Druga konferencija Saveza komunista Jugoslavije

Table of contents :
Front Cover
Izdavači ...
JN9679 ...
UVODNA REČ PREDSEDNIKA TITA ...
ZAVRŠNA REČ PREDSEDNIKA TITA ...
Postoje svi uslovi da naš rad bude svestraniji i uspješ- ...
Uvodno izlaganje ...
DISKUSIJA ...
mjere koje će na dužoj stazi voditi otklanjanju suštinskih ...
sredstvima, osposobljenom da ne pravi greške u izboru sred ...
pitanje. Na fizionomiju i strukturu uticali su i rešenja ...
- ...
AKCIONI PROGRAM ...
IZVESTAJ O RADU KOMISIJE ZA IZRADU ...
IZVEŠTAJ O RADU PREDSEDNIŠTVA SKJ ...
ZA STATUTARNA PITANJA SKJ ...
IZVEŠTAJ NADZORNOG ODBORA SKJ ...

Citation preview

UC-NRLF

$B

581 363

Y

AR

Y O CFA LI FO RN IA

IT

RS

VE

OF TH UNE I

BR

LI

AR Y OF TH UNE IV ER SI TY OF CA LI FO RN IA

CA

LI

SI

R AR O TH TY OFBe NIA rkeley Y F E

Berkeley LI BR AR Y OF TH E UN IV ER SI TY OF CA LI FO RN IA LI BR AR OF Y

FO

LI BR

Berkeley

A

Beckeler

Berkeley

F

LI

OF CA

LI

B

OF TH UN E I

VE R

Y

RA R

TY

RN

IF O

L

OF CA

SI

IA

Y

IT

RS

OF TH UN E IV E

Berkeley

AR O TH Y F E

E D TH UN

ER

A Y F E TYO NI AR O TH SI BR OR ER LI IF IV Berkeley UN

O IV ER

SI TY OF CA LI FO RN A IA BR LI -

UN

RN

IV

VE

O

R

IF

CFA O

LI

FO

A BR LI

I UN E H TF O

L CFA O

ER IV UNE TFH O A BR LI

T OFY OR AR NI IBR A L LI IA BR RN AR OY THF E UN I V ER S I T OFY

FO

UN

LI

BR BR AR OY THF E

E

LI

C

AL I

IA

IV

RN UN

CA UN

IV ER

SI

CA LI

Berkeley

B

R S IT OFY

IA

IA RN

OF IF O

FO L

O RA R OY THF E B

ER LI

IV CA

UN

IF

S I T OFY

CA L

LI

LI

Berkeley Berkeley

TY OF

FO

Berkeler RN

IA

LI BR

AR Y

Berkeley

Berkeley

Berkeley

FO R

NI

A CA

LI

Berkeley

DOKUMENTI

SKJ

DRUGA

KONFERENCIJA

SAVEZA

KOMUNISTA

JUGOSLAVIJE

KOMUNIST

OSLOBOĐENJE

Provided by the Library of Congress Public Law 480 Program

DRUGA

KONFERENCIJA

SAVEZA

KOMUNISTA

JUGOSLAVIJE

BEOGRAD, 1972.

DRUGA KONFERENCIJA SAVEZA KOMUNISTA JUGOSLAVIJE Dokumenti KOMISIJA ZA REDAKCIJU I PUBLIKOVANJE DOKUMENATA DRUGE KONFERENCIJE SKJ : Mileva Planojević, predsednik, Nikola Džuović, Esad Horozić, dr Tihomir Jovanovski, Janez Kocijančič , Ivica Račan i Kolj Široka

Urednik Savo Martinović

Oprema Ivan Čehić

Izdavači Redakcija knjiga NIP »Komunist« , Beograd, Trg Marksa ! Engeisa 11 i NIP » Oslobođenje« , Sarajevo, Maršala Tita 13

Štampa i korektura:

Novinsko preduzeće »Dnevnik« , Novi Sad, Bulevar 23. oktobra 31 ,

JN9679

A5$5 K5 1972

U Beogradu je 25, 26. i 27. januara 1972. godine zasedala Druga konferencija Saveza komunista Jugoslavije.

Skup delegata izabranih na republičkim kongresima i pokrajinskim konferencijama Saveza komunista, čiji je izbor verifikovao Deveti kongres i čija punomoćja traju do sledećeg kongresa Saveza komunista Jugoslavije, te delegata izabranih na opštinskim i drugim odgovarajućim konferencijama Saveza komunista , članova Predsedništva SKJ, Komisije za statutarna pitanja i Nadzornog odbora SKJ, i brojnih gostiju otvorio je i u njegovom radu učestvovao Predsednik Saveza komunista Jugoslavije Josip Broz Tito. Dnevni red sednica Konferencije je bio: 1. Izbor radnih tela Konferencije, 2. a) Verifikacija punomoćja delegata, b) Verifikacija promena u sastavu organa SKJ, 3. a) Izveštaj Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije o radu od Prve do Druge konferencije Saveza komunista Jugoslavije , b) Izveštaj o radu Komisije za statutarna pitanja Saveza komunista Jugoslavije , i c) Izveštaj Nadzornor odbora Saveza Jugoslavije

komunista

4. Razvoj i aktuelni zadaci Saveza komunista Jugoslavije 5. Društveno- ekonomska situacija i zadaci Saveza komunista Jugoslavije 6. Usvajanje dokumenata o narednim zadacima Saveza komunista Jugoslavije Referate o razvoju i aktuelnim zadacima SKJ i o aktuelnoj društveno - ekonomskoj situaciji i zadacima

3183

SKJ podneli su Veljko Vlahović i Kiro Gligorov. Na temelju ta dva referata i izveštaja o radu između dve Konferencije vodila se jedinstvena debata u kojoj je 92 učesnika uzelo reč. Konferencija je jednoglasno usvojila svoj osnovni dokumenat - AKCIONI PROGRAM i obrazloženje Budislava Šoškića o radu Komisije za izradu tog dokumenta. Na sednici su za članove Izvršnog biroa Predsedništva SKJ izabrani Krsto Avramović ( SK Srbije), Jure Bilić (SK Hrvatske), Kiro Gligorov (SK Makedonije), Stane Dolanc (SK Slovenije), Stevan Doronjski (SK Vojvodine), Todo Kurtović (SK Bosne i Hercegovine), Fadil Hodža (SK Kosova) i Budislav Šoškić (SK Crne Gore).

Pri kraju rada Konferencije je ponovo govorio Josip Broz Tito. U ovoj knjizi donosimo navedenu građu iz toka rada Druge konferencije.

UVODNA REČ PREDSEDNIKA TITA

Drugarice i drugovi, Otvaram Drugu konferenciju Saveza komunista Jugoslavije. Pozdravljam sve prisutne delegate i goste Konferencije. Želim, drugarice i drugovi, da na početku rada ove Konferencije kažem nekoliko riječi. Druga konferencija Saveza komunista Jugoslavije održava se u periodu kada u našoj zemlji sve više dolazi do izražaja svijest o potrebi da se Savez komunista zaista , u punoj mjeri, angažira na svim pitanjima koja danas stoje pred nama. A mnoga od tih pitanja traže svoja rješenja na osnovu odluka Devetog kongresa SKJ.

Kada je riječ o situaciji u našoj zemlji, a u prvom redu u Savezu komunista, htio bih ovdje da kažem da su danas u svijetu sve negativne, reakcionarne i antikomunističke snage, neprijatelji našeg društvenog razvitka, veoma glasni i stalno proriču neku veliku krizu u našoj zemlji . Ja sam mišljenja, a uvjeren sam da se svi slažete sa mnom, da o nekoj krizi naše države ne može biti ni govora. Može se, međutim, govoriti slabostima u redovima Saveza komunista, naročito u izvršavanju odluka Devetog kongresa. Kada danas razmatramo obaveze koje stoje pred ovom Konferencijom , mislim u prvom redu da je naš glavni zadatak da izvršimo analizu neizvršenja odluka IX kongresa, a toga ima veoma mnogo. Nešto smo u posljednje vrijeme, na brzinu, počeli da izvršavamo i to, meni se čini, uglavnom u državnoj administraciji, među republikama i federaciji. Na Savezu komunista je veliki dio krivnje za dobar dio toga što je dalo elemente inostranoj štampi koja nam nije naklonjena, koja ne voli da se mi konsolidujemo, da Ju-

goslavija bude čvrsta i snažna zajednica, koji ne vole socijalistički sistem , a neki ni sistem samoupravljanja u našoj zemlji. Da su odluke Devetog kongresa striktno izvršavane , mi ne bismo imali, ni u našoj privredi, ni u drugim društvenim djelatnostima, slabosti koje su došle do izražaja i koje su čak imale i takve posljedice da je neprijatelj u našoj zemlji digao glavu . Sve što mi radimo gleda se kroz mikroskope i iznosi sve ono što je negativno, dok ono što je pozitivno vrlo rijetko dolazi na stranice inostrane štampe. Međutim, ako analiziramo šta smo sve postigli, blagodareći naporima naše radničke klase, onda vidimo da su ti uspjesi ogromni. Ja ne bih o tome govorio, o tome će govoriti drugovi u svojim referatima. Ali, htio bih da kažem da bi ti uspjesi bili mnogo veći da smo mi komunisti bili na mjestu i da smo izvršavali ono što smo zaključili na Devetom kongresu, Mi smo pristupili privrednoj reformi, i u tome su postignuti veoma krupni rezultati. Ali, nije postignuto sve ono što smo zamislili. Da smo se malo drukčije postavili, bilo bi i tu većih uspjeha nego što smo ih imali. Mi smo pred sebe postavili i cilj da izvršimo reformu Saveza komunista. Tu nismo do danas postigli gotovo ništa , ili vrlo malo. Zato neka ova Konferencija bude prekretnica u reformi Saveza komunista. A ona se sastoji u tome da svjesno izvršavamo sve odluke koje stoje pred nama. Pitanje reorganizacije nije tako krupna stvar. Više je tehničkog karaktera, recimo, izbor delegata, odnosno kandidata za izvršne funkcije u najvišim , srednjim i drugim forumima, kao i reorganizacija osnovnih partijskih organizacija. Da pređemo sa tih masovnih partijskih organizacija na manje koje će živjeti partijskim životom, životom svega onoga što se svakodnevno u toj sredini događa. Jer, samo na taj način komunisti će imati mogućnosti da učestvuju u rješavanju svih pitanja u svojim preduzećima i ustanovama, svugdje gdje se vrši samoupravljanje. U krupnim organizacijama, od po 200, 400, 500, pa i do hiljadu ljudi , pojedinac komunista ne može doći do izražaja. Tu obično govori nekoliko njih, drugi aplaudiraju ili ne aplaudiraju , i na tome se sve svrši. A tu je najbolji teren da cvate tehnokrátizam , da cvate birokratizam, da se stvari zabašure i ne izvrši ono što smo sebi postavili kao cilj . Prema tome, pred ovu Konferenciju postavlja se kao jedno od najvažnijih pitanja da mi sebe dobro organiziramo, da dobro shvatimo svu težinu propusta koje smo imali u proš-

6

losti, da se za sve što se događa osigura odgovornost - od običnog člana pa do najvišeg foruma. Razumije se , forumi u prvom redu moraju da budu ti koji će dati primjer u izvršavanju odluka, a svi članovi Saveza komunista imaju veliki zadatak i ulogu da kontrolišu da li se odluke sprovode. U svojim partijskim organizacijama treba da budu glasniji, da smjelo govore, da se ne boje nikakvih mjera koje bi dovodile do njihovog isključivanja, otpuštanja , itd. Jednom riječju, niko nema pravo da im zapuši usta ako oni pozitivno i konstruktivno kritikuju rad, i svojih i drugih, privrednih i ostalih funkcionera koji su većim dijelom komunisti, Oni imaju pravo da kritikuju ne samo komuniste, nego i one koji nisu komunisti . A i takvih danas ima dosta na odgovornim položajima. Dakle, ne samo komunisti nego i nekomunisti na funkcijama, moraće da izvršavaju odluke pod kontrolom radničke klase, pod kontrolom avangarde radničke klase, Saveza komunista.

Želio bih da kažem ovdje pred čitavim svijetom da je uopšte glupo što se stalno podmeće o nekoj našoj krizi , o tome da će se sve raspasti, Jugoslavija je snažna zajednica . Jugoslavija ima Savez komunista od milion članova. Jugoslavija ima Socijalistički savez radnog naroda, gdje su okupljene ogromne mase, šest, sedam miliona. A da ne govorim šta još ima Jugoslavija, a šta ima -- to znaju vrlo dobro. (Buran aplauz .) Prema tome, ne može se govoriti o nekoj krizi našega društvenog sistema. On korača smjelo naprijed, i pored svih teškoća kroz koje prolazimo . Mi imamo privrednih teškoća koje savladavamo, ali prema onome što smo postigli i šta još možemo postići, ako se bolje organiziramo, te teškoće nisu velike. Mi ćemo na ovoj Konferenciji morati preslišati sami sebe. Mora se smjelo iznositi sve ono, što su delegati donijeli iz svojih sredina, poruke koje su dobili da ih prenesu ovdje. I onda, ne da donosimo neke odluke koje bi bile nešto novo, nego da ponovimo veći dio odluka Devetog kongresa koje moraju biti izvršene u jednom kratkom periodu , do slijedećeg kongresa.

Mi se na Desetom kongresu ne možemo pojaviti

takvi kakvi jesmo danas. Ne smijemo, i mi to moramo izvr.7

šiti. Jer, Savez komunista je najsvjesniji dio naše radničke klase, to jest njena avangarda. Prema tome, ova Konferencija ima pred sobom veliki zadatak. Ja želim da mi otvoreno iznosimo sve šta imamo, šta nam ne valja - i mi rukovodioci i oni koji nisu rukovodioci, oni koji su došli odozdo, jer oni jako mnogo toga znaju , i neka to ovdje kažu,

Želim da ova Konferencija ima čim više uspjeha u svome radu.

ZAVRŠNA REČ PREDSEDNIKA TITA

Drugarice i drugovi, Morate priznati da mi nije baš tako lako dati završnu riječ poslije toliko dobrih diskusija više od devedeset učesnika. Mnogo mojih misli ste » pokrali « i ja sada ne bih želio da to ponavljam. I dobro je da ste vi te misli iznijeli ovdje. Moram da kažem da sam ja zaista veoma zadovoljan ovom diskusijom i čitavim tokom Druge konferencije. I ona mora da sve nas gore, rukovodeće ljude ankuražira i osvježava. Mi možemo sa ponosom kazati da je naša baza zdrava, da Savez komunista čvrsto stoji na svojim temeljima. Samo glave na tom zdravom tijelu nisu uvijek čvrste i one se ponekad klimaju . Ja mislim da je ova Konferencija dala mnogo, dala je dovoljno materijala da se zaista energično pristupi izvršavanju odluka, drukčije nego što smo to radili u prošlosti. Šta je pokazala Druga konferencija? Ona je pokazala da — i pored svih slabosti koje postoje i koje smo nekoliko puta imenovali ni u Savezu komunista nema takve krize, kao što smo mi ponekad mislili. Kriza je bila više gore, više u neslaganju i slabostima, i vi ste o svemu tome ovdje govorili i ja ne bih to ponavljao. I tu krizu, tu tanku krizu koju izazivaju poneke glave, mi možemo vrlo lako riješiti . Vi ste sami govorili da se ne smijete vratiti kući , ako ovdje ne budete kazali sve ono što su od vas tražili članovi Saveza komunista i radnička klasa, i ako ne budete zahtijevali veoma energične postupke prema svima onima koji neće izvršavati odluke, donesene na tako važnom mjestu kao što je ova, Druga konferencija Saveza komunista Jugoslavije . Htio bih da istaknem neke stvari koje nisam želio da kažem u uvodnoj riječi , koja je bila vrlo kratka. Ja sam već prije Konferencije zabilježio mnoge elemente, mnoge stvari o kojima sam mislio govoriti. Međutim, vi ste mi pomogli da sada o njima ne treba da govorim jer ste zaista pogodili ono što je najbitnije . 9

Možda ima nekih stvari koje su ovdje meni malo smetale . Na primjer, u toku same diskusije na Konferenciji, razmišljao sam da li bi, možda, bilo bolje da smo na dnevnom redu imali dvije tačke - jednu o reorganizaciji i reformi Saveza komunista, a drugu o ekonomskim problemima. Jer, ovako se i jedno i drugo mnogo prožimalo, nije bilo dovoljno jasno odvojeno jedno od drugoga . Ali, mi smo, ipak, došli do toga da se u zaključcima koji su doneseni te stvari jasno vide. To komunisti moraju imati pred sobom kao svoj zadatak i to na svim sektorima, u svim granama naše privrede, u svim centrima i sredinama našeg društva. Oni treba da djeluju onako kako to nalažu odluke koje su ovdje donesene. 1 Ovdje je bilo riječi o demokratskom centralizmu . Međutim, niko nije pomenuo diktaturu proletarijata . Od toga nekako mnogi zaziru , kao što je to bilo i sa demokratskim centralizmom. Ali, diktatura proletarijata kod nas postoji i ona mora da bude. Da ona ne postoji, vi ne biste došli ovdje sa takvim porukama kakve ste donijeli . Ona postoji, ali ne ona ratna, nego jedna revolucionarna diktatura proletarijata za brži, pravilniji tok razvitka socijalističkog društva , za pravo radničke klase da svugdje bude prisutna , jer je ona osnovni temelj našeg društva. A vi ste tu diktaturu proletarijata ovdje veoma dobro poduprli , u svojim govorima. Ona je sada dobila punu potvrdu i nje treba da se čuvaju svi neprijatelji naše zemlje -- i spoljni i unutrašnji . I neka budu svjesni toga da su naš proletarijat, naš Savez komunista kao avangarda radničke klase, dovoljno sposobni da odbiju sve nasrtaje na naš društveni sistem, na našu zajednicu , bilo u kom obliku i bilo sa koje strane se oni pojavili . Ovdje je, kao što sam rekao, bilo riječi i o pitanju demokratskog centralizma. O tome su neki drugovi ovdje dobro govorili, to je formulirano a sadržano je i u Statutu SKJ. Poznato je da demokratski centralizam kod nas danas ima malo drukčiji karakter nego što je to bilo, recimo, prije mnogo godina, ili prije rata. Tada smo imali potrebu za veoma strogom disciplinom, čvrstim jedinstvom i striktnim izvršavanjem svake odluke. Letili su iz partije , oni koji to nisu poštovali . Kod nas toga neko vrijeme, nije bilo dovoljno i to je bila velika šteta, Ali, demokratski centralizam, ima kod nas sada drukčiji oblik. Sada se radi o njegovoj primjeni u našoj zajednici u kojoj smo izgradili takav društveni sistem gdje sve više dolazi do izražaja metod međusobnog dogovaranja. Na primjer, kao sada ovdje . Vi ste svi, došli sa punomoćjima vaših osnovnih i drugih organizacija, sa njihovim jasnim porukama. Sada, kada su

10

odluke donesene, taj demokratski centralizam dobija drukčiji karakter i on mora da dobije svoju punu potvrdu. Odlukama koje su ovdje donesene u diskusiji nije bilo oponiranja. Ja nisam vidio ni jednoga diskutanta da se ne slaže sa ovim ili onim. Vi ste se ovdje zbilja složili . A to jedinstvo koje se ovdje ispoljilo mora sada da nađe svoje mjesto i odjeka u svim našim djelanjima i u izvršavanju odluka. Vi sada mirne duše možete ići u svoje organizacije i sredine i kazati da smo zbilja rijetko kada imali takvo jedinstvo , kao što je to bilo ovoga puta. Ovdje nije bilo nikoga ko bi mogao na vas da vrši neki pritisak . Takvih pritisaka nije bilo; svako je slobodno rekao šta o čemu misli . Ovo je bila dobra pouka za sve one koji kod nas još uvijek špekulišu da je ovdje neka diktatura ; da se ljudi boje. Nema takve zemlje gdje bi se ljudi tako malo bojali kao u Jugoslaviji (aplauz), nema takve zemlje, kod nas se ljudi ne boje. (Aplauz.) Kod nas se slobodno diskutira o raznim pitanjima i na raznim mjestima. Recimo, u Skupštini gdje se žučnije raspravlja i ima malo više međusobnog, kako se to kaže - koškanja. Takođe bih htio kazati da mi je jako drago što sam ovdje imao priliku da vidim, da su u našoj radničkoj klasi, među radnicima iz preduzeća, izrasli sposobni ljudi , koji znaju da govore, da izlažu i argumentuju sve ono što misle. Ja bih samo htio da nam to bude podstrek da mi čim više radnika iz preduzeća uključujemo u naš Savez komunista, jer će to mnogo doprinijeti njegovoj snazi . Želim da podvučem ono što je nekoliko drugova govorilo. Ako je Savez komunista avangarda radničke klase, onda radnici moraju biti u toj avangardi. Nju ne mogu sačinjavati neki sa strane, samo iz redova činovnika i oni koji sa proizvodnjom nemaju gotovo nikakvog kontakta. Već sama riječ avangarda radničke klase znači da u njoj mora da bude zastupljena većina onih koji tu pripadaju, a to su radnici. Mi smo ovdje u diskusiji čuli zašto je Savez komunista gubio radnike, i to one stare, koji su imali za sobom mnogo revolucionarnog iskustva i teških časova. Ali su neki od njih predali knjižice, jer su ih preplavili oni koji se baš ne bi mogli ubrojiti u najsvjesniji dio radničke klase, kao što je birokratija itd. Dajmo da ovo pitanje već jedanput riješimo i da brzo idemo u tom pravcu, to jest da radnike čim više primamo u Savez komunista . Tako će on zbilja biti predstavnik onog društvenog sloja koji je danas osnova naše zajednice, koheziona snaga našeg društva, baza čitavog našeg društvenog života. 11

Razumije se, tu nije potrebna neka kampanja. Ali, kada sada partijske organizacije budu drukčije organizirane, biće i drukčija selekcija za ulazak u Savez komunista, jer će se za svakog pojedinca dobro znati ko je i šta je. Radiće se u jednoj užoj sredini i svi će jedan drugoga poznavati. I kada se neko predloži u Savez komunista, to će, ipak, biti garancija da će on to i opravdati. Kada bi se sve ono o čemu se ovdje diskutiralo moglo kondenzirati i tačno primijeniti dolje, onda bi se čitava situacija u zemlji vrlo brzo sanirala. Ali, ja smatram da je sada načeto, i to čvrsto, pitanje jačanja našeg Saveza komunista kao najsvjesnije snage u našem društvu koja će moći da savlada sve ono što stoji pred njime.

Mi nismo ovdje unijeli nikakvu novost u naš program. Nismo kazali da će sada Savez komunista komandovati u preduzećima, raznim ustanovama, itd . Ništa nema od toga. Ali, Savez komunista biće budan čuvar svega onoga što treba da omogući da se naše društvo kreće naprijed . Savez komunista treba da bude glavni čuvar tekovina naše revolucije , a ne naša armija. Armija ima zadatak da čuva naše granice. Ja sam govorio i o čuvanju tih tekovina. Ali , to je bilo onda kada je trebalo nešto reći i o tom pitanju, da to znaju oni koji bi nam željeli učiniti zlo . (Buran aplauz .) Sada mi nismo mijenjali Statut. A nismo ni mogli, jer je to u nadležnosti kongresa. Ali , neka kadrovska pitanja morali smo riješiti , jer uvijek neko odlazi , mijenja dužnost, itd . Morali smo nešto učiniti da bi se posao obavljao kako treba, Dakle, što se tiče promjena u Statutu , mi ćemo na kongresu morati nešto učiniti. Inače, mi tu ništa drugo nismo mijenjali. Mi, na primjer, u pogledu demokratije, nismo krenuli natrag, u prošlost, u neke dogmatske vode . Ne vraćamo se ka nekoj » čvrstoj ruci « . Čvrsta ruka je čitava naša radnička klasa. Čvrsta ruka je naš Savez komunista . Ali , to je ona čvrsta, misaona ruka koja tačno usmjerava naš društveni , socijalistički razvitak. Ali, ne ona koja znači samovoljno ponašanje na svakom mjestu. No, ja moram da kažem da se neki privredni i drugi rukovodioci, u mnogim sredinama, još uvijek ponašaju samovoljno. A to je sada kod nas ta takozvana » čvrsta ruka« koju nećemo više dozvoliti . Tome više ne smije biti mjesta kod nas. Mnogi su do sada smatrali da oni treba da govore i donose sve odluke u ime radnika, a da se radnici vrlo malo pitaju. Ja vjerujem da to naši radnici neće više dopustiti . Naši radnici su sposobni da shvate da imaju pravo da odlučuju o svim pi12

tanjima koja se tiču njihove proizvodnje i njihovog bića kao radnika i samoupravljača. Sada je na komunistima da se dobro snalaze. Ovdje su razmatrana mnoga pitanja i u tome se nije tako lako snaći . Zato ćemo morati podizati nivo našeg članstva i naših radnih ljudi. -Moraćemo organizovati razne kurseve da bi radnici stekli potpunije pojmove o ulozi Saveza komunista, privrednim i drugim pitanjima, razumije se, na osnovama našeg kursa socijalističkog razvitka. Sve to moramo sada preduzeti i ići u korak sa novim potrebama. Meni je bilo milo kad sam ovdje slušao neke profesore, predstavnike univerziteta, koji su isticali da na univerzitetima ne bi smjelo biti onih koji se ne slažu sa politikom Saveza komunista i uopšte sa našim društvenim sistemom. Pa , to je jasno. Mi smo to odavno govorili, A mi ih plaćamo; plaća ih radnik koji stvara sredstva . Uostalom, iz kakvih drugih sredstava bi se to moglo činiti osim iz onih koja zarade radnici. A takvi rade suprotno našem socijalističkom sistemu. I oni nam vaspitavaju omladinu. No, ja ovo ne bih više ponavljao. Ja sada čekam na dejstva, na akcije, da odstranimo sa tih mjesta one koji kvare našu omladinu . (Buran aplauz.) Ja sam o tome već odavno govorio. Ali, to brzo uđe na jedno i izađe na drugo uvo. Čak su me malo i ironizirali . No , ja nisam odustao da o tome govorim. Rekao sam da ćemo jednog dana doći do tog uvjerenja, i evo došli smo. Sada ćemo preduzeti mjere. A one koji to neće a odgovorni su kao politički rukovodioci - pitaćemo zašto to nisu uradili. Drugovi, vi znate da su mi mnogi slali pisma, među kojima, možda, neki od vas. Kažu : druže Tito , zašto stalno govoriš ove stvari, zašto ne kažeš ko su ti ljudi , a znaš ih . Ja sam, međutim, stalno oklijevao, jer sam očekivao da će se ti ljudi osvijestiti. Ali, izgleda da je kod nekih tako tvrda koža da se: ne mogu osvijestiti. Uzmimo, na primjer, to što se dogodilo u Hrvatskoj . Sada ima nekih mudrijaša koji kažu : zašto se to nije mnogo ranije napravilo. Ja vam kažem, drugovi , da sam ja poduzeo ovu akciju prije šest mjeseci, u Hrvatskoj bi bilo malo građana koji bi razumjeli šta je to. I mi bismo imali veliki broj ljudi protiv sebe. Kad je već postalo potpuno jasno, kad je već svakome počelo da bode oči, kazao sam : E, dosta, sad je sazrelo . Ja sam davao mogućnosti, upozoravao i upozoravao . Ali, nije se lijepilo to što sam ja njima govorio. Drugovi iz CK iz Hrvatske koji ovdje sjede - to znaju . Mi ništa nismo zakasnili. Udarili smo na vrijeme, i uvijek ćemo tako raditi. Zato, dajte, radimo tako, da ne trebamo udarati, jer u

13

partijskom članstvu imamo dosta snaga da takve stvari uvijek, u korjenu presiječemo. To je bila jedna krupna stvar koja se, začudo, dogodila kod nas. Ali , mogu reći da sam, donekle, i ja bio prevaren. Ja moram da odam priznanje drugovima iz Hrvatske - koji su ovdje podnosili izvještaj - da su se dobro prihvatili posla. Samo, savjetovao bih im jednu stvar - da ne dozvoljavaju tjeranje vještica. Jer, onda nismo pogodili pravi cilj . One koji su zgriješili po partijskoj liniji, treba partijski kazniti, disciplinskim kaznama, do isključenja. Oni za koje istraga dokaže da su napravili krivično djelo - moraju biti sudski kažnjeni. Za koje se dokaže da su šurovali sa nekima izvana, treba ih optužiti za veleizdaju i izvesti pred sud. Ali, to mora biti dokazano. I na tome se sada radi. Moramo imati argumente. A ono drugo -- to su partijske stvari, partijske kazne. No, ne smije se dozvoliti ako je, recimo, neko isključen iz Partije, da može opet slobodno svašta pričati i rovariti. Ako to on ponovo radi, onda je to teže i treba drukčije postupiti i udariti po njemu. Ne može on, svejedno što je van Partije, da radi šta hoće. Prema takvima ćemo se oštro postaviti. Ima sada u Hrvatskoj i nekih koji. kažu da oni sve najbolje znaju. To jest, da su sve to znali prije i da su opominjali. Opominjao sam ja davno, vi se sjećate vrlo dobro, i to mnogo puta. A oni, umjesto da pomognu sadašnjem rukovodstvu, koje zbilja ide pravilnim pravcem, otežavaju mu posao i to djelujući van Partije, van organizacije. Meni je žao kad se neko takav nađe u Savezu boraca i van partijske organizacije, po pojedinim mjestima, protura drukčija gledanja i stvara neraspoloženje. Ne može se ići onako kako bi svaki želio. Za to je odgovoran CK Hrvatske, pa ako nešto ne bude učinio on će odgovarati i pred nama, jer je on sastavni dio Jer, naše jugoslovenske organizacije Saveza komunista pitanje ponašanja komunista i foruma pojedinih republika nije samo njihova unutrašnja stvar. To je isto tako stvar Saveza komunista Jugoslavije. A to nisu htjeli bivši rukovodioci u Hrvatskoj . Toga je bilo i ima još u Srbiji i u nekim drugim republikama. Možda sada više neće biti, ali bilo je. Mi ne možemo imati nekoliko partijskih centara koji bi radili šta hoće i protiv interesa cjeline - Saveza komunista Jugoslavije. Moramo imati jedinstvo, jedinstveni Savez komunista .. Kada se radi o odlukama mi smo za to imali riječ jedinstvo misli i akcije . To znači da smo ono što smo zamislili i o čemu smo se dogovorili, morali svi složno i disciplinirano sprovesti. I sada,

14

u novim društvenim odnosima, u sadašnjoj fazi izgradnje socijalizma - nije to zastarjelo oružje. I tu je jedinstvo misli važno, a kada se dogovorimo i složimo, onda, razumije se, mora uslijediti jedinstvo akcije. Dakle, ta parola još i danas donekle važi, doduše u drukčijim uslovima. Eto, vidite, ima stvari koje nam sada moraju biti jasne. Sve što je ovdje odlučeno mora biti objavljeno kako bi se članstvo s tim upoznalo. Ja bih ovdje preporučio svima nama da stalno imamo čvrstu vezu sa bazom, sa radnicima, sa fabrikama, i to ne preko papira, nego lično i neposredno . Treba da idemo među radnike, da ne štedimo snage, da im objašnjavamo stvari. A kod nas nije bilo baš mnogo rukovodećih ljudi koji su to činili. Ja bih vrlo rado više išao, ali nemam vremena, suviše sam zauzet . No , svaki od nas može za to naći vremena. To će biti dobro ne samo za pojedino preduzeće, nego i za čitav kraj u koji se odlazi. A mi zaista mnoge stvari moramo objašnjavati . Što se tiče psihoze koja je bila stvorena -- zbog neprilika u Hrvatskoj , a i drugdje - u svijetu će, razumije se, morati da se pomire sa tim da naša zemlja ne stoji na nekim staklenim nogama. Veoma je to čvrsta zajednica. Ja sam to rekao i u svojoj uvodnoj riječi. I neka vide da mi imamo i čvrste noge i tijelo to jest Savez komunista i Socijalistički savez, koji su zbilja veoma snažne društvene organizacije, ali koje mi moramo da pokrenemo u akciju, da se bore. Ovdje su neki omladinci govorili da se sada na univerzitetima već počelo tražiti više marksističke literature . Tome treba organizovano pristupiti. Nije u pitanju samo da im se da više literature, nego treba i odabrati ono što će im najviše koristiti. Jednom riječju, neka to oni organiziraju kako najbolje znaju . Ali , ja bih htio da se Marks vrati na univerzitet. Negdje sam vidio jednu karikaturu na kojoj Marks stoji pred našim univerzitetom, sa »Kapitalom« pod miškom, ali ga ne puštaju unutra . To je bila karikatura, ali vrlo karakteristična. Marksizam mora biti osnova teoretskog obrazovanja naših mladih ljudi, naših mladih kadrova, bez obzira za koju su se struku orijentisali . Pa dobro, šta ti naši mladi ljudi , koji s marksizmom imaju tako tanke odnose, znaju o dijalektici ? Ne znaju baš mnogo . A kod nas je takav bujan proces društvenih kretanja, da čovjek mora malo poznavati dijalektiku. Jer, nekad misli da je nešto crno, a nije crno . Marksizam - i Marks i Engels i drugi pruža mnogo i to treba da uđe u udžbenike naših univerziteta. Koliko će se sati tome posvetiti, to je druga stvar, ali tražim da to ne bude premalo. Međutim, ljudi treba i sami

