnes assequantur eum, et publice omnibus confluat et publice illuminet: Hoc est contremiscere. Tu, cum feceris tibi eum quasi proprium et iam non communem, extolleris in superbia, cum scriptum sit: Servite domino in timore et exultate ei cum tremore. Ergo offerunt munera, qui in circuitu eius sunt; ipsi enim humiles sunt, qui communem noverunt esse omnibus veritatem. (18.) Cui offerunt munera? terriv. 13 bili et ei qui aufert spiritum principum. Spiritus enim principum superbi spiritus sunt. Illi ergo non sunt spiritus eius, quia, et si aliquid noverunt, suum volunt esse, non publicum. Sed ille, qui commendat se tamquam aequalem omnibus, qui se in medio ponit, ut omnes capiant, quantum possunt, quidquid possunt, non de cuiusquam hominis, sed de dei et ideo de suo – quia ipsi facti sunt eius, ergo illi omnes humiles sint necesse est; perdiderunt spiritum suum, spiritum dei habent. A quo perdiderunt spiritum suum? Ab illo, qui aufert spiritum principum, quandoquidem dicitur ei in alio loco: Auferes spiritum eorum, et deficient et in pulverem suum convertentur. Emitte spiritum tuum, et creabuntur, et innovabis faciem terrae. Nescio quis intellexit aliquid, suum vult esse: Adhuc spiritum suum habet. Bonum est illi, ut perdat spiritum suum et habeat spiritum dei. Adhuc inter principes superbit; bonum est, ut redeat ad pulverem suum et dicat: Memento, domine, quia

33sq. Ps. 2,11 18,9–11 Ps. 103,29sq. 13sq. Ps. 102,14 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 30 sunt] des. e1 ‖ 18,1 cui] inc. e1 ‖ 3 sunt1] des. e1 26 quod … est om. η1 | est] fortasse et addendum est ‖ 27 offerunt e1 M α (exc. F4) α1 β K P15 η (exc. P2; pc. C) η1; offerent rell. edd; hi add. F (pc.) α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η edd | quia] qui α ‖ 28 offerunt M F K P15 La ‖ 29 offerent β γ η1 (tr. terribili offerent munera); offerunt M α (offertur Na1); offerentur (om. T; offerent munera om. e1) rell. edd | timent γ (ac. S); timeat H4 (ac.) ‖ 30 ideo1 … sunt om. η1 | ideo2 om. e1 | ut om. γ (ac. Ca S) ‖ 31 assequantur] qui sequantur K P15 | et publice1 om. M; publice om. α et1 … confluat om. γ (ac. S) η1 | influat S (pc.) ζ | et2] ut γ (ac. S) η1 (in P12); ut et M α ‖ 32 eum tibi tr. α ζ ‖ 33 in1 om. β | superbia M α β; superbiam rell. edd ‖ 34 offerent η1 edd | munera] omnes add. β humiles] humiliati M α γ (ac. S) η1 (cf. infra 18,7) ‖ 35 noverunt M α (exc. Na1) α1 γ δ am er lo; norunt rell. ma cc (sed cf. infra 18,3) | omnibus om. ζ 18,1 offerunt α (exc. F4) β (exc. R) Ca (ac.) P15 ζ η (exc. P2; pc. C); offerent (-ret M) rell. edd ‖ 2 et om. e1 auferet M S (offeret ac.) K O2 Ψα Ψκ qΨρ | spiritum] cf. app. ad 17 ‖ 3 sunt spiritus tr. F3 (pc.) edd noverunt] voverunt M Na1 P15 ‖ 4 esse volunt tr. ζ η1; volentes se P2 | tamquam] tam η1 ‖ 6 hominis] omni η1 (ac. P12) | et om. γ (ac. Ca S) | ipsi] omnes K P15 ‖ 7 suum] et add. α1 δ ε ζ edd ‖ 7sq. habent spiritum dei tr. α ‖ 8 auferet γ (exc. P15; ac. Ca) ‖ 10 emittes F S P15 ε (ac. Lp1) lo ma cc | innovabis (quod Augustinus alibi laudare solet) γ δ ε ζ P2 η1 (exc. P12) edd; renovabis rell. ‖ 11 suum2 om. η1 12 ut α H4 (pc.) β S (pc.) ζ La (pc.) η1 edd (exc. am); om. rell. am | spiritum1 om. M P2 ‖ 13 est] illi add. β ζ η1

cc 1051 30

5

10

170 | Augustini

15

20

cc 1052

30

pulvis sumus. Si enim te confessus fueris pulverem, deus de pulvere facit hominem. omnes qui in circuitu eius sunt offerent munera: Omnes humiles confitentur ei et adorant eum. terribili offerent munera. Unde terribili? Exultate cum tremore et ei qui aufert spiritum principum, id est tollit audaciam superborum. terribili apud reges terrae. Terribiles sunt reges terrae; sed ille super omnes, qui terret reges terrae. Esto rex terrae, et erit tibi terribilis deus. ‚Quomodo‘ inquies ‚ero rex terrae?‘ Rege terram, id est corpus tuum: Eris rex terrae. Noli ergo aviditate imperandi ponere tibi ante oculos provincias latissimas, qua tua regna diffundas; terram, quam portas, rege! Audi apostolum regentem terram: Non sic pugillor quasi aerem verberans, sed castigo corpus meum et in servitutem redigo, ne forte aliis praedicans ipse reprobus efficiar. Ergo, fratres mei, estote in circuitu eius, ut, per quemcumque vobis veritas sonuerit, non illam imputetis illi, per quem sonat, sed de medio sit omnibus, quia aequaliter adest omnibus. Et estote humiles, ne vobis et vos ipsi usurpetis, si quid forte boni illius intellexeritis, quia et nos quod melius intellexerimus, vestrum est, et quod vos melius intellexeritis, nostrum est, ut in circuitu eius simus et humiles simus. Atque ita perdentes spiritum nostrum offeremus munera terribili super omnes reges terrae, id est super omnes regentes carnem suam, sed subiectos creatori suo.

16 Ps. 2,11 22–24 1 Cor. 9,26sq. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 17 id] inc. e1 ‖ 20 terrae2] des. e1 ‖ 29 atque] inc. e1 14 confessus te tr. α; tu confessus te β; tu confessus η1 | deus] te add. β | de om. η1 ‖ 15sq. offerunt … offerunt La edd ‖ 17 et om. α | auferet M S K | spiritus δ ε La (cf. et LXX πνεύματα et Vulg. et expositionem supra 2sq. datam; sed omnia psalteria Latina antiqua spiritum praebere videntur) ‖ 18sq. terribiles … terrae1 om. M α (ac. F) γ (exc. Ca; ac. S) ‖ 18 reges2 om. H4 (ac.) δ ε (ac. N) Rm12 η P12 19sq. esto … terrae1] fortasse lacuna vel corruptela latet, cum ‘rex terrae’ primo tamquam malum tum ex abrupto tamquam bonum intellegatur ‖ 19 erit] sit e1 η1 ‖ 20 inquis e1; inquiens α An5 | rege] reges γ (ac. Ca; reget ac. S) | id est corpus tuum e1; et rell. edd (sed cf. Prosp. sent. 243: Non caret regia potestate, qui corpori suo noverit rationabiliter imperare) ‖ 21 aviditatem H4 (ac.) γ (exc. P15) δ La η1 22 diffundas] sed add. α H4; est add. M (ac.) ‖ 23 pugillor] pugno M α α1 β T (ac.) | verberans] cedens η1 ‖ 24 aliis praedicans] cum aliis praedicaverim β ζ (praedicavero Rm12) | efficiar] inveniar η1 25 quemcumque] quemque M Ca (ac.) S (ac.); quemquam α K P15 | vobis om. α ‖ 26 et om. M S η1 (exc. P12) ‖ 28 vos om. α ‖ 29 atque] ac η1 (ad (at pc.) P12) | perdentes] perpendentes η (exc. P2; pc. C) perdentes … nostrum om. e1 ‖ 29sq. offerimus M α η1 ‖ 30 super1 … est om. e1 ‖ 31 sed] et α; om. S2 η1 | sed … suo] offerent ergo munera terribili apud reges terrae e1

IN PSALMUM LXXVI

Datierung, Lokalisierung, Lesung Wann und wo Enarratio in Psalmum 76 gepredigt wurde, ist unsicher. Man hat Karthago und das Jahr 412 vermutet. Welche Lesung(en) der Predigt voranging(en), wird aus dem Text nicht klar. Vgl. AL 2, 817; BOCHET, Idithun, 225–227; MARGONI-KÖGLER, Perikopen, 425f.

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar 1 IN FINEM PRO IDITHUN PSALMUS IPSI ASAPH 2 Voce mea ad dominum clamavi et vox mea ad deum et attendit mihi 3 in die tribulationis meae deum exquisivi manibus meis nocte coram eo et non sum deceptus negavi consolari animam meam 4 memor fui dei et delectatus sum garrivi et defecit spiritus meus 5 anticipaverunt vigilias omnes inimici mei conturbatus sum et non sum locutus 6 cogitavi dies antiquos et annorum aeternorum memor fui 7 et meditatus sum nocte cum corde meo garriebam et scrutabar (/perscrutabar) spiritum meum 8 non in aeternum repellet deus et non apponet ut beneplaceat ei adhuc 9 aut in finem misericordiam suam abscidet a generatione in generationem 10 aut obliviscetur misereri deus aut continebit in ira (+ sua?) miserationes suas 11 et dixi nunc coepi haec est immutatio dexterae excelsi 12 memor fui operum domini quia memor ero ab initio mirabilium tuorum 13 et meditabor in omnibus operibus tuis et in affectionibus tuis garriam 14 deus in sancto via tua quis deus magnus sicut deus noster

172 | Augustini

15 tu es deus qui facis mirabilia solus notam fecisti in populis virtutem tuam 16 redemisti in brachio tuo populum tuum filios Israel et Ioseph 17 viderunt te aquae deus viderunt te aquae et timuerunt et conturbatae (/turbatae) sunt abyssi 18 multitudo sonitus aquarum vocem dederunt nubes etenim sagittae tuae pertransierunt 19 vox tonitrui tui in rota apparuerunt fulgura tua orbi terrarum commota et tremibunda facta est terra 20 in mari est via tua et semitae tuae in aquis multis et vestigia tua non cognoscentur 21 deduxisti sicut oves plebem tuam in manu Moysi et Aaron Ob Augustins Psalmtext die in mehreren alten Psalterien vorhandenen Angaben diapsalma nach v. 4, 10 und 16 geboten hat, ist unklar.

in psalmum lxxvi v. 1 (1.) Psalmi huius limen ita inscribitur: in finem pro idithun psalmus ipsi

asaph. in finem quid sit, nostis: Finis enim legis Christus ad iustitiam omni credenti. Idithun interpretatur ‚transiliens eos‘; Asaph interpretatur ‚congregatio‘. Loquitur hic ergo congregatio transiliens, ut perveniat ad finem, qui est Christus Iesus. Quae sunt itaque transilienda, ut ad illum finem pervenire possimus, ubi iam, quod transiliamus, non habebimus, psalmi textus ipse demonstrat. Etenim tamdiu transilire debemus, quidquid nos impedit, quidquid irretit, quidquid visco quodam illigat et onere aggravat volatum nostrum, donec perveniamus ad id, quod sufficit, ultra quod nihil est, infra quod sunt omnia, et ex quo sunt omnia. Patrem quippe ipsum volebat Philippus intueri, et dicebat domino Iesu Christo Ostende nobis patrem, et sufficit nobis, tamquam tam diu illi transiliendum esset, quidquid aliud esset, donec perveniret ad patrem, ubi iam securus assisteret et, quid ei ultra requirendum esset, non haberet; hoc est enim Sufficit. Verum ille, qui verissime dixerat Ego et pater unum sumus, admonuit Philippum docuitque omnem hominem, qui Christum intellegeret, etiam in eo habere finem, quia ipse et pater unum sunt: Tanto inquit tempore vobiscum sum, et non vidistis me? Philippe, qui me videt, videt et patrem. Quisquis ergo psalmi huius animam sentire, imitari, tenere vult, omnia desideria carnalia transiliat saeculique huius pompam et illecebram calcet nihilque sibi aliud propo-

1,2 Rom. 10,4 9–16 patrem…patrem] cf. Io. 14,8sq. 13sq. Io. 10,30 1,2 in…nostis] cf. e.g. in psalm. 73,4 3 Idithun … eos] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 119,22sq.: Idithun transsiliens eos sive saliens eos) | Asaph…congregatio] cf. app. ad in psalm. 72,4 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 1,6 demonstrat] des. e1 ‖ 16 quisquis] inc. e1 1,1 ita om. η (exc. P2) η1; ista P2 | inscribitur e1 α α1 ma cc si; scribitur rell. am er lo ‖ 2 sit] finis add. e1 3 eos om. Na1 α1 ‖ 4 perveniant M F η | qui] quae η1 (ac. An5) ‖ 5 *sint e1 S (pc.) ζ η1 er lo ma cc itaque] ista quae M α α1 γ (ac. Ca S) si; sunt add. α (pc. F) α1 | transiliendo γ (ac. Ca S) | finem illum tr. β An5 (ac.) | pervenire] pertinere η1 | quod] quae α (exc. F) α1; quo β ‖ 5sq. transiliamus] transilire e1 6 habemus γ (ac. Ca) ζ ‖ 7 nos om. K si; nobis M (ac.) ε T η1 | irritat K P15 N (pc.) ‖ 8 volatum nostrum] volaturum α ‖ 9 quod] quo M α1 Ca (ac.) K δ ε (ac. N) η (exc. La; ac. C) η1 (exc. P12; ac. An5) | et om. Na1 β η (exc. La) | volebat] volens β ‖ 10 intueri] invenire α (exc. F) | et1 om. β ‖ 11 tam om. Na1 α1 γ (ac. S) δ | transiliendum illi tr. α (exc. F) ζ | quidquid aliud esset om. α (ac. F) γ (ac. S) si ‖ 12 iam] tam α | et om. α (ut pc. F) | ultra om. K P15 | inquirendum β ‖ 13 est om. S2 S (ac.); ei β (om. R) | verum om. γ (ac. Ca S) ‖ 15 haberet M (ac.) α γ (exc. P15; ac. Ca S) | finem] fidem K P15 | quia] ei add. γ (exc. P15; ac. Ca S); et add. S (pc.) P15 Rm12 ‖ 16 vidisti P15; cognovistis Na1 β η1 | videt me tr. S2 β Rm12 η1 (exc. An5) | *vidit vidit M (ac.) F4 δ (ac. G) ε (ac. Lp1) η (exc. La; ac. C) lo ma cc si | patrem] meum add. K P15 Lo1 17 animam] anim ad La η1 (ac. Lo1 An5); ianuam Na1; intima C (pc.; ac. lnp.); animum edd (exc. si); cf. in psalm. 65,2 | carnalia desideria tr. e1 ‖ 18sq. nihilque … laborat om. e1

cc 1052

5

10

15

174 | Augustini

20 cc 1053

5

10

15

20

25

nat, ubi consistat, nisi ex quo sunt omnia: In quibus omnibus etiam ipse laborat, donec ad finem perveniat. Quid nobis ergo indicat iste transiliens? (2.) voce mea inquit ad dominum v. 2 clamavi. Sed multi clamant ad dominum pro divitiis acquirendis damnisque devitandis, pro suorum salute, pro stabilitate domus suae, pro felicitate temporali, pro dignitate saeculari, postremo pro ipsa etiam salute corporis, quae patrimonium est pauperis. Pro his atque huiusmodi rebus multi clamant ad dominum, vix quisquam propter ipsum dominum. Facile quippe homini est quodlibet desiderare a domino et ipsum dominum non desiderare: Quasi vero suavius esse possit, quod dat, quam ipse, qui dat! Quisquis ergo pro alia re qualibet clamat ad dominum, nondum est transiliens. Hic vero transiliens quid dicit? voce mea ad dominum clamavi. Et ne arbitreris vocem ipsius, qua clamavit ad dominum, propter aliud emissam quam propter ipsum dominum, secutus ait: et vox mea ad deum. Emittitur enim vox, qua clamemus ad dominum, et ipsa vox ad aliud est, non ad deum. Ad hoc enim est vox, propter quod editur vox. Iste vero, qui deum gratis amabat, qui voluntarie deo sacrificabat, qui transilierat, quidquid infra est, nihilque aliud supra se viderat, quo effunderet animam suam, nisi ex quo et per quem et in quo creatus erat, ad quem clamaverat voce sua, ad illum esse fecerat ipsam vocem suam: vox mea inquit ad deum. Et numquid sine causa? Vide, quid sequitur: et attendit mihi. Vere tunc tibi attendit, quando ipsum quaeris, non quando per ipsum aliud quaeris. Dictum est de quibusdam: Clamaverunt, nec erat, qui salvos faceret, ad dominum, nec exaudivit eos. Quare? Quia vox eorum non ad dominum. Exprimit hoc alio loco scriptura, ubi dicit de talibus: Dominum non invocaverunt. Ad illum clamare non cessaverunt, et tamen Dominum non invocaverunt. Quid est Dominum non invocaverunt? Dominum in se non vocaverunt, ad cor suum dominum non invitaverunt; a domino se habitari noluerunt. Et ideo quid eis contigit? Ibi trepidaverunt timore, ubi non erat timor. Ideo de rerum praesentium amissione tremuerunt,

2,14 voluntarie…sacrificabat] cf. Ps. 53,8 19sq. Ps. 17,42 21 Ps. 13,5 24sq. Ps. 13,5 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 2,5 pauperis] des. e1 ‖ 8 quisquis] inc. e1 ‖ 19 quaeris] des. e1 20 finem] hoc est ad ipsum Christum add. e1 ‖ 21 indicat] etiam add. η1; dicat e1 2,1 dominum] deum ε (exc. Lp1) η ‖ 2 sed om. e1 | dominum] deum α1 δ ε ζ η ‖ 3 pro1 … suae om. e1 salute suorum tr. β ‖ 4 pro1 … saeculari om. e1 ‖ 5 dominum] deum δ ζ ‖ 6 quodlibet] et add. γ (exc. P15; ac. Ca) δ ‖ 7 non om. η1 | vero om. ζ | suavis F (ac.) δ (ac. A G) ‖ 8 quaelibet δ ε (ac. Bn1) η (exc. P2; ac. C) ‖ 10 arbitrareris M (pc.) α (ac. F) γ (exc. Ca) T η η1 (exc. An5) si | qua] quia Ca (ac.) δ alium e1 ‖ 11 deum] dominum M α (exc. F4) Ca P15 ζ An5 qVulg. ‖ 12 dominum M α β γ η1 am; deum rell. edd (exc. am) | ad2 om. e1 | ad3 om. η (exc. La) | deum] dominum Na1 γ η (exc. P2) η1 si 13sq. qui1 … sacrificabat om. e1 ‖ 14‒16 nihilque … erat om. e1 ‖ 15sq. et2 … quem om. γ (ac. Ca S) ‖ 16 voce sua] vocem suam F4 (ac.) δ (ac. A) ε (ac. N) C (ac.) ‖ 17 deum] dominum Na1 α1 Ca P15 δ ε ζ η1 ‖ 18 ipsum2 om. γ (ac. Ca S) | alium M α (ac. F) ‖ 20 dominum2] deum ζ ‖ 22 est om. η1 (exc. An5) ‖ 23 vocaverunt] invocaverunt M (ac.) F γ (exc. P15) ζ P12

in psalm. LXXVI,1 – 4 | 175

quoniam non erant pleni illo, quem non invocaverunt. Non gratis amaverunt, ut amissis temporalibus rebus possent dicere: Sicut domino placuit, ita factum est; sit nomen domini benedictum. Ergo iste vox mea inquit ad deum, et attendit mihi; doceat nos, quomodo id v. 3 fiat: (3.) in die tribulationis meae deum exquisivi. Quis es, qui hoc facis? in die tribulationis tuae vide, quid exquiras: Si carcer facit tribulationem, exire de carcere exquiris; si febris facit tribulationem, sanitatem exquiris; si fames facit tribulationem, saturitatem exquiris; si damna faciunt tribulationem, lucrum exquiris; si peregrinatio facit tribulationem, civitatem tuae carnis exquiris – et quid multa commemorem, aut quando cuncta commemorem? Vis esse transiliens? in die tribulationis tuae deum exquire! Non per deum aliud, sed ex tribulatione deum, ut ad hoc deus removeat tribulationem, ut securus inhaereas deo. in die tribulationis meae deum exquisivi: Non aliud aliquid, sed deum exquisivi. Et quomodo exquisisti? manibus meis nocte coram eo. Dic hoc rursus; videamus, intellegamus, imitemur, si possumus! in die tribulationis tuae quid exquisisti? deum. Quomodo exquisisti? manibus meis. Quando exquisisti? nocte. Ubi exquisisti? coram eo. Et quo fructu exquisisti? et non sum deceptus. Omnia ergo videamus, fratres, omnia consideremus, omnia interrogemus: Et quid sit tribulatio, in qua iste deum exquisivit, et quid sit manibus inquirere deum, et quid sit nocte, et quid sit coram illo. Et sequitur, quod omnes intellegunt: et non sum deceptus. Quid est enim non sum deceptus? ‚Inveni, quod quaerebam.‘ (4.) Tribulatio non illa vel illa cogitanda est. Etenim unusquisque nondum transiliens non putat esse tribulationem, nisi quae acciderit huic vitae ex aliquo tristi tempore. At vero ille transiliens totam vitam istam tribulationem suam deputat. Hic enim amat patriam supernam, ut terrena peregrinatio ipsa sit maxima tribulatio. 27sq. Iob 1,21 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 29 ergo] inc. e1 ‖ 3,16 illo] des. e1 ‖ 4,1 tribulatio] inc. e1 26 ab add. η1 (ac. P12) ‖ 27 rebus om. Ca (ac.) ζ An5 (ac.) | posse dicerent γ (exc. P15; ac. Ca S) 29 deum M F4 S2 β γ N si; dominum rell. edd (exc. si) | intendit F Ca | id om. η1; ita ε Rm12 3,1 quis] qui M α (ac. F) T (ac.) | quis … facis om. e1 | est … facit M F (pc.) γ η1 ‖ 2 vide om. e1 | exquiras] exquiritur K P15 | si] quid est e1 ‖ 3 *famis e1 α (exc. F) Ca K η (exc. La; ac. C) ‖ 3sq. facit tribulationem2 om. e1 ‖ 4sq. si … exquiris om. e1 ‖ 5 tribulationem facit tr. β | exquiris tuae carnis tr. α (exc. F) | multa e1 α (exc. F4; pc. F) β La; cuncta rell. edd ‖ 6 cuncta] coniuncta η1 (ac. P12) ‖ 7 deum1] dominum η1 | ut om. η1 ‖ 9sq. non … exquisivi2 om. M α ‖ 10 dic] de η1 (exc. Lo1; ac. P12) ‖ 11 possimus η1 (ac. P12) ‖ 12 manibus … exquisisti3 om. e1 ‖ 13 et1] ex α (ac. F) Bn1 T (ac.) P12 (ac.) 15 in … exquisivit om. e1 | sit2 om. η1 ‖ 16 et2] postea add. β | omnes] homines η1 ‖ 17 enim] et add. edd 4,1 etenim unusquisque] unusquisque enim e1 ‖ 2 non e1 α (ac. F) α1 γ (ac. Ca) η1 si; nondum rell. edd (exc. si) | quae] quod K P15 ‖ 2sq. ex … tempore om. e1 ‖ 3 ille] iste β P15 | istam vitam tr. e1 istam om. η1 | deputat e1 M α β γ si; reputet η (exc. P2; ac. C); reputat rell. edd (exc. si) | hic] sic F (pc.) β T An5 (pc.) ma cc si ‖ 4 amat patriam supernam] a patria superna tribulatur e1 ‖ 4sq. ut … ista om. e1

cc 1054 5

10

15

176 | Augustini

5

10

15

cc 1055 20

25

Quomodo enim non sit tribulatio vita ista, rogo vos? Quomodo non sit tribulatio, quae dicta est tota temptatio? Habes scriptum in libro Iob: Numquid non temptatio est vita humana super terram? Numquid dixit ‚Temptatur vita humana super terram‘? Ipsa vita temptatio est! Si ergo temptatio, utique tribulatio. In hac igitur tribulatione, hoc est in hac vita, deum exquisivit iste transiliens. Quomodo? manibus inquit meis. Quid est manibus meis? ‚Operibus meis.‘ Non enim aliquid corporeum quaerebat, ut contrectando inveniret, quod perdiderat, ut manibus quaereret nummum, aurum, argentum, vestem, quidquid tale est, quod manibus teneri possit. Quamquam et ipse dominus noster Iesus Christus voluit se manibus inquiri, quando dubitanti discipulo cicatrices ostendit. Sed numquid, cum ille exclamasset tangens cicatrices vulnerum eius Dominus meus et deus meus, non audivit Quia vidisti, credidisti; beati, qui non viderunt et crediderunt? Si ergo ille manibus quaerens Christum hoc audire meruit, ut opprobrium ei fuerit ita quaesisse, nos, qui beati dicti sumus, qui non vidimus et credimus, quid ergo ad nos pertinet manibus quaerere? Pertinet, sicut dixi, operibus quaerere. Quando hoc? nocte. Quid est nocte? ‚In hoc saeculo.‘ Nox enim est, antequam effulgeat dies in adventu claritatis domini nostri Iesu Christi. Nam vultis videre, quia nox est? Nisi lucernam hic haberemus, in tenebris remaneremus. Petrus enim dicit: Et nos habemus certiorem propheticum sermonem, cui bene facitis intendentes velut lucernae in obscuro loco, donec dies lucescat et lucifer oriatur in cordibus vestris. Venturus est ergo dies post istam noctem; interim in hac nocte lucerna non desit. Et hoc est fortasse, quod nunc facimus has litteras exponendo: Lucernam inferimus, ut in hac nocte gaudeamus. Quae quidem debet accensa esse semper in domibus

4,6sq. Iob 7,1 13–16 quamquam…crediderunt] cf. Io. 20,27–29 23sq. 2 Petr. 1,19 4,19 sicut dixi] cf. supra 10 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 10 meis1] des. e1 ‖ 20 quid] inc. e1 ‖ 21 Christi] des. e1 ‖ 25 venturus] inc. e1 | noctem] des. e1 6 tota om. γ (ac. Ca) ‖ 7 numquid … terram2 om. α S2 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 7sq. numquid … est om. e1 10 meis inquit tr. F (ac.) Ca An5 (ac.) ‖ 11 contractando α (exc. Na1) ‖ 12 aureum argenteum P2 (aurum) η1 | vestem] vel add. α α1 Ca (pc.) C (pc.) | quidquid] quid M (qui ac.) γ (ac. Ca S; quod P15); si quid α α1 ‖ 13 noster om. M β | voluit om. η1 ‖ 14 dubitando M F (ac.) γ (exc. P15; ac. S) P12 (ac.); dubitandi P2 ‖ 15 deus … dominus tr. β ε ζ η | non M α α1 γ (ac. S) η1 si; nonne rell. edd (exc. si) 16 vidisti] me add. β ζ η1 ‖ 18 videmus γ (exc. K; ac. S) δ | credimus] quaeremus manibus add. β; credidimus S (pc.) ε ζ η1 | nos] non add. β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 (exc. An5) edd ‖ 21 claritatis e1; clarificato rell. edd (sed cf. in psalm. 7,13; divers. quaest. 58,3; c. Iulian. op. imperf. 1,124,1) | nostri om. e1 22 hic om. δ ε (ac. N) ζ η η1 | remaneremus M α γ si; maneremus η1; permaneremus rell. edd (exc. si) 23 et om. β ε ζ η η1 ‖ 24 lucernae] lucenti add. α (exc. F) α1 S (pc.) Bn1 (pc.) ζ er lo ma cc | dies om. η1 vestris] nostris β ε ‖ 25 est om. α | ergo om. ζ | desit] desinit K P15 ‖ 26 nunc] nonnumquam η1 (exc. P12) | ferimus α (exc. F) ‖ 27 domibus] cordibus α1 β

in psalm. LXXVI,4 | 177

vestris. Talibus enim dicitur: Spiritum nolite extinguere. Et tamquam exponens, quid diceret, secutus ait Prophetiam nolite spernere, id est lucerna in vobis semper luceat. Et haec quidem nox in comparatione cuiusdam ineffabilis diei nox dicitur. Nam ipsa vita fidelium in comparatione infidelium dies est. Quomodo autem sit nox, iam diximus et ostendimus Petri apostoli testimonio; qui quidem etiam lucernam nominavit et de ipsa lucerna nos admonuit, ut intendamus ei, id est prophetico sermoni, donec dies lucescat et lucifer oriatur in cordibus nostris. Quomodo autem iam vita fidelium dies sit in comparatione vitae impiorum, Paulus ostendit: Abiciamus inquit opera tenebrarum et induamur arma lucis. Sicut in die honeste ambulemus. Ergo honeste viventes in comparatione vitae impiorum in die sumus. Sed iste dies vitae fidelium non sufficit huic Idithun: Transilire vult et istum diem, donec veniat ad illum diem, ubi noctis temptationem nullam omnino formidet. Hic enim quamvis dies sit vita fidelium, temptatio est vita humana super terram. Nox et dies: Dies in comparatione infidelium; nox in comparatione angelorum. Habent enim diem angeli, quem nos nondum habemus. Iam nos habemus, quem non habent infideles, sed nondum habent fideles, quem angeli habent; tunc autem habebunt, cum erunt aequales angelis dei, quod illis in resurrectione promissum est. In hac ergo iam die et adhuc *nocte – ‚nocte‘ in comparatione futuri diei, quem desideramus, ‚die‘ in comparatione praeteritae noctis, cui renuntiavimus – in hac ergo, inquam, nocte deum requiramus manibus nostris. Non cessent opera: Quaeramus deum; non sit inane desiderium! Si in via sumus, sumptus erogemus, ut pervenire possimus; manibus quaeramus deum! Etsi nocte quaerimus, quem manibus quaerimus, non decipimur, quia coram ipso quaerimus. Quid est coram ipso? Nolite facere iustitiam vestram coram hominibus, ut videamini ab eis; alioquin non habebitis mercedem apud patrem vestrum. Cum 28sq. spiritum…spernere] cf. 1 Thess. 5,19sq. 35sq. Rom. 13,12sq. 40 Iob 7,1 43sq. cum…est] cf. Mt. 22,30 51–55 nolite…tibi] cf. Mt. 6,1sq. + 4 31–34 iam…nostris] cf. supra 20–24 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 46 in] inc. e1 28 vestris] nostris α (exc. F) F3 An5 | exponens] et add. S2 δ; exponeret ε ζ ‖ 29 prophetas η1 (-ias Lo1) 30 nox1] lux edd (exc. si) ‖ 31 infidelium … fidelium tr. δ (ac. G) ε (ac. N) | comparatione] *vitae add. β η η1 ma cc si (cf. infra 35) ‖ 32 testimonio β Ca (pc.) η η1 lo ma cc si; testimonium rell. am er | etiam om. F4 (ac.); et β; etiam et ε Rm12 η er lo ma cc ‖ 34 sermone M γ (ac. Ca) δ η1 (ac. Lo1) | nostris] vestris η Lo1 ‖ 36 induamur] nos add. η1; induamus S η1 ‖ 38 vitae om. M α | infidelium δ (ac. G) ε (ac. N) An5 (ac.) ‖ 41 fidelium C η1 (ac. An5) ‖ 43 habent angeli tr. α1 ‖ 44 illis om. α T | iam om. γ (ac. Ca S) ‖ 45 adhuc] in hac M (ac.); hac γ (in hac pc. Ca) | nocte nocte La (per coniecturam, ut suspicor) ma cc si; nox est α; nocte rell. am er lo | quem … die om. γ (ac. S) | dies α; diem C; diei η1 ‖ 46 ergo inquam] enim e1 ‖ 47 deum1] dominum η1 | cesset M α (ac. F) γ (ac. Ca S) ‖ 47‒49 quaeramus …  manibus] sic e1 ‖ 49 deum manibus quaeramus tr. ζ ‖ 50 quaerimus1] quaeramus e1 | quem manibus om. M α | quaerimus2] quaeramus α ‖ 52 *alioqui e1 lo ma cc

30

35

40

45

50 cc 1056

178 | Augustini

55

5

10

5

ergo facis elemosynam, ait – manus illae sunt quaerentes deum –, noli tuba canere ante te, sicut hypocritae faciunt; sed sit elemosyna tua in occulto. Et pater tuus, qui videt in occulto, reddet tibi. Ergo manibus meis nocte coram eo et non sum deceptus. (5.) Quanta tamen iste Idithun pertulerit in hac terra et in hac nocte, et quomodo habuerit quodammodo transiliendi necessitatem impingentibus atque pungentibus deorsum tribulationibus, ut necesse fuerit transilire, intentissime audiamus: negavi consolari animam meam. ‚Tantum taedium hic me occupavit, ut contra omnem consolationem clauderet se anima mea.‘ Huic tali unde taedium? Fortasse quia vinea grandinata est, aut quia olea non provenit, aut quia vindemia pluvia intercepta est? Unde huic taedium? Audi hoc ex alio psalmo; ipsius enim et ibi vox est: Taedium detinuit me a peccatoribus relinquentibus legem tuam. Tanto ergo taedio de huiusmodi malo affectum se iste dicit, ut negaret consolari animam ipsius. Prope absorbuerat eum taedium tristitiaque omnino irreparabiliter merserat; negat se consolari. Quid igitur restabat? (6.) Primo vide, unde consolaretur. Nonne sustinuerat, qui simul contristaretur, et non invenerat? Quo enim se verteret ad consolationem, quem occupaverat taedium de peccatoribus relinquentibus legem dei? Quo se verteret? Ad hominem quemlibet? In multis iam forte iste expertus erat magnam tribulationem, qua magis de illorum aliqua delectatione praesumpserat: Videntur enim aliquando iusti homines, et gaudetur ad eos – et necesse est, ut gaudeatur, quoniam caritas sine gaudio talis esse

5,7sq. Ps. 118,53 6,1sq. sustinuerat…invenerat] cf. Ps. 68,21 2sq. taedium…dei] cf. Ps. 118,53 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 5,5 mea] des. e1 53 facitis α1 (ac. H4) δ ε η; facies F | deum] dominum S2 (pc.) δ ε ζ | tuba canere e1 F (tubinare ac.) α1 β η1; tubicinare (tibicinare P15; tubucinare P2) rell. edd ‖ 54 ante te om. e1 ‖ 54sq. et … occulto] et qui videt e1 (sl.) 5,1 tamen om. e1; autem ζ | pertulit M α T; pertulerat β ‖ 2sq. impingentibus … tribulationibus om. e1 ‖ 3 intentissime om. η1 ‖ 3sq. negavit … anima mea e1 β edd (exc. am) qΨρ (ἀπηνήνατο παρακληθῆναι ἡ ψυχή μου LXX; rennuit … anima mea Vulg.) quod praefert Primmer, Mauriner-Handschriften, 182sq., n. 44; negavit … animam meam (negavi … anima mea pc.) F; sed cf. infra 9 et 6,12 6 oleum α α1 | provenit F4 α1 β T C (pc.) Lo1 edd; pervenit Na1 K; praevenit rell.; sed cf. e.g. Plin. nat. 15,3 vel 15,25 | vindemia] a add. α1 β δ ε ζ edd (exc. si) ‖ 7 hoc om. ε ‖ 8 tenuit M α γ (ac. Ca) | ergo] enim ε ζ ‖ 9 iste se tr. S (sedite ac.) ε ζ | anima α (exc. Na1; pc. F) β T η (exc. La; ac. C) An5 ma cc si ‖ 10 taedium] ac add. α (exc. F; a Na1) α1 | tristitiaque] eum add. F (pc.) α1 β S (pc.) δ ε ζ η edd; tristitiamque η1 (ac. P12); tristitiaeque P15 | omnino] quia add. α (exc. F) α1; omnia M α (ac. F) | inseparabiliter β Ca (ac.) η (exc. La; ac. C) | merserant α (ac. F) α1; merserunt η1 | negarat α1 | se om. α1 δ 6,1 consoletur F (pc.) β lo ma cc ‖ 2 converteret ζ ‖ 3 verterat S (pc.) ε ζ (ac. Rm12) | hominem] dei add. α1 β Ca (pc.) δ ε ζ η edd (exc. si) ‖ 4 qua] quam α (quo pc. F) H4 Ca S lo (vl.); *quo β Rm12 (quod ac.) C (pc.) ma cc si; quia T η1; qui er lo ‖ 5 delectatione] dilectione S (pc.) ε (dilectio non Bn1; delectatione vl. N) ζ η η1 (exc. P12) ‖ 6 gaudentur Ca (ac.) δ (ac. G) ε (ac. N) | tali β

in psalm. LXXVI,4 – 7 | 179

non potest –, in his autem, in quibus gavisus est homo, si forte aliquid pravum contigerit, quomodo saepe contingit, quanta laetitia ibi erat, tantus maeror accedit, ita ut postea iam timeat homo laxare habenas gaudiorum, timeat se laetitiae committere, ne, quanto magis laetatus fuerat, tanto amplius, si aliquid contigerit, contabescat. Percussus ergo scandalis abundantibus quasi multis vulneribus clausit se contra humanam consolationem et negavit consolari animam ipsius. Et unde vita? Unde respiratio? memor fui dei et delectatus sum. Non v. 4 frustra manus operatae fuerant: Invenerant magnum consolatorem non quiescendo. memor fui dei et delectatus sum. Praedicandus igitur est deus, cuius iste memor factus delectatus est et consolatus in quadam tristitia et quodammodo salute desperata recreatus; praedicandus est deus! Denique, quod consolatus est iste, secutus ait: garrivi. In ipsa consolatione memor factus dei delectatus garrivi. Quid est garrivi? ‚Laetatus sum, exultavi loquendo.‘ Garruli enim proprie dicuntur, qui vulgo verbosi appellantur accedente laetitia nec valentes nec volentes tacere. Factus est iste talis. Et rursus quid ait? et defecit spiritus meus. (7.) Taedio contabuerat, recolendo deum delectatus fuerat, rursus garriendo v. 5 defecerat. Quid sequitur? anticipaverunt vigilias omnes inimici mei. ‚Vigilaverunt supra me inimici mei, plus me vigilaverunt, vigilando praeoccupaverunt me.‘ Ubi non muscipulas ponunt? Nonne vigilias omnes anticipaverunt inimici mei? Qui sunt enim isti inimici nisi illi, de quibus dicit apostolus Non est vobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed adversus principatus et potestates et rectores mundi tenebrarum harum, adversus spiritalia nequitiae in caelestibus? Ergo

7,5–7 Eph. 6,12 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 6,11 scandalis] inc. e1 ‖ 7,5 non] inc. Flor (CCCM 220B, p. 440) 7 in1] ex α | in2] ex M α α1 | pravum aliquid tr. α1 δ ‖ 8 contingerit α (ac. F) α1 δ (ac. A) ε (ac. Lp1 N) T (ac.); contingeret η (exc. La) ‖ 10 *fuerit M α (pc. Na1) H4 γ (ac. S) η1 ‖ 11 se] rem M; aurem α (-res Na1) ‖ 11sq. contra se tr. ζ η1 ‖ 12 anima e1 α (pc. F) β S (ac.) T η (exc. La; ac. C) η1 ma cc si; in ima K 13 vita] et add. e1 Ca ‖ 13‒15 non … sum om. e1 ‖ 14 fuerant] sunt ζ | invenerat F (vl.) β; invenerunt F P2; inde venerunt Na1 ‖ 15 dei om. α1 (ac. H4) δ | deus est tr. ζ ‖ 16 est om. α1 | consolatus] est add. α1 Ca (pc.) | tristitia] iustitia M α α1 ‖ 16sq. et2 … deus om. e1 ‖ 18 quod om. M α (ac. F) | est om. M α (ac. F) | iste] ipse α (exc. F) α1 | secutus ait] sequitur e1 ‖ 19 factus] sum add. α (ac. F) | sum] et add. F (pc.) β Bn1 ‖ 20 qui] a add. S (pc.) δ (ac. G) ε ζ C (ac.) er lo ma cc | ascendente α (ac. F) 20sq. accedente … et1 om. e1 ‖ 21 nec1] ne M (ac.) γ (ac. Ca S) | factus est] pactus M (patius ac.) α (ac. F) 7,1sq. rursus … quid] quod e1 ‖ 3 supra e1; super rell. edd (sed cf. et quod hic sequitur et infra 16sq.) | me1] omnes add. et edd et codd praeter e1 β (sed omnes cum vigilias coniungit Augustinus, non cum inimici mei; cf. infra 4sq.) ‖ 4 muscipulam α1 β (exc. R) δ ε (ac. N) ζ η (-la P2; -la ac. C) ‖ 5 illi om. ε | nobis Na1 α1 R Ca (pc.) δ (exc. O2; ac. A G) T ‖ 6 principatus] principes Na1 γ | et3 om. e1 η1 7 adversus … caelestibus om. e1 | nequitia δ (ac. G)

10

15 cc 1057

20

5

180 | Augustini

10

15

20

25 cc 1058

adversus diabolum et angelos eius inimicitias exercemus. Rectores eos mundi dixit, quia ipsi regunt dilectores mundi. Non enim regunt mundum, quasi rectores sint caeli et terrae, sed mundum peccatores dicit: Et mundus eum non cognovit. Talem mundum illi regunt, qui non cognoscunt Christum. Contra hos habemus inimicitias perpetuas. Denique quaslibet habeas inimicitias adversus hominem, cogitas finire sive illius satisfactione, si ipse te laesit, sive tua, si tu laesisti, sive alterutrius, si vos invicem laesistis; laboras satisfacere et concordare. Cum diabolo autem et angelis eius nulla concordia est. Ipsi nobis invident regnum caelorum; mitescere omnino erga nos non possunt, quia anticipaverunt vigilias omnes inimici mei. ‚Plus illi vigilaverunt ad decipiendum quam ego ad custodiendum me: anticipaverunt vigilias omnes inimici mei.‘ Quomodo enim non anticipaverunt vigilias, qui ubique scandala, ubique muscipulas posuerunt? Taedium inest cordi: Metuendum est, ne absorbeat tristitia laetitiam; metuendum est, ne garriendo deficiat spiritus tuus. anticipaverunt vigilias omnes inimici mei. Denique in ipsa garrulitate dum loqueris, et securus loqueris, quanta plerumque inveniuntur, quae velint tenere inimici et reprehendere, unde velint etiam criminari et calumniari: ‚Hoc dixit, illud sensit, hoc locutus est.‘ Quid faciat homo, nisi quod sequitur? conturbatus sum et non sum locutus. conturbatus ergo, ne in eius garrulitate inimici anticipantes vigilias calumnias quaererent et invenirent, non est locutus. Numquam tamen iste transiliens cessaret in se; et si forte a garrulitate cessavit, qua subrepserat ei de ipsa locutione placere hominibus, non tamen destitit, non cessavit, ut conaretur et hoc ipsum transcendere.

10 Io. 1,10 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) Flor ‖ 8 rectores] inc. Beda ‖ 11 Christum] des. e1 Beda ‖ 15 ipsi] inc. e1 16 possunt] des. Flor (CCCM 220B, p. 440) | mei] des. e1 ‖ 25 conturbatus1] inc. e1 8 eius om. η1 | mundi eos tr. α (exc. F4; ac. F) ‖ 10 dicit] iuxta illud add. α α1 (pc. S2) ‖ 11 cognoscunt] cognoscit (quod praebet Paris, BNF lat. 1992, s. XI, ac.) ma cc | Christum] et add. η1 | habeamus α ‖ 13 si1] sive ε (ac. N) | ipse] ille ζ | tua om. M α (ac. F); sit add. α1 δ ε ζ (ac. Rm12) η (exc. P2) | si2 om. F ; sive M P2; sit γ (exc. P15; si pc. Ca; sive pc. S) | alterutrius F (pc.) β ma cc si; alter vos α (exc. F); utriusque am er lo; alterius rell. ‖ 14 labora α (exc. F4; ac. F; pc. Na1) S2 La; laboratis P15 ‖ 15 omnino] omnes Ca (vl.) η ‖ 17 me om. M α ‖ 19 ubique1] adversus M α (ac. F) | muscipula M γ (exc. P15; ac. Ca S) η (-lam La; ac. C); muscipulam F ‖ 20 in laetitia η1 ma cc | ne garriendo] nec arripiendo M F (ac.); ne corripiendo α (exc. F) ‖ 22 loqueris1 … loqueris2] lucra eius (ius M) satis alloqueris M α (loqueris2 pc. F) | et securus loqueris om. γ (ac. Ca S) | quantaque M α ‖ 23 velint2] velit S2 δ ε (ac. Lp1) η (exc. La) η1 (ac. Lo1) ‖ 24 et om. K P15 δ | homo] homini M α (ac. F) ‖ 26 quaererent] adinvenire add. M α (et adin- F) α1 ‖ 27 numquam … se om. e1 | cessat α (exc. F) α1 Lp1 (pc.) | a om. η1 ‖ 28 qua] quia Ca; quae η1 | qua subrepserat] quaerebat e1; quasi subrepserit α (ac. F) | ei] et e1 γ (exc. Ca; ac. S) 29 ut om. e1

in psalm. LXXVI,7 – 8 | 181

v. 6

Et quid dicit? (8.) cogitavi dies antiquos. Iam iste velut qui vapulaverat foris, tulit se intro; in secretario suae mentis agit, et quid ibi agat, dicat nobis: cogitavi dies antiquos. Bene est illi. Videte, quae cogitat, rogo vos: Intus est, apud se cogitat dies antiquos. Nemo illi dicit ‚Male dixisti‘, nemo illi dicit ‚Multum locutus es‘, nemo ei dicit ‚Perverse sensisti‘. Ita sit ei bene secum, adiuvet deus! Cogitet dies antiquos et dicat nobis in ipso interiore cubiculo suo, quid egerit, quo pervenerit, quid transilierit, ubi manserit. cogitavi dies antiquos et annorum aeternorum memor fui. Qui sunt anni aeterni? Magna cogitatio! Videte, si vult ista cogitatio nisi magnum silentium: Ab omni forinsecus strepitu, ab omni rerum humanarum tumultu intus requiescat, qui cogitare vult annos istos aeternos. Numquid anni, in quibus sumus, aeterni sunt, aut in quibus fuerunt maiores nostri, aut in quibus futuri sunt posteri nostri? Absit, ut aeterni existimentur! Quid enim de his annis manet? Ecce loquendo dicimus ‚Hoc anno‘, et quid tenemus de hoc anno praeter unum diem, in quo sumus? Nam superiores dies anni huius iam transierunt nec tenentur; futuri autem nondum venerunt. In uno die sumus et dicimus ‚Hoc anno‘. Immo dic ‚Hoc die‘, si aliquid vis praesens dicere! Nam de toto anno quid praesens tenes? Quidquid de illo praeteritum est, iam non est; quidquid de illo futurum est, nondum est. Quomodo ‚Hoc anno‘? Corrige locutionem: ‚Hoc die‘ dic! ‚Verum dicis; ‚Hoc die‘ iam dicam.‘ Rursus et hoc attende, quod hoc die horae matutinae iam transierunt, horae futurae nondum venerunt; et hoc ergo corrige: ‚Hac hora‘ dic! Et de ista hora quid tenes? Momenta eius quaedam iam transierunt; quae futura sunt, nondum venerunt: ‚Hoc momento‘ dic! Quo momento? Dum syllabas loquor, si duas syllabas dicam, altera

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 8,4 es] des. e1 ‖ 8 cogitavi] inc. e1 30 dicit] diceret e1 8,1‒3 iam … antiquos om. e1 ‖ 2 intro] intus γ (ac. Ca) N (vl.) | secretarium η1 | mentis suae tr. M α ζ nobis om. γ (ac. Ca S) ‖ 3 rogo … cogitat2 om. e1 | cogitat2] cogitet η1 ‖ 4 male … dicit2 om. e1 | illi2] ei α1 γ δ si; illic Na1 ‖ 5 ei1 M α α1 γ δ am er lo si; illi rell. ma cc ‖ 6 suo cubiculo tr. α1 δ ε (pc. N) ζ 9 anni om. η1 (exc. An5) ‖ 9sq. videte … strepitu om. e1 ‖ 9 si M α γ (ac. Ca S) ma cc si; quid sibi rell. am er lo (fortasse si quid scribendum est) | magnum om. M α ‖ 10 omni1] se add. M α α1 (ac. H4) 1 humanarum rerum tr. α1 | humanorum η1 (ac. P12) ‖ 12 in om. α (ac. F) | posteriores M α P15 | nostri2] et in quibus add. M α ‖ 13 aestimentur η1 ‖ 14 et … anno2 om. γ (ac. Ca S) | de om. e1 | praeter unum] hodiernum (aeternum ac.) e1 | diem unum tr. α; diem om. M ‖ 15 tenentur] tenuerunt K P15 16 dic hoc die e1 M α γ si; dico die η (exc. La; ac. C); dic hodie rell. edd (exc. si) ‖ 16sq. praesens vis tr. η1 ‖ 17 de1 om. M α | toto] tuo e1 ‖ 17sq. quidquid … est2 om. e1 M α ‖ 17sq. praeteritum … illo om. K P15 η1 ‖ 19 hoc die1 e1 β (pc. R) γ η (exc. La) Lo1 si; vis de M (iusde uv.) α (eius de F) α1; hodie rell. edd (exc. si) | dic] die M α H4; de die S2 | dic verum om. e1 | hoc die2 M α α1 β (pc. R) γ η (exc. La) si; hodie rell. edd (exc. si) | hoc2 … dicam om. e1 | dicamus β (exc. R) S (pc.) δ ε ζ ‖ 20 quod M α (quo Na1) α1 β; cum e1 η η1; quodquod (vel quotquot) γ (cum hoc pc. S); cum hoc δ ε ζ | hoc die e1 M α α1 β γ C η1 si; iam die P2; hodie rell. edd (exc. si) | iam e1 ma cc si; om. rell. am er lo (cf. supra 18 et infra 22) ‖ 21 nondum] non e1 ‖ 21sq. et1 … venerunt] et e1 ‖ 21 ergo om. α α1 ‖ 22 futurae η (ac. C) ‖ 23 dic] et add. η1 | quo] modo add. e1 | loquor … syllabas2 om. γ (ac. S)

5

10

15

20

182 | Augustini

25

cc 1059

5

10

15

non sonat, nisi cum illa transierit; ipsa denique una syllaba, si duas litteras habeat, non sonat posterior littera, nisi prior abierit. Quid ergo tenemus de his annis? Anni isti mutabiles sunt. Anni aeterni cogitandi sunt anni, qui stant, qui non venientibus et abeuntibus diebus peraguntur; anni, de quibus alio loco scriptura dicit deo: Tu autem idem ipse es et anni tui non deficient. Hos annos iste transiliens non in garrulitate forinsecus, sed in silentio cogitavit et annorum aeternorum memor fuit. (9.) et meditatus sum nocte cum corde meo. Nemo illi calumniosus v. 7 tendiculas verborum requirit: In corde suo meditatus est. garriebam. Ecce est illud garrire; observa, iterum ne deficiat spiritus tuus! ‚Non‘ inquit ‚non sic garriebam quasi foris; alio modo nunc.‘ Quomodo nunc? garriebam et scrutabar spiritum meum. Si scrutaretur iste terram, ut venas auri inveniret, nemo eum desipere diceret; immo sapientem multi dicerent, qui vellet ad aurum pervenire. Quanta homo habet intus, et non fodit! Scrutabatur iste spiritum suum et cum ipso spiritu suo loquebatur et in ipsa locutione garriebat; se ipsum interrogabat, se ipsum examinabat, in se iudex erat. [Et sequitur: scrutabar spiritum meum. Timendum, ne in ipso spiritu suo remaneat] Garrivit enim foris, et quia anticipaverunt vigilias omnes inimici eius, invenit ibi tristitiam et defecit spiritus eius. Qui garriebat foris, ecce coepit intus garrire securus; ibi solus in silentio cogitat annos aeternos. et perscrutabar inquit spiritum meum. Et hic timendum, ne in spiritu suo remaneat et non sit transiliens. Iam tamen melius agit, quam foris agebat: Transcendit aliquid et hinc. Videamus quo! Non enim cessat iste transiliens, donec veniat in finem, unde habet titulum psalmus. garriebam inquit et scrutabar spiritum meum. (10.) Et quid invenisti? non v. 8 in aeternum repellet deus. Taedium invenerat in hac vita; nusquam fidam, nusquam securam consolationem. Ad quoscumque homines intendebat, scandalum 8,27sq. Ps. 101,28 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 9,2 est1] des. e1 ‖ 7 scrutabatur] inc. e1 ‖ 9 meum] des. e1 24 illa] altera β | habet e1 ‖ 25 nisi] cum illa add. ζ ‖ 28 in om. η1 ‖ 29 in] suo add. β ζ η1 | cogitavi γ (ac. Ca S) | fuit e1 M α α1 β Ca (pc.); fui rell. edd 9,1 nemo] ne me M; ne enim α (ac. F) α1 | calumniosas M α ‖ 2 requireret M α α1 ‖ 3 observa] igitur add. ζ | iterum] te add. S (pc.) ζ | non2 om. α (exc. F) α1 ‖ 4sq. scrutabam F4 γ (ac. Ca) δ (ac. O2) ε (ac. N) η (exc. La; ac. C) ‖ 5 scrutatur η (exc. P2; ac. C) ‖ 6 desipere] deripere (vel diripere) F4 (pc.) γ (ac. Ca S) δ (exc. G) P2 | qui] quia F (pc.) γ N (vl.) | venire α (exc. F) ‖ 7 iste om. e1 ‖ 8 suo om. δ Lo1 | in om. η (exc. P2) | ipsum1] autem add. S (pc.) ζ | interrogabat se ipsum om. γ (ac. Ca S) ‖ 9 et] quid add. ζ η1 9sq. et … remaneat seclusi ut perperam ex 12sq. irreptum et quodammodo variatum; sed fortasse gravior corruptela latet; sequitur delere proposuit A. Primmer in notis ‖ 9 scrutabam η (exc. La; ac. C) | timendo M α (exc. Na1); est add. β S (pc.) ζ ‖ 10 in om. Na1 γ (ac. Ca) C (ac.) | foras Ca (pc.) δ ε (foris vl. N) ζ C η1 ‖ 11 qui] cum M α α1 γ (ac. S) ‖ 12 ibi] ubi ma cc | solus ibi tr. β ε ζ η ‖ 13 praescrutabar S2 δ ε η (ac. C); cf. infra 13,4, 13,9 et 17,9 ‖ 14 agit] ait S (ac.) η1 (exc. An5) ‖ 15 hinc] hic γ (ac. Ca S) N (vl.) T; cf. infra 11,10sq. ‖ 17 scrutabam η (exc. La; ac. C) 10,2 fidem S (pc.) P15 ζ An5

in psalm. LXXVI,8 – 11 | 183

in eis inveniebat aut timebat: Nusquam ergo securus. Tacere illi malum erat, ne sileret a bonis; loqui et foris garrire molestum erat, ne anticiparent vigilias omnes inimici eius, calumnias inquirerent in verbis eius. Angustatus in hac vita vehementer multum de vita alia cogitavit, ubi ista non sit temptatio. Et quando illuc pervenitur? Non enim non constat, quia, quod hic patimur, ira dei est. Dicitur hoc in Isaia: Non in aeternum vindex in vobis ero neque per omne tempus irascar vobis. Et dicit quare: Spiritus enim a me procedet et omnem flatum ego feci. Propter peccatum paululum quid contristavi eum et percussi eum et averti faciem meam ab illo; et abiit tristis et ambulavit vias suas. Quid ergo? Haec ira dei semper erit? Non hoc invenit iste in silentio. Quid enim dicit? non in aeternum repellet deus et non apponet ut beneplaceat ei adhuc, id est ut beneplaceat ei adhuc repellere et in aeternum repellere non apponet. Necesse est, ut revocet ad se servos suos; necesse est, ut recipiat fugitivos redeuntes ad dominum; necesse est, ut exaudiat vocem compeditorum. non in aeternum repellet deus et non apponet [ultra] ut beneplaceat ei adhuc. v. 9 (11.) aut in finem misericordiam suam abscidet a generatione in v. 10 generationem aut obliviscetur misereri deus – in te, a te in alterum nulla est misericordia, nisi eam tibi deus donet; et ipse deus obliviscetur misericordiam? Rivus currit; fons ipse siccabit? – aut obliviscetur misereri deus aut continebit in ira miserationes suas, id est sic irascetur, ut non misereatur? Facile ille iram quam misericordiam continebit! Hoc et per Isaiam dixerat: Non in aeternum vindex in vobis ero neque per omne tempus irascar vobis. Hoc et posteaquam dixit:

10,5 sileret…bonis] cf. Ps. 38,3 9–12 Is. 57,16sq. 11,6–8 Is. 57,16–18 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 10,13 non1] inc. e1 ‖ 11,6 continebit] des. e1 5 anticipaverunt M (ac.) K; anticipantes β η1 ma cc si ‖ 6 inquirentes α (exc. F) α1; inquirent F (ac.) angustiatus α (exc. F) α1 C (pc.) ‖ 7 alia vita tr. α (exc. F) ζ | cogitabat K P15 N (vl.) | sit] fit α (exc. F) α1 9 irascar] in add. α (exc. F) α1 (ac. H4) ‖ 10 procedit F (pc.) β S (ac.) C (ac.) η1 ‖ 11 quid] quidem ζ La η1 ‖ 12 erit] sit γ (vl. erit Ca; pc. S) ‖ 13 non1] et quid inveni? numquid e1 | repelleret e1 | apponet] ultra add. β edd (exc. si; vl. am); cf. infra 17; apponat α1 δ ‖ 14 id] quid ζ | ei2 om. η1; illi e1 ‖ 16 recipiat] revocet e1 | ad … ut om. γ (ac. Ca S) | dominum] deum M α ‖ 16sq. necesse … non1] numquid e1 16 audiat η (exc. P2) η1 ‖ 17 ultra seclusi (vocem, quae legitur in edd et codd, sed neque in LXX neque in ullis testimoniis Latinis invenitur, ut ‘aggiunta di rinforzo di Agostino’ existimat Simonetti, Note, 530; ego vero hanc vocem ex quadam antiquissima abbreviatione ‘ut’ significante, sed male intellecta, ortam, deinde propter similitudinem textui iuxta Hebraicum, qui est ‘et non repropitiabitur ultra’, servatam esse suspicor) | ut om. e1 11,1 suam om. η (exc. P2) ma cc si | a generatione om. γ (ac. Ca S) ‖ 3 obliviscetur e1 β γ (ac. Ca) N (pc.) T ma cc si; obliviscitur rell. am er lo ‖ 4 siccabit M (-vit ac.) β; siccabitur α P15 An5 (pc.) ma cc; siccatur Ca (vl.) S (pc.) ζ er lo; siccavit rell. am si | obliviscitur F (ac.) K δ ‖ 5 ira] *sua add. α1 S (pc.) δ (exc. G) ζ η1 edd Ψα Ψγ Vulg. (alibi Augustinus hunc versum semper cum sua laudare videtur; cf. De Bruyne, Notes, 23) | miserationes] misericordias α1 ζ Ψγ Vulg. | irascitur M (ac.) α α1 γ (exc. S; ac. Ca) ζ | non om. ζ | facile M α γ (ac. Ca S) δ si; facilius rell. edd (exc. si); sed cf. H-Sz p. 169sq. § 100d ‖ 7 in vobis vindex tr. K P15

5

10

cc 1060 15

5

184 | Augustini

10

5

5 cc 1061

10

Abiit tristis et ambulavit vias suas. Vias inquit eius vidi et sanavi eum. Hoc ubi cognovit iste, transcendit et se delectatus in deo, ut ibi esset et in eius operibus magis garriret – non in spiritu suo, non in eo, quod erat, sed in eo, a quo factus erat –, et hinc ergo transcendit. Videte transilientem; videte, si remanet alicubi, quousque perveniat ad deum. (12.) ‚et dixi‘ – iam se ipsum transiliens quid dixit? – ‚nunc coepi, cum v. 11 excessissem et me. nunc coepi. Hinc iam nullum periculum est; nam in me ipso remanere periculum fuit. et dixi: nunc coepi. haec est immutatio dexterae excelsi. Modo me coepit mutare excelsus: Modo coepi aliquid, ubi securus sim; modo intravi aliquam aulam gaudiorum, ubi nullus timeatur inimicus; modo coepi esse in ea regione, ubi non anticipent vigilias omnes inimici mei.‘ nunc coepi. haec est immutatio dexterae excelsi. (13.) memor fui v. 12 operum domini. Iam videte illum spatiari in operibus domini. Garriebat enim foris, et contristatus inde defecit spiritus eius; garrivit intus cum corde suo et cum spiritu suo, et perscrutatus eundem spiritum suum memor fuit annorum aeternorum, memor fuit misericordiae domini, quia non repellet dominus in aeternum, et coepit iam in eius operibus securus gaudere, securus exultare. Audiamus iam opera ipsa, exultemus et nos; sed affectibus etiam nos transiliamus nec ad temporalia gaudeamus! Habemus enim et nos cubile nostrum. Quare non illuc intramus? Quare non in silentio agimus? Quare non spiritum nostrum perscrutamur? Quare annos aeternos non cogitamus? Quare in operibus dei non laetamur? Si nunc audiamus et ipso dicente delectemur, ut etiam, cum hinc abierimus, faciamus, quod ipso loquente faciebamus, si tamen facimus coeptum ipsius, quod dixit nunc coepi –