15

da rade nad sobom. Mnogi od nas bili smo već prilično u godinama kad smo počeli da studiramo marksizam. Imali smo tu »sreću« da smo dugo vremena bili na robiji, pa smo mogli da ga izučavamo. I to nam je dobro došlo. Dajte da i našu omladinu vaspitavamo u duhu marksizma. Ne apstraktno, nego u duhu onoga što mi danas radimo i što bistreba da bude zbilja ono što traži mo trebali učiniti. To radnička omladina i uopšte naša mlada generacija i što joj je potrebno da bi mogla da učestvuje u društvenom životu. Pružimo mi to njima, jer mogućnosti ima dosta. Želim da pomenem još jednu stvar. Čula se kritika da na Konferenciji nije bilo govora o omladini . Drugarice i drugovi, moje je mišljenje da ćemo se prije 10. kongresa morati pozabaviti pitanjima omladine, njene organizacije, itd . Omladinska organizacija, kakva je ona danas - ne vri-

jedi mnogo . Ističe se : mi mladi, pa mi mladi .. Znate, i mi smo bili mladi, i mi smo morali raditi . Našoj mladoj generaciji treba obezbijediti širi sadržaj kojim će se ona baviti. Jasno je da mladima treba razonode ; ja nisam, na primjer, protiv igranki . Ali , to nije sve . Ona mora da se više interesuje za ono što se u našem društvu događa. Ja sam na televiziji gledao više puta da se sa mikrofonom pristupi mladom čovjeku i pita : da li znate za ovu ili onu bitku iz narodnooslobodilačke borbe? A on odgovara : » Ne, ne― ne zna mojte mene pitati , ne znam « . Pita zatim drugoga ni on. A to su , sigurno, mladi ljudi iz naših škola, sa univerziteta. Mnogi ne znaju ništa o tome šta se događalo prije 25 godina. Kod nas je malo mladih ljudi koji znaju te stvari. A to je sramota. Kako mi to onda vaspitavamo našu omladinu? Ona treba da poznaje našu historiju . A ne da se dozvoljava da neki pljuju po onome za što je palo toliko naših ljudi, među kojima i mnogo omladine, djece i žena. Ne znaju ni za klanje kakvo je bilo u našoj zemlji, a ponekad nasjedaju baš onima koji su to radili . Moraćemo se, dakle, pozabaviti omladinom i organizaciono je drukčije osposobiti. Jer, to danas nije ono što bi nam trebalo. Drugovi i drugarice, Iznio sam samo one stvari koje meni bodu oči, a mislim i svima vama. Što se tiče drugih pitanja, vi ste o njima dovoljno govorili. Ovdje je i predsjednik Saveznog izvršnog vijeća. Kad god se čula kritika delegata iz kolektiva, ja sam odmah gledao da li je tu drug Bijedić. Ne znam da li je uvijek bio prisutan, 16

dobro bi bilo da je sve to čuo . Ima mnogo toga. Ne mislim da je sada on tu nešto kriv , jer preduzima sve što može. A mi svi nastojimo da mu pomognemo i treba da pomognemo . Ali, neke stvari će se morati vrlo temeljito i brzo riješiti . Ljude najviše tišti pitanje cijena. Dobro, u bazičnoj industriji cijene se mogu odrediti , ali kad je u pitanju tržište, tu više nismo kadri. Jer, po mom mišljenju , mi nemamo baš tako dobru službu inspekcije. Moraćemo svuda da uvedemo malo više kontrole pa čak i na pijacama. Slušao sam i drugove iz Bosne kada su govorili o svojim teškoćama, a znao sam to i ranije . Žale se da nema dovoljno razumijevanja za bazičnu industriju , posebno za proizvodnju čelika, dok industrija, koja taj čelik prerađuje uzima kajmak. Da li mi to danas možemo da popravimo ili ne? Možemo. Dakle, mi treba da to vidimo, da se dogovaramo i da nam to onda ne izaziva nikakve međusobne sukobe. Mnoge stvari koje nismo na vrijeme riješavali u prošlosti bile su povod za ono što se poslije događalo. I to ne samo u zadnje vrijeme, već godinama od Devetog pa možda i od Osmog kongresa . To se vuklo i toliko toga se nagomilalo da je dolazilo do poremećaja i neželjenih događaja. Na kraju, drugarice i drugovi, ja vas sve pozivam, da po povratku kući, prenesete članovima Saveza komunista i svim radnim ljudima da će naš uspjeh u izvršavanju odluka biti utoliko veći, ukoliko će svi oni učestvovati u njihovom izvršavanju. Prenesite i to da se nećemo ljutiti ako budu oštriji prema rukovodiocima gore, prema nama, u zahtjevima da se problemi rješavaju čim se pojave. Eto, to sam želio da vam kažem i da vama i svima našim radnim ljudima zaželim mnogo uspjeha. (Dugotrajan aplauz.)

17

1

Uvodna izlaganja

i diskusija

19

!

VELJKO VLAHOVIĆ :

RAZVOJ I AKTUELNI ZADACI SAVEZA KOMUNISTA JUGOSLAVIJE

Uvodno izlaganje

Drugarice i drugovi, Današnju Konferenciju održavamo u uslovima svestranijeg sagledavanja suštine i karaktera zbivanja u društvu i Savezu komunista. Iz materijala, koji ste dobili, vidjeli ste da je pokrenut veliki broj pitanja. Moj je zadatak da iz tih pitanja izvučemo ona za koja smo smatrali da su najbrojnija i da dam, naglasak na njih, tako da u referatu nećete naći niz stvari koje su pokrenute. Zaključci će više reći. Na 21. sjednici Pedsjedništva i u diskusiji koju je ona podstakla, pokrenuta su najbitnija pitanja života Saveza komunista i razvoja društva i određen je pravac rasprave i rješavanja otvorenih pitanja . Pokrenute su, ujedno, sve progresivne snage društva u bitku za otvaranje perspektive bržeg razvoja samoupravnih socijalističkih odnosa . Time je učinjen krupan korak, premda se ne treba zavaravati da će sve ići lako, s obzirom na mnoštvo i težinu zadataka koje treba rješavati i idejno-političku krizu u kojoj se nalazio Savez komunista. Znamo da društvena sredina i društveni odnosi usporavaju ili ubrzavaju stvaralačku aktivnost, pri čemu postoji međuzavisnost misli i akcije. Veličina akcije i veličina otpora nije unaprijed data.

Za Savez komunista je gorko, ali i dragocjeno saznanje da je relativna stagnacija razvoja samoupravnih socijalističkih društvenih odnosa olakšala pomjeranje snaga na štetu njegove avangardne uloge i doprinijela miješanju i zbrci ideja . Sigurno je da će nov revolucionarni dinamizam i akciono sposobniji Savez komunista omogućiti puniji razvoj samoupravljanja i olakšati raščišćavanje idejne zbrke, pomiješanih odnosa i ideja. To će, ujedno, pomoći da se lakše raspoznaje karakter raznih pritisaka na samoupravljanje, uzroci kolebanja u Savezu komunista u pogledu sopstvene uloge i daljeg razvoja samoupravljanja, da se shvati sva ozbiljnost prekretnice na kojoj se našao Savez komunista, sva ozbiljnost posljedica koje 21

je mogla da prouzrokuje ravnodušnost jednog dijela njegovih članova prema pokušajima antisamoupravnih snaga da odnesu prevagu, što bi za duži niz godina odredilo sudbinu socijalizma u našoj zemlji . Savez komunista se morao oslobađati idejnog kolebanja, oportunizma, političke inertnosti, gnjilog liberalizma i otvoriti prostor za dalju ofanzivu socijalističkih snaga ili dovesti u pitanje sopstvenu ulogu. Dvadeset prva sjednica Predsjedništva značila je definitivan prelom i neminovnost otvorenog sukoba, prije svega u Savezu komunista, sa nacionalističkim i drugim antisamoupravnim snagama. Ovakvo raščišćavanje u sopstvenim redovima omogućava komunistima da izvršavaju svoju ulogu, da budu u središtu bitke za rješavanje gorućih pitanja, od čijeg sporog rješavanja je najviše trpjela radnička klasa. U pripremama Druge konferencije pošli smo od činjenice da su Deveti kongres SKJ i Kongres samoupravljača su- ¿ mirali dvadesetogodišnju bitku za samoupravni socijalizam u našoj zemlji i dali solidnu idejno-političku osnovu za dalja progresivna kretanja, Postavilo se nekoliko jednostavnih pitanja. Da li smo poslije Devetog kongresa ustuknuli u bitci za samoupravljanje? Gdje smo sada u borbi za sprovođenje stavova Kongresa? Kako se odnosimo prema snagama koje se tim stavovima suprotstavljaju? Pravimo li im ustupke? Da li su iskrsle, teškoće koje na Kongresu nijesmo mogli predvidjeti? Maloprije je drug Tito u kratkom izlaganju dao zajednički imenitelj za sva ta pitanja. U stvari, osnovna kriza je u samom Savezu komunista, u nesprovođenju odluka IX kongresa. Međutim, odgovori na ta pitanja do 21. sjednice Predsjedništva SKJ bili su različiti , čak i suprotni . Bez jasnijeg odgovora na njih nijesmo mogli ići na Konferenciju . Danas su stavovi ujednačeni oko nekih najbitnijih ocjena. Iako oni ne sadrže potpun odgovor na postavljena pitanja, pokazali su se dovoljni za početak akcije. Na njih će dijelom odgovoriti ova Konferencija, a upotpuniće ih intenzivniji rad u toku naredne dvije godine do Desetog kongresa. Složili smo se u stavu da je došlo do potiskivanja uloge radničke klase kao osnovne samoupravljačke snage u ekonomskoj bazi društva i u političkom odlučivanju . Na toj stvarnosti došlo je do sprege birokratsko-tehnokratskih i buržoasko -liberalističkih snaga na platformi nacionalizma, ojačali su prodori nacionalizma u društvu i SK i snage separatizma, a to znači snage kontrarevolucije, postale su agresivnije, drskije ;

22

porasli su raznovrsni otpori samoupravljanju; povećale su se socijalne diferencijacije u društvu. To je bila podloga idejnih i političkih kolebanja u Savezu komunista sa izraženijim manifestacijama politikantstva, liderstva, frakcionaštva, prodora nesocijalističkih i antisocijalističkih idejno-političkih shvatanja u Savezu komunista i društvu. U takvoj situaciji došlo je unutar Saveza komunista do ispoljavanja onih snaga, koje su stavove gradile na brzinu ili ih improvizovale, do fluktuacija u strategiji i do avanturizma u taktici. Pošto je borba slabila , gubio se smisao i karakter ideologije, koja se može najbolje shvatiti samo u konfrontaciji stvarnosti i onoga što kao svjesne socijalističke snage želimo da postignemo . Bitka za samoupravne društvene odnose značila je — pored ostaloga - i nov dinamizam u revolucionarnim kretanjima. Međutim, olako smo prelazili preko činjenica da su postojeći društveni odnosi u svijetu klasni odnosi, da je način mišljenja koji masovno reprodukuje savremeno društvo, pored progresivnih pogleda, velikim dijelom breme i okov čitavih generacija. Uz to i samo naše društvo reprodukuje odnose i snage koje teže da uspostave neku vrstu ravnoteže između zahuktale revolucije i prošlosti, između novih prodora i naslijeđenih odnosa, između novih ideja i potreba i starih shvatanja. Prošlost pokušava da opkoli revolucionarne prodore i da ih tako reći »pripitomi « . To se dešava i sa našom bitkom za samoupravne društvene odnose. Pored pokušaja da se odbrani ono što je zatečeno od starih društvenih odnosa, vrši se i kameleonsko prilagođavanje antisamoupravnih snaga samoupravljanju. Te snage imaju dosta jake pozicije i u Savezu komunista. Takvi članovi Saveza komunista , nošeni talasima revolucionarnih prodora, prihvataju novo stanje stvari, nove odnose, ali zadržavaju svoje » vjeruju « , svoj skepticizam, utičući da se gubi smisao za šire idejne i teorijske vidike. Ili se, pak, zanose iluzijom da će se naši samoupravni socijalistički odnosi rađati slično legendi o Hristu, ne povrijeđujući nevinost majke. Znamo, da se nijedan novi društveni odnos nije tako rađao. Neće ni naše društvo. Uostalom, buržoasko društvo je svoju čednost već davno izgubilo.

Interesi razvoja socijalističkog samoupravnog društva nijesu mogli duže da podnesu pasivnost progresivnih snaga. Oni su zahtijevali i podstakli sukob sa suprotnim kretanjima. Bitka u koju su već zagazile progresivne snage društva, na čelu sa Savezom komunista, mora se pretvoriti u početak odlučujućeg i dubljeg preokreta u pronalaženju stvarnih iz23

laza iz političkih i privrednih teškoća, iz idejnih kolebanja i kriza i time doprinijeti daljoj afirmaciji samoupravljanja. Ti bitka zahtijeva aktivno opredjeljivanje svih prema samoupravljanju, odnosno javno konfrontiranje sa drugim suprotnim mogućnostima . U Savezu komunista oštrije se postavlja zahtjev : ili ostati u njemu i boriti se, ili napustiti njegove redove, odnosno smjelije primati u članstvo one koji su spremni i žele da se bore za samoupravljanje. Porast nacionalizma, apetite tehnokratskog konzervativizma, priželjkivanja državnog apsolutizma i staljinizma, najviše je podstakla pasivnost, oportunizam i pragmatizam znatnog dijela komunista u pogledu dalje sudbine samoupravljanja, što je u svim radnim slojevima društva povećalo zabrinutost za budućnost naše revolucije.

Za Savez komunista svih pitanja

samoupravljanje je pitanje

Prihvatanjem zadataka razvijanja samoupravnih socijalističkih društvenih odnosa , radnička klasa sa Savezom komunista, podržana od seljaštva i preovlađujućeg dijela inteligencije, koja je sve brojnija, shvatila je da je samoupravljanje osnovni , bitni društveni odnos u prelaznom periodu, >>proces procesa « koji pokreće i razvija sve ostale procese , dajući revolucionarnu socijalističku suštinu i obilježje cijelom društvu. Zbog toga period u kome živimo i naredne periode karakterišu sukobi oko samoupravljanja , a sjutra sve više i unutar samoupravljanja. Komunisti se u tim sukobima moraju angažovati u pravcu prevage samoupravljanja, kao novog društvenog odnosa, nad etatizmom i tehnokratskim monopolizmom, lomeći uporno odnose koji izrastaju iz naslijeđenih oblika nadređenosti i podređenosti , sa ciljem da onaj koji je do juče bio podređen i lišen odgovornosti za razvoj društva bude nadređen i odgovoran - a to je radni čovjek u udruženom radu , radnička klasa. Samoupravljanje je, u našim uslovima, postalo ona vrsta društvene i istorijsko - revolucionarne retorte u kojoj se vrši burna reakcija privrednih, socijalnih, političkih i društvenih promjena. Tu se miješa poznato i nepoznato , razrješavaju nastavci klasnih protivrječnosti i sukoba i ostvaruju ciljevi i interesi radnog čovjeka . Orijentacijom na borbu za samoupravno socijalističko društvo, još jednom smo potvrdili da nijesmo bili robovi dogmatski shvaćenog marksizma, već da je marksizam bio i os-

24

tao ubojito oružje u akciji komunista protiv snaga koje koče društveni napredak. Za nas je danas bitno polaziti od težišta borbe radničke klase i ne dozvoliti da se nađemo na sporednom kolosjeku . Očigledno je da moramo, u prvom redu, brže uspostavljati nove oblike ekonomskih odnosa zasnovanih na samoupravljanju. Marks je posebno izučavao otuđeni rad, odnosno bavio se osnovnim i najkompleksnijim oblikom otuđenja, ekonomskim otuđenjem, jer je u njemu sadržano otuđenje stvarnog života. Moramo bolje sagledati dinamizam kretanja, raspored snaga, potrebe i mogućnosti društva. Uzgred želim da napomenem da se naša naučna i politička misao malo bavi dinamizmom promjena strukture društva. Baratamo zastarjelim ciframa i shvatanjima . Naša zapažanja i ispitivanja kreću se po površini, ne zadiru u dubinu. Odnose posmatramo više statički, nego u kretanju . Više smo okrenuti negaciji, a zapostavljamo potrebu afirmacije svega progresivnog što nosi razvitak . Otuda nije slučajna iznenađenost i političara i naučnika povodom nekih podataka iz posljednjeg nedavnog popisa stanovništva. Ukazaću samo na podatak da je prošle godine udio poljoprivrednog stanovništva u ukupnom stanovništvu iznosio oko 37 odsto . Zapadnoj Evropi bilo je potrebno oko sto godina da smanji broj poljoprivrednog stanovništva od 75 na 37 odsto, Sovjetskom Savezu oko 50 , a Sjedinjenim Američkim Državama 40 godina. U nas se to zbilo za 25 godina. Mislim da neću pretjerati ako kažem da su to, prije svega, omogućili samoupravni odnosi, makar i ovako nedovoljno razvijeni. Pri tome bitna je još jedna stvar. Razvoj industrije i transformacija demografske strukture izvršeni su u nas na dosad najhumaniji način. Taj humanizam je bitna crta samoupravljanja. (Sjetimo se samo Štajnbekovog romana »Plodovi gnjeva « o protjerivanju pauperizovanih seljaka sa zemlje i stvaranja krupnog kapitalističkog zemljoposjeda u SAD, u vrijeme velike krize 1929. ili pojava koje su pratile kolektivizaciju sela za vrijeme Staljina.) To nas još više podstiče da uzmemo jasan i čvrst kurs na zamjenu svih državno-svojinskih, tehnokratsko-monopolističkih i drugih oblika otuđivanja rada i društvenog kapitala i da sve odnose u društvu gradimo i učvršćujemo na suvremenom pravu radnika i osnovnih organizacija rada da odlučuju o uslovima, sredstvima i plodovima svoga rada. Moramo raskinuti spregu i srašćivanje tehnokratskih vrhova i državnog aparata u republikama i opštinama. Moramo obuzdati tenden-

25

ciju eksploatacije kroz zaostali sistem proširene reprodukcije i one oblike integracije i centralizacije društvenog kapitala u kojima se vrši otuđivanje . Savez komunista mora otvoreno reći da se ne slaže sa onim integracionim odnosima koji nijesu izgrađeni na ulozi i pravima radnika i osnovnih organizacija udruženog rada, kod kojh je samoupravljanje samo firma iza koje se krije eksploatacija. Savez komunista ne može dozvoliti da se preko kapitala, kojim se raspolaže mimo neposrednih proizvođača, uređuju odnosi u društvu i među ljudima, jer to vodi eksploataciji pojedinaca, kolektiva, regija i nacija. Sa tih pozicija Savez komunista je uticao na karakter ustavnih promjena. To moraju biti polazne pozicije ustavnih promjena koje se pripremaju . Savez komunista mora biti ona snaga koja će se izboriti da dosadašnje tekovine u razvoju samoupravljanja pretvori u efikasno oružje radničke klase. U interesu te borbe moramo na ovoj Konferenciji javno priznati da .je još veliki raskorak između programske i stvarne likvidacije najamnih odnosa i da smo još daleko od cilja da samoupravljanje postane dominantan društveni odnos . Sprovoditi programsko načelo SKJ da neposredni proizvođač u udruženom radu mora raspolagati ukupno ostvarenim dohotkom za Savez komunista znači sukobiti se otvoreno i trajno sa onim snagama i društvenim institucijama koje svoju društvenu i ekonomsku moć crpu iz dijela dohotka otuđenog od onih koji ga stvaraju . Tu borbu otežava činjenica da je jedan dio članova Saveza komunista zainteresovan da se to otuđivanje nastavi, da se zadrži međuzavisnost hijerarhijskih i monopolističkih položaja i odnosa. Savez komunista mora se izboriti da radnici u potpunosti i stalno budu informisani o poslovima i odnosima. Tada će njihova aktivnost jačati ulogu udruženog rada. Hitno se moraju mijenjati zakoni i propisi koji se ne zasnivaju na raspolaganju radnika u udruženom radu ostvarenim dohotkom, odnosno, koji čak protivurječe tom pravu. Od jedinstva ciljeva i akcije komunista u radnim organizacijama, od sistemskih rješenja i mjera ekonomske politike, u mnogome zavisi kako će se brzo pojedine radne organizacije povezivati, međusobno dogovarati i sporazumijevati radi upravljanja društvenom reprodukcijom na bazi ravnopravnosti , odgovornog učestvovanja svih radnika u upravljanju i lične odgovornosti nosilaca radnog procesa. U ostvarivanju tih zadataka najteži dio posla treba obaviti u samom Savezu komunista. Od partije čiji su dijelovi raznim vezama povezani sa birokratskom i tehnokratsko-monopolističkom upravljačkom orijentacijom, treba u toku borbe

26

za mijenjanje odnosa stvarati snagu koja zaista predstavlja izraz samoupravnih interesa radnih ljudi i koja će upravo zato biti sposobnija za efikasnu akciju. Težinu tog zadatka pokazuje i sporost u sprovođenju već prihvaćenih amandmana, naročito onih koje nazivamo radničkim amandmanima. Zbog toga je još uvijek nerealan pretjerani optimizam. Predstojeće ustavne promjene tretiraju i jedno od krupnih pitanja — pitanje svestranijeg sagledavanja mjesta i uloge komune u samoupravnom društvu . Izgleda da smo pretežno krojili kapu federaciji i republikama, a u bazi samoupravnih odnosa, u radnoj organizaciji i komuni, zadržali tijesne cipele koje žuljaju. Decentralizacija nije uvijek značila pomeranje centara odlučivanja prema radnom čovjeku i njegovom uticaju, već je bila praćena takvim težnjama , koje nijesu bile bez uspjeha, da se ona svede na preraspodjelu prerogativa državne vlasti. Otuda su i odnosi u komuni, između prerogativa vlasti i samoupravljanja, zadržani u prilog vlasti. To je uticalo na nedovoljnu povezanost društveno- ekonomskog i političkog života u komuni, spor razvoj uloge Socijalističkog saveza i drugih društveno-političkih organizacija i veću normativnu i materijalnu sputanost komuna. To je djelimično i uzrok slabostima u funkcionisanju demokratskog političkog sistema, nedovoljnog obezbjeđenja ne samo vodećeg položaja , već i uticaja radničke klase, koja mora biti u stanju da se osigura od manipulisanja demokratijom i od privatizacije politike. Predstojeće ustavne promjene pružaju priliku Savezu komunista da se odlučnije bori protiv negiranja klasnog karaktera socijalističke demokratije, protiv pokušaja da se ona zamijeni formalnom demokratijom koja, u stvari, podstiče razvoj antisamoupravnih, antidemokratskih snaga, a komuniste uvaljuje u oportunizam, zamagljuje odnose, vrši pritisak u pravcu rješavanja problema državnom prinudom, što bi na kraju dovelo do ukidanja samoupravljanja i uloge radničke klase. Polazna pozicija i zadatak Saveza komunista u narednim ustavnim promjenama mora biti donošenje takvih rješenja koja će potpunije osigurati vodeću i odlučujuću ulogu radnih • ljudi u udruženom radu, u njihovim samoupravnim zajednicama u životu komune, naročito u socijalnom i kulturnom životu, i njihovu odgovornost za napredak komune i širih zajednica. Te promjene moraju da ubrzaju smanjivanje političke i materijalne zavisnosti radnih organizacija i komuna od drža-

27

ve i različitih vanprivrednih činilaca, kao i od banaka i krupnih posredničkih organizacija, da podstaknu samoupravnu koordinaciju i dogovaranje, da se odlučivanje o proširenoj reprodukciji stavi pod kontrolu samoupravljača, da se spriječi stvaranje državnog kapitala i koncentracija vlasti na nivou republika i pokrajina, da se onemoguće visoke zarade ljudi koje nijesu rezultat rada, već zloupotreba , špekulacija i sličnih vidova bogaćenja, da se unaprijedi politika dohotka, poreska politika koja podrazumijeva javnost cjelokupnog i čistog prihoda građana i obavezu dokazivanja izvora imovine, da bolje funkcionišu službe inspekcije i kontrole, da se brže razvije socijalna politika i solidarnost radnih ljudi, da se obezbijedi veća sigurnost građana, jednom riječju da se dosljednije izborimo za samoupravljački red. Red koji uspostavljaju samoupravljači mora biti daleko sposobniji da spriječi različita vršljanja, izigravanje i kršenje zakona, izvrdavanje poreskih obaveza, političko i privredno mešetarenje, nego što to može da učini ma koja druga snaga. Socijalističkom samoupravljanju odgovara idejno i politički snažan Savez komunista, sposoban da se organizovanije i brže sprovedu dogovoreni stavovi. Samoupravljanju je neophodna takva akcija Saveza komunista koja će posrednu demokratiju sve više pretvarati u neposrednu, u kojoj radni čovjek neće biti objekat, već aktivni graditelj politike i donošenja odluka koje su od bitnog značaja za njega. Sukob sa etatističkim i tehnokratskim strukturama u društvenoj proizvodnji i političkom životu nije i neće biti ni malo lak, jer su se jako ukotvile snage, koje koče samoupravnu integraciju društva, veću koheziju i jedinstvo zajednice. Tim snagama nije u interesu samoupravljački red, već red uspostavljen isključivo preko vlasti i administrativnih stega. Birokratsko-tehnokratske snage po prirodi svog društvenog bića protive se organizovanosti i povezanosti samoupravnih odnosa i institucija. Tim snagama odgovara sužavanje demokratske baze odlučivanja o društvenim poslovima i formiranje političko-predstavničkih struktura i grupa koje monopolišu pravo zastupanja nacionalnih, socijalnih, privrednih, kulturnih i društvenih interesa. Samoupravna komuna razbija onu državnu vlast, uklju- ' čujući i vlast u okviru nacije ili republike, koja se nametnula ili se nameće kao ovaploćenje jedinstva , a koja je u stvari osamostaljena sila iznad radnih ljudi, iznad društva, iznad nacije. To je ona tradicija » nacionalnog jedinstva« koje se stvaralo preko buržoaske države. Još uvijek je u svijesti jed28

nog dijela građana veoma prisutno shvatanje da : ako država nije sve, čovjek i nacija nijesu ništa. U stvari, samoupravljanje je to koje podiže i afirmiše i pojedinca i udruženi rad i komunu, pa time i naciju na jednom neuporedivo većem stepenu i njenog razvoja i opšteg ljudskog napretka. To je onaj revolucionarni proces u kome se, kako veli Marks, proletarijat konstituiše u naciju. Što se tiče ispoljavanja interesa preko komuna, odnosno preko nacija, čini mi se da smo u Savezu komunista počeli upadati u jednostranost. Veliko je pitanje ko šta ispoljava ustajući u zaštitu određenih interesa. Pri tome se ne vodi dovoljno računa da se gotovo svakodnevno ti interesi mijenjaju sa razvojem društva i privrede. Pokušaj monopolisanja u tumačenju interesa, u stvari je pokušaj zadržavanja monopola i vlasti nad ljudima. Nameće se jedan od bitnih zadataka kako obezbijediti prevagu ispoljavanja autentičnih i dugoročnih interesa udruženog rada. Tome će djelimično doprinijeti sagledavanje suštine delegatskog principa, koji će značiti krupan korak u zamjeni predstavničkog sistema. On počiva na neotuđivosti vlasti radnog naroda. Njegova dosljedna primjena treba da znači brže prevazilaženje jaza u donošenju odluka između bazičnih društvenih organizama i organa društveno-političkih zajednica i krupan korak u podruštvljavanju politike. Promjene koje su u toku i one koje se spremaju , unijeće više svjetlosti u odnose između organizovanih političkih snaga i samoupravljanja. To napominjem i zbog prisutnosti pokušaja da se samoupravljanje suprotstavlja Savezu komunista, pa i drugima društveno- političkim organizacijama — Sindikatima, Socijalističkom savezu. To se, doduše, manje ispoljava u javnim istupanjima . Ali, ako pažljivije pogledamo stvarnost, društvenu praksu, nailazimo na takva suprotstavljanja, takoreći, na svakom koraku . Za Savez komunista nema tu dileme. Radi se o tome kako i gdje da se razdvoje, a kako i gdje da se spoje zadaci samoupravnih tijela i Saveza komunista i društveno-političkih organizacija. Često mi te zadatke ili grubo razdvajamo ili grubo spajamo. Sporo pronalazimo stvarno razdvajanje i stvarno spajanje, koje daleko više odgovara samoupravljanju i vodećoj ulozi Saveza komunista. Ne radi se više o načelnoj diskusiji o odnosu Saveza komunista prema samoupravljanju. Mislim da je ta diskusija za nama. Radi se, u stvari, o unutrašnjoj demokratskoj integraciji složenog, razuđenog samoupravnog mehanizma i o uticaju Saveza komunista u pravcu njegove integracije. Mi smo u tu 29

bitku već zagazili. Time će predstojeće ustavne promjene definitivno razbiti izvjesna strahovanja , koja se, tu i tamo, susreću da će kretanja poslije 21. sjednice Predsjedništva SKJ značiti promjenu kursa na razvoj samoupravne socijalističke Jugoslavije. O idejnim kretanjima u Savezu komunista i društvu

Ja ću ovdje, isto , istaći samo neke probleme, jer je čitavo pitanje kompleksnije. Posle 21. sjednice SKJ bilo je dosta diskusija. Drugovi su, koliko sam pratio diskusiju, isticali i pronalazili stvarne uzroke idejnih kolebanja u Savezu komunista. Čini mi se da je jedan od zajedničkih zaključaka to da je oportunizam u SK glavna snaga i glavna podloga na kojoj su izbila idejna kolebanja. Nije slučajnost što su se u pripremama Druge konferencije ideološki problemi našli u centru pažnje. Na 21. sjednici Predsjedništva SKJ kritički je konstatovano postojanje idejne krize u Savezu komunista i društvu . Time smo još jednom potvrdili Marksov stav da » proleterske revolucije stalno kritikuju same sebe ... vraćajući se na ono što je prividno svršeno da bi ga iznova otpočele dopuna« i »popravka « marksizma, pod firmom njegovog daljeg razvijanja u savremenim uslovima. Takvih je pojava i tendencija bilo u priličnoj mjeri . Savez komunista danas stoji pred potrebom dinamičnijeg i organizovanijeg razvoja marksističke naučne misli, bez čega nema savremenog marksističkog obrazovanja omladine i razvoja ideologije samoupravnog socijalizma. To je tim veća potreba, jer je prethodna etapa sobom donijela spontanost, iracionalizam , pragmatizam, oportunizam i veoma jako izraženu politiku kompromisa u Savezu komunista, što je u stvari značilo i negaciju njegove uloge. Umjesto selekcije ideja, odbacivanja svega onoga što je tuđe samoupravnim socijalističkim odnosima, dobili su pravo građanstva stavovi koji su u stvari značili ozbiljno potkopavanje i ugrožavanje orijentacije na razvoj samoupravljanja i demokratskih odnosa u društvu . Jedna od posljedica takvog stanja u SK jeste i tolerantan odnos prema raznim vrstama devijacija i odstupanja od socijalističkog principa raspodjele prema rezultatima rada, odnosno otpor da se taj princip proširi na sve sfere rada i materijalnih odnosa. Zbog svega toga došlo je do raznih zloupotreba društvenog položaja i društvenih sredstava, do raznih oblika izigravanja i neprimjenjivanja zakona, do povećanja privrednih prestupa i privrednog kriminala, što je, između ostalog , pratilo i zapostavljanje etičkih normi i vrijednosti . U tim uslovima zapostavili smo Marksovu definiciju ideologije kao izvorne svijesti društva i kao pogledą radničke klase na svijet. Najčešće smo brkali pogled na svijet sa izvorima i manifestacijama svijesti. To donekle objašnjava zbog čega nijesmo pronalazili pravu mjeru i oštricu u idejno-političkoj borbi, zbog čega nijesmo potpunije sagledali odnos cilja i sredstava, jer se za Savez komunista ne može reći da mu nedostaju ciljevi i vizija sjutrašnjeg društva. U stvari, nema dovoljno onih mnogobrojnih i raznovrsnih praktičnih koraka koji te ciljeve približavaju ostvarenju . Istina , prakticizma imamo dosta, ali to je ona vrsta prakticizma koja je najčešće spojena sa oportunizmom. Uza sve to, u rukovodstvima Saveza komunista, uključujući Predsjedništvo i Izvršni biro, ispoljili smo visok stepen sporosti da se bolje organizujemo i dogovaramo u pogledu raščišćavanja krupnijih idejnih pitanja o kojima postoje različiti prilazi i stavovi i da efikasnije sprovodimo dogovorene stavove. Nije slučajno što se u takvim uslovima kada su se konflikti daleko više odvijali na tlu etatizma, nego na tlu samo-

31

upravljanja i kada je bila potrebna veća demistifikacija odnosa u privredi i društvu teško postizalo jedinstvo političkih stavova i jedinstvo privrednih mjera, jer se to jedinstvo gradilo na upornom pokušaju povezivanja dvije različite osnove reprodukcije društva. Odsustvo većeg stepena odgovornosti komunista, naročito u rukovodstvima Saveza komunista, u društveno-političkim organizacijama i samoupravnim tijelima i organima, kao i nesprovođenje prihvaćenih stavova i zaključaka jeste i izvor sumnji kod dijela radnih ljudi u sposobnost Saveza komunista i podloga za gubljenje povjerenja. To je proširivalo prostor za djelovanje socijalizmu tuđih snaga i ideologija, za razjedanje Saveza komunista, za smanjivanje njegove akcione sposobnosti, za povampirivanje snaga prošlosti, za aktiviranje starih ideologija. U tim uslovima potvrđivala se Marksova teza o tome kako » tradicije svih mrtvih pokoljenja kao mora potiskuju mozak živih « . Antisamoupravne ideologije , od kojih su neke vrlo agresivne, temelje se na nesamoupravnim proizvodnim odnosima. Stepen agresivnosti tih ideologija određen je sumom napora da se obnove prevaziđeni odnosi , ali i sumom pasivnosti radničke klase i Saveza komunista prema zadacima razvijanja i učvršćenja samoupravnih odnosa.

Te napore pratilo je odricanje od marksističke ideologije, tumačenje radničke klase i njenih interesa kao maglovite kategorije, prodor buržoaske idejnosti u tretiranju države, nacije, klase, masa, uz prikrivanje antagonizama klasnih interesa. Savez komunista trebalo je da se zamijeni tzv. » pokretom «< , odnosno da se pretvori u autobus u koji se svi mogu ukrcati. Isticane su parole koje su, prema potrebi, mogle da se tumače na razne načine. Jasnije riječi počele su da zamjenjuju vatromet fraza i demagogija Nikada se toliko mnogo nije govorilo o klasnom i nacionalnom, ali to je dobrim dijelom ličilo na ono što je Lenjin jedanput uporedio sa govorom lisice u ime živinarnika . Razvilo se dodvoravanje i demagogija prema omladini. Umjesto društvene svijesti kod dijela mladih podsticalo se formiranje grupne svijesti - studentske, nacionalističke itd . Pod parolom politizacije masa vršila se stvarna depolitizacija u odnosu na bitne probleme socijalizma. Podsticalo se ekonomsko i idejno- političko zatvaranje u nacionalne, republičke granice, što je neminovno vodilo degradaciji uloge Saveza komunista. Došlo je do prožimanja i povezivanja različitih antisamoupravnih snaga. Prethodnica i stegonoša postala je eks32

tremna nacionalistička orijentacija. Iz te sprege počele su da niču i izrastaju razne teorije. Sadržaj tim teorijama daju pretežno tehnokratsko-monopolističke snage. Od jednostranih analiza, proizvoljno uzetih cifara i dijagrama, prave se mitovi. Svjesno se zapostavljaju politički i društveni odnosi . Tehnokratizam ne bježi od teorije, već od nje gradi iskonstruisane šeme i modele, čija primjena samo produbljuje ekonomske i društvene protivrječnosti. Tehnokratizam u spoju sa državom i birokratijom voli da ističe onu ekonomsku politiku koja ekonomiju izdvaja od politike - što vuče vulgarnom ekonomizmu i podstiče raspaljivanje nacionalističke svijesti, Nasuprot teoriji klasa i klasnih interesa, tehnokratsko-monopolističke snage podstiču teoriju o uopštenom radnom čovjeku, iz koje izrasta teza o izjednačavanju klase i nacije. Tehnokratizam skriva suštinu i gradi privid društvenih interesa. Tehnokratizam za sada toleriše samoupravljanje samo kao podsistem u okviru svog šireg tehnokratsko-monopolističkog sistema organizacije društva, da bi ukoliko bi to uspio, na kraju ga odbacio. Zato on sprječava radnika u udruženom radu da izađe iz preduzeća i da utiče na sveukupnost društvenog života. Tehnokratski monopolizam dosta spretno daje drukčije tumačenje samoupravnih zakona, stvarajući svoj legalitet, čija je suština ilegalna. Porast tehnokratskog suvereniteta može da ugrozi samo porast suvereniteta samoupravljanja. Ovdje bih želio samo da dam jedno objašnjenje, jer kod nas kada se kritikuje tehnokratizam i tehnokratski monopolizam oni to smatraju kao kritiku stručnjaka, inženjera, direktora, radnika, a ne gledaju na društveni odnos, jer ono što današnja savremena nauka zove organizovano znanje to će samoupravnom društvu i te kako biti potrebno i danas mu je potrebno i da ga bolje organizuje i da ga više unapredi i da ga potčini razvoju samoupravnih odnosa. Međutim , ako to organizovano znanje - gdje je gro stručnjaka, inženjera, tehničara, naučnih radnika itd . - bude okrenuto tehnokratskim monopolističkim krugovima, odnosno sprezi novac -vlast, ono može da padne u negativnu društvenu ulogu. Otuda i osnovno pitanje, mi smo vršili decentralizaciju vlasti od federacije pa dolje, decentralizaciju sredstava itd . Cilj je bio da radnik u udruženom radu dobije više vlasti i više sredstava. Danas je u centru manje vlasti i manje sredstava, ali vidimo da i radnik u udruženom radu nije dobio više vlasti i više sredstava. Postavlja se ono obično jedno pitanje svakog normalnog čovjeka: kud se to djelo, kud je otišlo? A zadatak je i nauke i politike da objasni kud je skrenula ta vlast i kud 33

su skrenula ta sredstva. I na tome se grade i monopoli u upravljanju ljudima, jer po zakonima fizike ništa se ne gubi, samo mijenja oblik. I, izgleda, pošto smo bogati i kao društvo imamo više sredstava, kao i vlast i ta sredstva dobili su neki drugi oblik o kome mi moramo i te kako da vodimo računa. Iako je suština antisamoupravnih snaga i pojava ista, ona se i na specifične načine ispoljavala u pojedinim repub- . likama. U izraženijem vidu se ispoljila u SR Hrvatskoj . Zbivanja u Hrvatskoj komunisti drugih republika ne mogu gledati kao posmatrači, već ih moraju smatrati sastavnim dijelom širih zbivanja u Savezu komunista Jugoslavije i u našem društvu u cjelini. Veliko iskustvo i velika pouka prije svega komunistima Hrvatske, ali i svima nama. Te pouke primoravaju da se izvuku iskustva iz prakse sužavanja demokratije u Savezu komunista i društvu, iz pokušaja koncentracije vlasti u nekoliko ruku, iz privatizacije sredstava javnog informisanja, iz oportunizma dijela članstva i rukovodstva prema narušavanju osnovnih normi života i rada revolucionarne partije . Savez komunista otpočeo je bitku za samoupravljanje da ne bi doživio sudbinu ranijih vladajućih partija i ideologija. Istorija nas uči da je hrišćanstvo kada je postalo državna religija » zaboravilo« revolucionarno- demokratski duh ranog hrišćanstva. Poslije francuske revolucije buržoazija kao vladajuća klasa i ideologija » zaboravila« je parole: sloboda, jednakost, bratstvo. Staljin je »zaboravio« smisao i cilj diktature proletari-

jata. Naše teškoće savremenog društvenog razvoja su u prvom redu teškoće same radničke klase u ostvarivanju sopstvene uloge i u nedosljednosti Saveza komunista u podsticanju razvoja svijesti radničke klase o samoj sebi, i njenog osposobljavanja da ovlada svim tokovima društvene reprodukcije . Savez komunista je u stalnim promjenama, a to znači da je u stalnom sukobu sa onim težnjama i snagama, koje ga guraju na stranputicu. Razvoj Saveza komunista Jugoslavije U dokumentu koji je upućen na javnu diskusiju pokrenuta su najbitnija pitanja razvoja i aktuelnih zadataka Saveza komunista. Zbog toga ću se zadržati samo na nekim od njih.

34

U dokumentu su ponovo potvrđeni mnogi stavovi prihvaćeni na VIII i IX kongresu SKJ. Nastojalo se da se u njemu da objektivna slika postojećeg stanja. Manje je rečeno o uzrocima toga stanja i o konkretnim akcijama koje treba preduzeti da bi se postojeće stanje mijenjalo. To je najvećim dijelom zadatak ove Konferencije i naše aktivnosti odmah neposredno poslije Konferencije. Jedna od slabosti dosadašnjeg rada Saveza komunista, što se odrazilo i na dokumentu, bila je nedovoljna okrenutost ulozi člana Saveza komunista . Više se govorilo o uopštenoj , nego o stvarnoj ulozi članova Saveza komunista . Znamo da rukovodstva Saveza komunista bez aktivnosti baze ne mogu obavljati svoju ulogu. Ma kolika bila aktivnost rukovodstva, ona nikada ne može da zamijeni ulogu članstva. O tome veoma poučno govori iskustvo 21. sjednice Predsjedništva SKJ. Nije mali broj članova javno konstatovao da se tek u vezi sa ovom sjednicom, poslije dužeg vremena, osjetio članom Saveza komunista. Forumski način rada, udaljenost i nedovoljna povezanost foruma i članstva, slaba aktivnost u bazi, bili su pogodno tlo za razne idejne i političke deformacije. Od Osmog kongresa u svim dokumentima SKJ polazili smo od toga da uloga člana SK treba da proizilazi iz drugačije objektivne pozicije neposrednog proizvođača. I danas moramo povezati ulogu člana SK sa stvarnim jačanjem društvenog položaja i moći neposrednih proizvođača i odgovarajuće uloge radničke klase . To od Saveza komunista zahtijeva daleko intenzivniju borbu da se proklamovana uloga ostvaruje, inače ćemo opet uskoro konstatovati da se ne ostvaruje uloga člana Saveza komunista i partije u cjelini. To zahtijeva i promjenu organizacionih oblika, koji moraju da izrastaju iz promjena u društvu i iz idejno -političkih zadataka Saveza komunista. Aktivnost komunista mora da se razvija tamo gdje se dešavaju najintenzivnija politička zbivanja, gdje se rješavaju svakodnevna pitanja života i rada ljudi, gdje se donose ekonomske i političke odluke. U glomaznim organizacijama teško je obezbijediti stvarni partijski rad i život. O tome je maločas drug Tito nešto rekao . Stoga treba ispitati, naročito u privrednim organizacijama , mogućnost stvaranja takvih partijskih organizacija, koje će biti tješnje povezane sa potrebama radnika i radnih kolektiva. Današnji raspored snaga Saveza komunista ne odgovara zahtjevima borbe, njegovog intenzivnijeg djelovanja i uticaja. On je pokrenuo moćne snage društva u bici za samoupravljanje, ali uslijed sporog reformisanja i obnavljanja trpi 35

istovremeno i znatna oštećenja. Tome je doprinijelo i zapostavljanje uloge i zadataka komunista u društveno-političkim organizacijama, naročito u Socijalističkom savezu i sindikatima. Poodavno smo prihvatili koncepciju o ulozi Socijalističkog saveza kao političkog instrumenta radnih ljudi i potrebu njegove veće povezanosti sa razvojem samoupravljanja i neposredne socijalističke demokratije. Međutim, sporo shvatamo i u praksi sporo ostvarujemo ne samo neophodnost, već i neminovnost veće društvene težine i valorizacije stavova koji se ispoljavaju preko Socijalističkog saveza. Jedan od zahtjeva današnje Konferencije treba da bude brže pronalaženje odgovarajuće organizovanosti Saveza komunista od baze do vrha. Još jednom se potvrđuje istina da nije dovoljno shvatiti probleme vremena u kome živimo, već se treba i na odgovarajući način organizovati. Već duže vremena sa manje ili više uspjeha vršimo reformisanje Saveza komunista. U referatima to izgleda jednostavnije, u praksi revolucionarne borbe odnosi su daleko složeniji. Savez komunista nije u dovoljnoj mjeri pod stvarnom kontrolom, pod pritiskom radničke klase. Reformu Saveza komunista ne izvodimo potpunije iz reforme cjelokupnog društvenog samoupravnog bića. Obnavljanje Saveza komunista iz redova omladine i radnika ne vrši se organizovano, smišljeno i bez prekida. Sa mladima se nedovoljno radi na većem i savremenijem idejno-političkom obrazovanju. Podbacila je idejno -politička uloga rukovodstva, a naročito u pogledu organizovanijeg demokratskog i javnog uticaja na sredstva masovnog informisanja. Predsjedništvo Saveza komunista kao da se odreklo svojih listova i časopisa. Primanje i izlaženje iz organizacije nije bilo dovoljno povezano sa idejnom i političkom borbom i sa čvršćom idejnom i socijalnom usmjerenošću. Na kraju , reorganizacija i jačanje Saveza komunista najtješnje je povezano sa privrednim jačanjem i političkom sređenošću čitavog društva. Promjene koje vršimo u Ustavu stvaraju povoljniju situaciju za dalju uspješniju reorganizaciju Saveza komunista. Ustavnim reformama mijenjamo one odnose u društvu koji su podsticali neodgovornost i prebacivanje odgovornosti na drugoga, koji su omogućavali pritiske umjesto sporazumijevanja, koji su stvarali podlogu za demagogiju. Tim reformama otvaramo šire mogućnosti za podruštvljavanje politike i za izlazak iz sistema predstavničke demokratije, u kojoj su i forumi Saveza komunista više bili predstavnici predstavnika, nego idejno i politički koheziona snaga društva.

36

U daljoj reorganizaciji Saveza komunista treba još šire otvoriti vrata da bi se izgurale one snage, prije svega nacionalističke, koje su se u njega infiltrirale. Pred Savezom komunista postavlja se na nov način, ali i sa svom oštrinom, zahtjev za takvom kadrovskom politikom koja će omogućiti da na rukovodeće funkcije bude izabrano, na stvarno demokratski način, što više politički najizdignutijih radnika - neposrednih proizvođača i to na svim nivoima od preduzeća do Predsjedništva SKJ, s tim da i dalje ostanu u neposrednoj proizvodnji, da ne stvaramo nov politički profesionalizam. To nije samo potreba Saveza komunista, već društvena potreba, potreba same radničke klase i samoupravljanja. Savez komunista mora biti kalionica u kojoj se kali politička moć radničke klase, ona snaga preko koje se obezbjeđuje klasna samostalnost i politička nezavisnost, Radnička klasa preko partije i rukovodećih kadrova radnika - komunista izraslih u proizvodnji mora ostvarivati najtješnju povezanost istorijskog momenta borbe za samoupravne socijalističke odnose i svoj uticaj na dalji razvoj marksističkog teorijskog mišljenja. Komunisti moraju biti dosljedni borci za ravnopravnost naroda i narodnosti. Samoupravni društveni odnosi su onaj najpovoljniji oblik društvenih odnosa u kome se nijedan narod neće osjećati politički i ekonomski neravnopravan ili okrnjen. Socijalistička Jugoslavija, kao zajednica ravnopravnih naroda i narodnosti, mora biti podjednaka svojina svih naroda, jer samo na toj osnovi može se učvrstiti i napredovati. Zbog toga je i nacionalno pitanje u savremenoj Jugoslaviji najtješnje povezano sa borbom za samoupravljanje. U Savezu komunista ne mogu se dozvoliti pokušaji nametanja nacionalnog pitanja van okvira i interesa radničke klase. Svaki takav pokušaj će se sudariti , ne samo sa istorijom oslobodilačkih borbi svih naših naroda i njihovom zajedničkom socijalističkom revolucijom, već i sa njihovim elementarnim sadašnjim i sjutrašnjim interesima. Današnja Jugoslavija je raskinula sa politikom neravnopravnosti naroda, dominacijom, hegemonijom i bratoubilačkom borbom. Prihvatili smo Marksovo načelo da ne može biti slobodan nijedan narod koji ugnjetava druge narode. Zbog toga u Savezu komunista nema mjesta nikome ko pokušava da nas vrati u prošlost. Okretati se danas buržoaskom nacionalizmu znači vršiti svjesne pokušaje da se zaustavi točak istorije, da se spriječi borba za dalje prodore socijalizma. To su promišljeni napori da se ljudi, prirodna bogatstva i tr37.

žište potčine uskom nacionalnom sloju, koji bi se veoma brzo pretvorio u klasu eksploatatora . O tim i takvim krupnim pitanjima u čitavom Savezu komunista mora se voditi jedinstvena politika, mora se dosljedno primjenjivati princip demokratskog centralizma. U vezi sa obnovljenom diskusijom o demokratskom centralizmu želio sam istaći sljedeće : Sam princip se ne dovodi u pitanje. U pitanju je njegovo primjenjivanje. Savez komunista nije odgovoran za sve manifestacije koje se svakodnevno javljaju u životu , u praksi, u radu mnogobrojnih organa, ali je odgovoran za pravac razvitka društva, odgovoran je da o svim bitnim pitanjima zauzima stavove, i da se za njih bori . To traži od članova Saveza komunista da u samoupravnim tijelima i organima stvaralački primjenjuju zauzete stavove i da daleko više snose ličnu odgovornost za njihovu primjenu , a ne da se zaklanjaju za uopšteni autoritet Saveza komunista ili samoupravnog sistema. Naša najveća slabost u proteklom periodu od Devetog kongresa ispoljavala se u činjenici da o nekim krupnim pitanjima ekonomike, ideologije , politike nijesmo zauzimali blagovremeno stavove u Predsjedništvu i Izvršņom birou, što je potkopavalo i sam princip demokratskog centralizma, jer njega je moguće sprovoditi tek kada se zauzmu jasni stavovi. O tome najrječitije govori 21. sjednica Predsjedništva SKJ. Demokratski centralizam podrazumijeva aktivnost u borbi mišljenja, veći stepen stvaralačke a ne mehaničke disciplirre, veću inicijativu članstva i foruma, pa time i preuzimanje većeg stepena svjesne odgovornosti, naročito u samoupravnim organima i društveno - političkim organizacijama. Odgovornost za stavove podrazumijeva i demokratski način smjenjivanja onih drugova čiji su stavovi odbačeni na osnovu provjeravanja u praksi. Izmijenjena uloga Predsjedništva SKJ poslije 21. sjednice u praksi je potvrdila važnost i značaj principa demokratskog centralizma, kao i sav značaj dosljednijeg ostvarivanja uloge Saveza komunista, kao pokretačke snage razvoja samoupravne socijalističke zajednice. O radu Predsjedništva i Izvršnog biroa nema potrebe da govorim više , jer je u dosadašnjim raspravama bilo dosta rečeno. O tome se opširnije govori u dokumentima koji su dati na javnu diskusiju, koji će poslužiti kao osnova za formulisa. nje najbitnijih stavova ove konferencije. Postoji i izvještaj o 38

radu Predsjedništva, kao zasebna tačka dnevnog reda Konferencije. Završavajući izlaganje želim, na kraju, da istaknem činjenicu da smo o svim, pa i o najosjetljivijim pitanjima Sa# veza komunista i našeg društva vodili javnu raspravu. Jedino društvo koje je odlučno krenulo putem samoupravljanja i koje je svjesno da nema napretka bez odlučujućeg uticaja radnih ljudi u rješavanju svih društvenih poslova, sposobno je da javno iznosi svoje nedostatke i da mobiliše milione ljudi na njihovom otklanjanju. Postoje svi uslovi da naš rad bude svestraniji i uspješniji, a od nas komunista zavisi da li ćemo trpjeti poraze ili postizati uspjehe.

1

39

KIRO GLIGOROV : AKTUELNA DRUŠTVENO- EKONOMSKA SITUACIJA

I ZADACI

SAVEZA KOMUNISTA

JUGOSLAVIJE

Uvodno izlaganje

Drugarice i drugovi, Imajući u vidu da su u materijalima koje ste dobili opširnije tretirani ekonomska situacija i stanje društveno-ekonomskih odnosa u nas, zadržaću se samo na nekoliko pitanja, koja smatram da treba u ovom momentu posebno akcentirati. U periodu kada kritički preispitujemo sebe, pređeni put, politiku Saveza komunista i kada ukazujemo na svoje slabosti i nedostatke našeg sistema, neophodno je reći najnužnije o rezultatima postignutim u nekoliko proteklih godina, ne radi toga da uspostavimo balans sa kritikom koju bespoštedno iznosimo nego, pre svega, da u našim sudovima ò budućem opredeljenju imamo u vidu kakva su nam dosadašnja dostignuća i da na osnovu toga i usvojene razvojne politike otklanjamo nedostatke i gradimo budućnost.

Pošto uskoro donosimo petogodišnji plan za period 1971-1975 . godine , neophodan je osvrt na proteklo petogodište, koje obuhvata period od uvođenja reforme 1965, do kraja 1970. godine, jer se radi o izuzetno značajnom razdoblju koje karakterišu krupne promene nastale u socijalnoj strukturi društva, u razvoju materijalnih proizvodnih snaga i političkom životu naše zajednice. U poplavi negatorskih stavova ide se dotle da se ne uvažavaju činjenice, prenebregavaju statistički podaci ili se daju paušalne ocene shodno apriornoj političkoj tezi ili stavu koji treba dokazati . Otuda se za proteklo petogodište često daju ocene kao o stagnantnom periodu, o periodu u kome je došlo do relativnog zaostajanja jugoslovenske ekonomije i do produbljivanja jaza između Jugoslavije i razvijenih zemalja, pa sve do tvrdnji, među kojima neke pretenduju i na naučnost, da se Jugoslavija razvijala po stopi koja je ispod svetskog proseka . Često se događa da se o našim rezultatima pozitivnije sudi u dokumentima Ujedinjenih

40

nacija, u evropskoj ekonomskoj komisiji , Međunarodnom monetarnom fondu i drugim međunarodnim institucijama, nego što se to čini u nekim krugovima u našoj zemlji. Skoro da je postalo politički riskantno a svakako nepopularno govoriti o pozitivnim rezultatima koji se postižu gotovo na svim poljima u našem samoupravnom društvu . Ne govori li to samo po sebi o defektnosti te kritike i ograničenosti njenih sudova ali i o stanju i raspoloženju subjektivnih snaga koje su se mirile sa negativnim posledicama takve kritike koja smišljeno seje nevericu, unosi dezorijentaciju i sputava stvaralačke snage. Dozvolite mi stoga, da ukažem na nekoliko činjenica. * U protekle dve decenije ( 1950-1970) u kojima je sadržan i najveći deo perioda kada smo se po stopi rasta nalazili pri samom vrhu svetske lestvice, društveni proizvod Jugoslavije rastao je po stopi od 7,3 % godišnje. U periodu 1960-1965. godine stopa rasta je iznosila 7 %, a u poslednjem petogodištu 1965-1970 . godine iznosi 6,3 %. Dakle, ne radi se o stagnantnoj stopi rasta već o usponu koji je za samo 0,7 % niži od prethodnih pet godina, odnosno za samo jedan poen niži od čitavog dvadesetogodišnjeg perioda. Ne treba ni naglašavati da sadašnje stope rasta imaju sasvim drugi kvalitet s obzirom na dostignuti nivo razvoja. Što se tiče teze o relativnom zaostajanju prema ostalom svetu , evo nekoliko podataka o nivou društvenog proizvoda po stanovniku: 1960.

1965.

1970.

Jugoslavija Južna Evropa

100

100

100

85

84

82

Zapadna Evropa Istočna Evropa

329

300

274

151

144

SAD

664

579

148 498

U odnosu na sve ove regione smanjile su se relativne razlike u stepenu razvitka između Jugoslavije i tih regiona. Iz ovih podataka je očigledno da se i u proteklom petogodištu Jugoslavija razvijala brže od svetskog proseka, brže od razvijenih i nerazvijenih zemalja i sa približno istim tempom kao socijalističke zemlje Istočne Evrope.

• Podaci Saveznog zavoda za statistiku i iz dokumenta » Društveni plan Jugoslavije za period 1971-1975. godine«. 41

Ako pored toga imamo u vidu da je u poslednjem planskom periodu preko 40 % mašinskog parka industrije zamenjeno modernim mašinama od čega oko 35 % predstavljaju automati i automatska postrojenja, onda se dobija približna slika izmenjene proizvodne moći naše privrede. Podatak da je za samo poslednje tri godine nabavljeno oko 2,5 milijarde dolara opreme iz inostranstva, baca drugačije svetlo na naše zaduženje u inostranstvu, jer vrednost nabavljene opreme premašuje obim dodatnog zaduženja u tim godinama. Još su značajnije, međutim, promene u socijalnoj strukturi stanovništva, o kojima je govorio drug Veljko Vlahović, jer svedoče o radikalnim pomeranjima između sela i grada, poljoprivrede i ostalih društvenih delatnosti. Postajemo sve više društvo sa pretežno industrijskim obeležjima, pa moramo iz toga izvući neophodne zaključke za našu politiku i za razvoj društveno-ekonomskih odnosa. Ako ovoj slici dodamo skoro objavljene podatke iz popisa stanovnika da je 88 % svih domaćinstava u selu i gradu elektrificirano i da je za deset godina za 2,3 m² povećana stambena površina po stanovniku, dobićemo grubu i globalnu sliku materijalnog napretka koji je postignut poslednjih godina. Mi se nismo nikada zanosili samo materijalnim rezultatima i zato smo tako kritični kada goverimo o zaoštravanju strukturnih problema, o nepovoljnom dejstvu inflacije na ekonomska i društvena kretanja, o izvesnim pojavama stagnacije samoupravljanja, o nezadovoljstvu sa pozicijom radničke klase u raspolaganju viškom rada, o nekim negativnim pojavama stvaranja mentaliteta potrošačkog društva, o rastućim socijalnim razlikama itd. Međutim, uprkos svim ograničenjima materijalne prirode, nesavršenosti sistema, nedovoljnom uticaju radnika na tokove društvene reprodukcije i političkim teškoćama u kojima je došlo do jačeg ispoljavanja nacionalizma i šovinizma, ovi rezultati neodoljivo nameću zaključak o elementarnoj snazi samoupravnog sistema koji je omogućio razmah ovako velike stvaralačke inicijative. Danas, kada se, zbog političkih teškoća kroz koje prolazimo, ponovo prstom ukazuje na samoupravljanje kao na >>krivca za nastale pojave i slabosti, dobro je imati u vidu da smo kroz ovakve teškoće mogli proći, postizati materijalne rezultate, doneti tzv . radničke amandmane, uspostaviti nov, veći kvalitet odnosa ravnopravnosti među narodima i narodnostima, i ovako slobodno i otvoreno raspravljati o našim slabostima upravo zahvaljujući izmenjenim društveno42

ekonomskim odnosima na načelima samoupravljanja . Ako se iz klasnih ili drugih idejno-političkih razloga u inostranstvu i u nekim sredinama u zemlji pokušava da ispred samoupravljanja postavi znak pitanjà, to je samo dokaz da u borbi sa birokratsko-tehnokratskim, staljinističkim i pseudoliberalnim snagama najjače oružje imamo upravo u samoupravljanju. Razume se, da se stvarna slika samoupravljanja razlikuje od naših ideala, a ja sam duboko ubeđen i od stanja koje bismo mi objektivno mogli imati i postići . Ali isto tako to nije ni slika koju nam u izopačenom i karikaturalnom vidu ocrtavaju klasni i drugi neprijatelji koji u samoupravnom društvu vide glavnu prepreku njihovih priželjkivanja za razbijanje jedinstva radničke klase i Saveza komunista Jugoslavije. Iz ove konstatacije nameće se zaključak da je za efikasniju borbu za samoupravljanje neophodno što pre doći do odgovora, gde god je to moguće, na otvorena pitanja samoupravljanja i pronaći oblike u kojima će se ujednačavati (idejni i naučni) stavovi o krupnijim problemima u kojima se prožimaju društvena praksa, ekonomska i politička misao.

Samoupravljanje, tržište i uloga države Na prvi pogled možda izgleda protivurečno ali je istina da je puni razvoj samoupravljanja, od osnovne jedinice udruženog rada, do celine samoupravnog društva, vezan i za potpuniji razvoj tržišta i jasno definisanu ulogu države, uz striktno određen domen njenog delovanja. U ovom smislu, može se reći, ne možemo ostati na pola puta ni u samoupravljanju, niti u razvoju tržišta, niti u nejasnoj situaciji u pogledu delovanja države i njenih organa. U tom trouglu se nalaze i osnovni odgovori na pitanja daljeg razvoja našeg sistema i društveno-ekonomskih odnosa.