12,5 intravi…gaudiorum] cf. Mt. 25,21 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc si) ‖ 11 videte2] inc. e1 ‖ 13,6 exultare] des. e1 8 perambulavit Na1 α1 | eius inquit tr. Na1 ε ζ ‖ 9 se] si M α (ac. F) | delectatus] est add. P15; delectatur α1 S (pc.) δ ε (ac. N) ζ | deo] domino α1 δ ε ζ La | ut om. η1; et Na1 am | ibi M α (exc. Na1) α1 β G (pc.) ε (exc. N) ζ η am er lo; ubi rell. ma cc si | et2 om. M α (ac. F) γ (ac. Ca S) | eius om. M α (ac. F) | operibus] os add. M (pc.) ; hos add. α (hore pc. uv. F; os F4) ‖ 10 eo1] eum γ (eo vl. Ca; ac. S) | eo2] quod add. C (ac.) η1 (exc. An5; ac. P12); eum γ (ac. S) δ ε η (exc. La) ‖ 11 ergo] transiliens add. Ca (pc.) S (pc.) ζ η (exc. P2) η1 edd (exc. am) | remaneat α1 δ 12,1 dixi om. F4; dixit e1 M F β P15 | iam se ipsum] ad semetipsum e1 ‖ 1‒3 cum … coepi om. e1 2 et om. M α (ac. F) η1 | hinc Na1 β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 am er lo; hic rell. ma cc si | nam] et add. γ 2sq. nam … periculum om. M α (ac. F) ‖ 2 ipso om. γ (ac. Ca) ‖ 4 modo2] me add. H4 γ (ac. Ca) δ ε (exc. Bn1) ‖ 4sq. modo2 … inimicus om. e1 ‖ 4 aliqua η1 (aliqui ac. aliquid pc. P12) ‖ 5 auram M (ac.) α (ac. F) γ (ac. Ca S) ‖ 7 coepit γ (ac. Ca S) δ | est e1 F Ca (pc.) ζ η (exc. P2) η1 er lo ma cc Ψκ ; om. rell. am si Ψα Ψγ Ψρ Vulg. | mutatio Na1 F3 (ac.) S (pc.) P15 G (ac.) ε ζ Ψα Ψγ Vulg. 13,2 spatiari] se add. M α ‖ 2‒6 garriebat … et om. e1 ‖ 3 cum2 om. M α ‖ 7 ipsa] et add. γ δ ε η (exc. P2) η1 edd | sed] et M α α1 | nos etiam tr. α ‖ 8 intramus illuc tr. ζ ‖ 10 non in operibus dei tr. ζ si] sed α (sic pc. F); sic β ζ C (pc.) ‖ 11 et] in add. β ‖ 12 dixi S (pc.) δ ε T

in psalm. LXXVI,11 – 15 | 185

gaudere in operibus dei est oblivisci et te, si potes, illo solo delectari. Quid enim melius illo? Non vides, quia, cum ad te redis, in deteriorem redis? memor fui operum domini, quia memor ero ab initio mirabilium v. 13 tuorum. (14.) et meditabor in omnibus operibus tuis et in affectionibus tuis garriam. Ecce tertium garrire! Garrivit foris, quando defecit; garrivit in spiritu suo intus, quando profecit; garrivit in operibus dei, quando pervenit, quo profecit. et in affectionibus tuis garriam, non ‚in affectionibus meis‘. Quis vivit sine affectionibus? Et putatis, fratres, quia, qui deum timent, deum colunt, deum diligunt, nullas habent affectiones? ‚Vere, hoc putavi.‘ Sed putare audebis, quod affectiones habeat tabula, theatrum, venatio, aucupium, piscatus et non habeant opera dei? Et non habeat meditatio dei interiores affectiones quasdam suas, cum inspicitur mundus et ponitur ante oculos spectaculum naturae rerum, et in his quaeritur artifex et invenitur nusquam displicens et super omnia placens? v. 14 (15.) deus, in sancto via tua. *Inspicit iam opera misericordiae dei circa nos; ex his garrit, et in his affectionibus exultat. Primo inde coepit: in sancto via tua. Quae via tua in sancto? Ego sum inquit via, veritas et vita. Redite ergo, homines, ab affectionibus vestris! Quo itis? Quo curritis? Quo non solum a deo, sed etiam a vobis fugitis? Redite, praevaricatores, ad cor; scrutamini spiritum vestrum, recolite annos aeternos, invenite misericordiam dei circa vos, attendite opera misericordiae eius! in sancto via tua. Filii hominum, quousque graves corde? Quid quaeritis in affectionibus vestris? Utquid diligitis vanitatem et quaeritis mendacium? Et scitote,

15,3 Io. 14,6 5 Is. 46,8 7–9 Ps. 4,3sq. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 15 memor1] inc. e1 ‖ 14,4 meis] des. e1 ‖ 15,1 deus] inc. e1 ‖ 7 tua] des. e1 (eius) ‖ 8 scitote] inc. e1 13 potest C (ac.) η1 (ac. P12); fortasse in addendum est | delectare γ (ac. Ca S) | quid] quod K δ 14 melius] est add. F (pc.) β 14,1 affectationibus ε; conventionibus S (pc.); adinventionibus ζ Vulg. ‖ 2 garriam] garriebam e1 tertium] iterum H4 P15 | garrivit1] garruit H4 (ac.) ε (ac. Bn1) η (exc. La; ac. C) ‖ 3 intus om. δ | proficit M A (ac.) ε (ac. N) ‖ 4 proficit M Ca (ac.) K | affectationibus … affectationibus e1 ‖ 6 affectiones habent tr. β | putavi sed] putabis (vel putavis vel potabis) et M α γ (ac. S) edd; putabis sed η1 | audebam α1 S (pc.) δ ε ζ C; audebo La; audebas P2 ‖ 7 habeant M α T; habet La η1 | aucupiculum M α (ac. F) 8 habeant F H4 γ δ ε (ac. Lp1) C; habent η1 | meditationes F (pc.) H4 Ca (pc.) δ C (pc.); meditationem K P15 η1 ‖ 9 speculum α | natura Ca η (exc. P2) ‖ 10 super] per δ 15,1 inspicit edd (cf. supra 14,9 et infra 6sq.); incipit codd; incipit iam 〈memor esse〉 operum… prop. A. Primmer in notis (cf. supra 13,5); fortasse gravior corruptela latet ‖ 1sq. inspicit … tua om. e1 1 operum δ ε η (ac. C P2) η1 | dei] deus M α (ac. F) ‖ 4 affectationibus e1 δ (exc. G) ε | quo3] quod δ ε (exc. N) η (exc. La) η1 ‖ 5 inscrutamini γ (exc. Ca) ‖ 6 annos] vestros add. γ (post aeternos add. Ca) aeternos] et add. β ‖ 7 tua M α α1 γ (ac. Ca S) si; eius rell. edd (exc. si) | quousque] usquequo edd (exc. si)

15

5

10

5

186 | Augustini

10 cc 1062

15

5

10

15

quoniam magnificavit dominus sanctum suum. in sancto via tua: Ad ipsum ergo redeamus, Christum attendamus; ibi via eius. deus, in sancto via tua. quis deus magnus sicut deus noster? Habent gentes affectiones circa deos suos, idola adorant. Oculos habent et non vident; aures habent et non audiunt; pedes habent et non ambulant. Quid ambulas ad eum, qui non ambulat? ‚Non‘ inquit ‚ea colo.‘ Et quid colis? ‚Numen, quod ibi est.‘ Certe hoc colis, quod alibi dictum est, quoniam dii gentium daemonia. Aut idola colis aut daemonia. ‚Nec idola nec daemonia‘ inquit. Et quid colis? ‚Stellas, solem, lunam, ista caelestia.‘ Quanto melius qui fecit et terrena et caelestia! quis deus magnus sicut deus noster? (16.) tu es deus qui facis mirabilia v. 15 solus. Tu vere magnus deus, faciens mirabilia in corpore, in anima, solus faciens! Audierunt surdi, viderunt caeci, convaluerunt languidi, surrexerunt mortui, constricti sunt paralytici – sed miracula ista tunc in corporibus; videamus in anima: Sobrii sunt paulo ante ebriosi; fideles sunt paulo ante adoratores simulacrorum; res suas donant pauperibus, qui alienas antea rapiebant. quis deus magnus sicut deus noster? tu es deus qui facis mirabilia solus. Fecit et Moyses, sed non solus; fecit Elias, fecit Elisaeus, fecerunt et apostoli, sed nullus eorum solus. Illi ut facerent, tu cum eis; tu quando fecisti, illi non tecum. Non enim tecum fuerunt, cum fecisti, quando et ipsos tu fecisti. tu es deus qui facis mirabilia solus. Quomodo solus? Numquid forte pater et non filius? Aut filius et non pater? Immo pater et filius et spiritus sanctus! tu es deus qui facis mirabilia solus. Non enim tres dii, sed unus deus, et facit mirabilia et in ipso transiliente: Nam ut etiam transiliret et ad ista perveniret, miraculum dei fuit. Quando intus garrivit cum spiritu suo, ut transiliret et ipsum spiritum suum et in dei operibus delectaretur, ipse ibi fecit mirabilia. 12sq. Ps. 113,13–15 15 Ps. 95,5 16,3sq. audierunt…paralytici] cf. Mt. 11,5 vel Lc. 7,22 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 12 adorant] des. e1 ‖ 18 quis] inc. e1 ‖ 16,10 solus] des. e1 9 mirificavit S (pc.) ζ η (exc. P2) | dominus magnificavit (mirificavit η1) tr. e1 η1 ‖ 10 redeamus e1 β; attendamus rell. edd | via1] viam ζ ‖ 11 habent gentes] habentes η η1 | affectationes e1 M ‖ 12 suos om. e1 | adorant] quae add. α H4 (pc.) | audient γ (exc. Ca; pc. S; ac. P15) G η1 ‖ 13 ambulabunt α Ca (pc.) ζ; ambulabant La | eum] deum er lo ma cc ‖ 14 numen P15 N (pc.) ζ P2 Lo1 lo ma cc; nomen rell. am er si | quod2] de quo α (exc. F) α1 ‖ 15 quoniam] omnes add. F (pc.) β; omnes α (exc. F) α1 16sq. quanto … caelestia om. α (ac. F) 16,2 vere] vero e1 | deus om. M α (exc. F); qui add. e1; et F ‖ 3 faciens om. β (prima facie superflue repetitum videri potest; sed cf. infra 7‒10) ‖ 3sq. surrexerunt … paralytici om. e1 ‖ 4 tunc om. e1 in1 om. M α (ac. F) γ (ac. Ca S) δ | videamus] nunc add. si (secutus codicem Vat. Pal. lat. 204, s. XII) 5 sobrii] subi e1 | paulo1 … sunt2 om. e1 ‖ 6 donant] dant η1 | antea e1 α1 β δ ε P2 am er lo; *ante rell. ma cc si | rapiebant] ergo add. e1 ‖ 7 fecit … solus2 om. γ (ac. Ca S) | Moyses] mirabilia add. e1 ‖ 8 fecit1] et add. R (pc.) S (pc.) ζ er lo ma cc | fecit2] et add. α α1 γ δ ε ζ η (exc. P2) edd | et om. e1 | ut] cum α1 γ (exc. Ca; pc. S) δ ε ζ ‖ 9 enim] illi add. α1 ‖ 10 tu1 om. ζ ‖ 13 et1 M α γ (ac. S) si; qui β; om. rell. edd (exc. si) | fecit η1 | mirabilia] solus add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd (exc. si) | transilientem γ (ac. Ca) 14 ut om. η1 ‖ 14sq. transiret M α (exc. Na1) ‖ 15 ipse it. M α | ibi] tibi F η1

in psalm. LXXVI,15 – 17 | 187

Sed quid fecit deus? notam fecisti in populis virtutem tuam. Inde congregatio ista Asaph transiliens, quia notam fecit in populis virtutem suam. Quam virtutem suam notam fecit in populis? Nos autem praedicamus Christum crucifixum: Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam; ipsis autem vocatis Iudaeis et Graecis Christum dei virtutem et dei sapientiam. Si ergo virtus dei Christus, notum fecit Christum in populis. An et hoc nondum agnoscimus et ita desipimus, ita infra iacemus, ita nihil transilimus, ut hoc non videamus? v. 16 notam fecisti in populis virtutem tuam. (17.) redemisti in brachio tuo populum tuum. brachio tuo, hoc est ‚virtute tua‘. Et brachium domini cui revelatum est? redemisti in brachio tuo populum tuum, filios israel et ioseph. Quomodo quasi duos populos filios israel et ioseph? Nonne filii Ioseph in filiis Israel? Ita plane. Hoc scimus, hoc legimus, hoc scriptura clamat, hoc veritas indicat, quoniam Israel idem qui Iacob habuit filios duodecim, inter quos unus erat Ioseph; et ex duodecim filiis Israel, quotquot nati sunt, ad populum Israel pertinent. Quomodo ergo ait filios israel et ioseph? Nescio quid hic distinguendum admonuit. Perscrutemur spiritum nostrum; fortassis ibi aliquid posuit deus, quem debemus et nocte quaerere manibus nostris, ut non decipiamur; forte inveniemus et nos in hac distinctione filios israel et ioseph. Per Ioseph alium populum intellegi voluit: Gentium populum intellegi voluit. Quare gentium populum per Ioseph? Quia Ioseph venditus in Aegyptum a fratribus suis – ille Ioseph, cui fratres inviderunt et eum in Aegyptum vendiderunt – venditus in Aegyptum laboravit, humiliatus est; agnitus exaltatus, floruit, imperavit. Et his omnibus quid significavit? Quid nisi Christum a fratribus venditum, eiectum de terra sua tamquam in Aegyptum gentium, ibi primo humiliatum, quando persecutiones martyres patiebantur, nunc exaltatum,

18–20 1 Cor. 1,23sq. 17,2sq. Is. 53,1 6 Israel…Ioseph] cf. Gen. 35,22–26 13sq. Ioseph1 …vendiderunt] cf. Gen. 37,28 14 laboravit…est] cf. Gen. 39,20 15 agnitus…imperavit] cf. Gen. 41,40 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 16 notam] inc. e1 ‖ 20 sapientiam] des. e1 ‖ 17,1 redemisti] inc. e1 5 Israel] des. e1 ‖ 8 nescio] inc. e1 ‖ 8sq. admonuit] des. e1 ‖ 11 per] inc. e1 17 cogitatio e1; congregatione η1 | fecit] fecisti e1 Ca (ac.) | suam] tuam e1 F (ac.) H4 (ac.) ‖ 18 quam …  populis om. e1 | in om. M α (exc. Na1) | autem om. e1 ‖ 19sq. Iudaeis et Graecis vocatis tr. e1 ‖ 20 dei virtus tr. α (exc. F) α1 ‖ 21 in populis Christum tr. η1 | ita et tr. S (pc.) ε ζ η; et om. η1 ‖ 22 transilivimus β | non] nondum α (exc. F) α1 17,2sq. et … tuum om. e1 ‖ 4 quomodo … Ioseph om. Na1 γ (ac. Ca S) La (ac.) | quasi om. ζ | filiis] filios β ‖ 5 indicat] dictat α ‖ 6 Iacob it. si (secutus codicem Vat. Pal. lat. 204, s. XII) | erat] fuit M α 8 hinc e1 ‖ 9 aliquid ibi tr. α (exc. F) | quem] quae M; quod α ‖ 10 decipiamus γ (ac. Ca S) | et2] ut δ 11 Ioseph] *enim add. e1 ‖ 11sq. voluit intelligi tr. α1 ‖ 12 gentium1 … voluit2 om. γ (ac. Ca S); id est gentium e1 ‖ 12sq. quia Ioseph om. e1 γ (ac. Ca S) ‖ 13 venditus] est add. e1 Ca (pc.) C (pc.) η1 er lo ma cc | Aegypto δ | inviderunt fratres tr. ζ ‖ 13sq. et … vendiderunt om. e1 ‖ 14 est] et add. e1 15 agnitus] est add. Ca (pc.) Bn1 η1 (exc. P12); est et add. C (est pc.); et add. ma cc | et] in add. β Ca (pc.)

20

cc 1063 5

10

15

188 | Augustini

20

5

10

cc 1064

5

sicut videmus, quoniam impletum est in eo Adorabunt eum omnes reges terrae, omnes gentes servient illi. Ergo Ioseph populus ex gentibus, Israel vero populus gentis Hebraeorum. Redemit populum suum deus, filios israel et ioseph per quid? Per lapidem angularem, in quo duo parietes copulati sunt. (18.) Et exequitur, quomodo: vi- v. 17 derunt te aquae, deus. Quid sunt aquae? Populi. Quae sunt istae aquae? Dictum est in Apocalypsi; responsum est: Populi. Ibi invenimus apertissime aquas in figura positas populorum. Supra autem dixerat: notam fecisti in populis virtutem tuam. Merito ergo viderunt te aquae, deus. viderunt te aquae et timuerunt: Ideo mutatae sunt, quia timuerunt. viderunt te aquae, deus, et timuerunt, et conturbatae sunt abyssi. Quae sunt abyssi? Altitudines aquarum. Quis non turbatur in populis, cum conscientia pulsatur? Quaeris altitudinem maris; quid profundius humana conscientia? Ista profunditas turbata est, quando in brachio suo redemit populum suum deus. Quomodo turbatae sunt abyssi? Quando omnes conscientias suas confitendo fuderunt. et turbatae sunt abyssi. (19.) multitudo sonitus aquarum: In laudibus v. 18 dei, in confessionibus peccatorum, in hymnis et canticis, in orationibus multitudo sonitus aquarum. vocem dederunt nubes. Inde isti sonitus aquarum, inde abyssorum perturbatio, quia vocem dederunt nubes. Quae nubes? Praedicatores verbi veritatis. Quae nubes? De quibus minatur cuidam vineae deus, quae pro uva fecit spinas, et dicit: Mandabo nubibus meis, ne pluant super eam imbrem. Denique apostoli relinquentes Iudaeos ierunt ad gentes. In omnibus gentibus vocem dederunt nubes praedicando Christum. vocem dederunt nubes. (20.) etenim sagittae tuae pertransierunt. Easdem voces nubium rursus sagittas dixit; verba enim evangelistarum sagittae 18sq. Ps. 71,11 21sq. lapidem…sunt] cf. Eph. 2,14 + 20 17,15 19,5sq. quibus…imbrem] cf. Is. 5,4–6

18,2–4 dictum…populorum] cf. Apoc.

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 18,2 populi] des. e1 ‖ 5 viderunt2] inc. e1 18 vidimus M α γ (exc. P15; ac. Ca S) | quoniam] quomodo M α | completum γ | eo] eum et e1 ‖ 19 illi] ei e1 P15 Lo1 ‖ 20 gentis e1 M α γ (ex gente Iudaeorum vl. Ca) si; ex gente rell. edd (exc. si) 21sq. per1 … sunt om. e1 18,1 exquiritur e1 ‖ 2 quid] quae e1 An5; qui S (pc.) η (exc. P2) η1 (exc. An5) ‖ 3 est1 om. M α (ac. F) Apocalypsin (vel -sim) ε (ac. N) ζ η η1; et add. F (pc.) β ‖ 6 mutati e1; mutae Ca; mutaverunt η1 (qui codd om. sunt) | et2 om. e1 ‖ 7 conturbati M (ac.) P2 Ψα Ψγ Ψκ; turbati e1 qΨρ; fortasse, quod praebet Vulg., turbatae scribendum est (cf. infra 8‒12, sed etiam 20,5) ‖ 8 in] cum e1 | quaeris] quaero K; quare P15 ‖ 9sq. quando … deus om. e1 ‖ 10 conturbatae α (exc. F) α1; turbati K | turbata est abyssus e1 ‖ 11 suas om. ζ ‖ 12 turbati e1 K P15; conturbatae α (exc. F) α1 19,1 aquarum] in laudibus aquarum add. e1 ‖ 2 peccatorum] et add. e1 | in2 om. M α | canticis] et add. e1 ‖ 3 isti om. γ (exc. S; ac. Ca); iste δ ‖ 5‒7 quae1 … gentes om. e1 ‖ 6 imbrem] pluviam γ (ac. S) 20,1 transierunt e1 Ca ‖ 2 nubium *om. M α R γ (ac. S) η (exc. La) η1 si | rursum α1 (pc. H4) δ ε ζ

in psalm. LXXVI,17 – 20 | 189

fuerunt. – Similitudines enim sunt. Nam proprie nec sagitta est pluvia nec pluvia sagitta; at vero verbum dei et sagitta est, quia percutit, et pluvia, quia rigat. – Nemo ergo iam miretur abyssorum conturbationem, quando sagittae tuae pertransierunt. Quid est pertransierunt? Non in auribus remanserunt, sed corda transfixerunt. v. 19 vox tonitrui tui in rota. Quid est hoc? Quomodo intellecturi sumus? Adiuvet dominus! vox tonitrui tui in rota. Solebamus pueri suspicari, cum audiremus tonitrua de caelo, quasi vehicula de stabulo processisse. Habent enim tonitrua quandam concussionem similem vehiculis. Numquid ad ista puerilia redituri sumus, ut intellegamus vox tonitrui tui in rota, quasi aliqua vehicula habeat deus in nubibus et transitus vehiculorum illum strepitum concitet? Absit! Hoc puerile est, vanum, nugatorium. Quid est ergo vox tonitrui tui in rota? Volvitur vox tua. ‚Neque hoc intellego.‘ Quid faciemus? Interrogemus ipsum Idithun, ne forte ipse exponat, quod dixit: vox inquit tonitrui tui in rota. ‚Non intellego; audiam, quid dicis.‘ apparuerunt fulgura tua orbi terrarum. Dic ergo ‚Non intellexeram: Orbis terrarum est rota.‘ Nam circuitus *rotarum merito et orbis dicitur, unde brevis etiam rotella orbiculus appellatur. vox tonitrui tui in rota. apparuerunt fulgura tua orbi terrarum. Nubes illae in rota circumierunt orbem terrarum. Circumierunt tonando et coruscando, abyssum commoverunt: Praeceptis tonuerunt, miraculis coruscaverunt. In omnem enim terram exiit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum. commota et tremibunda facta est terra, id est omnes, qui habitant in terra. Per similitudinem autem ipsa terra mare est. Quare? Quia gentes omnes maris nomine nuncupantur, quod vita humana amara est et procellis ac tempestatibus 20,22sq. Ps. 18,5 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) 3‒5 nam … quando] non proprietates e1 ‖ 4 est om. α ‖ 5 iam om. M α α1 ‖ 6 quid … pertransierunt om. e1 | cordi M γ (ac. Ca S) C (ac.); corde δ ‖ 6sq. transfixerunt] transfixae sunt γ δ 8sq. quid … rota om. e1 ‖ 8 intellecturi sumus] intellegimus α1 δ ‖ 9 solemus γ (ac. Ca) ‖ 10 audierimus H4 (ac.) γ ‖ 11 quendam δ (ac. G) | concussionem] confusionem α (exc. F) ‖ 12sq. ut … concitet om. e1 ‖ 13 transitu γ ‖ 14 est1 om. K si | ergo est tr. ζ | ergo] hoc add. α1 β (exc. R) δ ε 16 ne … exponat om. e1 | quod] quid e1 Lp1 (ac.); quo N (ac.); qui S (pc.) ζ | dicit e1 | inquit om. e1 M F 16sq. non … dicis om. e1 ‖ 17 quid (quod P15) dicis audiam tr. γ (ac. Ca) ‖ 18 circuitus] in circuitu e1; circuitu M F (ac. uv.) γ (exc. P15; ac. Ca) | rotarum scripsi; orbis (orbi K) terrarum codd edd (orbis om. si secutus codicem Vat. Pal. lat. 204, s. XII); vel orbis delendum vel circuitus rotarum pro circuitus orbis terrarum scribendum iam prop. A. Primmer in notis (cf. etiam Isid. orig. 14,2,1) ‖ 19 etiam brevis tr. α1 δ | rotella] rota illa e1 | orbiculus] id est orbis (orbiculus P12) add. η1; id est urbiculus add. Ca (pc.) η; orbicula id est orbiculus α (exc. F); orbiculas id est orbiculus M F (ac.) ‖ 20 illi α1 K δ ierunt e1; circuerunt K ‖ 22 enim om. Ca (ac.) η1 (exc. P12) ‖ 23 eorum] illorum β η P12 | commota] est add. F (pc.) β N P12 edd (exc. si) Ψγ Vulg. | tremibunda e1 α β Ψκ; contremibunda rell. edd Ψα ‖ 24 omnis qui habitat e1

5

10

15

20

25 cc 1065

190 | Augustini

5

10

5

10

subdita. Iam illud si attendas, quod homines se tamquam pisces devorant, cum maior minorem absorbet! Est ergo hoc mare, illuc evangelistae ierunt: (21.) in mari v. 20 est via tua. Iamdudum in sancto via tua, modo in mari est via tua, quia ipse sanctus in mari, et merito etiam super aquas maris ambulavit. in mari est via tua, id est in gentibus praedicatur Christus tuus. In alio quippe psalmo ita dicitur: Deus misereatur nostri et benedicat nos. Illuminet vultum suum super nos, ut cognoscamus in terra viam tuam. Ubi in terra? In omnibus gentibus salutare tuum, hoc est in mari est via tua. et semitae tuae in aquis multis, hoc est in populis multis. et vestigia tua non cognoscentur. Nescio quos tetigit, et mirum nisi et ipsos Iudaeos. Ecce iam si propalata est gentibus misericordia Christi, ut in mari sit via tua et semitae tuae in aquis multis, [et] vestigia tua non cognoscentur unde? A quibus non agnoscentur nisi ab his, qui adhuc dicunt ‚Nondum venit Christus‘? Quare dicunt ‚Nondum venit Christus‘? Quia non agnoscunt vestigia super mare ambulantis. (22.) deduxisti sicut oves plebem tuam in manu moysi et aaron. Quare v. 21 hoc addiderit, indagare aliquantum difficile est. Adiuvate ergo nos intentione vestra, quia post ipsos duos versus finis erit et psalmi et sermonis, ne forte, cum aliquid restare arbitramini, timore laboris minus ad praesens attendatis! Cum dixisset in mari est via tua – quod intellegimus ‚in gentibus‘ – et semitae tuae in aquis multis – quod intellegimus ‚in populis multis‘ –, adiunxit et vestigia tua non cognoscentur, et quaerebamus, a quibus non agnoscerentur. Et subiecit continuo deduxisti sicut oves plebem tuam in manu moysi et aaron, id est ab ista plebe tua, quae deducta est in manu moysi et aaron, vestigia tua non cognoscentur. Quare ergo positum est nisi increpandi et exprobrandi causa in mari est via tua? 21,3 super…ambulavit] cf. Mt. 14,25 4–6 deus…tuum] cf. Ps. 66,2sq. e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 21,4 tuus] des. e1 ‖ 6 hoc] inc. e1 ‖ 22,1 Aaron] des. e1 ‖ 8 id] inc. e1 27 attendamus β | devorant] gluttiunt e1 ‖ 28 absorbet] haec add. α1 δ ε T η (exc. P2; hoc pc. C); hoc add. Ca (pc.) Rm12 η1 (exc. An5) | hoc ergo tr. β | hoc om. γ (ac. Ca S) Rm12 | illic β | ierunt] et ideo sequitur add. e1 ‖ 21,2 tua2 *om. M α (exc. Na1; ac. F) α1 γ (ac. S) δ C η1 | est2 om. e1 ‖ 4 in2 om. M γ (exc. P15; ac. Ca) δ ‖ 5 nostri] nobis α | nos1] nobis β | nos2] et misereatur nostri (nobis Ca S) add. α1 γ δ N (pc.) P12 (ac.); sed Augustinus hunc versum sine istis verbis laudare solet ‖ 6 tuam om. M (pc.) α (ac. F) terra2] terram γ (ac. Ca S) δ (exc. O2) ε (ac. Lp1 N) η (exc. La) ‖ 7 est1 om. α1 (ac. H4) δ ε (pc. N) Lo1 8 agnoscentur γ (exc. Ca) Ψγ Ψκ ‖ 8‒10 nescio … cognoscentur om. e1 ‖ 9 si] sic α ζ La edd (exc. am) | prolata F4 Rm12 η1 ‖ 10 et2 seclusi | agnoscentur S K; agnoscuntur F | unde] vide β ‖ 11 agnoscentur e1 M α γ am er si; cognoscuntur β; cognoscentur rell. lo ma cc | ab his] a Iudeis add. α (ac. F) adhuc om. α ‖ 12 quare … Christus om. e1 | non e1 M α γ (ac. S) am er lo; nondum rell. ma cc si | vestigia om. δ ε η ma cc; Christum ζ η1 ‖ 13 ambulantem δ ε ζ η η1 ma cc 22,1 populum tuum α D Ψα Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 2 adiuvet β Ca (pc.) C (pc.) | nos om. α | intentio β C (pc.) 5 est om. α1 (ac. H4) δ ‖ 5sq. in1 … intellegimus om. M γ (ac. Ca S) ‖ 7 cognoscentur] agnoscentur γ (ac. Ca; -untur ac. S; -untur K) edd | et1 … agnoscerentur om. α (exc. F) | agnoscerentur] cognoscerentur α1 δ ε ζ P2 ‖ 8 populum tuum α H4 η (exc. P2) η1 ‖ 9 agnoscentur e1 P15 ‖ 10 et om. γ (ac. Ca)

in psalm. LXXVI,20 – 22 | 191

Unde in mari est via tua, nisi quia exclusa est a terra tua? Expulerunt Christum, noluerunt esse suum salvatorem aegri. Ille autem coepit esse in gentibus et in omnibus gentibus, in multis populis; salvae factae sunt etiam reliquiae populi illius. Remansit foris ingrata multitudo et claudicans Iacob femoris latitudo. Latitudo enim femoris intellegitur in multitudine generis, et facta est in maiore parte Israelitarum turba quaedam vana et insipiens, quae non agnosceret vestigia Christi in aquis. deduxisti sicut oves plebem tuam, et non te cognoverunt. Tanta cum illis bona fecisti: Mare divisisti, inter aquas per aridam traiecisti, persequentes inimicos fluctibus operuisti, in deserto egentibus manna pluisti deducens eos in manu moysi et aaron. Et expulerunt te a se, ut in mari esset via tua et vestigia tua non cognoscerent. 22,13 salvae…illius] cf. Rom. 9,27 14 claudicans…latitudo1] cf. Gen. 32,24–32 operuisti] cf. Ex. 14,21–28 19 in1 …pluisti] cf. Ex. 16,11–15

18sq. mare…

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc si) ‖ 13 populis] des. e1 11 unde … tua1 om. e1 γ (ac. Ca S) | expulsa α α1 | a om. e1 ‖ 12 suum esse tr. ε ζ | aegri suum esse salvatorem tr. α1 δ | aegri om. e1; agri γ (ac. Ca) ‖ 12sq. et … gentibus om. γ (ac. Ca S); et e1 13 salvate γ (ac. Ca; salutat te ac. S) ‖ 14 et om. si (secutus codicem Vat. Pal. lat. 204, s. XII) 15 intellegitur] via add. S (pc.) δ ε ζ ‖ 17 populum tuum N (ac.) η1 ‖ 18 inter aquas] in terra quasi (quas S (pc.) γ (ac. Ca)) | aridam α γ (ac. Ca) ζ lo ma cc si; arida rell. (sed cf. Löfstedt, Studien, 107–109) ‖ 20 se a te tr. γ (ac. S) ‖ 21 cognoscerentur β; agnoscerent γ si; cognoscentur La Lo1

15 cc 1066

20

IN PSALMUM LXXVII

Datierung Enarratio in Psalmum 77 wurde (wohl in der ersten Hälfte des Jahres) 415 schriftlich abgefasst; vgl. die Einleitung zu in psalm. 71. Vgl. AL 2, 829f. (ältere Literatur bei FIEDROWICZ, Studien, 434).

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar 1 INTELLECTUS ASAPH Attendite populus meus legem meam inclinate aurem vestram in verba oris mei 2 aperiam in parabolis os meum eloquar propositiones ab initio 3 quanta audivimus et cognovimus ea et patres nostri narraverunt nobis 4 non sunt abscondita a filiis eorum in generatione altera annuntiantes laudes domini et potentias eius et mirabilia eius quae fecit 5 et suscitavit testimonium in Iacob et legem posuit in Israel quanta mandavit patribus nostris nota facere ea filiis suis 6 ut cognoscat generatio altera filii qui nascentur et exurgent et narrent filiis suis 7 ut ponant in deo spem suam et non obliviscantur opera (/operum) dei et mandata eius exquirant 8 ne fiant sicut patres eorum generatio prava et amaricans generatio quae cor non direxit (/non direxit cor) suum et non est creditus cum deo spiritus eius 9 filii Effrem tendentes et mittentes arcus conversi sunt in die belli

194 | Augustini

10 non custodierunt (/observaverunt) testamentum dei et in lege eius noluerunt ambulare 11 et obliti sunt beneficiorum eius et mirabilium eius quae ostendit eis 12 coram patribus eorum quae fecit mirabilia in terra Aegypti in campo Taneos 13 disrupit mare et traiecit eos statuit aquas quasi in utrem (utre?) 14 eduxit eos in nube diei et tota nocte in illuminatione ignis 15 disrupit in deserto petram et adaquavit eos sicut in abysso multa 16 et eduxit aquam de petra et eduxit tamquam flumina aquas 17 et apposuerunt adhuc peccare ei et exacerbaverunt altissimum in siccitate 18 et temptaverunt deum in cordibus suis ut peterent escas animabus suis 19 et detraxerunt de (om. de?) deo et dixerunt numquid poterit deus parare mensam in deserto 20 quoniam percussit petram et fluxerunt aquae et torrentes inundaverunt numquid et panem poterit dare aut parare mensam populo suo 21 propter hoc audivit dominus et distulit et ignis accensus est in Iacob et ira ascendit in Israel 22 quia non crediderunt in deo nec speraverunt in salutare eius 23 et mandavit nubibus desuper et ianuas caeli aperuit 24 et pluit illis manna ad manducandum et panem caeli dedit eis 25 panem angelorum manducavit homo cibaria misit eis in abundantiam 26 transtulit austrum de caelo et induxit in virtute sua africum 27 et pluit super eos sicut pulverem carnes et sicut arenam maris volatilia pennata 28 et ceciderunt in medio castrorum eorum circa tabernacula eorum

in psalm. LXXVII | 195

29 et manducaverunt et saturati sunt nimis et desiderium eorum attulit eis 30 non sunt privati a desiderio suo adhuc esca (+ eorum?) erat in ore ipsorum (eorum?) 31 et ira dei ascendit super (in?) eos et occidit in plurimis eorum et electos Israel impedivit 32 in omnibus his peccaverunt ei (om. ei?) adhuc et non crediderunt in mirabilibus eius 33 et defecerunt in vanitate dies eorum et anni eorum cum festinatione 34 cum occideret eos quaerebant eum et revertebantur et diluculo veniebant ad eum 35 et rememorati sunt quia (quoniam?) deus adiutor eorum est et deus excelsus redemptor eorum est 36 et dilexerunt eum in ore suo et in lingua sua mentiti sunt ei 37 cor autem ipsorum (eorum?) non erat rectum cum eo nec fideles habiti sunt in testamento eius 38 ipse autem est misericors et propitius fiet (/erit) peccatis eorum et non perdet (/disperdet) eos et abundabit ut avertat iram suam et non accendet omnem iram suam 39 et recordatus est quia caro sunt spiritus vadens et non revertens 40 quoties exacerbaverunt eum in deserto et (om. et?) in ira concitaverunt eum in inaquoso 41 et conversi sunt et temptaverunt deum et sanctum Israel exacerbaverunt 42 non sunt recordati manus eius die qua redemit eos de manu tribulantis 43 posuit in Aegypto signa sua et prodigia sua in campo Taneos 44 et convertit in sanguinem flumina eorum et imbres eorum ne biberent 45 misit in eos cynomiam et comedit eos et ranam et disperdidit eos 46 et dedit rubigini (erugini?) fructum eorum et labores eorum locustae 47 et occidit in grandine vineas eorum et moros eorum in pruina

196 | Augustini

48 et tradidit grandini iumenta eorum et possessionem eorum igni 49 misit in eos iram indignationis suae indignationem et iram et tribulationem immissiones per angelos malos 50 viam fecit semitae irae suae et non pepercit a morte animarum eorum et iumenta eorum in morte conclusit 51 et percussit omne primitivum in terra Aegypti primitias laborum eorum in tabernaculis cham 52 et abstulit sicut oves populum suum et perduxit eos tamquam gregem in deserto 53 et deduxit eos in spe et non timuerunt et inimicos eorum operuit mare 54 et induxit eos in montem sanctificationis suae montem quem adquisivit dextera eius et eiecit a facie eorum gentes et sorte divisit (/distribuit) eis terram in funiculo distributionis 55 et habitare fecit in tabernaculis eorum tribus Israel 56 temptaverunt et exacerbaverunt deum excelsum et testimonia eius non custodierunt 57 et averterunt se et non servaverunt pactum quemadmodum patres eorum conversi sunt in arcum pravum 58 et in ira concitaverunt eum in collibus suis et in sculptilibus suis ad aemulationem eum provocaverunt 59 audivit deus et sprevit et ad nihilum redegit valde Israel 60 et repulit tabernaculum Selom tabernaculum suum ubi habitavit in hominibus 61 et tradidit in captivitatem virtutem eorum et pulchritudinem eorum in manus inimici 62 et conclusit in gladio populum suum et hereditatem suam sprevit 63 iuvenes eorum comedit ignis et virgines eorum non sunt lamentatae 64 sacerdotes eorum in gladio ceciderunt et viduae eorum non plorabuntur 65 et excitatus est tamquam dormiens dominus tamquam potens crapulatus a vino 66 et percussit inimicos suos in posteriora opprobrium sempiternum dedit illis

in psalm. LXXVII | 197

67 et repulit tabernaculum Ioseph et tribum Effrem non elegit 68 sed elegit tribum Iuda montem Sion quem dilexit 69 et aedificavit sicut unicornuorum sanctificationem suam in terra quam fundavit in aeternum 70 et elegit David servum suum et sustulit eum de gregibus ovium depost fetantes accepit eum 71 pascere Iacob servum suum et Israel hereditatem suam 72 et pavit eos in innocentia cordis sui et in intellectu (/intellegentia) manuum suarum deduxit eos Das v. 14 in allen alten Psalterien eröffnende et kann durchaus in Augustins Psalmtext gestanden sein. Er hätte es in seiner Kommentierung jedenfalls weglassen müssen, da er dort das Zitat in seine eigene Satzkonstruktion einfügt. Es ist möglich, dass das et in v. 40 nicht in Augustins Psalmtext stand, weil es in allen alten Psalterien fehlt und zwanglos als Spontanparallele zum umliegenden Text erklärt werden kann. Für v. 43 könnte durchaus, wie in allen alten Psalterien, sicut oder quomodo den Anfang von Augustins Psalmtext gebildet haben. Er hätte in diesem Fall das Wort ausgelassen, um das Zitat glatter an seine vorangehende Einleitung anzuknüpfen. Das v. 56 einleitende et war in Augustins Psalmtext sehr wahrscheinlich ebenso vorhanden wie in allen uns bekannten alten Psalterien. Er hat die Konjunktion wohl ausgelassen, um das Zitat seiner Satzkonstruktion einzufügen, und dafür wenig später adhuc, das in keinem alten Psalter steht, selbständig ergänzt. Bei der Auslegung von v. 72 scheint klar, dass Augustinus die Lesarten in intellectu und in intellegentia nicht nur kennt, sondern auch im Gebrauch zwischen ihnen schwankt.

in psalmum lxxvii cc 1066

5

10

15

(1.) Psalmus iste ea continet, quae in veteri populo divinitus acta narrantur. Recentior autem et posterior populus admonetur, ut caveat, ne sit ingratus beneficiis dei eiusque in se provocet iracundiam, cuius oboedienter et fideliter debet suscipere gratiam. ne fiant inquit sicut patres eorum generatio prava et amaricans; generatio, quae cor non direxit suum et non est creditus cum deo spiritus eius. Haec est igitur psalmi huius intentio, haec utilitas, hic uberrimus fructus. Sed cum omnia videantur perspicua et aperta dici atque narrari, primitus movet atque intentos facit titulus eius: Neque enim frustra inscribitur intellectus asaph, nisi v. 1 quia fortasse, non quod superficies sonat, sed interius aliquid intellegentem quaerunt ista lectorem. Deinde narraturus et commemoraturus haec omnia, quae videntur auditore quam expositore potius indigere, aperiam inquit in parabolis os meum; eloquar propositiones ab initio. Quis non hic de somno excitetur? Quis audeat velut manifestas legendo percurrere parabolas et propositiones, quae nominibus suis indicant altius se perscrutari oportere? – Parabola quippe alicuius rei similitudinem prae se gerit. Quod licet sit vocabulum Graecum, iam tamen pro Latino usurpatur. Et notum est, quod in parabolis, quae dicuntur, rerum similitudines rebus, de quibus agitur, comparantur. Propositiones autem, quae Graece appellantur ‚problemata‘, quaestiones sunt habentes aliquid, quod disputatione solvendum sit. Quis ergo parabolas et propositiones transitorie legat? Quis non his auditis vigilantiam mentis intendat, ut ad earum fructum intellegendo perveniat? (2.) attendite inquit, populus meus, legem meam. Quem hic credamus loqui nisi deum? Ipse enim legem dedit populo suo, quem liberatum ex Aegypto congregavit. Quae

1,4–6 Ps. 77,8 11sq. Ps. 77,2 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,9sq. quaerunt] des. e1 ‖ 14 parabola] inc. e1 ‖ 2,3 suo] des. e1 1,1 ea om. e1 | vetere M γ (ac. Ca S) δ | divinitus e1 α H4 (pc.) β La; om. rell. edd (sed cf. e.g. civ. 6,11 vel conf. 6,11,19 vel serm. 281,3) ‖ 2 ut om. e1 ‖ 3 *obaudienter e1; oboedientes S K O2 | debent M α α1 γ (exc. P15; ac. Ca) δ ε (ac. Bn1) η (ac. C) ‖ 3sq. suscipere debet gratia tr. e1 ‖ 4‒6 generatio … eius] genus pravum et peramarum e1 ‖ 6sq. haec2 … atque2 om. e1 ‖ 7 cum] haec add. S (pc.) ζ | dici atque] dicatque η1 | monet α (exc. F4) ‖ 8 inscribitur om. γ (ac. Ca S) ‖ 9 aliquid] aliud α (ac. F) intellegendum e1 ‖ 11 auditorem M (ac.) P15 (ac.) δ ε (exc. Bn1) | expositorem M γ (ac. Ca) δ ε (exc. Bn1) 13 parabolas et propositiones percurrere tr. ζ ‖ 14 se altius tr. α | se perscrutari] semper scrutari β η1 | oportet parabolam δ | quippe] igitur e1 ‖ 15 sit om. η1 | iam om. e1; Latini Ca ‖ 16 in parabolis] parabolae β ‖ 17 comparantur e1 β η (exc. P2) η1 edd; comparant rell. | appellantur] vocantur α (exc. F) ‖ 18 προβλήματα ma cc | quaesitiones H4 (pc.) Ca S (ac.) δ ‖ 19sq. quis … perveniat om. e1 19 non] in add. H4 δ ‖ 19sq. *vigilantia β η (exc. P2) η1 ma cc 2,2 inquit om. F (ac.) C η1 | credimus α α1 ‖ 3 dedit legem tr. α1

in psalm. LXXVII,1 – 2 | 199

congregatio proprie ‚synagoga‘ nuncupatur, quod interpretatur Asaph. Utrum ergo ita dictum est intellectus asaph, quod ipse Asaph intellexerit, an figurate intellegendum, quod eadem synagoga, hoc est idem populus, intellexerit, cui dicitur attendite, populus meus, legem meam? Quid est ergo, quod ei populo per prophetam increpat dicens Israel autem me non cognovit et populus meus me non intellexit? Sed profecto erant etiam in illo populo, qui intellegerent habentes fidem, quae postea revelata est, non ad legis litteram, sed ad gratiam spiritus pertinentem. Non enim sine ipsa fide fuerunt, qui eius in Christo futuram revelationem praevidere et praenuntiare potuerunt, cum et illa vetera sacramenta significantia fuerint futurorum. An soli prophetae habebant hanc fidem, non et populus? Immo vero etiam qui prophetas fideliter audiebant, eadem adiuvabantur gratia, ut intellegerent, quod audiebant. Sed utique sacramentum regni caelorum velabatur in veteri testamento, quod plenitudine temporis revelaretur in novo. Nolo enim vos ait apostolus ignorare, fratres, quia patres nostri omnes sub nube fuerunt et omnes per mare transierunt et omnes per Moysen baptizati sunt in nube et in mari et omnes eundem cibum spiritalem manducaverunt et omnes eundem potum spiritalem biberunt. Bibebant enim de spiritali sequenti eos petra; petra autem erat Christus. Idem itaque in mysterio cibus et potus illorum qui noster – sed significatione idem, non specie –, quia idem ipse Christus illis in petra figuratus, nobis in carne manifestatus. Sed non inquit in omnibus illis beneplacitum est deo. Omnes quidem eundem cibum spiritalem manducaverunt et eundem potum spiritalem biberunt, id est spiritale aliquid significantem, sed non in omnibus illis beneplacitum est deo. Cum dicit Non in omnibus, erant ergo ibi aliqui, in quibus beneplacitum est deo; et cum essent omnia communia sacramenta, non communis erat omnibus gratia, quae sacramentorum virtus est. Sicut et nunc iam revelata fide, quae tunc velabatur, omnibus in nomine patris et filii et 2,8 Is. 1,3 17 plenitudine temporis] cf. Gal. 4,4 17–21 1 Cor. 10,1–4 23sq. 1 Cor. 10,5 2,4 congregatio…Asaph] cf. app. ad in psalm. 72,4 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 4sq. utrum … Asaph2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 5 intellexerat δ ‖ 6 idem] quidem γ (exc. P15; ac. Ca S); quidam M P15 ‖ 7 ei populo M γ (ac. Ca S); dei populo F η (exc. La; ac. C); dei populum α (exc. F); eundem populum η1 (pc. P12) edd; eidem populo rell. ‖ 8 agnovit D γ edd | meus *om. β (exc. F3) γ (pc. S) δ η η1 am; sed cf. c. Faust. 13,11 | me2 om. F3 edd (exc. am) ‖ 10 litterarum M; litteras γ (exc. P15; ac. Ca) δ | pertinere ζ ‖ 11 futuram om. δ | praevidere et] praeviderent γ (ac. Ca S; praevidentes P15) 12 fuerant α ‖ 13 et non tr. α1 δ | et om. M γ (ac. Ca S) | etiam om. ζ ‖ 14 fideliter] libenter α (exc. F) 16 velatur γ (ac. Ca S) | vetere M γ (exc. P15; ac. Ca S) δ ‖ 18 quia] quoniam β | per om. γ (ac. S) An5 19 omnes2 om. α (exc. F) | eandem escam ζ ‖ 20 enim] autem Na1 β O2 ζ ‖ 21 sequente S2 Ca am; consequenti S (pc.) P15 ζ; consequente edd (exc. am) | itaque] autem ζ | in om. δ ε (ac. N) | ministerio α (exc. F4) K δ (ac.) ‖ 25 et om. α; omnes add. η1 ‖ 26 illis … omnibus2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 29 fides Ca (pc.) δ ε ζ η P12 | velabatur] revelabatur Na1 (ac.) δ (ac. G) Rm12 C (ac.) Lo1

5 cc 1067

10

15

20

25

200 | Augustini

30

5 cc 1068

10

15

20

spiritus sancti baptizatis commune est lavacrum regenerationis, sed ipsa gratia, cuius ipsa sunt sacramenta, qua membra corporis Christi cum suo capite regnatura sunt, non communis est omnibus. Nam et haeretici habent eundem baptismum et falsi fratres in communione catholici nominis. Ergo et hic recte dicitur: Sed non in omnibus illis beneplacitum est deo. (3.) Neque tunc tamen neque nunc infructuosa est vox dicentis attendite, populus meus, legem meam. Quae locutio nota est in omnibus litteris, quod non ait ‚Attende‘, sed attendite. Ex multis enim populus constat. Quibus multis, quod sequitur, pluraliter dicitur: inclinate aurem vestram in verba oris mei. Quod est attendite, hoc est inclinate aurem vestram, et quod ibi ait legem meam, hoc ait hic in verba oris mei. Ille namque pie attendit legem dei et verba oris eius, cuius aurem inclinat humilitas, non cuius erigit cervicem superbia. Quod enim infunditur, concavo humilitatis excipitur, eminentia tumoris expellitur. Unde alio loco Inclina inquit aurem tuam et excipe verba intellectus. Satis itaque admoniti sumus etiam istum psalmum huius intellectus asaph – quia genitivo casu in titulo positum est: ‚huius intellectus‘, non ‚hic intellectus‘ – inclinata aure suscipere, id est humili pietate. Nec ‚ipsius Asaph‘ dictum est, sed ‚ipsi Asaph‘, quod Graeco articulo apparet et in quibusdam Latinis codicibus invenitur. Verba igitur ista intellectus sunt, id est intellegentiae sunt, quae data est ipsi Asaph, quod non uni homini, sed melius congregationi populi dei, unde nequaquam nos alienare debemus. Quamvis enim proprie dicatur synagoga Iudaeorum, ecclesia vero Christianorum, quia congregatio magis pecorum, convocatio vero magis hominum intellegi solet, tamen et illam dictam invenimus ecclesiam, et nobis fortasse potius convenit dicere: Salva nos, domine deus noster, et congrega nos de gentibus, ut confiteamur nomini sancto tuo. Neque dedignari nos oportet, immo gratias ineffabiles agere, quod sumus oves manuum eius, quas praevidebat, cum 3,9 Prov. 22,17 19sq. Ps. 105,47 3,13 quod…apparet] scil.: συνέσεως τῷ Ασαφ (LXX) 13sq. in…invenitur] cf. e.g. codicem Berlin, SBPK Hamilton 553 Ψρ continentem, qui praebet ipsi Asaf M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 3,4 inclinate] inc. e1 ‖ 7 superbia] des. e1 31 ipsa] illa α (ac. F) | qua] quando α α1 | regnatura M α H4 (pc.) β; regeneratura α1 (ac. H4) γ (regenerata pc. Ca S) δ; regenerata rell. edd; cf. civ. 20,13 ‖ 32 et1 om. γ (ac. Ca S) ‖ 33 falsi] sunt add. α communione] commune ζ 3,2 popule ε C ‖ 3 populis F (pc.) P15 (ac.) δ ε ζ η (exc. La) η1 (ac. An5) | multis2 om. S (pc.) ζ ‖ 4 quod] quid α (ac. F) α1 (pc. H4) ‖ 4‒6 quod … mei om. M γ (ac. Ca S) ‖ 5 ibi] illi η (exc. P2; illic pc. C) η1 (illic pc. P12); illic ma cc ‖ 6 hic om. η η1 (hic ait in pc. P12) | in om. edd | pie] ipse e1 ‖ 8 timoris α1 δ ε (ac. Bn1) ‖ 10 etiam] iam β ‖ 15 melius] accipimus add. La ma cc | populo γ (exc. S; ac. Ca) δ 17 quia] vere add. α | vero2 om. α La ‖ 20 gentibus M (pc.) α α1 γ (ac. S) δ am er; nationibus rell. lo ma cc | ut] et M γ (ac. Ca) δ ε η (ac. C) | sancto nomini tr. ε ‖ 21 agamus ineffabiles S (pc.) ζ ‖ 21sq. manuum … oves om. α (ac. F) γ (ac. Ca S)

in psalm. LXXVII,2 – 3 | 201

diceret Habeo alias oves, quae non sunt de hoc ovili. Oportet me et ipsas adducere, ut sit unus grex et unus pastor, iungendo scilicet fidelem populum gentium fideli populo Israelitarum, de quibus prius dixerat: Non sum missus nisi ad oves, quae perierant domus Israel. Nam et congregabuntur ante eum omnes gentes, et separabit eos sicut pastor oves ab haedis. Sic igitur audiamus, quod dictum est attendite, populus meus, legem meam. inclinate aurem vestram in verba oris mei, non tamquam Iudaeis, sed potius tamquam nobis, vel certe tamquam etiam nobis ista dicantur. Cum enim dixisset apostolus Sed non in omnibus illis beneplacitum est deo ita ostendens fuisse ibi etiam illos, in quibus beneplacitum est deo, continuo subiecit: Prostrati enim sunt in deserto. Deinde adiunxit: Haec autem figurae nostrae factae sunt, ut non simus concupiscentes mala, sicut et illi concupierunt, neque idolis servientes, sicut quidam eorum, sicut scriptum est ‚Sedit populus manducare et bibere, et surrexerunt ludere‘, neque fornicemur, sicut quidam eorum fornicati sunt et ceciderunt una die viginti tria milia, neque temptemus Christum, sicut quidam eorum temptaverunt et a serpentibus perierunt, neque murmuraveritis, sicut quidam illorum murmuraverunt et perierunt ab exterminatore. Omnia autem haec in figura contingebant illis; scripta autem sunt ad correptionem nostram, in quos finis saeculorum obvenit. Nobis ergo potius ista cantata sunt. Unde in hoc psalmo inter cetera dictum est: ut cognoscat generatio altera filii qui nascentur et exurgent. Porro si ille interitus a serpentibus et ab exterminatore illa perditio et gladii trucidatio figurae fuerunt, sicut evidenter dicit apostolus, cum illa omnia contigisse manifestum sit – non enim ait ‚In figura dicebantur‘ vel ‚In figura scripta sunt‘, sed in figura inquit contingebant illis –, quanto maiore diligentia pietatis cavendae sunt poenae, quarum figurae illae fuerunt! Procul dubio quippe, sicut in bonis rebus multo amplius boni

22sq. habeo…pastor] cf. Io. 10,16 24sq. Mt. 15,24 25sq. Mt. 25,32 30–39 1 Cor. 10,5–11 41 Ps. 77,6 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 22 de] ex α Ca (ac.) Bn1 | et om. T η1 (exc. P12) ‖ 23 iungendum η1 | gentilium M F (pc.) β η η1 (exc. P12) ma cc ‖ 24sq. de … nam om. M γ (ac. Ca S) ‖ 24 perierunt η (exc. P2) η1 lo ma cc ‖ 25 eos om. M γ (ac. S); ab invicem add. β; eas α (exc. F) ‖ 26 pastor] segregat add. F4 S (pc.) ζ ‖ 27 popule S (pc.) ε (exc. Bn1; pc. N) ζ η (exc. P2) ‖ 29 tamquam2] tam β η (exc. La) η1 (ac. P12) ma cc | nobis2] quam iudaeis add. F (pc.) β Ca (pc.) C (pc.) ‖ 30 illis om. S (pc.) ζ | etiam ibi tr. α1 ‖ 31 sunt enim tr. ζ 32 deinde] inde α | in figura nostra facta α (exc. F) α1 ‖ 33 eorum] scriverunt add. S (pc.) ζ ‖ 35 viginti] et add. M C P12 (ac.) ma cc ‖ 37 illorum M γ (ac. S) ε η η1; *eorum rell. edd ‖ 38 sunt autem tr. Na1 β S (pc.) δ ζ An5 ‖ 39 correctionem β ζ | quos] quo Ca δ (ac. G O2) Lp1 (ac.) | fines α (exc. F4; pc. F) α1 γ (exc. Ca; pc. S) N (ac.) Rm12 P2 P12 (ac.) | obvenit] devenerunt α (exc. F4; pc. F) α1 S (pc.) ζ ‖ 41 et om. η 43 fuerant α γ (exc. P15; ac. Ca S) ‖ 45 contingebant] in add. γ (ac. S) ‖ 46 quippe procul dubio tr. η (exc. P2) | quippe] certe add. C (pc.); certe η1 | boni] bonum β S (pc.) Bn1 ζ; bonis Ca (pc.) η (exc. La) η1 (exc. An5); bonus δ ε (exc. Bn1; ac. N)

25

30

35

40 cc 1069

45

202 | Augustini

50

55

5

10

est in eo, quod per figuram significatur, quam in ipsa figura, ita et in malis longe utique peiora sunt, quae significantur figuris, cum tanta mala sint etiam significantes figurae. Nam sicut terra illa promissionis, quo ille populus ducebatur, in comparatione regni caelorum nihil est, quo Christianus populus ducitur, ita et poenae illae, quae figurae fuerunt, cum tam sint atroces, in comparatione poenarum, quas significant, nihil sunt. Quas autem figuras dixit apostolus, eas dicit iste psalmus, quantum existimare possum, parabolas et propositiones non in eo habentes finem, quod contigerunt, sed in eis rebus, ad quas rationabili comparatione referuntur. Attendamus ergo legem dei, populus eius, et inclinemus aurem nostram in verba oris eius: (4.) aperiam inquit in parabolis os meum. eloquar propositiones ab v. 2 initio. A quo initio dicat, satis apparet in consequentibus: Non enim ex quo factum est caelum et terra vel ex quo creatum est in primo homine genus humanum, sed ex quo populi congregatio, quae adducta est ex Aegypto, ut sensus pertineat ad Asaph, quod interpretatur ‚congregatio‘. Sed utinam, qui dixit aperiam in parabolis os meum, etiam intellectum nostrum in eas aperire dignetur! Si enim sicut os suum aperuit in parabolis, ita aperiret etiam ipsas parabolas, et sicut eloquitur propositiones, ita eloqueretur et earum expositiones, non hic aestuaremus. Nunc vero ita obtecta et clausa sunt omnia, ut etiamsi ad aliquid ipso adiuvante, unde salubriter pascamur, pervenire possimus, in sudore tamen vultus nostri edamus panem et poenam definitionis antiquae non corporis tantum, sed et cordis labore pendamus. Dicat ergo, et audiamus parabolas et propositiones:

4,10sq. in…pendamus] cf. Gen. 3,19 4,2 satis…consequentibus] cf. infra 7,1–3 4sq. Asaph…congregatio] cf. supra 2,4 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 4,1 aperiam] inc. e1 ‖ 4 Aegypto] des. e1 ‖ 12 dicat] inc. e1 47 per figuram] figura η1 ‖ 49 illa om. η (exc. La) η1 | quod … dicebatur δ ‖ 49‒51 comparationem … comparationem η1 ‖ 51 quae om. η1 | tam] tamen F (pc.) β ‖ 52 autem om. γ (ac. Ca S) | dicit α (ac. F) ‖ 53 possum M α (ac. F) α1 γ (exc. S; ac. Ca); possumus rell. edd | finem] fidem H4 (pc.) S (pc.) δ Lp1 ζ η (exc. La) η1 ‖ 54 eis] his α1 γ (ac. S) δ | comparatione rationabili tr. α | referuntur α β ma cc; deferuntur M γ (feruntur pc. S) N (feruntur ac.) am er lo; feruntur rell. (cf. infra 12,4sq., 12,11sq. et 26,2) 55 et] ut γ (ac. Ca S) δ 4,1 in parabolis inquit tr. P15 η η1 | loquar e1 M α F3 S ζ Ψρ qVulg. (sed cf. infra 7sq.) ‖ 3 terram M α (exc. F4) γ (exc. P15; ac. Ca) δ (exc. O2) Bn1 (ac.) η (exc. La; ac. C) ‖ 5 interpretatur] congregans vel add. β; congregans add. La ‖ 7 aperiret] aperiet δ | etiam aperiret tr. α1 | ipsas om. Rm12; ipsius α1 S (pc.) δ ε (ac. N) T C P12 ‖ 8 aestuaremur δ ε (ac. N) η (exc. P2; ac. C) P12 ‖ 9 ad om. M Na1 S2 γ (ac. Ca S) Lo1 12 et1 om. γ (ac. Ca S)

in psalm. LXXVII,3 – 5 | 203

v. 3

(5.) quanta inquit audivimus et cognovimus ea et patres nostri narraverunt nobis. Dominus superius loquebatur. Nam cuius alterius verba credenda sunt attendite, populus meus, legem meam? Quid est ergo, quod nunc repente homo loquitur? Iam enim hominis verba sunt quanta audivimus et cognovimus ea et patres nostri narraverunt nobis. Nimirum deus iam ex hominis ministerio locuturus, sicut ait apostolus An vultis experimentum accipere eius, qui in me loquitur, Christus? ex persona sua primum verba fieri voluit, ne verba eius loquens homo contemneretur ut homo. Ita enim se habent locutiones dei, quae nobis insinuantur per sensum corporis nostri: Creaturam subditam opere invisibili creator movet; non eius substantia in aliquid corporale et temporale convertitur, ut corporalibus et temporalibus signis sive ad oculos sive ad aures pertinentibus, quantum capere homines possunt, suam faciat innotescere voluntatem. Si enim angelus uti potest aethere, aere, nube, igne et alia qualibet natura vel specie corporali et homo vultu, lingua, manu, calamo, litteris aliisve significantibus rebus ad suae mentis indicanda secreta, postremo cum homo sit, nuntios homines mittit et dicit alii ‚Vade‘, et vadit, et alii ‚Veni‘, et venit, et servo suo ‚Fac hoc‘, et facit, quanto maiore et efficaciore potestate deus, cuius dominio universa subiecta sunt, et ipso angelo et homine utitur, ut, quod ei placet, adnuntiet! Quamvis itaque iam homo dicat quanta audivimus et cognovimus ea et patres nostri narraverunt nobis, tamen tamquam dei verba, non tamquam humanas fabulas audiamus. Propter hoc enim praemissum est attendite, populus meus, legem meam. inclinate aurem vestram in verba oris mei. aperiam in parabolis os meum. eloquar propositiones ab initio. quanta ergo audivimus inquit et cognovimus ea et patres nostri narraverunt nobis. Sic est audivimus et cognovimus, quomodo Audi, filia, et vide. Audita enim sunt in veteri testamento, quae cognoscuntur in novo: Audita, cum prophetarentur; cognita, cum implerentur. Ubi promissio redditur, non fraudatur

5,6sq. 2 Cor. 13,3 15sq. dicit…facit] cf. Lc. 7,8 25 Ps. 44,11 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 5,8 homo2] des. e1 ‖ 18 quamvis] inc. e1 ‖ 20 audiamus] des. e1 5,1 inquit audivimus α1 δ ε am er lo; *audivimus inquit tr. β (sed cf. infra 8,1); inquit om. rell. ma cc (sed cf. e.g. in psalm. 72,9 vel 74,5 et similia) ‖ 1sq. narraverunt] adnuntiaverunt β ε (narraverunt vl. N) η P12 (ac.); cf. Ps. 43,2 ‖ 2sq. nam … meam om. e1 ‖ 5 et … nobis om. e1 | narraverunt] adnuntiaverunt η1 (vl. P12) | nimirum] animarum e1 | iam deus tr. edd (exc. am) ‖ 6sq. sicut … Christus om. e1 ‖ 6 eius om. M γ (ac. Ca) δ ‖ 12 homines capere tr. S (pc.) ζ La | faciant α (exc. F4; ac. F) H4 Ca K δ ε T η (-unt P2); faciunt P12; facit Rm12 ‖ 13 homo] et add. α H4 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η (exc. La) P12 ‖ 14 vultu] et add. S (pc.) ζ | significationibus α1 δ ‖ 15sq. alio … alio α1 δ T P12 (alii … alio) ‖ 16 et2 *om. M α α1 γ δ | veniet M F S2 Ca (ac.) K δ η (ac. C) ‖ 17 deus om. M γ (ac. Ca); dei α1 δ ε (ac. N) T η P12 | cuius dominio α β; cui domino rell. edd ‖ 19 ea om. η η1 | et2 om. γ (exc. K; ac. Ca) δ ‖ 21 popule C Lo1 24 inquit audivimus tr. β La ‖ 26 vetere M γ (ac. Ca S)