U duhu amandmana neophodno je, pre svega jasno određenje da je osnovna organizacija udruženog rada kompletan subjekt u smislu stvaranja i raspolaganja sa dohotkom i viškom rada, što ne treba brkati sa pravno-organizacionim pojmom, pojmom subjekta na tržištu, sa pojmom preduzeća. U svakoj od tih jedinica mora da zaživi samoupravljanje i neposredno odlučivanje da bi svaki radnik mogao da postane i akter u privrednim i društvenim zbivanjima. Od oživotvorenja te postavke u velikoj meri zavisi čitava zgrada samoupravljanja slobodnih proizvođača i njihov neposredni uticaj na sferu proširene reprodukcije i sve druge oblasti privrednog i društvenog razvoja (školstvo, kultura, zdravstvo 43

i dr.). Prema tome, od karaktera odnosa u osnovnoj ćeliji rada, zavisiće i celina samoupravnih odnosa i priroda čitavog društva. Od jasnog konstituisanja osnovne organizacije udruženog rada zavisi ceo proces povezivanja u preduzeća, u šire asocijacije i u najrazličitije oblike integracije, pri čemu će uvek svaka organizacija udruženog rada ostati sa svojim dohotkom i svojim viškom rada, kao materijalnom podlogom samoupravljanja. Polazeći od toga, akcioni zadatak Saveza komunista Jugoslavije bi trebalo da bude dnevna uporna bitka za punu afirmaciju takvih samoupravnih odnosa i njihovo povezivanje u sistem integralnog samoupravljanja koji treba da preovlada u svim sferama društveno- ekonomskog i političkog života. Svako prekidanje tog procesa bila ona teritoripovezivanja rada, na bilo kojoj granici ja, grana ili oblast društvenog života, znači prekidanje samoupravnih odnosa i prostor za nastajanje etatističkih, menadžerskih ili grupno-svojinskih odnosa. U ovom momentu i za dugi period vremena biće neophodno jasno uočavanje opasnosti od jačanja uticaja tehnokratsko-monopolističkog izvlašćivanja samoupravljanja i idejnih i političkih konflikata koji 20 na toj osnovi postoje i koji će permanentno izrastati iz našeg društva. U tom smislu samoupravljanje kao društveno-ekonomski odnos i vitalni interesi samoupravljača, moraju da ispune svojom sadržinom radne organizacije i komune, pokrajine, republike i federaciju , dajući svoj pečat društvenoekonomskom i političkom sistemu jugoslovenske zajednice. Retko ko u zemlji i inostranstvu osporava činjenicu da je naš samoupravni sistem, sa svim svojim nesavršenostima, silno razvio ljudsku inicijativu . Pretpostavke za to su samostalnost subjekata, tržišno odmeravanje zasluga svake pojedine organizacije , pa i pojedinaca i raspolaganje materijalnim dobrima i značajnim delom dohotka. Da li se to, međutim, može reći i za drugu stranu medalje takvog načina privređivanja, za individualno snošenje rizika i ekonomske odgovornosti? Mislim da bi se pre moglo reći da kod nas preko nužne mere postoji socijalizacija rizika i odgovornosti Posledice za sve inicijative snosi u celini radnička klasa . Nije reč o tome da se ne uključi neophodna mera solidarnosti, već da se svakodnevno snosi ekonomska odgovornost za sopstveni rad i rezultate rada. Kod nas se, međutim , može dugo živeti i egzistirati i sa gubitkom, sa promašenom investicijom, sa nepokrivenim izdacima, sa nekurentnim zalihama a pogotovu sa neplaćenim dugovima. U takvom mehanizmu nema prave tržišne (ekonomske i društ– 44

vene) odgovornosti, ni dovoljne podloge za pravu plodotvornu inicijativu. To je očigledno moguće zato što samoupravljači nemaju uvid i kontrolu, bolje reći direktan odnos do svakog dela svog dohotka koji se kreće kanalima banaka , prometa, državnim ili fondovskim kanalima. Činjenica je da se suviše velikom masom dohotka i viška rada anonimno upravlja i raspolaže anonimno za stvaraoce dohotka i viška rada, a vrlo opipljivo za državne, bankarske, u sferi robnog prometa i druge izdvojene strukture.

Zbog toga se rasprostiranje rizika i ekonomske odgovornosti na radne organizacije najčešće završava sa minimalnim ličnim dohocima. Socijalizacija rizika i odgovornosti je i svojevrstan otpor radničke klase na takav način raspodele dohotka koji je od nje značajnim delom otuđen. Minimalni lični dohoci pre liče na kaznu, na ekonomsku odgovornost, a ne na zaštitu radnika što je zapravo njihova namena. Upravo zato oni su najčešći povod za obustave rada i razna druga nezadovoljstva. Za puno snošenje ekonomske odgovornosti, a to znači i odgovornosti za razvoj sadomoupravljanja, neophodno je raspolagati stvorenim hotkom i kontrolisati čitavo njegovo kretanje. U tom slučaju odgovornost bi se proširila na dohodak i celu imovinu. Danas je imovina formalno zaštićena sa svojim takozvanim integritetom i onda kada je zbog gubitaka nestala, ili je bitno smanjena. Samoupravljanju ne može biti smetnja tržište , po sebi niti tržište onemogućava ili otežava samoupravno i društveno dogovaranje. Naprotiv, ono stvara uslove, razume se, na tržišni način za objektivizaciju odnosa među proizvođačima, za njihovo povezivanje koje će se temeljiti na ekonomskim zakonitostima iz kojih proističe i ekonomska nužda zajedničkog rada i odlučivanja, a ne na bazi voluntarizma i subjektivnih odluka. Otuda anatema koja se baca na tržište i idealizacija odnosa kada njega ne bi bilo, u stvari neizbežno vodi u etatizam. Razume se, nije reč o slobodnom tržištu 19 . veka niti o »laisser-faire ...« odnosima, već o tržištu na koje se može i mora delovati, koje se može regulisati upravo zato što samoupravljači raspolažu sa sve većim dohotkom i viškom rada, zapravo sve više će moći da bude regulisano u meri u kojoj bude više raspolagalo dohotkom i rezultatima društvenog rada, što rukuju društvenom imovinom i što sa tih pozicija, preuzimanjem političke vlasti, dogovaranjem i sporazumevanjem, planskom ekonomskom politikom mogu da spreče mnoga njegova stihijna dejstva, prema tome i da

45

ovladaju njime. Ovo sve, naravno, ne sa ciljem da ga u neposrednoj budućnosti ukinu, jer to objektivno nije moguće, a u društvenom smislu to bi nas povuklo nazad , već da ga iskoriste kao faktor distribucije roba, rada i sredstava, da se kroz njega ispolje želje i interesi i proizvođača i potrošača, kao faktora koji omogućava inicijativu ali koji daje i čvrste podređujući potreekonomske granice za ponašanje svih be i apetite realnim mogućnostima . To se ne može postići prostim prenošenjem tržišnih kategorija i institucija u naš sistem. Recimo , za tzv. finansijsko tržište, ulogu banaka, velikih centara trgovine i sl. moraju se uz respektovanje objektivnih zakonitosti, naći solucije koje će biti u skladu sa našim društveno-ekonomskim i produkcionim odnosom i povezati tokove proste i proširene reprodukcije u jednu celinu, pri čemu će se objektivno moći da mere rezultati pojedinih inicijativa, a da se odgovornost pokriva dohotkom i imovinom . Razume se, kao što to nije neko prevaziđeno liberalističko tržište nije ni tržište proste razmene roba, već tržište sa razvijenim finansijskim mehanizmom u uslovima samoupravljanja na kome neposredni proizvođači moraju biti odlučujući akteri, a ne osamostaljeni robni ili finansijski kapital. U tom delu amandmani, makar u grubim obrisima daju ona neophodna suptilna rešenja odnosa na tržištu samoupravne plansko-tržišne socijalističke privrede, gde nad svakim dinarom mora ostati pravo i kontrola onog proizvođača iz čijeg je dohotka potekao konkretni dinar, Otuda suprotstaviti tržište apstraktnom samoupravljanju je jalov posao, jer time činimo lošu uslugu samoupravljanju kao što samo tržište bez samoupravnog društveno-ekonomskog odnosa vodi punom parom u privatno-svojinske odnosno državno-svojinske odnose, kapital - odnos kao dominirajući, odnosno u re stauraciju klasnih odnosa koje je revolucija i nacionalizacija srušila. To, razume se, pretpostavlja da je naša polazna pozí cija da dohodak preduzeća ostvaren na tržištu nije samo rezultat jedne, te radne organizacije, već i rezultat porasta ukupne društvene produktivnosti rada, prema tome i da njegova samoupravna raspodela pretpostavlja i društveno dogovaranje i samoupravno sporazumevanje o raspodeli dohotka , kao i adekvatnu fiskalnu politiku , a ne apsolutizovanje po svaku cenu autonomnog prava svake radne organizacije na dohodak kakav je ostvaren na tržištu . Samoupravljanje i razvijeno tržište ostavljaju uzak, ali neophodan okvir za delovanje države u vidu ekonomskih 46

!

administrativnih mera. Taj prostor za državu znači u svojoj osnovi zaštitu samoupravljanja od zloupotreba i deformacija, te zato vlast države u tom domenu ne može smetati ni materijalnom razvoju ni jačanju ni afirmaciji samoupravljanja. Takva država koja je i sama instrument radničke klase, odnosno samoupravljača, biće stvarnost još dugi niz godina. Uvažimo li tu činjenicu onda svaki akt države nećemo dočekivati kao ograničenje samoupravljanja , kao što iluzija da sve rešavamo bez učešća države , gde se bez nje ne može, komplikuje odnose do te mere, da uvek pristajemo na véoma obimnu regulativu države koja, makar privremeno, znači ozbiljno ograničavanje prava i delatnosti samoupravljača. Kad usled odsustva blagovremene i nužne intervencije društva dođe do bitnih poremećaja odnosa u privredi, na tržištu, u socijalnim odnosima, onda se država povampiruje u meri u kojoj u samoupravnom društvu i nije neophodno . Idejna kolebanja u ovim pitanjima često opredeljuju našu protivurečnu praksu i lutanja koja smetaju odlučnijem rešavanju gorućih ekonomskih problema.

Jedinstveno tržište, ravnopravnost republika i pokrajina, naroda i narodnosti U vremenu posle donošenja amandmana

postaje

sve

jasnije da su jedinstveno tržište i zajednička ekonomska politika bitan uslov za funkcionisanje naše zajednice i stvaranja uslova za dinamičan razvoj celine i svih njenih delova. Nacionalizam, koji je crpeo neke od svojih » najjačih« argumenata, koristeći stanje neregulisanih međurepubličkih odnosa na ekonomskom planu , imao je za svoju glavnu metu jedinstveno tržište krsteći ga funkcijom centralizovane ekonomije. Zalažući se za nacionalne ekonomije sa postepenim ograđivanjem i parcelisanjem tržišta u ime samostalnosti nacionalne ekonomske politike, nacionalizam je mogao naneti najveći udarac privrednom razvoju, izazvati stagnaciju , autarhičnu orijentaciju i kidanje ili zaustavljanje procesa povezivanja privrednih subjekata na celoj teritoriji, a time i bitno otežati nesmetani proces ukupne društvene reprodukcije. Nacionalne ekonomije, kao skup privrednih, radnih i proizvođačkih potencijala republika na jedinstvenom tržištu i na samoupravnim socijalističkim odnosima, su jedna stvar, a sasvim druga, ukoliko ti potencijali bivaju omeđeni i njihovo korišćenje upućeno na parcelisano tržište sa ekonomskom politikom koja ne rezultira iz ukupnosti razvoja zajedničkog interesa i jedinstvenog tržišta. U ovom drugom slu-

47

čaju logična konsekvenca tog stava je šest, ili osam radničkih klasa u čije se ime vodi »nacionalna « politika i provodi zatvaranje, unutrašnji ekonomski protekcionizam a sve to proglašava potrebom nacionalne ravnopravnosti . Jedinstveno tržište, pre svega pruža, daleko više svima za ubrzani razvoj jer im otvara šire prostore i umnožava njihovu pojedinačnu snagu. Duboko verujem da se naš mehanizam privređivanja i zajednička ekonomska politika ne može izgraditi na trajnijim osnovama, na bazi suprotstavljanja osam interesa, ili stvaranje idejnih obrazloženja, ili principa za svaki pojedinačni interes sa težnjom da te principe učinimo opštevažećim i zakonitim . Takav prilaz završiće kompromisima iz kojih ne može proizaći sistem koji inspiriše ljude i koji vodi toliko potrebnom jedinstvu. Mi kompromise možemo i moramo činiti u konkretnim materijalnim poteškoćama, eventualno u tempu i redosledu sprovođenja određenih principa , ali ne i u samim principima, ukoliko ne želimo da stvorimo sistem koji će u svakom svom delu biti baziran na drugim načelima ili potkrepljen drugim interesima. Pri tome dugoročnost zajednice, dugoročno shvaćeni zajednički interesi i jedinstvo društveno -ekonomskog sistema su determinante koje upućuju na uzajamnost, solidarnost i zajedničku ekonomsku politiku, koju u bitnim pitanjima saglasno utvrđuju republike i pokrajine u federaciji. Tako udruženi na jedinstvenom tržištu sposobniji smo i jači za povezivanje sa ostalim ekonomijama u svetu i sposobniji za konkurenciju na svetskom tržištu. Time su dati svi preduslovi za odgovornost republika i pokrajina za sopstveni razvoj i istovremeno utvrđena brana protiv bilo kog etatizma. Naše jedinstveno tržište i pored visokog stepena decentralizacije odlučivanja i samoupravne koncentracije, uz odsustvo bilo kakve centralizacije akumulacije na saveznom nivou, pretpostavlja visok stepen međuzavisnosti privrednih i drugih subjekata, republika i pokrajina što neophodno zahteva dogovaranje između republika i pokrajina o brojnim pitanjima od zajedničkog interesa u organima federacije. To se odnosi, na primer, na pitanja jedinstvenog nivoa carina, sistem cena ili devizni režim, pa do onih pitanja o kojima republike samostalno odlučuju ali gde dobrovoljni zajednički dogovor ili usaglašavanje može bitno da poboljša ili unapredi odlučivanje svakog pojedinačno i da odstrani potrebu naknadnih intervencija i korektura. Striktno poštovanje granica prenesenih prava na federaciju, puna dobrovoljnost u spora48

zumevanju o ostalim pitanjima i u tome odgovornost republika i pokrajina za sopstveni razvoj , uz uzajamno razumevanje i solidarnost tamo gde karakter naših društveno-ekonomskih odnosa to pretpostavlja, uslov je da se tuče nacionalizam na ekonomskom planu i da se trajno potvrđuje ne samo politička, nego i stalno rastuća ekonomska ravnopravnost i demokratski karakter naše socijalističke zajednice. Verujem da neću preterati ako kažem da će podsecanje korena ekonomskom nacionalizmu kroz otklanjanje uzroka te vrste, značiti u najvećoj meri i podsecanje korena nacionalizmu uopšte , odnosno potapanju najbučnijih nacionalističkih parola kojima se dokazuje neravnopravnost, zapostavljenost ili, pak, eksploatacija ove ili one republike, odnosno nacije

Stabilizacija privrede i razvojna politika Ako već duže vremena ističemo potrebu privredne stabilizacije, to ne činimo zato što smo iz prestižnih razloga zaljubljeni u čvrst dinar, u privrednu ravnotežu i socijalni mir i jednakost po svaku cenu, makar pri tom zapostavljali produktivnost rada i ekonomski progres. Svesni smo da će neravnomerni razvoj i pri najboljim predviđanjima, zbog razvoja nauke i tehnologije, stalno rastućih ljudskih potreba, promena u međunarodnim ekonomskim odnosima, pa i neizbežnih subjektivnih grešaka, biti u većoj ili manjoj meri prateći fenomen svakog, pa i našeg privrednog razvoja. Ako pri tome, ipak, kao akutnu potrebu privrede i društva visoko akcentiramo potrebu stabilizacije , onda je moramo definisati i odrediti njene ciljeve da ne bismo izazivali neostvarive nade i nepotrebna razočarenja Ako bi se tako moglo reći , mi se moramo neprekidno boriti za dinamičku stabilizaciju u kojoj razvoj nije žrtvovan nekom apstraktnom cilju stabilizacije tržišta, cena i novca , ali ne možemo ni inflaciji otvoriti vrata , za permanentno negativno dejstvo , kroz preraspodelu svih vrednosti stihijnim kretanjem cena, dohodaka i akumulacije. To nije i ne može biti klima za uspešan racionalan ekonomski razvoj , niti za političku stabilnost i doslednu raspodelu prema radu, a time ni za uspešan razvoj samoupravljanja. U takvoj situaciji ne mogu da dođu do izražaja kvaliteti i prednosti našega sistema. Zato sve više govorimo o izvesnim stagnantnim pojavama u samoupravljanju , tražeći na sve strane uzroke i upozoravajući na posledice . Ako može da se zarađuje kroz najrazličitije oblike preraspodele, što je u infla-

49

cionoj situaciji ne samo moguće, nego pravilo, ako sticanje akumulacije, njena koncentracija i upotreba ide velikim delom mimo uvida i kontrole proizvođača , i ako privredne i investicione orijentacije nemaju za osnovu dublje zasnovanu dogovorenu dugoročnu politiku , a to u ovakvim uslovima nije ni moguće imati, onda je očigledno da u takvoj situaciji ne mogu samoupravni napori i vlastite snage, produktivnost i umešnost biti osnovni faktor napretka. Naše opredeljenje za što stabilniji razvoj privrede i tržišta motivisano je, pre svega, našim interesom da sistem socijalističkih samoupravnih odnosa ispolji svoje mogućnosti, da svako živi od svog rada i dohotka, da svačiji višak rada pre svega potiče od njegove produktivnosti i efikasnosti itd. kao To je bitan preduslov za afirmaciju samoupravljanja novog društvenog sistema koji treba da bude u stanju da neprekidno jača inicijativu , povezujući je sa rizikom i odgo vornošću , da uspešne inicijative nagrađuje i podstiče nove i da ekonomski kažnjava neuspeh, promašaj i rasipanje ljudskog rada ili društvene imovine. To, bez stabilnijih odnosa u privredi, nije moguće, kao što nije moguće adekvatno ponašanje proizvođača, jer nema realne podloge za uspostavljanje normi ponašanja samoupravljača - za njihov kodeks. Efikasnost sistema, njegova sposobnost da apsorbuje tehnička i naučna saznanja i da bazični interes proizvođača bude okrenut neprekidno rastućoj produktivnosti rada, ne može se ispoljiti u inflaciji, bitno poremećenim tržišnim odnosima i stihijnoj raspodeli i preraspodeli nacionalnog dohotka,

Razume se, ta ekonomska stabilizacija ima značajnu funkciju u političkoj i ukupnoj stabilizaciji društva. Problemi socijalne sigurnosti na taj način dobijaju jasnija obeležja i parametre za njihovo rešavanje, polazeći od zarađenog i ostvarenog dohotka i principa socijalističke solidarnosti. I međunacionalni odnosi moraju trpeti ako nedostaje određeni stepen stabilnosti koji omogućuje vrednovanje rada pojedinačne radne organizacije ali i pojedinih delova ekonomije i ekonomije u celini . U tome vidim u višenacionalnoj zajednici dodatnu potrebu da se čitava ekonomska politika angažuje na postizanju većeg stepena stabilnosti. Ako tome dodamo da je to bitan zahtev i za bolje funkcionisanje sistema samoupravljanja, onda su određeni limiti u kojima ima mesta oscilacijama cena, oscilacijama novca i dohodaka. U protivnom stihijno će se probiti orijentacija ka etatističkom ograničavanju samoupravljanja , uz neprekidnu raspravu tome ko gubi, a ko dobija u višenacionalnoj zajednici. 50

Stabilizacija privrednih tokova je naš neposredni krupan zadatak da bismo jasno omeđili granice naše potrošnje , zaduženje u inostranstvu , da bismo obezbedili brži razvoj , sprečili anticipiranu i materijalno nefundiranu potrošnju baziranu na sopstvenom dohotku i život na račun budućih generacija. Poznato je da inflacija uvek najvećom svojom težinom pogađa radnike sa niskim primanjima i remeti čitav tok društvene reprodukcije. To je, razume se, idejna osnova i za kritiku samoupravljanja kao sistema, anatemisanje tržišta i prizivanje države u pomoć da sredi odnose u privredi i društvu. U tom svetlu neposredna akcija za odlučno otklanjanje žarišta i uzroka nelikvidnosti je od odlučujućeg značaja za funkcionisanje privrednog i ne samo privrednog sistema. Imajući ovo u vidu možemo reći da je angažovanje SKJ na ostvarivanju kursa stabilizacije prvorazredni politički zadatak, jer on odražava ključnu politiku i privrednu potrebu našeg društva. Na tom primeru je očigledna puna međuzavisnost politike i ekonomije. Nema ekonomske stabilizacije bez spremnosti subjektivnih snaga da podrže svim ekonomskim i drugim sredstvima da prevagne takav kurs, da politika bude jasna u ovom domenu i da ponese svoj deo odgovornosti, kao što je veću političku stabilnost društva teško očekivati ako napori ekonomske politike nisu usmereni na respektovanje raspodele dohotka i akumulacije na način da se osigura stabilniji razvoj i suzbije potrošnja iznad mogućnosti. U današnjoj situaciji neke bitne odluke se najpre moraju doneti na makro planu, u celini društva , da bi se stvorili neophodni okviri za samostalnu aktivnost svih agenasa, političkih i privrednih, da bi se od svakog moglo zahtevati da se okrene sebi, svojim mogućnostima, svom riziku i odgovornosti. Bez toga ne možemo biti razumljivi i inspirativni kada se obraćamo bazi, tražeći da svako čini svoje, a svakodnevno sami ponavljamo da u celini društva nisu rešena neka Osnovna pitanja od kojih zavisi nesmetani tok proste i proširene reprodukcije . Ali to nije slučaj samo kada se radi o otvorenim sistemskim pitanjima ili o programima stabilizacije. Isti je slučaj i sa ekonomskom politikom, jer da bi jedno društvo živelo u granicama ostvarenog dohotka to, pre svega, zavisi od celine ekonomske politike i političke klime u zemlji. Svođenje potrošnje u realne granice u svakoj zemlji uvek ima i ekonomske i političke reperkusije, jer se radi o tome ko će snositi teret sužene potrošnje.

Sadašnji trenutak naše ekonomije nije takav da se mogu samo doterivanjem sistema i praktičnim merama stvoriti 51

konzistentniji okviri za njeno funkcionisanje. Nužni su i temeljniji zahvati i dublje promene, ali i idejno jedinstvo kad god su principijelni stavovi zauzeti i odluke donete, jer je na nekim tačkama - ne bih rekao ugrožena - ali svakako nejasna i sama socijalistička prijentacija. Da pomenem samo čitav mehanizam formiranja i sticanja dohotka i viška rada, njegova koncentracija i raspodela i idejni sporovi u vezi s tim . Isto tako mesto i uloga plana, nerazumevanje i odbijanje minulog rada kao bitnog faktora položaja radnog čoveka, sporovi oko banaka i krupnih koncentracija u prometnoj sferi itd., sve su to izvori idejnih razmimoilaženja u samom Savezu komunista. Međutim, u momentima kada konstatujemo potrebu krupnih ekonomskih promena da bi se zaustavili, a zatim preokrenuli negativni trendovi u privredi, neophodan je i veći stepen idejnog jedinstva, a za to je , pre svega, odgovoran Savez komunista i posebno njegovi centri u vrhu. Donošenjem amandmana učinjen je odlučujući korak u izgradnji takvih društveno-ekonomskih odnosa na kojima samoupravljanje može da razvije svoje potencije . Rekao bih, međutim, da još nismo dovoljno svesni dubine promena iniciranih amandmana. Da se amandmani pretoče u razrađen mehanizam privrednog sistema, bez koga nema njegovog oži votvorenja, neophodne su dublje promene u postojećim odnosima i oblicima privređivanja. Bez toga se osnovne slabosti u današnjoj situaciji teško mogu prevazići. Želim da ukažem na još jedan aspekt koji u sebi sadrži elemente trajnije stabilizacije, a to je blagovremeno koncipirana i usvojena zajednička politika razvoja za srednjeročni i dugoročni period . Stabilizacija koja reguliše kratkoročne tokove privrede i tržišta finansijskim , kreditno-monetarnim i fiskalnim merama, neophodan je proces. Međutim, za trajniju stabilizaciju neophodna je i razvojna politika, koja vodeći računa o međunarodnim trendovima, mogućnostima i strukturi domaće privrede, realno opredeljuje ciljeve iza kojih stoje interesi i sporazumi radnih organizacija i društveno-političkih zajednica, akcije Sindikata i kompleks mera koje treba da budu sinhronizovano donošene od strane svake zajednice, shodno njenim pravima i dužnostima. U okviru plana za srednjeročni i dugoročni period, ekonomski i politički, neophodno je ugraditi program postepenog zaustavljanja odlaska radne snage u inostranstvo i stvaranje uslova za povratak, pre svega, stručnjaka i kvalifikovanih ' radnika u zemlju. Pogled u budućnost i zajednička platforma te buduć52

nosti, danas je od prvorazrednog značaja da bi se okrenuli problemima razvoja koji nas očekuju kao naši sopstveni problémi ili kao refleks međunarodnih kretanja. Taj interes za zajednički rad i sporazumevanje je prevashodan ujedinjujući elemenat. To će nas izvući iz jalovog pretakanja problema i nasleđa prošlosti, naročito nakon njihovog raščišćavanja i osloboditi nas neprekidne rasprave o preraspodeli postojećeg, koje se zbog toga neće povećati, a apsorbovaće vreme i energiju pomoću kojih bismo mogli stvarati značajna nova dob、 ra - materijalna i duhovna . Izvršena razgraničenja prava i odgovornosti na bazi amandmana , oživotvorenje XXI i XXII ustavnog amandmana, posebno upućuju naše poglede na takav tok stvari , a on će sam po sebi značiti krupan doprinos da se postojeća kriza savlada, da se udruže interesi u gradnji sutrašnjice i da se u razvijenijim materijalnim i međuljudskim odnosima potraže rešenja za probleme koji se ne mogu rešiti u okviru postojećih i ograničenih mogućnosti. U tom svetlu i razvoj nerazvijenih područja ima dva aspekta. Aspekt ravnopravnosti u ekonomiji višenacionalne zajednice, gde zakoni tržišta deluju po svojoj logici , dajući prednost jačem i opremljenijem, ali i ekonomski aspekt skladnijeg regionalnog razvoja, kao zajedničkog interesa radi bržeg i optimalnijeg razvitka svih. U našim međunacionalnim raspravama često se zapostavlja jedan ili drugi aspekt ovoga problema. A da ne govorim o potrebi da socijalističko društvo rešava ova pitanja na način koji će pokazati , kao što do sada to pokazuje da je sposobno da nađe solucije i za takve I probleme koji danas potresaju svet.

Već prvi odlučni koraci SIV- a na putu stabilizacije, projekt petogodišnjeg društvenog plana, postignuti sporazumi o = deviznom režimu i režimu cena, kao i dogovor o ekonomskoj politici za 1972. godinu probudili su velike nade i u kratkom roku pokazali da se tim putem postižu povoljni rezultati . Privredna kretanja u proteklih nekoliko meseci to i cifarski potvrđuju u vidu poboljšanog platnog bilansa , smirivanja pojedinih vidova potrošnje i sl. Sledeći korak bi morao biti što hitnije donošenje društvenih dogovora u svim republikama i pokrajinama kao i samoupravnih sporazuma u svim radnim organizacijama o raspodeli dohodaka i ličnih dohodaka. Takav tok stvari i takvi rezultati zaslužuju punu podršku i obavezuju na dalje konsekventno raščišćavanje brojnih pitanja vezanih za naš tekući stabilizacioni program i društveni plan razvoja. Razume se da ovi sporazumi obavezuju, pre svega, sve faktore na njihovo izvršenje, na doslednu realizaciju kako bi se prekinula praksa nepoštovanja do1

53

netih odluka, traženja procepa u zakonima i propisima i tolerisanja neodgovornosti. Na tom tlu raste i najveći oportunizam . Postignuti rezultati u dosadašnjem razvoju samoupravljanja i materijalnih proizvodnih snaga, ispoljena sposobnost SKJ da uoči protivurečnosti, idejne zablude i zastranjivanja u svojim redovima, povoljna klima stvorena u čitavom društvu sadašnjom akcijom Saveza komunista na osnovama 21. sednice Predsedništva SKJ i uvodne i završne reči druga Tita na njoj , obavezuju SKJ da stečena saznanja iskoristi za razjašnjavanje i jačanje svoje idejne pozicije, a pre svega za jačanje svoje akcione sposobnosti.

54

DISKUSIJA

VLADIMIR ŠUŠNJA S obzirom da sam radnik zeničke Željezare, razumljivo je što želim govoriti o problemima sa kojima su se radni ljudi i komunisti ovog kolektiva sukobljavali, a i danas se sukobljavaju. Mislim da su naši problemi na neki način zajednički za sve nas, pa stogá osjećam veliku odgovornost da govorim o njima na ovakvom skupu , pred vama delegatima Konferencije Saveza komunista Jugoslavije i drugom Titom . Ja sam ubjeđen da prisustvujem Konferenciji čije odluke i prográmi biti od istorijskog značaja za mene,

će za

moje drugove, za Savez komunista Jugoslavije. Ovo ubjeđenje nama radnicima dali su 21. sjednica Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije, a posebno rječi druga Tita na ovoj sjednici. Postoji odlučnost moje organizacije, oduševljenje i odlučnost svih komunista i radnih ljudi širom Jugoslavije da zaključke 21. sjednice i ideje druga Tita dosljedno sprovedu u djelo. Zato mi je drago da mi se pružila prilika. da diskutujem na ovoj Konferenciji o našim problemima. Ja nikada nisam posumnjao u to da ogromna većina nas nemamo iste interese u našoj višenacionalnoj socijalističkoj samoupravnoj zajednici. Svi mi isto hoćemo, svi isto želimo, a to je da se pitamo, da živimo slobodno, da želimo čvrsto bratstvo i jedinstvo, jer nam je ono garancija za naše bolje sjutra, za čuvanje naše nezavisnosti. Slobodan sam reći da su radni ljudi i komunisti Željezare Zenica i zeničkog regiona uvjek bili, a sada su više no ikada spremni da brane ova osnovna načela Saveza komunista Jugoslavije. Spremni smo da do izvjesnih granica razumijemo objektivne teškoće na koje naše samoupravno društvo nailazi u svom tempu razvitka. Mi znamo u kakvim uslovima naše društvo, naša radnička klasa mora da se bori na svjetskom tržištu da bismo dostigli jedan viši stepen razvijenosti u konkurenciji razvijenih, a da sve to postižemo na

55

socijalističkim samoupravnim osnovama. Mi smo u svome kolektivu dostigli visok stepen demokratičnosti. Mi smo davno u kolektivu stvorili takve uslove da radni ljudi slobodno govore i kritikuju ono što ne valja i što misle da nije dobro, da predlažu i iznose svoja mišljenja . Mislim da za poštenog, dobrog radnika i komunistu , koji istinski želi da doprinese rješenju naših problema, nema niti smije biti problema kada je riječ o demokratičnosti. Ukoliko bi se i pojavili pojedinačni otpori, tvrdim da imamo dovoljno idejne snage da ih savladamo. Mi stojimo na stanovištu da smo sami dužni da sve negativne pojave , probleme i otpore koji se javljaju unutar kolektiva, bez traženja recepta i bez pomoći sa strane, sami otklanjamo. Međutim , drugarice i drugovi, u našem se društvu , a naročito u posljednje vrijeme, počesto štošta toga zbiva što nije u našoj moći, ni nas radnika ni organa radničke samouprave, da damo odgovor što je to , da se protiv toga borimo, pa da znatnije i utičemo na suzbijanje toga . Najbolji dokaz za to je vrijeme prije 21. sjednice Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije , vrijeme kada smo među sobom komentarisali i tražili odgovor na pitanje što se ovo zbiva u našem društvu , što je u svemu ovome pozitivno, a što negativno. Svi smo bili jedinstveni u ocjeni da tu ima nešto što sigurno nije u interesu našeg socijalističkog samoupravnog društva što nije u interesu naše radničke klase . Mi smo se naprosto gušili u poplavi raznih izjava , govora i članaka. Pitali smo se ko su oni što nam govore i pišu i u čije ime oni to rade, da bi nam 21. sjednica Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije, a posebno govor druga Tita, dali odgovor na naše pitanje. Tek tada smo saznali da smo s pravom bili zabrinuti, da i nismo znali i bili svjesni kakvi su problemi i šta se sve krije iza njih. Znali smo to da smo zbunjeni , da je prodro nekakav nemir u našu sredinu, i da nas je sve to skupa sprječavalo da sa više žara i poleta radimo na svojim svakodnevnim zadacima, da se posvetimo proizvodnji i svojim unutrašnjim problemima. Relativno sam mlad radnik, ali dovoljno star da pamtim vrijeme koje smo mi nazivali predreformsko, kada smo puno govorili o poteškoćama u našoj privredi. Čini mi se da smo mi radnici tada bili dobro spremni da stegnemo kaiš da bismo izvršili privrednu i društvenu reformu, pa i reformu Saveza komunista Jugoslavije. Ali , samo dvije godine poslije ovoga, bar što se tiče nas radnika zeničke Željezare, doživljavamo najteže godine u radu našeg kolektiva. Bile su to godine 56

kada smo ostali, takoreći, bez ikakvih fondova, kada smo teškom mukom prikupljali novac da radnicima isplatimo´lični dohodak. Meni se čini da smo mi radnici najmanje bili krivi što smo došli u takvu situaciju . Mi smo, mogu slobodno reći, tada vrlo dobro radili. Tvrdim da zbog našeg rada nikad ne bismo došli u takvu situaciju . Dakle, takva situacija nam je bila nametnuta. Razumije se da je takva situacija ostavila ozbiljne tragove na raspoloženje radnika , na radni elan, da je narušila naše međusobne odnose, a našu samoupravu u preduzeću dovela u poziciju stagniranja. Današnja situacija sa svim svojim nedaćama vrlo malo se razlikuje od tadašnje. Mi i danas s teškom mukom uspijevamo da svoj već zarađeni dinar prikupimo da bismo radnicima obezbijedili bar isplatu ličnog dohotka. I ova situacija ako duže vremena potraje neminovno će ostaviti iza sebe ozbiljnih posljedica. Iskreno govoreći, mi smo često puta uvjereni da i pored dobrih namjera svih nas nismo u stanju da se samoupravljački organizujemo, da radniku stvorimo takve uslove privređivanja u kojima bi osvojio onu poziciju koja mu s pravom pripada u našem društvu . Nama je dosta poznata situacija i položaj samouprave u drugim našim velikim preduzećima i grupacijama i ubijeđeni smo da se malo gdje samoupravljanje saživjelo i razvilo kao što je to slučaj kod nas, Čak bih smio reći da se mi nalazimo negdje pri samom vrhu, ali ipak nismo zadovoljni, ipak nismo u stanju da dovedemo radnika u poziciju kakva mu pripada. Česte iznenadne promjene u privrednoj politici izazivaju nam prave potrese i šokove, kada se nađemo u situaciji da ne znamo kome je teže , da li radniku na pećima, njegovom inženjeru, tehnologu ili organima radničke samouprave. Zbog toga želim da kažem da naša Konferencija pored toga što će dati odgovor na opšta, globalna i idejna pitanja, mora dati i odgovor na pitanje : ko će sjutra biti dužan i dovoljno stručan da nam da bolja praktična rješenja, koja će nam obezbijediti kontinuirani i stabilniji tok razvoja našeg rada, našeg društva, našeg življenja. Napominjem da ne tražimo recepte da bismo rješavali svoje sopstvene probleme, koje smo mi na neki način izazvali u kolektivu . Nas muče problemi koji su veoma važni, koji su nam nametnuti sa strane i koji su van naše moći i nismo u stanju da djelujemo na njih, a ni jugoslovenska praksa na neka od njih nije dala odgovor, iako smo za mnoga od njih postigli zajedničke idejne i političke stavove . Mi znamo da to nije lako, da je težak put da se dođe do praktičnih rješenja. Mi znamo da je veoma teško obezbi-

57

jediti takve uslove privređivanja, takve principe raspodjele ličnog dohotka i fondova da bi radnik osjetio kako je njegov lični i društveni standard direktno ovisan od rezultata njegovog rada. Mi ne očekujemo nikakav čarobni štapić , ali S pravom od ove Konferencije očekujemo da njeni stavovi i zaključci budu solidna garancija da će Savez komunista Jugoslavije uložiti sve svoje napore, sav svoj uticaj u našem društvu, sve svoje organizatorske sposobnosti, ka stvaranju jednog relativno dužeg perioda ekonomske i političke stabilnosti u našem društvu, u kojem bi se radni ljudi mogli posvetiti rješavanju svojih problema u radnim kolektivima, kao što su, dohodak koji će zavisiti od našeg rada, raspodjela, razvoj samoupravljanja, programi razvoja preduzeća itd., na jednoj dugoročnijoj osnovi. Ukoliko ne bismo uspjeli u relativno kratkom vremenu obezbijediti ove uslove, bojimo se da bi bilo još više problema koji bi neminovno sa sobom nosili više nepovjerenja , nesporazuma i protivrječnosti, koji bi još više dali hrané kao što je to bio i do sada slučaj - za sve nosioce antisamoupravnih i antisocijalističkih tendencija, koje se javljaju u našem društvu. / Ova pitanja iznosim zbog toga što radnici s pravom očekuju da se bez odlaganja moraju brže rješavati. Htio bih uz ovo da kažem da radni ljudi vjeruju u samoupravljanje , da je ono neotuđivi dio društvenih kretanja i radničkog življenja, ali isto tako želim da ukažem na obavezu poštivanja dogovora i na stvaranje pravog samoupravljanja . Jer, radnik neće nikoga ovlåstiti da razvodni ili zamuti samoupravljanje, odnosno da ga neko devalvira. Radnici u neposrednoj proizvodnji ne znaju dovoljno koje su to sve teškoće i slabosti ili pozitivne strane sadašnjeg spoljno-trgovinskog, carinskog ili nekog drugog privrednog mehanizma. Međutim, oni u praksi vide da mnoge stvari nisu na mjestu. Zbog toga smo spremni da damo podršku svakom novom kvalitetu u rješavanju tih problema. Zna se , takođe, da položaj pojedinih privrednih grana i grupacija nije jednak. Neko za veći uloženi trud dobija manje, dok drugi za mnogo manje posla dobijaju veće pare, Tu nešto nije u redu, to se zna . Zato se valja dogovoriti i stvoriti svima približno iste uslove za rad , pa onda ko zna domaćinski raditi neka zarađuje, a ko ne zna, neka posao ustupi drugima . Mi smo za takva rješenja i takve odnose. Za zarađeni smo dinar, a ne za otuđeni ili zarađeni na nekakvim sistemskim privilegijama (privilegisanim ne smatram one koji opravdano zaslužuju našu soludarnost, od koje mi bar do sada nismo 58

nikada bježali ) , ali smo energično protiv otuđenog dinara, jer mi takav dinar smatramo otetim i ne možemo se pomiriti sa tim da svojim radom i rezultatima punimo džepove drugima. I pored toga što smo mi imali i još uvijek imamo veliki broj problema, naši radni ljudi su postizali i postižu ogromne rezultate u svome radu , oni su postigli takve rezultate s kojima se s pravom možemo ponositi . Svako onaj kome je stalo do naših rezultata može se u to uvjeriti u svakom našem gradu, u svakom selu . Druga stvar su oni kojima smeta naš razvoj i naši rezultati . Jer, što više budemo imali rezultata, oni će ih sve manje vidjeti , jer to ne žele, jer im prave smetnje u njihovim namjerama i ciljevima. Takvi će iz mora naših uspjeha pronaći poneki neuspjeh, koji će vrlo vješto iskoristiti da bi kritikovali naš samoupravni socijalistički sistem, da bi ga prikazali negativnim. I, na kraju , drugarice i drugovi, da kažem da ću sa ove naše Konferencije vratiti se u kolektiv , među svoje radne drugove ubjeđen da je ova Konferencija postigla ogroman uspjeh u svome radu, a da će njene odluke biti solidna garancija da će sjutra biti manje ovih problema, da će radničko sjutra biti mnogo jasnije i sigurnije , da će Savez komunista

Jugoslavije uživati upravo onakav ugled u društvu kakav mu po njegovoj historijskoj ulozi pripada . Jer Savez komunista

Jugoslavije ima dovoljno idejne i moralne snage da bi bio i ostao vodeća idejna snaga našeg društva. U to nema sumnje.

ŽIVKO MARČETA

Moje izlaganje predstavljaće pokušaj davanja preseka diskusija i rasprava posle 21. sednice Predsedništva Saveza

komunista Jugoslavije, predizborne i izborne aktivnosti u organizaciji SK Fabrike aviona » Utva « i u ostalim organizaci jama Saveza komunista u opštini Pančevo . S tim u vezi odmah želim da prenesem punu podršku radnih ljudi i organizacija Saveza komunista zaključcima, te uvodnoj i završnoj reči druga Tita na 21. sednici Predsedništva, kao i akcijama koje su usledile posle ove sednice. Odmah da iznesem i to da se od ove Konferencije očekuje da , s jedne strane, potvrdi sve rezultate 21. sednice Predsedništva , a da, s druge strane, la nova, sasvim konkretna rešenja za slabosti ispoljene do sada u Savezu komunista i našem društvu uopšte . 59

Iako treba više da se bavimo onim što je negativno, čime nismo zadovoljni, ipak, radi potpunije slike, moraju se pomenuti i uspesi na planu političkog delovanja organizacija Saveza komunista, te Saveza sindikata u radnoj organizaciji, kao i u domenu razvoja samoupravljanja. Bitno je da su radni ljudi prihvatili činjenicu da se jedino rezultatima rada u sopstvenoj sredini mogu i moraju ostvariti njihovi interesi, i pojedinačni i društveni . Pri svemu tome ima primedbi na ona sistemska rešenja koja stavljaju u povoljniji položaj određene grane ili radne organizacije , tako da njihovi rezul tati ne odgovaraju uloženom radu, pa se raspolaže dohotkom daleko iznad objektivno zasluženog. Sve ovo svakako da negativno utiče na raspoloženje radnih ljudi. Ustavni amandmani, posebno oni koji se odnose na sa moupravljanje u radnim organizacijama, prihvaćeni su n kao rešenje, već kao sredstvo u rukama radničke klase z iznalaženje najboljih puteva u pravcu neposrednog samo upravljanja. Prisutna je i svest da predstoji potreba pun angažovanosti na realizaciji i primeni ustavnih amandmana a da nosilac te aktivnosti mora da bude organizacija Sa veza komunista. Ovo tim pre što se u dosadašnjoj praks ispoljava tendencija zatvaranja u uže organizacione celine često u okviru same radne organizacije, a da su se pritor gubili iz vida dugoročni interesi i te uže zatvorene celine i radne organizacije u širem smislu. Usklađivanje ovih in teresa, koji se samo kratkoročno mogu pojaviti kao suprotn ostaje zadatak organizacije Saveza komunista uz obezbeđenj neposrednog odlučivanja radnih ljudi u tim sredinama. Sva kako, sve ovo se može postići samo kroz upornu političk akcijų dokazivanjem, uveravanjem i nuđenjem argumenat i rešenja. Bilo bi pogrešno ako bi do sada stečene pozicije ma kom obliku pojedinih organizacionih ili tehnoloških ce lina, postale kočnica integracionih ili drugih povezivanj bilo u okviru same radne organizacije ili čak i šire gledan Perspektiva je samo u udruženom radu, u punoj sinhron zaciji rada unutar same radne organizacije kao i unuta grupacija i grana. Na planu samoupravljanja, raspodele, ličnog i društv nog standarda do sada su postignuti vidni rezultati. Svakak oni i dalje zavise od našeg rada i toga su radni ljudi svesn Međutim, određene slabosti do sada ispoljene u Savezu k munista, stoje kao prepreka na putu postizanja boljih rezu tata. Najveću smetnju predstavljala su ona pitanja na ko Savez komunista nije imao jasan i dosledan odgovor, pa to unosilo konfuziju i kolebanje u njegove redove. Predug 60

se nagađalo gde je mesto Saveza komunista u samoupravljanju, pa su to koristile tehnokratske i birokratske snage, te širile krilaticu o nemešanju Saveza komunista u najvitalnija pitanja samoupravnog i privrednog života. Ovakva nedorečenost odgovarala je onima kojima je išlo u prilog da Savez komunista gubi svoje pozicije, a njihove snage postale su toliko jake da je borba radnih ljudi bila veoma teška, a negde i nemoguća. Pojedini ljudi čak su se i ponašali kao tumači politike Saveza komunista, pozivajući se i na političke forume. U takvoj situaciji radni ljudi i komunisti su ostajali nemoćni, što je odvlačilo u pasivnost veliki broj članova Saveza komunista. Ovakvo nejedinstvo Saveza komunista otvaralo ję mogućnost da se jave i druge negativnosti , ne samo političke prirode, već daleko šire, koje su u osnovi potkopavale samoupravni sistem. Pojave korupcije, bogaćenja pojedinaca van rezultata rada , bitka za fotelju i da ne nabrajam mnogo još toga, koje direktno ili indirektno utiče na svaku sredinu tako i toliko snažno da je može učiniti nemoćnom da se svemu tome suprotstavi. Ne dati mito, proviziju ili nešto slično , značilo je za radnu organizaciju ponekad gubitak posla , nemogućnosti plasmana i slično . Sa takvim teškoćama na tržištu suočava se i naša radna organizacija, a organizacija Saveza komunista nalazila se više puta pred dilemom kako se opredeliti, a naročito da li vredi usamljeno se boriti protiv pojava koje su postale pravilo i da li principijelno suprotstavljanje svemu tome neće kolektivu doneti teške posledice . Dešavalo se da organizacija nije smela da uzme takvu odgovornost i prihvati takve posledice . Sve ove slabosti u političkom i ekonomskom sistemu otežavale su i još uvek otežavaju postizanje većih rezultata i u radu i u samoupravljanju. U razgovorima o tim problemima u okviru samoupravmih organa, a posebno u organizaciji Saveza komunista posle 21. sednice Predsedništva, oseća se određena ljutnja i članova Saveza komunista i radnih ljudi na propuste učinjene do sada i traži se beskompromisno raščišćavanje sa svim negativnim pojavama. Očekivanja su usmerena na ovu Konferenciju Saveza komunista Jugoslavije, s tim da će ona, ako ne sve, a ono bar najosnovnije slabosti eliminisati, otvarajući mogućnost celokupnom članstvu, a posebno organizacijama Saveza komunista u radnim organizacijama da se sa ovim pojavama u svojim sredinama suoče i obračunaju . Ovo je jedini put podizanja ugleda organizacije Saveza komunista i otvaranje mogućnosti da kao avangarda radnih 61

ljudi radi na realizaciji dogovorene politike u koju svakak spadaju i svi zaključci i rezultati Druge konferencije Savez komunista Jugoslavije.

BRANKO MIKULIĆ

U borbi za izgradnju socijalističkog društva na osno vama samoupravljanja, jugoslovenski komunisti su se, ka što je poznato, više puta odlučno sukobili sa kontrarevolu cionarnim snagama, koje su atakirale na suštinu naše revo lucije, samoupravljanje, ravnopravnost, bratstvo i jedinstv naroda i narodnosti Jugoslavije, nezavisnost i teritorijaln integritet zemlje. Podsjetimo se samo na 1948. godinu , odnosno suko KPJ sa staljinizmom ; na 1954. godinu , kada se Savez komu nista obračunao sa buržoasko-liberalističkim koncepcijam uređenja društva ; na 1966. godinu, odnosno IV plenum C SKJ, kada su poražene birokratsko-dogmatske, antisamc upravne snage i, evo sada, na 1971. godinu , kada je 21. sjed nicom Predsjedništva SKJ Savez komunista poveo energičn bitku protiv kontrarevolucionarnih nacionalističkih teorij i akcija . Ti i drugi događaji iz našeg poslijeratnog razvoja, rad iskustava potrebnih za budućnost, tražiće da se na njih jo analitički vraćamo . Ali, i bez toga je moguće zaključiti d su se idejno-politička razilaženja, odnosno sukobi, prven stveno u Partiji, a i u društvu , javljali : Prvo, na krupnim zaokretima u razvoju našeg dru štva: - 1948. godine smo odbranili , kao što je to rekao dru Tito u referatu na Devetom kongresu , pravo da gradimo so cijalizam na osnovu specifičnih uslova u našoj zemlji i d za svoj rad, u prvom redu , odgovaramo pred svojom rad ničkom klasom i našim narodima. U toku najžešćeg sukoba sa staljinizmom i ekonomsk blokade komunisti Jugoslavije odlučili su da odnose u dru

štvu izgrađuju ne na vlasti čvrste ruke, odnosno birokratije već na samoupravljanju , tj . vlasti radničke klase, pa je ve 1950. godine donesen Zakon o predaji fabrika na upravlja nje radnicima i otvoren proces odumiranja države. >> Na Šestom kongresu KPJ, 1952. godine, utvrđen je osnovni pravac našeg društvenog razvoja na osnovama sa moupravljanja«, a zatim su učinjeni sljedeći koraci u cilju

* Tito : Referat na IX kongresu SKJ

62

razbijanja državnog centralizma i jačanja uloge i materijalne osnove radnih organizacija, odnosno samoupravljanja. Tada su odbačene dileme koje su nam se nudile - ili birokratski državni socijalizam, ili vraćanje na neki buržoaskodemokratski liberalizam. Odbačene su , jer su obe bile protiv stvarne vlasti radničke klase, odnosno samoupravnog socijalizma, neposredne socijalističke demokratije; -- 1964. godine, na Osmom kongresu SKJ, a na osnovu već ostvarenih rezultata u provođenju politike decentralizacije i jačanja materijalne osnove samoupravljanja, » ... postavljene su idejne osnove i stvoreni preduslovi za privrednu i društvenu reformu«.*** 1971. godine usvojena je i počela se sprovoditi prva faza ustavne reforme, kojom su, kako je to rekao drug Kardelj u referatu na sjednici Predsjedništva SKJ marta mjeseca iste godine, » ... oslobođeni su putevi samoupravne integracije, kako u oblasti društvenog -rada i samoupravnog organizovanja i dejstvovanja interesnih zajednica, tako i u oblasti slobodne saradnje i sporazumijevanja među republikama«.

Drugo, u svim tim i drugim zaokretima, odnosno u odlučujućim koracima u razvitku samoupravljanja, dolazilo je do sukoba sa pojedincima -- liderima ili grupama-frakcijama, koje su djelovale protiv samoupravljanja, odnosno vlasti radničke klase i, bez izuzetka, bile usmjerene prvenstveno na potiskivanje i slabljenje, pa i likvidaciju Komunističke partije, odnosno Saveza komunista Jugoslavije. 1 >> 1948. godine branili smo i odbranili Partiju od ne-

opravdanih optužbi i dokazali njeno proletersko porijeklo i avanobilježje«, *** njen karakter istinske revolucionarne garde.

1954. godine povedena je idejno-politička bitka proiv kontrarevolucionarne platforme, kojom se negirala uloga adničke klase i tendiralo likvidaciji SKJ, tj . stvaranju višepartijskog sistema. - 1966. godine razobličen je pokušaj potčinjavanj a Saveza komunista interesima frakcije, koja se borila protiv samoupravljanja, a za ličnu vlast i hegemoniju. ---- 1971. godine javio se • kontrarevolucionarno inspirisan, nacionalistički napad na SKJ, s ciljem da se on potime s političke pozornice, a, u sklopu s tim, nikle su i teo-

** Tito : Referat na IX kongresu SKJ, *** Tito : Referat na IX kongresu SKJ. 63

1

rije o takozvanom nacionalnom ili narodnom pokretu , na čijem se konstituisanju praktično već bilo počelo raditi. Treće, u svim tim situacijama se potvrdilo da se opozicija i kontrarevolucija u zemlji oslanjala i povezivala, odnosno bila podržavana i ohrabrivana od centara i snaga u inostranstvu, to jest uvijek se tražio oslonac i saveznik vani, što je, objektivno, vodilo ili bilo otvorena izdaja revolucije, zemlje i naroda . To je sasvim logično, jer kontrarevolucionarne snage u Jugoslaviji, same za sebe, nisu niti će biti u stanju da ugroze ne samo revoluciju , odnosno samoupravn socijalizam, već ni politički stabilitet u našoj zemlji . I ne samo to, pokazalo se da smo sposobni da se odupremo i tak vim snagama i savezima. Komunisti Jugoslavije uvijek su imali snage da , otvo renom borbom mišljenja, javno i na za to mjerodavnim poli tičkim tijelima, a ne političkim mistifikacijama i upotrebon sile, sve to uspješno savlađuju, da obnavljaju i pojačavaj¹ povjerenje radničke klase i radnih masa u svoju politiku Zato je SKJ iz svih tih situacija izlazio jači , idejno i akcion sposobniji, dobijajući novu podršku u masama, a razvoj sa moupravnog socijalizma nove impulse, jer su program idejno-političke akcije Saveza komunista otvarali i osvjet ljavali dalji put na istom samoupravnom pravcu. Jugoslavija je, tako, unutra izgrađivana kao sve čvršć zajednica, a njen ugled i uloga u svijetu bivali su sve već To potvrđuje i razvoj situacije poslije 21. sjednice Pred sjedništva SKJ. Patriotska i samoupravljačka svijest u kla i narodu ovoga puta su, više nego ranije, djelovali , vrši pozitivan pritisak da se iz tog stanja izlazi što prije i to o lučnim razgraničavanjem sa svim nacionalističkim i antis: moupravnim snagama. U prošlosti , kada smo bili nerazv jenije samoupravljačko društvo slične situacije su teže ra rješavane. One su izazivale psihološko -politička iznenađenj čega sada nije bilo, već su, naprotiv, nakon što su objavlje uvodna i završna riječ druga Tita i Zaključci Predsjedništ SKJ, cijeli Savez komunista i društvo pokrenuti u idejn političku akciju nezapamćenih razmjera. Interesantno je ‹ taj naš, uslovno rečeno, fenomen često nisu potpuno razı mjeli naši prijatelji, a oni drugi u inostranstvu , odnosno uni međunarodnom radničkom pokretu, s podozrenjem , prijed odbojnim stavovima, ili otvoreno neprijateljski ra položeni, izvlačili su mnoge pogrešne zaključke i gajili n realne nade da ćemo napustiti našu unutrašnju i spoljn politiku i prikloniti se nekome. 64

Pokazalo se, međutim, da je jugoslovensko samoupravno društvo dinamično, vitalno društvo, sposobno da svojom unutrašnjom snagom razrješava sve konflikte koji su se u1 njemu javljali , da postiže značajne rezultate u razvoju proizvodnih snaga i samoupravnih društvenih odnosa i da uspješno razvija saradnju sa svim zemljama na principima nesvrstavanja, pune ravnopravnosti, međusobnog uvažavanja i nemiješanja u unutrašnje stvari drugih. Razumljivo, i u Savezu komunista Jugoslavije su se, u svim tim periodima, ispoljavala manja ili veća kolebanja, nerazumijevanja, pa i iluzije da svaka od tih etapa znači kraj društveno-političkih konflikata i da ćemo , već jednom, ući u mirnu luku . Pokazalo se i pokazuje, međutim, da se ovako brz razvoj društva, kakav smo ostvarili, tako korjenite promjene u njegovoj strukturi ne mogu vršiti bez konflikata između nosilaca različitih, pa i potpuno suprotnih interesa, bez ispoljavanja i dijametralno različitih mišljenja i tendencija. I u pripremi za ustavnu reformu 1971. godine, i u toku njenog sprovođenja, na primjer, u SKJ su se ispoljila, kao što je konstatovano na 21. sjednici Predsjedništva , idejna kolebanja i suprotni stavovi, pored ostalog i o nekim suštinskim pitanjima kao što su : uloga i karakter države u samoupravnom društvu, zatim o nacionalnom pitanju, odnosno pitanju klasnog i nacionalnog. U osnovi tih i drugih kolebanja bio je sukob između progresivnih snaga, koje su se borile za snažniji korak naprijed u razvoju samoupravljanja i onih koje su taj proces nastojale zakočiti i zaustaviti . Ta borba vodila se i sve više i šire će se voditi na liniji dviju nepomirljivih tendencija, na jednoj strani , kako je to rečeno u referatu druga Vlahovića, » ... da se preko kapitala kojim se raspolaže mimo radnika uređuju odnosi u društvu i među ljudima« ... a na drugoj » ... da radnik u udruženom radu mora raspolagati ukupno ostvarenim dohotkom i tako ostvariti potpun uticaj , ne samo u proširenoj reprodukciji, već i u odlučivanju o ukupnoj društvenoj reprodukciji i politici « . Istina, razrješavanje pomenutih i drugih društvenih i političkih protivrječnosti ne mora uvijek poprimati drastične oblike. Naravno , to će zavisiti od toga koliko će SKJ i druge progresivne snage društva uspjeti da ostvare idejno i akciono jedinstvo u pogledima na ključne probleme i strateška pitanja razvoja našeg društva i odnosa u njemu i da , aktivirajući i dalje razvijajući već dobro potvrđene demokratske, samoupravne i političke institucije društva i riješenost rad-

65

ničke klase i naroda da se bore za dalji razvoj samoupravljanja, »nametnu bitku za ostvarenje tog osnovnog kursa. Retrospektivni pogled na put kojim smo pošli poslije završetka oružane revolucije daje mogućnost za izvlačenje više zaključaka. Zbog ograničenog vremena ovom prilikom ću istaći samo dva, kojima se pored drugih bavi ova naša konferencija : Prvo, u društvu će se, i u buduće , javljati manji ili veći konflikti , ali ćemo ih sve uspješnije savladavati , i iz tih stanja lakše izlaziti, ukoliko, u skladu sa izvršenom i drugom fazom ustavne reforme, brže ostvarimo integralno samoupravljanje, u kome će radnička klasa postati stvarni hegemon u društvu . Preduslov za to je, pored ostalog, da već sada sve institucije i instrumenti samoupravnog sistema funkcionišu punom snagom i da odlučno krenemo u bitku u kojoj ćemo se razgraničiti s onim snagama koje su na suprotnim pozicijama. Na tom putu suočićemo se sa žilavim otporima tehnobirokratije , etatističkih i drugih antisamoupravnih snaga, a među njima i različitih protagonista formalne demokratije, koji , pod firmom staranja za slobodu svih, rade na sužavanju vlasti radničke klase i ugrožavaju njene slobode. Ne treba imati iluzija da će ta bitka biti laka . Naprotiv, ona će, realno, biti teža od mnogih drugih, a vodiće se, u prvom redu, u Savezu komunista i izazvati dalju diferencijaciju u njegovim redovima. - Drugo, pred zadatkom smo da se, ozbiljnije nego do sada, pozabavimo definisanjem uloge SKJ u samoupravnom društvu. O vodećoj ulozi SKJ, njenoj suštini i karakteru, odnosima u Savezu komunista, demokratskom centralizmu i drugim pitanjima teorije i prakse Saveza komunista u uslovima samoupravljanja, raspravljalo se kod nas u proteklom periodu, naročito u trenucima oštrijih idejnih i političkih konfrontacija i dilema . Zaključci 21. sjednice Predsjedništva SKJ, uvodna riječ druga Tita, referati i materijali ove Konferencije, otklanjaju razne dileme. Sasvim je izvjesno da, pored ostalog, treba revalorizirati principe demokratskog centralizma u SKJ. I na ovoj Konferenciji , naime, treba da istaknemo da je Savez komunista Jugoslavije jedinstvena organizacija, u kojoj su savezi komunista u republikama i pokrajinama samostalni i odgovorni za kreiranje i provođenje politike SKJ u svojoj sredini i za obezbjeđenje jedinstva radničke klase, naroda i narodnosti Jugoslavije. Zatim, da su demokratski 66

usvojeni stavovi obavezni za sve članove , organizacije i rukovodstva SKJ i da je nužna dalja i sve veća demokratizacija odnosa u Savezu komunista, od baze do vrha SKJ. Demokratske metode rada i odnosa u Savezu komunista nužno je više razvijati i potpuno afirmisati, naročito u formiranju politike i političkih stavova Saveza komunista i u radu foruma SKJ. To znači da do stavova o svim pitanjima, iz domena politike SKJ, treba dolaziti putem demokratske borbe mišljenja na sastancima organizacija i foruma Saveza komunista, a ne putem, nerijetko i neodgovornih, istupanja funkcionera pred javnošću i drugih, suptilnijih, ali, nedemokratskih metoda rješavanja veoma krupnih pitanja. Toga je, kao što znamo, bivalo, pored ostalog, i zbog toga što su počele da djeluju tendencije da se, unutar istih rukovodstava Saveza komunista, ljudi dijele ne po stavovima za koje se zalažu , već po privilegovanom položaju koji im je dozvoljavao da se neodgovorno ponašaju. To je sužavalo dernokratsku bazu odlučivanja, a jačalo je tendencije konstituisanja političkih monopola, odnosno vodilo hipertrofiranju uloge pojedinaca i grupa u forumima izvan njih u »proizvodnji « politike Saveza komunista Jugoslavije i, istovremeno, vodilo pasivizaciji organizacija Saveza komunista i odvajanju rukovodstava od njih, jer su i o krupnim pitanjima nerijetko zauzimani stavovi, odnosno utvrđivana politika, bez prethodnog vođenja debate, pa i konsultacija u bazi Saveza komunista . I na kraju, mislim da i na ovoj Konferenciji treba istaći da je glavni zadatak Saveza komunista da krči i otvara nove putove razvoja samoupravnog socijalizma i da se stalno bori protiv skretanja s tog političkog kursa. Suštinska pretpostavka za to je da organizacije i rukovodstva Saveza komunista djeluju u klasi , i zajedno sa njom u samoupravnim i političkim tijelima društva, a ne oko i zajedno sa različitim upravljačkim vrhovima, odnosno osamostaljenim centrima ekonomske i političke moći.

MARINKO GRUJIĆ U Zagrebu je u toku odlučna i beskompromisna borba protiv nacionalističkih i šovinističkih snaga i tendencija koje su se u nekim sredinama našeg grada bile snažno nametnule i duboko ušančile, koje su kontrarevolucionarnom , uistinu zavjereničkom akcijom frontalno atakirale na samoupravni socijalizam i socijalističku Jugoslaviju .

67

Širokom i odlučnom, prije svega političkom akcijom, glava kontrarevolucionarnog polipa je razbijena , kičma jezgra zavjereničke aktivnosti slomljena, a štetna frakcionaška aktivnost bivše rukovodeće grupe u Savezu komunista Hrvatske u znatnoj mjeri razobličena . Svjesni smo da je to tek početak jedne nadasve složene, dugotrajne i veoma teške borbe da se, s jedne strane, u cjelosti i do kraja savlada nacionalizam, da se iščupaju korjeni i otklone društvene osnove iz koje su izrastale kontrarevolucionarne i antisocijalističke tendencije, a, s druge - što i jeste najbitnije, da radnici i drugi stvaraoci doista budu ono što smo davno proklamirali : odlučujući činilac ukupnog razvoja, te da Savez komunista stvarno postane ono što uistinu mora biti - snažan faktor socijalne revolucije i vodeća idejno -politička snaga u društvu, Nacionalističke bunkere, bez mnogo pardona, rušimo. Iz dana u dan pada jedan za drugim. Premda je usmjerenost na najširu idejnu i političku akciju osnovna i od temeljnog značenja, premda težimo da za pokret spasimo svakog koji se spasiti, s razlogom, može, kad i gdje treba ide se i na hirur-: ški rez. Tako, zbog oportunističkog stava i ponašanja nekih organizacija, nekoliko desetaka članova direktno , je odlukama Komiteta isključeno iz Saveza komunista, četiri osnovne organizacije su raspuštene, dva sekretarijata smjenjena itd. Iskustvo nam je pokazalo da se svaka mlitavost i polovičnost vrlo brzo osvećuje. Smatramo da je bila i opravdana i nužna akcija organa sigurnosti što su lišili slobode jednu grupu od 11 osoba, za koje ne samo da postoji opravdana sumnja, već i čvrsti dokazi da su bili u središtu kontrarevolucionarne aktivnosti. Red u vlastitoj kući pravimo i moramo napraviti. U tome su glavni akteri komunisti, radnička klasa i radni ljudi. Ma koliko politička borba bila složena, a ponekad čak i veoma teška, od nje ne odstupamo, niti ćemo odstupiti. Naš je stav i čvrsto uvjerenje da je bolje da mi sami, tj . da radni ljudi našeg grada i ove zemlje, napravimo reda i osiguramo društvene osnove samoupravnog sistema, ako treba služeći se čak i brutalnijim sredstvima, nego da eventualno neko sa strane i pomisli, a kamoli da dođe , da napravi reda. Nedvojbeno se pokazalo da su -- i pored početnih kolebanja u djelovima nekih rukovodećih struktura i u Predsjedništvu Saveza komunista u gradu, koja su relativno brzo savladana --- komunisti, radnička klasa i radni ljudi proleterskog Zagreba spremni i sposobni da i ovu bitk" dovedu do kraja.