5 cc 1070

10

15

20

25

204 | Augustini

5

cc 1071 5

10

15

auditio. et patres nostri – Moyses et prophetae – narraverunt nobis. (6.) non v. 4 sunt abscondita a filiis eorum in generatione altera. Haec est nostra generatio, in qua nobis donata est regeneratio. annuntiantes laudes domini et potentias eius et mirabilia eius quae fecit. Ordo verborum est et patres nostri narraverunt nobis annuntiantes laudes domini. Laudatur dominus, ut ametur. Quid enim salubrius amatur? (7.) et suscitavit testimonium in iacob et legem posuit in israel. Hoc v. 5 est initium, de quo supra dictum est eloquar propositiones ab initio. Initium est ergo vetus testamentum, finis novum. Timor enim praevalet in lege, et Initium sapientiae timor domini; finis autem legis Christus ad iustitiam omni credenti. Quo donante diffunditur caritas in cordibus nostris per spiritum sanctum, qui datus est nobis, et consummata caritas foras mittit timorem, quoniam nunc sine lege iustitia dei manifestata est. Sed quoniam testimonium habet a lege et prophetis, ideo suscitavit testimonium in iacob et legem posuit in israel. Nam et illud, quod tam insigni et pleno tantis significationibus opere tabernaculum constitutum est, tabernaculum testimonii nominatur. In quo erat velamen contra arcam legis sicut velamen contra faciem ministri legis, quia in illa dispensatione parabolae et propositiones erant: Ea quippe, quae praedicabantur et fiebant, velatis significationibus condebantur, non revelatis manifestationibus cernebantur. Cum autem 〈quisque〉 transierit ad Christum, ait apostolus, auferetur velamen. Quotquot enim sunt promissiones dei, in illo etiam. Quisquis igitur Christo adhaeret, totum bonum, quod etiam in litteris legis non intellegit, habet; quisquis autem est alienus a Christo, nec intellegit nec habet. suscitavit ergo testimonium in iacob et legem posuit in israel. More suo repetit. Nam quod est suscitavit testimonium, hoc est legem posuit, et quod est in iacob, hoc est in israel. Nam sicut ista duo nomina sunt hominis unius, ita lex et

7,3sq. Ps. 110,10 4 Rom. 10,4 5sq. Rom. 5,5 6 1 Io. 4,18 6sq. nunc…prophetis] cf. Rom. 3,21 9sq. tabernaculum2 …legis] cf. Ex. 40,2sq. 13sq. cum…velamen] cf. 2 Cor. 3,16 14 2 Cor. 1,20 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 28 patres] inc. e1 ‖ 7,8 Israel] des. e1 ‖ 17 more] inc. e1 6,2 abscondita] occultata α (occulta Na1) α1 S (pc.) ζ Ψρ Vulg. ‖ 3 in om. e1 ‖ 6 amatur] quam dominus add. e1 7,2 est3 om. β ‖ 3sq. timor … domini om. e1 ‖ 4 autem] enim e1 F δ; ergo α (exc. F) | Christus] *est add. e1 α1 β S (pc.) δ ε ζ edd (exc. am) ‖ 4‒7 ad … est om. e1 ‖ 5 sanctum om. F η η1 (exc. Lo1) 6 foris γ (exc. P15; pc. S) δ ‖ 7 manifesta γ (exc. P15; ac. S) δ | quoniam] quia e1 ‖ 8 tam insigni] tamen signi δ ‖ 10 nominantur γ (ac. Ca) Lo1 ‖ 11 ea om. P15; haec η1 ‖ 12 fiebant] faciebant γ (exc. P15; fiebant vl. Ca) δ ε ζ η (exc. La; ac. C) η1; sciebant S2 | condebantur] et add. β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η (exc. P2; pc. C) η1 edd ‖ 13 quisque addidi (cf. epist. 140,26 et 147,51; in psalm. 89,17; civ. 17,7) | transierint F (ac.) Rm12; transieris ma cc ‖ 14 etiam] tamen add. δ (amen pc. A G) Lp1; *amen add. et ma cc et rell. praeter M γ (ac. Ca S); sed cf. supra in psalm. 71,18 necnon in psalm. 107,2 et in evang. Ioh. 28,9 et c. Faust. 12,5 + 19,7sq.; erant am er lo ‖ 16 est autem tr. β ε η ma cc | autem alienus est tr. F T | est om. η1 | a om. η1 ‖ 19 duo om. e1; dua η (exc. La; ac. C) | et] vetus add. α1 S (pc.) δ ε (ac. N) ζ

in psalm. LXXVII,5 – 8 | 205

testimonium duo sunt nomina rei unius. ‚Interest aliquid‘, ait quispiam, ‚inter suscitavit et posuit.‘ Ita sane; quemadmodum interest etiam inter iacob et israel – non quia homines erant duo, sed eadem duo nomina diversis causis uni homini sunt imposita: Iacob propter supplantationem, quoniam nascentis tenuit plantam fratris, Israel autem propter visionem dei – sic aliud est suscitavit, aliud posuit. Nam suscitavit testimonium, quantum existimo, dictum est, quod illo aliquid suscitatum est. Sine lege enim, ait apostolus, peccatum mortuum est. Ego autem vivebam aliquando sine lege. Adveniente autem mandato peccatum revixit. Ecce quod suscitatum est per testimonium, quod est lex, ut appareat, quod latebat, sicut paulo post dicit: Sed peccatum, ut appareat peccatum, per bonum mihi operatum est mortem. posuit autem legem dictum est tamquam iugum peccatoribus, unde dicitur: Quia iusto lex non est posita. Testimonium est igitur, in quantum aliquid probat, lex autem, in quantum iubet, cum sit una eademque res. Quocirca sicut lapis Christus, sed credentibus in caput anguli, non credentibus autem lapis offensionis et petra scandali, ita testimonium legis: Eis, qui lege non legitime utuntur, testimonium est, quo convincantur puniendi peccatores; his vero, qui ea legitime utuntur, testimonium est, quo demonstratur, ad quem liberandi confugere debent peccatores. In eius enim gratia est iustitia dei testimonium habens a lege et prophetis, qua iustificatur impius. Quam quidam ignorantes et suam volentes constituere iustitiae dei non sunt subiecti. (8.) quanta inquit mandavit patribus nostris nota facere ea filiis v. 6–8 suis, ut cognoscat generatio altera, filii qui nascentur et exurgent, et narrent filiis suis, ut ponant in deo spem suam et non obliviscantur

23 nascentis…fratris] cf. Gen. 25,25 24 propter…dei] cf. Gen. 32,24–28 26sq. Rom. 7,8sq. 29 Rom. 7,13 30sq. 1 Tim. 1,9 32–34 lapis…scandali] cf. 1 Petr. 2,7sq. 37 iustitia…prophetis] cf. Rom. 3,21 38sq. ignorantes…subiecti] cf. Rom. 10,3 7,23 Iacob…supplantationem] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 136,27: Iacob subplantator vel subplantans) 24 Israel…dei] cf. in psalm. 75,2 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 20 unius] des. e1 ‖ 8,1 quanta] inc. e1 20 testimonium] testamentum S (pc.) ζ | sunt om. e1 | rei om. e1 ‖ 22 homines … duo1] erant duo homines (homines duo am) tr. edd | hominis γ (exc. P15; ac. S) δ (ac. A G) C ‖ 26 apostolus ait tr. α (exc. F) ‖ 27 autem om. α P2 ‖ 29 didicit La; dixit η1 ‖ 31 non est lex tr. F α1 ζ edd | posita] sed iniusto add. α (exc. F) α1 | igitur est tr. ζ ‖ 32 res om. γ (ac. Ca S) ‖ 35 peccatores puniendi tr. η (exc. P2) η1 37 qua] quia δ ε (ac. Lp1 N) C (ac.) 8,1 mandavit inquit tr. β | notam M γ (exc. P15; ac. Ca) Ψα Ψγ Ψκ (quam pro quanta psalteria ista) 3 et narrent e1 M (et narrarent ac.) Ca (et narrarent ac.) η (exc. La) ma cc; 2 et om. η qΨρ qVulg. ‖ enarrent β; et narrarent K; enarrabunt S (pc.; ac. lnp.) Rm12; et narrabunt rell. am er lo Ψα Ψγ Ψρ Vulg.; ea add. α La Ψα Ψκ qΨρ (sed cf. infra 14)

20

25

30

cc 1072 35

206 | Augustini

5

10

15

20

25 cc 1073

opera dei et mandata eius exquirant. ne fiant sicut patres eorum generatio prava et amaricans, generatio quae cor non direxit suum et non est creditus cum deo spiritus eius. Haec verba indicant duos quodammodo populos: Alterum ad vetus, alterum ad novum testamentum pertinentem. Nam quod ait quanta mandavit patribus nostris nota facere ea filiis suis, mandata eos accepisse dixit nota facere ea filiis suis, non tamen eos agnovisse aut fecisse. Sed ad hoc acceperunt ipsi, ut cognoscat generatio altera, quod illa non cognovit, filii qui nascentur et exurgent. Nam illi, qui nati sunt, non exurrexerunt, quia non sursum cor, sed in terra potius habuerunt. Cum Christo enim exurgitur, unde dictum est: Si exurrexistis cum Christo, quae sursum sunt, sapite. et narrent inquit filiis suis, ut ponant in deo spem suam. Ita enim non suam iustitiam volunt constituere, sed revelant ad deum viam suam et sperant in eum, ut ipse faciat et non obliviscantur operum dei, magnificando scilicet et iactando opera sua tamquam ipsi faciant, cum deus sit, qui operatur in eis, qui bona operantur, et velle et operari pro bona voluntate, et mandata eius exquirant. Cum iam ea didicerint, quomodo exquirant? quanta enim, inquit, mandavit patribus nostris nota facere ea filiis suis, ut cognoscat generatio altera. Quid cognoscat? Utique mandata, quae mandavit. Quomodo ergo adhuc exquirant, nisi quia ponendo in deo spem suam tunc mandata eius exquirant, ut ab eis illo adiuvante compleantur? ne fiant sicut patres eorum generatio prava et amaricans, generatio quae cor non direxit suum. Et dicit, quare, continuo subiungendo et non est creditus cum deo spiritus eius, id est quia non habebat fidem, quae impetrat, quod lex imperat. Quando enim cum spiritu dei operante spiritus hominis cooperatur, 8,13 Col. 3,1 14sq. suam2 …constituere] cf. Rom. 10,3 17sq. deus…voluntate] cf. Phil. 2,13

15sq. revelant…faciat] cf. Ps. 36,5

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 12 habuerunt] des. e1 ‖ 20 quid] inc. e1 4 operum α1 S (pc.) Lp1 (pc.) ζ P12 edd (exc. am) Ψα Ψγ Ψκ Ψρ qVulg. (sed cf. infra 16, 11,7 et 12,9) 4sq. generatio … amaricans] genus pravum et (om. e1) peramarum e1 F Ψρ ‖ 5 generatio quae] genus quod e1 Ψγ Ψρ | non direxit cor tr. e1 α (exc. F) α1 P15 δ ζ Lo1 Ψκ Ψρ Vulg. (cf. infra 25) | et non] nec e1 6 quodammodo duos tr. α1 O2 ‖ 8 eos] eius γ T C (ac.) η1 ‖ 9 nota facere] ut nota facerent e1 (cf. Ψρ) aut] ac e1 ‖ 11 sunt] et add. e1 M γ (ac. Ca S) ‖ 12 exsurgimus β ‖ 15 iustitiam] iusti add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | ad deum] deo α (in deo ac. F) α1 ‖ 16 non] ne S (pc.) δ ε ζ η η1 | *opera M F γ (ac. Ca S); cf. supra 4 ‖ 17sq. operatur M δ ε (ac. N) Rm12 η η1 (exc. An5) ‖ 18 et velle et] ut vellet Ca (vl.) δ ε (ut velit pc. Lp1; et vellet pc. N) η (ut velle La) P12; ut velint ζ ‖ 19 exquirunt α H4 δ ε ζ 20 cognoscat2] generatio altera add. e1 ‖ 21 ergo om. α (exc. F) | adhuc exquirant] adquirent e1 | quia om. ζ ‖ 24 generatio1 … amaricans] genus pravum et amarum e1 (cf. supra 4sq.) ‖ 25 cor non direxit e1 (ac.) M α α1 (dirigit H4) γ (ac. S) δ am; non direxit cor tr. rell. edd (exc. am) | dixit η1 ‖ 26 habet e1 F; habebant La | quod] quae e1 (quia ac.) Ca (vl.) ε ζ C η1 (fides impetrat, quod lex imperat persaepe apud Augustinum; cf. e.g. epist. 157,8 vel in psalm. 118,16,2 vel enchir. 31,117) ‖ 27 imperat] implere imperavit e1 (implevit ac.) | cum om. e1 H4 | cooperatur spiritus hominis tr. α

in psalm. LXXVII,8 – 9 | 207

tunc, quod deus iussit, impletur; et hoc non fit nisi credendo in eum, qui iustificat impium. Quam fidem non habuit generatio prava et amaricans, et ideo de illa dictum est: non est creditus cum deo spiritus eius. Multo enim hoc expressius dictum est ad significandam gratiam dei, quae non solum operatur remissionem peccatorum, sed etiam cooperantem sibi facit hominis spiritum in opere bonorum factorum, quam si diceret ‚Non credidit deo spiritus eius‘. Hoc est enim habere cum deo creditum spiritum: Non credere spiritum suum posse facere sine deo iustitiam, sed cum deo. Hoc est etiam credere in deum, quod utique plus est quam credere deo. Nam et homini cuilibet plerumque credendum est, quamvis in eum non sit credendum. Hoc est ergo credere in deum, credendo adhaerere ad bene cooperandum bona operanti deo, quia sine me inquit nihil potestis facere. Quid autem plus hinc apostolus dicere potuit, quam quod ait: Qui autem adhaeret domino, unus spiritus est. Alioquin lex illa testimonium est, quo damnetur, non quo absolvatur reus. Littera est enim minax, quae convincat praevaricationes, non spiritus adiuvans, qui liberet et iustificet peccatores. generatio ergo illa, cuius exemplum cavendum est, ideo prava et amaricans fuit, quia non est creditus cum deo spiritus eius, quia, etsi aliqua credidit deo, non tamen credidit in deum, non ex fide adhaesit deo, ut sanata a deo bene cooperaretur cum operante in se deo. v. 9 (9.) Denique filii effrem tendentes et mittentes arcus conversi sunt in die belli. Persequentes legem iustitiae in legem iustitiae non pervenerunt. Quare? Quia non ex fide – generatio enim erat, cuius spiritus cum deo creditus non est – , sed tamquam ex operibus, quia non sicut tetendit et misit arcus, quod foris apparet tamquam in operibus legis, ita direxit et cor, ubi iustus vivit ex fide, quae per dilectionem operatur, qua inhaeretur deo, qui operatur in homine et velle et operari pro bona voluntate. Nam quid est aliud tendere arcum et mittere et converti in

28sq. credendo…impium] cf. Rom. 4,5 38 Io. 15,5 39 1 Cor. 6,17 40sq. littera…spiritus] cf. 2 Cor. 3,6 9,2 persequentes…pervenerunt] cf. Rom. 9,31 5 iustus…fide] cf. Rom. 1,17 5sq. Gal. 5,6 6sq. qui…voluntate] cf. Phil. 2,13 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 28 impletur] des. e1 ‖ 9,1 filii] inc. e1 ‖ 2 belli] des. e1 ‖ 7 quid] inc. e1 28 iussit deus tr. α1 δ ‖ 30 multum α ‖ 32 etiam om. δ ε (ac. N) ζ | spiritum hominis tr. α (exc. F) Lo1 33 quam si M β γ (ac. S); quasi rell. edd | didiceret (vel -rit) γ (ac. Ca S) ‖ 34 spiritum creditum tr. η1 (exc. P12) | suum spiritum tr. α1 ‖ 35 etiam om. β; enim S (pc.) ε (ac. N) ζ η (exc. P2) η1 | credere2] in add. γ (ac. S) ‖ 36 et om. γ (ac. Ca) T ‖ 37 ergo om. La; enim S (pc.) ζ ‖ 38 hinc plus tr. α ‖ 39 domino] deo α Bn1 η1 ‖ 40 est2 om. S2 C (ac.) An5 (ac.) ‖ 40sq. enim est tr. H4 F3 O2 Rm12 edd ‖ 41 enim om. M γ (ac. Ca S) P2 | minax] comminans α α1 | praevaricatores β S (pc.) P15 ζ (cf. c. Pelag. 3,2,2) 43 quia2] qui α (ac. F) ‖ 45 cum operante] cooperante δ ε ζ (-ti Rm12) 9,1 tendentes e1 M β γ (ac. Ca S) δ; intendentes rell. edd Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. (sed cf. infra 4, 10, 42 et 10,4); arcum add. e1 M Ψα Ψγ Ψκ Ψρ (sed cf. infra 15sq.) | arcus om. M (sed cf. infra 4, 10, 13, 42 et 10,4); arcum γ (ac. Ca) ζ qVulg. ‖ 4 et om. S (pc.) δ ε ζ η η1 ‖ 5 appareret β ε ζ η (exc. P2) η1 (exc. An5) ex fide vivit tr. α1 δ ‖ 6 qua] quia S (pc.) ε (pc. N) C η1 | operatur2] operetur M γ (ac. Ca S) δ

30

35

40

45

5

208 | Augustini

10

cc 1074 15

20

25

30

die belli nisi attendere et promittere in die auditionis et deserere in die temptationis, armis quasi proludere et ad horam certaminis nolle pugnare? Quod sane ait tendentes et mittentes arcus, cum debuisse dicere videatur ‚Tendentes arcus et mittentes sagittas‘ – non enim arcus mittitur, sed ab arcu aliquid mittitur –, aut illa locutio est, de qua superius disseruimus, ubi dictum est suscitavit testimonium, quia suscitavit aliquid testimonio – ita et hic mittentes arcus, quia miserunt aliquid arcubus –, aut obscurus ordo verborum est cum praetermissione verbi, quod etiam tacitum subaudiendum est, ut iste ordo sit filii effrem tendentes arcus et mittentes et subaudiatur ‚sagittas‘ plenusque sit sensus ‚Tendentes arcus et mittentes sagittas‘. Quia etiam si diceret ‚Tendentes et mittentes sagittas‘, non utique ‚tendentes sagittas‘ intellegere deberemus, sed audito eo, quod dixit ‚tendentes‘, subaudire potius ‚arcum‘, quamvis dictum non fuerit. Nonnulli sane codices Graeci habere dicuntur ‚Tendentes et mittentes arcubus‘, ut sine dubitatione subaudiamus ‚sagittas‘. Quod vero per filios Effrem universam illam generationem amaricantem intellegi voluit, locutio est a parte totum significans. Et ideo fortasse electa est ista pars, ex qua totus ille populus significaretur, quia de his potissimum boni aliquid expectandum fuit, quia ex illo nati sunt, quem nepotem suum Iacob, quamvis a patre eius tamquam minorem ad sinistram constitutum, manu tamen dextera benedixit eumque maiori fratri arcana benedictione praeposuit, ut, quod ita hoc loco tribus illa culpatur nec apparuisse in ea, quod illa benedictio promittebat, ostenditur, satis intellegamus. Quod etiam tunc ex verbis patriarchae Iacob longe aliud figurabatur, quam prudentia carnis expectat. Figurabatur enim, quod futuri essent novissimi, qui erant primi, et primi futuri essent, qui erant novissimi, per salvatoris adventum, de quo dictum est: Qui post me venit, ante me factus est. Sic Abel iustus maiori praelatus

25–27 quem…praeposuit] cf. Gen. 48,12–16 32sq. Abel…fratri] cf. Gen. 4,1–5

30sq. futuri…novissimi] cf. Mt. 20,16

32 Io. 1,27

9,11 tendentes…sagittas] cf. Ψα Ψγ Ψκ Ψρ: Intendentes arcum et mittentes sagittas (suas add. Ψκ Ψρ) 12sq. illa…testimonio] cf. supra 7,25sq. 19sq. nonnulli…arcubus] scil.: ἐντείνοντες καὶ βάλλοντες τόξοις (LXX textus editus) e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 9 pugnare] des. e1 ‖ 22 quod] inc. e1 10 dicere debuisse tr. β ‖ 12 supra α ‖ 13 testimonio aliquid tr. α | arcum α1 S (pc.) δ ε (ac. N) Rm12 14 aliquid] ab add. α α1 ‖ 16 intendentes ζ η1 | subauditur α | plenusque sit sensus] plenusque sit η (exc. La); pleniusque sit η1 ma cc ‖ 17 tendentes2] arcus add. S (pc.) ζ ‖ 18 non … sagittas2 om. γ (ac. Ca S) | sagittas tendentes tr. η (exc. P2) η1 (ostententes Lo1; ostententes ac. P12) ‖ 19 attendentes γ (ac. Ca S) | non fuerit om. η1 ‖ 20 mittentes] ab add. α (exc. F) α1 ‖ 24 totus ille populus e1 M α α1 γ (ac. S) δ am er lo; ille populus totus tr. rell. ma cc | aliquid bonum α ‖ 25 quia] *qui e1 α 27‒30 ut … expectat om. e1 ‖ 27 quod] quid α (pc. F) ‖ 28 ea] eo α1 δ ε T | benedictione M α (exc. F4; ac. Na1) ‖ 30 expectat om. γ (ac. Ca S) ‖ 32 venit] qui add. e1

in psalm. LXXVII,9 – 10 | 209

est fratri, sic Ismaeli Isaac, sic Esau congemino suo, sed tamen prius nato, ipse Iacob, sic Phares et ipse congeminum suum, qui prius manum ex utero miserat et coeperat nasci, etiam nascendo praecessit, sic David maioribus praelatus est fratribus. Et propter quod istae omnes atque aliae similitudines – non solum dictorum, sed etiam factorum parabolae – praecesserunt, sic populo Iudaeorum praelatus est populus Christianus, pro quo redimendo, quemadmodum Abel a Cain, sic a Iudaeis occisus est Christus. Hoc praefiguratum est etiam, cum Iacob decusatim porrectis manibus dextera tetigit Effrem ad sinistram constitutum eumque praeposuit Manassi ad dexteram constituto, quem sinistra ipse tangebat. Nam secundum carnem filii effrem tendentes et mittentes arcus conversi sunt in die belli. (10.) Quid sit autem, quod ait conversi sunt in die belli, consequentia docent, v. 10 quibus id apertissime exposuit: non custodierunt inquit testamentum dei et in lege eius noluerunt ambulare. Ecce quod est conversi sunt in die belli: non observaverunt testamentum dei, ubi arcus tendentes et mittentes etiam promissionis promptissimae verba protulerunt dicentes Quaecumque locutus est dominus deus noster, faciemus et audiemus. conversi sunt in die belli, quia promissionem obaudientiae non auditio, sed temptatio probat. Cuius est autem cum deo spiritus creditus, fidelem tenet deum, qui non eum permittat temptari super id, quod potest, sed faciat cum temptatione etiam exitum, ut possit sustinere, ne convertatur in die belli. Qui autem in se, non in domino gloriatur, quantumvis iactet pollicitationem virtutis suae, velut tendens et mittens arcus convertitur in die belli.

33 Ismaeli Isaac] cf. Gen. 21,1–12 33sq. Esau…Iacob] cf. Gen. 25,23–34 34sq. Phares…praecessit] cf. Gen. 38,27–29 35sq. David…fratribus] cf. 1 Reg. 16,10–13 38 Abel…Cain] cf. Gen. 4,8 39–41 Iacob…tangebat] cf. Gen. 48,13sq. 10,5sq. Ex. 19,8 8sq. fidelem…sustinere] cf. 1 Cor. 10,13 10 in3 …gloriatur] cf. 1 Cor. 1,31 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 10,7 probat] des. e1 33 Esau] Iacob add. e1 (pc.) ‖ 33sq. sed … Iacob om. e1 ‖ 33 ipso ε ζ η η1 ‖ 34 congemine K P15; cum geminum R | congemino (cum gemino ζ; cum gemine Na1) suo e1 α N (pc.) ζ ‖ 34sq. qui … praecessit om. e1 ‖ 35 coepit α α1; exceperat P2 | processit S2 δ ε P2 P12 ‖ 36sq. et … praecesserunt om. e1 36 omnes atque aliae om. S (pc.) ζ | similitudines α β (-nis ac. D) S (pc.) ε (alii similes vl. N) ζ am er lo; similes rell. ma cc ‖ 38sq. pro … Christus om. e1 ‖ 38 a om. M K P15 Bn1 (ac.) P2 ‖ 39 hoc om. K P15 est2] enim add. Ca (pc.) δ ε (ac. Lp1) ζ η (exc. P2) η1 edd | decusatim] decusat in M α (ac. F) α1 (declusat H4) S (pc.) δ Bn1 T (recusat) La am; in Rm12 ‖ 41 Manassi e1 (-sin ac.) F4 α1 γ (exc. P15; Mannas si Ca; ac. S); *Manasse (vel Manase) rell. edd (cf. app. ad in psalm. 75,1 et 79,3) ‖ 41sq. nam … belli om. e1 42 tendentes M α γ (ac. Ca S) N (pc.) am; intendentes rell. edd (exc. am) | et mittentes om. γ (ac. S) δ 10,1 quid … belli om. M Ca (ac.) ‖ 2 custodierunt] observaverunt cc Ψκ (cf. infra 4 et 14, sed etiam 17) | inquit om. Na1 S (pc.) ζ ‖ 3 quod] quid edd ‖ 4 non … dei om. e1 ‖ 5 verba protulerunt promptissime tr. ζ ‖ 6 deus noster] sic e1 ‖ 7 obaudientiae e1; ob(o)edientiae (odentiae F4) rell. edd ‖ 8 creditus spiritus tr. α | qui] quia α (exc. F) α1 | permittet edd (exc. am) | supra α P15 | id om. α η η1 ma cc ‖ 9 faciet F (pc.) β η (exc. P2) η1 edd ‖ 10 domino M γ δ (pc. A); *deo rell. edd (sed Augustinus hunc versum cum domino laudare solet) | quamvis Na1 α1 C (ac.)

35

40

cc 1075

5

10

210 | Augustini

15

20

25

30

cc 1076 35

Quia enim non est creditus cum deo spiritus eius, non est cum illo etiam spiritus dei, et, sicut scriptum est, Quia non credidit, ideo non protegetur. Quod vero, cum dixisset non observaverunt testamentum dei, adiecit et ait et in lege eius noluerunt ambulare, repetitio est superioris sententiae cum quadam eius expositione. Hoc enim appellavit legem eius, quod supra dixerat testamentum dei, ut illud, quod dictum est non custodierunt, repetitum intellegatur in eo: ambulare noluerunt. Sed cum brevius dici possit ‚et in lege eius *non ambulaverunt‘, nonnihil mihi videtur in hoc verbo nos quaerere voluisse, quod maluit dicere noluerunt ambulare quam ‚non ambulaverunt‘. Poterat enim putari lex operum quasi sufficere ad iustificationem, cum ea, quae praecipiuntur, forinsecus fiunt ab eis hominibus, qui ea mallent non praecipi, quae non ex corde faciunt, et tamen faciunt; ac per hoc quasi videntur ambulare in lege dei, sed nolunt ambulare: Non enim ex corde faciunt. Ex corde autem nullo modo fieri potest, quod formidine fit poenae, non dilectione iustitiae. Nam quantum attinet ad facta, quae forinsecus aguntur, et qui timent poenam et qui amant iustitiam non furantur, et ideo pares sunt manu, dispares corde, pares opere, dispares voluntate. Ideo illi sic notati sunt: generatio inquit quae cor non direxit suum. Non dictum est ‚opera‘, sed cor. Directo enim corde recta sunt opera; cum autem cor directum non est, opera recta non sunt, etiamsi recta videantur. Et unde cor non direxit prava generatio, satis aperuit, cum ait: et non est creditus cum deo spiritus eius. Rectus est enim deus; et ideo recte adhaerens tamquam incommutabili regulae potest fieri rectum, quod in se fuit pravum, cor hominis. Ut autem cor cum illo sit et per hoc rectum esse possit, acceditur ad eum non pede, sed fide. Ideo dicitur etiam in epistola ad Hebraeos de illa ipsa generatione prava et amaricante: Non profuit sermo auditus illis non contemperatis fidei eorum, qui obaudierunt. Voluntas igitur, quae est in corde, paratur a domino fide praecedente, qua acceditur ad deum rectum, ut cor fiat rectum. Quae fides praeveniente et vocante misericordia dei per oboedientiam suscitatur, et appli-

13 Sir. 2,15 35sq. Hebr. 4,2 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 14 quod] inc. e1 ‖ 15 sententiae] des. e1 14 cum … et om. e1 ‖ 16 dixit supra α (ac. F) ‖ 17 est om. α1 γ (ac. Ca S) δ | custodierunt] observaverunt cc (cf. supra app. ad 2) ‖ 18 posset Ca (pc.) C (pc.) lo ma cc ‖ 18sq. non ambulaverunt (quod praebet Saint-Omer, BM 29, s. XI, pc.) ma cc; noluerunt ambulare codd am er lo; cf. infra 20 ‖ 21 forinsecus] extrinsecus α (exc. F) ‖ 22 qui ea α α1 β La; quia M γ (qui pc. Ca S) δ ε (qui pc. Bn1; ac. N) η (exc. La; qui pc. C); qui rell. edd ‖ 23 nolunt] noluerunt M γ (ac. S) ‖ 24 autem] enim α 25 non] ex add. α α1 ‖ 26 amant] diligunt α ‖ 27 pares opere om. γ (ac. S) ‖ 28 non direxit cor tr. β ‖ 29 directo] recto β S (pc.) P15 δ ε ζ; directio P12 | directum] rectum γ (non om. K P15) N (pc.) ζ 30 direxerit M γ (ac. Ca S) δ (exc. O2) ‖ 31 apparuit α | est1 om. K P15 ‖ 32 recte] recto β ζ La (vl.) ma cc | immutabili S (pc.) ζ ‖ 34 etiam om. α α1 ‖ 35 illius S (pc.) Rm12 C (ac.) η1 ‖ 36 in] ex α | corde] recto (rectorum La) add. α α1 β S (pc.) δ ε ζ La edd ‖ 37 rectum1] directum S (pc.) δ ε Rm12

in psalm. LXXVII,10 – 11 | 211

care incipit ad deum cor, ut dirigatur. Et quanto magis magisque dirigitur, tanto magis videt, quod non videbat, et valet, quod non valebat. Hoc non fecerat Simon, cui Petrus apostolus dixit: Non est tibi pars neque sors in hac fide. Cor enim tuum non est rectum cum deo. Ibi enim ostendit, quia non potest rectum esse sine deo, ut incipiant homines non tamquam servi sub lege ambulare metuentes, sed in lege tamquam filii volentes, in qua illi ambulare noluerunt et sub illa rei remanserunt. Hanc enim voluntatem non timor, sed caritas habet, quae diffunditur in cordibus credentium per spiritum sanctum. Quibus dicitur: Gratia salvi facti estis per fidem, et hoc non ex vobis, sed dei donum est; non ex operibus, ne forte quis extollatur. Ipsius enim sumus figmentum creati in Christo Iesu in operibus bonis, quae praeparavit deus, ut in illis ambulemus. Non quomodo isti, qui in lege eius noluerunt ambulare non credendo in eum neque viam suam revelando ad eum et sperando in eum, ut ipse faceret. v. 11sq. (11.) et obliti sunt beneficiorum eius et mirabilium eius quae ostendit eis coram patribus eorum quae fecit mirabilia. Quid sit hoc, non est quaestio neglegenda. De ipsis patribus paulo ante dicebat, quod fuisset generatio prava et amaricans: ne fiant inquit sicut patres eorum generatio prava et amaricans, generatio quae non direxit cor suum et cetera, quae adhuc de ipsa generatione dicuntur, cuius imitationem eo modo cavendam praecipit alteri generationi, ut ponant in deo spem suam et non obliviscantur opera dei et mandata eius exquirant, de quibus iam satis, quod visum est, disseruimus. Quid sibi ergo vult, cum de ipsa generatione prava loquatur, quod obliti sunt beneficiorum dei et mirabilium eius quae ostendit eis, quod *addit et dicit coram patribus eorum quae fecit mirabilia? Quibus patribus, cum isti ipsi sint patres, quorum non vult esse posteros similes? Si illos acceperimus, ex quibus isti nati erant, velut Abraham, 41sq. Act. 8,21 45sq. timor…sanctum] cf. 1 Ioh. 4,18 + Rom. 5,5 50sq. viam…faceret] cf. Ps. 36,5

46–49 Eph. 2,8–10

11,8 de…disseruimus] cf. supra 8,16–23 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 11,1 et1] inc. e1 ‖ 4 amaricans1] des. e1 ‖ 10 dicit] inc. e1 39 incipiat γ (ac. Ca S) | cor ad deum tr. α | et] ut α (exc. F4) Ca (pc.) δ ε T η η1 ‖ 40 videat … valeat α α1 Ca (pc.) ‖ 42 quia] qui γ (ac. Ca S) | esse rectum tr. La η1 edd ‖ 43 non om. C η1 ‖ 44 manserunt ζ 46 quibus] et add. α (exc. F) α1 11,1 beneficiorum] benefactorum M (pc.) α Ca (vl.) S (pc.) ζ η (exc. P2) η1 Ψκ Ψρ Vulg. ‖ 2 quae om. S (pc.) Rm12 Ψρ qVulg.; qui δ ε | quid … hoc om. e1 ‖ 3 fuisset] fuit β ‖ 4 amaricans1] amara e1 4sq. ne … amaricans2 om. S2 β η1 ‖ 6 cavendam α H4 Ca (pc.) ζ η (exc. P2; pc. C) edd; cavendum rell. praecepit β K ‖ 7 opera M α γ (ac. S) am; operum rell. edd (exc. am); cf. app. ad 8,4 ‖ 8 ergo om. α 8sq. vult ergo tr. η1 (exc. P12) ‖ 9 prava loquatur generatione tr. α1 | quod] quomodo S (pc.) δ ε ζ edd 10 addit La (pc.); addidit rell. edd (sed cf. e.g. in psalm. 6,7 et 118,31,3 vel serm. 182,2) ‖ 11 quae om. S (pc.) Rm12 | isti om. S (pc.) δ ε ζ | ipsi om. H4 C η1 | sint ipsi tr. α ‖ 12 posteros esse tr. η1 (exc. P12) acciperemus γ (ac. Ca) ζ (ac. Rm12) | nati om. e1

40

45

50

5

10

212 | Augustini

cc 1077 15

20

25

5

10

Isaac et Iacob, iam olim dormierant, quando mirabilia deus ostendit in Aegypto. Sequitur enim in terra aegypti in campo taneos, ubi dicit ostendisse deum istis mirabilia coram patribus eorum. An forte spiritu praesentes erant, quia de ipsis dominus in evangelio ait Omnes enim illi vivunt? An accommodatius accipimus patres Moysen et Aaron aliosque seniores, qui commemorantur in eadem scriptura etiam spiritum accepisse, unde acceperat et Moyses, ut eum adiuvarent ad eundem populum regendum ac ferendum? Cur enim non appellarentur patres? Non sicut deus pater unus est, qui regenerat spiritu suo, quos facit filios ad aeternam hereditatem, sed honoris gratia propter aetatem curamque pietatis, sicut Paulus senior dicit Non, ut confundam vos, haec scribo, sed ut filios meos carissimos moneo, cum sciret utique a domino dictum: Ne vobis dicatis patrem in terra; unus est enim pater vester deus. Quod non ideo dictum est, ut hoc vocabulum honoris humani de loquendi consuetudine tolleretur, sed ne gratia dei, qua in aeternam vitam regeneramur, naturae vel potestati vel etiam sanctitati cuiusquam hominis tribueretur. Ideo, cum diceret Ego vos genui, praedixit In Christo et Per evangelium, ne ipsius putaretur esse, quod dei est. (12.) Ergo illa generatio prava et amaricans obliti sunt beneficiorum dei et mirabilium eius quae ostendit eis coram patribus eorum quae fecit mirabilia in terra aegypti in campo taneos. Et incipit eadem mirabilia commemorando retexere. Quae si parabolae sunt et propositiones, profecto ad aliquid comparando referendae sunt. Nec oculum intentionis debemus auferre ab eo, quod psalmus ipse intendit ostendere, hunc esse fructum omnium, quae dicuntur, et quare admoniti sumus, haec intentissime audire deo dicente attendite, populus meus, legem meam. inclinate aurem vestram in verba oris mei, ut ponamus in deo spem nostram et non obliviscamur operum dei et mandata eius exquiramus, ne fiamus, sicut illi patres, generatio prava et amaricans, generatio quae cor non direxit suum et non est creditus cum deo spiritus eius. Ad hoc ergo omnia

11,16 Lc. 20,38 17–19 aliosque…ferendum] cf. Num. 11,16sq. 27 ego…evangelium] cf. 1 Cor. 4,15

22 1 Cor. 4,14

23sq. Mt. 23,9

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 19 regendum] des. e1 ‖ 12,1 ergo] inc. e1 ‖ 4 retexere] des. e1 13 dormierunt α1 Ca (ac.) δ ε P2 (ac.) ‖ 14 Taphneos β ‖ 16 in evangelio dominus tr. e1 ‖ 18 etiam] et quam K; et quem P15 | spiritum] de spiritu e1 ‖ 20 pater deus tr. α (exc. F) α1 | suo] sancto α1 P15 La An5 ‖ 22 carissimos] haec add. α1 δ | admoneo Na1 α1 ‖ 23 dictum] esse add. Ca T η1 (ante dictum Lo1) ‖ 24 hoc om. S (pc.) δ ζ ‖ 25 tolleretur] loqueretur M γ (ac. Ca S) η (exc. La; ac. C) | generamur K P15 η1 ‖ 27 diceret] et add. α1 12,2 eius] dei α (exc. F) ‖ 3 Taphneos β ‖ 4 quae si] quasi γ (quia si pc. Ca; ac. S) ‖ 4sq. referendae (-da La) sunt comparando (comper- F3) tr. β (exc. R) ε ζ η η1 (ac. P12) ‖ 5 ab eo auferre quo α | ipse] iste F S (pc.) P15 Lp1 ζ ‖ 7 popule ε (exc. Lp1) C ‖ 8 deo] domino η (exc. La) ‖ 9 non] ne α1 δ ε ζ obliviscantur H4 δ (ac. A) Rm12 P12 (ac.) | *opera α (pc. F4) α1 γ (ac. S) ‖ 10sq. non direxit cor tr. D S (pc.) P15 ε ζ η (exc. La) η1

in psalm. LXXVII,11 – 13 | 213

referenda sunt; ac per hoc, quidquid figurata actione ista significant, ita fieri possunt spiritaliter in homine vel gratia dei, si bona sunt, vel iudicio dei, si mala sunt, sicut illa bona facta sunt in Israelitas vel mala et in ipsos et in eorum inimicos. Quae si non obliviscamur, sed in deo spem nostram ponamus nec ipsius gratiae simus ingrati eumque timeamus non timore servili, quo sola mala corporalia formidantur, sed timore casto permanente in saeculum saeculi, qui timor magnam esse iudicat poenam privari luce iustitiae, non efficiemur tamquam patres illi generatio prava et amaricans. Terra itaque Aegypti in figura intellegenda est huius saeculi; campus Taneos planities est mandati humilis. Nam ‚mandatum humile‘ interpretatur Tanis. In hoc ergo saeculo humilitatis mandatum suscipiamus, ut in alio saeculo exaltationem, quam promisit, qui propter nos hic factus est humilis, accipere mereamur. v. 13 (13.) Nam qui disrupit mare et traiecit eos, statuit aquas quasi in utrem, ut sic staret unda, tamquam fuisset inclusa, potest per suam gratiam cohibere fluida et labentia concupiscentiarum carnalium, cum fideliter huic saeculo renuntiatur, ut tamquam inimicis peccatis omnibus perdeletis fidelium populus per v. 14 sacramentum baptismatis traiciatur. Qui deduxit eos in nube diei et tota nocte in illuminatione ignis, potest etiam spiritaliter dirigere itinera, si ad eum clamet fides Itinera mea dirige secundum verbum tuum – de quo alibi dicitur: Ipse enim rectos faciet cursus tuos et itinera tua in pace producet – per Iesum Christum dominum nostrum, cuius in hoc saeculo tamquam in die sacramentum manifestatum est in carne velut in nube, in iudicio vero tamquam in terrore nocturno, quia tunc erit magna tribulatio saeculi tamquam ignis, et lucebit iustis et ardebit iniustis. v. 15sq. Qui disrupit in deserto petram et adaquavit eos sicut in abysso multa et eduxit aquam de petra et eduxit tamquam flumina aquas, potest utique

12,17 timore…saeculi] cf. Ps. 18,10 13,7 Ps. 118,133 7sq. Prov. 4,27b (LXX) 12,20 mandatum…Tanis] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 132,29: Tanis mandatum humile) M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 13,1 qui] inc. e1 12 possunt fieri tr. α (exc. F) ‖ 13 iudicio α α1 β ζ P12 (in iudicia ac.) edd; iudicia (in iudicia Lo1) rell. 14 et1 om. α (exc. F) ‖ 15 deo] domino α1 δ; eo β ‖ 17 esse iudicat] indicat esse ζ ‖ 18 patres om. δεζ ‖ 19 campo γ (ac. Ca; compo P15) δ ε (ac. N) η (exc. La; ac. C) Lo1 ‖ 20 Taphneos β | est om. α (exc. F) α1 P15 | Taphnis β ‖ 21 ergo om. γ (ac. S) | mandatum] humile add. α 13,1 eos] et add. M β η1 Ψρ qVulg. ‖ 2 utrem e1 M F (pc.); *utre α (exc. F) α1 γ N (pc.) ζ am (vl.); utres rell. edd (magna lectionum variatio in codicibus et LXX et psalteriorum Latinorum antiquorum et Vulg.) | sic staret] siccaret α | undam α; aqua H4 D (ac.) S (vl.) δ ε ζ η η1 | tamquam e1 M α γ edd; *quasi rell. 3 fideliter e1 α α1 β La; om. rell. edd ‖ 4 ut] et α α1 | perdeletis] perditis S (vl.) ζ ‖ 5 traicitur e1 α (ac. F) α1 ‖ 6 in om. e1 Na1 S (ac.) Ψγ qΨρ ‖ 7sq. de … Iesum om. e1 ‖ 7 quo] et add. β ‖ 8sq. Christum …  cuius] Christus enim dominus noster e1 ‖ 9 hoc om. α ‖ 9sq. manifestum e1 (pc.) δ N (ac.) ‖ 10 in terrore] in timore α (exc. F); interiore η1 ‖ 12 dirupit M α (exc. F4) β Ca (ac.) K ζ | sicut] velut α1 δ Ψρ Vulg. ‖ 13 eduxit2 e1 (pc.) α β ε η Ψα Ψγ Ψκ Ψρ qVulg.; deduxit rell. edd | utique] itaque η (exc. P2) η1

15 cc 1078

20

5

10

214 | Augustini

15

cc 1079 5

10

5

sitienti fidei donum spiritus sancti, quod illa res gesta spiritaliter significabat, infundere de spiritali sequenti petra, quod est Christus, qui stabat et clamabat: Si quis sitit, veniat ad me. Qui biberit de aqua, quam ego dabo, flumina aquae vivae fluent de ventre eius. Hoc enim dicebat, sicut in evangelio legitur, de spiritu, quem accepturi erant credentes in eum, ad quem velut virga lignum passionis accessit, ut emanaret credentibus gratia. (14.) et tamen illi tamquam generatio prava et amaricans apposuerunt v. 17 adhuc peccare ei, id est non credere. Nam hoc est peccatum, de quo arguit spiritus mundum, sicut dominus dicit: De peccato quidem, quia non crediderunt in me. et exacerbaverunt altissimum in siccitate. Quod alii codices habent ‚in inaquoso‘, quod de Graeco est expressius, nec aliud quam siccitatem significat. Utrum in eremi siccitate an potius in sua? Quia licet bibissent de petra, non ventres, sed mentes aridas habebant nulla virentes fecunditate iustitiae. In qua siccitate magis fideliter deo supplices esse debuerant, ut, qui satietatem donaverat faucibus, aequitatem donaret et moribus. Ad eum quippe fidelis anima clamat: Oculi mei videant aequitatem. (15.) et temptaverunt deum in cordibus suis, ut peterent escas v. 18 animabus suis. Aliud est petere credendo, aliud temptando. Denique sequitur: et v. 19sq. detraxerunt de deo et dixerunt: numquid poterit deus parare mensam in deserto? quoniam percussit petram et fluxerunt aquae et torrentes inundaverunt, numquid et panem poterit dare aut parare mensam populo suo? Non credentes ergo petierunt escas animabus suis. Non sic apostolus Iacobus escam mentis praecipit postulari, sed a credentibus eam peti admonet, non

15 de…Christus] cf. 1 Cor. 10,4 15–18 Christus…eum] cf. Io. 7,37–39 + 4,13 14,2–4 arguit…me] cf. Io. 16,8sq. 9sq. Ps. 16,2 14,4sq. alii…inaquoso] cf. Vulg. 5 quod…expressius] scil.: ἐν ἀνύδρῳ (LXX) e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 14 sitientis α1 S (pc.) δ (-tes O2) ε (sitiens Bn1; ac. N) Rm12 | significabatur e1 ‖ 15 sequente edd 16 me] et bibat add. α (exc. F) α1; et add. edd | de1 om. ζ ‖ 16sq. de ventre eius fluent aquae vivae tr. e1; de ventre eius fluent tr. ζ ‖ 17 dicebat … legitur] dixit e1 ‖ 18sq. emanaret … gratia] eam manaret … gratiam e1 P15; eam maneret … gratiam (-a M ) M γ (exc. P15; ac. Ca S); cf. quaest. hept. 4,35 14,1 amara e1 ‖ 2 ei om. e1 | est2 om. α (ac. F) | arguit] et add. C η1 ‖ 4 exacervaverunt e1 M K P2 4sq. quod … significat om. e1 ‖ 6 in1] alia add. H4 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 (exc. An5); illa add. ma cc 7‒10 in … aequitatem om. e1 ‖ 8 deo fideliter tr. α (exc. F); deo om. M ‖ 8sq. debuerant … faucibus om. η (debuerunt ut qui dederat aquas eorum ventribus mp. C) η1 (ac. An5) ‖ 9 clamabat α (ac. F) α1 15,1 escam δ (exc. G) ε (ac. N) η (exc. P2) P12 ‖ 2 denique] de quibus α (exc. F4) ‖ 3 de *om. e1 α H4 (pc.) Ca (pc.) S (pc.) Rm12 Ψα (cf. infra 8 et 16,7sq.) ‖ 4 et2 om. e1 ‖ 5 poterit] potest e1 qVulg. 6 suis om. η (pc. C) P12 | non2 om. e1 | sic] sicut ζ ‖ 7 praecipit α β (exc. F3; ac. D) γ (exc. K) C (pc.) ma cc; praecepit rell. am er lo | postulare α α1 ‖ 7sq. sed … deo om. e1 ‖ 7 a1 om. γ (ac. Ca S) | non] autem add. α

in psalm. LXXVII,13 – 17 | 215

a temptantibus atque detrahentibus deo. Si quis autem vestrum inquit indiget sapientia, postulet a deo, qui dat omnibus affluenter et non improperat, et dabitur ei; postulet autem in fide nihil haesitans. Hanc fidem non habebat generatio, quae cor non direxerat suum et non erat creditus cum deo spiritus eius. v. 21 (16.) propter hoc audivit dominus et distulit et ignis accensus est in iacob et ira ascendit in israel. Exposuit, quid ignem dixerit: Iram quippe appellavit ignem, quamquam multos proprie etiam ignis accenderit. Quid ergo est, quod ait audivit dominus et distulit? An distulit eos introducere in terram promissionis, quo ducebantur, quod intra paucos dies fieri poterat, sed propter peccata in eremo fuerunt conterendi, ubi et contriti sunt per quadraginta annos? Quod si ita est, distulit ergo populum, non istos ipsos, qui temptantes detrahebant deo. Nam omnes in eremo perierunt, et filii eorum in terram promissionis ingressi sunt. An distulit poenam, ut prius satiaret etiam infidelem concupiscentiam, ne propterea putaretur iratus, quia hoc ab illo licet temptantes et detrahentes petebant, quod facere non posset? audivit ergo et distulit vindicare, et posteaquam fecit, quod eum illi facere non posse putaverunt, tunc ira ascendit in israel. (17.) Denique utrumque breviter positum 〈…〉 deinceps aperte ordinem narratiov. 22 nis exequitur. quia non crediderunt in deo nec speraverunt in salutare eius. Namque cum dixisset, quare ignis accensus est in iacob et ira ascendit in israel, id est quia non crediderunt in deo neque speraverunt in salutare eius, v. continuo subiciens, quam evidentibus beneficiis ingrati fuerunt, et mandavit 23–30 inquit nubibus desuper et ianuas caeli aperuit et pluit illis manna ad manducandum et panem caeli dedit eis. panem angelorum manducavit

15,8–10 Iac. 1,5sq. e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 16,5 ducebantur] des. e1 ‖ 9 an] inc. e1 8 a om. γ (ac. Ca) | detrahentibus] fortasse de addendum est (cf. supra 3 et infra 16,7sq.) | autem …  inquit] inquit vestrum e1 | inquit om. α (exc. F) ζ ‖ 8sq. *sapientiam e1 M F K P15 δ (ac. G) ε (exc. Bn1) η (exc. La) ‖ 10 in fide om. e1 ‖ 11 direxit α α1 δ ε ζ η1 | erat] est α α1 β (exc. R) S (pc.) ε ζ P2 16,1 et2 om. e1 P2 ‖ 3 proprie e1 F (pc.) β ζ ma cc; prope rell. am er lo ‖ 6 fuerunt α1 β S (pc.) δ ε ζ η (exc. P2); fuerant rell. edd ‖ 7 detrahebant] *de add. α α1 S (pc.) δ ε ζ η P12 (pc.) ma cc; cf. supra 15,3 et 15,8 8 deo] domino γ (ac. S) ‖ 10 iratus putaretur tr. S (pc.) ζ ‖ 11sq. posset … non om. e1 ‖ 12 non posse om. δ | putaverant α (pc. F) 17,1 lacunam indicavi; utroque … posito ma cc, sed gravior corruptela latere videtur | ordinem aperte tr. α ‖ 2 exquaeritur (vel exquiritur) γ (ac. Ca S) P12 | in1 om. e1 M γ (exc. Ca; ac. S) δ; cf. infra 4 | deum α α1 ε C η1 | salutari P15 Rm12 C (pc.) Ψα qVulg. ‖ 3 namque] nam β P15 P2 | namque … quare] ideo e1 dixisset] et add. γ (ac. S) | succensus α1 δ ε ‖ 4 id … eius om. e1 | in1 om. M Ca S (ac.) A (ac.) η1 (exc. An5); cf. supra 2 | neque] nec γ (exc. S) An5 | in salutare (-ri ζ) eius speraverunt (spreverunt C) tr. β ε ζ η 5 evidentibus e1 F (pc.) α1 β Bn1 (pc.) η1 edd (exc. am); evidentiis N (pc.); evidentius rell. am | fuerint η1 6 inquit om. e1 (ac.) η1 | pluit] fluit e1 (pc.)

10

5

10

cc 1080

5

216 | Augustini

10

15

20

25

cc 1081 30

homo. cibaria misit eis in abundantiam. transtulit austrum de caelo et induxit in virtute sua africum. et pluit super eos sicut pulverem carnes et sicut arenam maris volatilia pennata. et ceciderunt in medio castrorum eorum circa tabernacula eorum. et manducaverunt et saturati sunt nimis et desiderium eorum attulit eis. non sunt privati a desiderio suo. Ecce quare distulerat! Quid autem distulerat, audiamus: adhuc esca erat in ore ipsorum et ira dei ascendit super eos. Ecce quod v. 31 distulerat! Prius enim distulit, et postea ignis accensus est in iacob et ira ascendit in israel. Distulerat ergo, ut prius faceret, quod eum facere non posse crediderant, deinde inferret, quod eos pati oportebat. Nam si ponerent in deo spem suam, non solum eis illa desideria carnis, sed etiam spiritus implerentur. Qui enim mandavit nubibus desuper et ianuas caeli aperuit et pluit illis manna ad manducandum et panem caeli dedit eis, ut panem angelorum manducaret homo, qui cibaria misit eis in abundantiam, ut satiaret incredulos, non est inefficax dare credentibus verum ipsum de caelo panem, quem manna significabat; qui vere cibus est angelorum, quos dei verbum incorruptibiles incorruptibiliter pascit. Quod ut manducaret homo, caro factum est et habitavit in nobis. Ipse enim panis per nubes evangelicas universo orbi pluitur et apertis praedicatorum cordibus tamquam caelestibus ianuis non murmuranti et temptanti synagogae, sed credenti et in illo spem ponenti ecclesiae praedicatur. Qui transtulit austrum de caelo et induxit in virtute sua africum et pluit super illos sicut pulverem carnes et sicut arenam maris volatilia pennata, et ceciderunt in medio castrorum ipsorum circa tabernacula eorum, et manducaverunt et saturati sunt nimis, et desiderium eorum attulit eis nec 17,22sq. verum…significabat] cf. Io. 6,30–35 23sq. dei…incorruptibiles] cf. 1 Petr. 1,23 24sq. Io. 1,14 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 17,17 oportebat] des. e1 ‖ 22 verum] inc. e1 8 misit] dedit α1 δ ε η (misit eis om. P2); cf. 1 Reg. 22,10 | abundantiam e1 M Na1 (ac.) β (exc. R) γ C (pc.) η1 am (vl.) er Ψα qΨρ; abundantia rell. edd (exc. er); cf. infra 21 ‖ 9 pluit] fluit e1 ‖ 10 arena γ (ac. Ca) δ ε η (exc. C) P12 Ψα Ψγ qΨρ qVulg. ‖ 11 eorum1] et add. α (exc. F) T ‖ 13 privati] fraudati S (pc.) P15 ζ La η1 Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. (sed cf. infra 32) | distulerat2] distulerit Na1 α1 Rm12 ‖ 14 esca] *eorum add. e1 α (exc. F) α1 β ζ η1 Ψρ Vulg. | escae … erant T η1 qVulg. | ipsorum] *eorum e1 Ψα Ψγ (cf. infra 18,2) | super] *in e1 M γ (super vl. Ca; ac. S) δ Ψα qVulg. (cf. infra 18,2) ‖ 15sq. prius … distulerat om. e1 ‖ 17 infert α1 S (pc.) δ ε (ac. N) ζ | pati oportebat eos tr. η1 (exc. P12) ‖ 18 eis om. α α1 (ac. H4) ‖ 19 spiritu γ (ac. Ca S) δ ‖ 21 cibariam M α1 δ (exc. O2) | misit] in add. Ca S | abundantia α (exc. F) α1 F3 (ac.) Lp1 ζ η1 edd 22 panem de caelo tr. α ‖ 23 quos] quod β Ca (vl.) S (pc.) δ ε (ac. N) ζ η (exc. La) η1 ‖ 23sq. incorruptibiles γ N (vl.) edd (exc. am); incorruptibile α α1 N (corruptibiles ac.) am; corruptibiles (om. e1 La) rell. 24 homo] et add. η1 ‖ 24sq. et … nobis om. e1 ‖ 25 pluitur] fluitur e1 (pc.) ‖ 27 in … ponenti] illos postponenti e1 ‖ 29 pluit] fluit e1 (pc.) | illos M α γ (ac. S) am; eos rell. edd (exc. am); cf. supra 9 | arena γ (ac. Ca S) δ ε (ac. N) η (exc. C) ‖ 30 ipsorum] eorum F α1 S (pc.) δ ζ edd (exc. am); cf. supra 11 31 nec] non η1 (exc. P12)

in psalm. LXXVII,17 – 18 | 217

privati sunt a desiderio suo, potest et non temptantium, sed credentium parvulam fidem carne editis vocum signis et per aerem transcurrentibus tamquam volatilibus pascere, non tamen ab aquilone venientibus, ubi frigus et caligo praevalet, id est eloquentia, quae huic saeculo favet, sed transferendo austrum de caelo – quo nisi ad terras, ut, qui in fide sunt parvuli, audiendo terrestria nutriantur ad capienda caelestia? Si enim terrestria inquit dixi vobis et non credidistis, quomodo, si caelestia dixero, credetis? Translatus enim erat ille de caelo quodammodo, ubi mente excesserat deo, ut temperans esset eis, quibus dicebat: Non potui vobis loqui quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus. Ibi enim audierat ineffabilia verba, quae in terra illi non licebat loqui per verba sonantia quasi per volatilia pennata – et inducendo in virtute sua africum, hoc est per ventos meridianos ferventes et lucentes praedicantium spiritus, et hoc in virtute sua, ne sibi tribuat Africus, quod habet ex deo. Veniunt autem ultro isti venti ad homines, apportant eis verba divinitus missa, ut in suis sedibus et circa tabernacula sua colligant eiusmodi volatilia, et adoret unusquisque dominum de loco suo, omnes insulae gentium. (18.) Sed infidelibus tamquam pravae et amaricanti generationi, cum adhuc esca esset in ore eorum, ira ascendit in eos et occidit in plurimis eorum, hoc est plurimos eorum, vel – sicut nonnulli codices habent – ‚pingues eorum‘, quod quidem in Graecis, quos habuimus, non invenimus. Sed si hoc est verius, quid aliud intellegendi sunt ‚pingues eorum‘ nisi ‚in superbia praevalentes‘, de quibus dicitur Prodiet quasi ex adipe iniquitas eorum?