68

Komunistička, samokritična analiza pokazala je da osnovni problem nije toliko u nekoj velikoj i izuzetnoj snazi neprijatelja, koliko u našim slabostima. Bio bi naprosto oportunistički bjeg od stvarnosti, ako bismo se drukčije postavili i ponašali. Jer, stagnantne pojave u razvoju samoupravnih odnosa i idejna zbrka, nedovoljna efikasnost u ostvarivanju vlastitih odluka i sve veća rastočenost samog Saveza komunista, uz određene neadekvatne ocjene (kao što je, na primjer, potcjenjivanje strategijske opasnosti od nacionalizma i šovinizma kao osnove kontrarevolucije) i krupne slabosti u političkoj akciji , stvorili su rovit teren i prostore pogodne za akciju nacionalističkih i drugih antisocijalističkih snaga, te uvjete za njihove relativno duboke prodore u društveno tkivo. Nacionalizam, ta patološka sitnoburžoaska ideologija prošlosti, agresivno se pokušao, a u nizu sredina i uspio nametnuti. Nosioci nacionalizma su nudili i forsirali koncepciju društva koje nije ni samoupravno ni socijalističko . Istina, oni nisu toliko vikali protiv samoupravljanja i socijalizma, koliko su i mnogo i organizirano protiv njega radili. U radničkoj klasi Zagreba nacionalizam nije pustio dublje korijene. Tek se, tu i tamo, u pojedine kolektive marginalno infiltrirao. Socijalna i društvena osnova su mu, prije svega, one strukture koje direktno ne stvaraju , već ili raspodjeljuju stvoreno ili se koriste s onim što je mukotrpnim radom stvorila radnička klasa. Nešto je, dakle , jače prodro u sferi nadgradnje i potrošnje, a ne toliko i proizvodnje. Okosnicu mu čini birokratski i tehnomenadžerski sloj , koji je izgubio vjeru u radničku klasu (zapravo, jer je nikada nije ni imao), koji želi očuvati i zato grčevito brani svoju monopolnu poziciju. Zatim, određeni krugovi bolje stojećih gradana (birtaši, fiškali i drugi ), kao i dio studenata i manji dio omladine. Tu su nešto više po utjecaju nego po broju prisutni elementi starog klasnog društva . Ali ono što je posebno važno uočiti jeste činjenica da se u ta kola, na ovaj ili onaj način , ukrcao i dio partijske strukture, i to ljudi na politički veoma odgovornim položajima. Umjesto da se komunistički suoče sa zgusnutim i ozbiljnim društveno-ekonomskim i idejno-političkim problemima koji su posljedica, kako dinamičnog rasta, tako i ne malih slabosti u našem razvoju, i da odaberu teški put revolucionarnog rješavanja nagomilanih problema, oni su oportunistički zaplivali niz struju, upustili se u politikantske igre i faktički se spetljali s nacionalističkom grupacijom, a pojedinci čak najdirektnije sa samim jezgrom. Ozbiljni problemi 69

i teškoće koje je trebalo rješavati uveliko su se počeli natapati nacionalizmom, što bi, da s tom linijom nije presječeno vodilo u bespuće, u pravcu nesagledivih i nepopravljivih po sljedica. Eto, tako je nacionalizam svoje uporište izgradio i svo ju akciju razvio na spoju ostataka starog klasnog društva zatim birokratskog konzervativizma, tehnomenadžerizma, t grubog oportunizma i krajnje štetnog politikantstva dijel partijskih struktura. Za sada je naša politička akcija pretežno usmjerena n rušenje nacionalističkih žarišta i neprijateljskih bunkera. T je neophodan, početni, ali ne i najteži dio posla. Zapravo j pravi posao tek pred nama. Jer, žarišta se mogu i likvidira ti, ali ako se nacionalistička ideologija do kraja ne razgoli i ne razobliči , te ako se ne savladaju društveni korijeni i kojih izvire, ponovo će se na drugim mjestima stvarati nov punktovi i žarišta. Budimo iskreni : pragmatizam debelo nagriza Savez ko munista, čak i njegove rukovodeće strukture. Nedovoljno sm ideološki ofanzivni i ažurni u nametanju i pozitivnom r svjetljavanju suvremenih fenomena i u borbenoj konfron taciji s tuđim , nemarksističkim gledanjima i ideologijama Kadrovski smo u toj osjetljivoj , a izuzetno važnoj oblasti de ficitarni i neadekvatno ekipirani . Svjesni smo da nas čeka težak posao da do temelja ra zorimo nacionalističke naslage i sve druge antisocijalističk teze i ideologije. Nacionalisti su našu narodnooslobodilačk borbu i posljeratnu izgradnju pokušali prikazati kao mračn razdoblje u povjesti hrvatskog naroda. Istina je, ja to ka hrvatski komunista mogu tvrditi, upravo obrnuta. To je d ista najsvjetlije razdoblje u povijesti hrvatskog naroda . Or su lansirali — pod firmom znanosti , a u stvari do kraja ne naučnu - tezu o mogućnosti da se u Hrvatskoj za nekolik godina ostvari nacionalni dohodak od 4,5 tisuće dolara po gla vi stanovnika, što je čisto šarlatanstvo. Ali, ono je nečem trebalo da služi . Zna se i čemu : direktnoj borbi za vlas Naime, trebalo je ocrniti našu blisku prošlost i za to učin ti druge narode krivim, a ponuditi blistave perspektive i et podloge u borbi za vlast, i za odvajanje Hrvatske iz Socijal lističke Federativne Republike Jugoslavije. Čak su međusob no razglabali i pravili kombinacije o stvaranju nekakve po dunavske federacije. U raspravama oko ustavnih promjen isturali su državu i državnost u prvi plan, a ne poziciju rad ničke klase i odumiranje države. Iz arsenala građanskog dru štva, i to onog konzervativnijeg dijela, izvlačili su i hipertro

70

irali teze o »nedjeljivosti suvereniteta«, ni najmanje se ne ibeći da za pripadnike naroda u ime kojeg tobože govore raže prava koja drugima osporavaju. Karakterizirala ih je acionalna isključivost i nacionalna netolerantnost, te grubo ntrigantno zadiranje u prava drugih socijalističkih republi[a. Od teze o ,, općem pomirenju Hrvata" i nacionalnoj honogenizaciji, koju su u početku lansirali pojedini politički leklasirani elementi, do pokušaja stvaranja nekakvog „, općelacionalnog masovnog pokreta" što su činili neki „ partijski ideri " nije bio ni vremenski ni akciono veliki raspon . Te su e struje ubrzo našle u biti na istoj platformi i na zajednič1 com poslu. Razgolititi te i druge nacionalističke krajnosti, kao što e ,,traženje svoje vojske", prijema u OUN i sl. , ozbiljan je, ako ne suviše složen posao . Bit će mnogo teže savladati u tvari jednu prividno blažu varijantu (malograđanskog ) naionalizma, koji nije toliko naizgled ekstreman, a zadržava e čak i na rubovima našeg pokreta, štaviše, ponegdje se deelo infiltirao i u njega samog. Totalistički falangistički naionalizam je u Zagrebu zadobio snažne udarce, na mnogim e punktovima razbijen. Ali ovaj drugi, malograđanski tek reba savladati i to dugotrajnim radom . Uporedo sa savlađivanjem nacionalističkih teza ideoloije, identificiramo i razaramo i njihovu organizaciju . Naionalistički štab i frakcionaška grupa u SKH nisu ostali sano na teorijama i pričama; oni su sistematski stvarali i svou organizaciju, čak na dvije linije izvan i u partiji, a obje rotiv Saveza komunista. Koristeći neke legalne strukture, ecimo kulturno-prosvjetne institucije : Maticu hrvatsku i Prosvjetu", pokušali su stvarati nove nelegalne političke artije na nacionalističkoj osnovi i sa kontrarevolucionarnim iljevima i sadržajima. Uporedo je tekao proces stvaranja lastite mreže i organizacije unutar samog Saveza komunista, taj je proces vodila pomenuta grupa. Djelovanje je često ilo sinhronizirano , međusobno se upotpunjavalo i prožimaD. Oslonac su bili ,,povjerljivi" , tj . ljudi pokreta". I ideologija i organizacija služili su određenoj svrsi što je bio njihov san i krajnji cilj ali ne kciji. Željeli su realnost da osvoje vlast. Oni su već dugo bili na sceni, a 1971. posebno su agresivno nastupili. Osnovni smjerovi akije vrlo su pažljivo odabirani . Strategija je razrađena. Oči›, nije slučajno što se prvenstveno atakira na tako važne unktove kao što su željeznica , PTT i sredstva masovnih javih komunikacija , što jedan od glavnih poligona postaje Sve71

učilište, što se u bitku za studente i studentsko rukovodstve krenulo preko osvajanja i nametanja vlasti u studentskim domovima. Ili , što se razgranala vlastita izdavačko-publicistička djelatnost i dr. Stvara se nekakav ,, nacionalni masovni pokret" . Masovni pokret, a bez socijalne osnove, bez radničke klase. U tom ,,pokretu" veliki i mali lideri drže seanse, koje po atmosferi, parolama i metodama često podsjećaju na atmosferu prilikom dolaska na vlast talijanskog fašizma. Mnoge od ranije započete akcije kulminiraju u 1971. Tako je izbor Čička za prorektora, grupa u njegovom ,,komitetu", dugo pripremala i organizirala akciju . Pripreme i rušenje ranijeg studentskog rukovodstva i izbor novog, izrazito nacionalistički opredijeljenog, također je orginizirano i u sinhronizirano s nekidanas se već zna mnogo čemu ma u partijskom vrhu . Prije i nakon toga osvojeni su raznim igrama i akcijama mnogi punktovi ; spremane su kadrovske liste onih koji su trebali doći i onih koje je trebalo maknuti . Finalna akcija bio je studentski štrajk koji je trebao - po njihovom mišljenju i obavljenim pripremama ― prerasti u generalni . Pokušano je štampanje 50.000 letaka sa pozivom na generalni štrajk. Ali, izjalovile su im se nade. Umjesto očekivane podrške i pristupanja radničke klase štraj-' ku, ona je energično osudila tu politički nedopustivu rabotu i bila spremna da se najdirektnije konfrontira i sa izgrednicima i sa snagama koje iza njih stoje. Tito je presjekao čvor. Tito i Predsjedništvo SKJ su mnogo pomogli da ono zdravo i pozitivno, što je postojalo, čak bilo u znatnoj većini u SKH i SRH , dobije prostor za akciju, da postane dominantno. Koliko je sve to bilo potrebno i neophodno, društveno i politički opravdano, jasno pokazuje i dosadašnje iskustvo i sadašnji procesi. Zbog svega toga smatramo da moramo još odlučnije ići u obračun s nacionalističko - šovinističkim , kontrarevolucionarnim snagama i to u svim sredinama i u svim vidovima. U tom smo smislu radikalni, ne zato što ne bismo bili demokrate, već upravo zato da bude još više , ali istinske samoupravne demokracije, prije svega za one koji stvaraju . Čvrsta je opredijeljenost zagrebačkih komunista i radničke klase da se do temelja razore nacionalistički punktovi i žarišta, da se beskompromisno razgoliti njihova ideologija i da se što prije, brže i dublje savladaju korijeni iz kojih izviru ili na koje se oslanjaju antisocijalističke snage i nacionalistička kontrarevolucija. Pri tome ne gledamo mnogo 72

tuđa dvorišta, jer vidimo i znamo da i u svojem imamo osta posla. Pročišćeni prostori su nam neophodni da bismo mogli još jače orijentirati i snažnije angažirati na rješainju temeljnih pitanja našeg razvoja i izgradnje istinskih moupravnih socijalističkih odnosa. Na toj trasi dvije stvari čine našu osnovnu preokupaci1. Prvo, istinsko, a ne više samo deklarativno , jačanje pozija radničke klase i radnih ljudi da i u vlastitoj sredini i ukupnom društvenom biću postanu dominantan činilac razoja i ukupne društvene reprodukcije. Dakle, da rad, da oni oji stvaraju doista i upljaju, a ne umjesto ili mimo njih i kapital, odnosno, ni posrednici, bili birokrate, tehnokraili politički reprezentanti. Smatramo da podloga za usmje enost i akciju moraju bití radnički amandmani , osobito 21 . 22. i zaključci Drugog kongresa samoupravljača . Uvjereni no, ukoliko više uspijemo na tom glavnom frontu da se ostari dominacija rada i to od osnovne organizacije udruženog da do federacije, da ćemo imati utoliko manje preokupacija glavobolja sa raznim nesocijalističkim pojavama i devijajama. I, drugo , ako revolucija i klasna borba u ovom druvu traju, a to je evidentno , onda moramo imati idejno jak politički snažan Savez komunista . Ušli smo u proces obnove konsolidacije Saveza komunista. Samo, smatramo da tu konlidaciju ne bismo smjeli izvršiti na bilo kakvoj , posebno ne na osadašnjoj osnovi. Naše je uvjerenje da upravo kroz surou političku borbu i revolucionarnu akciju za nove samoupavne odnose moramo izvršiti duboku idejnu i političku dierencijaciju i na toj podlozi snažnije ući u obnovu i konsodaciju Saveza komunista kao istinske revolucionarne orgaizacije radničke klase. Ma koliko trenutno prolazili kroz određene krizne situaje ovo je istovremeno izraz snage i sposobnosti ovog druIva i ovog Saveza komunista da prebrodi sadašnje teškoće , a učini nove korake u produbljivanju socijalne revolucije i a se obračunava sa svim vidovima kontrarevolucije. Tu pojesnu šansu moramo iskoristiti. Zagrebački komunisti u tom ravcu su usmjerili svoju akciju i svi jugoslovenski komuisti mogu biti uvjereni da će zagrebačka partijska organiacija i radnička klasa svoje revolucionarne obaveze i ovog uta časno izvršiti.

VAN RENKO Razgovori i diskusije među komunistima uoči priprema a ovu Konferenciju izražavaju, kao jednu centralnu misao 73

i cilj prema kome bi trebalo usmeriti naš rad, da stvorimo čvrst dogovor, jasnu idejno-političku osnovu za intenzivnije i brže uklanjanje svih pojava u Savezu komunista koje smetaju efikasnijem radu, pa ponegde čak i gotovo parališu njegovu aktivnost. U tom smislu Konferencija će imati punu podršku članstva, ne samo prilikom donošenja zaključaka , nego i prilikom realizacije istih u praksi . Ovakva polazna tačka svedoči o tome da većina članova Saveza komunista nije zabrinuta zbog nekakve idejne krize programa, osnovne idejno-političke orijentacije Saveza komunista, nego zbog sve više prisutnih devijacija u interpretacijama tih osnova, zbog rasplinjavanja doslednosti, zbog koketiranja sa svim mogućim stavovima i koncepcijama, zbog nedostatka potrebne oštrine do tuđih shvatanja, što dovodi ponekad do veoma čudnih koegzistencija sasvim suprotnih stavova, koje traju u nedogled i bez kraja i bez potrebnog sukoba, koji bi doprineo razjašnjenju i formiranju zajedničke platforme za političku akciju . Ne možemo, dakle, govoriti o zaostajanju idejne društveno-političke koncepcije Saveza komunista o razvitku našeg društva za potrebama tog društva. Barem ne tako dugo dok radnička klasa i radni ljudi ovako jednodušno prihvataju ideje i koncepcije Saveza komunista . Možemo, čak, slobodno da tvrdimo da je retko kad jedna ideja, kao što je to primer sa samoupravljanjem kod nas, naišla na takvu podršku radničke klase i svih onih ljudi kojima je stalo do prave socijalističke demokratije. Realizacija te ideje izazvala je i izaziva oštre sukobe i u samom Savezu komunista. Vreme je da ih pokušavamo rešavati sa većom intenzivnošću i doslednošću. Govoreći o tome što ometa efikasniji i uspešniji rad Saveza komunista i brže sprovođenje zaključaka, možemo konstatovati da se radi o dvije vrste smetnji . Prvo su one snage u društvu koje se svesno bore protiv koncepcija Saveza komunista iz veoma različitih idejnih polaznih tačaka . Drugo su problemi pristupa, metode rada, organizovanosti , pa i sposobnosti samih članova Saveza komunista i naših organizacija. Samoupravljanje postoji već 20-tak godina, učvršćuje se u svim društvenim sferama i izaziva bitne promene u osnovnim društvenim odnosima. Jača i samoupravljačka svest radničke klase. Ta činjenica je izbegla ne samo birokratima, tehnokratima, nego i mnogim članovima Saveza komunista, koji su se zbog nepraćenja i neprilagođavanja tom osnovnom

74

kursu promena u našem društvu našli odjednom na slepom koloseku . Treba, naime, podvući da je u samoupravno organizovanom društvu mogućnost i stepen uticaja članova Saveza komunista zavisan od stvarnog položaja radnih ljudi. To znači : što su više razvijeni samoupravni odnosi, to je veća mogućnost za uspešan rad Saveza komunista i obratno . Borba protiv deformacija u samoupravljanju znači, prema tome, i borbu za stvaranje osnovnih uslova za uspešan i efikasan rad Saveza komunista . Ovo je garancija da Savez komunista ostaje uvek živ organizam, sposoban da reagira na društvene pojave, da intenzivno živi svoj unutrašnji život, deluje, da se reproducira i obnavlja. Svi društveni problemi, sve dileme traženja, konflikti, odražavaju se na specifičan način i u Savezu komunista. Ta specifičnost znači da se u njegovom okviru mora i mnogo brže rešavati, ako želimo ostati stvarna društvena avangarda . Ostavljajući sami sebe bez odgovora, onemogućavamo formiranje bilo kakvih osnova za zajedničku akciju u pojedinim društvenim sredinama. U poslednje dve godine veoma mnogo govorimo o tehnokratizmu, centrima otuđene vlasti itd . Imam osećaj da ostajemo negde na površini i da još nismo shvatili sve moguće idejne i političke posledice tih pojava. Već nam se danas dešava da grmimo protiv nekadašnjeg političkog voluntarizma, a u praksi imamo tehnokratski voluntarizam čak i više nego je ikad bio politički . I to ne samo u radnim organizacijama. Taj novi voluntarizam kamuflira se iza kojekakvih zakonitosti, protiv kojih se tobože ništa ne može, jer je to objektivni odraz stvarnog stanja.

Radni ljudi često se postavljaju u položaj potpune nemoći. Posle nekadašnjeg zanosa i ponekad i vlastitog precenjivanja (setimo se samo parole o tome da ništa nije nemoguće i tome slično), na svakom koraku se spoticemo o razno-razne objektivne uslove - ekonomske, društvene, tehnološke zakone i još kojekakve, protiv kojih je, navodno , svaka borba uzaludna. Zato je tehnokratizam stvarno najgrublji oblik dehumanizacije, jer se za vlast nad ljudima zloupotrebljava nauka, što se zloupotrebom nauke stvara osećaj potpune determiniranosti i traži slepo pokoravanje čoveka. To je svet vlasti tehnokracije, to su moderni dušebrižnici koji, umesto svecima i krstovima, mašu kompjuterima sa potpuno istim ciljem: zadržati vlast nad ljudima, prinuditi ih da slušaju . Tehnološki napredak, otkrića nauke i ostvarenja ljudskog uma okreću se na taj način protiv radnih ljudi, otuđuju njihovu moć, umesto da je učvršćuju u cilju njihove sve više vlasti 75

nad stvarima. Umesto da budu sredstvo oslobođenja, postaju u njihovim rukama sredstvo porobljavanja radnog čoveka. Ovde moramo tražiti i priličan broj izvora socijalne diferencijacije, stvaranje privilegiranih položaja koji prouzrokuje materijalnu diferencijaciju sa svim njezinim posledicama. Protiv toga je moguća borba samo u okviru samoupravljanja i samo tada kad neposredni proizvođač stvarno odlučuje o višku rada i uslovima rada. Svaka druga pozicija radnog čoveka, pa i komuniste , ne ostavlja nikakve druge mogućnosti sem da propoveda pravednije i bolje društvo bez ikakvog izgleda da postigne kakve promene. S tim u vezi moram reći da smatram za zabrinjavajuće i neke čudne teorije koje se pojavljuju u Savezu komunista kad govorimo o njegovom jedinstvu. Više puta naišao sam, čak i u štampi , ną konstatacije kao, na primer, da onaj komunista čiji lični dohodak iznosi 500 dinara mesečno sasvim normalno drukčije rezonira i misli od onog koji prima 5000 dinara. Dakle , to je normalno. No, pitam se šta onda ako su ova dva mišljenja, kao odraz različitih interesa, tako različita da je svaki sporazum nemoguć? Onda dolazimo do konflikta koji možemo okarakterizirati kao antagonistički. Gde je kritična granica (pogotovo kad se radi o zaradama koje nemaju nikakve veze sa radom)? Takođe se pojavljuju nakaradne interpretacije uloge Sa veza komunista kao borca za dugoročne historijske interese radničke klase, prema kojima se Savez komunista, s jedne strane, bori za potpunu pobedu radničke i stvaranje besklasnog društva, a, s druge, ne treba da se suviše uznemirava trenutnim životnim uslovima i položajem te klase. Razume se da se sa takvim pristupom ne može očekivati veća podrška i veći interes radnika za Savez komunista. Ima još niz sličnih pojava koje su posledica unutrašnjih deformacija i nedostatak odlučne borbe protiv njih . Takođe su tu pojave koje su rezultat nedostatka stvaralačke sposobnosti pojedinca i grupa, pa se umesto direktnog angažovanja na postizavanju progresivnih promena u društvenoj bazi i nadgradnji , iživljavaju kojekakvim teorijama radi lične afirmacije u društvu . Odavde je i odsutnost vlastite marksističke kritičke misli,,,obogaćivanje" marksizma unašanjem kojekakvih često potpuno tuđih filozofskih koncepcija . To bi trebalo da bude po nekim mišljenjima. - zamena za ono što smo nekad nazivali idejno -političko vaspitanje članova Saveza komunista, a u suštini najviše puta reducira se na sterilna filozofska nadmudrivanja bez ikakvih drugih rezul-

76

tata sem da negativno utiču na

akcionu

sposobnost

Par-

tije.

Mislim da dolazimo do toga i zbog činjenice da je u mnogim organizacijama SK stanje koje dozvoljava da se u Partiji zadržavaju ljudi koji se već godinama nisu javno i jasno opredelili prema stavovima i akcijama Saveza komunista i na taj način i pred radničkom klasom i pred čitavom javnošću preuzeli svoj dio odgovornosti. Čak i više. Sve češće se susrećemo sa veoma ,, prodornim" ocjenama, sa teoretskim pretenzijama, kojima se dokazuje gdje i kako smo sve u prošlosti grešili. Po pravilu to rade ljudi koji se nigde nisu angažovali, ni u prošlosti ni sada, nego mudro čekaju u zasedi one koji su spremni da se za nešto založe i učine, pa ako stvar uspe — > nikome ništa, a ako propadne - eto ti mogućnosti da dokažemo koliko smo pametni. Na kraju , nije to ni najgore da se na taj način pokušava sticati popularnost. Gota je činjenica da se na taj način izvesni pojedinci distanciraju od svake odgovornosti za rad Saveza komunista u prošlosti. Mislim da to ne ide, bez obzira koliko se svako od nas angažovao i nosio neposrednu odgovornost za određene akcije. Mi moramo biti odgovorni za sve što je Partija radila i uradila od svog postojanja do ovog trenutka. Tu ne može biti distanciranja ni diferencijacije, jer u obratnom slučaju nemamo šta da tražimo u Savezu komunista. Razume se, da nisam i ne mogu biti protiv kritičke ocene prošlog rada, ali samo utoliko koliko služi cilju da se iz toga nešto nauči za budućnost.

Akciono jedinstvo Saveza komunista ometaju i pomalo dugotrajne diskusije o tome što smemo i što ne smemo . Reč je o tzv. uplitanju ili mešanju Saveza komunista u organe upravljanja i druge društvene organizme. Stvorilo se čak mišljenje koje nije retko i u samom Savezu komunista : što manje mešanja komunista, to više demokracije. Mislim, da se radi o čistoj neprijateljskoj diverziij . Zar nije barem čudno, ako ne drugo, to da postoji Partija koja je imala snage da se ovako odlučno odupre dogmatizmu , koja je teoretski razradila i uspešno sproveia u praksu samoupravijanje i time. postavila najširi temelj mogućoj socijalističkoj demokraciji, da je ta Partija i njezino mešanje odjednom najveća opasnost za demokraciju . Najmanje što treba, po mom mišljenju, je da se pitamo za koju i za čiju demokraciju, pa će stvar biti jasnija. Imamo još čitav niz drugih pojava u tom smeru. Tako se, na primer, smatra da je neki radnički savet u kome ima više članova Partije nego ostalih radnika , apriori nedemokratično postavljen , govori se o partijskom monopolu i šta 77

ja znam šta još Sva ova diskusija o mešanju ponekad zvuč tako kao da mi komunisti nismo sastavni deo ove jugosloven ske radničke klase, nego da sa svojim stavovima i koncepcijama, koje nemaju ništa zajedničko sa ovim društvom do. lazimo, u najmanju ruku, negde iz Južne Afrike. Ja mi slim da trebamo reći da u Jugoslaviji nemamo dve vrste ljudi - komunista i ostalih, nego da su komunisti samo ona deo radničke klase i radnih ljudi koji su spremni da više daju da više žrtvuju za brži napredak čitavog našeg društva . Preb civanje monopolizma Partiji i ostalo o čemu sam govorio, sa mo je uvod za sistematičko udaljavanje komunista iz svil organizama odlučivanja u našem društvu. Na kraju još reč-dve o odnosu Partija-vlast. U po slednje vreme oživljene su i diskusije da bi trebalo Partij dati više vlasti, kako bi se efikasnije oduprla negativnim po javama itd. Čini mi se, da mnogim, čak i našim drugovima još i sada nije jasno da ni jedna vlast, nikakav aparat, ni kakav mehanizam ne može dati Savezu komunista i komuni stima veću moć nego što može dati razvijeno samoupravlja nje. To znači : vlast neposredno u rukama radničke klase, či ja smo avangarda. To smo i ostajemo toliko vremena koli. ko ostajemo njen sastavni deo.

NIKOLA LJUBIČIĆ Drugarice i drugovi, naša Druga konferencija održava se u doba kada se vojno-politička situacija u svijetu nalaz u stalnim promjenama, u stalnim nastojanjima za novim pregrupisavanjima snaga, sa ciljem izmjene odnosa snaga i os vajanja novih pozicija. Sve to ugrožava mir u svijetu. Zbog toga je u svjetskoj politici vojni faktor i dalje jako prisu tan, a u nekim momentima i tačkama u svijetu i dominantan. Posljedica svega ovoga je dalja trka u naoružanju, nc i pored izvjesnih pokušaja sporazumijevanja, pa i pregovora o ograničavanju i kontroli naoružavanja, intenzivno se radi na povećanju postojećeg oružja, pronalaženju novog sa još većom razornom i uništavajućom moći. To sve mora da utiče na povećanje ratne opasnosti. Mir koji se bazira na snazi i ravnoteži oružja između antagonističkih sila nikada ne može biti stabilan. Evropski kontinent je, upravo, karakterističan po tome što se tu nalaze najjače oružane snage i nagomilane ogromne količine uništavajućih borbenih sredstava. U centralnom dijelu Evrope uspostavljena je granica interesnih sfera izme-

78

du blokova, međutim, u oblasti Sredozemlja, zbog velikog vojnog značaja ovog reona i zbog krize na Bliskom istoku, koja stalno prijeti da se pretvori u ratni požar, i jedna i druga strana nastoje da gomilanjem snaga i sredstava ojačaju dalje svoje pozicije i ostvare prednost. Takva situacija u Sredozemlju predstavlja permanentnu opasnost za mir i prijeti da se pretvori u otvoreni sukob širih razmjera. Zbog ovakvog stanja i odnosa , zemlje koje se nalaze u ovom prostoru stalno su izložene raznim oblicima pritisaka, miješanja u unutrašnje poslove, subverzijama na propagandno -političkoj aktivnosti i slično . U odnosu na našu zemlju, oni su naročito pojačani zbog njenog izuzetno važnog geostrategijskog položaja, zbog naše spoljnopolitičke orijentacije na nesvrstanost i naše odlučnosti da čuvamo našu nezavisnost i da obezbijedimo dalji samostalan razvitak našeg samoupravnog socijalističkog društva. Pošto se ne može očekivati brzo rješenje spornih problema u oblasti Sredozemlja, kao i zbog pomenutih suprotnosti moramo voditi računa o tome da će pritisak i aktivnosti prema nama biti dugoročnog karaktera, a to znači da moramo računati sa pokušajima ugrožavanja naše nezavisnosti i samostalnog unutrašnjeg razvitka.

Naše samoupravno socijalističko društvo svojom odbram benom politikom nastoji da narodima Jugoslavije obezbjedi miran i nesmetan razvitak. Shodno opštoj politici Saveza komunista, preciziranoj u programskim dokumentima Devetog kongresa, Jugoslavija svojim oružanim potencijalom nikoga ne ugrožava, nikome ne prijeti, ona njime samo štiti svoju nezavisnost i samostalnost. Na bazi takve politike Saveza komunista, naša odbrambena doktrina je u Ustavu sankcionisana. Jugoslavija ne priznaje okupaciju zemlje u cjelini, niti njenog najmanjeg dijela. Dužnost svih građana je da brane zemlju od eventualnog agresora i niko nema pravo da potpiše kapitulaciju. To znači da svi građani pojedinačno i zajednica kao cjelina moraju biti pripremljeni i obučeni da vode sve oblike borbe u svim ratnim uslovima i protiv svakog agresora .

Takav stav je polazna osnova naše koncepcije opštenarodne odbrane .

Drugarice i drugovi, u dosadašnjem radu na realizaciji sistema svenarodne odbrane mi smo do danas postigli značajne uspjehe. U izvještaju o radu Predsjedništva između Prve i ove Druge konferencije Saveza komunista je rečeno : » Ocje79

njujući dosadašnju aktivnost Saveza komunista i svih društvenih faktora na organizovanju narodne odbrane rezultati na ovom području društvenih delatnosti mogu se svrstati u najkrupnija ostvarenja celokupnog našeg društvenog razvoja poslednjih godina« . Takođe, mislim da smo se kroz manevar i vježbe koje su u prošloj godini širom zemlje održane uvjerili da svenarodni odbrambeni sistem uspješno funkcioniše . No , moramo svi skupa nastojati da još bolje aktiviramo sve društvene faktore i institucije kako bismo na tom polju postigli još više . Ovak vi uspjesi su postignuti zahvaljujući tome što je Savez komunista u pogledu odbrane imao jasan i jedinstven stav, a to je učinilo da su svi radni ljudi naše zemlje, sve radne i druge organizacije i društveno-političke zajednice bezrezervno prihvatili koncepciju naše odbrane i uložili maksimum truda i sredstava da se ona što brže i što uspješnije realizuje. Međutim , ono što smo u sprovođenju i ostvarivanju odbrambene politike do sada postigli, samo je dio posla. ostvareni rezultati nas ohrabruju da brže i odlučnije krenemo dalje. Dosadašnji međunarodni događaji nam ukazuju da samo one male zemlje, koje su obezbijedile unutrašnje političko jedinstvo, ekonomsku stabilnost, koje posjeduju snažnu odbrambenu moć, mogu računati da će sačuvati svoju nezavisnost. Sprovodeći političke stavove Devetog kongresa u odbrambenoj politici mi smo polazili od toga da svi narodi i narodnosti Jugoslavije imaju zajednički interes da žive u ovakvoj samoupravnoj socijalističkoj Jugoslaviji, da im je to jedina alternativa opstanka kao slobodnih naroda i narodnosti. Samim tim kad su se naši radni ljudi dogovorili da izgrađuju ovakvo socijalističko društvo, onda su spremni da ovakvu Jugoslaviju i brane. Rat je društvena pojava koja traži sveukupno i najjače naprezanje cjeloga društva. Da bi se sve snage do kraja angažovale, da bi se mogle usmjeriti ka jednom cilju, tj . pobjedi nad agresorom, potrebno je u današnje doba složenih društvenih struktura i visoke tehničke opremljenosti obezbjediti izvanrednu organizovanost, obučenost i komandovanje.