37sq. Io. 3,12 38sq. translatus…deo] cf. 2 Cor. 12,2 39sq. 1 Cor. 3,1 40sq. audierat…loqui] cf. 2 Cor. 12,4 45sq. adoret…gentium] cf. Soph. 2,11 18,6 Ps. 72,7 18,3 nonnulli…eorum2] cf. Vulg. 4 in…invenimus] antiquissimi codices LXX ἐν τοῖς πλείοσιν legere videntur omnes; sed alii ἐν τοῖς πίοσιν habuerunt: cf. Hier. epist. 106,50,2 (CSEL 55, p. 272,7–12) e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 37 caelestia1] des. e1 ‖ 41 inducendo] inc. e1 ‖ 45 adoret] des. e1 (ab ore) 18,1 tamquam] inc. e1 ‖ 3 est] des. e1 ‖ 5 in] inc. e1 32 privati sunt α β (exc. F3) S (pc.) ε ζ η; sunt privati tr. rell. edd (cf. supra 12sq.) ‖ 32sq. parvolas uv. e1 (paravola ac.); parvulum M P2; parvulorum Ca (vl.) C (pc.) η1 ‖ 33 vocum] vobiscum α (exc. F4; ac. F) ‖ 34 praevalet e1 α (exc. F) γ (ac. S) am; praevalent rell. (om. M) edd (exc. am) ‖ 35 favet] faciet K P15 η1; placet edd ‖ 36 terram e1 ‖ 37 creditis α1 S (pc.) ε (exc. Lp1; ac. N) ζ C (pc.) η1 ‖ 38 dixero] vobis add. γ δ N (pc.); vobis caelestia add. η1 (exc. P12) ‖ 39 ut] ubi δ P12 (ac.) | eis esset tr. β ζ edd *loqui vobis tr. M β S (pc.) ε ζ η (loquibus ac. C) ‖ 41 inducenti e1 ‖ 43 sua om. e1 | ex] a e1 44 venient α (ac. F) | venti isti tr. ζ | homines] et add. α1 β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 edd | apportant eis] *adportantes e1 | in om. e1 ‖ 45 tabernacula] habitacula e1 | colligent δ; colligantur ζ | adoret] ab ore e1 46 dominum] deum α1 δ ε ζ η η1 18,2 eorum1] *ipsorum e1 α α1 η1 (exc. P12) edd; cf. supra 17,14 | ira] dei add. M α α1 S (pc.) δ ε ζ edd | in2] *super α α1 S (pc.) ζ (cf. supra 17,14) | eis β | in plurimis α α1 β ζ edd (in plurimos Ψκ); plurimos (plurimis ac. ε C) rell. Ψα Ψγ Ψρ ‖ 3 hoc … eorum1 om. Ca (pc.) P15 C (pc.) η1 (exc. P12) ‖ 5 in om. S (pc.) ζ ma cc 5sq. de … eorum om. e1 ‖ 5 quibus] qualibus La η1 ‖ 6 prodiit δ η (exc. P2) η1

35

40

45

5

218 | Augustini

10 cc 1082

15

5

5

et electos israel impedivit. Erant illic etiam electi, quorum fidei non contemperabatur generatio prava et amaricans. Impediti sunt autem, ne aliquid eis prodessent, quibus paterno affectu consulere cupiebant. Quibus enim deus irascitur, quid misericordia confertur humana? An potius simul cum eis compeditos etiam electos intellegi voluit, ut, qui mente et vita discernebantur, ad exemplum tamen non iustitiae tantum, sed etiam patientiae cum illis molestias sustinerent? Nam sanctos cum peccatoribus non ob aliam forsitan causam etiam captivos ductos esse didicimus, quoniam in Graecis codicibus non ‚enepodisen‘, quod est impedivit, sed ‚synepodisen‘ legimus, quod est potius ‚compedivit‘. (19.) Sed generatio prava et amaricans in omnibus his peccaverunt ei v. 32sq. adhuc et non crediderunt in mirabilibus eius. et defecerunt in vanitate dies eorum, cum possent, si crederent, dies in veritate sine defectu habere apud eum, cui dictum est: Anni tui non deficient. defecerunt ergo in vanitate dies eorum et anni eorum cum festinatione. Festinatur quippe tota vita mortalium, et quae videtur prolixior, vapor est aliquanto diuturnior. (20.) Verumtamen cum v. 34 occideret eos, quaerebant eum – non propter aeternam vitam, sed vaporem citius finire metuentes. quaerebant ergo eum non utique ii, quos occiderat, sed qui exemplo eorum occidi timebant. Sic autem de illis scriptura locuta est, tamquam hi deum quaererent, qui occidebantur, quia unus populus erat et tamquam de uno corpore dicitur – et revertebantur et diluculo veniebant ad eum. et v. 35 rememorati sunt, quia deus adiutor eorum est et deus excelsus redemptor eorum est. Sed hoc totum propter acquirenda temporalia bona et vitanda temporalia mala. Nam qui propter beneficia terrena deum quaerebant, non

19,4 Ps. 101,28 15 synepodisen…compedivit] de interpretatione cf. Schirner, Studien, 368 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 9 cupiebant] des. e1 ‖ 19,1 in] inc. e1 ‖ 20,3 metuentes] des. e1 ‖ 6 et1] inc. e1 ‖ 9 mala] des. e1 8 generatio … amaricans om. e1 | ne] nec δ (ac. A G) ‖ 9 paterno] se add. La η1 ma cc; pater nosse C (paterno se pc.) P12 (ac.) ‖ 9sq. irascitur deus tr. α (exc. F) ‖ 10 conferet α1; conferetur S (pc.) ε (ac. N) ζ ‖ 11 ut om. η1 | qui om. δ | vita et mente tr. η1 ‖ 12 tamen om. M γ δ ε Rm12 η edd ‖ 13 causam forsitan tr. η1 (exc. P12) ‖ 14 enepodisen M α (om. Na1) α1 K P15; empodissen β (enip- F3); inepodisen Ca S (epodisen pc.) N (pc.); epodis(s)en rell. (ἀναπόδισεν am er; ἐνεπόδισεν lo ma cc) | est om. δ ε (ac. N) Rm12 ‖ 15 synepodisen (vel synepodissen) codd; συνεπόδισεν edd 19,1 his omnibus tr. η1 | ei α Ψκ; *om. rell. edd ‖ 2 in1 om. M α (exc. F) Ca Ψα qVulg. ‖ 4sq. defecerunt … eorum1 om. e1 ‖ 4sq. dies eorum in vanitate tr. α (exc. F) ‖ 6 et … diuturnior om. e1 | quae om. α (exc. F) 20,5 qui occidebantur om. γ (ac. Ca S) | et om. γ (ac. S) ‖ 6 et2 om. e1 α1 δ ε η (exc. La) Ψκ | diluculo] et add. H4 δ ε Ψκ | eum F β γ (exc. Ca) ζ P12 am er Ψα Ψγ Ψκ Ψρ; deum rell. lo ma cc ‖ 7 quia] *quoniam M α α1 γ (ac. S) δ Ψα Ψγ | eorum est α β ε ζ C ma cc Ψα Ψγ Ψκ Ψρ; eorum et am; est eorum tr. rell. (deus est adiutor eorum tr. er lo) ‖ 8 est om. S (pc.) ζ | et om. e1

in psalm. LXXVII,18 – 22 | 219

utique deum, sed illa quaerebant. Eo modo timore servili, non liberali dilectione deus colitur. Sic ergo non colitur; hoc enim colitur, quod diligitur. Unde quia deus rebus omnibus maior et melior invenitur, plus omnibus diligendus est, ut colatur. (21.) Denique hic sequentia videamus. et dilexerunt eum inquit in ore suo v. 36sq. et in lingua sua mentiti sunt ei. cor autem ipsorum non erat rectum cum eo nec fideles habiti sunt in testamento eius. Aliud in lingua eorum, aliud in corde eorum inveniebat, cui secreta hominum nuda sunt, et sine ullo obstaculo, quid potius amarent, videbat. rectum itaque cor cum deo est, quando propter deum quaerit deum. Unam quippe concupivit a domino, hanc requirit, ut inhabitet in domo domini semper et contempletur eius delectationem. Cui dicit cor fidelium: Saturabor non ollis carnium Aegyptiorum nec melonibus et peponibus et allio et cepis, quae generatio prava et amaricans etiam pani caelesti praeferebat, nec manna visibili atque ipsis volatilibus pennatis, sed saturabor, cum manifestabitur gloria tua. Haec est enim hereditas testamenti novi, in quo illi fideles habiti non sunt, cuius tamen fides etiam tunc, quando velabatur, erat in electis, et nunc, quando iam revelata est, non est in multis vocatis: Multi enim sunt vocati, pauci vero electi. Talis ergo erat generatio prava et amaricans, etiam cum deum quaerere videretur: Diligens in ore et in lingua mentiens; in corde autem non recta cum deo, ubi ea potius diligebat, propter quae dei adiutorium requirebat. v. 38sq. (22.) ipse autem est misericors et propitius fiet peccatis eorum et non perdet eos et *abundabit, ut avertat iram suam, et non accendet

21,6sq. unam…semper] cf. Ps. 26,4 8sq. ollis…praeferebat] cf. Ex. 16,3 10sq. Ps. 16,15 13sq. Mt. 20,16 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 21,1 et] inc. e1 ‖ 6 deum2] des. e1 ‖ 22,1 ipse] inc. e1 10 quaerebant] quae add. δ ε (quia pc. Bn1) Rm12 (quibus vl.); quibus add. T; quae γ (quaerebant quae pc. Ca; quaerebant quibus vl. S) | eo] et cc | libera α α1 (ac. H4) ‖ 11 sic] si M Ca (ac.) S (ac.); si sic η1 (exc. An5) | ergo] deus add. edd 21,1 hic om. η1; hoc M | eum om. γ (exc. P15; ac. Ca S) An5 | ore] corde η1 (exc. An5); cf. infra 4 ‖ 2 in om. α (exc. F4) β (exc. R) S (ac.) δ N (ac.) ζ η (ac. C) η1 Ψα Ψγ qΨρ Vulg. (sed cf. infra 15 et 22,9) | ipsorum] *eorum e1 α S (pc.) ζ η1 Ψα Ψγ Ψρ ‖ 4 eorum om. e1 | cui] cuius K P15 δ (ac. O2) ‖ 4sq. cui … videbat om. e1 ‖ 4 nuda] nota α α1 | ullo] nullo γ (ac. Ca S) ‖ 6 *requiret β γ (ac. Ca S; -ram ac. P15) edd; requirat Lo1; requiram P2 | habitet F4 γ (ac. Ca S) ‖ 8 alio M (ac.) F (ac.) Ca (ac.) P15 ε (ac.) η (ac. C); algio α (exc. F); alliis T η1 ‖ 10 cum] dum α α1 | manifestatur M (-tetur pc.) γ (ac. S) ‖ 11 novi testamenti tr. β edd | quo] qua α | infideles F α1 η1 (exc. P12; ac. An5) ‖ 12 velata γ (ac. Ca S) ‖ 13 iam om. γ (ac. S) δ vero α (exc. F) β η1; autem rell. edd ‖ 15 videatur η1 (ac. P12) | diligens] dirigens δ | in2 om. Na1 β C (ac.) P12 | recta M β γ (ac. S) Bn1 η (exc. P2; pc. C) ma cc; recto rell. am er lo 22,1 est autem tr. M F3 γ (ac. S) δ | fiet] fortasse, quod habet Ψα, erit scribendum est (cf. infra 29) 2 perdet e1 M α γ (exc. P15; ac. S) P2 qVulg.; disperdet rell. edd (cf. infra 30, 23,2, 23,16 et 23,24) abundabit P2 (per coniecturam vel errorem) ma cc (πληθυνεῖ LXX); abundavit rell. am er lo qVulg. (sed cf. infra 30 et 23,17, ubi verbum futuro tempori assignatur) | averteret α S (pc.) ζ Ψκ Ψρ qVulg. | accendit e1 M F γ (exc. P15; -dat pc. Ca) ζ η1 Ψρ qVulg.; accedet Lp1 (ac.) Ψα ; ascendat F3 (ac.)

10

5

cc 1083 10

15

220 | Augustini

5

10

15

20 cc 1084

25

omnem iram suam. et recordatus est, quia caro sunt, spiritus vadens et non revertens. In his verbis multi sibi iniquitatis impunitatem de divina misericordia pollicentur, etiamsi tales esse perstiterint, qualis generatio ista describitur prava et amaricans, quae cor non direxit suum, et non est creditus cum deo spiritus eius. Quibus consentire non expedit. Si enim, ut secundum ipsos loquar, deus fortasse non perdet nec malos, sine dubio non perdet bonos. Cur ergo non potius id eligimus, ubi dubitatio nulla est? Nam qui in lingua sua mentiuntur illi, cum aliud habeat cor eorum, putant utique et volunt, quando poenam aeternam talibus comminatur, etiam deum esse mendacem. Sed cum ipsi eum mentiendo non fallant, ille verum dicendo non fallit. Haec itaque verba divinorum eloquiorum, de quibus sibi generatio prava blanditur, non ea depravet, sicut cor suum, quia et illo depravato ista recta persistunt. Primo quippe secundum hoc intellegi possunt, quod in evangelio scriptum est: Ut sitis sicut pater vester, qui in caelis est; qui facit oriri solem suum super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos. Quis enim non videat, quanta misericordiae patientia malis parcat? Sed ante iudicium. Sic ergo pepercit illi genti, ut non accenderet omnem iram suam ad eam penitus eradicandam atque finiendam. Quod in verbis eius et intercessione pro peccatis illorum Moysi servi eius evidenter apparet, ubi dicit deus: Deleam eos et faciam te in gentem magnam. Ille intercedit paratior deleri pro ipsis quam ipsos sciens apud misericordem se id agere, qui, quoniam nullo modo deleret ipsum, etiam illis parceret propter ipsum. Videmus enim, quantum pepercerit et adhuc parcat: Nam introduxit eos in terram promissionis et servavit eam gentem, quousque se Christum interficiendo sceleri omnium maximo colligarent; et quod eos ex illo regno eradicatos per cuncta gentium disseminavit, non utique delevit, sed manet idem populus prolis successione servatus velut Cain signo accepto, ne quis eum occidat, id est penitus perdat. Ecce quemadmodum impletur, quod dictum est ipse autem est misericors et propitius erit peccatis eorum et

22,16sq. Mt. 5,45 21 Ex. 32,10 27sq. Cain…perdat] cf. Gen, 4,15 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 4 revertens] des. e1 4 revertens] rediens e1 α (exc. F4) F3 (ac.) γ (exc. K; pc. S) ζ Lo1 Ψρ Vulg. | iniquitatis] iniqui η1 ‖ 9 id eligimus] diligimus γ (ac. S) ‖ 10 et volunt] quia nolunt η1 ‖ 13 ea depravet] eadem prava et γ (ac. Ca S) ‖ 15 primum α α1 P2 ‖ 17 quantum η (exc. P2) η1 ‖ 18 non om. η η1 (ac. An5) ‖ 20 intercessionem γ (ac. Ca S) η1 (exc. An5) | illorum] eorum α edd ‖ 21 deus dicit tr. edd | deus om. S (dicitur pc.) ε Rm12 ‖ 22 ipsos] pro ipso η (exc. P2) η1 | qui] quod β (quid F3) ‖ 23 delet η (exc. La) η1 | illis] ipsis add. edd | videmus M (vidimus pc.) α γ; videamus rell. edd ‖ 24 pepercit F4 S (pc.) ζ η1 | nam] et add. M β P2 | interduxit K P15 ‖ 25 Christum interficiendo se tr. α (exc. F) α1 T; se om. Ca ‖ 26 et om. S (pc.) δ ε (ac. N) ζ | cunctas gentes β; cunctam gentium terram La | gentium] regna add. α α1 S (pc.) δ ε ζ edd 28 id … perdat om. γ (ac. Ca) ‖ 29 est dictum tr. α (exc. F) | est1 om. K P15 | erit] fiet α1 P15 δ ε ζ (cf. supra 1 et infra 23,24)

in psalm. LXXVII,22 – 23 | 221

non disperdet eos et *abundabit, ut avertat iram suam, et non accendet omnem iram suam, quia si omnis ira eius, id est quantum digni sunt, in eos accenderetur, gens illa nulla relinqueretur. Ita deus, cui cantatur misericordia et iudicium, et in isto saeculo per misericordiam facit oriri solem suum super bonos et malos et in fine saeculi per iudicium ab aeterna sua luce separatos aeternis tenebris punit malos. (23.) Deinde, ne vim divinis verbis inferre videamur, et ubi dictum est non perdet eos, nos dicamus: ‚Sed postea perdet eos‘. De hoc ipso praesenti psalmo usitatissimam scripturae locutionem advertamus, unde ista quaestio multo diligentius veriusque solvatur: Certe de his ipsis loquens paulo post, cum commemorasset, quae propter eos Aegyptii perpessi fuerint, commemorans etiam ultimam plagam et percussit inquit omne primitivum in terra aegypti, primitias laboris eorum in tabernaculis cham, et abstulit sicut oves populum suum et perduxit eos tamquam gregem in deserto. et deduxit eos in spe, et non timuerunt, et inimicos eorum operuit mare. et induxit eos in montem sanctificationis suae, montem quem acquisivit dextera eius. et eiecit a facie eorum gentes et sorte distribuit eis terram in funiculo distributionis. Si quis ad haec verba nobis inferens quaestionem dicat ‚Quomodo eis haec omnia collata esse commemorat, cum ipsi non fuerint perducti in terram promissionis, qui ab Aegypto liberati sunt, quoniam illi mortui sunt?‘, quid respondebimus nisi eos dictos, quia idem ipse populus fuit per successionem filiorum? Sic ergo, cum audimus, maxime quia futuri temporis verba sunt, et propitius fiet peccatis eorum et non disperdet eos et *abundabit, ut avertat iram suam, et non accendet omnem iram suam, intellegamus in eis impletum, de quibus dicit apostolus: Sic ergo et in hoc tempore reliquiae

32 deus…iudicium] cf. Ps. 100,1 33 Mt. 5,45 23,5–11 Ps. 77,51–54 18sq. Rom. 11,5 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 23,12 haec] inc. e1 ‖ 15 filiorum] des. e1 30 perdet η η1 ma cc (cf. supra 2 et infra 23,2, 23,16 et 23,24) | abundabit ma cc; abundavit codd am er lo (cf. supra 2) | avertat M β γ (ac. S) δ edd; averteret rell. | accendit Ca δ (exc. G) ε ζ η η1; accendat S (dit pc.) K; accedat M P15 ‖ 31 ira] ora δ (ac. G) | eos] eius γ (ac. Ca) ‖ 32 nulla] nullo modo α α1 Ca (pc.) T C (pc.) η1 | misericordiam α1 P15 δ ε ‖ 33 in2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 34 luce sua tr. F edd 23,1 non] ne δ ‖ 2 de om. α | ipso] isto S (pc.) ζ ‖ 4 cum om. F4 S ε (exc. Lp1; ac. N) An5 | memorasset γ (exc. S; ac. Ca) δ η (ac. C) η1 (exc. An5); om. M ‖ 5 fuerint α β (exc. R) γ (ac. S) η η1; fuerant (om. M) rell. edd | etiam om. η η1 ma cc ‖ 6 omnem γ (exc. S; ac. Ca) ε (exc. Bn1) C η1 | primitivam C η1; primitium Ca (ac.) S; primogenitum M (vl.) Na1 α1 R δ ε (ac. N) ζ La (cf. infra 25,20) | primitias] omnis add. β laborum α α1 ζ; labores γ (laborum vl. Ca) δ ε ‖ 8 eduxit ζ ‖ 10 sortem γ (ac. Ca S) ‖ 11 distribuit] *divisit α (exc. F) β S (pc.) ζ η1 (exc. P12); cf. infra 32,6 | funiculum γ (ac. S) ‖ 12 collata] consummata e1 ‖ 13sq. qui … dictos om. e1 ‖ 15 successiones S (pc.) ζ | sic] si Na1 Ca (pc.) δ (exc. O2) ε (ac. N) η (exc. La) η1 | audivimus F α1 γ Rm12 (ac.) η1 ‖ 16 disperdet α1 β γ (exc. Ca; pc. S) δ ζ am er lo; perdet rell. ma cc (cf. supra 22,2, 22,30 et 2 et infra 24) ‖ 17 abundabit C (pc.) ma cc; abundavit rell. am er lo (cf. supra 22,2) | averteret α (exc. F) S (pc.) ζ C (ac.); avertet La | accendat F K P15; incendet Ca δ ε η; accendit ζ; incendat η1 ‖ 18 eis] his K P15 edd | sic] si M Na1 (ac.) γ (ac. Ca S)

30

5

10

15

cc 1085

222 | Augustini

20

25

5

10

15

per electionem gratiae salvae factae sunt. Unde etiam dicit: Numquid repulit deus plebem suam? Absit. Nam et ego Israelita sum ex genere Israel tribu Beniamin, Hebraeus ex Hebraeis. Hos igitur scriptura praevidit, qui in Christum fuerant ex isto populo credituri et accepturi peccatorum remissionem usque ad illud maximum, quod insanientes ipsum medicum peremerunt. Hinc omnino dictum est ipse autem est misericors et propitius erit peccatis eorum et non perdet eos et *abundabit, ut avertat iram suam, quia etiam illud remisit, quod ab eis unicus filius eius occisus est, et non accendet omnem iram suam, quia reliquiae salvae factae sunt. (24.) et recordatus est quia caro sunt, spiritus vadens et non revertens. Ideo eos vocando et miserando per suam gratiam ipse revocavit, quia per se ipsos redire non possent. Quomodo enim redit caro, spiritus ambulans et non revertens, urgente se in ima atque longinqua malorum pondere meritorum nisi per electionem gratiae? Quae non meritis tamquam merces redditur, sed tamquam donum gratis datur, ut iustificetur impius et redeat ovis perdita – non tamen in viribus suis, sed in humeris reportata pastoris –, quae se perdere potuit, dum sponte vagaretur; se autem invenire non potuit nec omnino inveniretur, nisi pastoris misericordia quaereretur. Non enim et ille filius ad hanc ovem non pertinet, qui reversus in semetipsum dixit: Surgam et ibo ad patrem meum. Occulta itaque vocatione et inspiratione etiam ipse quaesitus est et resuscitatus nonnisi ab illo, qui vivificat omnia; et inventus a quo nisi ab illo, qui perrexit salvare et quaerere, quod perierat? Mortuus enim erat, et revixit; perierat, et inventus est. Nam et illa non levis sic solvitur quaestio, quod in Proverbiis scriptum est, cum de via iniquitatis scriptura loqueretur: Omnes, qui ambulant in ea, non revertentur. Sic enim dictum est, quasi de iniquis omnibus desperandum sit. Scriptura vero gratiam commendavit, quia per se ipsum 19–21 Rom. 11,1 + Phil. 3,5 26 Rom. 11,5 24,6 iustificetur impius] cf. Rom. 4,5 6sq. redeat… pastoris] cf. Lc. 15,5 9sq. filius…meum] cf. Lc. 15,17sq. 11 1 Tim. 6,13 12 perrexit…perierat] cf. Lc. 19,10 12sq. Lc. 15,24 15 Prov. 2,19 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 21 scriptura] inc. e1 ‖ 22 remissionem] des. e1 ‖ 24,3 quomodo] inc. e1 4 meritorum] des. e1 20 nam om. γ (ac. S) | Israel] de add. β Lp1 η (exc. La) η1; ex add. ζ ‖ 21 fuerunt β P2 ‖ 22 remissionem peccatorum tr. Na1 β | illud] illum α H4 (pc.) P15 δ ε η (ac. C) η1 (ac. An5) ‖ 23 quod] *quo S2 R Ca (pc.) S (pc.) ε ζ η η1 edd (exc. am) | est om. ma cc ‖ 24 erit] fiet S (pc.) P15 Rm12 η1 (cf. supra 22,29) *disperdet α1 β S (pc.) P15 δ Lp1 (ac.) ζ (cf. supra 22,2, 22,30, et 2 et 16) ‖ 24sq. abundabit C (pc.) ma cc; abundavit rell. am er lo (cf. supra 22,2) ‖ 25 averteret α (exc. F) H4 γ (exc. P15) Rm12 η1 ‖ 26 accendit F (pc.) S (pc.) ζ η1 24,1 recordati sunt M (ac.) γ (exc. P15; ac. S) η (exc. La; ac. C) P12 | revertens] et add. β; rediens F (pc.) S (pc.) P15 ζ ‖ 2 se om. Ca (ac.) ε (ac. Bn1) Rm12 ‖ 4 urgentes (vel urguentes) M Na1 α1 Ca K δ La; urgentis P15; surgentes e1 | se in ima] enim e1 K P15; semina Na1; ei nimia La | longinqua om. γ (ac. Ca S) 6 in *om. β ‖ 7 se om. γ (ac. Ca S) ‖ 9 ovem om. Ca T; vocem γ (exc. Ca; ac. S) | non om. η1 10 semetipso β ε ζ η (exc. La; ac. C) | et2] sed K P15 ‖ 13 solvetur γ (ac. S) ‖ 15 eam M F γ (ac. Ca) δ ζ η1 (exc. An5) | revertuntur α ‖ 16 omnibus] hominibus H4 S (pc.) δ ε ζ

in psalm. LXXVII,23 – 25 | 223

homo potest in illa ambulare, non potest autem per se ipsum redire nisi gratia revocatus. v. 40sq. (25.) Hi ergo pravi et amaricantes quoties exacerbaverunt eum in deserto et in ira concitaverunt eum in inaquoso et conversi sunt et temptaverunt deum et sanctum israel exacerbaverunt! Eandem illorum infidelitatem repetit, quam superius iam commemoraverat. Sed repetendi causa est, ut commemorentur et plagae, quas inflixit Aegyptiis propter illos. Quae omnia utique recordari debuerunt neque existere ingrati. Denique sequitur: non sunt recordati manus eius die, qua redemit eos v. 42 v. 43sq. de manu tribulantis. Et incipit dicere, quae fecit Aegyptiis: posuit in aegypto signa sua et prodigia sua in campo taneos. et convertit in sanguinem flumina eorum et imbres eorum, ne biberent, vel potius ‚manationes aquarum‘, sicut nonnulli melius intellegunt, quod Graece scriptum est ‚ombremata‘, quas Latine scaturigines dicimus ab imo aquas ebullientes. Foderunt enim Aegyptii, et v. sanguinem pro aquis invenerunt. misit in eos cynomiam, et comedit eos, et 45–51 ranam, et disperdidit eos. et dedit rubigini fructum eorum et labores eorum locustae. et occidit in grandine vineas eorum et moros eorum in pruina. et tradidit grandini iumenta eorum et possessionem eorum igni. misit in eos iram indignationis suae; indignationem et iram et tribulationem, immissiones per angelos malos. viam fecit semitae irae suae et non pepercit a morte animarum eorum et iumenta eorum in

25,11 nonnulli melius intellegunt] se ipsum humiliter significare Augustinum suspicatur De Bruyne, Reviseur, 556 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 25,1 quoties] inc. e1 ‖ 4 repetit] des. e1 ‖ 7 non] inc. e1 ‖ 10 biberent] des. e1 17 illam α P2 ‖ 18 revocatus] revocetur M (-atur ac.) γ (exc. S) δ N (vl.) 25,1 *quotiens α H4 F3 K P15 ζ η η1 Ψα Ψγ Ψκ qΨρ Vulg. | exacervaverunt e1 M Ca P2 Ψα ‖ 2 et1 om. ζ Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. LXX | iram γ (ac. Ca S) lo ma cc Ψγ ‖ 3 exacervaverunt e1 M P2 | eadem γ (ac. Ca S) | illorum] eorum α ‖ 5 commemorarentur α T La (ac.) | inflixit] in add. α (ac. F); infixit γ (ac. S) δ η (exc. La; ac. C) η1 ‖ 6 recordare γ (ac. Ca S) δ (ac. O2) ε C (ac.) | debuerant C (pc.) η1 ma cc ‖ 7 denique] quid add. P15 N (vl.) edd; qui add. K ‖ 8 tribulationis δ ε (ac. N) η (exc. P2) ‖ 9 Taneus e1; Taphneos β | sanguine e1 M (ac.) P15 δ ε (ac. N) Rm12 η (exc. La; ac. C) Ψκ qΨρ qVulg. (sed cf. infra 27,2 et 29,2) ‖ 11 ombremata quas α (ωΜΒΡΗΜαΤα vl. F4) N (vl.); obremata quas M α1 β S (pc.) N (pc.); obremat aquas γ (ac. S); ob rem ad aquas (aquae η1) rell.; τὰ ὀμβρήματα quas edd ‖ 12 dicimus om. η1 | imo] humo α ‖ 13 eos1] eis α (exc. F4) P2 η1 Ψρ | coenomiam G (cen- ac.) ε ‖ 14 ranas α S (pc.) ζ Ψκ (cf. infra 29,3, sed cf. et in psalm. 78,10) | disperdit M (ac.) δ (exc. G) ε (exc. Bn1) C (ac.) P12 qVulg. | rubigini] erugini α (exc. F) α1 F3 P15 N T Ψρ Vulg.; rugine K (cf. infra 26,19) ‖ 15 vineam M (ac.) γ qVulg. ‖ 16 possessiones α ε (exc. Bn1) η η1 Ψα Ψρ ‖ 18 immissionem Ca η η1 edd Ψα Ψγ Vulg. ‖ 19 animabus F C (pc.) η1 Ψα Ψγ Ψρ

cc 1086

10

15

224 | Augustini

20

5

cc 1087 10

15

20

morte conclusit. et percussit omne primitivum in terra aegypti, primitias laborum eorum in tabernaculis cham. (26.) Haec omnes Aegyptiorum poenae allegorica interpretatione exponi possunt, prout ea quisque intellegere et rebus, ad quas referendae sunt, comparare valuerit. Quod nos quoque facere temptabimus tanto aptius facturi, quanto magis divinitus fuerimus adiuti. Ad hoc enim nos psalmi huius illa verba constringunt, ubi dictum est: aperiam in parabolis os meum. eloquar propositiones ab initio. Propter hoc quippe etiam aliqua hic dicta sunt, quae omnino Aegyptiis accidisse non legimus, cum omnes eorum plagae in Exodo diligentissime ex ordine contexantur, ut, quoniam id, quod ibi non dictum est, non frustra in psalmo dictum certi sumus neque id interpretari nisi figurate possumus, simul intellegamus etiam cetera, quae facta esse constat, ob aliquam figuratam significationem facta atque conscripta. Facit enim hoc scriptura in multis locis propheticorum eloquiorum: Dicit aliquid, quod in illa re gesta, quam videtur commemorare, non invenitur, immo et aliter esse invenitur, ut hinc intellegatur non hoc dicere, quod potest putari, sed illud potius, quod magis debet adverti, sicuti est illud: Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae. Quod in illius Salomonis regno constat non esse completum, de quo putari posset iste psalmus loqui, cum de Christo domino loqueretur. In plagis ergo Aegyptiorum, quae sunt in libro, qui Exodus nuncupatur, ubi maxime scriptura curavit, ut ea, quibus afflicti sunt, omnia ex ordine dicerentur, non invenitur, quod habet iste psalmus, et dedit erugini fructum eorum. Illud etiam quod, cum dixisset et tradidit grandini iumenta eorum, addidit et possessionem eorum igni, de iumentis grandine occisis legitur in Exodo; quod vero pos-

26,7 omnes…contexantur] cf. Ex. 7,14–11,6 14sq. Ps. 71,8 21 de…Exodo] cf. Ex. 9,22–25 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 20sq. primitias] inc. e1 ‖ 26,2 possunt] des. e1 ‖ 4 ad] inc. e1 ‖ 7 legimus] des. e1 ‖ 9 simul] inc. e1 ‖ 10 conscripta] des. e1 20 omnem M F An5 Ψα Ψγ Ψκ qΨρ | primitivum] primogenitum α1 P15 ζ La P12 Ψα Ψγ Ψκ Ψρ qVulg.; primitium Ca (ac.) K Lp1 qVulg. (cf. Ps. 104,36) ‖ 20sq. primitias] omnis add. F Ca (pc.) ζ Ψκ Ψρ qVulg. (cf. in palm. 104,27) ‖ 21 laboris F3 ζ P12 (ac.); labores N (ac.) Ψκ Ψρ qVulg. 26,1 haec e1 (ac.) α (exc. F4) F3 γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (ac. G) C (ac.) P12; hae rell. edd (cf. ThlL 6, 2700, l. 11–37) | interpretatione] expositione α (exc. F) α1 ‖ 2 referenda β P2 ‖ 3 valuerit M β (pc. D) γ (ac. S) P2; voluerit rell. edd (cf. infra 27,1: ut potest) | temptavimus M α (exc. F4; ac. F) α1 γ (exc. S; ac. Ca) δ Bn1 (ac.) P2 ‖ 4 nos e1 β; om. rell. edd ‖ 4sq. illa … meum] initio provocat ut e1 ‖ 5 loquar α F3 (ac.) η (exc. P2) η1 ‖ 6 accidisse Aegyptiis tr. edd | occidisse K P15 ‖ 8 id om. γ (ac. Ca) | non1 om. ε (ac. N) P2 (ac.) P12 (ac.) | dictum2] est add. γ (ac. Ca; esse P15) N (pc.); esse add. η1 lo ma cc | certi simus (vel certissimus) γ (exc. S) ε η (exc. La) η1 ‖ 9 id om. γ (ac. Ca S) | possimus β Ca (pc.) η (exc. P2) η1 ‖ 10 ob] ab P2; ad K P15 | ab aliqua figura significatione e1 | atque] absque P15; vel Ca (pc.) C (pc.) η1 ma cc 11 facit … scriptura om. γ (ac. Ca S) ‖ 12 quam om. γ (ac. S); quae α; tamquam P12 | et om. γ (ac. S) 14 sicuti α (exc. Na1) γ (ac. S) am; sicut rell. edd (exc. am); et add. η (exc. P2; pc. C La) η1 (exc. P12; post est An5) | et om. γ (ac. S) ‖ 17 nominatur edd ‖ 18 ea] a S (ac.) ζ ‖ 19 habet] ait ζ | erugini] *rubigini ma cc (cf. supra 25,14 et infra 27,4 et 27,27) | fructus edd ‖ 20sq. possessiones α

in psalm. LXXVII,25 – 27 | 225

sessio eorum igne cremata sit, omnino non legitur. Quamvis voces et ignes cum grandine fierent, sicut tonitrua cum fulgoribus solent, non tamen scriptum est aliquid traditum igni, ut arderet. Denique mollia, quae laedere grando non poterat, dicuntur non esse percussa, id est duris ictibus laesa; quae postea comedit locusta. Item quod hic dicitur et moros eorum in pruina, non est in Exodo. Multum enim pruina distat a grandine: Nam serenis hiemalibus noctibus pruina terra canescit. (27.) Quid ergo ista significent, dicat tractator, ut potest, iudicet lector et auditor, ut iustum est. Aqua in sanguinem mihi videtur significare de rerum causis sentire carnaliter. Cynomia canini mores sunt; qui nec parentes, quando nascuntur, vident. Rana est loquacissima vanitas. Rubigo occulte nocet – quam etiam ‚eruginem‘ nonnulli interpretati sunt, alii ‚caniculam‘; quod malum cui vitiorum aptius comparatur nisi quod difficillime apparet, sicuti est multum de se fidere? Aura est enim noxia, quae hoc in fructibus latenter operatur, sicut in moribus occulta superbia, quando se quisquam putat aliquid esse, cum nihil sit. Locusta est malitia ore laedens, infideli scilicet testimonio. Grando est iniquitas res alienas auferens; unde furta, rapinae praedationesque nascuntur – plus autem vitio suo vastatur ipse vastator. Pruina significat vitium, quo caritas proximi stultitiae tenebris velut nocturno frigore congelascit. Ignis vero – si non ille hic commemoratur, qui erat in grandine ex fulgurantibus nubibus, quoniam hic dixit tradidit possessionem eorum igni, ubi eam significat utique incensam, quod ignis ille fecisse non legitur – immanitatem ergo iracundiae mihi videtur significare, qua et homicidium admitti potest. Morte pecorum figuratum est, quantum arbitror, damnum pudicitiae; concupiscentiam

24 traditum…arderet] cf. 1 Cor. 13,3 24sq. mollia…locusta] cf. Ex. 10,3–15 27,8 se…sit] cf. Gal. 6,3 27,3 canini…vident] de mira hac expositione cf. serm. 8,7 (CCSL 41, p. 86,181–185): Cynomya est canina musca … caninum est parentes non agnoscere; nihil tam caninum, quam cum illi, qui genuerunt, non agnoscuntur. Merito ergo et catuli canum caeci nascuntur. Cf. etiam infra 23 4sq. eruginem…sunt] cf. Ψρ Vulg. 5 alii caniculam] cf. Ψα Ψγ Ψκ M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 27,2 aqua] inc. e1 ‖ 5 sunt] des. e1 ‖ 8 locusta] inc. e1 ‖ 12 vero] des. e1 14 immanitatem] inc. e1 ‖ 15 significare] des. e1 22 ignis α K P15 ‖ 22sq. grandines cum igne ζ 27,1 significant M β η (exc. La; ac. C) | et auditor om. ε (ac. N) ‖ 2 sanguinem] *versa add. S (pc.) ζ (cf. infra 29,2); conversa add. edd; sanguine α Ca (ac.) ‖ 3 coenomia G (pc.) ε | canini] muscae caninae T η1 ‖ 4 nocet] nocens e1 ‖ 5 caniculum C η1 ‖ 6 sicut η η1 ‖ 8 sit nihil tr. β ε η η1 ‖ 9 infidelis e1 F4 α1 γ (ac. S) δ ε (exc. Bn1) La (ac.) P12 ‖ 9sq. unde … vastator om. e1 ‖ 9 furta] paene add. α; frustra K P15 δ ‖ 10 depraedationesque α α1 | plus … vastator] ut glossa videri potest, sed cf. serm. 8,10 11 significat e1 F (pc.) β ma cc; significatur rell. am er lo ‖ 12 *congelescit F4 γ (exc. Ca) δ ε ζ η (exc. P2) η1 (cf. serm. 198auct.,7) ‖ 13 possessiones F δ ε T η (exc. P2) η1 ‖ 14 eam] ea γ Rm12 ‖ 14sq. immanitate iracundiae mihi significare videtur e1 ‖ 15 qua] quia Na1 Ca (ac.) δ ε (exc. Bn1) η (exc. La; ac. C) Lo1 | mortem M (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 16 concupiscentia M K P15 δ (exc. O2) ε (ac. Bn1 N)

25

5

10

cc 1088 15

226 | Augustini

20

25

5

10

quippe, qua fetus exoritur, communem cum pecoribus habemus: Hanc itaque habere domitam et ordinatam pudicitiae virtus est. Mors primitivorum est amissio ipsius iustitiae, qua quisque humano generi socialis est. Sed sive ita se habeant harum rerum figuratae significationes sive aliter melius intellegantur – quem non moveat, quod decem plagis percutiuntur Aegyptii et decem praeceptis scribuntur tabulae, quibus regatur populus dei? De quibus e contrario inter se comparandis, id est plagis et praeceptis, quoniam alibi diximus, expositionem psalmi huius in his onerare non opus est; tantum admonemus, quia et hic, etsi non eodem ordine, decem tamen Aegyptiorum plagae commemorantur, dum pro tribus, quae sunt in Exodo et hic non sunt, id est sciniphes ulcera tenebrae, aliae tres commemorantur, quae ibi non sunt, id est rubigo, pruina et ignis non fulgurum, sed cui dicta est tradita possessio eorum, quod ibi non legitur. (28.) Satis autem hic expressum est iudicio dei fieri haec in illis per angelos malos in hoc saeculo maligno tamquam in aegypto et in campo taneos, ubi humiles esse debemus, donec veniat saeculum, ubi exaltari ex ista humilitate mereamur. Nam et ‚Aegyptus‘ in Hebraea lingua tenebras vel tribulationes significat, in qua lingua ‚Tanis‘, sicut supra commemoravi, humile intellegitur esse mandatum. De angelis ergo malis in isto psalmo, cum de ipsis plagis loqueretur, sic interpositum est, quod non transitorie praetereundum est: misit in eos inquit iram indignationis suae; indignationem et iram et tribulationem, immissiones per angelos malos. Esse autem diabolum et angelos eius tam malos utique, ut eis ignis praeparetur aeternus, nullus fidelis ignorat. Sed immitti per eos immissionem super quoslibet a domino deo, quos hac poena iudicat dignos, durum videtur eis, qui minus idonei sunt cogitare, quemadmodum summa dei iustitia bene utatur et malis. Quos quidem, quantum pertinet ad eorum substantiam, quis alius quam ipse fecit? Sed malos ipse 26 tribus…tenebrae] cf. Ex. 8,17; 9,10; 10,22 28,9sq. diabolum…aeternus] cf. Mt. 25,41 23 alibi diximus] refert ad sermonem 8 ‘De decem plagis Aegyptiorum et decem praeceptis legis’ (CCSL 41, p. 77–99) anno incerto (408? 411?) ad mensam Cypriani Karthagine habitum 28,4 Aegyptus… tribulationes] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 143,28sq. et 151,14: Aegyptus tenebrae vel tribulatio) 5 sicut supra commemoravi] cf. supra 12,20 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 18 mors] inc. e1 ‖ 19 iustitiae] des. e1 ‖ 28,7 misit] inc. Flor (CCCM 220B, p. 341) 17 fetus] affectus η1 (exc. P12) ‖ 17sq. domitam habere et tr. α1 δ am; domitam haberet γ (ac. Ca S); edomitam habere et edd (exc. am) ‖ 18 edomitam ε ζ | primitivorum] primogenitorum e1 | ipsius om. e1 ‖ 21 moveat] voveat δ (ac. G) | percutiantur α ‖ 22 e om. δ ε ζ η η1 ‖ 23 inter] in δ ‖ 24 *onerari β δ ε ζ η η1 28,1 haec (hoc α (exc. F4)) fieri tr. α; fieri post malos tr. ζ ‖ 5 supra om. lo ma cc ‖ 6 ergo] vero β 7 inquit in eos tr. Ca η1 ‖ 8 et1 … tribulationem om. γ (ac. Ca S) | immissionem α (exc. Na1) α1 C η1 ma cc ‖ 9 malos1 om. γ (ac. Ca S) | tam] tamquam γ (ac. Ca); ita α (ac. F) ‖ 9sq. praepararetur β (exc. R) ‖ 10 ignorat fidelium α | super] per η1 ‖ 13sq. sed … fecit om. δ ε (ac. N)

in psalm. LXXVII,27 – 28 | 227

non fecit; utitur tamen eis, quoniam bonus est, bene, id est convenienter et iuste, sicut e contra iniqui creaturis eius bonis utuntur male. Utitur ergo deus angelis malis non solum ad puniendos malos, sicut in istis omnibus, de quibus loquitur psalmus, sicut in rege Achab, quem fallaciae spiritus ex dei voluntate seduxit, ut caderet in bello, verum etiam ad probandos et manifestandos bonos, sicut fecit in Iob. Quod autem pertinet ad istam materiam corporalem visibilium elementorum, puto, quod ea possunt uti angeli et boni et mali, quantum cuique potestas est, quemadmodum et homines boni malique utuntur talibus, quantum possunt pro modulo infirmitatis humanae. Nam et terra utimur et aqua et aere et igne non solum in necessariis rebus sustentationis nostrae, verum etiam in multis superfluis et ludicris et mirabiliter artificiosis operibus. Nam innumerabilia, quae appellantur mechanemata, his elementis arte tractatis modificantur. Sed in haec angelis longe amplior est potestas et bonis et malis, quamvis utique maior bonis, sed quantum dei nutu atque ordine iubetur aut sinitur, sicut et nobis. Neque enim in his omnia, quae volumus, possumus. In libro autem fidelissimo legimus diabolum potuisse etiam de caelo ignem immittere ad sancti viri tantum pecorum numerum mirabili et horrendo impetu consumendum. Quod diabolo tribuere nemo fidelium fortassis auderet, nisi sanctae scripturae auctoritate legeretur. Sed ille vir dei dono iustus et fortis et pie peritus non ait ‚Dominus dedit, diabolus abstulit‘, sed Dominus dedit, dominus abstulit, optime sciens diabolum etiam, quod facere de istis elementis poterat, non tamen servo dei nisi eius domino volente ac permittente fuisse facturum. Malitiam diaboli confundebat, quoniam, quis illa in se probando uteretur, sciebat. In filiis vero diffidentiae tamquam in suis mancipiis operatur quemadmodum homines in pecoribus suis, et illic tamen quantum dei iusto iudicio sinitur. Sed aliud est, quando potestas eius etiam a suis, sicut ei placet, tractandis maiore potestate prohibetur, aliud, quando ei potestas etiam in eos, qui ab illo alieni sunt, datur. Sicut homo de

17sq. Achab…bello] cf. 3 Reg. 22,20–35 28–30 in…consumendum] cf. Iob 1,16 32sq. Iob 1,21 35sq. in2 …operatur] cf. Eph. 2,2 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) Flor ‖ 18 Iob] des. Flor (CCCM 220B, p. 341) ‖ 28 in] inc. Flor (CCCM 220B, p. 341) 15 e *om. M α γ (exc. S) η1 | deus om. η1 | malis om. β δ ε (ac. N) Rm12 η (exc. La) Flor ‖ 16 sicuti γ δ (exc. O2) Lo1 edd ‖ 18 sicuti δ edd (exc. am) ‖ 21 et] ut γ δ ‖ 22 utitur δ ‖ 23 substentationi α α1 ludicris] lucris α (ac. F) ‖ 24sq. *mecanemata M γ (exc. Ca; mecamemata pc. S) δ ε T η (ac. C) η1 (macenemata Lo1); machinamenta α (mechanamenta pc. F); mecamemata Rm12; μηχανήματα edd (exc. am) ‖ 25 haec in tr. Ca (pc.) η1 | haec] his α α1 ‖ 26 maior] et add. α ‖ 27 nobis] bonis α (ac. F) ‖ 29 mittere β S (pc.) ε ζ La ‖ 30 auderet fortassis tr. ζ ‖ 31 legeretur] *regeretur M γ (ac. Ca S); cf. cons. evang. 2,28 | pie om. α (ac. F) α1 ‖ 34 volente ac] hac α (ac. F) | facturam Ca (pc.) δ (ac. G) ε η; factam S (pc.) T ‖ 35 confundebat] consulebat M γ (confidebat pc. Ca S; conrulebat uv. P15); confidebat G (pc.) C (pc.); confidebat contemnebat T P12; confidenter contemnebat η1 (exc. P12); contemnebat Rm12 ‖ 37 quantum] tamquam η1 ‖ 38 a1 om. S (pc.) δ ε Rm12 η (exc. La) Flor

15 cc 1089

20

25

30

35

228 | Augustini

40

5 cc 1090

10

15

pecore suo pro humano captu facit, quod vult, nec sane facit, si prohibeatur a potestate maiore; de alieno autem pecore, ut faciat, expectat sibi potestatem dari ab illo, in cuius est potestate. Ibi ergo potestas, quae fuerat, prohibetur; hic autem, quae non fuerat, tribuitur. (29.) Quae cum ita sint, si per angelos malos deus illas plagas inflixit Aegyptiis, numquid audebimus dicere et aquam in sanguinem per eosdem angelos versam et ranas per eosdem angelos factas, quorum similia etiam magi Pharaonis veneficiis suis facere potuerunt, ut angeli mali ex utraque parte consisterent hinc illos affligentes, inde fallentes secundum iudicium et dispositionem iustissimi et omnipotentissimi dei iuste utentis etiam iniquorum malitia? Non audeo dicere. Unde enim sciniphes facere magi Pharaonis minime potuerunt? An quia hoc permissi ipsi mali angeli non sunt? An – quod verius dicendum est – occulta causa est et vires nostrae inquisitionis excedit? Nam si propterea per malos angelos illa deum fecisse putaverimus, quia poenae infligebantur, non beneficia praestabantur, tamquam nemini deus poenas irroget per angelos bonos, sed per illos velut militiae caelestis carnifices, consequens erit, ut etiam Sodomam per malos angelos eversam esse credamus et malos angelos Abraham et Lot hospitio suscepisse videantur – quod absit, ut contra scripturas apertissimas sentiamus! Claret igitur ista hominibus fieri per bonos et per malos angelos posse. Quid autem quando fieri oporteat, me latet; illum vero, qui facit, non latet, et cui voluerit revelare. Verumtamen quantum nostrae intentioni scriptura divina moderatur, malis poenas irrogari et per bonos angelos, sicut Sodomitis, et per malos, sicut Aegyptiis, legimus; iustos vero corporalibus poenis per bonos angelos temptari et probari non mihi occurrit. (30.) Quod vero pertinet ad praesentem psalmi huius locum, si ea, quae mirabiliter de creaturis facta sunt, malis angelis tribuere non audemus, habemus, quod eis

29,2–4 aquam…potuerunt] cf. Ex. 7,20–22; 8,6sq. 6sq. sciniphes…potuerunt] cf. Ex. 8,17sq. 12sq. Sodomam…videantur] cf. Gen. 18,1–19,29 16 et…revelare] cf. Mt. 11,27 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) Flor ‖ 29,1 sint] des. Flor (CCCM 220B, p. 342) ‖ 30,2 malis] inc. Flor (CCCM 220B, p. 342) 40 quod … facit2 om. γ (ac. Ca S) | nec] non et η1 | a om. η1 ‖ 41 illo] eo ζ ‖ 42 in β Ca (sl.) η1; om. rell. edd | potestate M β γ (ac. S) η1; om. rell. edd | hic] hoc cc 29,1 si om. α | infixit F η (ac. C) P12 ‖ 2 et om. η1 ‖ 3 beneficiis γ (ac. Ca) ε (exc. Bn1; vl. Lp1) η (ac. C); maleficiis β Lp1 (vl.) ‖ 5 dispositionem M α β γ (ac. S) P2 η1; dispensationem rell. edd ‖ 6 utentes γ (ac. Ca) δ (ac. G) ‖ 7 angeli mali tr. edd ‖ 8 quod] quid δ ε η (ac. C) | et] ut M K ‖ 11 irroget poenas tr. α | militiae] malitiae Ca K O2 C (ac.) ‖ 12 angelos malos tr. α1 β Ca ‖ 14 clare K P15 | homi15 quid autem α β ζ; quidem nibus] omnibus β (exc. F3) S (pc.) δ ε ζ η | per2 om. α (exc. F) F3 ε ζ edd ‖ η1 (-dam P12); quid aut rell. edd (sed cf. epist. 102,12) | latet] et add. γ (ac. Ca S) ‖ 15sq. non latet qui facit tr. β ‖ 16 voluerit] his add. T η1 | intentionis P2 η1 ‖ 17sq. Sodomitis … sicut om. η1 18 malos] angelos add. D edd | legitur S (pc.) ε ζ

in psalm. LXXVII,28 – 30 | 229

tribuere sine dubitatione possimus: Mortes pecorum, mortes primitivorum et illud maxime, unde religata sunt omnia, obdurationem cordis illorum, ut populum dei nollent dimittere. Hanc enim iniquissimam et malignissimam obstinationem deus cum facere dicitur non instigando et inspirando, sed deserendo facit, ut illi operentur in filiis diffidentiae, quod deus debite iusteque permittit. Nam et illud, quod Isaias propheta dicit Domine, ecce tu iratus es, et nos peccavimus. Propterea erravimus et facti sumus sicut immundi omnes, ea ratione intellegitur. Praecessit enim aliquid, unde deus iustissime iratus ab eis suum lumen auferret, ut in peccata, quae nulla tergiversatione defendi possunt non esse peccata, caecitas humanae mentis offenderet ab itinere iustitiae deviando et errando. Et quod in alio psalmo scriptum est de his ipsis Aegyptiis, quod deus converterit cor eorum, ut odissent populum eius et dolum facerent in servos eius, bene creditur deus fecisse per illos angelos malos, ut iam vitiosae mentes filiorum infidelitatis per eos angelos, quibus eadem amica sunt vitia, excitarentur in odium populi dei atque ad terrendos et corrigendos bonos illa mirabilia sequerentur. Illa etiam mala morum, quae his corporalibus plagis significata esse diximus, propter quod praedictum est aperiam in parabolis os meum, per malos angelos exerceri in eos, qui illis divina aequitate subduntur, convenientissime creditur. Neque enim cum fit, quod ait apostolus, Tradidit illos deus in concupiscentias cordis eorum, ut faciant, quae non conveniunt, non illic mali angeli tamquam in materia sui operis versantur et gaudent. Quibus iustissime subdita est vitiositas humana praeter eos, quos liberat gratia. Et ad haec quis idoneus? Unde, cum dixisset misit in eos iram indignationis suae; indignationem et iram et tribulationem, immissiones per angelos malos, illud, quod addidit, viam fecit semitae irae suae cuius tandem acies sufficit penetrare, ut intellegat capiatque sententiam in tanta profundi30,4sq. obdurationem…dimittere] cf. Ex. 4,21 6sq. operentur…diffidentiae] cf. Eph. 2,2 8sq. Is. 64,5sq. 13sq. Aegyptiis…eius] cf. Ps. 104,25 21sq. Rom. 1,24 + 28 24 2 Cor. 2,16 30,18 his…diximus] cf. supra 27,2–19 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) Flor ‖ 17 sequerentur] des. Flor (CCCM 220B, p. 343) ‖ 24 et] inc. Flor (CCCM 220B, p. 343) ‖ 27 intellegat] usque ad 31,6 quoniam P2 folio partim discisso tam lacunosus, ut ad textum constituendum non adhibeatur 30,3 possimus M α (exc. Na1; ac. F) α1 γ (ac. Ca S) am; possumus rell. edd (exc. am) ‖ 4 relegata M α (ac. F) γ | obduratione η1 ‖ 5 et] ut K P15 ‖ 6 et inspirando om. γ (ac. Ca S) ‖ 8 dixit γ (ac. Ca S) propterea erravimus om. γ (ac. Ca S) ‖ 10 in om. F (ac.) C (pc.) η1 ‖ 11 peccata] putans add. α (ac. F) α1 ‖ 12 de om. γ (ac. Ca S) ‖ 13 converteret Na1 β | et] ut F S (vl.) ε (ac. N) ζ ‖ 14 ut iam] etiam δ ε η (exc. La); ut etiam S (pc.) ζ ‖ 15 mentis M F4 (ac.) H4 (ac.) δ ε Rm12 (ac.) η (exc. La) | angelos] malos add. α | amica sunt eadem tr. ζ ‖ 16 dei om. Rm12 η1 | ad om. Na1 α1 (ac. H4) S (pc.) δ ε Rm12 (ac.) η 19 praedictum] dictum β Ca ‖ 21 concupiscentiis δ ‖ 22 eorum] ipsorum α | illic] illis S (pc.) ζ; illi β Lp1 (ac.) η | materiam η1 ‖ 23 praeter] propter F β (exc. R) Lo1 ‖ 25sq. immissionem M Na1 γ δ ε η η1 edd (cf. supra 25,18 et 28,8) ‖ 26 illud] aliud α (ac. F) ‖ 27 sufficit acies tr. ζ

5

10

15

cc 1091 20

25

230 | Augustini

30

35

5

10

cc 1092 5

tate latitantem? Erat enim semita irae dei, qua Aegyptiorum impietatem occulta aequitate puniret; sed eidem semitae viam fecit, ut eos tamquam ex abditis per angelos malos in manifesta scelera producens in evidentissimos impios evidentissime vindicaret. Ab hac potestate malorum angelorum non liberat hominem nisi gratia dei, de qua dicit apostolus: Qui eruit nos de potestate tenebrarum et transtulit in regnum filii claritatis suae. Cuius rei populus iste figuram gerebat, cum esset erutus de potestate Aegyptiorum et translatus in regnum terrae promissionis fluentis lac et mel, quod suavitatem significat gratiae. (31.) Sequitur ergo post commemorationem plagarum Aegyptiorum psalmus et dicit: et abstulit sicut oves populum suum et perduxit eos tamquam v. 52sq. gregem in deserto. et deduxit eos in spe, et non timuerunt, et inimicos eorum operuit mare. Tanto fit hoc melius, quanto interius, ubi eruti de potestate tenebrarum in regnum dei mente transferimur et secundum pascua spiritalia efficimur oves dei ambulantes in hoc saeculo velut in deserto, quoniam nemini est fides nostra conspicua. Unde dicit apostolus: Vita vestra abscondita est cum Christo in deo. Deducimur autem in spe, quoniam spe salvi facti sumus. Nec timere debemus: Si enim deus pro nobis, quis contra nos? et inimicos nostros operuit mare: Abolevit in baptismo remissio peccatorum. (32.) Deinde sequitur: et induxit eos in montem sanctificationis suae. v. 54 Quanto melius in sanctam ecclesiam! montem, quem adquisivit dextera eius. Quanto est ecclesia sublimior, quam adquisivit Christus eius, de quo dictum est Et brachium domini, cui revelatum est! et eiecit a facie eorum gentes: et eiecit gentes a facie fidelium suorum. Nam quodammodo gentes sunt gentilium errorum

32sq. Col. 1,13 32,3sq. Is. 53,1

34sq. terrae…mel] cf. Ex. 3,8

31,7sq. Col. 3,3

8 Rom. 8,24

9 Rom. 8,31

M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) Flor ‖ 31 vindicaret] des. Flor (CCCM 220B, p. 343) ‖ 31,2 et1] inc. e1 6 deserto] des. e1 ‖ 9 et] inc. e1 ‖ 32,1 sequitur] usque ad 33,8 placito P2 rursus valde lacunosus 28 semitae F4 δ (ac. G) ε (ac. N) | qua α (ac. F) η1 ma cc Flor; quae rell. am er lo ‖ 28sq. aequitate occulta tr. α1 ‖ 30 malos angelos tr. edd | malos om. γ (ac. Ca S) η1 ‖ 32 qua] quo M F η1 (exc. An5) 33 caritatis M γ N (vl.) ma cc (sed cf. e.g. Ambr. hex. 6,7,41) | esset] est M γ (exc. Ca; ac. S) η1 34 regnum terrae] terram α (terra F) α1 | repromissionis δ | fluentis om. M γ (ac. Ca S); profluentis η1 31,1 ergo om. η1 | psalmus] iste add. α α1 ‖ 2 et2 om. S (ac.) K δ ‖ 3 eduxit F ζ Ψγ Ψκ Ψρ ‖ 5 regnum e1 C (pc.) η1 ma cc; regno rell. am er lo (sed cf. supra 30,32sq.) ‖ 7 vestra] nostra Na1 D Ca G P12 8 quoniam] in add. γ (ac. Ca S) ‖ 9 mare] qui add. α (ac. F; quia F4); quia add. α1 ‖ 9sq. abolevit …  peccatorum] fortasse lacuna vel corruptela latet ‖ 10 remissione α (exc. F) lo ma cc; remissionem Ca (pc.) | peccatorum] peccata α (exc. F) α1 32,1 deinde] et inde e1 | eos om. γ (ac. S) ‖ 2 melius] magis K P15 ‖ 3 quanto … sublimior] ecclesia e1 | Christus] dextera am er | eius om. F (pc.) β η η1 ma cc | eius de] eiusdem γ (ac. Ca S) ‖ 3sq. eius …  est om. e1 ‖ 4 eiecit1] eicit e1; evertit ζ ‖ 4sq. et eiecit gentes α (exc. F4) β La; eiecit gentes F4 α1; et edd; om. rell. ‖ 4sq. et2 … quodammodo om. e1

in psalm. LXXVII,30 – 34 | 231

maligni spiritus. et sorte divisit eis terram in funiculo distributionis. Et in nobis omnia operatur unus atque idem spiritus dividens propria unicuique prout v. 55 vult. (33.) et habitare fecit in tabernaculis eorum tribus israel. in tabernaculis, inquit, gentium habitare fecit tribus israel. Quod spiritaliter sic melius disserendum puto, ut in caelestem gloriam, unde peccantes angeli eiecti atque deiecti sunt, per Christi gratiam subvehamur. Illa enim generatio prava et amaricans, quoniam istis beneficiis corporalibus non ponebat tunicam vetustatis, v. 56sq. temptaverunt adhuc et exacerbaverunt deum excelsum et testimonia eius non custodierunt et averterunt se et non servaverunt pactum quemadmodum patres eorum. Pacto enim quodam et placito dixerunt: Omnia, quae locutus est dominus deus noster, faciemus et audiemus. Notandum sane, quod ait: quemadmodum patres eorum. Cum per totum psalmi textum tamquam de hominibus eisdem loqui videretur, apparet tamen de illis nunc dici, qui iam erant in terra promissionis, et patres eorum dictos, qui in eremo amaricaverunt. (34.) conversi sunt inquit in arcum pravum vel, sicut alii codices habent, ‚in arcum v. 58 perversum‘. Quid autem hoc sit, in eo, quod sequitur, magis apparet, ubi ait: et in ira concitaverunt eum in collibus suis. In idolatriam eos prosiluisse significat. Arcus ergo perversus est; non pro nomine domini, sed contra nomen domini, qui dixit eidem populo: Non erunt tibi dii alii praeter me. Per arcum autem significat

7sq. 1 Cor. 12,11 33,5 ponebat…vetustatis] cf. Eph. 4,22 8sq. Ex. 19,8 34,6 Ex. 20,3 34,2sq. sicut…perversum] cf. Ψα Ψγ Ψκ Ψρ e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 33,9 audiemus] des. e1 ‖ 34,1sq. conversi] inc. e1 6 divisit] fortasse, quod habent Ψα Ψκ (disripuit), distribuit scribendum est (cf. supra 23,11) | in om. F S (ac.) K C ‖ 6‒8 et2 … vult om. e1 ‖ 7 operatur omnia tr. S2 δ (exc. G) | propria unicuique] singulis propria η1 (exc. P12) 33,2 habitare … Israel om. e1 ‖ 3 disserendum α β (exc. F3; vl. R) Ca (vl.) η (pc. C) P12 (pc.) ma cc; dedisse regnum e1; desiderandum rell. am er lo | in] ad edd (exc. am) ‖ 4 atque deiecti om. H4 (pc.) γ (ac. S) | gratiam Christi tr. α (ac. F) | sublevamur γ (-vemur pc. Ca K; ac. S) Rm12; subeamus Ca (vl.) C (pc.); subveniamur δ P12 (ac.) ‖ 4sq. illa … vetustatis om. e1 ‖ 5 non om. Ca (pc.) δ ε ζ η (exc. P2) | ponebat] deposuit α (exc. F) α1; ponat F (ac.); fortasse ponebant scribendum est | vetustatis] et add. ζ ‖ 6 et exacerbaverunt om. e1 ‖ 7 et1 om. η1 | se om. γ (exc. P15; ac. Ca S) | servaverunt] custodierunt α (exc. F); observaverunt Ca (pc.) η (exc. P2) Ψκ Ψρ ‖ 8 et om. e1 T; ex Na1 ‖ 9 deus om. γ (ac. S) ‖ 11 videretur] fortasse videatur scribendum est | nunc de illis tr. edd ‖ 12 terram M Na1 S δ (exc. O2; ac. A) Lp1 Rm12 η (ac. C La) 34,2 inquit om. e1 α Rm12 ‖ 2sq. vel … sit] et exposuit e1 ‖ 3 magis … ait om. e1 ‖ 4 iram F (pc.) K P15 edd | suis] et add. γ (ac. S) δ | idolatriam β C (pc.) am; idololatriam edd (exc. am); idolatria (-ae K) rell. ‖ 5 ergo om. e1 | est] et add. e1 | sed … domini2 om. η1 (ac. An5) | nomen] nomine K P15 6 dixerat e1 ‖ 6sq. per … exprimens om. e1

5

10

5

232 | Augustini

cc 1093

animae intentionem. Hoc ipsum denique planius exprimens et in sculptilibus suis inquit ad aemulationem eum provocaverunt. (35.) audivit deus et sprevit, id est advertit et vindicavit, et ad nihilum v. 59 redegit valde israel. Deo quippe spernente quid remanserunt, qui deo adiuvante fuerunt, quod fuerunt? Nimirum autem rem illam gestam commemorat, quando victi sunt ab Allophylis tempore Heli sacerdotis et arca domini capta est et magna strage vastati sunt. Hoc est, quod dicit et repulit tabernaculum selom; v. 60 tabernaculum suum, ubi habitavit in hominibus. Eleganter exposuit, quare repulerit tabernaculum suum, cum ait ubi habitavit in hominibus. Cum ergo digni non essent, in quibus habitaret, cur non repelleret tabernaculum, quod utique non propter se instituerat, sed propter ipsos, quos iam iudicabat indignos, in quibus habitaret? (36.) et tradidit in captivitatem virtutem eorum et pulchri- v. 61 tudinem eorum in manus inimici. Ipsam arcam, unde sibi videbantur invicti et unde sibi placebant, virtutem et pulchritudinem eorum dicit. Denique et postea male viventes et de templo domini gloriantes terret per prophetam dicens: Videte, quid feci Selom, ubi erat tabernaculum meum. (37.) et conclusit in gladio popu- v. 62sq. lum suum et hereditatem suam sprevit. iuvenes eorum comedit ignis, id est ira, et virgines eorum non sunt lamentatae, quia neque hoc vacabat in hostili metu. (38.) sacerdotes eorum in gladio ceciderunt et viduae v. 64 eorum non plorabuntur. ceciderunt enim in gladio filii Heli, quorum unius uxor viduata et mox in partu mortua propter eandem perturbationem plangi non potuit honore funeris.

35,4sq. victi…sunt] cf. 1 Reg. 4,10sq. 4,11–20

36,4sq. Ier. 7,12

38,2–4 ceciderunt…funeris] cf. 1 Reg.

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 36,3 placebant] des. e1 ‖ 37,1 et] inc. e1 7 animi K edd | denique] psalmus add. α1 S (pc.) δ ε ζ ‖ 8 inquit om. e1 α (exc. F) La | provocaverunt eum tr. γ (ac. S) Ψα 35,1 deus] dominus α η1 Ψα Ψκ Ψρ | avertit M α (exc. F4) Ca O2 Bn1 (ac.) Rm12 P12 | et3 om. M γ (ac. S) 2 rediget e1; redigit M Ca (ac.) S (ac.) η (exc. La; ac. C) Ψκ qΨρ qVulg.; rediit K δ (ac. G) | valde e1 α α1 S (vl.) ζ η1 Ψα Ψκ Vulg.; nimis rell. edd | quid] qui e1 (ac.) F δ (pc. A) C (pc.) η1 (exc. Lo1) ‖ 3‒5 nimirum … dicit om. e1 ‖ 4 domini] dei α (exc. F) F3 La ‖ 5 Selon e1 α (exc. F) S (ac.) P15 Rm12; Selo M (pc.) A (pc.) Bn1 (ac.) C (pc.); Silo F3 Ca (vl.) S (vl.) Bn1 (pc.) La Lo1; Sylo F β (exc. F3) T η1 (exc. Lo1); cf. infra 36,5 (LXX et in Ps. 77,60 et in 1 Reg. 4,12 et in Ier. 7,12, quos ad locos refert Augustinus, Σηλωμ vel, quod minus bene traditur, Σηλω habet) ‖ 6sq. eleganter … hominibus om. e1 ‖ 7 repulerit] repulit M S (pc.) ζ La Lo1 ‖ 8 cur] quia e1 | repellet e1 | tabernaculum] suum add. α1 36,1 captivitate e1 P2 Ψα Ψγ Ψκ ‖ 2 et om. e1 ‖ 3 placebant e1 M α β Ca (vl.) η (pc. C La) η1; plaudebant rell. edd ‖ 4 videntes γ (ac. Ca S) δ ‖ 5 Selon α Rm12; Sylo β T η1 (exc. Lo1; pc. P12); Silo γ (exc. K; vl. Ca; pc. S) La Lo1; cf. supra app. ad 35,5 37,2sq. id est ira om. ζ 38,2 plorabantur F (pc.) β Ca (pc.) S (pc.) Rm12 η1 (pc. P12) edd ‖ 2sq. ceciderunt … mortua om. e1 4 honore] onere F γ (ac. Ca S) δ ε η (ac. C) η1 (ac. P12) | honore funeris om. e1

in psalm. LXXVII,34 – 41 | 233

(39.) et excitatus est tamquam dormiens dominus. Videtur enim dormire, quando populum suum dat in manus eorum, quos odit, ubi eis dicatur: Ubi est deus tuus? excitatus est ergo tamquam dormiens, tamquam potens crapulatus a vino. Nullus hoc de deo dicere auderet nisi spiritus eius. Dixit enim, sicut videtur impiis insultantibus, quod velut ebrius diu dormiat, quando non tam cito, v. 66 quam putant homines, subvenit. (40.) et percussit inimicos suos in posteriora, illos utique, qui gaudebant, quod arcam eius captivare potuerunt; percussi enim sunt in sedibus suis. Quod eius poenae signum mihi videtur, qua quisque cruciabitur, si in posteriora respexerit, quae sicut apostolus aestimare debet ut stercora. Qui enim sic suscipiunt testamentum dei, ut vetere vanitate non se exuant, similes sunt hostibus populi eius, qui arcam testamenti captivatam iuxta sua idola posuerunt. Et illa quidem vetera etiam illis nolentibus cadunt, quia omnis caro fenum et claritas hominis ut flos feni. Fenum aruit, flos decidit. Arca domini manet in aeternum, secretum scilicet testamenti regnum caelorum, ubi est aeternum verbum dei. Sed illi, qui posteriora dilexerunt, ex ipsis iustissime cruciabuntur: opprobrium enim sempiternum dedit illis. v. 67sq. (41.) et repulit inquit tabernaculum ioseph et tribum effrem non elegit, sed elegit tribum iuda. Non dixit ‚Repulit tabernaculum Ruben‘, qui fuit primogenitus Iacob, nec eos, qui sequuntur et Iudam nascendo praecedunt, ut illis repulsis et non electis tribus Iuda eligeretur. Poterat enim dici merito illos repulsos, quia et in benedictione Iacob, qua suos filios benedixit, peccata eorum v. 65

39,2sq. Ps. 41,11 40,2sq. illos…suis] cf. 1 Reg. 5,6–12 4sq. quae…stercora] cf. Phil. 3,8 7–10 omnis…dei] cf. Is. 40,6sq. 41,2–7 Ruben…meruerit] cf. Gen. 49,1–8 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 40,3 suis] des. e1 ‖ 10sq. opprobrium] inc. e1 ‖ 41,2 Iuda] des. e1 39,1 et om. γ δ ε η Ψα ‖ 2 manu α ‖ 2sq. ubi1 … dormiens om. e1 ‖ 3 ergo est tr. ε η ma cc | ergo om. β P15 | dormiens] dominus add. F Ca (pc.) P15 Rm12 | potans M F H4 (pc.) β (pc. R) δ (exc. O2; ac. G) ε (exc. Bn1; pc. Lp1; ac. N) P2 Ψκ qΨρ ‖ 4 vino] et percussit inimicos suos in posteriora add. ζ ‖ 4sq. nullus … insultantibus] dixit enim hoc sicut videtur impiis nam quis hoc de deo dicere auderet nisi spiritus eius e1 ‖ 5 velut] ut e1 ‖ 6 putant] petunt β 40,1sq. et … posteriora] opprobrium sempiternum dedit illis ζ ‖ 2 illos] illis ζ | illos … potuerunt om. e1 ‖ 3 sunt enim tr. α1 δ ‖ 4 debent S (pc.) ζ ‖ 5 veteri α α1 Lp1 (pc.) | vanitate] vetustate S (pc.) ζ 6 hostibus populi eius] hostilibus populis η1 ma cc | idola sua tr. S2 η1 (exc. P12) ‖ 7 illis] ipsis η1 8 et] omnis add. α α1 | aruit] et add. M α1 S (pc.) δ ε (exc. Bn1; ac. N) ζ η1 | arca] autem add. S (pc.) ζ edd (exc. am) ‖ 9 testamentum M (ac.) α (exc. F) α1; testamento P15 | regni α (exc. F) α1 S (pc.) ζ La aeternum est tr. α1 ‖ 10sq. opprobrium … illis om. ζ ‖ 11 enim om. α (exc. F4; ac. F) β S P12 | dedit] dedi γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (ac. G) 41,1 tribu e1 Ψκ ‖ 2 sed e1 α α1 S (pc.) ζ η1 Ψκ Ψρ qVulg.; et rell. edd Ψα Ψγ qVulg. | Iuda] montem Syon quem dilexit add. ζ ‖ 3 primogenitus] in add. codd praeter α N (pc.) η1 ‖ 5 filios suos tr. ζ

5

5

cc 1094 10

5

234 | Augustini

10

15

20

cc 1095

commemorata graviter detestatur, quamvis in eis tribus Levi sacerdotalis tribus esse meruerit, unde etiam Moyses fuit. Nec dixit ‚Repulit tabernaculum Beniamin‘ vel ‚Tribum Beniamin non elegit‘, ex qua rex esse iam coeperat: Nam inde fuerat electus Saul. Unde ex ipsa vicinitate temporis, quando ille repulsus est atque reprobatus et David electus, convenienter posset hoc dici, nec tamen dictum est. Sed eos potissimum nominavit, qui clarioribus meritis videbantur excellere. Nam Ioseph pavit in Aegypto patrem et fratres suos et impie venditus merito pietatis, castitatis, sapientiae, iustissime sublimatus est, et Effrem maiori fratri avi sui Iacob benedictione praelatus est. Et tamen deus repulit tabernaculum ioseph et tribum effrem non elegit, ubi per haec praeclari meriti nomina quid aliud quam universum populum illum vetusta cupiditate a domino terrena praemia requirentem repulsum et reprobatum intellegimus, electam autem tribum Iuda non pro meritis ipsius Iudae? Longe quippe maiora sunt merita Ioseph. Sed per tribum Iuda, quoniam inde extitit Christus secundum carnem, novum populum Christi illi populo veteri praelatum scriptura testatur aperiente domino in parabolis os suum. Iam inde etiam, quod sequitur, montem sion quem dilexit ecclesiam Christi melius intellegimus non propter praesentis temporis beneficia carnalia deum colentem, sed futura aeterna praemia oculis fidei longe speculantem. Nam et Sion ‚speculatio‘ interpretatur. (42.) Denique sequitur: et aedificavit sicut unicornuorum sanctifica- v. 69 tionem suam vel, sicut quidam interpretes verbum novum fecerunt, ‚sanctificium suum‘. Unicornui recte intelleguntur, quorum firma spes in unum illud erigitur, de quo alius dicit psalmus: Unam petii a domino; hanc requiram. Sanctificium vero dei

6sq. tribus1 …fuit] cf. Ex. 2,1–10 8sq. Beniamin…Saul] cf. 1 Reg. 9,1sq. 10 David electus] cf. 1 Reg. 16,1–13 11–13 Ioseph…est] cf. Gen. 37,28–45,11 13sq. Effrem…est] cf. Gen. 48,1–20 18sq. Iuda…carnem] cf. Mt. 1,1–16 42,4 Ps. 26,4 41,23 Sion speculatio] cf. in psalm. 75,5 42,1–6 et…aeternum] de textu biblico cf. Folliet, L’ambiguïté, 584sq. 2sq. sicut…suum] cf. Vulg. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 9 reprobatus] inc. e1 ‖ 11 excellere] des. e1 ‖ 15 per] inc. e1 ‖ 17 intellegimus] des. e1 ‖ 21 montem] inc. e1 | Christi] des. e1 ‖ 42,1 et] inc. e1 6 commemorata M α γ (ac. Ca S) η1 ma cc; commemorans am er lo; commemorat et rell. | tribus1] tribubus Ca (pc.) η1 (exc. Lo1); tribu Lp1 (ac.) ‖ 7 meruit F F3 Ca S (ac.) A (ac.) | repulit] deus add. β 7sq. vel tribum Beniamin om. γ (ac. Ca S) ‖ 8 electus fuerat tr. α ‖ 9 et] in add. e1 ‖ 10 convenienter … est] est Iuda e1 | eos] hos β η1 (hoc ac. P12) ‖ 11 nam] et add. β η1 ‖ 12 Aegyptum α ‖ 13 sublevatus K P15 N (vl.) | sui avi tr. β ‖ 15 praeclari meriti om. e1 ‖ 16 illum om. δ; iustum α1 | vetusta …  requirentem om. e1 | cupiditate om. η1 ‖ 18 sunt om. β | merita sunt tr. α (exc. F) ‖ 19 populo illi tr. β η1 | veteri om. β ‖ 22 futura] et add. edd 42,1 unicornium e1 P15 An5 (ac.) Vulg.; unicorniorum M (ac.; -nium vl.) H4 T ‖ 2sq. vel … suum om. e1 2 novum verbum tr. α (exc. F) ‖ 3 unicornu F; unicornii H4 ζ; unicorni P15 ‖ 3‒6 de … sequitur om. e1 ‖ 4 petivi δ (exc. O2) η (exc. La) η1 ma cc | dei vero tr. α1

in psalm. LXXVII,41 – 44 | 235

est secundum apostolum Petrum intellecta plebs sancta et regale sacerdotium. Quod vero sequitur in terra quam fundavit in aeternum – quod habent Graeci codices ‚is ton eona‘, utrum ‚in aeternum‘ an ‚in saeculum‘ dicatur a nobis, in Latinorum interpretum potestate est, quoniam utrumque significat, et ideo in Latinis codicibus illud in aliis, hoc in aliis invenitur; habent aliqui etiam pluraliter, id est ‚in saecula‘, quod in Graecis, quos habuimus, non invenimus. Quis vero fidelium dubitet ecclesiam, etiamsi aliis abeuntibus aliis venientibus ex hac vita mortaliter transit, tamen in aeternum esse fundatam? v. 70 (43.) et elegit david servum suum. tribum ergo iuda propter David, david autem propter Christum: tribum igitur iuda propter Christum, quo transeunte clamaverunt caeci Miserere nobis, fili David et continuo misericordia eius lumen receperunt, quia verum erat, quod clamaverunt. Hoc ideo non transeunter dicit, sed attente commendat apostolus scribens ad Timotheum: Memor esto Christum Iesum resurrexisse a mortuis ex semine David secundum evangelium meum. In quo laboro usque ad vincula tamquam malefaciens, sed sermo dei non est alligatus. Ipse itaque salvator secundum carnem factus ex semine David figuratur in hoc loco nomine David aperiente domino in parabolis os suum, nec moveat, quod, cum dixisset et elegit david, quo nomine Christum significavit, addidit servum suum, non ‚filium suum‘: Immo vero hinc agnoscamus non patri coaeternam unigeniti substantiam, sed formam servi susceptam ex semine David. (44.) et sustulit eum de gregibus ovium. depost fetantes accepit v. 71 eum pascere iacob servum suum et israel hereditatem suam. Ille quidem

5 secundum…sacerdotium] cf. 1 Petr. 2,9 43,2–4 quo…receperunt] cf. Mt. 20,30–34 5–7 2 Tim. 2,8sq. 12 formam…susceptam] cf. Phil. 2,7 6–9 quod…invenitur] cf. in psalm. 78,17 7 in aeternum] cf. Ψα Ψγ Ψκ Vulg.

9sq. habent…saecula] cf. Ψρ

e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 6 aeternum] des. e1 ‖ 43,1 et] inc. e1 ‖ 2 Christum1] des. e1 ‖ 44,1 et] inc. e1 6 terram M Ca S ε (ac. N) η ‖ 7 istoneona M α α1 β δ T (yst-) η η1; istoneon γ (istoneona pc. Ca; stoneona pc. S); stoneona ε Rm12; εἰς τὸν αἰῶνα (LXX) edd; cf. in psalm. 71,21 et in psalm. 78,17 ‖ 8 ideo] hoc add. Rm12 edd (exc. am) ‖ 9 illud] aliter add. Ca (pc.) T C (pc.) η1 | hoc in aliis M α α1 β T La η1; illud N (pc.); in aliis illud am; om. rell. edd (exc. am) ‖ 10 quod] quos M (ac.) γ (exc. P15; ac. Ca) δ (ac. G) ε (ac. Lp1) η (exc. La; ac. C) ‖ 11 dubitat α; dabit M γ (ac. Ca S); debitet C (ac.) | etiam ecclesiam si tr. β ‖ 12 transit] veram add. β η1 (vestra P12) 43,1 tribu e1 | Iudam e1 F (ac.) ‖ 2 tribum … Christum2 om. β (exc. F3) ‖ 3 fili David miserere nobis tr. ζ | misericordiae α (ac. F) α1 δ ε ζ η (ac. C) ‖ 4 quod clamaverunt om. η (exc. La) ‖ 5 scribens] dicens S (pc.) ζ | esto] dominum add. β | Iesum Christum tr. β N (ac.) La ‖ 6 David] secundum carnem add. γ La ‖ 7 dei] domini β η1 (exc. P12) ‖ 9 domino] deo β η1 | suum] meum η (ac. C) P12 | et om. M α (dixisset et om. F4) α1 γ (ac. S) P2 ‖ 10 addit α1 δ | suum om. γ (ac. Ca S) ‖ 11 hinc] hic Na1 α1 44,2‒4 ille … est om. e1

5

10

5

10

236 | Augustini

5

10 cc 1096

15

20

25

30

David, ex cuius semine caro Christi est, ab officio pastorali pecorum ad hominum regnum translatus est; noster autem David ipse Iesus ab hominibus ad homines: a Iudaeis ad gentes. Tamen secundum parabolam ab ovibus ad oves ablatus atque translatus est. Non sunt enim modo in terra illae ecclesiae Iudaeae in Christo, quae fuerunt circumcisorum recenti passione et resurrectione domini nostri, de quibus dicit apostolus: Eram autem ignotus facie ecclesiis Iudaeae, quae sunt in Christo. Tantum autem audiebant, quia is, qui aliquando nos persequebatur, nunc evangelizat fidem, quam aliquando vastabat. Et in me magnificabant dominum. Iam hinc illae ecclesiae transierunt populorum circumcisorum, ac per hoc in Iudaea, quae modo in terra est, non est modo Christus: Ablatus est inde; nunc gentium greges pascit. Sane depost fetantes inde acceptus est. Illae quippe priores fuerunt tales, de qualibus dicitur in Cantico canticorum uni ecclesiae, quae constat ex multis, id est uni gregi, cuius membra sunt multi greges – de talibus ergo ei dicitur: Dentes tui, id est per quos loqueris vel per quos in corpus tuum velut manducando ceteros traicis – hoc itaque significantes –, Dentes tui sicut grex detonsarum ascendens de lavacro, quae omnes geminos creant, et sterilis non est in eis. Deposuerunt enim tunc velut vellera onera saeculi, quando ante pedes apostolorum venditarum rerum suarum pretia posuerunt ascendentes de lavacro illo, de quo eos admonet apostolus Petrus sollicitos, quod Christi sanguinem fuderint, et dicit: Agite paenitentiam et baptizetur unusquisque vestrum in nomine domini nostri Iesu Christi; et dimittuntur vobis peccata vestra. Geminos autem creaverunt, opera scilicet duorum praeceptorum geminae caritatis, dilectionis dei et dilectionis proximi, unde sterilis non erat in eis. depost has oves fetantes David noster acceptus nunc alios greges pascit in gentibus et ipsos Iacob et Israel; sic enim dictum est: pascere iacob servum suum et israel hereditatem suam. Non enim, quia ex gentibus sunt istae oves, ideo ab illo semine alienatae sunt, quod est Iacob et Israel. Semen est enim Abrahae, semen promissionis, de quo ei dominus dixit: In Isaac vocabitur tibi semen. Quod exponens apostolus Non inquit filii carnis, sed filii promissionis deputantur in semine. Ex

44,3sq. David…est] cf. 1 Reg. 16,11–13 6–10 ecclesiae…dominum] cf. Gal. 1,22–24 14–18 dicitur…eis] cf. Cant. 4,2 19sq. ante…posuerunt] cf. Act. 4,34sq. 20–23 admonet…vestra] cf. Act. 2,36–38 24 dilectionis1 …proximi] cf. Mt. 22,37–39 29 Gen. 21,12 30 Rom. 9,8 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 6 est] des. e1 4sq. autem … parabolam] David id est Christus e1 ‖ 6 illae α (ac. F) α1 La; illa rell. edd (sed cf. infra 10sq.) | Iudaeae α (exc. Na1; ac. F) α1 Ca (pc.) Rm12 (pc.) C (pc.) edd; Iudae (viduae Na1) rell. (sed cf. Gal. 1,22) ‖ 7 fuerant M β η1 (exc. P12) ‖ 8 Iudaeae α (exc. Na1) α1 Ca S G (pc.) Lp1 Rm12 (pc.) η (exc. P2; pc. C La) edd; Iudae (viduae Na1) rell. (cf. supra 6) ‖ 10 devastabat α (exc. F) α1 ‖ 11 ac] hac K P15 δ (ac. O2) ‖ 12 est2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 15 ei om. Ca (pc.) δ ε Rm12 η ma cc ‖ 17 itaque] utique β | significant β η1 | ascendentes δ ζ ‖ 19 vellera om. α (ac. F) | vendita β η1 ‖ 21 sollicitus γ (ac. S) C (pc.) fuderunt β P2 ‖ 22 nostri om. η (exc. La) lo ma cc | dimittentur β η1 (exc. P12) edd ‖ 23 duum β 25 acceptus] est add. S (pc.) ζ ‖ 29 dixit om. η; dicit β η1 (om. P12)

in psalm. LXXVII,44 – 45 | 237

gentibus enim erant fideles, quibus dicebat: Si autem vos Christi, ergo Abrahae semen estis, secundum promissionem heredes. Quod vero ait iacob servum suum et israel hereditatem suam, more suo scriptura repetivit eandem sententiam. Nisi forte quispiam sic distinguere velit, ut hoc tempore Iacob serviat, tunc sit autem aeterna hereditas dei, quando videbit deum facie ad faciem, unde Israel nomen accepit. v. 72 (45.) et pavit eos inquit in innocentia cordis sui. Quid illo innocentius, qui ullum peccatum, non solum a quo vinceretur, sed etiam quod vinceret, non habebat? et in intellectu manuum suarum deduxit eos vel, sicut aliqui codices habent, ‚in intellectibus manuum suarum‘. Alius putaret ita congruentius potuisse dici: ‚in innocentia manuum et in intellectu cordis‘. Hic autem, qui magis quam alii, quid loqueretur, sciebat, cordi maluit adiungere innocentiam et manibus intellegentiam: illud propterea, quantum existimo, quia multi sibi videntur innocentes, qui non faciunt mala, cum timent, ne patiantur, si fecerint; vellent autem facere, si impune potuissent. Tales videri possunt habere innocentiam manuum, non tamen cordis. Et quae tandem aut qualis est ista innocentia, si cordis non est, ubi homo factus est ad imaginem dei? Quod vero ait in intellectu – vel intellegentia – manuum suarum deduxit eos, videtur mihi eam dixisse intellegentiam, quam ipse facit in credentibus: ideo manuum suarum. Facere quippe ad manus pertinet; sed sicut possunt intellegi manus dei, quia et Christus sic homo, ut etiam deus. Hoc certe ille David, de cuius est iste semine, facere non poterat in populo, cui sicut homo regnabat; sed ille hoc facit, cui recte anima fidelis dicere potest: Intellegere me facito, et perscrutabor legem

31sq. Gal. 3,29 35 videbit…accepit] cf. Gen. 32,28 + 1 Cor. 13,12 45,10sq. homo…dei] cf. Gen. 1,27 17sq. Ps. 118,34 44,35 videbit…accepit] cf. supra in psalm. 75,2 45,3sq. sicut…suarum] cf. Vulg. 12 vel intellegentia] cf. Ψκ M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 45,1 et] inc. e1 ‖ 3 eos] des. e1 31 dicebant δ ‖ 32 estis] et add. M γ (ac. S) δ | promissionem M α (exc. F) β (exc. F3); repromissionem rell. edd (quod Augustinus in Gal. 3,29 laudando numquam adhibuisse videtur) ‖ 34 voluerit α (exc. F) α1 | autem sit tr. ζ edd (exc. am) 45,2 nullum e1; illum Na1 N (ac.) ‖ 2sq. non1 … habebat] habuit e1 ‖ 3 intellectum e1 M α (exc. Na1; ac. F F4) γ (ac. Ca) δ (ac. A G) ε (exc. Bn1) ζ η (exc. P2; ac. C) Ψα; intellectibus η1 Vulg. | manum M Na1 S Ψκ aliqui] *alii M β S (pc.) ζ η (exc. P2; ac. La) η1 (cf. supra 14,4 et 34,2 necnon in psalm. 71,6 + 16) 4 habebant K P15; habentur P2 | manum M S C (ac.) ‖ 5 in1 om. γ (ac. Ca S) δ P12 | manum γ (ac. S) δ (ac. G O2) | in2 om. S2 D γ δ ε ζ η P12 edd | intellectum P15 δ (ac. O2) ‖ 6 alii quid M (pc.) F (pc.) β ζ La P12 (pc.) ma cc; alius quid am er lo; aliqui η1 (ac. P12); aliquid rell. | adiungere] in add. M (ac.) γ (exc. K; ac. Ca S) δ (ac. G) N (ac.) ‖ 10 si om. η1; et M ‖ 10sq. factus est homo tr. α (exc. F) ‖ 12 quod] quid δ | vel] in add. F3 ζ η1 | suarum om. α (exc. F) η (exc. La; ac. C) P12 (ac.) ‖ 13 fecit H4 β K δ η1 | credentibus] et add. β η1 ‖ 16 potuerat β η1 (exc. An5) ‖ 17 recte … fidelis] fidelis anima ζ | facito et] *fac et α α1; facit M γ (ac. Ca S)

35

5 cc 1097

10

15

238 | Augustini

20

25

tuam. Proinde, ne ab illo erremus, dum de nostra, velut ex nobis sit, intellegentia fidimus, eius manibus nos credendo subdamus. Ipse in nobis eam faciat, ut in intellegentia manuum suarum nos deducat erutos ab errore eoque perducat, ubi iam non possumus errare. Hic est fructus populi dei attendentis legem dei et inclinantis aurem suam in verba oris eius, ut dirigat in eo cor suum et sit cum illo creditus spiritus eius, ne immutetur in generationem pravam et amaricantem, sed his omnibus sibi annuntiatis non solum ad praesentem vitam, verum etiam ad aeternam, nec tantum ad recipienda bonorum operum praemia, sed etiam in ipsa bona opera facienda ponat in deo spem suam. M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O 2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η 1 (Lo1 An5 P12 ) edd (am er lo ma cc) 18 erremus] terreamus K P15 | de om. α (ac. F) | de nostra] densa Ca (vl.) C; densam η1 | intellegentiam η1 ‖ 19 eiusque β δ | eam om. α1 | in2 om. α α1 γ (exc. Ca; ac. S) δ N (ac.) η η1 (exc. An5) ‖ 21 possimus H4 (pc.) β Ca (pc.) S (pc.) ζ La η1 edd (exc. am) | attendentis] in add. α La η1 ‖ 23 immutetur in] imitetur F (pc.) β η1 ‖ 24 sibi] ibi γ (ac. S) δ η (exc. La) ‖ 25 in] ad F (pc.) β η1

IN PSALMUM LXXVIII

Datierung Enarratio in Psalmum 78 wurde frühestens 415 schriftlich abgefasst. In 3 wird klar auf Enarratio in Psalmum 77 verwiesen, welche somit vorher geschrieben worden sein muss. Vgl. AL 2, 829f. (ältere Literatur bei FIEDROWICZ, Studien, 434).

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar: 1 Deus venerunt gentes in hereditatem tuam polluerunt templum sanctum tuum posuerunt Ierusalem in pomorum custodiam 2 posuerunt morticina servorum tuorum escas volatilibus (volucribus?) caeli carnes sanctorum tuorum bestiis terrae 3 effuderunt sanguinem eorum sicut aquam in circuitu Ierusalem et non erat qui sepeliret 4 facti sumus (+ in?) opprobrium vicinis nostris subsannatio et irrisio eis qui in circuitu nostro sunt 5 usquequo domine irasceris in finem exardescet velut ignis zelus tuus 6 effunde iram tuam in gentes quae te non cognoverunt et in regna quae non invocaverunt nomen tuum 7 quoniam comederunt Iacob et locum eius desolaverunt 8 ne memineris iniquitatum nostrarum antiquarum cito anticipent nos misericordiae tuae quia (/quoniam) pauperes facti sumus nimis 9 adiuva nos deus salutaris noster propter gloriam nominis tui domine libera nos et propitius esto peccatis nostris propter nomen tuum 10 ne quando dicant in gentibus ubi est deus eorum et innotescat in nationibus ante oculos nostros (coram oculis nostris?) vindicta sanguinis servorum tuorum qui effusus est 11 intret ante conspectum tuum (/in conspectu tuo) gemitus compeditorum secundum magnitudinem brachii tui recipe in adoptionem filios mortificatorum

240 | Augustini

12 redde vicinis nostris septies tantum (/septuplum) in sinus eorum opprobrium eorum quod exprobraverunt tibi domine 13 nos autem populus tuus et oves gregis tui confitebimur tibi in saeculum in generationem et generationem annuntiabimus laudem tuam Die Titelzeile Psalmus Asaph, die in den alten Psalterien fester Bestandteil des Texts ist, muss auch in Augustins Exemplar vorhanden gewesen sein, obwohl sie hier nicht zitiert wird. Denn der Bischof von Hippo sagt einleitend, er wolle auf den Titel des Psalms nicht eingehen, weil dieser „kurz und einfach“ sei (1), und flicht später die bei ihm übliche Auslegung von „Asaph“ als congregatio ein (3). Somit darf man die Zeile für Augustins Psaltertext ohne Bedenken restituieren. Zur Überlieferung und Texterstellung von v. 10, wo mehrere Schwierigkeiten bestehen, sind die Angaben im kritischen Apparat zu vergleichen. Für v. 11 bezeugt Augustins Auslegung, dass er die Variante in conspectu tuo (neben ante conspectum tuum) nicht nur kennt, sondern auch verwendet.

in psalmum lxxviii (1.) In titulo psalmi huius tam brevi et simplici immorandum esse non puto. Prophetiam vero, quam hic praemissam legimus, evidenter scimus impletam. Cum enim ista canerentur temporibus regis David, nihil tale adhuc contigerat ex adversitate gentium civitati Ierusalem nec templo dei, quod nec aedificatum adhuc fuit. Post mortem quippe David filium eius Salomonem deo templum fecisse quis nesciat? v. 1 Dicitur ergo tamquam praeteritum, quod in spiritu videbatur futurum, deus, venerunt gentes in hereditatem tuam, qua loquendi consuetudine etiam illud est prophetatum de domini passione Dederunt in escam meam fel et in siti mea potaverunt me aceto et alia, quae in eodem psalmo ventura velut facta narrantur. Nec illud mirandum est, quod deo ista dicuntur. Non enim nescienti indicantur, quo revelante praesciuntur, sed anima cum deo loquitur pietatis affectu, quae novit deus. Nam et angeli, quae hominibus nuntiant, nescientibus nuntiant, quae autem deo nuntiant, scienti nuntiant, quando illi offerunt orationes nostras et ineffabili modo de actibus suis aeternam veritatem tamquam legem incommutabilem consulunt. Et iste ergo homo dei dicit deo, quod discit a deo, tamquam discipulus magistro non ignoranti, sed iudicanti ac sic aut approbanti, quod docuit, aut, quod non docuit, reprehendenti, maxime quia specie precantis prophetat eos in se transfigurans, qui tunc futuri essent, quando ista veniebant. Solent autem in oratione dici deo, quae vindicans fecerit, et adiungi petitio, ut iam misereatur et parcat. Hoc modo et hic 1,8sq. Ps. 68,22 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,11 deus] des. e1 (dominus) ‖ 15 iste] inc. e1 1,1 in titulo psalmi om. γ (ac. Ca S) ‖ 2 scimus impletam] *impletam cernimus e1 (quod Augustini usum redolet; cf. e.g. serm. 2A,6 et 374auct.,18; civ. 7,32 et 18,33) ‖ 3 David regis tr. β ‖ 4 aedificatum nec tr. α (exc. F) | fuit e1 M F α1 γ (ac. Ca S) δ; *erat rell. edd ‖ 5 templum deo tr. η1 | nesciat] dubitat S (pc.) ε ζ ‖ 6 videbatur] esse add. ζ edd (exc. am) ‖ 7 qua] quia α1 δ (ac. G) | consuetudinem γ (exc. P15; ac. Ca S K) δ (ac. G) P2 ‖ 8 illud] aliud α1 δ (ac. G) | esca mea e1 F K P15 ε η (exc. C) | meam om. O2; mea G; mel (me pc.) A ‖ 10 dicuntur F4 α1 ‖ 11 anima] amat e1 Ca (anima vl.); ama M (amat pc.) γ (exc. Ca; ac. S) δ (amat pc. G) La (amat pc.) | loquitur] loqui e1 M α (exc. F) γ (ac. Ca S) δ | pietatis affectu] pietas et affectus sanctorum e1 | quae M α (exc. Na1) α1 γ (ac. S) δ La am; quae enim non C (pc.) η1; quem rell. edd (exc. am) | novit] videt C (vidit ac.) η1; non vidit La; non videt Ca (vl.) ‖ 13 effabili γ (ac. Ca S) ‖ 15 *discat M γ δ ε ζ η (exc. La) edd | discipulus] a add. e1 ‖ 16 ignorantis … iudicantis e1 ‖ 16sq. ac … specie] specie igitur e1 ‖ 16 probanti lo ma cc ‖ 16sq. reprehendenti quod non docuit tr. α α1 ‖ 17 reprehendendi δ (ac. G) | precantis e1 β η1 ma cc; praesenti (-tis M F (ac.)) rell. am er lo (cf. infra 21, 8,1 et 14,51) | prophetat M α1 γ (ac. S) δ; profetae vox est e1; propheta rell. edd transfugurans e1; transfigurat β edd ‖ 18 quando] erunt add. e1 | veniebant] ventura essent F (vl.) β (exc. R); ventura e1 ma cc ‖ 19 vindicans] iudicans α (ac. F) η1 | adiungit δ (-gitur pc. O2; ac. G) ε η (exc. La; ac. C); adiungitur Ca (pc.) | modo] deo add. e1

cc 1097

5

cc 1098

15

242 | Augustini

20

5

10

15

cc 1099

dicuntur, a quo praedicuntur, tamquam ab eis dicantur, quibus acciderunt, et ipsa deploratio atque precatio prophetatio est. (2.) deus, venerunt gentes in hereditatem tuam. polluerunt templum sanctum tuum, posuerunt ierusalem in pomorum custodiam. posu- v. 2sq. erunt morticina servorum tuorum escas volatilibus caeli, carnes sanctorum tuorum bestiis terrae. effuderunt sanguinem eorum sicut aquam in circuitu ierusalem, et non erat, qui sepeliret. Si in ista prophetia quisquam nostrum eam vastationem Ierusalem intellegendam putaverit, quae facta est a Tito imperatore Romano, cum iam dominus Christus post resurrectionem et ascensionem suam praedicaretur in gentibus, non mihi occurrit, quomodo dici potuerit iam ille populus ‚hereditas dei‘ non tenens Christum, quo reprobato et occiso factus est reprobus; qui in eum nec post eius resurrectionem credere voluit et insuper martyres eius occidit. Ex illo enim populo Israel quicumque in Christo crediderunt, quibus facta est Christi praesentatio et quodammodo promissi redditio salubris atque fructuosa, de quibus et ipse dominus dicit Non sum missus nisi ad oves, quae perierunt domus Israel, ipsi ex illis sunt filii promissionis, ipsi deputantur in semine, ipsi pertinent ad hereditatem dei. Hinc sunt Ioseph homo iustus et virgo Maria, quae peperit Christum; hinc Iohannes baptista amicus sponsi et parentes eius Zacharias et Elisabeth; hinc Simeon senex et Anna vidua, qui Christum non loquentem sensu corporis audierunt, sed adhuc infantem loquentem spiritu cognoverunt; hinc beati apostoli; hinc Nathanael, in quo dolus non erat; hinc alius Ioseph, qui expectabat etiam ipse regnum dei; hinc tanta illa multitudo, quae praecedebat et sequebatur iumentum eius 2,14sq. Mt. 15,24 15 sunt…semine] cf. Rom. 9,8 16 Ioseph…iustus] cf. Mt. 1,19 16sq. Maria… Christum] cf. Mt. 1,25 17 Iohannes…sponsi] cf. Io. 3,29 17sq. parentes…Elisabeth] cf. Lc. 1,5 18 Simeon senex] cf. Lc. 2,25–35 | Anna vidua] cf. Lc. 2,36–38 20 Nathanael…erat] cf. Io. 1,47 20sq. Ioseph…dei] cf. Lc. 23,50sq. 21sq. quae…domini] cf. Mt. 21,9 e1 M α (F F4 Na1) α1 (H4 S2) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 2,6 vastationem] des. P2mutilus ‖ 11 occidit] des. e1 20 dicuntur … praedicuntur] a quo proprie dicuntur dicuntur M γ (ac. Ca S); fortasse corruptela latet 21 deploratio] depraefatio γ (ac. Ca S) | precatio] predicatio α (deprecatio Na1) | prophetia α1 2,3 morticina] mortalia e1 Ψα Ψγ Ψκ Ψρ (cf. infra 5,6sq.) | *volucribus β γ (exc. Ca) P2 (fortasse per errorem vocabulum usurpavit Augustinus, quod neque Vulg. neque ullum psalterium antiquum hoc loco praebet; sed cf. infra 5,1 et 8,13) ‖ 4 eorum] ipsorum S (pc.) ζ qVulg. | sicut] tamquam α1 δ ε Vulg. 5 si in ista] sinistra δ (ac. uv. G) ‖ 6 eam] istam e1 ‖ 7 a Tito] ab e1 | dominus] noster Iesus add. β; *Iesus add. e1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η P12 edd ‖ 8 suam om. e1 | praedicatur η1 ‖ 12 populus γ (ac. Ca S) δ ε C η1 | Christum γ (ac. Ca S) δ edd ‖ 14 et om. η1 | dixit η1 | perierant β (exc. F3) δ ε ‖ 15 filiis β semen F (pc.) β η1 ‖ 18 vidua om. η1 | loquentem] sed add. S (pc.) δ (ac. G) ε ζ (ac. Rm12) ‖ 19 audierant K P15 | adhuc infantem loquentem (loquente P15) M γ (ac. Ca S) δ Lo1; loquentem adhuc infantem tr. α (exc. F); adhuc infantem non loquentem α1 Ca (pc.) S (pc.) edd; adhuc non loquentem infantem β; non loquentem adhuc infantem F ζ ; non loquente adhuc infante ε η; non adhuc infantem loquentem η1 (exc. Lo1) ‖ 20 ipse etiam tr. α (exc. F) ‖ 21 et] quae add. Ca (pc.) η1

in psalm. LXXVIII,1 – 2 | 243

dicens Benedictus, qui venit in nomine domini, in qua erat et congregatio puerorum, in quibus dixit impletum Ex ore infantium et lactantium perfecisti laudem; hinc etiam illi post eius resurrectionem, quorum die uno tria et alio quinque milia baptizati sunt, in animam unam et cor unum caritatis igne conflati, quorum nemo dicebat aliquid proprium, sed erant illis omnia communia; hinc sancti diaconi, quorum Stephanus ante apostolos martyrio coronatus; hinc tot ecclesiae Iudaeae, quae in Christo erant, quibus erat facie Paulus ignotus, notus autem saevitia famosissima, sed notior Christi misericordissima gratia; hinc et ipse secundum praemissam de se prophetiam lupus rapax mane rapiens et ad vesperum dividens escas, id est prius rapiens persecutor ad mortem, postea pascens praedicator ad vitam. Hi erant ex illo populo hereditas dei. Unde ait et ipse minimus apostolorum, doctor gentium: Dico ergo: Numquid repulit deus plebem suam? Absit. Nam et ego Israelita sum ex semine Israel tribu Beniamin. Non repulit deus plebem suam, quam praescivit. Haec plebs, quae ex illa gente Christi corpori accessit, hereditas dei est. Nam quod ait apostolus Non repulit deus plebem suam, quam praescivit, illi psalmo utique respondit, ubi scriptum est Quoniam non repellet dominus plebem suam; ibi autem sequitur Et hereditatem suam non derelinquet, ubi evidenter apparet talem plebem esse hereditatem dei. Ut enim hoc diceret, apostolus supra commemoraverat propheticum testimonium de praenuntiata futura incredulitate populi Israel: Tota die expandi manus meas ad populum non credentem et contradicentem. Hic ergo, ne quisquam male intellegens universum illum populum crimine incredulitatis et contradictionis arbitretur esse damnatum, continuo subiecit: Dico ergo: Numquid repulit deus plebem suam? Absit. Nam et ego Israelita sum ex genere Israel tribu Beniamin. Hic ostendit, quam plebem dixerit, utique populi prioris; quam si totam deus 23 Ps. 8,3 (Mt. 21,16) 24sq. die…sunt] cf. Act. 2,41 + 4,4 25sq. in…communia] cf. Act. 4,32 27 Stephanus…coronatus] cf. Act. 7,58 27sq. ecclesiae…ignotus] cf. Gal. 1,22 30 Gen. 49,27 32 minimus apostolorum] cf. 1 Cor. 15,9 33 doctor gentium] cf. 1 Tim. 2,7 33–35 Rom. 11,1sq. 37sq. Ps. 93,14 40sq. Rom. 10,21 (Is. 65,2) M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 39 ut] inc. Beda 22 erat om. η1 | et om. M α S2 P15 (ac.) ‖ 23 impletum] esse add. α (est F) α1 | lactentium β Ca (pc.) ζ η1 edd ‖ 24 uno die tr. η1 | una α1 δ | tria] milia add. F β P15 An5 | baptizata S (ac.) K δ ‖ 25 sunt] et add. η1 | anima una η1 ‖ 26 quorum] unus add. α α1; beatus add. η1 (exc. P12) ‖ 27 martyrio] est add. α (exc. F) H4 (pc.) D P15 (post coronatus) edd | coronatur Ca (vl.) ζ | tot] totae β S (pc.) δ (ac. G) Lp1 ζ C η1 Iudae M β ε (ac. Lp1) C (ac.) η1 ‖ 28 Paulus facie tr. α α1 ‖ 30 vesperam α α1 O2 η1 ‖ 31 parcens H4 γ (pariens vl. Ca) δ (ac. A G) ‖ 32 hi] hinc La (ac.) η1 | et ait tr. lo ma cc ‖ 34 Israel] de add. D Ca (sl.) Lp1 (sl.) T C (sl.) η1; Abraham β (cf. infra 44 et 47) ‖ 37 respondet R Ca (pc.) K (pc.) C (pc.) edd; respondebit F (pc.) | ibi] ubi S (ac.) ε ζ C η1 ‖ 39 diceret] et add. δ ε Rm12 η | commemorat β ‖ 41 contradicentem] mihi add. α (exc. F) α1 Beda | hic] hinc T La η1 Beda (quidam codices) ‖ 42 quisque S (pc.) ζ 43 arbitraretur O2 (pc.) η1 Beda ‖ 44 genere] semine α (cf. supra 34 et infra 47) | Israel] de add. β (exc. F3; ac. D; pc. R) Lp1 (pc.) T C (pc.) η1 edd (exc. am) ‖ 45 hic] hinc α (exc. F) α1 La η1 Beda (quidam codices) | dixerat η1

25

30

35

40

45

244 | Augustini

50 cc 1100

55

60

5

10

reprobasset atque damnasset, non utique ipse Christi esset apostolus Israelita ex semine Abraham tribu Beniamin. Adhibet autem valde necessarium testimonium dicens: An nescitis in Elia quid dicit scriptura, quemadmodum interpellat deum adversus Israel? Domine, prophetas tuos occiderunt, altaria tua suffoderunt, et ego relictus sum solus, et quaerunt animam meam. Sed quid dicit illi responsum divinum? Reliqui mihi septem milia virorum, qui non curvaverunt genua ante Baal. Sic ergo et in hoc tempore reliquiae per electionem gratiae salvae factae sunt. Istae reliquiae sunt ex illa gente hereditas dei, non illi, de quibus paulo post dicit: Ceteri vero excaecati sunt. Sic enim ait: Quid ergo? Quod quaerebat Israel, hoc non est consecutus. Electio autem consecuta est. Ceteri vero excaecati sunt. Ista igitur electio, istae reliquiae, ista plebs dei, quam non repulit deus, hereditas eius dicitur. In illo autem Israel, qui hoc non est consecutus, in illis ceteris excaecatis non erat iam hereditas dei, de qua dici posset post Christi in caelis glorificationem tempore Titi imperatoris deus, venerunt gentes in hereditatem tuam et cetera, quae de illius populi et templi et civitatis vastatione videntur in hoc psalmo esse praedicta. (3.) Proinde aut ea debemus intellegere, quae facta sunt ab aliis hostibus, antequam Christus venisset in carnem – non enim erat alia tunc hereditas dei, ubi et prophetae sancti erant, quando facta est transmigratio in Babyloniam graviterque gens illa vastata est, et sub Antiocho etiam Machabaei horrenda perpessi gloriosissime coronati sunt. Ea quippe dicta sunt in hoc psalmo, quae solent fieri etiam strage bellorum –, aut certe, si post resurrectionem et ascensionem domini accipienda est hic commemorata hereditas dei, ea sunt intellegenda, quae a cultoribus idolorum et inimicis nominis Christi ecclesia eius in tanta martyrum numerositate perpessa est. Quamquam enim Asaph ‚synagoga‘ interpretetur, quae est congregatio, idque nomen usitatius insederit genti Iudaeorum, tamen et ecclesiam istam posse dici congregati48–52 Rom. 11,2–5 sunt1] cf. 2 Macc. 7

53–55 Rom. 11,7 3,3sq. transmigratio…est] cf. 4 Reg. 24,14

4sq. sub…

3,9 Asaph…congregatio] cf. app. ad in psalm. 72,4 10–12 ecclesiam…monstravimus] cf. in psalm. 77,3 M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) Beda ‖ 53 sunt] des. Beda ‖ 3,1 proinde] inc. e1 ‖ 8 est] des. e1 47 Abraham] de add. T η1 lo ma cc ‖ 48sq. adversum α1 δ ‖ 49 derelictus β η ma cc; redactus Na1 52 salvae om. M γ (ac. Ca S) ‖ 53 hereditas M α α1 γ (exc. Ca; ac. S) δ am er Beda (quidam codices); hereditatis rell. lo ma cc ‖ 56 dicitur eius tr. β ‖ 57 secutus γ (ac. Ca S) C (ac.) | in om. M γ δ ε Rm12 η possit α (positus Na1) Ca (vl.) C (pc.); potest M La (ac.) ‖ 59 de om. S (pc.) δ (ac. A G) ε ζ 3,1 aut ea] autem e1 γ (ac. S) ‖ 2 *carne e1 F H4 Ca G ε (exc. N; pc. Bn1 Lp1) edd | tunc alia tr. α (exc. F) α1 F3 ζ | et om. β ‖ 4 vasta δ (ac. G O2) ‖ 5 etiam] in add. e1 ‖ 6 accipiendae sunt K P15 ‖ 7 dei om. S (pc.) δ ε Rm12 ‖ 8 in om. e1 ‖ 9 interpretetur M γ (ac. S) δ T edd; interpretatur rell. (sed cf., quod sequitur, insederit et H-Sz p. 602sq. § 325) ‖ 10 usitatum ε ζ η (-tatus ac. C) η1 (-tate An5); visitatio eius P15 | et M γ edd; *om. rell. ‖ 10sq. congregationem dici tr. α1

in psalm. LXXVIII,2 – 3 | 245

onem et illum veterem populum dictum esse ecclesiam iam in alio psalmo satis aperteque monstravimus. Haec igitur ecclesia, haec hereditas dei ex circumcisione et praeputio congregata est, id est ex populo Israel et ex ceteris gentibus per lapidem, quem reprobaverunt aedificantes et factus est in caput anguli, in quo angulo tamquam duo parietes de diverso venientes copularentur. Ipse est enim pax nostra, qui fecit utraque unum, ut duos conderet in se in unum novum hominem faciens pacem et commutaret utrosque in uno corpore deo, in quo corpore sumus filii dei clamantes: Abba, pater. Abba propter illorum linguam, pater propter nostram; hoc est enim abba, quod pater. Unde dominus, qui dixit Non sum missus nisi ad oves, quae perierunt domus Israel ostendens illi genti redditam praesentiae ipsius promissionem, ait tamen alio loco Habeo alias oves, quae non sunt de hoc ovili. Oportet me et ipsas adducere, ut sit unus grex et unus pastor gentes significans, quas erat adducturus non quidem per suam praesentiam corporalem, ut illud verum sit Non sum missus nisi ad oves, quae perierunt domus Israel, sed tamen per evangelium suum, quod erant disseminaturi speciosi pedes annuntiantium pacem, annuntiantium bona. In omnem enim terram exiit sonus eorum et in fines orbis terrae verba eorum. Hinc et apostolus ait: Dico ergo Christum ministrum fuisse circumcisionis propter veritatem dei ad confirmandas promissiones patrum. Ecce quod est Non sum missus nisi ad oves, quae perierunt domus Israel! Deinde subiungit apostolus: Gentes autem super misericordiam glorificare deum. Ecce quod est Habeo alias oves, quae non sunt de hoc ovili. Oportet me et ipsas adducere, ut sit unus grex et unus pastor! Quod utrumque breviter dictum est in eo, quod de prophetia idem apostolus commemorat: Laetamini, gentes, cum plebe eius. Iste ergo unus grex sub pastore uno hereditas dei est, non solum patris, sed etiam filii. Nam filii vox est Funes ceciderunt mihi in praeclaris. Etenim hereditas mea praeclara est 14sq. lapidem…anguli] cf. Ps. 117,22 16–18 ipse…deo] cf. Eph. 2,14–16 18 in…pater] cf. Rom. 8,15 20 Mt. 15,24 21–23 Io. 10,16 25sq. Rom. 10,15 (Is. 52,7) 26sq. Ps. 18,5 27–29 Rom. 15,8 30 Rom. 15,9 33 Rom. 15,10 (Deut. 32,43) 35sq. Ps. 15,6 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 13 haec1] inc. e1 ‖ 15 aedificantes] des. e1 ‖ 18 in] inc. e1 ‖ 19 pater2] des. e1 ‖ 20 dominus] inc. Beda ‖ 33 eius] des. Beda 11 alio] illo K P15 ‖ 16 est om. α | enim om. S (pc.) ε Rm12 C ‖ 17 hominem novum tr. β δ ε η | commutaret] coadunaret edd | utrasque K (ac.) δ ‖ 19 eorum ζ ‖ 20 qui om. β ‖ 21 praesentiam η1 ipsius praesentiae tr. α1 | praesentiae ipsius promissionem] promissionem ipsius α (exc. F) ‖ 22 de] ex F T La η1 (exc. P12) | et1 om. β S (pc.) δ ε ζ η ‖ 23 non quidem] numquid (nam quid P12) est δ (ac. G) ε (exc. Bn1) C P12 (ac.); ad ovile Na1 ‖ 26 enim om. η1 | exivit α1 β O2 ε (exc. Bn1) ζ η ‖ 27 hinc] hic γ (exc. P15; ac. S) δ (ac. G) ε | ergo] *enim β S (pc.) ζ (quod magis Augustini usum redolet; cf. e.g. epist. 149,20; quaest. hept. 2,154; in evang. Ioh. 31,11; c. Faust. 19,8) | Christum] Iesum add. β ζ edd (exc. am) ‖ 29 perierant S (pc.) ζ ‖ 30 subiunxit S (pc.) ζ | *misericordia Na1 α1 (pc. S2) β A (pc.) ζ La (pc.) η1 (exc. P12) lo ma cc | glorificare] honorare S (pc.) ζ ‖ 31 de] *ex α β P15 La η1 (exc. P12); sed cf. supra 22 et om. S (pc.) δ ε ζ ‖ 33 propheta γ (exc. P15; ac. Ca S) δ ma cc Beda (quidam codices)

15

20 cc 1101

25

30

35

246 | Augustini

5

10

cc 1102 15

20

mihi et ipsius hereditatis vox est apud prophetam Domine deus noster, posside nos. Hanc hereditatem non moriens pater filio reliquit, sed ipse filius eam sua morte mirabiliter adquisivit, quia resurrectione possedit. (4.) Si ergo de hac intellegendum est, quod in psalmi huius prophetia canitur deus, venerunt gentes in hereditatem tuam, ut venisse gentes accipiamus in ecclesiam non credendo, sed persequendo, id est eam invasisse voluntate delendi atque omnino perdendi, sicut tot persecutionum exempla monstrarunt, oportet, ut, quod sequitur, polluerunt templum sanctum tuum, non in lignis et lapidibus, sed in ipsis intellegatur hominibus, de quibus tamquam lapidibus vivis construi dicit apostolus Petrus domum dei. Unde et apostolus Paulus apertissime dicit: Templum inquit dei sanctum est, quod estis vos. Hoc itaque templum persecutores in his utique polluerunt, quos ad negandum Christum terrendo vel excruciando coegerunt atque, ut idolis supplicarent, vehementer instando fecerunt. – Quorum multos paenitentia reparavit atque ab illa inquinatione mundavit; paenitentis enim vox est Et a delicto meo munda me et Cor mundum crea in me, deus, et spiritum rectum innova in visceribus meis. Iam vero quod sequitur posuerunt ierusalem in pomorum custodiam, et ipsa ecclesia hoc nomine recte intellegitur Ierusalem libera, mater nostra, de qua scriptum est: Laetare sterilis, quae non paris, erumpe et exclama, quae non parturis, quoniam multi filii desertae magis quam eius, quae habet virum. in custodiam pomorum quod dictum est, desertionem intellegendam existimo, quam fecit vastitas persecutionis, id est ‚velut custodiam pomorum‘, quia deseruntur pomorum custodiae, cum poma transierint. Et certe quando gentibus persequentibus ecclesia deserta visa est, in caelestem mensam spiritus martyrum tamquam de horto dominico multa et suavissima poma transierunt. 36 Is. 26,13 (LXX) 4,6sq. tamquam…dei] cf. 1 Petr. 2,5 7sq. 1 Cor. 3,17 11sq. Ps. 50,4 12sq. Ps. 50,12 15–17 Ierusalem…virum] cf. Gal. 4,26sq. M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 37 hanc] inc. e1 ‖ 4,10 fecerunt] des. e1 ‖ 14 iam] inc. e1 36 hereditas γ (ac. Ca) | posside nos om. γ (ac. Ca S K) ‖ 37 relinquet M; relinquit Na1 γ (exc. Ca; ac. S K) δ | eam] tam β ‖ 38 quia e1 M γ (cum vl. Ca S) η1; cum α1 δ ε ζ η am er lo; quam rell. ma cc | resurrectionis hereditatem e1 | possidet δ 4,1 cantatur e1 ‖ 5 sanctum templum tr. e1 | et] in add. α1 ‖ 6 tamquam] de add. α ‖ 7 domum] templum α | apertissime om. β | dicit *om. e1 M Na1 γ (ac. Ca S) η1 (sed apertissime dicit vere Augustinum redolet; cf. e.g. cons. evang. 3,13,42; civ. 20,20; c. Faust. 11,3) ‖ 8 inquit om. S (pc.) ε ζ η ma cc; enim α1 | itaque om. e1 | utique] itaque K P15 ‖ 9 quos ad negandum om. γ (ac. Ca S) | excruciando] excutiendo K P15 η1; cruciando edd ‖ 10 ut] ad add. Ca (sl.) δ (ac. O2; et pc. G) ε (exc. Bn1) 14sq. in … Ierusalem om. e1 ‖ 15 uberam matrem nostram e1 ‖ 15‒17 de … virum om. e1 16 clama F β ε ζ η1 ‖ 17 custodia e1 Na1 γ (ac. Ca) ‖ 19 pomorum custodiam tr. ζ | pomorum2] deseritur mox (illorum F) custodia α; mox α1 ‖ 20 transierunt e1 Na1 (ac.) ζ (ac.) C (ac.) An5 | gentilibus M γ (ac. S) η1 edd ‖ 21 tamquam] quam δ (quasi pc. G) ε (om. Bn1; ac. N); quasi S (vl.) ζ | horto] ortu α (horreo pc. F) | multa] cumulata η1

in psalm. LXXVIII,3 – 6 | 247

(5.) posuerunt inquit morticina servorum tuorum escas volatilibus caeli, carnes sanctorum tuorum bestiis terrae. Quod dictum est morticina, hoc repetitum est carnes, et quod dictum est servorum tuorum, hoc repetitum est sanctorum tuorum. Illud tantummodo variatum est, volatilibus caeli et bestiis terrae. Melius sane interpretati sunt, qui morticina posuerunt, quam sicut quidam ‚mortalia‘. morticina enim non dicuntur nisi mortuorum, ‚mortalia‘ vero etiam vivorum corporum nomen est. Cum ergo, sicut dixi, ad agricolam suum spiritus martyrum velut poma transissent, morticina eorum et carnes eorum posuerunt volatilibus caeli et bestiis terrae, quasi quidquam eorum resurrectioni deperiret ex occultis naturae sinibus totum redintegraturo illo, cui et capilli nostri numerati sunt. (6.) effuderunt sanguinem eorum sicut aquam, id est abundanter et viliter, in circuitu ierusalem. Si Ierusalem terrenam urbem hic accipimus, eorum sanguinem intellegimus effusum in circuitu eius, quos hostes extra muros reperire potuerunt; si autem Ierusalem illam intellegimus, de qua dictum est Multi filii desertae magis quam eius, quae habet virum, circuitus eius est per universam terram. In ea quippe lectione prophetica, ubi scriptum est Multi filii desertae magis quam eius, quae habet virum, paulo post ei dicitur: Et qui eruit te, ipse deus Israel universae terrae vocabitur. Circuitus ergo huius Ierusalem in hoc psalmo intellegendus est, quousque tunc fuerat eadem ecclesia dilatata fructificans et crescens in universo mundo, quando in omni parte eius persecutio saeviebat et martyrum stragem, quorum sanguis sicut aqua effundebatur, cum magnis lucris thesaurorum caelestium faciebat. 5,11sq. capilli…sunt] cf. Mt. 10,30 6,4sq. Is. 54,1 7sq. Is. 54,5 9 fructificans…crescens] cf. Col. 1,6 5,6 qui…posuerunt] cf. Vulg. 4,17–22

6sq. sicut quidam ‚mortalia‘] cf. Ψα Ψγ Ψκ Ψρ

8 sicut dixi] cf. supra

e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 5,1 escam e1 M γ (exc. P15; escas vl. Ca) Ψα Ψγ ‖ 3 et … est3 om. e1 ‖ 7 nisi] cadavera add. e1 8sq. spiritum martyres e1 ‖ 9 et om. δ ε (ac. N) ‖ 10 resurrectione α1 γ (ac. S) δ C (ac.) η1 ‖ 11 redintegraturo M α (-turum F) N (pc.) lo ma cc; redintegraturum ab e1; retinente graturo (gratulo P15) γ (redintegrante vel redintegraturo pc. S; retinente creatore pc. K); redintegratur ab rell. am er 6,1 viliter M (ac.) F (pc.) β Ca (ac.) S G (pc.) ζ (pc. T) η1 (exc. P12; pc. Lo1) edd; viriliter rell. ‖ 2‒5 si …  eius2] id e1 ‖ 2 orbem K P15 δ (ac. G) | hic urbem tr. S (pc.) ζ ‖ 2sq. sanguinem] hic (hinc Na1) add. α 4 intelligamus β C η1 ‖ 5 universam terram] universum orbem terrarum e1 ‖ 6‒8 in … circuitus] in circuitu e1 ‖ 7 post ei] postea δ | ipse α β; *om. rell. edd (sed Augustini usum redolet; cf. e.g. in psalm. 58,1,11; civ. 18,29; c. Gaud. 1,33,42) ‖ 8 huius om. α K P15 | intellegendum e1 (om. est) Na1 An5 10 quando om. γ (ac. Ca S) ‖ 11 lucribus K (ac.) P15 δ (ac. G) ε (ac. Bn1 N) Rm12 (ac.) C (ac.)