U našem daljem revolucionarnom razvoju samoupravljanje postaje sve više odlučujući društveni faktor koji usmjerava produkcione odnose, koji omogućava prirodnu funkciju aktivnosti radničke klase i njeno sve izraženije učešće u upravljanju i obezbjeđuje jedinstvo zemlje . Svakako da i odbrana ovog društva, proklamovana kroz doktrinu samoodbrane i samo-

80

zaštite, postaje sve više funkcija tih odnosa i redovan zadatak svih samoupravnih organa i društvenih institucija. Prema tome, dalja primena i ostvarivanje u praksi sistema svenarodne odbrane zavisi od dalje afirmacije i razvoja samoupravnog sistema u cjelini . Sve deformacije u dosljednoj primjeni samoupravljanja ne odražavaju se samo na produkcione odnose, već i na pripremu zemlje za odbranu, što može biti vrlo opasno. Samo u razvijenom samoupravnom sistemu moguće je obezbijediti potpunu socijalnu i nacionalnu ravnopravnost, a to znači moguće je obezbijediti potpunu ravnopravnost svih naroda i narodnosti, svih republika i pokrajina, bez obzira na brojnu i tehničku razvijenost . Samo ako dalje razvijamo samoupravljanje možemo očekivati puno učešće svih građana , svih društvenih institucija , odnosno cjelog društvenog potencijala u odbrani zemlje . Jer, tada će odbranu zemlje svi shvatiti kao normalni dio svojih ostalih poslova i zadataka , dio svojih prava i obaveza . I zbog toga se komunisti iz JNA pridružuju zahtjevima da Savez komunista učini maksimum napora u daljem razvoju samoupravnog sistema i njegovoj što dosljednijoj primjeni u praksi . Patriotizam , slobodarske tradicije iz prošlosti , s jedne strane, istorijski interes građana naše zemlje da jedino u objedinjenoj Jugoslaviji kao cjelini vide mogućnost slobodnog opstanka, društvenog, ekonomskog i kulturnog prosperiteta, neobično su važne komponente za psihološku pripremu u vođenju rata. Ti elementi mogu i treba da omoguće mobilizaciju najširih snaga u opštenarodnom otporu. No, klasna svijest i ideološka opredijeljenost je druga bitna komponenta koja utiče na borbeni moral. Svijest da se brani najnaprednije socijalističko samoupravno društvo, da se brani naše pravo da izgrađujemo zemlju kako mi želimo , da je gradimo , saznanje da u toj borbi učestvuju svi radni ljudi širom Jugoslavije , bez obzira ko kojoj naciji i narodnosti pripada, saznanje da tu postoji puna klasna solidarnost unutar i van zemlje , to su osnovni faktori koji treba da opredjeljuju lik borca samoupravne socijalističke Jugoslavije. Zato kad sagledavamo potrebu pune nacionalne afirmacije naroda i narodnosti moramo težiti da ona ide uz punu afirmaciju razvijanja klasnih i ideoloških komponenata . U dosadašnjem sprovođenju koncepcije svenarodnog otpora očito se primjećuje da tamo gdje radnička klasa ima veću ulogu odlučivanja, ona je bolje prihvaćena i brže se razvija. Zato moramo insistirati na tome da radnička klasa u svim društvenim poslovima još više učestvuje i odlučuje , samo tada će radnička klasa svesrdno prihvatiti ne samo da

81

bude najaktivniji faktor izgradnje našeg socijalističkog samoupravnog društva, nego da bude i faktor u odbrani tog društva i naše zajednice. Zato se Savez komunista mora izboriti da radnička klasa stvarno u praksi ostvari svoj puni uticaj u društvenoj bazi, di se omogući njen uticaj u svim forumima, da ona učestvuje i donošenju svih odluka, da učestvuje u razvoju samoupravlja. nja, a u sklopu tog i u pripremama zemlje za odbranu. Drugarice i drugovi, razne imperijalističke i hegemonističke snage, u cilju osvajanja pozicija u svijetu, koriste s svim mogućim sredstvima da bi to postigle. Zato one razra đuju doktrine ne samo za oružane, već i za neoružane i kom binovane oblike aktivnosti . Svedoci smo i mi da su se ú po sljednje vrijeme razne reakcionarne i birokratske snage svr Ov ştale u jedan antisocijalistički i antisamoupravni front. snage podržavane od nama neprijateljskih snaga izvana, kre nule su u ofanzivu sa ciljem rušenja naše revolucije. Njihov aktivnost ima za cilj razbijanje našeg jedinstva putem uno šenja nacionalističkih suprotnosti i strasti, zatim, u sijanji sumnje i nevjerice u naš dalji revolucionarni razvoj , uz po kušaj obezvrjeđivanja naših dosadašnjih uspjeha i stvaranj defetizma. Svi ti specijalni oblici neprijateljske aktivnosti odvijal su se preko propagandno-psihološkog pritiska, diverzija svil vrsta, sa ciljem da se tokovi revolucije okrenu u pravcu koj njima odgovara. U odbrani naše revolucije, u odbrani naš nezavisnosti i nesvrstane pozicije, mi se moramo spremati osposobiti da se uspješno suprotstavljamo svim oblicima akti nosti, kako oružanim, tako i neoružanim. Međutim , mora nam više nego do sad biti prisutno t da naša odbrambena snaga i primjena koncepcije svenarod nog otpora zavisi od ostvarenog jedinstva zemlje, jedinstv politike i strategije, jedinstva radničke klase i njene avan garde < Saveza komunista.

Samo ako se u svim društvenim strukturama dosljedn ostvaruje politika Saveza komunista, komunisti u Jugosloven skoj narodnoj armiji mogu obezbjediti potrebno jedinstvo 1 oružanim snagama, obezbjediti jedinstvo komandovanja i us mjeravanja svih snaga na jugoslovenskom prostoru u slučaju agresije. Svjesni smo toga da se jedinstvo jednom za svagda ne može obezbijediti, već se za njega treba stalno, u svim novo nastalim situacijama boriti i postizati ga. Komunisti u Armiji zalažu se da se jedinstvo stalno ostvaruje, jer su svjesni da bi u slučaju agresije, kada se

82

mora cijeli društveni sistem i mehanizam staviti na najtežu probu, da bez jedne snažne i jedinstvene avangarde Saveza komunista, bez njenog čvrstog oslonca na radničku klasu i seljaštvo, bez njihove pune zainteresovanosti i svijesti da, braneći Jugoslaviju brane najnapredniji oblik društva, koncepcija se ne bi mogla ostvariti. Prema tome, neobično je važno da imamo takav Savez komunista koji može uvjek kad treba oko krupnih osnovnih strategijskih problema, a tu uključujemo i odbrambene probleme, obezbijediti potrebno jedinstvo pogleda svih ljudi i svih članova Saveza komunista. Samo tada ćemo imati u pogledu opšte orijentacije socijalističkog razvoja i odbrane, jedinstvene poglede i punu podršku svih naših građana. Zato se zalažemo, da Predsjedništvo Saveza komunista bude autoritativan političko-partijski forum, gdje će se kroz demokratske forme donositi i usvajati odluke, u interesu cijele Jugoslavije i mjesto odakle će se pratiti provođenje donijetih odluka. Kad govorimo o jedinstvu Saveza komunista, kada govorimo o monolitnosti i jedinstvu, mi ne mislimo na jedinstvo koje guši inicijativu , koje ne poštuje specifičnosti, koje umanjuje ulogu i značaj republičkih, opštinskih i drugih partijskih rukovodstava. Smatram, da treba odrediti obaveze i odgovornost svih, ali i odrediti i prava demokratski izabranim centralnim organima, da mogu uticati na tok događaja. Inače, ako oni ne mogu uticati da se dogovorene odluke sprovode, ako bi se oni sveli na registratore događaja, onda oni ne bi imali svrhu da postoje.

Bez obzira na blokovska nadmetanja oko Jugoslavije, bez obzira na njihove želje i htjenja, naša sudbina zavisi od nas samih, odnosno od naše snage i sposobnosti i aktivnosti Saveza komunista .

Najnoviji događaji su pokazali da su sve one snage kojima ne odgovara ovakva Jugoslavija, vešto koristile naše privredne i političke teškoće i naše slabosti. To nas upozorava da moramo što hitnije rješavati sva strategijska pitanja našeg daljeg revolucionarnog razvoja. Na svim sastancima Saveza komunista u Armiji diskutovali smo o svim problemima koji utiču na odbranu zemlje. A posebno se ukazuje na potrebu još veće i efikasnije borbe protiv svih oblika nacionalizma. Komunisti u Armiji ukazuju da je svaki nacionalizam opasan, da svaki razara naše jedinstvo, razara našu odbrambenu sposobnost i potkopava odbranu Jugoslavije. 83

Svjesni smo toga da mi možemo odbraniti sebe i Jug slaviju kao cjelinu , ako se branimo zajedničkim snagam Drug Tito je rekao : » Našu zemlju , ako to zatreba, bran Srbi i Makedonci na zapadnim granicama, a Slovenci na dr gim granicama « . Što znači da svi jednako moramo bran svaki dio Jugoslavije, da je Jugoslavija za sve agresore jed stveno ratište. Oni treba da znaju ako krenu da će na na otpor svih naroda i narodnosti i svih građana koji žive njoj. Pripadnici Armije svjesni su toga da su oni

oruža

snaga svih naših naroda i narodnosti Jugoslavije. Oni su sv sni zadataka koje im je naše društvo povjerilo u sadašn situaciji. Oni će nastojati da te zadatke savjesno izvrše, ukazuju da se svi problemi koji potresaju našu društve stvarnost prelamaju i u Armiji, istina na nešto drukčiji nač Oni posebno ukazuju da je Armija kao opštejugoslove ska organizacija vrlo osjetljiva na sve pojave nacionalizn pogotovo ako se svuda uporno ne borimo protiv nosilaca ta vih pojava. Takođe, prisutni su sve učestaliji zahtjevi komunista Armije da se u društvu brže rješavaju problemi socijalne n jednakosti i bespravnog bogaćenja, jer to ozbiljno naruša naše moralno-političko jedinstvo i utiče na odbrambenu sp sobnost zemlje. Mogu vam reći da je cijeli armijski sastav, uostalo kao što je to slučaj i kod svih naših građana, sa velikim odu vljenjem primio riječi druga Tita i odluke 21. sjednice Pre sjedništva. One su unijele optimizam i povjerenje u sna Saveza komunista ; snažno je djelovala odlučna rješenost ćemo se suprotstaviti svim onim snagama koje idu ka tom razbiju naše jedinstvo, da razbiju ovakvu Jugoslaviju.

Sve ovo što je od 21. sjednice do sada učinjeno, doprin lo je da se i odbrambena sposobnost zemlje znatno uzdig na viši stepen.

Danas je očito da je klasni protivnik vješto iskorist naše slabosti, iskoristio nebudnost SK, iskoristio skretan nekih rukovodećih ljudi sa linije SK i pokušao da ugrozi na še jedinstvo. Sve je njih iznenadila odlučna akcija druga Tita i Sa veza komunista.

U novonastaloj revolucionarnoj situaciji , poslije 21. sje nice Predsjedništva, postigli smo bogata iskustva u obračuna vanju sa klasnim neprijateljem. 84

No, i dalje treba nastaviti borbu za stavove Saveza komunista i ta borba mora biti naš svakodnevni posao i treba je voditi na širokom frontu . Drugarice i drugovi, Savez komunista u Jugoslovenskoj narodnoj armiji uspio je u cjelokupnom njenom razvojnom periodu da obezbijedi moralno-političko jedinstvo, da ono u njenoj strukturi bude na potrebnoj visini, uspio je obezbijediti da Armija izvršava svoje zadatke, kao oružana snaga rad ničke klase i našeg socijalističkog društva. U svim organizacijama Saveza komunista u Armiji u proteklim nedjeljama je samokritički razmatrana naša aktivnost, sagledavali smo naše uspjehe i propuste, kako bismo još bolje prišli realizaciji kursa Saveza komunista Jugoslavije. Obzirom na spoljno-političku situaciju, na aktivnost snaga kojima ne odgovara ovakva Jugoslavija, Savez komunista u Armiji mora u narednom periodu ostvariti još veću idejnopolitičku ulogu.

Već sam rekao da Jugoslavija cjelokupnom svojom politikom čini sve što može da se mir u svijetu sačuva. Odbrambena politika tome znatno doprinosi. Jer, ukoliko je Jugoslavija jača, stabilnija, utoliko više doprinosi da se mir u ovom dijelu svijeta obezbijedi. Istina, danas se u svijetu , a posebno u Evropi, govori i o smanjenju vojnih snaga. Jugoslavija i ovdje daje konkretan primjer. Ovih dana podnijeli smo prijedlog da se vojni rok skrati u kopnenoj vojsci i Vazduhoplovstvu sa 18 na 15 mjeseci, a u Mornarici sa 24 na 18 mjeseci, čime se brojno stanje Jugoslovenske narodne armije smanjuje. No, ovim se odbrambena sposobnost zemlje ne uma njuje. Mogu vam reći da smo uvođenjem novog, savremenog oružja i tehnike u toku posljednjih nekoliko godina povećali vatrenu snagu jedinica za oko 40 odsto, a pokretljivost i manevarsku sposobnost za preko 50 odsto. Kad tome dodamo da smo posljednjih godina stvorili i naoružali jaku teritorijalnu armiju, zatim, jedinice civilne zaštite, kao i pripremljenost svih drugih društvenih struktura za odbranu, onda se vidi da je naša odbrambena sposobnost u cjelini znatno veća. I, na kraju, dužan sam reći da komunisti i jugoslovenski narodi očekuju mnogo od ove Konferencije. Uostalom, to očekuje i naša najšira javnost. Svi očekuju da će se Savez komunista tako organizaciono postaviti da može ostvariti svoju avangardnu ulogu, da može još bolje usmjeravati naš dalji revolucionarni razvitak. Oni očekuju da će Savez komunista u buduće raditi još efikasnije i onemogućiti upadanje u razne složenije situacije kakvih je bilo u posljednje vrijeme.

85

HUSAMEDIN AZEMI

Druže Tito, drugarice i drugovi, ja sam radnik Ruda sko-energetsko -hemijskog kombinata Kosovo i zamoljen sa od mnogih radnika i komunista da na ovoj Konferenciji pr nesem Vama, druže Tito, poruku svih radnika Kosova, a v rujem da je to i mišljenje radničke klase čitave Jugoslavi poruku da je radnička klasa uz Vas, borca za istinsku ra nopravnost svih naših naroda i narodnosti, borca za huma samoupravni socijalizam, borca za nezavisan položaj socija stičke Jugoslavije. Druže Tito, Vi ste još jednom pokazali ste veliki i nezamenjivi strateg naše revolucije kada ste 21. sednici Predsedništva SKJ zadali odlučan udarac naci nalizmu, koji nije ništa drugo nego oblik klasne borbe naš klasnog neprijatelja . Poslednjih meseci bili smo svedoci poj čane eskalacije nacionalizma, koji se javljao i javlja se u sv sredinama u našoj zemlji. Pored toga i gnjili liberalizam , k i nebudnost, doveli su do toga da su se naši klasni protivn uvukli i na fakultete, kulturne ustanove, pa i u preduze gde, po meni i po mišljenju radničke klase, nisu imali mno uspeha. Jer, i ovog puta radnička klasa je pokazala da imuna prema klicama koje seju klasni neprijatelji , jer zna je to upućeno razbijanju samoupravne socijalističke Jugosl vije, njihove najveće i najdragocenije svojine.

Nas radnike posebno je zabrinjavalo to što se do sa nije vodila energičnija borba protiv klasnog neprijatelja. I tražimo, prvenstveno od rukovodećih drugova i drugarica, pokrenu energičnu borbu protiv klasnog neprijatelja. lično, a mislim i radničkoj klasi , nije jasno zašto se čeka san da Vi, druže Tito, ukazujete na opasnosti za naše društvo, da drugi drugovi i drugarice u Izvršnom birou i u drugim pokr jinskim, republičkim i saveznim rukovodećim organima if rumima o tome ne vode dovoljno računa i ne pokreću dovol no oštru akciju . Mi tražimo, ako treba da se i administrati nim putem odstrane svi oni, pogotovo neki nepodobni prof sori na univerzitetima, jer oni stvaraju mladog socijalisti kog stručnjaka, za koga radnička klasa odvaja ne mala sre stva, i svi drugi koji su se do sada ispoljavali kao nacionalis i protivnici našeg samoupravnog puta u socijalizam. Mene, uveren sam i ostale radne ljude, ohrabruje akcija koju vo drugarice i drugovi u Hrvatskoj u borbi protiv kontrarevol cije. Mislim da je sličnih pojava kao što su bile u Hrvatsk bilo u svim našim sredinama, mada ne baš u toj formi i to intenzitetų. Zbog toga i predlažem da svugde i na svako mestu pređemo u konkretnu akciju , u obračun sa konkretni 86

ljudima za koje znamo da şu se ispoljili kao klasni protivnici i nacionalisti. Slučajno sam pratio diskusiju koja se vodila na jednom beogradskom fakultetu o ustavnim amandmanima, kada je ne znam da li ću tačno pogoditi -- mislim jedan profesor Đurić, toliko krajnje nacionalistički istupao da je na mene ostavio nepoželjan utisak. Mislim da takvih i njemu sličnih rajevima i Kosova i Srbije i cele Jugoslaima i u drugim vije. I protiv takvih se treba odlučno boriti. Nisam siguran, ali mislim da takav drug još uči naše buduće stručnjake. Ovaj sam primer izneo, jer smatram da ih ima u svim republikama. Svi skupa ovde i na ostalim mestima znamo i treba što pre da kažemo ko su nepoželjni i da zahtevamo da budu odstranjeni iz naše sredine. Ja, kao komunista, Albanac, najenergičnije ću se boriti i borim se protiv svih vidova velikoalbanskog nacionalizma, koji se javlja u Pokrajini, a u toj borbi, mi, radnici, tražimo energičnu akciju svih i na svakom mestu.

Druže Tito, još jednom moram da Vam kažem da su Vaše reči na 21. sednici Predsedništva SKJ i na Predsedništvu Sindikata, kao i u Rudom, dale veliki podstrek nama radnicima u borbi protiv neprijatelja, i u borbi za dominantnu ulogu radničke klase. Zbog svega ovoga smatram i predlažem da više radnika iz neposredne proizvodnje nađe mesta u svim organima i forumima, od osnovne organizacije do Predsedništva SKJ , 0 čemu je i u referatu govoreno. Ne znam koliko sam u pravu , ali se među radnim ljudima da vrlo često čuti oko akumulacije funkcija na svim nivoima. Stoga predlažem da Konferencija záključi da se, u principu, tome stane na put. Da oni drugovi koji obavljaju odgovorne državne funkcije ne bi trebalo da budu i članovi Predsedništva SKJ. Vidim da su neki drugovi tražili da se zbog preopterećenosti razreše funkcije članstva Predsedništva SKJ. Ja mislim da bi to trebalo da bude princip kako bi mnogi ljudi, i to iz neposredne proizvodnje, mogli biti u većoj meri zastupljeni u ovim organima.

Druže Tito, radnička klasa Kosova, a siguran sam i čitave Jugoslavije, nepokolebivo stoji uz Vas, jedinog istinskog lidera svih jugoslovenskih naroda, u što ste se mogli uveriti ne malo puta prilikom Vaših obilazaka krajeva i fabrika i u Vašim ličnim kontaktima . Radnička klasa veruje u svoj Savez komunista , u svoju avangardu , na čijem čelu ponosno stojite Vi i ubeđeni smo da će klasni neprijatelj biti poražen ovog puta i da nema sile koja će sprečiti našu domovinu na putu izgradnje samoupravne socijalističke Jugoslavije. 87

NIKOLA MINČEV

Drugarice i drugovi. o uzrocima pojava nacionalizm šovinizma i drugih tuđih našem socijalističkom razvitku, ra pravljano je na mnogim sastancima osnovnih organizacija, organima Saveza komunista i u celokupnoj javnosti. Odgov ri, istina, ne sasvim kompletni i sistematizirani, dati su u m terijalima za ovu Konferenciju , a u nacrtima dokumena predloženi su i putevi prevazilaženja sadašnjeg stanja. Jed svestrana analiza nam još uvek nedostaje . Ali, aktivnost i n por Saveza komunista, koji su u toku, vode potpunijem osve ljavanju uzroka i objektivnijoj oceni stanja. Na neki nač naše društveno biće celokupnim svojim progresivnim, mis] ćim potencijalom zajednički oformljava marksističku anali pređenog puta, utvrđuje sopstvene slabosti i krivice i pror lazi odgovarajuće puteve razvitka. Tako , postepeno , slaže mozaik koji daje jednu celovitu sliku . U svojoj diskusiji bih hteo ukazati na neka pitanja, ko mislim, upotpunjavaju tu sliku. U inostranstvu, a ponekad i našim diskusijama, govori se o krizi jugoslovenske društve i državne zajednice, o stabilnosti i njenom kontinuitetu i posttivskom periodu . Razmišljajući o zadacima Druge ko ferencije Saveza komunista Jugoslavije smatrao sam da o mora dati jasni odgovor na to pitanje. Drug Tito je na samo početku našeg rada dao najbolji odgovor. Očigledno , radi s s jedne strane, o svesnoj aktivnosti neprijatelja naše nezav snosti i našeg samoupravnog socijalističkog sistema, a de mično i o određenom nepoznavanju ili površnim istorijski analogijama nekih vajnih poznavalaca Jugoslavije u in stranstvu, s druge strane. Međutim, očigledno, ne radi se o krizi jugoslovensk samoupravnog društvenog sistema, niti o krizi višenaciona ne jugoslovenske državne zajednice. Mi smo, istina, uvek ist cali da je naše društvo bremenito objektivnim protivrečnost ma. Ono nije bezkonfliktno. Sadašnji stepen razvitka, mnog nasleđenih različitosti sa kojima su narodi Jugoslavije ušli ovu zajednicu i uopšte karakter našeg društva, neminovn sadrži mnogo protivrečnosti. Ali , one nisu antagonističkog ka raktera, nisu nesavladljive u okviru samoupravnog demokrat skog mehanizma i ravnopravnih međunacionalnih odnosa ju goslovenske federacije. Uostalom , ustavne promene, koje s izvršene kao i one koje predstoje , predstavljaju značajan raz vitak u društveno-ekonomskim i političkom sistemu, što omo gućava demokratskim sporazumevanjem da se eliminišu kriz ni momenti u zajedničkom životu naših naroda i narodnosti

888

a radnim ljudima obezbeđuje neotuđivo pravo raspolaganje celokupnim viškom rada i upravljanjem ukupnom društvenom reprodukcijom. Ima mesta prigovorima, pogotovo posmatrajući unatrag razvitak događaja u poslednjoj godini, da smo možda nešto zakasnili u promenama. Ali to zakašnjenje u osnovi nije moglo biti od tolikog značaja da bi u potpunosti izmenilo razvoj događaja koji su se odigrali poslednjih meseci. Prema tome, gde leže uzroci? Drug Tito je to veoma jasno kazao. Kriza je u subjektivnim snagama društva, pre svega u Savezu komunista Jugoslavije, u idejno-političkoj zbrci i oportunizmu u njegovim redovima, zbog toga je i odsustvo akcionog jedinstva, pre svega u rukovodećim organima, zatim u njegovoj organizacionoj postavljenosti i sposobnosti za efikasno političko delovanje . Nikako ne potcenjujem težinu i značaj veoma brojnih problema našeg društva u oblasti materijalne baze , kao što su dinamika porasta društvenog proizvoda, životnog standarda, relativno zaostajanje nedovoljno razvijenih republika i posebno Pokrajine Kosova, odlazak u inostranstvo stotine hiljada radnika, socijalne nejednakosti itd . No, ti problemi su bili objektivno prisutni i njih ne možemo prosto ukinuti, već ih moramo rešavati. A najbolje uslove da to uspešno uradimo imamo baš u ovakvom društvenom sistemu, u ovakvoj višenacionalnoj zajednici kao što je naša. A oni problemi koji nisu objektivnog karaktera nastali su kao rezultat neadekvatnog delovanja subjektivnih snaga. Ne zaboravljam , isto tako da se u životu uzroci i posledice ne razlikuju lako, i da su pri tome vrlo isprepleteni , povezani uzajamni odnosi . Pa, čak i kad bismo pretpostavili da je naš društveni sistem i naša višenacionalna zajednica u nekakvoj krizi, kakve se alternative nude radničkoj klasi i narodima i narodnostima Jugoslavije, koje bi uspešnije rešavale protivrečnosti? Ono što nude nacionalisti svih vidova ili etatisti »čvrste ruke« i staljinisti, to je odlučno odbačeno kao suprotno suštinskim interesima radničke klase i naroda Jugoslavije. Uostalom, tačno u borbi protiv tih snaga nastao je i razvio se ovaj samoupravni društveni sistem i ovakva ravnopravna višenacionalna državna zajednica . Prošlost je pokazala da je za radničku klasu i za narode i narodnosti Jugoslavije tačno ovakav razvitak bio istorijska neophodnost. Naše društvo je u svojim osnovnim postulatima stabilno i čvrsto. Njegov kontinuitet je obezbeđen time što se vitalni interesi osnovnih masa i ravnopravnost svih naroda i narodnosti na najuspešniji način ostvaruju u ovakvom društvenom sistemu i u ovakvoj državnoj zajednici . Zbog to89

ga će naše društvo uvek naći načina da obezbedi kontinuit u realizaciji svojih interesa. No, ipak, za nas jugoslovens komuniste ostaje na snazi zaključak : kriza je u samom Sav zu komunista, ali, imajući u vidu njegovu poziciju u naše društvu, Savez komunista Jugoslavije sopstvenu krizu preno na društvo i na našu višenacionalnu zajednicu . Zato i na napori moraju biti koncentrisani na izgradnju Saveza kom nista, koji će moći poneti sve zadatke kao vodeća snaga naše društva. Pri tome ne mislim da se to može vršiti isključivo i pretežno na nekoj uskoj, takozvanoj , partijskoj izgradnji. I gradnja Saveza komunista da može da obavlja ove veom značajne zadatke ; ona se može vršiti samo u bici za ostvar vanje društvenog, privrednog, kulturnog napretka, u praksi životu samoupravnih odnosa, na terenu otvorene političke b ke. Čini mi se, retko se danas nađe društvo koje ima tolik kritičkog odnosa prema sopstvenim slabostima, a, ujedno, k je toliko malo ističe svoje rezultate i dostignuća kao što naše jugoslovensko društvo. U osnovi, to je znak njegove sna ge, njegove vitalnosti. Ali, mislim da isto tako retko koje dru štvo u metodama izražavanja tako kritičkog odnosa , tolik mnogo pati od dečje bolesti u načinu kako pretresa društven i državne poslove , pre svega, kako to rade neki njegovi ruko vodeći organi i pojedinci. Nedostaje dovoljno odgovornog tre tiranja prolema u javnosti, samokontrole u istupanju i izja vama o mnogim osetljivim pitanjima. Naročito je velika bolj ka predimenzioniranje problema, bez mnogo mere i sa jo manje argumenata u javnosti se čuju tvrdnje odgovornih or gana ili lica o jednoj ili drugoj stvari, koje se tiču životni interesa radnih ljudi . Međunacionalne odnose, isto tako , di skutujemo bez dovoljno kontrole. Nije onda čudo što i sred stva javnog informisanja ne zaostaju u neadekvatnom način tretiranja . Ne radi se o tome, da ne bude zablude , da ne tre ba da otvoreno raspravljamo naše probleme, da ne nazovem stvari pravim imenom. I druge zemlje imaju sličnih, poneka i težih problema, no, po pravilu, o sporovima ne raspravljaj na ovakav način i sa ovakvim krajnje negativističkim pristu pom. Pri tome pogotovo moramo imati u vidu da, i pore najboljih iskrenih i prijateljskih namera, u inostranstvu n poznaju dovoljno naš društveni samoupravni sistem i često su opterećeni nakaradnim stavovima o našim međunacional nim odnosima.

U borbi protiv nacionalizma, šovinizma i separatizma Savez komunista Jugoslavije ne može ostati na goloj poli tičkoj i administrativnoj osudi , na razobličavanju njihove štetnosti i opasnosti za naš društveni razvitak. U ovom času 90

to je možda najpreče i najneophodnije . No, da bismo eliminirali pokušaje neprijatelja u buduće, da bismo trajno suzili prostor za delovanje na nacionalističkoj osnovi , Savez komunista mora tražiti i ostvarivati ona rešenja koja dugoročno onemogućavaju neprijatelja da deluje na ovom polju. A to se može postići upornom i svesnom akcijom na programu integrisanja jugoslovenskog društva na novoj samoupravnoj osnovi. Ustav, dokumenti koji su ponuđeni Drugoj konferenciji, predlozi za dalje razvijanje svih onih pozitivnih procesa u svim sektorima društvenog života, ja tako i razumem, neminovno vode daljem integrisanju našeg društva u društvenoj bazi i u međunacionalnim odnosima.

S tim u vezi smatram da valja ukazati na dva pitanja. Jedno se odnosi na ulogu sredstava javnog informisanja u jačanju integracije jugoslovenskog društva . U poslednje vreme kao da se jedan deo tih sredstava sve više zatvara u svoje uže republičke i pokrajinske granice. Ona tretiraju isključivo probleme svojih područja i, što je najvažnije , veoma malo objektivno informišu o stanju i problemima na drugim područjima . Donedavno , a i danas, mogu se susresti pojave da neka glasila tendenciozno informišu svoje čitaoce stanju kod drugih, naročito u međunacionalnim odnosima , 0 raznim slučajevima itd . Ne radi se o pomisli da se sputava samostalnost i odgovornost sredstava javnog informisanja . Reč je samo o tome da to veoma moćno sredstvo u našem demokratskom društvu može odigrati vanredno pozitivnu ulogu, može dati veliki doprinos integrisanju jugoslovenskog društva , ukoliko planski , sistematski i svesno nastoji da objektivno informiše radne ljude o stanju i problemima cele naše zajednice i ukoliko se zalaže za međusobno sporazumevanje. I još jednu stvar . Nema potrebe da posebno ističem koliko brži razvoj nedovoljno razvijenih republika i Pokrajine Kosova ima značaja za daljnju integraciju i stabilnost jugoslovenskog društva. Objektivni analitičari u inostranstvu ocenjuju da je to osnovni problem današnjeg sveta. On i, ujedno, predstavlja ispit i za naš dalji stabilni i uspešni razvitak. U periodu koji je za nama Jugoslavija je ostvarila takav razvitak koji je omogućio da se relativno smanjuju raz→ like u odnosu na razvijeni svet. I danas, u vodnom iziaganju, to je bilo još jednom dokumentovano . U tom periodu i nedovoljno razvijene republike i Pokrajina Kosovo ostvarili su vanredan dinamičan razvitak. Sopstvenim naporima i uz podršku cele zemlje u svim oblastima postigli su krupan 91

napredak. Međutim, ma koliko da je taj napredak bio značajan, on nije omogućio da se relativne razlike između nedovoljno razvijenih republika i pokrajina, u odnosu na druge unutar zemlje, smanje. Svakako da je to dugoročan zadatak Činjenica da je četvrt veka zajedničkog života u novim us lovima proteklo i da je nivo razvitka cele zemlje i, pre svega samih nedovoljno razvijenih, danas na takvom nivou da daje realne osnove da se u ovom sledećem srednjoročnom plan skom periodu taj proces realno na delu postepeno otvori To je, po mom mišljenju, conditio sine qua non daljeg in tegrisanja jugoslovenskog društva. No, nemam nameru da govorim o suštini problema . Že lim samo da ukažem na način kako se ponekad taj probler razmatra i o političkoj atmosferi koja se pri tome stvara. Pod uticajem svakodnevnih briga i akcija, to se pitanj često veoma uprošćeno postavlja i ne retko svodi na gol polemiku o visini sredstava. Pri tome nema razlike da li s to čini na nedovoljno razvijenim ili nerazvijenim područ jima. Na jednom području se stvara atmosfera da nisu dc bili adekvatnu podršku, na drugom se kod radnih ljud unosi uverenje raznim argumentima i računima da se pre više oduzima. O svim, pa i najdelikatnijim pitanjima, a pogotovu materijalnim odnosima, treba otvoreno i demokratski ras pravljati. Ali se uvek mora polaziti od toga da li način argumenti vode ka daljem integrisanju našeg društva , da ljem razvijanju , uzajamnog poverenja i otvorenosti ili stva ranju nepovoljne klime za sporazumevanje i za bratske me đusobne odnose. Uostalom, svi smo svedoci da parole o eks ploataciji jednog naroda od strane drugih predstavljaju po laznu i krajnju osnovicu za razmah nacionalizma i šoviniz ma. Stoga, samo odgovorno i ne ispuštajući nikada iz vid trajne interese, moramo svi mi , i iz nedovoljno razvijenih razvijenih delova naše zemlje, razmatrati i zajednički re šavati to pitanje. Jer ono je od vitalnog značaja za zajedničk interese i za zajednički život svih jugoslovenskih naroda narodnosti.