5

10

5

10

248 | Augustini

cc 1103

5

10

5

10

Quod vero adiunctum est et non erat, qui sepeliret, aut non incredibile debet videri tam magnum in aliquibus locis fuisse terrorem, ut sepultores sanctorum corporum nulli prorsus existerent, aut certe quia insepulta cadavera in multis locis diu iacere potuerunt, donec a religiosis quodammodo furata sepelirentur. (7.) facti sumus inquit opprobrium vicinis nostris. Ideo pretiosa non in v. 4 conspectu hominum, a quibus hoc erat opprobrium, sed in conspectu domini mors sanctorum eius. subsannatio et irrisio vel, ut quidam interpretati sunt, ‚illusio‘ eis, qui in circuitu nostro sunt repetitio est sententiae superioris. Nam quod supra dictum est opprobrium, hoc repetitum est subsannatio et irrisio, et quod supra dictum est vicinis nostris, hoc repetitum est eis, qui in circuitu nostro sunt. Proinde secundum Ierusalem terrenam vicini et in circuitu gentis eius utique aliae gentes intelleguntur; secundum autem Ierusalem liberam matrem nostram vicini sunt et in circuitu eius, inter quos inimicos suos habitat ecclesia in circuitu orbis terrarum. (8.) Deinde iam manifestam precem fundens, unde intellegatur superioris afflictionis commemoratio non esse quasi indicatio, sed deploratio, usquequo inquit v. 5 domine, irasceris in finem, exardescet velut ignis zelus tuus? Rogat utique, ne deus usque in finem irascatur, id est ne illa tanta pressura et tribulatio atque vastatio usque in finem perseveret, sed temperet correptionem suam secundum illud, quod in alio psalmo dicitur: Cibabis nos pane lacrimarum et potabis nos in lacrimis in mensura. Nam quousque, domine, irasceris in finem ita dictum est, acsi diceretur: ‚Noli, domine, irasci in finem!‘ Et in eo, quod sequitur exardescet velut ignis zelus tuus, utrumque subaudiendum est, et quousque et in finem, acsi diceretur: ‚Quousque exardescet velut ignis zelus tuus in finem?‘ Nam ita hic duo ista subaudienda sunt sicut superius unum illud, quod dictum est posuerunt; 7,1–3 pretiosa…eius] cf. Ps. 115,15 8 Ierusalem…nostram] cf. Gal. 4,26 8,6sq. Ps. 79,6 7,3 ut…illusio] cf. Vulg. e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 8,4 irascatur] des. e1 ‖ 8 et] inc. e1 ‖ 9 finem] des. e1 14 fecisse e1 | errorem γ (ac. Ca S) 7,1 inquit om. S (pc.) ζ; *in α Ψα Ψγ Ψκ Ψρ ‖ 2 a … opprobrium om. e1 | erat hoc tr. ζ | sed] pretiosa add. β ‖ 3 vel … illusio om. e1 | ut] sicut β ‖ 4 eis] his S (pc.) ζ Ψα Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. ‖ 4‒7 nam … sunt om. e1 ‖ 5sq. subsannatio … est2 om. δ ‖ 6 eis om. Na1 ζ ‖ 7 gentis om. α (ac. F); gentes e1 Ca (-tis vl.) 8,1 manifestatam γ (ac. Ca) δ | manifestas preces α α1 | unde] et add. e1 ‖ 2 ploratio α ‖ 2sq. domine inquit tr. β ‖ 3 exardescit β ε (ac. Lp1) η (ac. C) P12 Ψγ ‖ 5 perseveret usque in finem tr. α1 correctionem S (pc.) Bn1 ζ ‖ 6 *panem M F γ (exc. S; ac. Ca); cf. in psalm. 79,6 | potabis nos M γ (ac. S) η1 edd (sic Augustinus semper, ut videtur; cf. in psalm. 61,20 et 79,6); potum dabis nos δ (ac. G O2); potum dabis nobis (nobis om. La) rell. ‖ 7 mensuram F (ac.) β Ca δ (exc. O2) ε ζ La P12 | ita om. α (exc. F) ‖ 8 exardescit β Ca S δ (ac. G) ε (ac. Lp1) η (ac. C) η1 (exc. An5) ‖ 9 tuus] in finem add. α | et2 om. e1 δ (ac. G) ε (ac. N) ζ (ac.) ‖ 10 exardescit β δ (exc. A; ac. G O2) ε T η (ac. C) η1 (exc. P12)

in psalm. LXXVIII,6 – 9 | 249

nam cum habeat prior sententia posuerunt morticina servorum tuorum escas volatilibus caeli, hoc verbum posterior non habet, ubi dictum est carnes sanctorum tuorum bestiis terrae, sed subauditur utique, quod habet superior, posuerunt. Ira porro et zelus dei non sunt perturbationes dei, sicut nonnulli scripturas, quas non intellegunt, arguunt, sed nomine irae intellegitur vindicta iniquitatis, nomine zeli exactio castitatis, ne anima legem domini sui contemnat et a deo suo fornicando dispereat. Haec ergo ipso affectu in hominum afflictione sunt turbulenta; in dei autem dispositione tranquilla sunt, cui dictum est: Tu autem, domine virtutum, cum tranquillitate iudicas. Satis autem his ostenditur verbis propter peccata hominibus licet fidelibus has fieri tribulationes; quamvis hinc florescat martyrum gloria merito patientiae et pie sustentato in flagello domini moderamine disciplinae. Hoc Machabaei inter saeva tormenta, hoc tres viri inter innoxias flammas, hoc prophetae sancti in captivitate testantur. Quamvis enim paternam correptionem fortissime et piissime perferant, non tamen tacent haec accidere meritis peccatorum; horum enim vox est et in psalmis: Emendans emendavit me dominus et morti non tradidit me. Flagellat enim omnem filium, quem recipit; et quis est filius, cui non det disciplinam pater eius? v. 6 (9.) Quod vero adiungit effunde iram tuam in gentes, quae te non cognoverunt, et in regna, quae non invocaverunt nomen tuum, etiam ista prophetatio est, non optatio. Non malivolentiae voto ista dicuntur, sed spiritu praevisa praedicuntur, sicut de Iuda traditore, quae mala illi fuerant pro suis meritis eventura, ita prophetata sunt, quasi optata sint. Quemadmodum enim propheta non imperat Christo, quamvis modo imperativo pronuntiet, quod dicit Accingere gladium tuum circa femur, potentissime, specie tua et pulchritudine tua et intende et prospere procede et regna, ita non optat, sed prophetat, qui dicit effunde iram tuam in 20sq. Sap. 12,18 23sq. Machabaei…tormenta] cf. 2 Macc. 7 24 tres…flammas] cf. Dan. 3,21 27 Ps. 117,18 27sq. Hebr. 12,6 + 7 9,4sq. Iuda…sint] cf. Mt. 26,24 6–8 Ps. 44,4sq. M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 16 porro] inc. e1 ‖ 19 dispereat] des. e1 ‖ 9,1 effunde] inc. e1 12 escam γ (ac. Ca S) η ‖ 13sq. sanctorum] servorum S K δ η1 (exc. P12) ‖ 14 superior α (exc. F) β C (pc.) ma cc; superius rell. am er lo ‖ 18 domini] dei e1 β | deo] domino α ‖ 19 effectu M ma cc 21 his om. K P15 | peccatum η1 ‖ 22 floreat β An5; floreant η1 (exc. An5; floreat pc. P12) ‖ 23 in om. α η1 ‖ 24 saevissima S (pc.) ζ | innoxias α H4 (pc.) ζ C (pc.) ma cc; noxias rell. am er lo (sed cf. in psalm. 144,13 et epist. 36,16) ‖ 26 perferrent S (pc.) ζ; perfecerunt K δ (perceperunt vel pertulerunt pc. G) ε (exc. Bn1; ac. N); perfecerant P15 9,1sq. noverunt e1 S (pc.) δ ζ P12 (ac.) edd Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 2 nomen tuum non invocaverunt tr. α1 F3 δ η1 Ψα Ψκ Vulg. | invocaverunt] cognoverunt ζ ‖ 3sq. praevira Ca (ac.) S (ac.); praevisura K; prophetiae P15 ‖ 4 praedicantur Ca δ ε η η1; videntur S (pc.) ζ | fuerunt H4 δ | pro suis] prorsus M γ (ac. Ca S) 5 ita om. α (exc. F) | sint om. e1 ‖ 6 imperativo modo tr. α1 | pronuntiet M β Ca (pc.) T edd; praenuntiet rell. ‖ 6sq. gladium tuum e1 M α γ (ac. Ca S) ma cc; gladio tuo rell. am er lo (cf. infra 13,8) ‖ 7 femur] tuum add. α1 Ca (ac.) S (pc.) δ ε ζ | tua2 om. e1 | et2 om. M (pc.) α (exc. F) α1 δ T | et3 om. M (pc.) α α1 R (ac.) Lp1 (pc.) Rm12 An5 | prospera δ (ac. G) ‖ 8 ita] ut add. S2 (ac.) δ (et pc. G)

15

cc 1104 20

25

5

250 | Augustini

10

15

20 cc 1105

25

5

gentes, quae te non cognoverunt. Quod more suo repetit dicens et in regna, quae non invocaverunt nomen tuum. Nam gentes per regna repetitae sunt, et quod eum non noverunt, per hoc repetitum est, quod non invocaverunt nomen eius. Quomodo ergo intellegendum est, quod ait dominus in evangelio Servus, qui nescit voluntatem domini sui et facit digna plagis, vapulabit paucis; servus autem, qui scit voluntatem domini sui et facit digna plagis, vapulabit multis, si maior ira dei est in gentes, quae deum non cognoverunt? In eo quippe, quod ait effunde iram tuam, satis hoc verbo indicavit, quam multam iram voluerit intellegi; unde postea dicit: redde vicinis nostris septies tantum. An quia multum interest inter servos, qui, licet nesciant voluntatem domini sui, tamen invocant nomen eius, et alienos a familia tanti patrisfamilias, qui sic ignorant deum, ut nec invocent deum? Invocant enim pro eo vel simulacra vel daemonia vel quamlibet creaturam, non creatorem, qui est benedictus in saecula. Neque enim istos, de quibus hoc prophetat, ita nescientes significat sui domini voluntatem, ut tamen ipsum dominum timeant, sed ita ipsum dominum nescientes, ut nec invocent eum et inimici nominis eius existant. Multum ergo distat inter servos voluntatem domini sui nescientes et tamen in familia eius atque in domo viventes et inimicos non solum ipsum dominum scire nolentes, sed et nomen eius non invocantes atque in servis eius insuper oppugnantes. (10.) Denique sequitur: quoniam comederunt iacob et locum eius v. 7 desolaverunt. Iacob quoniam figuram gestavit ecclesiae sicut Esau veteris synagogae – unde dictum est Et maior serviet minori –, potest in hoc nomine intellegi ea, de qua loquebamur, hereditas dei, in quam invadendam atque vastandam post resurrectionem et ascensionem domini gentes persequendo venerunt. 13–15 servus…multis] cf. Lc. 12,48 + 47 18 Ps. 78,12 21sq. creaturam…saecula] cf. Rom. 1,25 10,3 Gen. 25,23 10,4 de qua loquebamur] cf. supra 3,1–38 e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 10 tuum] des. e1 ‖ 10,1 quoniam] inc. e1 (quia) 9 noverunt e1 F3 (ac.) Ca (pc.) S (pc.) Lp1 (ac.) ζ edd (exc. am) | quod] quo M γ (ac. Ca) δ (ac. G) ε C (ac.) 10 nomen tuum non invocaverunt tr. T η1 (exc. P12) ‖ 13sq. qui nescit] cum scit γ (ac. Ca S) δ (qui scit pc. G); qui scit ε ‖ 14 et] non add. α (exc. F) α1 Ca (pc.) η1 (exc. P12) | indigna β S (pc.) ‖ 14sq. vapulabit … plagis om. F4 O2 ‖ 15 nescit δ (exc. O2) | et] non add. α (exc. F4) α1 γ (pc. Ca S) η1 | indigna β δ (exc. O2) ε ζ η | si om. γ (ac. Ca S); sic δ ε (ac. N) η ‖ 16 deum] eum α (exc. F); dominum La edd ‖ 17 multam om. γ (ac. Ca S) ‖ 20 deum2] fortasse eum scribendum est ‖ 21 est] deus add. α α1 ‖ 23 significant S (pc.) δ (ac. G) ε (ac. N) T (ac.) η | domini sui tr. α (exc. F) ma cc ‖ 24 eius nominis tr. α; eius om. M γ (ac. K) δ (ac. G) ε ζ η η1 (ac. P12) ‖ 27 non eius nomen tr. edd (exc. am) | in om. Lp1 (pc.) η1 er lo insuper in servis eius tr. α1 | servos F (ac.) β Lp1 (pc.) ζ η1 er lo | eius2 om. ma cc; suis am 10,1 quoniam] quia e1 ζ edd Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 2 quoniam e1 M α α1 γ (tr. quoniam Iacob Ca; ac. S); quippe (quoniam add. N (pc.)) rell. edd ‖ 3 et om. γ (ac. Ca S) | in om. e1 ‖ 4 atque vastandam om. γ (ac. Ca S)

in psalm. LXXVIII,9 – 11 | 251

Sed locum Iacob quomodo intueamur, intellegendum est. Magis enim locus Iacob illa civitas putari potest, in qua erat et templum, quo universam illam gentem sacrificandi et adorandi causa et pascha celebrandi dominus praeceperat convenire. Nam si Christianorum conventus inhibitos atque compressos a persecutoribus propheta vellet intellegi, loca desolata videretur dicere debuisse, non locum. Sed possumus accipere pro numero plurali numerum singularem positum sicut vestem pro vestibus, militem pro militibus, pecus pro pecoribus. Multa enim huiusmodi moris est dici nec solum vulgo loquentium, verum disertissimorum auctorum eloquentiae, nec ab ipsa divina scriptura hoc genus locutionis alienum est: Posuit enim et ipsa ranam pro ranis, locustam pro locustis et innumerabilia talia. Quod vero dictum est comederunt iacob, hoc bene intellegitur, quod multos in suum malignum corpus, hoc est in suam societatem, terrendo transire coegerunt. (11.) Meminit sane, quamvis illis pro merito pessimae voluntatis ex ira dei digna reddenda sint, non tamen eos aliquid adversus hereditatem eius valere potuisse, nisi v. 8 eam voluisset ipse pro peccatis eius flagellando emendare. Unde subiungit: ne memineris iniquitatum nostrarum antiquarum. Non ait ‚praeteritarum‘, quae possent esse etiam recentiores, sed antiquarum, hoc est a parentibus venientium. Talibus quippe iniquitatibus damnatio, non correptio debetur. cito anticipent nos misericordiae tuae. anticipent utique ad iudicium tuum. Superexaltat enim misericordia iudicio; iudicium autem sine misericordia, sed ei, qui non facit misericordiam. Quod autem adiungit quia pauperes facti sumus nimis, hoc vult intellegi anticipare nos misericordias dei, ut nostra paupertas, id est infirmitas, eo miserante adiuvetur ad eius praecepta facienda, ne ad iudicium eius damnandi veniamus. 7sq. templum…convenire] cf. Deut. 12,5sq. + 16,2. 5sq. 104,34 11,8sq. superexaltat…misericordiam] cf. Iac. 2,13

15 ranam…locustis] cf. Ps. 77,45sq. +

e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) 7 putari] videri e1 | et om. α α1 η1 ‖ 8 dominus] deus e1 ‖ 9 inhabitos M γ (-tatos pc. Ca; -tus K) δ (ac. G) ε η (-tatos pc. C); inhabitatos η1 ‖ 10 videtur e1 | debuisset e1 ‖ 12 vestibus] sicut add. α 12‒14 multa … est om. e1 ‖ 13 dici] dicere F (pc.) β La | verum] *etiam add. e1 α1 β S (pc.) δ ε ζ η1 edd; sed cf. e.g. epist. 102,32 vel ord. 2,13,38 ‖ 15 et ipsa] ipsa scriptura divina e1; et ipsam Na1 β η1 (exc. An5; ac. P12) | rana γ (exc. S; ac. Ca) δ (ac. G) ε (ac. Bn1) | talia om. γ (ac. Ca S) ‖ 16 hoc om. α1 | multum H4 (ac.) δ (ac. G) ‖ 17 terrendo transire societatem tr. α1 11,1 voluptatis S (pc.) ε (exc. Bn1) C (ac.) ‖ 2 nisi] si e1 ‖ 3 voluisset] vellet ζ ‖ 6 correctio e1 Rm12; ereptio An5 | deberetur β ‖ 7 ad] ante e1 ‖ 8 superexultat β; superexaltatur ζ ‖ 8sq. superexaltat … adiungit om. e1 ‖ 8 iudicio] iudicium α (exc. F) α1 (ac. H4) η1; in iudicio S (pc.) ε ζ η (ac. C) 9 facit] fecit α (exc. F) edd | quia] fortasse, quod habent Ψα Ψκ, quoniam scribendum est (cf. infra 12,3) ‖ 10 nimis] ad add. e1 F (pc.) β η1 ma cc | misericordia α ‖ 11 praecepta … eius2 om. η1

10

15

5

cc 1106 10

252 | Augustini

5

10

5

(12.) Ideo sequitur: adiuva nos, deus salutaris noster. Hoc vero, quod ait v. 9 salutaris noster, satis exponit, quam voluerit paupertatem intellegi in eo, quod dixerat quoniam pauperes facti sumus nimis. Ipsa est quippe infirmitas, cui salutaris est necessarius. Cum vero adiuvari nos vult, nec ingratus est gratiae nec tollit liberum arbitrium; qui enim adiuvatur, etiam per se ipsum aliquid agit. Addit etiam propter gloriam nominis tui, domine, libera nos, ut, qui gloriatur, non in se ipso, sed in domino glorietur. et propitius esto inquit peccatis nostris propter nomen tuum, non propter nos. Nam quid aliud merentur peccata nostra quam debita et digna supplicia? Sed propitius esto propter nomen tuum. Sic ergo nos liberas, id est eruis a malis, cum et adiuvas nos ad faciendam iustitiam et propitius es peccatis nostris, sine quibus in hac vita non sumus, quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens. Peccatum autem iniquitas est; et si iniquitates observaveris, domine domine, quis sustinebit? (13.) Quod autem adiungit ne quando dicant in gentibus: ubi est deus v. 10 eorum?, magis pro ipsis gentibus est accipiendum. Male enim pereunt, qui de deo vero desperaverunt, putantes eum vel non esse vel suos non adiuvare nec eis esse propitium. Illud vero, quod sequitur et innotescat in nationibus *ante oculos nostros vindicta sanguinis servorum tuorum qui effusus est, vel sic intellegitur, cum credunt in verum deum, qui persequebantur eius hereditatem, quia et ipsa vindicta est, qua perimitur saeva iniquitas eorum gladio verbi dei, 12,6sq. qui…glorietur] cf. 1 Cor, 1,31 11sq. Ps. 142,2 12 peccatum…est] cf. 1 Io. 3,4 12sq. Ps. 129,3 e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 12,1 noster] des. e1 ‖ 5 addit] inc. e1 ‖ 9 supplicia] des. e1 ‖ 13,1 ne] inc. e1 ‖ 7 est] des. e1 12,1 vere F3; verbo α (ac. F) La ma cc ‖ 2 intelligi paupertatem tr. β | intellegi om. M γ δ ε Rm12 η 3 cuius Na1 Ca (pc.) δ (ac. G) ε ‖ 5 addit e1 γ (ac. Ca S); addidit rell. edd (sed cf. supra 11,3 subiungit et 9,1 + 11,9 adiungit) ‖ 6 ut] et α ‖ 7 inquit esto tr. α (exc. F) | inquit om. ζ Lo1 ‖ 8 nam quid] numquid β ‖ 9 debitum M γ (ac. Ca S) δ C (ac.) η1 | esto] peccatis nostris add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ La η1 edd ‖ 11 es] esto F β (exc. D) Ca (ac.) N (ac.) | quia] *quoniam M γ edd (quod Augustinus saepius laudare solet) ‖ 13 domine domine α α1 (quod Augustinus semper laudare videtur); domine β T La η1; om. rell. edd 13,1 quod autem adiungit om. ζ | quando] forte S (pc.) ζ Vulg. ‖ 2 eorum] et reliqua add. S (pc.) ζ 2‒4 magis … propitium om. e1 ‖ 3 desperaverint M γ δ ‖ 4sq. et … est] ultio sanguinis servorum tuorum qui effusus est introeat in conspectu tuo gemitus conpeditorum S (pc.) ζ ‖ 4sq. ante oculos nostros (quod habet Ψκ) scripsi, cum Augustinus ista verba ter laudet (cf. infra 14, 19 et 16,8) et, quod habet LXX, ἐνώπιον etiam in versu sequenti ante interpretetur (cf. infra 15,1); coram oculis nostris codd edd Ψα Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 5 vindica sanguinem e1 α (vindicta F) H4 (pc.) β η1 quae lectio in antiquis psalteriis velut Ψα (sanguine) Ψγ (sanguem) Ψκ Ψρ usitatissima est; sed cf. et LXX (ἡ ἐκδίκησις τοῦ αἵματος) et Vulg. (ultio sanguinis) et infra 10; de hac re disputat Weber, Vieille faute ‖ 6 vel om. e1 intellegitur] utique add. e1 | credant α | deum verum tr. β K ‖ 7 premitur ζ | iniquitas] est add. K P15 eorum] in add. α1 Ca (pc.) δ ε ζ | verbi om. δ ε T; verbo F4 (ac.) γ (ac. Ca)

in psalm. LXXVIII,12 – 14 | 253

de quo dictum est Accingere gladium tuum, vel cum perseverantes inimici in fine puniuntur. Nam mala corporalia, quae in hoc saeculo patiuntur, communia possunt habere cum bonis. Est aliud vindictae genus, quo ecclesiae dilatationem et fecunditatem in hoc saeculo post tantas persecutiones, quibus eam omnino perituram putabant, peccator incredulus et inimicus videt et irascitur, dentibus suis frendet et tabescet. Quis enim negare audeat hanc etiam esse gravissimam poenam? Sed nescio, utrum satis eleganter accipiatur, quod ait ante oculos nostros, si hoc poenae genus intellegamus, quod in intimis cordis agitur et torquet etiam illos, qui nobis adulanter arrident, nec a nobis videri potest, quid in homine interiore patiantur. Illud autem, quod sive eis credentibus iniquitas eorum interimitur sive in malignitate perseverantibus supplicium novissimum redditur, sine scrupulo quaestionis intellegitur dictum innotescat ante oculos nostros vindicta in nationibus. (14.) Et haec quidem, ut diximus, prophetatio est, non optatio. Sed propter illud, quod scriptum est in Apocalypsi sub ara dei martyres ad deum clamare et dicere Quousque, domine, non vindicas sanguinem nostrum?, non est praetereundum, quemadmodum accipi oporteat, ne propter exaturandum odium credantur sancti desiderare vindictam, quod ab eorum perfectione longe abest. Et tamen scriptum est Laetabitur iustus, cum viderit vindictam impiorum. Manus suas lavabit in sanguine peccatoris, et apostolus ait Non vos ipsos vindicantes, carissimi, sed date locum irae; scriptum est enim: ‚Mihi vindictam et ego retribuam‘ dicit dominus. Nec ipse itaque praecipit, ut nolint vindicari, sed ut non se ipsi vindicantes dent locum irae dei, qui dixit: Mihi vindictam et ego retribuam. Et dominus in evangelio viduam proponit in similitudinem, quae vindicari desiderans iudicem interpellabat iniustum, qui eam tandem aliquando non iustitia ductus, sed taedio victus audivit. Hoc autem dominus proposuit, ut ostenderet multo magis deum iustum cito facturum iudicium electorum 13,8 Ps. 44,4 12sq. peccator…tabescet] cf. Ps. 111,10 14,2sq. sub…nostrum] cf. Apoc. 6,9sq. 5–7 Ps. 57,11 7sq. Rom. 12,19 (Deut. 32,35) 10–14 dominus…nocte] cf. Lc. 18,1–8 14,1 ut diximus] cf. supra 9,3 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 14,5 scriptum] inc. Beda 8 gladium tuum M α γ (ac. S) ma cc; gladio tuo rell. am er lo (cf. supra 9,6sq.) ‖ 10 est] *et add. ma cc dilationem P15 δ (ac. G) ε T η ‖ 12 putabat β η1 | peccator] et add. δ ε ζ η η1 edd ‖ 13 esse etiam tr. α (exc. F) ‖ 14 si] enim add. S (pc.) ζ ‖ 16 adolantes α ‖ 17 eis] his η1 14,1 adoptatio S (pc.) ζ ‖ 2 Apocalipsin (vel -sim) F β (exc. F3) ε ζ η ‖ 3 non1] iudicas et add. η1 6 impiorum om. α S2 (cf. infra 29 et in psalm. 57,21sq.) | suas om. ε (exc. N) η ‖ 6sq. peccatorum Na1 β δ ε ζ η (cf. infra 30) ‖ 7 vindicantes] defendentes α (exc. F) α1 An5 Beda ‖ 8 et *om. α β η1 (exc. P12); cf. infra 10, sed etiam in psalm. 102,14 et 137,15 | praecipit γ (pc. Ca) ma cc; praecepit rell. am er lo 9 vindicare β C (ac.) | ipsos β η1 (exc. P12) Beda ‖ 10 et1 om. Na1 β Lo1 Beda (quidam codices); cf. supra 8 ‖ 10sq. similitudine α (exc. F) K P15 δ ‖ 11 interpellat β

10 cc 1107

15

5

10

254 | Augustini

15

20

cc 1108

30

35

suorum, qui ad illum clamant die et nocte. Inde est et ille sub ara dei martyrum clamor, ut dei iudicio vindicentur. Ubi est ergo illud Diligite inimicos vestros; benefacite eis, qui vos oderunt, et orate pro eis, qui vos persequuntur? Ubi est et illud Non reddentes malum pro malo nec maledictum pro maledicto et Nulli malum pro malo reddentes? Si enim malum pro malo non est cuiquam reddendum, non solum factum malum pro facto malo, sed nec votum malum reddendum est pro facto vel voto malo. Reddit autem malum votum, qui, etiamsi non ipse vindicat, tamen, ut eius inimicum deus puniat, expectat atque optat. Quapropter cum et homo iustus et homo malus de inimicis suis velint a domino vindicari, unde discernuntur, nisi quia iustus et magis cupit inimicum suum corrigi quam puniri et, cum in eum videt a domino vindicari, non eius delectatur poena, quia non eum odit, sed divina iustitia, quia deum diligit? Denique si in hoc saeculo in eum vindicatur, vel pro illo etiam laetatur, si corrigitur, vel certe pro aliis, ut eum timeant imitari. Ipse quoque fit melior non supplicio illius odia sua pascendo, sed errata emendando, ac per hoc de benivolentia – non de malitia – est, quod laetatur iustus, cum videt vindictam, et manus suas lavat, id est opera mundiora efficit, in sanguine, hoc est in exitio, peccatoris sumens inde non mali alieni gaudium, sed divinae admonitionis exemplum. Si autem in futuro saeculo ultimo dei iudicio vindicatur, hoc ei placet, quod deo, ne bene sit malis, ne piorum praemiis etiam impii perfruantur, quod utique iniustum est et a regula veritatis, quam iustus diligit, alienum. Cum enim nos ad diligendos inimicos dominus hortaretur, exemplum proposuit patris nostri, qui in caelis est, qui facit solem suum oriri super bonos et malos et pluit super iustos et iniustos, numquid tamen ideo vel temporalibus correptionibus non emendat vel pertinaciter duros in fine non damnat? Sic ergo inimicus diligatur, ut non displiceat domini iustitia, qua punitur, et sic placeat iustitia, qua punitur, ut non de malo eius, sed de bono iudice gaudeatur. 16sq. Mt. 5,44 17sq. 1 Petr. 3,9 35sq. patris…iniustos] cf. Mt. 5,45

18 Rom. 12,17

29sq. laetatur…peccatoris] cf. Ps. 57,11

14sq. ille…vindicentur] cf. supra 2sq. M α (F F4 Na 1 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) Beda ‖ 31 exemplum] des. Beda 14 illum] eum ζ edd (exc. am) | et1] ac T η1 (exc. P12) ‖ 16 illud] non reddentes malum pro malo add. α ‖ 17 et om. α Ca (ac.) La (ac.) | non … malo om. α | nec] ne α; vel Ca ‖ 20 votum malum tr. D ζ η1 ma cc Beda ‖ 21 ipse] se ipsum S (pc.) ζ ‖ 22 suis om. η1 ‖ 23 discernantur K P15; discernentur S2 δ ε ζ edd (exc. am) ‖ 24 viderit in eum η1 ‖ 27 fiet α ‖ 28 errat (vel erat) M γ (ac. Ca S) | *est non de malitia tr. M γ (cf. Prosp. sent. 247) | malitia] malivolentia α (exc. F) α1 (est non de malivolentia tr. α1) 29 quod] quando η1 Beda (quidam codices) | videt om. M F4; viderit η1 | vindictam] impiorum add. β Beda (cf. supra 6) ‖ 30 peccatorum Ca (vl.) S (pc.) δ ε (exc. Bn1) ζ | inde om. M γ (ac. Ca S) ‖ 32 placet] displicet α (exc. F) ‖ 33 iniustum] non add. α (exc. F4) α1; iniustus γ (ac. Ca S) δ (ac. G) ‖ 34 diligit] non add. α α1 ‖ 36sq. correctionibus S (pc.) ζ ‖ 37 finem α α1 O2 ε η η1

in psalm. LXXVIII,14 – 15 | 255

Malivolus vero animus contristatur, si eius inimicus correctus evaserit poenam, et cum puniri eum videt, vindicari se ita gaudet, ut non iustitia dei, quem non diligit, sed illius, quem odit, miseria delectetur; et cum deo dimittit iudicium, ut plus noceat deus, quam ipse nocere posset, exoptat, et cum dat cibum inimico esurienti potumque sitienti, malitiose sapit, quod scriptum est: Hoc enim faciens carbones ignis congeres super caput eius. Agit enim, ut amplius aggravet et ei excitet indignationem dei, quam carbonibus ignis significari putat non intellegens illum ignem esse paenitentiae urentem dolorem, quousque caput erectum superbia beneficiis inimici ad humilitatem salubrem deponitur et in bono illius huius malum vincitur. Unde apostolus vigilanter adiunxit: Noli vinci a malo, sed vince in bono malum. Quomodo autem potest vincere in bono malum in superficie bonus et in alto malus, qui opere parcit et corde saevit manu mitis, voluntate crudelis? Sic ergo specie poscentis in hoc psalmo futura in impios vindicta prophetatur, ut intellegamus sanctos homines dei suos inimicos dilexisse nec cuiquam voluisse nisi bonum – quod est pietas in hoc saeculo, aeternitas in futuro –, in poenis autem malorum non malis eorum, sed dei boni iudiciis delectatos, et, ubicumque in scripturis sanctis leguntur in homines odia eorum, odia fuisse vitiorum, quae ipse etiam unusquisque hominum oderit oportet in se, si diligit se. v. 11 (15.) Iam vero quod sequitur intret ante conspectum tuum vel, sicut alii codices habent, ‚in conspectu tuo‘ gemitus compeditorum, non facile quisquam reperit coniectos in compedes a persecutoribus sanctos; et si accidit in tam magna atque multiplici varietate poenarum, tam raro accidit, ut non sit credendum hoc in isto versu, quod commemoraret, potissimum elegisse prophetam. Sed nimirum compedes sunt infirmitas et corruptibilitas corporis, quae aggravant animam. Per 43–45 dat…eius] cf. Rom. 12,20 49 Rom. 12,21 15,6 corruptibilitas…animam] cf. Sap. 9,15 15,1sq. sicut…tuo] cf. Ψκ Ψρ Vulg. (ἐνώπιόν σου LXX) M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 48 unde] inc. Beda ‖ 57 se2] des. Beda ‖ 15,1 intret] inc. e1 ‖ 2 compeditorum] des. e1 ‖ 6 compedes] inc. e1 Flor (CCCM 220B, p. 467) 41 quam α (exc. F) α1 ‖ 42 et om. γ (ac. Ca S); ut M ‖ 43 dat] ei add. γ (ac. S) ‖ 45 excitet ei tr. ζ 46 quem δ ‖ 47 dolorem α H4 (pc.) β η1 (exc. P12) ma cc; dolore (dolere C (ac.)) rell. am er lo | quousque] quo F (pc.) β | inimici] in ima add. α (ac. F) ‖ 50 in bono vincere tr. η1 | bonum Na1 δ | alto] occulto α (exc. F) η1 (altero P12); abdito F (ac.) T ‖ 54 aeternitas] fortasse corruptela latet ‖ 55 boni M F (pc.) β γ (ac. Ca S); bonis (bonis dei tr. α (exc. F)) rell. edd | iudicis M γ (ac. Ca S); fuisse add. edd 56 eorum] noscamus add. α α1 | odire α α1 S (pc.) δ (exc. O2; pc. G) T; oderi ε (ac. N) C (odisse pc.); odiri O2; odisse Rm12 | oportet] debet S (pc.) ζ 15,1 iam] ut add. γ (ac. Ca S) δ (ac. G) | sequitur] inde dicit η1 | intrent H4 γ δ; intra Na1; introeat ζ Vulg. ante] in γ (ac. Ca) δ ζ C Ψα Ψκ Ψρ Vulg. (cf. infra 15 et in psalm. 101,1,2) | conspectu tuo e1 Ca (ac.) δ (ac. G) Ψκ Ψρ Vulg. | tuum] gemitus compeditorum add. ζ ‖ 1sq. vel … tuo om. e1 ‖ 4 tam] iam S (pc.) N ζ (ac. Rm12) | ut om. γ (ac. Ca S K) ‖ 6 aggravat e1 (ac.) M R (ac.) γ (ac. Ca) η1

40

45

50

55

cc 1109

5

256 | Augustini

10

15

20

25

30

eius enim fragilitatem velut quandam dolorum molestiarumque materiam ad impietatem poterat compellere persecutor. Ab his compedibus concupiscebat dissolvi apostolus et esse cum Christo; manere autem in carne necessarium propter illos, quibus evangelium ministrabat. Donec ergo corruptibile hoc induat incorruptionem et mortale hoc induat immortalitatem, velut compedibus caro infirma promptum impedit spiritum. Has ergo compedes non sentiunt, nisi qui in semetipsis ingemiscunt gravati habitaculum, quod de caelo est, superindui cupientes, quia et mors horrori est et maerori vita mortalis. Pro his propheta gementibus ingemit, ut intret in conspectu dei gemitus eorum. Possunt et illi intellegi compediti, qui praeceptis sapientiae colligati sunt, quae patienter sustentata in ornamenta vertuntur, unde scriptum est: Inice pedem tuum in compedes eius. secundum magnitudinem inquit brachii tui recipe in adoptionem filios mortificatorum vel, sicut in aliis codicibus legitur, ‚posside filios mortificatorum‘. Ubi satis mihi videtur ostendisse scriptura, quis fuerit gemitus compeditorum, qui pro nomine Christi persecutiones gravissimas pertulerunt, quae in isto psalmo apertissime prophetantur. In diversis enim passionibus constituti orabant pro ecclesia, ne infructuosus esset posteris sanguis illorum, ut dominica seges, unde inimici eam putaverant perituram, inde feracius pullularet. filios quippe mortificatorum dicit, qui non solum non sunt territi praecedentium passionibus, sed in eum, pro cuius nomine passos eos noverant, exhortante illorum gloria ad imitandum accensi copiosissimis agminibus crediderunt. Ideo dixit: secundum magnitudinem brachii tui. Res enim tam magna secuta est in populis Christianis, ut eam, qui se aliquid persequendo proficere putabant, nullo modo crederent secuturam. 8sq. concupiscebat…illos] cf. Phil. 1,23 10sq. corruptibile…immortalitatem] cf. 1 Cor. 15,53 11sq. caro…spiritum] cf. Mt. 26,41 12–14 ingemiscunt…mortalis] cf. 2 Cor. 5,2–4 17sq. Sir. 6,25 20sq. sicut…mortificatorum2] cf. Vulg. e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) Flor ‖ 8 persecutor] des. e1 ‖ 12 has] inc. e1 ‖ 15 eorum] des. Flor (CCCM 220B, p. 468) ‖ 20 mortificatorum1] des. e1 ‖ 25 filios] inc. e1 ‖ 28 crediderunt] des. e1 7 quandam e1 M γ (ac. Ca); quorundam rell. edd ‖ 8 compellere poterat tr. e1 ‖ 8sq. apostolus dissolvi tr. α ‖ 10sq. incorruptionem … induat om. η1 ‖ 13sq. quia … mortalis om. e1 ‖ 14 horrori] errori S (pc.) δ (ac. G) ε ζ C (terrori pc.) η1 | gemitibus Ca (pc.) S (pc.) ε ζ; gentibus η1 | ut om. e1 15 eorum] conpeditorum Ca (vl.) S (pc.) ε ζ ‖ 16‒18 possunt … eius om. e1 ‖ 16 et om. γ (ac. Ca S) 18 compedibus S (pc.) ζ An5 ‖ 20sq. mortificatorum2] mortipunitorum S (pc.) ζ ‖ 21 videtur mihi tr. α (exc. F) T ‖ 23 in om. δ ‖ 24 dominica] eam add. γ (ac. Ca S) ‖ 25 putaverant M α1 β (exc. R) γ δ am; putaverunt α R; putabant rell. edd (exc. am) | feracius M H4 (pc.) β γ (ac. S) N (pc.) T C (pc.) lo ma cc; veracius (vera eius F4) rell. am er (cf. in psalm. 140,21) ‖ 26 praecedentibus e1; passionibus praecedentium tr. α (exc. F) ‖ 27 eos passos tr. ζ | eorum α (exc. F)

in psalm. LXXVIII,15 – 17 | 257

(16.) redde inquit vicinis nostris septies tantum in sinus eorum. Non mala optat, sed iusta praenuntiat et vera prophetat. Septenario autem numero, id est septupla retributione, perfectionem poenae vult intellegi, quia isto numero plenitudo significari solet. Unde et illud est in bonis Accipiet in hoc saeculo septies tantum, quod positum est pro omnibus: Quasi nihil habentes et omnia possidentes. Vicinos dicit, quia inter illos habitat ecclesia usque in diem separationis; non enim modo fit discessio corporalis. in sinus eorum dicit utique ‚nunc in occultis‘, ut vindicta, quae in hac vita agitur in occulto, post innotescat in nationibus ante oculos nostros. Homo namque, cum datur in reprobum sensum, in interiore sinu accipit suppliciorum merita futurorum. opprobrium eorum, quod exprobraverunt tibi, domine. Hoc eis redde septuplum in sinus eorum, id est pro isto opprobrio eos in occultis eorum plenissime reproba! tibi enim exprobraverunt nomen tuum se arbitrantes in servis tuis delere de terra. (17.) nos autem populus tuus generaliter accipiendum de omni genere v. 13 piorum et verorum Christianorum. nos ergo, quos perdere se posse putaverunt, populus tuus et oves gregis tui, ut, qui gloriatur, in domino glorietur, confitebimur tibi in saeculum. Alii autem codices habent ‚Confitebimur tibi in aeternum‘. Ex ambiguo Graeco facta est ista diversitas. Quod enim habet Graecus ‚is ton eona‘, et ‚in aeternum‘ et in saeculum interpretari potest. Sed pro loco intellev. 12

16,4 Lc. 18,30 (de hac versione cf. Cacitti, L’esegesi, 153–159) 5 2 Cor. 6,10 9 in1 …sensum] cf. Rom. 1,28 17,3 1 Cor. 1,31 17,3–13 confitebimur…generationem2] de textu biblico cf. Folliet, L’ambiguïté, 585sq. 4sq. alii… aeternum] cf. Ψα (confitebimus) Ψγ Ψκ 5sq. quod…potest] cf. in psalm. 77,42 M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 16,1 redde] inc. e1 16,1 inquit om. e1 | sinu M (pc.) F Ca (ac.) S (pc.) ζ La η1 Ψρ Vulg. ‖ 2 male ε (exc. Bn1) ζ C η1 (malo ac. P12); malo Na1 | pernuntiat e1 | vera] verba Na1; ventura Ca (vl.) δ ε ζ edd (futura am er lo) ‖ 3 paene e1 Na1 F3 K η1 | quia] qua δ (ac. G) ε C (ac.) ‖ 4sq. unde … possidentes om. e1 ‖ 4 accipient α (exc. F) α1; accipiendum et S (pc.) ζ; accepi et η1 (ac. P12) ‖ 6 reparationis e1 ‖ 6sq. non … corporalis om. e1 7 sinu F T C (sunus ac.) η1 | ut] in add. e1 ‖ 9 sinu] sensu α (ac. F) Ca (vl.) ‖ 10 merita e1 α α1 β; meritoM C (ac.); meritum rell. edd (sed cf. c. Iulian. 5,4,15) ‖ 12 in sinus eorum om. e1 | sinu M (pc.) F γ (exc. Ca; pc. S) ζ C (pc.) η1 (exc. P12) | illos e1 ‖ 13 reproba tibi γ (ac. S) am er; reprobat ibi M; reproba ibi rell. lo ma cc | enim] tibi add. α (exc. F) α1 | exprobaverunt M (ac.) γ (ac. S) | se] te F (pc.) β (tr. arbitrantes te F3) lo ma cc 17,2 et verorum Christianorum om. e1 | verorum] vere β | posse om. e1 ‖ 3 gregis tui] pascuae tuae e1 Ψγ Ψκ Vulg. ‖ 3sq. confitebimur tibi in saeculum ut qui gloriatur in domino glorietur tr. η1 ‖ 4 tibi1] deus add. β | confitebimur tibi om. e1 ‖ 5 est om. e1 ‖ 5sq. ston (sten Rm12) eona (aeona S) e1 S O2 ε Rm12 η η1; is ton neona M (pc.); is ton aeona Ca; is ton aiona P15; yston eona T; εἰς τὸν αἰῶνα edd (cf. in psalm. 71,21 et 77,42) ‖ 6 et2 om. K P15 | saecula e1

cc 1110

5

10

5

258 | Augustini

10

15

cc 1111 20

25

gendum, quid melius interpretandum sit. Sensus ergo huius loci magis mihi videtur ostendere in saeculum dici oportere, id est ‚usque in finem saeculi‘. Sequens enim versus more scripturarum maximeque psalmorum repetitio superioris est ordine commutato prius habens, quod ibi est posterius, et posterius, quod ibi est prius. Nam quod ibi dictum est confitebimur tibi, pro ipso hic dictum est annuntiabimus laudem tuam; quod itaque ibi dictum est in saeculum, pro ipso hic dictum est in generationem et generationem, id est in omnem generationem. Ista quippe generationis repetitio perpetuitatem significat sive, ut nonnulli intellegunt, quia duae sunt generationes: vetus et nova. Sed in hoc fit saeculo utraque, quoniam qui non renatus fuerit ex aqua et spiritu, non intrabit in regnum caelorum, deinde quia in isto saeculo annuntiatur laus dei. Nam in futuro saeculo, cum videbimus eum, sicuti est, cui deinceps annuntietur, non erit. nos ergo populus tuus et oves gregis tui, quas persequendo illi crediderunt se posse consumere, confitebimur tibi in saeculum permanente utique ecclesia usque in finem, quam illi delere conati sunt. in generationem et generationem annuntiabimus laudem tuam, quae laus ut taceretur, nos finire conati sunt. Multis autem iam locis sanctarum scripturarum insinuavimus confessionem etiam pro laude poni, sicuti est illud Haec dicetis in confessione: Opera domini universa, quoniam bona valde maximeque illud, quod ait ipse salvator, qui nullum habebat omnino peccatum, quod paenitendo confiteretur: Confiteor tibi, pater, domine caeli et terrae, qui abscondisti haec a sapientibus et revelasti ea parvulis. Hoc dixi, ut apertius 15sq. qui…caelorum] cf. Io. 3,5 17sq. 1 Io. 3,2 24sq. Sir. 39,20sq. 25sq. qui…peccatum] cf. 2 Cor. 5,21 vel 1 Petr. 2,22 26sq. Mt. 11,25 14sq. ut…nova] cf. e.g. Hier. tract. in psalm. I 78,13 (CCSL 78, p. 75,55–62) lis] cf. Mayer, Confessio, 1131–1133

22–27 multis…parvu-

e1 M α (F F4 Na1 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η1 (Lo1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 17,8 saeculi] des. e1 ‖ 12 in2] inc. e1 ‖ 13 generationem3] des. e1 ‖ 20 confitebimur] inc. e1 ‖ 22 sunt] des. e1 7 interpretatum M γ δ; intellegendum S (pc.) ζ | loci huius tr. e1 ‖ 8 ostendere β Ca (pc.) δ ε ζ edd; *om. rell. | dici] intellegi α α1; om. M γ (ac. S) C η1 | enim] autem edd ‖ 12 quod] quid Na1 δ (ac. G) | hic *om. M α1 γ (exc. P15; pc. Ca S) δ (pc. O2) ε (pc. Bn1) η η1 (pc. Lo1) ‖ 13 generationem et generationem α (-ne et -ne pc. F) ma cc (cf. infra 21); generatione et generatione e1 β Ψα Ψκ; generatione et generationem T La qVulg.; generatione δ ε Rm C η ; generationem M γ am er lo | id est in omnem generationem e La; id 12 1 1 est in omni generatione α α1; id est in omnem F3; om. rell. edd (sed cf. in psalm. 88,1,5) ‖ 15 saeculo fit tr. ζ ‖ 16 spiritu] sancto add. α α1 ‖ 17 isto] hoc α (exc. F) | cum om. α ‖ 20 tibi] deus add. β ecclesia utique tr. α1 ‖ 21 generatione et generationem α Ca P15 δ (ac. G) ε (pc. Bn1) ζ La; generatione et generatione β C η1 ‖ 22 in nos ζ (ac. Rm12) | finire] delere α (exc. F) α1 ‖ 23 iam om. β; in Ca (pc.) 24 confessionem M γ (ac. S) ‖ 25sq. omnino habebat tr. α1 D η1 (exc. P12) ‖ 26 domine pater tr. α α1 F3 ε ζ La ‖ 27 qui M α D γ (ac. S) La (ac.) P12; *quia rell. edd | sapientibus] *et prudentibus add. α (exc. F) α1 β S (pc.) P15 ζ edd (exc. am); sed cf. conf. 7,9,14; in psalm. 7,19 et 8,6; virg. 35,35 | dixit K P15 P12

in psalm. LXXVIII,17 | 259

intellegatur, id esse repetitum in eo, quod dictum est annuntiabimus laudem tuam, quod superius dictum erat confitebimur tibi. M α (F F 4 Na 1 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc)

IN PSALMUM LXXIX

Datierung, Lokalisierung, Lesung Wann und wo Enarratio in Psalmum 79 gepredigt wurde, ist unsicher (wohl vor 415). Welche Lesung(en) der Predigt voranging(en), wird aus dem Text nicht klar. Vgl. AL 2, 817; MARGONI-KÖGLER, Perikopen, 480f.

Rekonstruierter Psalmtext Augustins 1 IN FINEM PRO HIS QUI IMMUTABUNTUR TESTIMONIUM IPSI ASAPH PRO ASSYRIIS 2 Qui pascis Israel intende qui deducis velut oves Ioseph qui sedes super Cherubim (-bin?) appare 3 coram Effrem et Beniamin et Manasse excita potentiam tuam et veni ut salvos facias nos 4 deus converte nos et illumina faciem tuam et salvi erimus 5 domine deus virtutum usquequo irasceris in orationem servi tui 6 cibabis nos pane (-nem?) lacrimarum et potabis nos in lacrimis in mensura 7 posuisti nos in contradictionem vicinis nostris et inimici nostri subsannaverunt nos 8 domine deus virtutum converte nos et ostende faciem tuam et salvi erimus 9 vineam ex Aegypto transtulisti eiecisti gentes et plantasti eam 10 viam fecisti in conspectu eius et plantasti radices eius et implevit terram 11 operuit montes umbra eius et arbusta eius cedros dei 12 extendisti palmites eius usque ad mare et usque ad flumen propagines eius 13 utquid destruxisti maceriam eius et vindemiant eam omnes transeuntes viam 14 devastavit eam aper de silva et singularis ferus depastus est eam

262 | Augustini

15 deus virtutum convertere vero respice de caelo et vide et visita vineam istam 16 et perfice eam quam plantavit dextera tua et super filium hominis quem confirmasti tibi 17 succensa igni et effossa ab increpatione vultus tui peribunt 18 fiat manus tua super virum dexterae tuae et super filium hominis quem confirmasti tibi 19 et non discedimus a te vivificabis nos et nomen tuum invocabimus 20 domine deus virtutum converte nos et ostende faciem tuam et salvi erimus

in psalmum lxxix (1.) Non adeo multa sunt in hoc psalmo, in quibus sermo noster patiatur difficultatem vel intentio auditorum intellegendi impedimentum. Proinde adiuvante domino cum affectu audiendi et videndi iam, quae prophetata et praedicta sunt, tamquam eruditi in schola Christi currere debemus [quae plana sunt], ut, si forte obscura exigunt officium interpretandi, ea, quae plana sunt, legendi officium a me debeant flagitare. Cantatur hic de adventu domini et salvatoris nostri Iesu Christi et de vinea eius. Sed cantat ille Asaph, quantum apparet, illuminatus atque correctus, cuius nomine v. 1 nostis significari synagogam. Denique titulus psalmi est in finem pro his, qui immutabuntur – utique in melius, quando Christus finis legis ideo venit, ut immutet in melius! – et *addit: testimonium ipsi asaph. Bonum testimonium veritatis! Denique hoc testimonio et Christum et vineam confitetur, hoc est caput et corpus, regem et plebem, pastorem et gregem et totum omnium scripturarum mysterium Christum et ecclesiam. Concludit autem titulus psalmi: pro assyriis. Assyrii interpretantur ‚dirigentes‘. Iam ergo non sit generatio, quae cor non dirigit suum, sed generatio iam dirigens. Ergo audiamus, quid dicat in hoc testimonio. v. 2 (2.) qui pascis israel, intende. Quid est qui pascis israel, intende? qui deducis velut oves ioseph. Invocatur, ut veniat; expectatur, ut veniat; desidera1,10 Christus…legis] cf. Rom. 10,4 12–14 caput…ecclesiam] cf. Eph. 1,22sq. 15 generatio…suum] cf. Ps. 77,8 1,8sq. Asaph…synagogam] cf. app. ad in psalm. 72,4 14sq. Assyrii…dirigentes] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 60,16sq.: Assyriorum dirigentium) M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,7 cantatur] inc. e1 1,1 multa F (pc.) β Ca (pc.) δ ε ζ edd; om. rell. | noster β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ edd; om. rell. ‖ 3 effectu α1 δ praedicata V4 (ac.) γ (ac. S) η η1 (exc. An5) ‖ 4 currere] cf. Löfstedt, Studien, 117 | quae plana sunt ut perperam ex linea sequenti irreptum seclusi (sed cf. e.g. in psalm. 32,2,2,25: iam currenda sunt omnia, quia et plana sunt vel 63,1,4: psalmum … curramus) ‖ 7 hic] psalmus add. e1 | Iesu Christi om. β ‖ 9 iis β | qui] quae e1 α (ac. F V4) K P15 Ψα (sed cf. in psalm. 44,1sq., 59,1sq. et 68,1,1sq.; quod in adv. Iud. 6,7 [PL 42,55] legimus Item psalmus septuagesimus nonus simili titulo praenotatur ‘Pro iis quae immutabuntur’, quanti momenti sit, difficile dictu est, cum editione critica indigeamus) 10 immutabuntur e1 β δ (ac. A G) edd Ψα Ψγ; commutabuntur Ca (pc.) S (pc.) ζ Ψκ Ψρ Vulg.; commutantur La; immutantur rell. | quando] quoniam edd ‖ 10sq. quando … melius om. δ ‖ 10sq. mutet e1 11 addit (quod praebent Bern, BB 117 et Paris, BNF lat. 15290, s. XI uterque) ma cc (assentiente Primmer, Zwischenbilanz, 153, n. 22; cf. etiam in psalm. 78,12); ait codd am er lo | ipsius β Ca (pc.) ε ζ ‖ 12 testimonium S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 14 Christi η1 | psalmi *om. M α α1 γ (ac. Ca S) δ C η1 15 dirigit e1 M α α1 γ (direxit vl. Ca; ac. S) am; direxit rell. edd (exc. am) ‖ 16 dicit M α (exc. V4) Ca (ac.) P12 | in om. α α1 2sq. invocatur … Ioseph om. e1 2,2 ovem α (exc. F4; pc. F) ε (exc. Bn1) C (ac.) P12 (ac.) Ψκ Ψρ ‖ 2 expectatur ut veniat om. γ (ac. Ca S)

cc 1111

5

10

15 cc 1112

264 | Augustini

5

10

15

20

tur, ut veniat: Ergo dirigentes inveniat. qui deducis inquit velut oves ioseph: Ipsum ioseph velut oves; ipse Ioseph oves sunt et ipse Ioseph ovis est. Audito Ioseph, quamquam et interpretatio eius nominis multum iuvet – significat enim ‚augmentum‘; et utique ideo venit ille, ut mortificatum granum multipliciter surgeret, hoc est augeretur populus dei –, tamen ex eo, quod iam nostis contigisse de Ioseph, veniat in mentem a fratribus venditus, veniat a suis exhonoratus, apud alienigenas exaltatus, et intellegetis, in cuius grege esse debeamus simul cum illis, qui iam cor dirigunt suum, ut lapis reprobatus ab aedificantibus fiat in caput anguli tenens duos parietes de diverso venientes, sed in angulo concordantes. qui sedes super cherubim. Cherubim sedes gloriae dei, et interpretatur ‚plenitudo scientiae‘. Ibi sedet deus in plenitudine scientiae. Licet intellegamus Cherubim sublimes esse caelorum potestates atque virtutes, tamen, si vis, eris Cherubim. Si enim Cherubim sedes est dei, audi, quid dicat scriptura: Anima iusti sedes sapientiae. ‚Quomodo‘, inquis, ‚ero plenitudo scientiae? Quis hoc implet?‘ Habes, unde impleas: Plenitudo legis caritas. Noli per multa ire atque distendi! Terret te ramorum diffusio? Radicem tene, et de magnitudine arboris noli cogitare! Sit in te caritas, et necesse est plenitudo scientiae consequatur. Quid enim nescit, qui caritatem scit, quandoquidem dictum est Deus caritas est? (3.) qui sedes super cherubim, appare. Ideo enim erravimus, quia non apparebas. appare coram effrem et beniamin et manasse. appare, inquit, coram v. 3 gente Iudaeorum, coram populo Israel; ibi enim effrem, ibi manasse, ibi beniamin. 2,6 mortificatum…surgeret] cf. Io. 12,24sq. 8sq. a1 …exaltatus] cf. Gen. 37,28 + 41,40 9sq. cor… suum] cf. Ps. 77,8 10sq. lapis…concordantes] cf. Mt. 21,42 (vel Ps. 117,22) + Eph. 2,14–20 15sq. Prov. 12,23 (LXX; de hac versione cf. La Bonnardière, Anima iusti) 17 Rom. 13,10 20 1 Io. 4,8 2,5sq. Ioseph…augmentum] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 67,20: Ioseph augmentum) 12sq. Cherubim…scientiae1] cf. e.g. Filastr. 156; Hieronymus Cherubin ‘multitudinem scientiae’ interpretari solet (cf. e.g. nom. hebr. CCSL 72, p. 103,7) e 1 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 2,17 caritas] des. e1 ‖ 3,1 qui] inc. e1 3 inquit om. R γ (ac. S); post Ioseph tr. α1 δ ‖ 4 ovis] oves e1 Ca (ac.) ‖ 4sq. audito Ioseph om. e1 5 nominis eius tr. ζ ‖ 6 ideo utique tr. T edd; utique om. e1 ‖ 7 de om. δ ε ζ La edd (exc. am) 8 veniat2] in mentem add. e1 ‖ 9‒11 simul … concordantes om. e1 ‖ 9sq. dirigunt cor tr. β edd 12 *Cherubin Cherubin e1 F S2 β K P15 ζ C η1 (exc. Lo1; ac. P12); Cherubim Cherubin H4 (talia dehinc non indicabo) | sedes2] est add. G (pc.) T C (pc.) edd ‖ 13 plenitudinem γ (ac. S) ‖ 13‒15 licet … Cherubim2 om. e1 ‖ 15 sedes2] est add. T edd ‖ 16sq. quomodo … impleas om. e1 ‖ 18 tene radicem tr. ζ | cogitare] dubitare α α1 3,1 enim] ergo e1 ‖ 2 appare1 om. ε C η1 ma cc | inquam edd ‖ 3 Israel] ibi enim Beniamin add. α (exc. F) | enim om. α (exc. F); est add. e1 | Manasse e1 M α (exc. F4; ac. F) γ (ac. Ca S) N (ac.); Manasses rell. edd (cf. infra 5 necnon in psalm. 75,1 et 77,9) | Beniamin … Manasses tr. α1 | ibi Beniamin om. α (exc. F)

in psalm. LXXIX,2 – 4 | 265

Sed interpretationem videamus: effrem ‚fructificatio‘; beniamin ‚filius dexterae‘; manasse ‚oblitus‘. appare ergo coram fructificato, coram filio dexterae, appare et coram oblito, ut iam non sit oblitus, sed venias illi in mentem, qui liberasti! Si enim gentes commemorabuntur et convertentur ad dominum universi fines terrae, populus ipse de Abraham veniens non habuit parietem suum, qui gaudeat in angulo, cum scriptum sit Reliquiae salvae fient? excita potentiam tuam. Nam infirmus eras, quando dicebatur: Si filius dei est, descendat de cruce; nihil valere videbaris, praevaluit super te persecutor. Et demonstrasti hoc antea, quia et Iacob ipse praevaluit angelo in luctando – homo angelo quando, nisi vellet angelus? Et praevaluit homo et victus est angelus; et victor homo tenet angelum et dicit: Non te dimittam, nisi benedixeris me. Magnum sacramentum! Et stat victus et benedicit victorem; victus, quia voluit, carne infirmus, maiestate fortis. Et benedixit: Vocaberis, inquit, Israel. Tetigit tamen et femoris latitudinem, et aruit; eundemque hominem unum fecit et benedictum et claudum. Vides claudicasse populum Iudaeorum? Vide ibi et benedictum genus apostolorum! excita ergo potentiam tuam. Quamdiu videris infirmus? Crucifixus ex infirmitate, resurge in virtute: excita potentiam tuam et veni, ut salvos facias nos. v. 4 (4.) deus, converte nos. Aversi enim sumus a te, et nisi tu convertas, non convertemur. et illumina faciem tuam et salvi erimus. Numquid ille obscuram habet faciem? Non habet obscuram faciem, sed apposuit ei nubem carnis et tamquam velum infirmitatis, et non est putatus ipse, cum penderet in ligno, agnoscendus, cum sederet in caelo. Nam ita factum est: Praesentem in terra Christum et miracula facientem non agnovit Asaph; mortuum tamen, posteaquam surrexit et 3,7 gentes…terrae] cf. Ps. 21,28 8 parietem…angulo] cf. Mt. 21,42 + Eph. 2,14–20 9 Rom. 9,27 10sq. Mt. 27,40 12–17 Iacob…claudum] cf. Gen. 32,24–30 19 2 Cor. 13,4 3,4 Effrem fructificatio] cf. e.g. Rufin. Orig. in Jos. 21,2; Hieronymus Effrem quasi ‘frugifer’ vel ‘crescens’ interpretari solet (cf. e.g. nom. hebr. CCSL 72, p. 65,26) | Beniamin filius dexterae] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 62,24: Beniamin filius dexterae) 5 Manasse oblitus] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 69,27: Manasse oblitus vel necessitas) e1 M α (F F 4 V 4 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 19 crucifixus] des. e1 mutilus 4 interpretationem] eius add. e1; de interpretatione α (ac. F) α1 ‖ 5 Manasses α (ac. F) α1 Ca (pc.) G (pc.) ζ η1 edd | appare1] apparet M γ (appare vl. Ca; ac. S) δ | ergo e1 α β; om. α1 S (pc.) ζ; enim rell. edd fructificatione η (pc. C) η1 | appare et e1; apparet M γ (exc. K; ac. S) δ; appare rell. edd ‖ 6 ut iam] utinam α (ac. F) | sis e1 F (pc.) β (exc. F3) S (pc.) ε (exc. N) ζ η η1 (exc. P12) | illis V4 (ac.) S (pc.) ζ | qui] quem e1 F (pc.) β; quid Ca (ac.) K; quo S (quis pc.); quos ζ ‖ 6‒9 si … fient om. e1 ‖ 7 universae Bn1 (ac.) edd (exc. am) ‖ 10 erat e1 ‖ 11 es descende ζ ‖ 12 angelo om. ma cc | luctando] lucta e1 ma cc 12sq. homo angelo e1 β ma cc; om. rell. am er lo; sed cf. serm. 122,3 vel 229F,2 ‖ 13 nisi] quia add. η1 | voluit C (pc.) η1 ‖ 14 homo om. δ | dimittam te tr. α1 γ δ edd | me] mihi F Ca (ac.) G La ‖ 16 et1 om. e1 | et tetigit tamen tr. e1 ‖ 17 unum om. α (exc. F; ac. V4) α1 4,1 deus converte nos om. ε | et om. ε ζ | tu om. ζ ‖ 6 postea cum ε ζ η η1 | *resurrexit γ δ T An5 edd

5

10

cc 1113 15

20

5

266 | Augustini

5

10

cc 1114

5

ascendit in caelum, agnovit, compunctus est. Dixerit – et de illo totum hoc testimonium, quod modo agnoscimus in hoc psalmo – illumina faciem tuam et salvi erimus. Obtexisti faciem tuam, et aegrotavimus; illumina illam, et salvi erimus. (5.) domine deus virtutum, usquequo irasceris in orationem servi v. 5 tui? ‚Iam servi tui. Irascebaris in orationem inimici tui; adhuc irasceris in orationem servi tui? Convertisti nos, agnovimus, et adhuc irasceris in orationem servi tui?‘ Ita plane irasceris, ut pater corrigens, non ut iudex damnans; ita plane irasceris, quia scriptum est: Fili, accedens ad servitutem dei sta in iustitia et timore et praepara animam tuam ad temptationem. Ne putes iam transisse iram dei, quia conversus es! Transiit, sed ne damnet in aeternum; flagellat autem, non parcit, quia flagellat omnem filium, quem recipit. Si flagellari detrectas, recipi quare desideras? Flagellat omnem filium, quem recipit; flagellat omnem, qui et unico non pepercit. ‚Sed tamen quam diu irasceris in orationem servi tui? Non iam inimici tui, sed irasceris in orationem servi tui quam diu?‘ (6.) Sequitur: cibabis nos pane v. 6 lacrimarum et potabis nos in lacrimis in mensura. Quid est in mensura? Apostolum audi: Fidelis deus, qui non vos permittit temptari supra quam potestis ferre. Ipsa est mensura pro viribus tuis; ipsa est mensura, ut erudiaris, non ut opprimaris. (7.) posuisti nos in contradictionem vicinis nostris. Plane factum est: v. 7 Inde – 〈de〉 Asaph – electi sunt, qui irent ad gentes et praedicarent Christum, et diceretur eis: Quis est iste novorum daemoniorum nuntiator? posuisti nos in contradictionem vicinis nostris. Eum enim praedicabant, cui contradicebatur, quem praedicabant mortuum resurrexisse Christum. Quis hoc audiat? Quis hoc noverit? Nova res! Sed signa consequebantur, et incredibili rei fidem miracula faciebant. Contradicebatur, sed contradictor vincebatur et ex contradictore fidelis efficiebatur. Ibi tamen magna flamma, ibi martyres cibati de pane lacrimarum et potati in 5,5sq. Sir. 2,1 7sq. flagellat…recipit] cf. Hebr. 12,6 9 qui…pepercit] cf. Rom. 8,32 6,3 1 Cor. 10,13 7,3 quis…nuntiator] cf. Act. 17,18 M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) 7 dixit F (pc.) β; dixerat P15 | hoc totum tr. α (exc. F) An5 | hoc] est add. M α1 γ δ ε Rm12 η am er lo 8 quod modo F (pc.) β C (pc.) ma cc; quomodo rell. am er lo ‖ 9 obtegisti S (ac.) δ ε ζ (ac.) C (ac.) η1 5,1 quousque α (exc. F; pc. F4) Ψγ Ψκ Ψρ Vulg. | in] super S (pc.) ζ Vulg. ‖ 2 iam servi tui om. γ (ac. Ca S) ‖ 7 es] est V4 S2 γ (ac. Ca) δ η1 | transiit] a te ira dei add. β ‖ 8 detractas α (ac. V4) α1 η (ac. C) η1; delectas P15 ‖ 9 flagellat1] *autem add. V4 γ (ac. S) δ ‖ 10 sed] iam add. α 6,1 cibasti η | *panem M α (exc. F4) α1 γ (ac. Ca S) δ (ac. A G) Ψα Ψγ Ψκ (cf. in psalm. 78,8) ‖ 2 potabis nos M γ (ac. Ca S) δ edd Ψα Ψκ; potum dabis nobis rell. Ψγ Ψρ Vulg. (cf. in psalm. 78,8) | in1 om. F4 K P15 mensura1] mensuram M F R Ca (ac.) ‖ 3 permittit vos (nos Lo1) tr. β ε ζ η η1 | permittat M Ca S (ac.) 4 est1] enim add. α T; enim S2 δ (ac. G) ε Rm12; autem H4 | viribus] verbis K P15 | ut non tr. ζ 7,2 inde de scripsi; inde (id est de G (pc.)) codd; id est de am er; nam de lo ma cc | qui electi sunt tr. η1 (qui irent electi sunt tr. P12) ‖ 3 nuntiatur M (ac.) K; *annuntiator β edd ‖ 5 audiet β ‖ 8 ibi om. γ (ac. Ca S) | de om. ζ

in psalm. LXXIX,4 – 9 | 267

lacrimis – sed in mensura, non amplius quam poterant ferre, ut post mensuram lacrimarum sequeretur corona gaudiorum. et inimici nostri subsannaverunt nos. Et ubi sunt, qui subsannaverunt? Diu dictum est ‚Qui sunt isti colentes mortuum, adorantes crucifixum?‘, diu dictum est! Ubi est nasus subsannantium? Nonne nunc, qui reprehendunt, in cavernas fugiunt, ne videantur, ne audiantur? et inimici nostri subsannaverunt nos. v. 8sq. (8.) Sed videtis, quid sequatur: domine deus virtutum, converte nos et ostende faciem tuam et salvi erimus. vineam ex aegypto transtulisti, eiecisti gentes, et plantasti eam. Novimus; factum est, quod gentes eiectae sunt Amorrhaei, Cethaei, Iebusaei, Gergesaei et Evaei. Quibus expulsis et victis introductus est populus ex aegypto liberatus in terram promissionis. Unde vinea eiecta sit et ubi plantata sit, audivimus. Videamus, quid deinde factum est, quomodo credidit, quantum creverit, quid occupaverit. vineam ex v. 10 aegypto transtulisti, eiecisti gentes, et plantasti eam. (9.) viam fecisti in conspectu eius et plantasti radices eius, et implevit terram. Numquid impleret terram, nisi via fieret in conspectu eius? Quae via facta est in conspectu eius? Ego sum, inquit, via, veritas et vita. Merito implevit terram! Hoc dictum est modo de vinea ista, quod perfectum est usque in finem. Verumtamen quid prius? v. 11sq. operuit montes umbra eius et arbusta eius cedros dei. extendisti palmites eius usque ad mare et usque ad flumen propagines eius. Hoc desiderat officium expositoris; non sufficit lectoris et laudatoris. Adiuvate me intendendo! Solet enim vineae huius commemoratio in hoc psalmo caliginem facere minus intentis. Etenim magnitudo vineae huius iam a nobis explicata est; et, unde facta sit magna, praedictum est: viam fecisti in conspectu eius et plantasti radices eius, et implevit terram. Hoc de perfectione ipsius dictum est. Sed tamen 8,3–5 factum…promissionis] cf. Ex. 33,2sq. (LXX) 9,4 Io. 14,6 9,10sq. magnitudo…est] cf. supra 2–5 M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) 12 celantes η1 ‖ 13 cavernis α H4 (ac.) ‖ 14 confugiunt ζ | ne audiantur β; aut audiantur α α1 Rm12; om. rell. edd 8,1 sequitur β η η1 ma cc ‖ 2 ex] de H4 ζ Vulg. ‖ 3 est] esse β η1 (exc. P12) | quod] quae M γ (ac. Ca S) δ La am er (… factum est. Quae … eiectae sunt?); quot lo ma cc (… factum est. Quot … eiectae sunt!) eiectae] deletae F (pc.) β ‖ 4 Evaei] et ceteri add. α α1 β (exc. D) ‖ 6 eiecta] translata expectares, sed lapsu praedicatoris fieri potuit | audiamus η η1 | deinde] *inde α α1 β ‖ 7 est] sit α (exc. F) α1 La credidit] creverit α (ac. F) α1 am; credit δ; *crediderit S (pc.) ζ edd (exc. am) | quantum creverit om. α1 9,1 viam fecisti] dux itineris fuisti S (pc.) Rm12 Vulg. ‖ 4 via] et add. M α (exc. F) H4 γ δ (sed cf. in psalm. 76,15) | est dictum tr. β ‖ 5 per factum δ (ac. G) ‖ 6 operuisti η1 | extendit S (pc.) P15 ζ An5 Ψγ Vulg. ‖ 6sq. eius palmites tr. β ‖ 7 eius1] suos S (pc.) ζ Ψγ Vulg. ‖ 8 et] sed γ (ac. Ca S) δ ‖ 9 huius vineae tr. α (exc. F) ‖ 10 intendenti S (pc.) ζ | a om. M γ (ac. Ca S) δ | est] et unde facta est add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 11 est om. C η1

10

5

5

cc 1115 10

268 | Augustini

15

20

25

30

35

prima gens Iudaea fuit vinea ista. Gens autem Iudaea usque ad mare et usque ad flumen regnavit. usque ad mare: Apparet in scriptura, quod mare ibi vicinum sit. et usque ad flumen: Iordanem. Trans Iordanem enim aliquid Iudaeorum collocatum est, infra Iordanem autem tota gens. Ergo usque ad mare et usque ad flumen regnum Iudaeorum, regnum Israel; non autem a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae. Illa iam perfectio vineae est, de qua hic praedixit: viam fecisti in conspectu eius et plantasti radices eius, et implevit terram. Cum tibi ergo praedixisset perfectionem, rediit ad initium, de quo initio sit facta perfectio. Initium vis audire? usque ad mare et usque ad flumen. Finem vis audire? Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine usque ad terminos orbis terrae, hoc est implevit terram. Videamus ergo testimonium Asaph, quid factum est primae vineae, quid est expectandum secundae vineae – immo eidem vineae: ipsa est enim; non enim altera est. Inde Christus salus ex Iudaeis, inde apostoli, inde primi credentes et pretia rerum suarum ante pedes apostolorum ponentes; inde omnia haec. Et si aliqui ex ramis fracti sunt, propter incredulitatem fracti sunt; tu autem, populus gentium, fide sta! Noli altum sapere, sed time! Nam si deus naturalibus ramis non pepercit, neque tibi parcet. Si autem altum sapis, non tu radicem portas, sed radix te. Quid ergo? Vinea, ante cuius conspectum facta est via, ut impleret terram, primo ubi fuit? operuit montes umbra eius. Qui sunt montes? Prophetae. Quare operuit illos umbra eius? Quia obscure locuti sunt, quae futura annuntiata sunt. Audis a prophetis: ‚Observa sabbatum; octavo die circumcide infantem; offer sacrificium arietis, vituli, hirci.‘ Noli moveri: umbra eius est cooperiens montes dei; veniet post umbram manifestatio. et arbusta eius cedros dei, id est ‚cooperuit‘ cedros dei altissimas, sed dei. Sunt enim 〈et〉 cedri significantes superbos evertendos. [cedros 14–16 apparet…gens] cf. Num. 34,3–12 + 32,20–38 17sq. Ps. 71,8 22sq. Ps. 71,8 26 Io. 4,22 26sq. pretia…ponentes] cf. Act. 4,34sq. 27–30 aliqui…te] cf. Rom. 11,18–21 34 observa sabbatum] cf. Ex. 20,8 | octavo…infantem] cf. Gen. 17,12 vel Lev. 12,3 34sq. offer…hirci] cf. Lev. 9,2sq. M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 9,15 flumen] inc. e1 ‖ 23 terram] des. e1 ‖ 31 quid] inc. e1 13 ista vinea tr. edd ‖ 14 usque] utique S (pc.) Rm12 | sit] sibi M γ (ac. Ca S) ‖ 14sq. sit et] subiacet α α1 ‖ 15 Iordanem1] Iordane K P15 δ (exc. G) ε; Iordanis η (-es ac. C) η1 ‖ 15sq. aliqua pars Iudaeorum collocata e1 ‖ 16 infra] *intra lo ma cc (sed, quid Augustinus verbis trans Iordanem … tota gens describere velit, mihi quidem obscurum videtur; fortasse corruptela latet) ‖ 17 autem om. F4 S (pc.) ε ζ | mare] sed add. S (pc.) ζ ‖ 18sq. illa … terram om. e1 ‖ 20 tibi om. e1 | praediceret S (pc.) ζ | redit α (exc. F4) α1; redimus C η1 ‖ 24 primae … est2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 24sq. expectandum est tr. α (exc. F) ‖ 25 fecundae γ (ac. S) | immo] iam η1 ‖ 25sq. est enim altera tr. α (exc. F); est altera tr. S (pc.) ζ 26 Christi M C η1 ‖ 31 quid] quia α | via] facta est add. α1 β δ ε Rm12 η η1 am er lo ‖ 33 quae e1 La ma cc; quare rell. am er lo ‖ 34 octava e1 H4 ‖ 34sq. infantem … hirci] et cetera e1 ‖ 35 veniet] et add. M α1 γ δ ε ζ η η1 am er lo ‖ 37 altissima ζ η P12 | sed] sedes α1 Ca (pc.) δ ε ζ | dei] domini α | et addidi 37sq. cedros … mundi] ut glossam seclusi (de re cf. e.g. in psalm. 103,3,15)

in psalm. LXXIX,9 – 11 | 269

Libani altitudines mundi] operuit crescendo vinea ista et montes dei, omnes sanctos prophetas, patriarchas. (10.) Sed quousque extendisti palmites eius? usque ad mare et usque ad v. 13 flumen propagines eius. Inde quid? utquid destruxisti maceriam eius? Iam videtis eversam illam gentem Iudaeorum; iam ex alio psalmo audistis: In dolabro et fractorio deiecerunt eam. Quando fieret, nisi eius maceria destrueretur? Quae est maceria eius? Munitio eius. Extitit enim superba adversus plantatorem suum. – Sed et servos ad se missos et petentes mercedem coloni flagellaverunt, ceciderunt, occiderunt. Venit et unicus filius, dixerunt: Hic est heres; venite, occidamus eum, et nostra erit hereditas. Occiderunt et extra vineam proiecerunt. Proiectus magis possidet, unde proiectus est! – Sic ei minatur per Isaiam: Destruam maceriam eius. Quare? Expectavi enim, ut faceret uvam; fecit autem spinas. ‚Expectavi inde fructum, et inveni peccatum.‘ Quid ergo quaeris, o Asaph, utquid destruxisti maceriam eius? Tu enim nescis, quare? Expectavi, ut faceret iudicium; fecit autem iniquitatem. Non erat destruenda maceria eius? Et venerunt gentes destructa maceria, invasa est vinea ac deletum regnum Iudaeorum. Hoc primo plangit, sed non sine spe. De directione enim cordis iam loquitur, id est pro assyriis – pro dirigentibus – psalmus est. utquid destruxisti maceriam eius et vindemiant eam omnes transeunv. 14 tes viam? Quid est viam transeuntes? Temporaliter dominantes. (11.) devastavit eam aper de silva. Aprum de silva quid intellegimus? Iudaeis porcus adversus est, et in porco ponunt tamquam immunditiam gentium. A gentibus autem eversa est gens Iudaea. Sed rex ille, qui evertit, non tantum porcus immundus, sed etiam aper fuit. Quid enim aper nisi porcus saevus, porcus superbus? aper de silva vastavit eam. de silva: De gentibus. Etenim 〈gens〉 illa vinea erat; gentes autem silvae erant. Sed quando crediderunt gentes, quid dictum est? Tunc exultabunt omnia ligna silvarum. devastavit eam aper de silva et singularis ferus depastus 10,3sq. Ps. 73,6 6–8 servos…proiecerunt] cf. Mt. 21,34–39 9–13 destruam…iniquitatem] cf. Is. 5,5 + 2 + 7 11,7sq. Ps. 95,12 10,15 pro1 …dirigentibus] cf. supra app. ad 1,14sq. e1 M α (F F 4 V 4 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 10,5 suum] des. e1 ‖ 13 et] inc. e1 10,1 extendisti] exaudisti K P15 ‖ 2 quid] inquit α (ac. F) Bn1 (ac.) ‖ 2‒4 iam … eam om. e1 3 dolabro] labro K P15 ‖ 5 eius maceria tr. α1 ‖ 5sq. sed et α (exc. F) α1 β T; om. M γ (ac. Ca S) lo ma cc; et am; sed rell. er ‖ 7 est om. γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (ac. G) | venite] et add. β η ‖ 8 et om. η1 | possidet γ δ ε ζ am er lo; possedit rell. ma cc ‖ 9 ei] enim K P15; enim ei S (pc.) ζ edd (exc. am) ‖ 10 autem] enim γ (ac. Ca S) δ ‖ 11 o om. M H4 γ δ ε ‖ 12 iudicium] et add. P12 edd | autem om. γ (ac. Ca S) δ P12 edd | non] num S (pc.) ζ (add. autem T) | erit δ ‖ 13 ac *om. M α α1 ε ζ η η1 (exc. An5); destructum et e1 14 deletum] est add. α (exc. F4) H4 Ca (pc.) T | sine om. e1 | de om. η1 ‖ 15 id … est2] iste Asaph e1 | est2 om. γ (ac. Ca S) ‖ 16 utquid] ergo add. e1 ‖ 17 quid … transeuntes] transeunte γ (ac. Ca S) 11,2 quid] quem M α α1 ‖ 4sq. immundus fuit sed etiam aper tr. α1 ‖ 5 quid] est add. e1 α (exc. F4; sl. V4) Rm12 ‖ 6 de2 om. γ (ac. Ca S) | gens addidi (cf. supra 3sq.) ‖ 7 quid] quod e1

cc 1116

5

10

15

5

270 | Augustini

10

cc 1117

10

5

10

est eam. Quid est singularis ferus? Ipse aper, qui devastavit, singularis ferus: singularis, quia superbus. Hoc enim dicit omnis superbus: ‚Ego sum; ego sum, et nemo.‘ (12.) Sed quo fructu haec? deus virtutum convertere vero. ‚Quamvis v. 15sq. haec facta sint, convertere vero. respice de caelo et vide et visita vineam istam et perfice eam, quam plantavit dextera tua. Non aliam institue, sed hanc perfice! Ipsum est enim semen Abraham, ipsum est semen, in quo benedicuntur omnes gentes; ibi est radix, ubi portatur oleaster insertus.‘ perfice vineam istam, quam plantavit dextera tua. Sed ubi perficit? et super filium hominis, quem confirmasti tibi. Quid evidentius? Quid adhuc expectatis, ut vobis disputando exponamus et non potius vobiscum admirando clamemus perfice vineam istam, quam plantavit dextera tua, et super filium hominis eam perfice? Quem filium hominis? quem confirmasti tibi. Magnum firmamentum! Aedifica, quantum potes; fundamentum aliud nemo potest ponere praeterquam, quod positum est, quod est Christus Iesus. (13.) succensa igni et effossa ab increpatione vultus tui peribunt. v. 17 Quae sunt succensa igni et effossa, quae peribunt ab increpatione vultus eius? Videamus et intellegamus, quae sint igni succensa et effossa! Quid increpavit Christus? Peccata: ab increpatione vultus eius peccata perierunt. Quare ergo peccata igni succensa et effossa? Omnia peccata duae res faciunt in homine: cupiditas et timor. Cogitate, discutite, interrogate corda vestra, perscrutamini conscientias; videte, utrum possint esse peccata nisi aut cupiendo aut timendo! Proponitur praemium, ut pecces, id est quod te delectat: Facis propter quod cupis. Sed forte non induceris donis, terreris minis: Facis propter quod times. Corrumpere te vult aliquis, ut dicas verbi gratia falsum testimonium. Innumerabilia sunt, sed planiora propono, 12,4sq. semen1 …gentes] cf. Gen. 22,18 5 radix…insertus] cf. Rom. 11,16sq. 11sq. 1 Cor. 3,11 e 1 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 13,9 times] des. e1 9sq. quid … ferus om. e1 ‖ 9 devastavit] eam add. edd ‖ 10sq. ego sum2 om. e1 M γ (ac. Ca S); sed cf. in psalm. 69,5,28sq. 12,1 quo] quod e1 (ac.) γ (exc. Ca) δ (ac. G); quit Ca (uv. ac.) | vero om. ζ Vulg.; nos F ‖ 2 haec om. β η η1 ‖ 4 hanc perfice] perfice ipsam β (eam ipsam ac. F3) | est2] *enim add. S2 β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 (exc. An5) ‖ 4sq. benedicentur α1 D (ac.) ‖ 5 ibi] ubi e1 β | ubi] ibi ζ ‖ 7 perficit] per insertus perficiemur e1; perficiet β; perfice Rm12 (pc.) La | et om. β ‖ 7‒10 quid … et om. e1 ‖ 8 nobis M V4 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 10 hominis1 om. e1 P12 (ac.) ‖ 11 aedificat ζ | potest M F (ac.) S (pc.) ζ | fundamentum] enim add. ζ edd (exc. am) ‖ 12 praeterquam om. M; praeter α1; id e1 P15 | quod2] qui ζ 13,1 effossa] manu add. e1 Ψγ Ψκ (manum) Ψρ; suffossa V4 (ac.) S (pc.) Rm12 η1 (exc. An5; vl. Lo1; ac. P12) Vulg. ‖ 2 quae1 … eius om. e1 ‖ 3 sunt V4 (ac.) α1 Bn1 η η1 | succensa igni tr. α ‖ 6 cupiditas] civitatem e1 | discurrite M α γ (ac. S) η η1 (sed cf. e.g. in psalm. 80,1 vel 101,1,10,15sq.) ‖ 6sq. perscrutamini conscientias om. e1 ‖ 7 possit esse peccatum β ‖ 8 non e1 (pc.) α β Ca (pc.) G (pc.) N (pc.) edd; om. rell. ‖ 9 induceris α α1 N (pc.) lo ma cc; *seduceris β; duceris rell. am er ‖ 10 falsa testimonia β

in psalm. LXXIX,11 – 13 | 271

de quibus cetera coniciatis. Attendisti tu deum et dixisti in animo tuo: Quid prodest homini, si totum mundum lucretur, animae autem suae detrimentum patiatur? ‚Non adducor praemio, ut perdam animam meam pro lucro pecuniae!‘ Convertit se ille ad incutiendum metum; qui praemio corrumpere non valuit, incipit minari damnum, expulsionem, caedes fortassis et mortem. Ibi iam, si cupiditas non valuit, forte timor valebit, ut pecces. Porro autem si de scripturis – sicut contra cupiditatem venit tibi in mentem Quid prodest homini, si totum mundum lucretur, animae autem suae detrimentum patiatur? – veniat etiam contra timorem in mentem Nolite timere eos, qui corpus occidunt, animam autem non possunt occidere, quicumque te vult occidere, usque ad corpus ei licet, usque ad animam non licet. Anima tua non morietur, nisi tu eam volueris occidere. Perimat aliena iniquitas carnem tuam, dum servet veritas animam tuam! Si autem a veritate resilieris, quid tibi amplius facturus est inimicus, quam tu tibi ipse facis? Inimicus saeviens carnem potest occidere; tu autem dicendo falsum testimonium animam occides. Audi scripturam: Os, quod mentitur, occidit animam. Itaque, fratres mei, ad omne recte factum amor et timor ducit; ad omne peccatum amor et timor ducit. Ut facias bene, amas deum et times deum; ut facias male, amas mundum et times mundum. Haec duo convertantur ad bonum: Amabas terram, ama vitam aeternam; timebas mortem, time gehennam! Quidquid tibi iniquo promiserit mundus, numquid potest dare, quantum dabit iusto deus? Quidquid tibi iusto minatus fuerit mundus, numquid potest facere, quod facit iniquo deus? Vis videre, quid daturus est deus, si iuste vixeris: Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod vobis paratum est ab origine mundi! Vis videre, quid facturus est impiis: Ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius! Bene quidem nihil tu aliud vis, quam ut bene tibi sit. Nam in eo, quod amas, vis, ut bene tibi sit, et in eo, quod times, non vis, ut male tibi sit; sed non in ea regione quaeris, in qua quaerendum est. Festinas; nam et sine indigentia vis esse et sine molestia. Bonum est, quod vis, sed tolera, quod non vis, ut assequaris, quod vis! 13,11sq. Mt. 16,26 18sq. Mt. 10,28 24sq. Sap. 1,11 31–33 venite…eius] cf. Mt. 25,34 + 41 M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 25 amor] inc. e1 ‖ 28 gehennam] des. e1 12 non om. η1 ‖ 13 addo γ (ac. Ca S); adduco δ (ac. G) | meam] praemio add. ζ (ac. Rm12) | pecuniae] terreno V4 α1 | convertat ζ | ille se tr. edd ‖ 14 valuit] potuit ζ ‖ 16 sicut om. β ζ edd (exc. am) 18 etiam] autem C η1 (om. P12) ‖ 19 occidunt corpus tr. F3 La P12 | autem om. β ‖ 20 anima] autem add. α (exc. F4) δ (enim pc. G) | moritur M γ (ac. S) P12 ‖ 23sq. falsum testimonium dicendo tr. α La 24 *occidis α Ca (pc.) δ T η1 edd ‖ 25 rectum V4 η1 ‖ 25sq. ad2 … ducit e1 α β ma cc; om. rell. am er lo 26 ut2] non add. γ (ac. Ca S) δ; autem add. edd ‖ 28 inique P15 Lp1; in quo K ‖ 30 facere om. γ (ac. S) δ ‖ 31 daturus est] dabit α (exc. F) α1 ‖ 34 *tu nihil tr. M α γ (ac. S) | nihil aliud tu tr. η1 (exc. P12) ut1 om. η η1; ibi add. Ca (pc.) S (pc.) δ ε (ubi Bn1) ζ | bene tibi1] tibi bene tr. α1 T | tibi sit1] sit tibi tr. β 36 et1 om. γ (ac. Ca S) ‖ 37 sequaris V4 (pc.) ε Rm12 La; consequaris C (sequaris ac.) η1

15

20

cc 1118

30

35

272 | Augustini

40

45

5 cc 1119

10

Proinde illius facies delens peccata quid faciet? Quae sunt peccata? succensa igni et effossa. Quid fecerat amor malus? Tamquam igne succenderat. Quid fecerat timor malus? Tamquam *effoderat. Amor quippe inflammat, timor humiliat. Ideo peccata mali amoris igne succensa sunt; peccata mali timoris effossa sunt. Humiliat et bonus timor, accendit et bonus amor, sed aliter atque utiliter. Nam et colonus intercedens pro arbore, quae fructus non dabat, ne subverteretur, ait: Circumfodio eam et adhibeo cophinum stercoris. Fossa significat piam humilitatem timentis et stercoris cophinus sordes utiles paenitentis. De igne autem boni amoris 〈…〉 ignem veni mittere in mundum, quo igne inardescant spiritu ferventes et dei ac proximi caritate flagrantes. Ac per hoc, sicut omnia iusta opera bono timore et bono amore fiunt, sic malo amore et malo timore peccata omnia committuntur. Ergo succensa igni et effossa, omnia scilicet peccata, ab increpatione vultus tui peribunt. (14.) fiat manus tua super virum dexterae tuae et super filium v. 18sq. hominis quem confirmasti tibi, et non discedimus a te. Quamdiu generatio prava et amaricans et quae cor non dirigit suum? Dicat Asaph: ‚Ostendat se misericordia tua; fac bene cum vinea tua! perfice illam, quoniam caecitas ex parte Israel facta est, ut plenitudo gentium introiret, et sic omnis Israel salvus fieret. Demonstrata facie tua super virum dexterae tuae quem confirmasti tibi non discedimus a te. Quamdiu nos increpas? Quamdiu accusas? Hoc fac, et non discedimus a te: vivificabis nos, et nomen tuum invocabimus. Tu nobis dulcis eris; vivificabis nos! Nam prius amavimus terram, non te; sed mortificasti membra nostra, quae sunt super terram.‘ 38 facies delens peccata] cf. Ps. 50,11 42–44 colonus…stercoris] cf. Lc. 13,6–8 45sq. Lc. 12,49 46 spiritu ferventes] cf. Rom. 12,11 46sq. dei…caritate] cf. Mt. 22,37–39 14,2sq. generatio… suum] cf. Ps. 77,8 4sq. Rom. 11,25sq. 9sq. mortificasti…terram] cf. Col. 3,5 M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 38 quae] inc. e1 ‖ 41 sunt2] des. e1 ‖ 48 ergo] inc. e1 ‖ 14,10 terram] des. e1 39 suffossa α Ca ‖ 39sq. tamquam … malus om. F3 C η1 ‖ 39 igne e1 M α (exc. V4) S2 La (igni ac.); ignem rell. edd ‖ 40 effoderat (quod praebet Zürich, ZB Car. C 12, s. XI) edd; foderat codd (sed cf. supra 39 et infra 41) | amor] humiliat (abscondit sl.) ideo (timor sl.) add. e1 ‖ 42 accendit om. ζ; incendit ε | accendit … amor om. V4 (ac.) C η1 | utiliter M α α1 C η1; aliter rell. edd ‖ 43 circumfodiam V4 (pc.) Ca (-fodi ac.) η1 (exc. P12); circumfodi Lp1 (ac.) P12 (ac.) ‖ 45 patientis η1 | lacunam indicavi (de expositione cf. e.g. in psalm. 103,1,16); dominus dicit S (pc.) ζ edd (inquit add. post ignem am) 46 mundum] terram V4 (ac.) α1 S (pc.) ζ ‖ 48 timore … amore tr. ζ | timore] et bono amore fiunt sic malo (mala K) amore et malo timore add. K P15 | omnia peccata tr. edd ‖ 49 igni om. β S (pc.) ε ζ C η1 suffossa α S (ac.) | omnia om. S (pc.) ζ 14,2‒4 quamdiu … tua1 om. e1 ‖ 3 Asaph] et add. S (pc.) δ ε ζ (ac. Rm12) ‖ 4 quoniam] quo η1 4sq. quoniam … fieret om. e1 ‖ 4 parte] in add. β S (pc.) P15 δ ε ζ η η1 ‖ 5sq. demonstra faciem tuam e1 ‖ 7 accusas] vastas e1 ‖ 8 eras δ ‖ 9 primus M; in primis α (exc. F) α1; primis F (ac.) γ (ac. Ca S) C | amabamus α γ (ac. S) δ

in psalm. LXXIX,13 – 14 | 273

Illud enim vetus testamentum habens promissa terrena hoc videtur suadere, ne gratis colatur deus. Sed quia dat aliquid in terra, ideo diligatur? Quid amas, ut deum non ames, dic mihi! Ama, si potes, aliquid, quod ille non fecit! Circuminspice universam creaturam; vide, utrum alicubi cupiditatis visco tenearis et a diligendo creatore impediaris, nisi ea re, quam creavit ipse, quem neglegis. Quare autem amas ista, nisi quia pulchra sunt? Possunt esse tam pulchra quam ille, a quo facta sunt? Miraris haec, quia illum non vides. Sed per ea, quae miraris, ama, quem non vides! Interroga creaturam: Si a se ipsa est, remane in illa; si autem ab illo est, non ob aliud perniciosa est amatori, nisi quia praeponitur creatori. Quare hoc dixi? Propter versum istum, fratres. Mortui ergo erant, qui propterea deum colebant, ut eis secundum carnem bene esset. Sapere enim secundum carnem mors est; et mortui sunt, qui non deum gratis colunt, id est quia ipse bonus est, non quia dat talia bona, quae dat et non bonis. Pecuniam vis a deo? Habet et latro. Uxorem, fecunditatem filiorum, salutem corporis, dignitatem saeculi? Attende, quam multi mali habent! Hoc est totum, propter quod eum colis? Nutabunt pedes tui: Putabis te sine causa colere, quando in eis vides ista, qui eum non colunt. Ergo ista omnia dat etiam malis; se solum servat bonis. vivificabis nos: Nam mortui eramus, quando terrenis rebus inhaerebamus; mortui eramus, quando terreni hominis imaginem portabamus. vivificabis nos – innovabis nos, vitam interioris hominis dabis nobis – et nomen tuum invocabimus, id est te diligemus. Tu nobis dulcis eris remissor peccav. 20 torum nostrorum, tu eris totum praemium iustificatorum. domine deus virtutum, converte nos et ostende faciem tuam, et salvi erimus. 21 sapere…mors] cf. Rom. 8,5sq. 25 nutabunt pedes] cf. Ps. 72,2 29 interioris hominis] cf. Rom. 7,22 M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 27 vivificabis] inc. e1 12 aliquid dat tr. edd ‖ 13 circuminspice γ (exc. P15; ac. Ca) δ; circumspice rell. edd (sed cf. in psalm. 103,4,2; hoc verbum etiam in serm. 360B,9 circum〈in〉spice ordinem rerum meo quidem iudicio restaurandum est) ‖ 14 creatorem M F (ac.) γ (ac. Ca S) La ‖ 15 nisi1] in add. α α1 | quam] qua M δ (ac. G) ε (ac. Lp1) C (ac.) η1 | creavit] omnia add. η1 ‖ 16 pulchra1] pulchrae cc ‖ 17 non vides illum tr. ζ ‖ 18 se est ipsa tr. α1 γ (ipse pc. Ca) δ | illam V4 (ac.) γ δ (ac. G) ε (ac. Bn1) T η η1 (exc. An5) 19 amanti S (pc.) ζ | quare] quia add. γ (ac. Ca S) ‖ 20 ergo] enim S (pc.) ζ ‖ 20sq. bene esset secundum carnem tr. H4 ζ ‖ 21 enim] ergo β ε ζ η η1 ‖ 22 gratis deum tr. β ε ζ η η1 | alia M α η (pc. C) η1 ‖ 23 non bonis] nobis Ca (pc.) S (pc.) δ (bonis pc. G) ε ζ (ac. Rm12) C η1 (malis pc. An5) | vis it. δ ε (ac. Lp1) | latro] alter η1 | uxorem] vis add. β ‖ 24 mali om. δ ε ζ ‖ 26 omnia ista dat tr. Ca La | omnia dat tr. edd | malis] sed add. F4 α1 ‖ 27 solis α (soli ac. F; ac. V4) α1 | rebus] imaginem rebus δ (imaginibus pc. G) ε η (imaginibus pc. C); imagine rebus Ca (pc.); imaginum rebus S (pc.) Rm12 ‖ 28 homines P15 δ (ac. G) ‖ 29 vitam … nobis om. e1 ‖ 30 diligimus M γ (exc. Ca; ac. S) δ ε (ac. Lp1)

15

20

25

30

IN PSALMUM LXXX

Datierung, Lokalisierung, Lesung Enarratio in Psalmum 80 wurde an einem Montag in Karthago gepredigt (23: perendino die, id est quarta sabbati, non possumus ad mensam Cypriani convenire), und zwar unter dem Vorsitz von Bischof Aurelius, sofern die Worte iubentis, ut loquar in 1 nicht auf Gott verweisen (vgl. dazu in psalm. 60,1). Die Örtlichkeit war laut dem in Handschriften der Gruppe ζ in korrupter Namensform tradierten titulus die Ecclesia Theoprepia. Kurz davor war die letzte der vier Predigten von in psalm. 103 gehalten worden (4: Hoc est, quod vos et ad illam mensam beati martyris exhortati sumus, ut accipientes spiritalia daretis carnalia). Enarratio in Psalmum 80 gehört zu einer Reihe von in Karthago zur Winterzeit (Dezember?) gehaltenen Predigten, bestehend mindestens aus Sermo Dolbeau 5, Sermo 361, 362, in psalm. 147, 103 (1–4), 80, 146, 102, 57, 66. Das Jahr wird diskutiert, zuletzt wurde 403 angenommen. Welche Lesung(en) der Predigt voranging(en), wird aus dem Text nicht klar. Die Angabe de libro Iudicum et Samson im titulus – gemeint ist insbesondere Iudic. 14,1– 8 sowie 15,4f. – mag alt sein, darf aber kaum als sicherer Verweis auf die Lesung angesehen werden. Vgl. AL 2, 828 (weitere Literatur bei FIEDROWICZ, Studien, 434); DOLBEAU, Sermons 361 et 362, 222–229; MARGONI-KÖGLER, Perikopen, 515f.

Rekonstruierter Psalmtext Augustins und Kommentar 1 IN FINEM PRO TORCULARIBUS QUINTA SABBATI PSALMUS IPSI ASAPH 2 Exultate deo adiutori nostro iubilate deo Iacob 3 accipite psalmum et date tympanum psalterium iucundum cum cithara 4 tuba canite in initio mensis tubae

5 quia praeceptum ipsi Israel est et iudicium deo Iacob 6 testimonium in Ioseph posuit illud dum exiret de terra Aegypti linguam quam non noverat audivit 7 avertit ab oneribus dorsum eius manus eius in cophino servierunt

276 | Augustini

8 in tribulatione invocasti me et erui te exaudivi te in abscondito tempestatis probavi te in aqua contradictionis DIAPSALMA

9 audi populus meus et loquar (+ Israel?) et testificabor tibi Israel si me audieris 10 non erit in te deus recens nec adorabis deum alienum 11 ego enim sum dominus deus tuus qui eduxi te de terra Aegypti dilata os tuum et adimplebo illud 12 et non obaudivit populus meus vocem meam et Israel non intendit (attendit?) mihi 13 et dimisi eos secundum affectiones cordis eorum ibunt in affectionibus suis 14 si plebs mea audisset me Israel si in viis meis ambulasset 15 in nihilum inimicos eorum humilassem et super tribulantes eos misissem manum meam 16 inimici domini mentiti sunt ei et erit tempus eorum in aeternum 17 et cibavit illos (eos?) ex adipe frumenti et de petra melle saturavit eos Es ist fraglich, ob in v. 4 von Augustins Psaltertext die Worte in frequenti/insigni/ insignis die sollemnitatis vestrae/nostrae tatsächlich gefehlt haben. Sie stehen in allen uns bekannten alten Psalterien, doch zitiert Augustinus sie hier (6) nicht und geht auch in keiner Weise auf sie ein. Kann es sich um einen Flüchtigkeitsfehler des Predigers handeln? Das Vorhandensein der Angabe diapsalma zwischen v. 8 und 9 in Augustins Psaltertext wird durch seine diesbezügliche Anmerkung (12) garantiert. Zum Text von v. 12 sind die Angaben im kritischen Apparat zu vergleichen. Augustinus zitiert die einzelnen Halbverse des Abschnitts v. 14f. hier (18) in einer sonst nicht belegten Reihenfolge (14b – 15a – 14a – 15b). Dies dürfte schwerlich einer Umstellung in seinem Psaltertext zuzuschreiben sein (alle uns bekannten alten Psalterien stimmen in der Anordnung des Texts überein). Auch eine Unachtsamkeit des Predigers ist kaum anzunehmen, vielmehr scheint die Anordnung des Bibeltexts den exegetischen Ausführungen des Predigers angepasst zu sein.

in psalmum lxxx sermo habitus in *theoprepia de psalmo lxxx de libro iudicum et samson (1.) Loqui ad vos de praesenti psalmo suscepimus. Adiuvet vocem nostram quies vestra! Etenim aliquanto est obtunsior; dabit ei vires intentio audientium et adiutov. 1 rium iubentis, ut loquar. Titulum habet psalmus iste in finem pro torcularibus quinta sabbati psalmus ipsi asaph. In unum titulum multa sunt congesta mysteria, ita tamen ut limen psalmi indicet interiora. Cum de torcularibus locuturi sumus, nemo vestrum expectet aliquid nos dicturos esse de lacu, de prelo, de fiscinis, quia nec ipse psalmus hoc habet; et ideo magis indicat mysterium. Nam si aliquid tale psalmi textus contineret, non deesset, qui putaret ad litteram esse accipienda torcularia nec aliquid illic amplius requirendum nec mystice aliquid positum et sacrate significatum, sed diceret: ‚Simpliciter psalmus de torcularibus loquitur, et tu mihi nescio quid aliud suspicaris.‘ Nihil hic tale audistis, cum legeretur. Ergo accipite torcularia mysterium ecclesiae, quod nunc agitur! In torcularibus animadvertimus quaedam tria: pressuram, et de pressura duo quaedam: unum recondendum, alterum proiciendum. Fit ergo in torculari conculcatio, tribulatio, pondus, et in his oleum eliquatur occulte in gemellarium; amurca publice per plateas currit. Intendite ad magnum hoc spectaculum! Non enim desinit deus edere nobis, quod cum magno gaudio spectemus – aut circi insania huic spectaculo comparanda est? Illa ad amurcam pertinet, hoc ad oleum. Quando ergo auditis contumaciter garrire blasphemos et dicere abundare pressuras temporibus Christianis – scitis enim, quia hoc amant dicere, et vetus quidem – sed a temporibus 1,3 iubentis ut loquar] Aurelii episcopi Carthaginiensis? (vel ad deum refert?; cf. in psalm. 60,1) e1 M α (F F 4 V 4 ) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) sermo … Samson] titulum habent S (pc.) ζ (Theopropria S (pc.) Rm12; Theophania T; corr. Dolbeau, Nouveaux sermons, 266, n. 28; et add. T post LXXX); om. rell. edd; de hoc titulo cf. p. 31; de ecclesia dicta Theoprepia cf. Lancel, Actes, 104 et Hombert, Nouvelles recherches, 567 1,1sq. quies vestra] qui et vestram γ δ ε ζ ‖ 3 loquatur S (pc.) ζ (ac. Rm12) ‖ 6 aliquid exspectet tr. edd | expectet nos aliquid tr. α1 ‖ 7 piscinis α | nam] et add. S (pc.) ζ edd (exc. am); etiam γ (ac. Ca S) δ ‖ 9 illic] tale add. δ; tale γ (ac. Ca S) ‖ 12 accipe M α α1 (ac. H4) η η1; accipit et γ (ac. Ca S) 13 pressura α (exc. V4) A (pc.) ε (exc. Bn1) La η1 ‖ 13sq. quaedam duo tr. edd ‖ 14 torcularibus e1 P12 15 tribulati γ (ac. Ca S) ‖ 16 currit per plateas tr. ζ | ad om. e1 | desinit e1 M γ η (pc. C) η1 am ma cc; deserit rell. er lo ‖ 17 edere e1 M α (ac. F) γ (ac. Ca S) ma cc; dare rell. am er lo | spectemus M F (pc.) β γ edd (exc. er); exspectemus rell. er lo (vl.) ‖ 18 exspectaculo S δ (exc. A) ε T η (ac. C) η1 (ac. An5) 19 audistis M Ca (ac.) S (ac.) η (audisti pc. C) η1

cc 1119

cc 1120 5

10

15

20

278 | Augustini

25

30 cc 1121

35

40

Christianis coepit – proverbium ‚Non pluit deus; duc ad Christianos‘ – quamquam priores ista dixerunt; isti autem modo dicunt et, quia ‚Pluit deus, duc ad Christianos; non pluit deus, non seminamus; pluit deus, non trituramus‘, et inde volunt superbire, unde deberent amplius supplicare, eligentes blasphemare quam orare. Cum ergo ista commemorant, cum ista iactant, cum ista dicunt – et contumaciter dicunt; non cum timore, sed cum elatione –, non vos perturbent! Puta enim, quia pressurae abundant: Tu oleum esto. Nigra tenebris ignorantiae amurca insultet, et illa tamquam per plateas proiecta publice insultet; tu apud te in corde tuo, ubi, qui videt in occulto, reddet tibi, eliqua te in gemellarium! Oliva in arbore quibusdam quidem tempestatibus agitatur, non tamen pressuris torcularis atteritur. Ideo utrumque simul pendet ex arbore, et quod proiciendum est et quod recondendum. At ubi ad torcular et pressuras ventum fuerit, utrumque discernitur, dirimitur, et aliud appetitur, aliud respuitur. Vultis nosse vim torcularium istorum? Ut unum aliquid dicam, unde et ipsi murmurant, qui ea faciunt: ‚Quantae‘, inquiunt, ‚rapinae temporibus nostris, quantae pressurae innocentium, quantae expoliationes rerum alienarum!‘ Ita sane in amurcam attendis, quia rapiuntur res alienae; in oleum non attendis, quia pauperibus donantur et propriae. Non habebat antiquitas tales raptores rerum alienarum? Sed non habebat antiquitas tales donatores rerum suarum! Aliquanto esto curiosior in torculari; noli hoc solum videre, quod publice fluit: Est aliquid, quod quaerendo invenias. Discute, audi, cognosce, quam multi faciunt, quod ex ore domini cum audisset unus dives, tristis abscessit. Ex evangelio multi audiunt: Vade; omnia, quae 1,28sq. apud…tibi] cf. Mt. 6,6 41–43 quod…me] cf. Mt. 19,22 + 21 e 1 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 1,33 respuitur] des. e1 21 proverbium] et add. η η1; et sequitur add. β | pluat β | duc ad e1 M (dicit pc.) α γ (dicit pc. S) ma cc; dic ad am er; dicat rell. lo ‖ 21sq. duc ad … duc ad] ducant … ducant (scil. ‘ad supplicium’) prop. Primmer, Mauriner-Handschriften, 188sq. ‖ 21 Christianos] Christianus M (pc.) β (-is ac. F3) S (pc.) G (pc.) Bn1 (pc.) ζ η η1; et pluat deus dicat Christianus add. β ‖ 22 isti] *hi (vel hii) α β η η1 | autem] et add. β | dicant T η η1 | et … Christianos om. β | duc ad Christianos e1 M (dicit Christianus pc.) α Ca S (dicant Christiani pc.) ma cc; dicat Christianus T η η1; dicant Christiani (duc ad Christianos non pluit deus om. K P15) rell. am er lo ‖ 23 non1 … trituramus tr. ante non pluit (21) β η η1 | et om. T η η1 26 puto η1 ‖ 28 eiecta S (pc.) ζ ‖ 29 occulto] corde tuo ε | eliqua te e1; lique γ (exc. Ca; ac. S; pc. K); liqua te rell. (sed cf. supra 15 et infra 11,5sq. et 17,6); liquare edd | in arbore] eius (ei An5; ac. P12) arbor η1 | quidem om. e1 T ‖ 30sq. pendet simul tr. α1 ‖ 31 pendent F (ac.) δ ε ζ | proiciendum … recondendum] reddendum e1 | est om. F (pc.) β | recondendum] est add. Ca S (pc.) ζ edd (exc. am) | at ubi] adubi e1 M (ac.) K Bn1 C (ac.) | torculare α ‖ 34 torcularium β P15 Bn1 (pc.) T η (pc. C) η1 (exc. P12; ac. An5) edd; *torculariorum (torculatorium V4) rell. ‖ 35 eam α (ac. F) ‖ 35sq. quantae2 … innocentium om. γ (ac. Ca S) ‖ 37 rapiantur η η1 ‖ 38 non om. T η1 ‖ 40 fluit] fuit α (exc. F; pc. V4) γ (ac. Ca) δ η1 (fit pc. P12) | quaerendum β δ ε ζ η η1 ‖ 41 faciant M (pc.) α (pc. V4) K P15 ‖ 42 vade] et vende add. α1; vende add. γ δ edd

in psalm. LXXX,1 – 2 | 279

possides, vende et da pauperibus; habebis thesaurum in caelis. Et veni, sequere me! Non attendis, quam multi id faciunt? ‚Pauci‘, inquiunt, ‚sunt‘. Ipsi tamen pauci oleum sunt, et qui bene utuntur rebus, quas possident, ad oleum pertinent. Adiunge omnia, et videbis patrisfamilias tui plenas apothecas: Vides raptorem, qualem numquam vidisti. Vide contemptorem rerum suarum, qualem numquam vidisti! Lauda torcularia, impletur prophetia de Apocalypsi: Iustus iustior fiat et sordidus sordescat adhuc. Ecce torcularia in hac sententia: Iustus iustior fiat et sordidus sordescat adhuc. (2.) Quare et quinta sabbati? Quid est hoc? Recurramus ad prima opera dei, ne forte ibi aliquid inveniamus, quod et sacramentum intellegamus. Sabbatum enim septimus dies est, quo requievit deus ab omnibus operibus suis, magnum intimans mysterium quietis nostrae futurae ab omnibus operibus nostris. Prima sabbati dicitur primus dies, quem ‚dominicum‘ etiam nominamus; secunda sabbati secundus dies, tertia sabbati tertius, quarta sabbati quartus; quinta ergo sabbati quintus a dominico die. Post quem sexta sabbati sextus dies et ipsum sabbatum septimus dies. Videte itaque, quibus loquatur hic psalmus; videtur enim mihi, quoniam baptizatis loquitur. Quinto enim die deus ex aquis creavit animalia; quinto die, id est quinta sabbati, dixit deus: Producant aquae reptilia animarum vivarum. Videte ergo vos, in quibus iam produxerunt aquae reptilia animarum vivarum! Vos enim ad torcularia pertinetis, et in vobis, quos produxerunt aquae, aliud eliquatur, aliud proicitur. Sunt enim multi non digne viventes baptismo, quod perceperunt. Quam multi enim baptizati hodie circum implere quam istam basilicam maluerunt; quam multi baptizati aut casas in vicis faciunt aut non fieri conqueruntur! 48sq. iustus…adhuc] cf. Apoc. 22,11 2,3 septimus…suis] cf. Gen. 2,2 9sq. quinto1 …vivarum] cf. Gen. 1,20–23 M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 2,1 quare] inc. e1 | sabbati] des. e1 ‖ 6 quintus] inc. e1 43 vende om. α1 Ca (pc.) P15 δ edd | pauperibus] et add. F (pc.) G (pc.) N edd | caelo α1 T P12 ‖ 44 id] hoc α1 | faciant M (pc.) γ (ac. S) δ ‖ 45 utuntur] *iis add. β; in add. δ (ac. G) ε η η1; his add. G (pc.) edd 47 vide] vides M γ (ac. Ca; videns ac. S) | vide … vidisti2 om. α (exc. F; ac. V4) | suarum rerum tr. α1 48 sordibus δ (ac. G) 2,1 et] ergo e1 | hoc om. γ (ac. Ca S) ‖ 2 quod M γ (ac. S) δ η η1 (quid ac. P12); quomodo α (exc. F4); quo rell. edd | sacramento α; sacramenta H4 S (pc.) δ ε ζ ‖ 4 operibus om. γ (ac. Ca S) ‖ 6 tertia sabbati tertius] dies add. M V4 (pc.) S2 γ edd; dies sabbati add. δ; sabbati tertius dies tertius (-tia N (ac.)) ε η η1; tertia dies sabbati ζ | quartus] dies add. V4 (pc.) γ δ | quintus] dies add. γ ‖ 7 dominica α1 Bn1 (ac.) die] est add. e1 | post] possit γ (ac. Ca S) | septima ζ ‖ 8 mihi om. e1 ‖ 9 quinto1 … animalia om. e1 animalia] et add. α | quinto2] enim add. e1 α1 δ ε T η η1; quinta α (ac. F) ‖ 10 educant e1 ‖ 12 et] quod add. C η1 (ac. An5) | in] e γ (ex P15) η1 (quod Lo1; pc. An5 P12); ex C | quos] quod β S (pc.) δ ε ζ; quas η (ac. C) η1 (ac. An5 P12) ‖ 13‒15 quam … conqueruntur om. e1 ‖ 14 basilicam istam tr. ζ ‖ 15 causas F4 β Ca S (pc.) O2 (ac.) ε (exc. Bn1) ζ

45

50

5

10

cc 1122

280 | Augustini

20

25

5

psalmus autem iste pro torcularibus et quinta sabbati – in pressura discretionis et in sacramento baptismi – cantatur ipsi asaph. Asaph homo quidam fuit hoc nomine appellatus, sicut Idithun, sicut Core, sicut alia nomina, quae invenimus in titulis psalmorum. Interpretatio tamen nominis mysterium intimat occultae veritatis: Asaph quippe Latine dicitur ‚congregatio‘. Ergo pro torcularibus quinta sabbati cantatur ipsi asaph, id est pro pressura discernente baptizatis et ex aqua renatis cantatur psalmus dominicae congregationis. Titulum in limine legimus et in his praediis, quid sibi velit, intelleximus. Iam si placet etiam ipsam domum operis, id est ipsius torcularis interiora, videamus, intremus, inspiciamus, gaudeamus, timeamus, appetamus, fugiamus: Omnia enim haec inventuri estis in hac interiore domo, id est in textu ipsius psalmi, cum legere et adiuvante domino, quod donaverit, loqui coeperimus. (3.) Ecce vos Asaph, congregatio domini, exultate deo adiutori nostro; v. 2 vos, qui congregati estis hodie, vos hodie Asaph domini, si quidem vobis canitur psalmus ipsi asaph: exultate deo adiutori nostro. Exultant alii circo, vos deo; exultant alii deceptori suo, exultate vos adiutori vestro; exultant alii deo suo ventri suo, exultate vos deo vestro adiutori nostro. iubilate deo iacob, quia et vos pertinetis ad Iacob; immo vos estis Iacob minor populus, cui servit maior. iubilate deo iacob. Quidquid verbis explicare non poteritis, non ideo tamen ab exultatione cessetis: Quod poteritis explicare, clamate; quod non potestis, iubilate! 3,4sq. deo…suo] cf. Phil. 3,19 6 minor…maior] cf. Gen. 25,23 2,20 Asaph…congregatio] cf. app. ad in psalm. 72,4 e 1 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 3,7 Iacob] des. e1 16 in] et δ ‖ 17 in om. e1 | Asaph om. γ (ac. S) ‖ 17‒19 Asaph … veritatis om. e1 ‖ 17 fuit quidam homo tr. β | quidem M γ (exc. P15; ac. S) δ (ac. A G); cf. in psalm. 46,2 ‖ 19 intimat] indicat α (exc. F) α1 γ (ac. Ca S) δ; sed cf. supra 3sq. ‖ 21 ipse δ (ac. A G); ipsius ε η1 (ac. An5) | pro om. δ An5 | discernent η (ac. C) η1 (ac. An5) | et M β γ δ Lp1 An5 (pc.) am; om. rell. edd (exc. am) ‖ 22 congregationi Ca S (pc.) ζ edd (exc. am) ‖ 23 in1 om. η1 (ac. An5) | legimus in limine tr. α1 | in2 om. e1 | praediis] prelis S (pc.) ζ er ma cc (sed cf. in psalm. 55,1: sicut aliquam domum intraturi, cuius sit et ad quem pertineat, in titulo inspicimus … tamquam ergo si legerimus in his praediis ‘illius’ aut ‘illius’, ita in superliminari psalmi huius habemus inscriptum… et similiter 58,1,1sq.; cf. etiam p. 19, n. 51 | velint K P15 A (ac.) C (ac.) intellegimus e1 M ‖ 24 etiam om. γ (ac. Ca) ‖ 25 inspiciamus] in his γ (ac. Ca S) | fugiamus om. e1 26 interiori M Bn1 (pc.) ζ; interiora S (ac.) δ (ac. G) ε (ac. Bn1) | domu δ (ac. G) ε (ac. Bn1) | legeretur γ (ac. Ca S) ‖ 27 ceperimus quod donaverit loqui tr. α1 3,1 vos] o β; o add. α1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd (exc. am) ‖ 2 vos qui] utqui η1 (ac. An5) 2sq. vos1 … deo2 om. e1 ‖ 2 Asaph hodie tr. η1 (ac. An5) | cantatur α (exc. F) α1 ‖ 3 ipsi om. η1 (ac. An5) | circa F (ac.) γ δ (ac. G) ε ζ η η1 (exc. An5; ac. P12) ‖ 4 deceptori suo] desertoribus δ ε; desertores S (pc.) ζ | nostro e1 Ca Lp1 (ac.) ‖ 4sq. deo suo ventri] in idolo e1 ‖ 5 vestro om. γ (ac. Ca S); vero e1 M nostro] vestro η η1 ma cc ‖ 6 immo] et add. η η1 | servivit M α η1 (exc. P12) ‖ 8 potestis] poteritis α (exc. F) α1

in psalm. LXXX,2 – 5 | 281

Etenim ex abundantia gaudiorum, cui verba sufficere non possunt, in iubilatione solet erumpere: iubilate deo iacob. v. 3 (4.) accipite psalmum et date tympanum. Et accipite et date: Quid accipite, quid date? accipite psalmum et date tympanum. Dicit quodam loco apostolus Paulus reprehendens et dolens, quod nemo illi communicaverit in ratione dati et accepti. Quid est In ratione dati et accepti, nisi quod alio loco aperte exposuit: Si nos vobis spiritalia seminavimus, magnum est, si vestra carnalia metamus? Et verum est, quod tympanum de corio fit, ad carnem pertinet. Psalmus ergo spiritalis est, tympanum carnale. Ergo plebs dei, congregatio dei, accipite psalmum et date tympanum: accipite spiritalia et date carnalia! Hoc est, quod vos et ad illam mensam beati martyris exhortati sumus, ut accipientes spiritalia daretis carnalia. Haec enim, quae extruuntur ad tempus, ad recipienda corpora vel vivorum vel mortuorum necessaria sunt, sed tempore praetereunti. Numquid post iudicium dei istas fabricas in caelum levabimus? Sine his tamen hoc tempore agere, quae ad possidendum caelum pertinent, non poterimus. Si ergo avidi estis in spiritalibus accipiendis, devoti estote in carnalibus erogandis! accipite psalmum et date tympanum; exigitis vocem nostram, reddite manus vestras! (5.) psalterium iucundum cum cithara. Memini nos aliquando differentiam psalterii et citharae intimasse caritati vestrae: Studiosi, qui meminerunt, recognoscant; qui vel non audierunt vel non meminerunt, discant. Istorum duorum organorum musicorum psalterii et citharae haec differentia est, quod psalterium lignum illud concavum, unde canorae chordae redduntur, in superiore parte habet – deorsum feriuntur chordae, ut desuper sonent –, in cithara vero haec eadem concavitas ligni partem inferiorem tenet, tamquam illud sit de caelo, hoc de terra. Caelestis 4,2–4 dicit…accepti1] cf. Phil. 4,15 4sq. 1 Cor. 9,11 4,8sq. vos…carnalia] refert ad in psalm. 103,3,9 incerti temporis (mense Decembri 403?) Karthagine habitum; cf. De Bruyne, Carthage, 323 vel La Bonnardière, Carthage, 56sq. vel Lancel, Carthago, 770 5,1sq. memini…vestrae] fortasse ad in psalm. 42,5 (vel 32,2,1,5 vel etiam 56,16) incerti temporis habitos refert; cf. Rondet, Notes vel Hombert, Nouvelles recherches, 579 M α (F F 4 V 4 ) α 1 (H 4 S 2 ) β (D F 3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La) η 1 (Lo 1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 4,1 accipite1] inc. e1 Flor (CCCM 220B, p. 548) ‖ 8 carnalia] des. e1 ‖ 13 si] inc. e1 ‖ 14 erogandis] des. Flor (CCCM 220B, p. 548) ‖ 5,1 cithara] des. e1 | memini] inc. P2 9 undantia β | *iubilationem V4 β C (pc.) edd; iubilationes Ca (pc.) ‖ 10 solent γ (ac. S) δ T (ac.) 4,1 date1 om. e1 | et2 om. η η1 Flor ‖ 1‒4 et2 … exposuit om. e1 ‖ 4 quid … accepti2 om. η1 ‖ 5 si] nos add. γ δ edd | carnalia vestra tr. α1 γ δ Rm12 ‖ 5sq. et … quod om. e1 ‖ 6 tympanum1] quod add. β Ca (pc.) T edd; qui add. K δ (quo pc. G) ε Rm12 C η1 (quia P12) | fit] sit α | ergo om. e1 ‖ 9 detis α1 10 extrahuntur ε ζ (ac. Rm12) η η1 | reficienda α η η1 | vel1 om. β ‖ 11 tempori M F4 (pc.) γ | fabricas istas tr. α1 ‖ 13 avidi estis] audistis V4 (ac.) γ (ac. Ca S) ‖ 15 exigitis] accipitis H4 Ca (pc.) S (pc.) δ ε (excipitis ac. N) Rm12; exigite am; accipite edd (exc. am) | reddite] date α1 Ca (pc.) δ ε ζ 5,1 nos] vos P2; me β ‖ 3 recognoscunt M γ (ac. Ca S) ‖ 4 musicorum om. α1; et add. edd (exc. am) est om. γ (ac. Ca S) ‖ 6 sonet η (exc. P2) η1 ‖ 6sq. concavitas] in add. ε

10

5

cc 1123 10

15

5

282 | Augustini

10

5

5 cc 1124

enim est praedicatio verbi dei; sed si expectamus caelestia, non simus pigri ad operanda terrena, quia psalterium iucundum, sed cum cithara. Hoc alio modo dictum est, quod supra accipite psalmum et date tympanum. Hic pro psalmo psalterium, pro tympano cithara posita est. Hoc tamen admoniti sumus, ut praedicationi verbi dei corporalibus respondeamus operibus. (6.) tuba canite, hoc est: Clarius et fidentius praedicate, ne terreamini, sicut v. 4 ait propheta quodam loco: Exclama et exalta sicut tuba vocem tuam. tuba canite in initio mensis tubae. Praeceptum erat, in initio mensis ut tuba caneretur, et hoc nunc usque Iudaei corporaliter faciunt, spiritaliter non intellegunt. Initium enim mensis nova luna est. Nova luna nova vita est. Quid est nova luna? Si qua igitur in Christo nova creatura, 〈vetera transierunt〉. Quid est tuba canite in initio mensis tubae? Cum tota fiducia novam vitam praedicate, strepitum vitae veteris nolite metuere. (7.) quia praeceptum ipsi israel est et iudicium deo iacob. Ubi prae- v. 5 ceptum, ibi iudicium. Qui enim in lege peccaverunt, per legem iudicabuntur. Et ipse praecepti dator dominus Christus – verbum caro factum – In iudicium, inquit, veni in hunc mundum, ut qui non vident, videant, et qui vident, caeci fiant. Quid est Qui non vident, videant, et qui vident, caeci fiant nisi ‚Humiles exaltentur, superbi deiciantur‘? Non enim qui vident, caeci fiunt, sed qui sibi videre videntur, de caecitate convincuntur. Hoc agit mysterium torcularis, ut qui non vident, videant, et qui vident, caeci fiant. 6,2 Is. 58,1 3 praeceptum…caneretur] cf. Lev. 23,24 5sq. 2 Cor. 5,17 7,2 qui…iudicabuntur] cf. Rom. 2,12 3 dominus…factum] cf. Io. 1,14 3sq. Io. 9,39 5 humiles…deiciantur] cf. Mt. 23,12 M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 9 hoc] inc. e1 ‖ 7,5 deiciantur] des. e1 10 quod] quo α ‖ 11 est] ad add. e1 | simus e1 ‖ 11sq. praedicatione δ (ac. G) ε (ac. N); praedicationem η (exc. P2) η1 (exc. Lo1) 6,1sq. ne … in om. e1 ‖ 2 ait] audit M; quod mavult Primmer, Zwischenbilanz, 153, n. 22 (sed cf. Cassiod. in psalm. 80,4: propheta dicit) | vocem tuam sicut tuba tr. β ε ζ η η1 ‖ 3 in om. e1 M α (ac. V4) ut in (in om. Rm12 (ac.)) initio mensis tr. ζ edd (exc. am) | canerent γ (ac. Ca) δ ζ am er lo; caneret η1 4 usque nunc tr. β edd | faciunt corporaliter tr. ζ ‖ 5 nova2 … luna3] transponere maluerim sic: Quid est nova luna? Nova luna nova vita est ‖ 6 vetera transierunt addidi (cf. infra 7sq.) | tuba om. β | in om. e1 M V4 Ca K ‖ 7 tubae om. e1 (pc.) G (pc.); tuba β ‖ 8 metuere] timere e1 7,1 ipsi] ipsius M; in e1 An5 Ψρ | dei γ (exc. P15) qVulg. ‖ 2 ibi] ubi e1 α (exc. F4; pc. F V4) | ipsius β 3 dominus] Iesus add. α1 | Christus] qui add. e1 | factum] est add. M V4 Ca (ac.) An5 ‖ 4sq. quid … nisi] id est e1; nisi γ (ac. Ca S) ‖ 4 est] enim add. α (exc. F4) α1; ut add. edd ‖ 5 et om. lo ma cc ‖ 6 fiunt α α1 γ (exc. K; ac. Ca) O2; fiant rell. edd | de M γ edd; om. rell. (sed cf. infra 14,19) ‖ 6sq. convincuntur M (ac.) α (non vincuntur ac. V4) α1 γ (ac. Ca); convincantur rell. edd ‖ 7 egit α (exc. F; ac. V4); ait S2 Ca (ac.) δ (ac. G)

in psalm. LXXX,5 – 8 | 283

v. 6

(8.) testimonium in ioseph posuit illud. Eia, fratres, quid est? Ioseph interpretatur ‚augmentatio‘. Meministis, nostis Ioseph in Aegyptum venditum: Ioseph in Aegyptum venditus, Christus ad gentes transiens. Ibi Ioseph post tribulationes exaltatus, et hic Christus post passiones martyrum glorificatus. Ergo ad Ioseph magis gentes pertinent; et ideo augmentatio, quia multi filii desertae magis quam eius, quae habet virum. testimonium in ioseph posuit illud, dum exiret de terra aegypti. Videte et hic significari quintam sabbati: Quando exiit de terra aegypti Ioseph, id est populus multiplicatus per Ioseph, per Mare Rubrum traiectus est. Et tunc ergo produxerunt aquae reptilia animarum vivarum. Nihil aliud tunc in figura portendebat transitus populi per mare nisi transitum fidelium per baptismum; testis est apostolus: Nolo enim vos, inquit, ignorare, fratres, quia patres nostri omnes sub nube fuerunt et omnes per mare transierunt et omnes in Moysen baptizati sunt. Nihil ergo aliud significabat transitus per mare nisi sacramentum baptizatorum, nihil aliud insequentes Aegyptii nisi abundantiam praeteritorum delictorum. Videtis evidentissima sacramenta: Premunt Aegyptii, urgent; instant ergo peccata, sed usque ad aquam. Quid ergo times, qui nondum venisti, venire ad baptismum Christi, transire per Mare Rubrum? Quid est ‚Rubrum‘? Sanguine domini consecratum. Quid times venire? Conscientia forte aliquorum immanium delictorum stimulat et excruciat in te animum et dicit tibi tam magnum esse illud, quod commisisti, ut desperes tibi dimitti? Time, ne remaneat aliquid peccatorum, si vixit aliquis Aegyptiorum! Cum autem transieris Rubrum Mare, cum eductus fueris a delictis tuis in manu potenti et brachio forti, percepturus es mysteria, quae non noveras, quia et ipse 8,2 Ioseph…venditum] cf. Gen. 37,28 3sq. Ioseph2 …exaltatus] cf. Gen. 41,40 5sq. Is. 54,1 vel Gal. 4,27 8sq. quando…est] cf. Ex. 14,21–31 10 produxerunt…vivarum] cf. Gen. 1,20 12sq. 1 Cor. 10,1sq. 22sq. eductus…forti] cf. Ps. 135,11sq. 8,1sq. Ioseph…augmentatio] cf. app. ad in psalm. 79,2 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η 1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 8,1 testimonium] inc. e1 | illud] des. e1 ‖ 4 ad] inc. e1 ‖ 10 vivarum] des. e1 8,1 fratres om. M γ (ac. Ca S) ‖ 2sq. venditum … venditus β; venditus α α1; venditum rell. edd 4 passiones α γ; passionem rell. edd (sed cf. c. Faust. 12,28) ‖ 5 magis1 om. e1 | augmentatio] interpraetatur add. e1 | quia] quam M; qua ε (ac. Bn1 Lp1) ‖ 7 illud] eum γ (ac. S) Ψγ Ψκ Ψρ | cum ζ Ψγ Vulg. | vide e1 M γ (videtur pc. Ca; ac. S) ‖ 8 quinta e1 M α (exc. V4) ‖ 8sq. id … Ioseph om. e1 9 *transiectus β K η (exc. P2) η1 (cf. in psalm. 71,17) ‖ 10 aliud] illud add. α Ca (pc.) δ ε P2 | protendebat α; ostendebat γ (ac. Ca S) ‖ 11sq. apostolus] Paulus add. β ‖ 12 inquit vos tr. η1 (exc. P12) inquit om. M P2 | quia] quoniam β ‖ 13 per om. η1 | Moyse F4 α1 β S (pc.) δ (ac. A O2) Lp1 (pc.) Rm12 (pc.) η1 | sunt] in nube et in mari add. D (ac.) lo ma cc ‖ 15 abundantia M α S P2 ‖ 16 *urguent M α (exc. F) K N (pc.) P2; arguent δ (-unt pc. G) ε (ac. N) C (ac.); arguunt ζ η1 | instant ergo peccata om. α1 | aquas α α1 ‖ 19 aliorum η (exc. P2; ac. C) η1 (exc. P12) ‖ 23 quia] quae α (ac. F V4) S2 δ (ac. G O2) ε ζ (ac. Rm12) η (ac. C) η1

5

10

15

20

284 | Augustini

25

cc 1125

5

10

5

Ioseph, cum exiret de terra aegypti, linguam quam non noverat audivit. Audies linguam, quam non noveras, quam modo audiunt et recognoscunt testantes et scientes, qui norunt; audies, ubi debeas habere cor. Quod modo cum dicerem, multi intellexerunt et acclamaverunt; reliqui muti steterunt, quia nondum linguam, quam non noverant, audierunt. Accelerent ergo, transeant, discant! linguam quam non noverat audivit. (9.) avertit ab oneribus dorsum eius. Quis avertit ab oneribus dorsum v. 7 nisi ille, qui clamavit Venite ad me omnes, qui laboratis et onerati estis? Alio modo hoc idem significatur. Quod faciebat insecutio Aegyptiorum, hoc faciunt sarcinae peccatorum. avertit ab oneribus dorsum eius. Et quasi diceres ‚Quibus oneribus?‘: manus eius in cophino servierunt. Per cophinum significantur opera servilia. Mundare, stercorare, terram portare cophino fit; servilia sunt opera. Quia omnis, qui facit peccatum, servus est peccati, et Si vos filius liberaverit, tunc vere liberi eritis. Merito et abiecta mundi quasi cophini deputantur. Sed et cophinos deus buccellis implevit: Duodecim cophinos buccellarum implevit, quia abiecta huius mundi elegit, ut confunderet fortia. Sed quando in cophino serviebat Ioseph, terram ibi portabat, quia lateres faciebat: manus eius in cophino servierunt. (10.) in tribulatione invocasti me, et erui te. Recognoscat se unaquae- v. 8 que conscientia Christiana, si devote transierit Mare Rubrum, si cum fide credendi et observandi linguam quam non noverat audivit, recognoscat se in tribulatione exauditam! Ipsa enim magna tribulatio erat premi sarcinis peccatorum. Quantum gaudet relevata conscientia! Ecce baptizatus es: Conscientia, quae heri premebatur, hodie gratulatur. Exauditus es in tribulatione; memento tribulationis tuae! Antequam accederes ad aquam, quid sollicitudinis gerebas? Quid ieiuniorum exhibebas? Quid tribulationum in corde gestabas, orationum internarum, piarum, devotarum? 9,2 Mt. 11,28 6sq. quia…eritis] cf. Io. 8,34 + 36 8–10 abiecta…fortia] cf. 1 Cor. 1,27 + Io. 6,13 8sq. cophinos…implevit2] cf. Mt. 14,20 10sq. terram…faciebat] cf. Ex. 1,14 ubi quidem non de Ioseph agitur M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 24 cum] inc. e1 (dum) | audivit] des. e1 ‖ 28 accelerent] inc. e1 ‖ 10,1 te] des. e1 ‖ 6 exauditus] inc. e1 | tuae] des. e1 24 *dum e1 (cf. supra 7) ‖ 26 nescientes α (ac. F); nesciente P2 | quod] quo M F4 K P15 ‖ 27 muti] multi M γ δ (ac. G) ε ζ (ac. Rm12) η η1 ‖ 28 audierant α1 δ (ac. G) ‖ 29 noverant F (ac.) γ (ac. Ca S) 9,1 quis] quas γ (ac. Ca S) δ (ac. G O2) | dorsum2] *eius add. α α1 Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd 2‒4 alio … eius om. e1 ‖ 3 sarcina δ (ac. G O2) ε η (ac. C) η1 ‖ 4 diceres] a add. S (pc.) ζ | oneribus2] *respondit add. e1 ‖ 5 cophynos α ‖ 6 portare] in add. e1 ‖ 7 vere tunc tr. e1 | vere] vos η (exc. P2) η1 ‖ 8 cophino M γ (ac. Ca S) ‖ 9 duodecim … implevit2 om. e1 γ (ac. Ca S) | quia] qui e1 M α (exc. F4; ac. V4) | huius om. α (exc. F; ac. V4) β ‖ 10 sed] et add. S (pc.) ε ζ edd ‖ 11 faciebat] ibi portabat add. η1 10,2 transiit β ‖ 3 audivit] fortasse audi(v)erit scribendum est ‖ 4 exauditum η (exc. P2) η1 5 gauderet γ (ac. Ca S) | revelata M Rm12 La An5; se levata γ (ac. Ca S) ‖ 8 internarum] aeternarum α

in psalm. LXXX,8 – 11 | 285

Occisi sunt hostes tui, omnia peccata tua deleta sunt: in tribulatione invocasti me, et erui te. (11.) exaudivi te in abscondito tempestatis, non in tempestate maris, sed in tempestate cordis. exaudivi te in abscondito tempestatis. probavi te in aqua contradictionis. Revera, fratres, revera, qui exauditus est in abscondito tempestatis, debet probari in aqua contradictionis! Cum enim crediderit, cum baptizatus fuerit, cum viam dei carpere coeperit, cum in gemellarium eliquari intenderit et ab amurca publice currente se extraxerit, habebit multos exagitatores, multos insultatores, multos detractores, dehortatores, minantes etiam, ubi possunt, deterrentes, deprimentes: Haec tota aqua contradictionis est. Puto esse hic hodie sic: Arbitror esse hic nonnullos, quos amici sui volebant rapere ad circum et ad nescio quas hodiernae festivitatis nugas; forte ipsi illos adduxerunt ad ecclesiam. Sed sive ipsi illos adduxerunt, sive ab eis ad circum abduci non potuerunt, in aqua contradictionis probati sunt. Non ergo erubescas praedicare, quod nosti, defendere et inter blasphemos, quod credidisti. Si enim exaudiris in abscondito tempestatis, corde creditur ad iustitiam; si probaris in aqua contradictionis, ore confessio fit ad salutem. Quanta est enim ipsa aqua contradictionis? Iam paene siccata est. Senserunt illam maiores nostri, quando verbo dei, quando mysterio Christi acriter resistebant gentes. Turbabatur aqua: Aquas enim pro populis aliquando intellegendas evidenter Apocalypsis scriptura demonstrat, ubi aquae multae cum viderentur et quaereretur, quid essent, responsum est: Populi sunt. Pertulerunt ergo illi aquam contradictionis, quando fremuerunt gentes et populi meditati sunt inania, quando adstiterunt reges terrae et principes convenerunt in unum adversus dominum et adversus Christum eius. Quando fremuerunt gentes, tunc leo ille viro forti Samson venienti ad ducendam de alienigenis uxorem, Christo scilicet descendenti ad habendam ecclesiam de 11,14sq. corde…salutem] cf. Rom. 10,10 19sq. Apocalypsis…sunt] cf. Apoc. 17,15 21–23 fremuerunt…eius] cf. Ps. 2,1f. 23–29 leo…leonis] cf. Iudic. 14,1–8 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η 1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 11,1 exaudivi] inc. e1 ‖ 7 insultatores] des. e1 ‖ 12 non] inc. e1 ‖ 18 aqua] des. e1 10 te] et add. γ δ 11,3 probavi] exaudivi η1 ‖ 3sq. revera1 … contradictionis om. e1 ‖ 4 probari debet tr. α1 5 crediderit] qui exauditus est add. e1 ‖ 5sq. cum3 … extraxerit om. e1 ‖ 6 eliquarii K P15 δ (ac. G) P2 ab om. α1 γ (ac. Ca S) δ η η1 ‖ 8 *terrentes M α α1 γ (ac. Ca S) η (exc. La; ac. C) | est om. γ (ac. Ca S) An5 8sq. hodie esse puto hic tr. α1 δ ‖ 9 hodie esse hic tr. ε η (exc. P2) η1 ma cc | esse hodie hic sic tr. am er lo | hodie hic tr. γ | rapere volebant tr. α1 ‖ 10 nescio] ad add. α1 γ (ac. Ca S) δ (ac. G) | hodiernae om. γ (ac. Ca S) ‖ 11 sive1 … sive2] sibi … sibi γ (ac. Ca S) am | ipsi M α1 γ (ac. S) δ edd; illi rell. | adduci M α α1 γ (ac. Ca) η (exc. P2) η1 (exc. P12) ‖ 12 aquam δ (ac. G) ε (ac. Bn1) η (exc. La) Lo1 ‖ 13 et inter blasphemos defendere tr. α1 | exaudieris γ (ac. Ca S) ‖ 14 aquam M (ac.) δ (ac. G) ε (ac. Bn1) ζ η (exc. P2) 18 turbabantur M K P15; 15sq. ore … contradictionis om. e1 ‖ 16 est2] sed add. γ (ac. Ca) δ La ‖ turbatur F (pc.) β | aqua om. γ (ac. Ca S) ‖ 19 cum] quam δ (ac. G) ε | quaererentur F3 N η (exc. La; ac. C) η1

5

cc 1126

15

20

286 | Augustini

25

30

35

40

cc 1127

5

gentibus, fremens ibat in obviam. Sed quod egit, accipite: Tenuit, fregit, dissipavit leonem; factus est in manibus eius velut haedus caprarum. Quid enim fieret populus fremens nisi languidus peccator? Occisa autem illa feritate iam non sic fremit regia potestas, non sic fremit populus gentium. Non it in obviam Christo? Immo vero in ipso regno gentium invenimus leges pro ecclesia tamquam favum in ore leonis. Quid ergo iam metuam aquam contradictionis, quae prope iam tota siccata est? Illa paene iam silet, si amurca non contradicat. Quantumlibet mali saeviant alieni – o si non eos adiuvent mali nostri! – exaudivi te in abscondito tempestatis. probavi te in aqua contradictionis. Recolitis, quid de Christo dictum sit, natum eum esse in multorum ruinam et multorum resurrectionem et in signum, cui contradicetur? Novimus, videmus: Signum crucis erectum est, et contradictum est ei. Contradictum est gloriae crucis, sed titulus erat super crucem, qui non corrumpebatur. Est enim titulus in psalmo In tituli inscriptionem ne corrumpas. Signum erat, cui contradiceretur; dixerunt ergo Iudaei: Noli facere ‚Rex Iudaeorum‘; sed fac, quod ipse dixerit regem se esse Iudaeorum. Victa est contradictio; responsum est: Quod scripsi, scripsi. exaudivi te in abscondito tempestatis. probavi te in aqua contradictionis. (12.) Hoc totum ab initio psalmi usque ad hunc versum de oleo torcularis audivimus. Quod restat, magis dolendum est et cavendum: Ad amurcam enim torcularis pertinet usque ad finem, fortasse non frustra et interposito diapsalmate. Sed etiam hoc audire utile est, ut, qui iam se in oleo videt, gaudeat, qui periclitatur, ne in amurcam currat, caveat. Utrumque audi: unum dilige, alterum time! audi, populus v. 9 meus, et loquar et testificabor tibi. Non enim populo alieno, non enim 33–35 Christo…contradicetur] cf. Lc. 2,34 35–40 signum…scripsi] cf. Io. 19,19–22 37 titulus… corrumpas] cf. Ps. 56,1 12,3 interposito diapsalmate] cf. Ps. 80,8sq. M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 12,1 hoc] inc. e1 25 fremens ibat] fremebat γ (ac. Ca S) | quod M α (exc. F; ac. V4) γ (exc. P15; ac. Ca) ε (ac. Bn1 Lp1) η (exc. La; ac. C); *quid rell. edd | egerit α α1 | accipite M α α1; accipit et γ (exc. P15; ac. Ca S); accepit et P15 δ am; accepit (accipit C) rell. edd (exc. am) ‖ 26 est om. γ (ac. Ca S) P2 ‖ 27 occisi ε η (exc. C) η1 (ac. P12) 27sq. regia … fremit om. γ (ac. Ca S) ‖ 28 gentium populus tr. α1 | non it om. ma cc | id V4 ε P12 (ac.); iit δ (ac. G) P2; ivit P15 | in1 om. ζ ‖ 30 sicca γ (ac. Ca S); secuta C (pc.) η1 ‖ 32 o si om. γ (ac. S) | non eos M β γ; eos non tr. rell. edd ‖ 33 apud aquam Ca (pc.) S (pc.) ε T η η1 | recolite α (exc. F; ac. V4) α1 34 natum] signatum γ (ac. Ca S) δ; sic natum ε ζ edd ‖ 35 contradicitur M α γ (exc. Ca; ac. S) P2; contradiceretur cc ‖ 36sq. rumpebatur M η1 ‖ 37 tituli] titulis δ (exc. O2) ε (ac. Lp1); titulus O2 inscriptione M F3 γ (exc. Ca; ac. S) | cui] cum η1 (ac. P12) ‖ 38 ergo] enim α1 γ (ac. S) δ edd 40 aquam F δ (ac. G) ε (ac. Bn1) ζ η (exc. La) P12 12,2 murcam δ (ac. G) ‖ 3 ad] in α (exc. F) γ (ac. S) ‖ 4 se iam tr. γ δ edd ‖ 5 amurca ma cc incurrat α1 γ (ac. Ca) δ am er lo | popule η (exc. P2) ‖ 6 loquar] *Israel add. e1 Ψγ Ψκ Ψρ (sed cf. infra 8) 6‒8 non1 … tibi om. e1 ‖ 6 populi γ (ac. Ca S) ‖ 6sq. non2 … non om. C η1 (non add. sl. An5)

in psalm. LXXX,11 – 13 | 287

populo non pertinenti ad torcular Iudicate inquit inter me et vineam meam. audi populus meus, et loquar et testificabor tibi. v. 10 (13.) israel, si me audieris, non erit in te deus recens. deus recens est ad tempus factus; deus autem noster non recens, sed ab aeternitate in aeternitatem. Et Christus noster recens forte homo, sed sempiternus deus. Quid enim ante principium? Et utique in principio erat verbum et verbum erat apud deum et deus erat verbum, et ipse Christus noster verbum caro factum est, ut habitaret in nobis. Absit ergo, ut sit in aliquo deus recens! Aut lapis aut phantasma est. ‚Non est‘, inquit, ‚lapis; ego argenteum habeo et aureum.‘ Merito ipsa pretiosa voluit numerare, qui dixit Idola gentium argentum et aurum! ‚Magna sunt, quia argentea et aurea sunt.‘ Pretiosa sunt, lucida sunt; sed tamen oculos habent et non vident: Recentes hi dii. Quid recentius deo ex officina? Licet illos iam vetustos aranearum casses contexerint: Qui sempiterni non sunt, recentes sunt. Hoc de paganis. Nescio quis alius in vanitate accipiens nomen domini dei sui fecit sibi Christum creaturam, imparem et inaequalem generanti, filium dei dicens et filium dei negans. Si enim filius unicus est, hoc, quod pater, est et hoc est ex aeternitate. Tu autem nescio quid aliud cogitasti in corde tuo: Deum recentem posuisti. Fecit sibi alius deum pugnantem contra gentem tenebrarum, timentem, ne invadatur, satagentem, ne corrumpatur, ex parte tamen corruptum, ut possit esse totus salvus, sed non totus, quia ex parte corruptus. Manichaei ista dicunt; faciunt sibi et isti in corde recentem deum. Non est talis deus noster, non est talis portio tua Iacob, sed qui fecit caelum et terram, ipse est deus tuus: Qui non eget bonis, qui non timet a malis. 12,7 Is. 5,3 13,4sq. Io. 1,1 5 Io. 1,14 8sq. idola…vident] cf. Ps. 113,12sq. (Ps. 134,15sq.) 12 in…sui] cf. Ex. 20,7 19 portio…Iacob] cf. Deut. 32,9 20 qui1 …terram] cf. Gen. 1,1 13,12–14 nescio…negans] ad Arianos videlicet refert e1 M α (F F4 V4) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 13,3 deus] des. e1 ‖ 7 merito] inc. e1 ‖ 14 negans] des. e1 (degenerans) 7 et] inter add. η (exc. P2) η1 (exc. P12) ‖ 8 popule S (pc.) ε Rm12 | meus om. F γ (exc. K; ac. S) 13,1 audieris me tr. α1 δ | recens1] est add. e1 ‖ 2 non] est add. α α1 | in aeternitatem om. γ (ac. Ca S) Lp1 (ac.) ‖ 3 Christus] deus add. α (exc. F) ‖ 5 est om. γ (ac. Ca S) η edd ‖ 6 recens] deus (enim add. β) recens add. β T η1 edd ‖ 7 ego] ergo Ca (ac.) K δ | et aureum (aurum ac. H4) habeo tr. α1 Rm12 numerari γ (ac. Ca S); nominare ma cc ‖ 8 quia] qui V4 (ac.) H4 γ (ac. S) δ (ac. G) | aurea et argentea sunt tr. edd | sunt et aurea tr. α1 δ ε ζ η (exc. P2) η1 ‖ 9‒11 recentes … sunt2 om. e1 ‖ 10 veteres β; vetusto P2 ‖ 12 vanitate e1 M α1 γ (ac. S) δ P2 am; vanitatem rell. edd (exc. am) | domini om. β | dei om. η1 ‖ 13 creaturam] Christum add. β δ ε ζ η η1 edd | et1 om. γ | generavit α (exc. F4); generati P2 | filium] filius K P15 ‖ 14 est1] et add. α ‖ 15 cogitas γ (ac. Ca S) ‖ 16 pugnantem deum tr. η1 ‖ 17 posset edd (exc. am) | totus esse tr. α1 δ ζ ‖ 20 a om. Ca δ ε T C (pc.) η1

5

10

15

20

288 | Augustini

cc 1128

10

15

20

(14.) Multi ergo haeretici cum paganis alios et alios deos sibi ipsi finxerunt, alios et alios deos sibi ipsi fecerunt; et eos etiamsi non in templis, tamen – quod est peius – in suo corde posuerunt, et falsorum ridendorumque simulacrorum templa ipsi facti sunt. Magnum opus est intus haec idola frangere et locum deo viventi, non recenti mundare. Omnes autem isti aliud atque aliud sentientes, alios atque alios deos sibi facientes ipsamque fidem falsitate variantes videntur dissentire; sed omnes a terrenis cogitationibus non recedunt, in terrenis cogitationibus consentiunt sibi: Opinio diversa est, vanitas una est. De illis in alio psalmo dicitur: Ipsi de vanitate in unum. Quamvis opinionum varietate discordent, simili tamen vanitate colligantur. Et nostis, quia vanitas retro est, posterior est. Ideo ille quae retro oblitus, id est vanitatem oblitus, in ea, quae ante sunt, id est in veritatem, extentus sequitur ad palmam supernae vocationis dei in Christo Iesu. Ergo in peius sibi isti consentiunt, quamvis dissentire a se invicem videantur. Ideo Samson caudas vulpium colligavit. Vulpes insidiosos maximeque haereticos significant, dolosos, fraudulentos, cavernosis anfractibus latentes et decipientes, odore etiam tetro putentes. Contra quem odorem dicit apostolus: Christi bonus odor sumus in omni loco. Istae vulpes significantur in Canticis canticorum, ubi dicitur: Capite nobis vulpes pusillas exterminantes vineas, latentes in cavernis tortuosis. Capite nobis: Convincite nobis. Capis enim eum, quem de falsitate convincis. Contradicentibus denique vulpeculis domino et dicentibus In qua potestate ista facis?, Respondete mihi, inquit, et vos unum sermonem: Baptismum Iohannis unde est? De caelo an ex hominibus? Vulpes autem solent habere tales foveas, ut ex una parte 14,8sq. Ps. 61,10 10–12 ille…Iesu] cf. Phil. 3,13sq. 14 Samson…colligavit] cf. Iudic. 15,4 16sq. 2 Cor. 2,15 18 Cant. 2,15 19–29 contradicentibus…facio] cf. Mt. 21,23–27 M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 14,1 multi] inc. e1 ‖ 3 posuerunt] des. e1 ‖ 8 opinio] inc. e1 14,1sq. multi … fecerunt] textus incertissimus magna lectionum varietate ‖ 1 ipsi sibi tr. α1 γ (ac. S) δ am er lo | ipsi *om. e1 M V4 (pc.) β ‖ 1sq. finxerunt … ipsi om. α β η1 ‖ 1sq. fecerunt … finxerunt tr. ma cc ‖ 1sq. alios3 … fecerunt om. e1; vel fecerunt α1 ‖ 2 ipsi *om. γ (ac. Ca S) ma cc ‖ 3 corde suo tr. α (exc. F) α1 | ridendorumque … templa] idem deorum qui … templi K P15 ‖ 4 viventi] venienti M γ (ac. Ca) δ | non] deo add. α (exc. F; ac. V4) α1 ‖ 5 autem M α α1 γ (ac. Ca S) δ; enim rell. edd | atque1] et γ ‖ 6 facientes] fabricantes α (exc. F) | ipsamque] sibi add. α α1 ‖ 7 non … cogitationibus2 om. γ (ac. Ca S) La (ac.) ‖ 8 psalmo alio tr. α1 ‖ 9 unum] colligantur add. H4 (pc.) β Ca (pc.) δ ε ζ η η1 | vanitate] varietate α ‖ 10 oblitus] est add. γ (ac. Ca) δ ‖ 10sq. vanitatem] vanitate e1 K P15; vanitatis La 11 in ea quae] quae in γ (ac. Ca S) | antea γ (ac. Ca) δ | veritatem β (exc. F3) S K G (pc.) edd; veritate rell. extentus e1 M α α1 edd; extensus (extenditur K P15) rell. | palpam δ (ac. G) ‖ 12 in peius] impetu α (-tus F; ac. V4) ‖ 13 ab e1 V4 (pc.) β P2 ‖ 16 tetro] retro α (exc. V4) An5 | putantes γ (exc. P15; ac. Ca S) δ (ac. G) ε (ac. Bn1) ‖ 17 sumus] deo add. ζ ‖ 19 convincite nobis om. γ (ac. Ca S) ‖ 20 dominus M γ (ac. Ca) | facis] ait add. e1; inquit add. α α1; et dominus add. P15 ‖ 21 respondete] inquit add. η1 | inquit om. α α1 η1 | et vos inquit tr. edd (exc. am) | *baptismus e1 M β lo ma cc; sed cf. in psalm. 57,12

in psalm. LXXX,14 | 289

intrent, ex alia exeant. Ad utrumque foramen captor vulpium retia posuit: Dicite mihi: De caelo est an ex hominibus? Sentiunt illi eum ex utraque parte tetendisse, unde caperet, et dixerunt apud se: Si dixerimus, inquiunt, ‚De caelo‘, dicturus est nobis: ‚Quare ergo non credidistis?‘ Ille enim testimonium Christo perhibuit. Si dixerimus ‚De terra‘, lapidat nos populus, quia ut prophetam eum habent. Sentientes ergo hac atque hac esse, unde caperentur, responderunt: Nescimus. Et dominus: Nec ego dico vobis, in qua potestate ista facio. ‚Vos dicitis vos nescire, quod scitis; ego vobis non dico, quod quaeritis. Quia ex nulla parte exire ausi estis, in vestris tenebris remansistis.‘ Obtemperemus ergo et nos, si possumus, dicenti verbo dei Capite nobis vulpes pusillas exterminantes vineas; videamus, si et nos quasdam vulpeculas capere possumus! Proponamus ad foramen utrumque, ut, unde vulpis exire voluerit, capiatur. Verbi gratia: Manichaeo facienti sibi deum recentem et in corde suo ponenti, quod non est, dicamus et interrogemus eum: Substantia dei corruptibilis est an incorruptibilis? Elige, quod vis, exi, qua vis, sed non effugies. Si dixeris ‚corruptibilis‘, non a populo, sed a te ipso lapidaberis; si autem dixeris incorruptibilem deum, incorruptibilis quomodo timuit gentem tenebrarum? Quid factura erat incorruptibili gens corruptionis? Quid restat, nisi ut dicatur Nescimus? Sed tamen si hoc non dolo, sed ignorantia dicitur, non remaneat in tenebris: Ex vulpe fiat ovis, credat invisibili, incorruptibili soli deo, non recenti – soli ab eo, quod est ‚solus‘, non ab eo, quod est ‚sol‘, ne nos ipsi vulpi fugienti aliam cavernam aperuisse videamur. Quamquam nec nomen solis formidabimus. Est enim in scripturis nostris: Sol iustitiae et sanitas in pennis eius. Ab aestu solis huius umbra appetitur; sub alas autem solis huius ab aestu fugitur. Sanitas enim in pennis eius. Ipse est sol, de quo dicturi sunt impii: Ergo erravimus a via veritatis et iustitiae lumen non luxit nobis et sol non ortus est nobis. 44sq. Mal. 4,2 46sq. Sap. 5,6 14,37–40 si…corruptionis] cf. e.g. conf. 7,2,3 e1 M α (F F4 V4) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 31 remansistis] des. e1 23 intrent] *et add. α1 β γ δ edd | alia] parte add. α1 γ δ edd | ad utrumque] aditumque γ (ac. Ca S) δ (ac. G) ‖ 24 mihi] baptismum (-mus F (pc.)) Iohannis add. α α1 | illi om. α α1 | illi eum] illum β | ex utraque parte eum tr. α α1 ‖ 25 dixerunt e1 (tr. apud se dixerunt) γ δ; illi M α α1; aiunt (ad P2) rell. edd (sed cf. in evang. Ioh. 2,9 et 5,14; serm. 293D,4) ‖ 25sq. nobis dicturus est tr. α1 ‖ 27 ut om. e1 M α P2 29 vobis dico tr. edd | dico in qua potestate vobis tr. γ (ac. Ca S) ‖ 30 non dico vobis tr. α1 ‖ 31 verbi M (ac.) γ (ac. Ca S) δ (ac. G) ‖ 33 ut om. M β ε (et pc. N) η η1; et V4 H4 | vulpes β S (pc.) La η1 edd; dum add. β | voluerit] ut add. C (pc.) η1 ‖ 36sq. an incorruptibilis est tr. ζ ‖ 37 vis1] et add. β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ lo ma cc ‖ 38 lapidaris γ (ac. Ca S) δ | autem om. β | dixeris autem tr. ε Rm12 η (exc. P2) η1 42 quod1] quodquod γ (ac. Ca; quotquot P15) | ab eo2] habeo V4 γ (ac. Ca S) ‖ 43 aliam] alium cc; unam add. γ (ac. Ca S) | videamus ε C (ac.) Lo1 ‖ 44 formidavimus M α (ac. F V4) ‖ 45 alis S (pc.) ε ζ η η1 ‖ 46 ipse] iste edd | est om. η1 ‖ 47 ortus est α β P15; est ortus tr. rell. edd

25

30

35

cc 1129 40

45

290 | Augustini

50

55

60

65

cc 1130

Dicturi sunt adoratores solis Sol non ortus est nobis, quia, cum adorant solem, quem facit oriri super bonos et malos, non est eis ortus sol, qui solos illuminat bonos. Faciunt ergo sibi deos recentes quique quales volunt! Quid enim impedit officinam decepti cordis fabricare phantasma quale libuerit? Sed omnes hi in posterioribus consentiunt, id est simili vanitate detinentur. Unde Samson noster, qui etiam interpretatur ‚sol ipsorum‘ – eorum scilicet, quibus lucet, non omnium, sicuti est oriens super bonos et malos, sed sol quorundam, sol iustitiae; figuram enim habebat Christi –, colligavit, ut dicere coeperam, caudas vulpium et ibi ignem alligavit: ignem ad incendendum, sed messes alienigenarum. Proinde tales consentientes in posterioribus tamquam caudis colligati trahunt ignem corrumpentem; sed non incendunt nostrorum segetes. Novit enim dominus, qui sunt eius. Et recedat ab iniquitate omnis, qui invocat nomen domini. In magna autem domo non solum sunt vasa aurea et argentea, sed et lignea et fictilia; et alia sunt quidem in honorem, alia vero in contumeliam. Si quis autem mundaverit se ab huiusmodi, erit vas in honorem, utile domino ad omne opus bonum paratum. Et ideo nec caudas vulpium nec faces vulpium pertimescit. Sed videamus de populo isto! si me audieris inquit non erit in te deus recens. Movet me, quod dixit in te; non enim dixit ‚ad te‘ quasi simulacrum forinsecus adhibitum, sed in te: In corde tuo, in imagine phantasmatis tui, in deceptione erroris tui tecum portabis deum tuum recentem remanens vetustus. si ergo me audieris – me inquit, quia Ego sum, qui sum – non erit in te deus recens nec adorabis deum alienum. Si enim in te non sit, non adorabis deum alienum; si tu non cogites deum falsum, non adorabis deum fabricatum. non erit in te deus recens. 48sq. cf. Mt. 5,45 55sq. caudas…alienigenarum] cf. Iudic. 15,4sq. 58–62 2 Tim. 2,19–21 67 Ex. 3,14 52sq. Samson…ipsorum] cf. Hier. nom. hebr. (CCSL 72, p. 101,23: Samson sol eorum) 55 ut dicere coeperam] cf. supra 14 M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 55 colligavit] inc. e1 ‖ 58 eius] des. e1 ‖ 63 sed] inc. e1 48 dicturi … nobis om. Ca (ac.) S (ac.) A (ac.) P2 (ac.) | est ortus tr. η (exc. P2) P12 | adorent edd 49 solus F3 γ (ac. S) δ P2 ‖ 50 sibi ergo tr. edd | quisque C (ac.) η1 ‖ 51 libuerit M α β γ (ac. S); voluerit rell. edd ‖ 51sq. posteribus F3 (ac.) η1 ‖ 52 unde Samson noster om. γ (ac. Ca) ‖ 53 eorum om. γ (ac. Ca) ‖ 57 tamquam] in add. e1 ‖ 58 recedit S (pc.) ζ ‖ 60 quidem sunt tr. Rm12 lo ma cc 61 domino om. M; deo F3 S (pc.) ζ ‖ 62 fauces M (ac.) F3; facies V4 S2 S (pc.) ζ η1 | vulpium2] nec ignes vulpium add. M α α1 Rm12 ‖ 62sq. pertimescat F; pertimescet edd ‖ 64 me om. e1 | quod] non add. γ (ac. Ca S) | dixit1] dixi cc | dixit1 … enim om. γ (ac. Ca S) | ad e1 M α (ac. F) α1 γ δ (apud pc. G) am; a rell. edd (exc. am) ‖ 65 tuo om. e1 ‖ 65sq. in4 … vetustus om. e1 ‖ 65 deceptionem H4 S δ ε ζ (ac. Rm12) η (exc. La) η1 ‖ 66 me om. e1 α1 δ ‖ 67 me om. Ca (ac.) P15 P12 | inquit me tr. S2 S K δ P2 | inquit] me add. M α ‖ 68 si1 … alienum2 om. e1 γ (ac. Ca S) ‖ 69 non2] enim add. edd

in psalm. LXXX,14 – 16 | 291

(15.) ego enim sum – quid vis adorare, quod non est? – ego enim dominus deus tuus sum, quia Ego sum, qui sum. ‚Et ego quidem‘, inquit, ‚sum, qui sum super omnem creaturam. Tibi tamen temporaliter quid praestiti, qui eduxi te de terra aegypti?‘ Non illi tantum populo dicitur: Omnes educti sumus de terra aegypti, omnes per Mare Rubrum transivimus; inimici nostri persequentes nos in aqua perierunt. Non simus ingrati deo nostro, non obliviscamur deum manentem et fabricemus in nobis deum recentem! qui eduxi te de terra aegypti – loquitur deus –, dilata os tuum, et adimplebo illud. ‚Angustias pateris in te propter recentem deum constitutum in corde tuo. Frange vanum simulacrum, deice de conscientia tua fictum idolum! dilata os tuum confitendo, amando, et adimplebo illud, quoniam apud me fons vitae.‘ (16.) Hoc quidem dicit dominus. Sed quid v. 12 sequitur? et non obaudivit populus meus vocem meam. Non enim loqueretur ista nisi populo suo: Scimus enim, quia, quaecumque lex dicit, his, qui in lege sunt, dicit. et non obaudivit populus meus vocem meam et israel non intendit mihi. Quis cui? israel mihi. O ingrata anima! ‚Per me anima, a me vocata anima, a me in spem reducta, a me a peccatis abluta, et israel non intendit mihi!‘ Baptizantur enim et transeunt per Mare Rubrum; sed in via murmurant, contradicunt, conqueruntur, seditionibus perturbantur ingrati ei, qui liberavit a persequentibus hostibus, qui ducit per siccum, per eremum, cum cibo tamen et potu, cum lumine nocturno et umbraculo diurno. et israel non intendit mihi. v. 11

15,11 quoniam…vitae] cf. Ps. 35,10 16,3sq. Rom. 3,19 7–10 in…diurno] cf. e.g. Ex. 16,2 e1 M α (F F4 V4) α1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P15) δ (A G O2) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2) η1 (Lo1 An5 P12) edd (am er lo ma cc) ‖ 16,6 mihi] des. e1 15,1 quod] qui η1 | enim2 *om. e1 M γ (ac. Ca S) ‖ 1sq. sum dominus deus tuus tr. α (exc. F4) β ε (exc. Lp1) η1 (exc. P12) lo ma cc ‖ 2 tuus om. am er ‖ 2sq. et … praestiti om. e1 ‖ 2 sum inquit tr. edd 3 tamen om. α1 | praestitisti V4 (pc.) α1 F3 (ac.) K (ac.) δ ε (exc. Bn1) Rm12 (ac.) An5 | qui] quia V4 (pc.) γ (ac. Ca) | eduxit F3 η1 (exc. P12; ac. Lo1) ‖ 4 tantum illi tr. α1 γ δ | omnes] enim add. M γ edd; quoniam η1 6 simus ingrati] Moysen grati γ (ac. Ca S) | deum] reducti η1 ‖ 6sq. non1 … recentem om. e1 ‖ dominum α1 δ (ac. G) ε C η1 ‖ 7 qui] quia α1 γ (ac. Ca) δ P2 ‖ 8 implebo Rm12 η1 (exc. Lo1; ac. An5) Ψα Vulg. ‖ 9 deum recentem tr. α edd ‖ 9sq. constitutum … idolum om. e1 ‖ 9 simulacrum vanum tr. ζ ‖ 10 tua om. M γ (ac. Ca) | implebo γ (ac. S) Lo1 ‖ 11‒16,2 quoniam … sequitur om. e1 ‖ 11 me] te M γ (ac. Ca) 16,1 dominus dicit tr. S (pc.) ζ | dominus om. γ (ac. Ca S) ‖ 2 audivit α η1 Ψγ Ψρ Vulg. ‖ 2‒4 vocem …  vocem] fortasse legem … legem, quod habet Ψκ (ex contaminatione cum ps. 77,1?), scribendum est, cum Augustinus Rom. 3,19 laudet; cf. etiam app. ad intendit … intendit … intendit infra 4‒10 3sq. scimus … meam om. e1 ‖ 3sq. dicit … dicit] loquitur … loquitur α1 γ δ ‖ 4‒10 intendit … attendit (vl. S) … attendit Ca S (ac.); intendit … adintendit … intendit M K; intendit … intendit … attendit P15; fortasse attendit … attendit (l. 6) … attendit scribendum est cum Ψκ (ex contaminatione cum ps. 77,1?) ‖ 5 o om. γ (ac. Ca S) | per me anima om. M γ (ac. Ca S) | me1] fortasse creata addendum est ‖ 5sq. anima a me2 om. η1 ‖ 6 spe e1 V4 P12 (pc.) | a2 om. F (ac.) ζ η1 ‖ 7 etenim et α (exc. F) α1 ‖ 8 conturbantur β ε ζ η η1 ma cc | a persequentibus liberavit tr. α1

5

10

5

10

292 | Augustini

5

cc 1131

5

5

(17.) et dimisi eos – ecce torcular; aperta sunt foramina, currit amurca! – et v. 13 dimisi eos secundum affectiones cordis eorum. ‚Non secundum salutem praeceptorum meorum, sed secundum affectiones cordis eorum donavi eos sibi.‘ Dicit et apostolus: Tradidit illos deus in concupiscentias cordis eorum. dimisi eos secundum affectiones cordis eorum. ibunt in affectionibus suis. Inde est, quod horretis; si tamen eliquamini in gemellaria abscondita domini, si tamen apothecas eius adamastis; inde est, quod horretis! Alii defendunt circum, alii amphitheatrum, alii casas in vicis, alii theatra, alii illud, alii illud – alii postremo deos recentes suos: ibunt in affectionibus suis. (18.) israel si in viis meis ambulasset. Dicit enim fortasse iste Israel: ‚Ecce v. 14 pecco, manifestum est; eo post affectiones cordis mei. Sed quid facio? Diabolus hoc facit, daemones hoc faciunt.‘ Quis est diabolus? Qui sunt daemones? Certe inimici tui. israel si in viis meis ambulasset, in nihilum inimicos eorum v. 15 humiliassem. Ergo si plebs mea audisset me – quare enim mea, si non audit v. 14 me? si plebs mea audisset me. Quid est plebs mea? israel. Quid est audisset me? si in viis meis ambulasset. Queritur et gemit sub inimicis – in nihilum inimicos eorum humiliassem et super tribulantes eos misissem manum meam. v. 15 (19.) Nunc vero quid queruntur de inimicis? Ipsi facti sunt peiores inimici! Quomodo enim? Quid sequitur? De inimicis querimini; vos quid estis? inimici domini men- v. 16 titi sunt ei. Renuntias? ‚Renuntio.‘ Et redit ad quod renuntiat! Utique quibus renuntias nisi factis malis, factis diabolicis, factis a deo damnandis: furtis, rapinis, periuriis, homicidiis, adulteriis, sacrileg[i]is sacris, abominandis curiositatibus? His 17,4 Rom. 1,24 M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 17,1 et1] inc. e1 ‖ 5 suis] des. e1 ‖ 18,1 dicit] inc. e1 ‖ 19,3 renuntiat] des. e1 17,1sq. ecce … eorum e1 (torcularia) M γ (ac. S); secundum affectiones cordis eorum ecce torcular (-ris α) aperta sunt foramina currit (et add. α1 δ) amurca et dimisi eos tr. rell. edd ‖ 4sq. dicit … eorum om. e1 ‖ 4 et om. β (exc. R) Ca (pc.) ε ζ η η1 | illos] *eos α1 γ δ (cf. in psalm. 54,25 et 106,14) ‖ 5 adinventionibus F4 S (pc.) Rm12 Vulg. ‖ 8 alii illud2 om. F F3 (ac.) γ (ac. Ca S) 18,1 Israel1] si plebs mea audisset me praem. β Rm12 La ma cc | Israel iste tr. η1 ‖ 3 fecit M γ (ac. Ca S) quis] qui e1; quid ε ζ η (exc. P2) η1 ‖ 4 nihilum] omnes add. β S (pc.) δ ε ζ η η1 edd; sed cf. infra 7 eorum] eius ζ Ψκ; om. γ (ac. Ca S) ‖ 5sq. quare … me1 om. γ (ac. S) ‖ 5 enim] ergo S (pc.) ζ ‖ 6 si …  me2 om. e1 | quid e1 M α α1 γ N (ac.) ma cc; quis rell. am er lo ‖ 7 queritur … inimicis om. γ (ac. Ca S) in2] ad α1 γ δ (exc. O2) Ψα Ψγ Ψκ Ψρ 19,1 quid] quia T η (exc. P2) η1 | qu(a)eritur α1 β S (pc.) δ ε Rm12 (cf. supra 18,7); qu(a)erunt η (exc. P2; ac. C) η1 | quomodo] quando K P15 ‖ 2 quid1] quod G T C (pc.) η1; qui ε (ac. Lp1) P2 | sequitur] qui add. C (pc.) η1 | quid2] qui Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ ‖ 3 renuntiasse nuntio γ (ac. Ca S) | redis α (exc. F; ac. V4) α1 quod] quos α1 P15 | renuntiat] renuntias α α1; renuntiatur β Ca (pc.) δ ε Rm12 | quibus] rebus add. M Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd ‖ 4 malis factis tr. α1 | malis] nisi add. S (pc.) ζ | a om. γ (ac. Ca S) | damnatis γ (ac. Ca S) ‖ 5 sacrilegis prop. D. Weber (cf. e.g. epist. 102,20); sacrilegiis codd edd

in psalm. LXXX,17 – 20 | 293

omnibus renuntias, et rursus his inflexus superaris. Facta sunt tibi posteriora deteriora prioribus: Canis reversus ad vomitum suum, et sus lota in volutabris caeni. inimici domini mentiti sunt ei. Et quanta patientia domini! Quare non prosternuntur? Quare non trucidantur? Quare non terra dehiscente sorbentur? Quare non caelo flagrante incenduntur? Quia magna patientia domini. Et erunt impuniti? Absit. Non sibi tantum de dei misericordia blandiantur, ut sibi eius iniustitiam polliceantur! Ignoras, quia patientia dei ad paenitentiam te adducit? Tu autem secundum duritiam cordis tui et cor impaenitens thesaurizas tibi iram in die irae et revelationis iusti iudicii dei, qui reddet unicuique secundum opera sua. Et si modo non reddit, tunc reddet. Si enim modo reddit, ad tempus reddit; non converso autem nec correcto in aeternum reddet. Vide ergo, quia non erunt impuniti; attende, quod sequitur inimici domini mentiti sunt ei! Dicturus es: ‚Et quid eis fecit? Non vivunt? Non auras carpunt? Non lucem hauriunt? Non fontes potant? Non fructus terrae edunt?‘ et erit tempus eorum in aeternum. (20.) Nemo sibi ergo blandiatur, quia quasi ad torcular pertinet. Bonum est illi, ut ad oleum in torculari pertineat. Non sibi polliceatur unusquisque habens facta nefaria, quae regnum dei non possidebunt, et dicat sibi: ‚Quoniam habeo signum Christi et sacramentum Christi, non delebor in aeternum; et si purgor, per ignem salvus ero. Nam quid est, quod ait apostolus de his, qui habent fundamentum? Fundamentum aliud nemo potest ponere praeter id, quod positum est, quod est Christus Iesus. Quid est‘, inquiunt, ‚quod sequitur? Unusquisque autem super fundamentum videat, quod superaedificat. Alius enim superaedificat aurum, argentum, lapides pretiosos; alius ligna, fenum, stipulam. Uniuscuiusque opus quale sit, ignis probabit, quia in igne revelabitur. Si cuius opus permanserit, quod superaedificavit, mercedem accipiet, hoc est quia super fundamentum iusta opera aedificat: aurum, 19,6sq. facta…caeni] cf. 2 Petr. 2,20 + 22 10 magna…domini] cf. e.g. Ps. 102,8 12–14 ignoras… sua] cf. Rom. 2,4–6 20,3 regnum…possidebunt] cf. 1 Cor. 6,9 vel Gal. 5,21 4sq. per…ero] cf. 1 Cor. 3,15 6sq. 1 Cor. 3,11 7–13 unusquisque…ignem] cf. 1 Cor. 3,10 + 12–15 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η 1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 8 inimici] inc. e1 ‖ 10 absit] des. e1 ‖ 17 dicturus] inc. e1 ‖ 20,2 oleum] des. e1 mutilus 6 inplexus M α α1 P2 ‖ 7 *suum vomitum tr. M β ε (exc. Lp1; ac. Bn1 N) ζ | et sus lota om. γ (ac. Ca S) 9sq. quare … incenduntur om. e1 ‖ 10 quia] *quam e1 ‖ 11 tantum sibi tr. ζ ‖ 12 dei patientia tr. edd ‖ 15 si … reddit1 om. γ (ac. Ca S) | correpto β ‖ 15sq. in … ergo om. γ (ac. Ca S) ‖ 16 quod] quid S2 δ ‖ 17 es et quid] est et quod e1; est quid M | aures V4 (ac.) δ ε ‖ 18 non … edunt om. e1 20,1 ergo sibi tr. β Rm12 η1 (exc. P12) | ergo om. e1 ‖ 1sq. illi ut e1 β γ (ac. S); illud M; illi si rell. edd 3 sibi om. γ (ac. Ca S) ‖ 4 sacramentum M α (exc. F4) α1 γ (ac. S) η (exc. P2) η1; sacramenta rell. edd delebor] movebor β | purgo δ (ac. G) ‖ 6 fundamentum] enim add. α α1 | quod2] qui γ δ (ac. G) ε (pc. N) ζ η (exc. P2) η1 ‖ 8 quod] quomodo β; quid F (pc.) C (pc.) lo ma cc | superaedificat1] superaedificet β η1 ‖ 10 probabit] dies enim domini declarabit add. Rm12 edd (exc. am) | manserit α α1 Ca (pc.) ε ζ An5 11 quia] si β | aedificat α α1 β γ (ac. Ca S) P2; aedificavit rell. edd

10

15

cc 1132 5

10

294 | Augustini

15

20

25

30

cc 1133 35

argentum, lapides pretiosos. Si autem peccata – ligna, fenum, stipulam – tamen propter fundamentum ipse salvus erit, sic tamen tamquam per ignem.‘ Fratres, nimis timidus esse volo: Melius est enim non vobis dare securitatem malam. Non dabo, quod non accipio; timens terreo. Securos vos facerem, si securus fierem. Ego ignem aeternum timeo. et erit tempus eorum in aeternum non accipio nisi ignem aeternum, de quo alio loco scriptura dicit: Ignis eorum non extinguetur et vermis eorum non morietur. ‚Sed de impiis dixit‘, ait aliquis, ‚Non dixit de me, qui, quamvis peccator sim, quamvis adulter, quamvis fraudator, quamvis raptor, quamvis periurus, habeo tamen in fundamento Christum: Christianus sum, baptizatus sum. Ego per ignem purgor et propter fundamentum non pereo.‘ Dic mihi iterum: Quid es? ‚Christianus‘, inquit, ‚Interim transi.‘ Quid aliud? Raptor, adulter et cetera, de quibus apostolus dicit: Quoniam qui talia agunt, regnum dei non possidebunt. Certe ergo a talibus non correctus, de talibus commissis paenitentiam non agens regnum caelorum speras! – Non opinor, quia qui talia agunt, regnum dei non possidebunt. Et ignoras, quia patientia dei ad paenitentiam te adducit? Tu nescio quid tibi pollicens secundum duritiam tuam et cor impaenitens thesaurizas tibi iram in die irae et revelationis iusti iudicii dei, qui reddet unicuique secundum opera sua. Attende ergo ipsum iudicem venientem! Bene, deo gratias: Non tacuit sententiam definitivam, non misit foras reos et duxit velum; ante voluit pronuntiare, quod disposuit facere. Nempe congregabuntur ante eum omnes gentes. Quid de illis faciet? Separabit eas, et alios ponet ad dexteram, alios ad sinistram. Numquid medius locus servatus est? Quid dextris dicturus est? Venite, benedicti patris mei, percipite regnum. Quid sinistris? Ite in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Si non times mitti quo, vide cum quo! Si ergo opera illa omnia regnum dei non possidebunt – immo non opera, 17sq. Is. 66,24 23 Gal. 5,21 26–28 patientia…sua] cf. Rom. 2,4–6 30–34 congregabuntur…eius] cf. Mt. 25,32–34 + 41 20,29 sententiam definitivam] terminus technicus iudicandi; cf. e.g. Cod. Theod. 1,10,3 M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) 12 lignum γ (ac. Ca S) δ edd ‖ 13 ipse om. α1 (ac. H4) P12 | tamquam] quasi F α1 γ δ ζ (sed cf. infra 21,2 et 21,37) ‖ 14 nimius γ (ac. Ca S) | timidos Bn1 (pc.) η1 (exc. P12); timendus Ca (pc.) ε (exc. Bn1); timendum S (pc.) ζ | enim est tr. η1; enim om. α P2 ‖ 16 ignem … timeo om. M γ (ac. Ca S) | et om. η (exc. P2) η1 ‖ 18 dixit2 M β γ δ am er lo; om. rell. ma cc | qui om. M V4 α1 ‖ 20 in om. F β P2 | fundamentum α β An5 ‖ 22 Christianus] sum add. β Ca (pc.) S (pc.) ε ζ er lo | inquis β T C (pc.) η1 cc 23 dicit apostolus tr. α | dixit β P2 | a om. η1 ‖ 24 correptus β ‖ 25 non opinor] scil. supplendum: ‘te regnum caelorum sperare posse’ (paulo aliter ac Weidmann, Beispiel, 599sq. verba certe ergo supra 23 per ironiam usitata intellego) | quia] quoniam edd ‖ 26 quid] quod ε η η1 (exc. P12) | polliceris γ (ac. Ca) ‖ 27sq. irae et revelationis om. γ (ac. Ca S) ‖ 28 reddit β ‖ 29 sententiae δ (-tia pc. A; ac. G) ε T (-tia ac.) η (ac. P2) ‖ 30 reos] eos η η1 | dixit α (ac. F; -xerit F4) D (pc.); direxit α1; eduxit F3 | ante] ad te γ (ac. Ca S) | pronuntiare γ (ac. Ca) δ; praenuntiare rell. edd | facere] pronuntiare M P2; praenuntiare α (ac. F) ‖ 31 eas] eos F4 (ac.) edd ‖ 32 servatus est] servatur β ‖ 35 omnia illa opera tr. β ε ζ η η1

in psalm. LXXX,20 – 21 | 295

sed qui talia agunt: Nam opera talia in igne non erunt – non enim illo igne ardentes furaturi sunt et adulteraturi –, sed qui talia agunt, regnum dei non possidebunt – non ergo erunt a dextris cum illis, quibus dicetur Venite, benedicti patris mei, percipite regnum, quia qui talia agunt, regnum dei non possidebunt. Si ergo a dextris non erunt, non restat, nisi ut sint a sinistris. Sinistris quid dicit? Ite in ignem aeternum, quia erit tempus eorum in aeternum. (21.) ‚Expone ergo‘, inquit, ‚nobis, ligna, fenum, stipulam qui aedificant super fundamentum, quomodo non pereant, sed salvi fiant, sic tamen tamquam per ignem!‘ Obscura quidem illa quaestio, sed, ut possum, breviter dico, fratres. Sunt homines omnino contemptores saeculi huius, quibus non est notum, quidquid temporaliter fluit: Non haerent dilectione aliqua terrenis operibus casti, sancti, continentes, iusti, fortassis et omnia sua vendentes et pauperibus distribuentes aut possidentes tamquam non possidentes et utentes hoc mundo tamquam non utentes. Sunt autem alii, qui rebus infirmitati concessis inhaerent aliquantum dilectione: Non rapit villam alienam, sed sic amat suam, ut, si perdiderit, conturbetur; non appetit uxorem alienam, sed sic inhaeret, sic miscetur suae, ut modum ibi non teneat praescriptum tabulis: ‚Liberorum procreandorum causa‘; non tollit aliena, sed repetit sua et habet iudicium cum fratre suo. – Talibus enim dicitur: Iam quidem omnino delictum est, quia iudicia habetis vobiscum. Verum ipsa iudicia in ecclesia iubet agi, non ad forum trahi; tamen delicta esse dicit. Contendit enim Christianus 21,6sq. omnia…distribuentes] cf. Mt. 19,21 7sq. possidentes1 …utentes] cf. 1 Cor. 7,30sq. 12sq. 1 Cor. 6,7 13sq. ipsa…trahi] cf. 1 Cor. 6,1–4 21,1sq. expone…ignem] cf. supra 20,2–13 11 praescriptum…causa] ad tabulas nuptiales iure Romano confectas alludit; cf. Hunter, Marrying, 104–108 M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η 1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) ‖ 21,1 expone] inc. Eug (CSEL 9, p. 503) 37 futuri γ (ac. Ca S) | sed] quia add. S (pc.) δ ε T ‖ 38 erunt ergo tr. α | cum illis om. M γ (ac. Ca S) dicitur M γ (ac. Ca S) | mei om. γ (ac. Ca) Bn1 ‖ 39 regnum2 … possidebunt om. α (ac. F) α1 ‖ 40 sinistris2 om. γ (ac. Ca) Bn1 | *dicet M (pc.) Ca (pc.) S (pc.) ε ζ edd 21,1 inquis C (pc.) η1 | nobis inquit tr. α1 ‖ 2 tamquam M α β η η1 Eug; quasi rell. edd (cf. supra 20,13 et infra 37) ‖ 3 quidem] est add. C (pc.) η1 | *dicam β P15 Eug ‖ 4 huius saeculi tr. β | notum α α1 β Ca (pc.) N (pc.) lo Eug (quidam codices); nam tu γ (ac. Ca S); gratum G (pc.) am er ma; ratum M (pc.); natum rell. cc Eug (quidam codices) ‖ 5sq. casti sancti M α α1 γ δ Eug; sancti casti tr. rell. edd 6 iusti continentes tr. α1 γ δ | sua om. η1 ‖ 6sq. et2 … possidentes1 om. γ (ac. Ca S) ‖ 7 et om. α α1 8 sunt] si δ | autem om. α1 | alii qui] aliqui γ (ac. Ca S); alii quibus δ (ac. G) ‖ 8sq. dilectioni η1 9‒12 rapiunt … amant … perdiderint conturbentur … appetunt … inhaerent … miscentur … teneant … tollunt … repetunt … habent α α1 ‖ 10 alienam uxorem tr. ζ | inhaeret] haeret Eug; suae add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | non ibi tr. α1 γ δ edd Eug (quidam codices) ‖ 11 praescriptum F (pc.) β S (pc.) G (pc.) Rm12 η η1 edd Eug (cf. civ. 14,18; serm. 51,22); perscriptum γ (ac. Ca S); per rescriptum La; rescriptum rell. | tabulis] talibus α (ac. F) | causam β ‖ 12 cum fratre suo iudicium tr. edd 13 est] in vobis add. α1 β Ca (pc.) S (pc.) δ ε ζ η η1 edd | quia] quod α (exc. V4; ac. F) α1 γ (ac. Ca S) am er lo; quid V4 (ac.) | iudicia1] iudicium M β γ (ac. S) | habeatis γ (ac. S) δ (ac. G)

40

5

10

296 | Augustini

15

20

cc 1134 25

30

35

pro rebus terrenis amplius quam decet eum, cui promissum est regnum caelorum; non totum cor sursum levat, sed aliquam eius partem trahit in terram. – Denique si veniat temptatio ducendi martyrii, illi, qui habent in fundamento Christum et aedificant aurum, argentum, lapides pretiosos, quid dicunt ex hac opportunitate? Bonum est mihi dissolvi et esse cum Christo. Alacres currunt; aut nihil aut modice de terrena fragilitate contristantur. Illi autem amantes res proprias, domos proprias, graviter conturbantur. Fenum et stipula et lignum ardet. Habent ergo ligna, fenum, stipulam super fundamentum, sed rerum concessarum, non illicitarum. Dico enim, fratres: Possides fundamentum; haere caelo, calca terram! Si talis es, non aedificas nisi aurum, argentum et lapides pretiosos. Cum autem dixeris ‚Amo possessionem istam; timeo, ne pereat‘, et imminet damnum et tu contristaris. Non quidem praeponis eam Christo; nam sic amas possessionem istam, ut, si dicatur tibi ‚Ipsam vis an Christum?‘, etsi tristis eam perdis, plus tamen amplecteris Christum, quem posuisti in fundamento. Salvus eris tamquam per ignem. Audi aliud: Non potes tenere possessionem istam, nisi dixeris falsum testimonium. Et hoc non facere Christum in fundamento ponere est. Veritas enim dixit: Os, quod mentitur, occidit animam. Ergo si possessionem tuam diligis, non tamen propter illam facis rapinam, non propter illam dicis falsum testimonium, non propter illam facis homicidium, non propter illam falsum iuras, non propter illam Christum negas – eo quod non propter illam facis haec, Christum habes in fundamento. Sed tamen quia diligis illam et contristaris, si perdas illam, super fundamentum posuisti non aurum, argentum aut lapides pretiosos, sed ligna, fenum, stipulam. Salvus ergo eris, cum ardere coeperit, quod aedificasti, sic tamen tamquam per ignem. Nemo ergo super fundamentum hoc 18sq. Phil. 1,23 30sq. Sap. 1,11 M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) Eug 16 eius om. η (exc. P2) η1 | partem eius tr. edd | terra δ ε C (pc.) η1 ma cc | si] sic δ (ac. G) ε ‖ 17 venit γ (ac. Ca S) | ducendi α (pc. F; ac. V4) β G (pc.) ζ C (pc.) lo ma cc Eug; vincendi am er; dicendi rell.; cf. in psalm. 67,31; in epist. Ioh. 8,9; serm. 286,7 | fundamentum γ (ac. Ca S) ‖ 18 aurum] et add. β quid] qui γ (ac. Ca) Eug ‖ 19 mihi est tr. α1 δ ‖ 20 res proprias amantes tr. α1 δ | domos proprias om. α (exc. F) α1 ‖ 21 et1 om. F S2 (ac.) γ (ac. S) Eug | lignum M α α1 γ (exc. P15; ac. S) δ P2 am Eug; ligna rell. edd (exc. am) | ardent β S (pc.) ζ edd (exc. am) ‖ 24 et *om. α1 γ (ac. S) G (pc.) C (pc.) Eug ‖ 25 tu] tunc α ‖ 26 praeponens M β; praepones α1 γ (ac. Ca) δ (ac. G) | nam] si add. G (pc.) Rm12 C (pc.) η1 | si om. δ 27 tristis om. γ (ac. Ca S) | amplectaris β ‖ 28 fundamentum γ (ac. S) ‖ 30 fundamentum α (exc. F4; ac. F) β S ‖ 31 illam] occidis animam ergo si possessionem tuam diligis non tamen propter illam add. α (exc. V4) ‖ 31sq. facis … illam1 om. M V4 H4 ‖ 33 falso F4 α1 ‖ 34 habens V4 (ac.) α1 F3 (ac.) γ (ac. Ca) | fundamentum α ‖ 35 perdes M (ac.) γ (exc. S; ac. Ca); perdis Eug (quidam codices) aurum] non add. γ am er lo; aut add. β δ ε ζ η η1 ma cc | aut om. Eug ‖ 37 tamquam] quasi α1 γ δ ζ edd (sed cf. supra 2 et 20,13) | ergo] enim ε ζ η η1 edd | fundamentum] dum add. γ (ac. Ca S)

in psalm. LXXX,21 – 22 | 297

aedificet adulteria, blasphemias, sacrilegia, idolatriam, periuria et putet se salvum futurum per ignem, quasi ista sint ligna, fenum, stipula; sed si aedificat amorem terrenorum super fundamentum regni caelorum, id est super Christum, ardebit amor rerum temporalium et ipse salvus erit per idoneum fundamentum. (22.) inimici domini mentiti sunt ei dicendo ‚Eo ad vineam‘ et non eundo, et v. 17 erit tempus eorum non ad tempus, sed in aeternum. Et qui sunt isti? et cibavit illos ex adipe frumenti. Nostis adipem frumenti, unde cibantur multi inimici qui mentiti sunt ei. et cibavit illos ex adipe frumenti: Miscuit eos sacramentis suis. Et Iudae quando dedit buccellam, ex adipe frumenti cibavit, et inimicus domini mentitus est ei, et erit tempus eius in aeternum. et cibavit illos ex adipe frumenti et de petra melle saturavit eos. O ingratos! cibavit ex adipe frumenti et de petra melle saturavit eos. In eremo de petra aqua profluxit, non mel. Mel sapientia est primatum dulcoris tenens in escis cordis. Quam ergo multi inimici domini mentientes domino cibantur, non solum ex adipe frumenti, sed etiam de petra melle, de sapientia Christi! Quam multi delectantur verbo eius et cognitione sacramentorum eius, solutione parabolarum eius; quam multi delectantur, quam multi clamant! Et non est hoc mel de quolibet homine, sed de petra: Petra autem erat Christus. Quam multi ergo satiantur de melle isto! Clamant, dicunt ‚Suave est‘; dicunt ‚Nihil melius, nihil dulcius vel intellegi vel dici potuit‘. Et tamen inimici domini mentiti sunt ei. 22,1 dicendo…eundo] cf. Mt. 21,30 17,6 14 1 Cor. 10,4

5 Iudae…cibavit] cf. Io. 13,26sq.

8sq. in…profluxit] cf. Ex.

M α (F F4 V4 ) α 1 (H 4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O 2 ) ε (Bn 1 Lp 1 N) ζ (Rm12 T) η (C La P2 ) η 1 (Lo 1 An5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) Eug 38 aedificet M α α1 β γ Eug; aedificans rell. edd | blasphemia M α (exc. F) F3 γ (ac. Ca S); blasphemiam F idolatriam M F Ca (pc.) S (pc.) G (pc.) T C (pc.) fortasse per coniecturam omnes; idololatrias edd (exc. am); idolatria rell. am | et om. G (pc.) ζ C (pc.) lo ma cc ‖ 39 facturum η1 | per futurum tr. α (ac. F V4) α1 (ac. H4) | si M α (ac. F) α1 γ (ac. Ca S) Eug; qui rell. edd ‖ 40 terrenum α 22,2 cibabit M η (exc. La) Ψγ Ψκ qΨρ qVulg. ‖ 3 illos] *eos β ε Rm12 η η1 Ψκ Ψρ (cf. infra 4 et 7) | nosti γ (ac. Ca) ‖ 4 illos] *eos F4 β η1 (exc. P12); cf. app. ad 3 ‖ 4sq. miscuit … suis] fortasse corruptela latet ‖ 5 *Iudam γ (ac. S) La edd Eug ‖ 6 eius] eorum M F Ca (ac.) P15 ‖ 7 illos] *eos α β P15 (cf. app. ad 3) | et2 … eos om. M α (ac. F) P2 | o om. γ (ac. Ca) ‖ 8 gratos K P15 ‖ 8sq. aquam de petra tr. α1 Rm12 ‖ 9 aquam V4 (pc.) Ca (pc.) G (pc.) ε (exc. N; pc. Bn1) T C η1 edd Eug | profluxit α (ac. V4) β γ P2; produxit rell. edd ‖ 10 multi ergo tr. ζ edd (exc. am) | mentientes] a add. η1 | ex om. α (exc. F4) β P2 12 cognitione] cogitatione S (pc.) η1 ‖ 13 clamant] damnant K P15 ‖ 15 suave … dicunt2 om. γ (ac. Ca S) | vel1 om. γ (ac. S) Eug

40

5

10 cc 1135

15

298 | Augustini

20

5

Nolo amplius immorari in rebus dolendis. Quamquam terribiliter psalmus ad hoc finitus sit, tamen a fine eius, obsecro vos, recurramus ad caput: exultate deo adiutori nostro. Conversi ad dominum. Et post verbum: (23.) Non parum vestras mentes in nomine Christi divina spectacula tenuerunt, et suspenderunt vos non solum ad appetenda quaedam, sed ad quaedam etiam fugienda. Ista sunt spectacula utilia, salubria, aedificantia, non destruentia – immo et destruentia et aedificantia: destruentia recentes deos, aedificantia fidem in verum et aeternum deum. Etiam in crastinum diem invitamus caritatem vestram. Cras illi habent, ut audivimus, mare in theatro; nos habeamus portum in Christo. Sed quoniam perendino die, id est quarta sabbati, non possumus ad mensam Cypriani convenire, quia festivitas est sanctorum martyrum, crastinum ad ipsam mensam conveniamus. 23,4 recentes deos] cf. Ps. 80,10 22,20 conversi ad dominum] cf. Dolbeau, Augustin, 127–154 et 618–621 23,7 mensam Cypriani] cf. Lancel, Carthago, 769f. M α (F F4 V 4 ) α 1 (H4 S2 ) β (D F3 R) γ (Ca S K P 15 ) δ (A G O2 ) ε (Bn1 Lp1 N) ζ (Rm 12 T) η (C La P 2 ) η 1 (Lo1 An 5 P 12 ) edd (am er lo ma cc) Eug ‖ 22,19 nostro] des. Eug (CSEL 9, p. 506) 17 in γ δ La edd Eug; om. rell. | quamquam] quam η1 ‖ 17sq. ad hoc] adhuc S (pc.) δ ε (exc. Lp1; pc. N) ζ η (pc. C) P12 ‖ 18 sit] est α α1 ‖ 20 conversi ad dominum om. α (ac. F) S (pc.) am er lo | dominum M H4 γ (ac. S); dominum deum patrem omnipotentem puro corde ei quantum potest parvitas nostra maximas aeque gratias agamus precantes toto animo singularem mansuetudinem eius ut preces nostras in beneplacito suo exaudire dignetur inimicum quoque a nostris actibus et cogitationibus sua virtute expellat nobis multiplicet fidem mentem gubernet spirituales cogitationes concedat et ad beatitudinem suam (suam om. T) perducat per Iesum Christum filium suum dominum nostrum qui cum eo vivit et regnat in unitate spiritus sancti deus per omnia saecula saeculorum amen S (pc.) ζ; deum rell. ma cc; explicit contuli add. γ (ac. S) ‖ 21 et om. S2 T; incipit γ (ac. S) δ ε | et post verbum om. H4 am er lo; incipit versum Rm12 23,2 sed ad quaedam om. γ (ac. Ca S) | ad2 om. α; et η (exc. P2) η1 | etiam om. δ ‖ 3 salubria] etiam add. α1 δ ‖ 4 destruentia2 … aedificantia2 om. γ (ac. Ca S) | deos] et add. α (exc. F) α1 ‖ 5 et om. α 6 audiamus V4 (ac.) An5; audimus η (exc. La) η1 (exc. An5) | habemus M α (ac. F) O2 η (exc. C; ac. P2) 7 mensam] sancti add. β ‖ 8 sanctorum martyrum est tr. α1 | *crastino V4 (pc.) β S (pc.) ζ C (pc.) edd (exc. am); sed cf. ThlL 4, 1107, l. 63sq. de ‘crastinum’ adverbio