SLOBODAN FILIPOVIĆ Drugovi i drugarice , želio bih da iznesem mišljenje nekim uzrocima zaostajanja i nedosljednog ostvarivanja sta vova Devetog kongresa , o mjestu i ulozi Saveza komunista Jugoslavije i svih njegovih organa, njihovim međusobnim od 26 92

nosima i zajedničkoj odgovornosti za jedinstveno djelovanje SKJ i svih njegovih dijelova. Odmah želim da naglasim da je opšte uvjerenje upravo ono što je drug Tito danas rekao, da su ciljevi i platforma Devetog kongresa u pogledu ostvarivanja uloge SKJ u samoupravnom društvu i pored značajnih inicijativa, mjera i preduzete reforme Saveza komunista - nedosljedno i neadekvatno ostvarivani. To je, besumnje, imalo negativnih posljedica na ukupan rad i ponašanje Saveza komunista, njegovih dijelova i vodećih organa, što se ogledalo naročito u zaostajanju i sporom definisanju zajedničkih stavova o nekim 1 ibit-

nijim pitanjima društveno-ekonomskog i političkog razvoja, u zanemarivanju osnovnih idejno-političkih pretpostavki i zajedničkih polazišta u razvoju samoupravnog društva i Saveza komunista . Sve je to u praksi dovodilo do sudaranja parcijalnih, regionalnih i republičkih sa opštim interesima, a time i do krize odnosa i onemogućavanja dosljednog ostvarivanja jedinstvene platforme Saveza komunista Jugoslavije. Ne manje su tome doprinosile i slabosti u ostvarivanju demokratske suštine osnovnih principa djelovanja, života i rada organizacija i organa Saveza komunista, stavljanje u drugi plan njegove idejno-političke, a posebno ideološke funkcije, a time i otupljivanje oštrice njegove klasne borbe za samoupravni socijalizam. Konačno, u svemu ovome značajno mjesto je imala i ukupna okrenutost fabrikovanju stavova, a ne njihovom odgovornom i dosljednom ostvarivanju, što je u osnovi bila karakteristika rada i organizacija i organa Saveza komunista. Takvo ponašanje imalo je za posljedicu pasivnost, inertnost, neborbenost i mirenje sa postojećim, koje je inače ocjenjivano kao politički nezadovoljavajuće, a nerijetko i kao neprihvatljivo sa stanovišta daljeg razvoja i SKJ i samoupravnog društva. I na Prvoj konferenciji, a i u materijalima i u uvodnim izlaganjima ove Konferencije, ukazano je na uzroke i posljedice ovakvog stanja i ponašanja. Međutim, ako želimo izmjenu toga, onda je od prvorazrednog značaja da ova Konferencija učini prelom u tom pogledu, da svojim jasnim stavovima i akcijom koja će uslijediti, obezbijedi punu afirmaciju stavova Devetog kongresa, njihovo produbljivanje i prilagođavanje već izvršenim i budućim ustavnim promjenama i onome što je najvažnije -neposrednim i dugoročnim interesima radničke klase. To, međutim, zavisi u osnovi od toga da li će Konferencija jasno utvrditi kakve je sve posljedice imalo ovakvo ponašanje i djelovanje SKJ u proteklom periodu. Bez 93

pretenzija na potpun odgovor, ukazao bih na neke od tih posljedica. Nepobitno je da je u prethodnom periodu , i pored značajnih rezultata, došlo do krize u sferi ekonomskih odnosa, koja je bila praćena idejno neprihvatljivim tendencijama, a katkad i teorijama o zatvorenim republičkim ekonomijama, o zajedničkom , a ne jedinstvenom tržištu , o ekonomskom izrabljivanju jednih od strane drugih, o manje ili više opasnim etatizmima itd. Druga bitna karakteristika ogleda se u stagnaciji , da ne kažem i u krizi samoupravnih društvenih odnosa kao posljedica nedosljednog ostvarivanja ciljeva privredne i društvene reforme, posebno u pogledu udjela i uticaja privrede na društvenu reprodukciju i odlučivanje o raspodjeli društvenog proizvoda, kao i u sporom oživotvorenju ustavnih promjena prije svega anandmana 21 , 22. i 23. Tome treba dodati i ozbiljna zaostajanja u konstituisanju i izgradnji samoupravnog konzistentnog političkog sistema, zasnovanog na jedinstvenim idejno -političkim osnovama. Pri tome mislim na definisanje jedinstvene idejne platforme druge faze ustavnih promjena i samoupravnog konstituisanja republika i drugih društvenopolitičkih zajednica i sporo nalaženje odgovora na neka bitna pitanja privrednog i zakonodavnog sistema, kao što su primarna raspodjela, uslovi privređivanja, razvojna politika, devizni i spoljnotrgovinski sistem itd. Konačno, na stagnaciju samoupravnih odnosa u društvu znatan ukupan uticaj ostvaruju i nedoslijednosti u razvoju samoupravljanja u samim radnim organizacijama, što se, pri. je svega, odnosi na sporo prevazilaženje tehno-birokratskih monopola u raspodjeli i odlučivanju o dohotku. Takva kretanja u sferi ekonomije i društvenih odnosa razumljivo je da su morala imati odraza i na rad, ponašanje i odnos u Savezu komunista Jugoslavije. I u njima, ali prije svega u Savezu komunista Jugoslavije, treba tražiti uzroke za razne ideološke tendencije i zbrke, ne samo pojmovne, već i prije svega, suštinske o mjestu, ulozi i karakteru SKJ i nje govih vodećih organa na sadašnjem stepenu samoupravnog društvenog razvoja. Kod toga imam na umu teorije o mije šanju i nemiješanju SK, o primjeni principa demokratskog centralizma samo do nivoa republičkih organizacija SK, o prestanku potrebe organizovanog rada na idejnom osposobljavanju i ideološkom obrazovanju članstva, o automatizovanom reprodukovanju samoupravljanja i bez djelovanja Saveza komunista kroz organizacije SK u radnim organizacijama i mjes94

nim zajednicama i, konačno, o shvatanjima i gledanjima koja su u krajnjoj liniji isključivala potrebu postojanja i djelovanja jedinstvene i organizovane idejno vodeće snage samoupravnog društva kakav je Savez komunista Jugoslavije. Sva ta i druga nerješena pitanja u političkoj i ekonomskoj sferi, bez sumnje su se negativno odražavala na političko jedinstvo u Savezu komunista, na rad i ponašanje svake organizacije i člana pojedinačno i, razumljivo , i na rad svih organa u Savezu komunista. U bazičnim organizacijama SK to se u znatnoj mjeri izražavalo u pasivizmu, inertnosti i smanjenoj političkoj osjetljivosti za pravovremeno reagovanje i političko djelovanje sa klasnih pozicija na kretanja i promjene u društvu. Za razliku od toga, može se reći da su organi u Savezu komunista ispoljili dosta značajan stepen intenziteta političke aktivnosti, a slično njima i organi drugih društvenopolitičkih organizacija i predstavničkih organa. Ako je to tako, a čini se da ima razloga da se to prihvati, onda se pos ' 'vlja pitanje : gdje su i što su uzroci nezadovoljavajućeg stanja, odnosa i aktiviteta subjektivnih snaga? Odgovora na to pitanje sigurno ima više. A, u svakom slučaju, dio uzroka se zato nalazi upravo u samim tim subjeku tima, u njihovoj prenaglašenoj okrenutosti samima sebi, mentalitetu da se pomoću rezolucije i zaključaka, a ne konkretnom stvaralačkom borbom rješavaju protivrječnosti u društvu. Dijelom su oni i u dosta snishodljivim gledanjima pojedinih organa na značaj i ulogu baze društva, prije svega radničke klase i članstva Saveza komunista u rješavanju vitalnih društvenih problema. Takav pristup u radu organa suštinski ih je vodio forumskom načinu djelovanja , zatvaranju u sebe, a traženju slabosti u drugima. Isto tako, to je vodilo kidanju neophodnih spona sa bazom Saveza komunista i radničkom klasom, zbog čega se upravo i ušlo u društvenu reformu i reorganizaciju Saveza komunista.

Takav kritički pristup djelovanju organizacija i organa Saveza komunista ne bi bio adekvatan realnim kretanjima i u Partiji i u društvu, ako se ne bi istakli značajni rezultati koji su postignuti na ostvarivanju stavova Devetog kongresa, naročito na planu društvene reforme, deetatizacije društvenih odnosa, promjena u političkom sistemu i nesporne činjenice. da u ovom periodu samoupravljanje prerasta u dominantan društveni odnos u svim sferama društvenog života i rada. U tim ostvarenjima se potvrđuje i ispravnost generalne linije. Devetog kongresa, kao i Prve konferencije SKJ, 17. i 21. sjednice Predsjedništva, koje dosljednom borbom protiv birokrat95

skih i etatističkih, nacionalističko - šovinističkih , separatističk shvatanja i odnosa znače ne samo potvrdu te linije , već i no prodor u ostvarivanju vodeće idejno-političke uloge Save: komunista Jugoslavije na jačanju samoupravnih odnosa društvu.

U svemu tome je veoma značajan doprinos organa S veza komunista u republikama i pokrajinama i Predsjedništv SKJ. To, međutim, ne znači da se može dati i ocjena da s ovi organi uvijek bili na istim kolosjecima i relacijama, da s blagovremeno odabirali najaktuelnija društvena pitanja, d govarali se i usklađivali stavove o vitalnim pitanjima društv i razvoja Saveza komunista i, ono što je ne manje važno o toga, da su pokretali, koordinirali i usmjeravali akciju o vrha do baze, i obratno.

I u dokumentima Predsjedništva, kao i drugih organ Saveza komunista, ne samo ovom prilikom ukazivano je n posljedice takvog stanja i odnosa u vrhu SKJ i u republički organizacijama . Poznato je da je to u određenim situacijam dovodilo do paralize ne samo vrha SKJ, nego i drugih poli tičkih i predstavničkih organa. Otuda i neophodnost, bar p meni, preispitivanja nekih ocjena o apsolutnoj pozitivnost jačanja i afirmacije samostalnosti nekih organa Saveza komu nista, makar se oni zvali i republički. I Program i Statut SK i Rezolucija Devetog kongresa i svi programski dokument Saveza komunista Jugoslavije polaze i insistiraju na razvija nju pune samoinicijativnosti i odgovornosti svakog člana SKJ a kamo li njegovih dijelova u ostvarivanju zadataka u raz voju društva. Međutim, samostalnost, za koju se zalažemo smatram da niukom slučaju ne bi smjela biti takva da znač suprotstavljanje jedinstvu pokreta, nego samo ona koja b kroz sopstveno jačanje značila i jačanje jedinstva SKJ i sa moupravljanja u cjelini . Svako drugo ponašanje, bez obzira ko je njegov nosilac, neprihvatljivo je sa stanovišta i nepo srednih i dugoročnih interesa radničke klase, svih naših na roda i narodnosti i cjelokupnog SKJ.

Pri tome valja naglasiti da praksa potvrđuje da se be pune i samosvjesne mobilizacije članstva ne mogu prevazila ziti teškoće koje imamo i kojih će i u buduće biti, bez obzira koliko su stavovi jasni i koliko uspješno rade organi Saveza komunista . Bazi Saveza komunista nisu potrebne slavopojke, ali isto tako je činjenica da je ona u svim složenim situacijama pokazala da je punoljetna, spremna i sposobna da uspješno vodi borbu za razvoj samoupravnih odnosa. Zar potvrda toga nije i činjenica da uz sve slabosti , najrazvijenije samoupravne 96

odnose imamo u proizvodnim radnim organizacijama , tamo gde djeluje i radi član Saveza komunista i neposredni proizvođač. Zbog toga nemaju osnova sumnje u zrelost i sposobnest baze da samostalno i odgovorno kreira i nosi dalji društveni razvoj u našoj zemlji . Otuda, ako želimo veće uspjehe, moramo se izboriti za veći stepen jedinstva misli i akcije , za najpunije angažovanje cjelokupnog SKJ, od člana do njegovih vodećih organa . Na takav zaključak upućuju sve najveće pobjede koje je Savez komunista Jugoslavije postigao u svom razvoju . To se potvrdilo 1937. godine, to se potvrdilo u revoluciji, to se potvrdilo 1948. i 1950. To potvrđuju i ustavne promjene, kao i akcija koja se u čitavoj zemlji vodi na oživotvorenju stavova 21. sjednice . Stoga je sasvim razumljivo što se i najšire članstvo i radnička klasa i sve progresivne snage u društvu zalažu za jedinstveni SKJ, za brže i puno oživotvorenje Titovih misli o jedinstvu ideologije, jedinstvu akcije kao jedine alternative daljeg razvoja SKJ, za samoupravno društvo koje će biti jedinstvena zajednica ravnopravnih naroda i narodnosti kao jedina garancija novih pobjeda u borbi za izgradnju socijalizma. Pritom se ne bi smjelo zapasti u iluzije da i pod pretpostavkom punog jedinstva SKJ, čemu moramo težiti, neće u razvoju društva biti novih problema. Međutim, postojeće teškoće, trenutne protivrječnosti kao i ukupni problemi na koje ćemo nailaziti u izlasku iz nerazvijenosti, ne bi smeli niti mogli ―― pri jedinstvenom SKJ - biti razlog ili uzrok kriznih tendencija i odnosa u kakve smo zapadali upravo zbog narušavanja kohezione uloge vodeće idejno- političke snage našeg društva. To je razlog više da u budućem radu , zalažući se za puno uvažavanje specifičnih teškoća i interesa svih dijelova. društvene zajednice , još dosljednije i odlučnije stvaramo i gradimo bratstvo i jedinstvo svih naših naroda i narodnosti kao osnovnu zalogu njihove srećnije budućnosti.

MARKO NIKEZIĆ Od Druge konferencije se očekuje da načini bilans rada u poslednjih godinu dana i da odredi glavne zadatke SKJ. Uvodna reč druga Tita i referati, koje su podneli drugovi Vlahović i Gligorov, jasnoćom i određenošću i svođenjem na bitno približavaju tu mogućnost. U ove dve decenije izvršen je, po materijalnom obimu i po socijalnoj sadržini, odlučujući preobražaj i pretežni deo jugoslovenskog društva preveden u modernu epohu . 97

Nemir političkog života ima sigurno više uzroka, no on pre svega izražava kretanje u materijalnoj sferi i teškoće prilagođavanja političke organizacije društva tim promenama, Milioni ljudi promenili su način proizvodnje i usled toga u velikoj meri i način mišljenja. Masovni prelaz iz poljoprivrede u druga zanimanja, omasovljenje obrazovanja, osamostaljenje radnih organizacija i komuna, uneli su novi stepen demokratizma u socijalističko društvo. Razvoj društva je u mnogo čemu prerastao Savez komunista, koji je bio i ostao nosilac tih promena. Ocena reforme, data danas ovde, pokazuje da kritika nije njen opoziv, nego nastavljanje. Reforma nije reformizam u smislu nerevolucionarnog puta. To je radikalizacija i proširenje fronta jugoslovenske revolucije i, kroz nastojanje da se sve vrednosti utvrđuju na osnovu rada , jačanje vodeće uloge radničke klase i ravnopravnosti nacija kao bitnog sadržaja te revolucije. Ona je zato delovala kao novo otvaranje SKJ i podstakla aktivizaciju osnovnih masa radničke klase, seljaštva , omladine , inteligencije u svim republikama i pokrajinama. U Socijalističkoj Republici Srbiji ekonomska, politička i idejna diferencijacija je dobila zamah upravo u borbi za reformu. Na njoj je teklo dalje razgraničavanje sa srpskim nacionalizmom . Kroz prihvatanje reforme je usvojena orijentacija na sopstvene snage, a sa njom i ustavnim amandmanima učvrstilo se uverenje da SR Srbija može svoje vitalne interese unapređivati samo u Jugoslaviji kao zajednici ravnopravnih naroda. Neravnomernost razvoja po regionima, nejednaki uslovi privređivanja po granama i pojave socijalnih razlika nisu razlog za odustajanje od samoupravljanja i tržne privrede. Kao što ne možemo odustati od politike nacionalne ravnopravnosti zbog teškoća koje su iskrsle u njenom ostvarivanju. Te pojave i nisu bile glavna karakteristika, niti su antisocijalističke snage bile glavne snage koje su se aktivirale u tom periodu. Industrijska radnička klasa , sa stalno rastućom kvalifikacijom , i već masovna inteligencija počeli su da upravljaju poslovima radnih organizacija i društveno-političkih zajednica.

No, da bi se išlo dalje , očigledno da treba mnogo toga izmeniti u organizovanju i funkcionisanju svih organizacija socijalističke demokratije, uključujući i Savez komunista. Savez komunista je i dalje pretežno okrenut poslovima države i predstavničkih tela i uprave. Da bi se postigao preovlađujući uticaj radničke klase, koji bi odgovarao njenoj ukupnoj ulozi i mogućnostima u industrijskoj fazi našeg razvoja, SK 98

mora prići njenom organizovanju i akciji na osposobljavanju, na frontu širem od svega što je do sada činjeno . Samo to može doneti novu sposobnost delovanja, ne kruga aktivista, nego cele klase . Sve to ne upućuje na pretvaranje Saveza komunista u partiju koja bi odlučivala umesto organizacija samoupravljanja. Raščistivši osnovno pitanje jedinstva radničke klase u Jugoslaviji, na kome počiva i jedinstvo društvenog sistema i jedinstvo Saveza komunista , rad celog SK će u narednom neriodu očito biti mnogo više usmeren na razvoj samoupravijānja kao potpunog sistema društvenih odnosa i na rešavanje, na toj osnovi, zadataka ekonomskog razvoja i političkog sistema, kao što je istaknuto u referatu druga Vlahovića. Do sada je premalo snaga Saveza komunista usmereno na traženje rešenja. Sad kad su potvrđena opredeljenja Programa SKJ, Devetog kongresa mislim pri tom i na reč druga Tita i na ono što je rečeno u referatima, i na smisao do sada rečenog od strane delegata - potreban je rad u Savezu komunista, u Sindikatima, u svim društveno- političkim organizacijama, predstavničkim telima, rad koji će, spajanjem tih načelnih zaključaka sa iskustvom u radnim organizacijama i komunama, proizvesti primenljiva praktična rešenja. U vreme stvaranja velikih organizacija neophodna su nam rešenja koja će obezbediti učešće u upravljanju radnika svih udruženih preduzeća. Zakašnjenje u samoupravljanju nije rešivo usporavanjem integracije . To bi usporilo podelu rada i rast produktivnosti. Za Savez komunista, isto tako, nije prihvatljivo da u sistemu upravljanja bude nosilac socijalističkog demokratizma, a da se rukovodećim tehničkim strukturama prepusti uloga nosioca modernizacije produktivnosti i većeg dohotka. To bi samoupravljanje , i sa njim Savez komunista dovelo u defanzivu, potisnulo iz presudne društveno-ekonomske oblasti i svelo na oblast političkih odnosa u užem smislu reči. Ništa ne bi moglo tako pripremiti teren za ovladavanje tehnokratskih rešenja u privredi , a time i državno-socijalističkih rešenja u čitavom društvenom životu. Jedino samoupravljanje i socijalistička demokratija mogu biti na duži rok izvor efikasnosti, pokretanjem radničke klase i svih radnih slojeva, bez čije zainteresovanosti i aktivnog učešća u upravljanju, nikakvo sposobno vođstvo ni efikasan aparat ne mogu izmeniti društvo . Identifikacija privrede sa teritorijom užih zajednica u Jugoslaviji morala bi voditi zaostajanju. Nesposobnost podele rada u jugoslovenskim okvirima, značila bi da je federativni politički sistem došao u sukob sa razvojem proizvodnih snaga. 99

Jedinstveno tržište je objektivno jedna od brana nacionalizmu, koncentraciji vlasti - danas posebno u republikama nad privredom i kulturom, nad ljudskim radom i ljudima uopšte. Merenje svega na osnovu rada je uslov ravnopravnog položaja radnih kolektiva i kroz to svih proizvođača i nacionalnih zajednica . Nije sporno da je formiranje nacionalnog tržišta bilo. 1 osnova nacionalističke ideologije i ekspanzionističke politike građanske klase. Sad smo u položaju da utvrdimo da je politička i kulturna isključivost pratilac ekonomskog zatvaranja i u socijalističkom društvu . Uzalud bismo se borili protiv : nacionalizma u politici i kulturi, ako bismo dopustili isključivo nacionalno organizovanje materijalnih interesa, iz kojh bi se nacionalizam zakonito rađao, Problemi zajedničkog življenja nacija su nerazdvojni deo našeg društvenog razvoja. Oni se javljaju uvek u novom vidu, jer nacije u Jugoslaviji nisu danas, po stepenu razvijenosti i po svesti, ono što su bile pre dvadeset godina. Izvesno zakašnjenje u prilagođavanju političkog sistema tim promenama svakako je pogodovalo pojavi nacionalizma. Očigledno je da savremeni nacionalizam , koji može biti oslonjen i na ranije istorijske antagonizme, ali je uvek zasnovan na društvenoj prirodi građanske klase , ne umire sa njenim silaskom sa vlasti. Ako komunisti svake nacije ne bi imali realnu predstavu o buržoaskoj prirodi i pojavnim oblicima nacionalizma u sopstvenoj naciji, značilo bi da ne razumeju celinu klasnih odnosa u njoj , da nisu u stanju da razaznaju ono što je buržoasko od onog što je narodno i socijalističko u savremenom životu i prošlosti nacije. Zato odnos prema nacionalizmu i nije odnos prema nekom skretanju unutar radničkog pokreta. To je fundamentalni odnos prema buržoaziji sopstvene nacije, dakle, prema glavnom klasnom protivniku i bez obračuna sa njim nema socijalističkog preobražaja. Kad radnički pokret, u žurbi da stekne sve elemente državnosti, počne pozajmljivati iz baštine građanske klase, iz istorije se neosetno pređe u filozofiju, tj. u pozajmljivanje pogleda na svet. A kad se tome podlegne, vodeća misao će biti nacionalistička misao buržoazije, bez obzira na to što Komunistička partija služi kao mašina za ostvarivanje nacionalne državnosti i što se sve to odvija u uslovima podruštvljenih sredstava za proizvodnju. U vreme kad je separatistički vid nacionalizma opravdano odbačen od naših naroda, bilo bi opasno izbrisati, ma i za trenutak, razliku između internacionalističke unitarističke, u stvari birokratske i asimilatorske koncepcije Jugosla-

100

vije. Demokratskog i socijalističkog unitarizma u Jugoslaviji ne može biti. On bi neizbežno značio birokratski centralizam , koji bi, isto tako neizbežno , morao tražiti oslonac na velikosrpski hegemonizam, na srpsko-hrvatsku ili kakvu drugu birokratsku koaliciju . Velikosrpski nacionalizam, od najagresivnijih vidova u kojima se javlja u fašističkoj emigraciji, do onih koje nastoji da legalizuje u zemlji, nudi se sada za saveznika u borbi protiv separatizma. Sa neprikrivenom težnjom da rehabilituje unitarističku koncepciju, ističe tezu da su i ustavni amandmani bili ustupak separatizmu. Komunisti Srbije to uzimaju kao još jedan znak raspoznavanja među nama. Utoliko je manja opasnost da srpski nacionalizam, ma u kom vidu se javljao, bude prihvaćen kao elemenat jedinstva Jugoslavije. Nijedna nacija u našoj zemlji ne može imati posebnu ulogu socijalističke avangarde, čuvara tekovina revolucije ili garanta celovitosti Jugoslavije. Jedinstvo Jugoslavije moguće je samo kao jedinstvo radničke klase i jedinstvo ravnopravnih naroda i narodnosti , povezanih zajedničkom revolucijom i socijalističkim samoupravnim sistemom.

DUŠAN DRAGOSAVAC Iako nisam pristalica isticanja odlučujućih trenutaka, jer ako razvijamo samoupravni socijalizam, onda će se to iskazati ne u emotivnom isticanju , nego u novim društvenim odnosima i materijalnim ostvarenjima. Ipak, ne mogu a da ne naglasim golemi značaj sastanka rukovodstva Socijalističke Republike Hrvatske sa drugom Titom u Karađorđevu i 21. sjednice Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije i uspješnu političku aktivnost Saveza komunista Hrvatske u ovom kratkom ali značajnom razdoblju . Razvijajući nacionalne slobode, ravnopravnost, bratstvo i jedinstvo naših naroda , što smatramo trajnom brigom Saveza komunista, mi , komunisti Hrvatske, uspješno oslobađamo nacionalno od nacionalističkog koje ga je gušilo. S te platforme, a ne neke nacionalističke, unitarističke ili bilo koje druge, razvijamo aktivnost u svim sredinama za stvarne interese hrvatskog naroda i ostalih naroda koji žive u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj , za Hrvatsku, na jednoj socijalističkoj samoupravnoj koncepciji , za pozitivan odnos prema nacionalnim vrednostima, za slobodu izražavanja nacionalnih osjećanja i afirmaciju nacionalnih kultura i vrijednosti.

101

Jasno nam je da opći okvir u kom se borba protiv nacionalizama kao antisocijalističkih otpora i neprijateljskog djelovanja bilo koje vrste može uspješno voditi u svakoj sredini u našoj zemlji , u stvari , na revolucionarnom Programu Saveza komunista, u sadašnjoj etapi u realizaciji Devetog kongresa i ustavnih amandmana. Peta konferencija Saveza komunista Hrvatske, koja je održana prije dva dana, naglasila je da proces političkog raščišćavanja koji je u toku treba nastaviti, ne popuštajući ni pred kakvim otporima. Ali da to treba činiti principijelno i odgovorno u duhu demokratskih načela unutar partijskog života. Mi smo kao Savez komunista ustali protiv politike uličnih prozivki i obračuna, protiv grupašenja, protiv manipuliranja i metoda nedemokratskog pritiska i ne možemo prihvatiti oružje iz istog arsenala u borbi za obnovu Saveza komunista i njegovo idejno i akciono jedinstvo. Razvijajući i primjenjujući marksizam i marksističku na uku, mi moramo prevladati sumnjive teorije što je egzistencijalno opredjeljenje komunista - da li klasno ili nacionalno, već poći od toga da je za socijalističku revoluciju bitan njen kontinuitet, da ona ima svojų dinamiku , da smo svjesni da je njena totalizacija utoliko veća ukoliko je veća identifikacija šireg kruga radnih ljudi sa ciljevima revolucije. U tom se slučaju samoupravni socijalistički ideali mogu najefikasnije približavati stvarnosti, na čemu se moramo angažirati. To je tim potrebnije, što i naša praksa pokazuje, da u svim periodima kad je naša komunistička aktivnost slabila , kada su se socijalne razlike na osnovi raznih privilegija povećavale, da su onda dolazili više do izražaja stara praksa i teorija u revoluciji poraženih snaga i radni su ljudi postajali objektom manipulacije, odnosno sve manje subjektom politike i stvarnog odlučivanja. Razdvajajući narode prema nacionalnoj isključivosti, nacionalisti i druge antikomunističke snage pokušavaju razbiti suradnju radničke klase sviju nacijà i tako demoralizirati i paralizirati Savez komunista kao avangardu radničke klase. Te situacije, naravno, nisu nove. One se već dugo ponavljaju na evropskom tlu. Marks ih je davno precizirao. Neke političke i sociološke analize, mada još uvijek nedostatne, ukazuju da je nacionalizam u našim uvjetima bio ideološka fasada pod kojom su bili nastupali tzv. srednji slojevi, nova ekonomska i društvena grupacija, stvorena kao nusprodukt našeg razvoja. Oslanjajući se na taj malograđanski društveni sloj , kao i na neke snage prošlosti, nacionalisti su 102

nastupali sa a metodama devetnaestog stoljeća, ali su njihovi ciljevi bili aktuelni i usmjereni na ostvarivanje vlasti interesa pod firmom nacionalnih interesa. Svi su nacionalisti isti, bez obzira na njihov intenzitet i njihovu trenutnu snagu na otvorenoj sceni . Oni su jednaki u svojoj isključivosti, u mržnji, u svojoj nečovječnosti . Nacionalizam i šovinizam, srpski i hrvatski, makedonski ili slovenački, na ovim našim prostorima i u našem vremenu uvijek su se nadopunjavali, hranili jedan drugog ; naoko izgledajući međusobno suprotstavljeni, no u jednom objektivno uvijek isti: antikomunistički. Uvijek kada je naše društvo bilo u teškoćama, u svim prelomnim vremenima , pod zastave srpskog i hrvatskog nacionalizma (o kojem ovdje želim nešto više da kažem) svrstale su se u prošlosti i danas najmračnije i najreakcionarnije snage. Potičući iracionalne strasti , podsjećajući na stare trzavice i nesuglasice, slabosti iz prošlosti, nacionalizmi, i jedan i drugi, obmanjuju vlastite narode pokazujući im krivog neprijatelja. Za srpske nacionaliste zabrinute za sudbinu Jugoslavije, za sve nevolje i krize našeg društva krivi su Hrvati . Za hrvatske, pak, nacionaliste svemu su krivi Srbi koji , po njima, remete hrvatsku nacionalnu idilu i štaviše zbog svoje državotvornosti i brojnosti, ugrožavaju samo hrvatsko nacionalno biće koje karakterizira » religiozna« nota i » mirotvorstvo « . A po srpskim nacionalistima su Srbi opet » hrabri i nepobedljivi , uvijek » zaduženi« da čuvaju Jugoslaviju , a u stvari misle na veliku Srbiju . Za njih su sve pobjede jugoslovenskih naroda njihove pobjede, za njih Crnogorci postoje kao pleme njihovog naroda. I jedni i drugi , i srpski i hrvatski nacionalisti i šovinisti, slažu se u jednom. Sve naše sramote i poraze u prošlosti pretvorili su u pobjede, u pobjedničke motive, u slav ne stranice naše istorije , odnosno povjesti. Sve njihove težnje počivaju na lažnim mitovima . Da parafraziram jednu misao znamenitog hrvatskog profesora književnosti Antuna Barca. Oni su od pandura i pijandura, od običnih tuđinskih slugana stvorili nacionalne heroje , od m.stika i mračnjaka - »misiju poslanja « . Pri tome uvijek, i jedni i drugi, » zaboravljaju « i M. Gupca ili D. Tucovića i mnoge druge svijetle ličnosti iz naše istorije. Uvijek su okrenuti prošlosti, u njoj » sređuju « račune, prebrojavaju mrtve, pripremajuči omču živima koji se njima ne slažu . Oni su oduvijek tako radili . Svi su uvijek i propadali , mada su nam mnogo zla nanosili . I danas, kad su se opet povampirili , digli glave , spremajući novu kataklizmu, poslužili su se istim metodama kao i u 103

svim prilikama do sada. Kako smo počeli zapadati u teškoć kada smo zastali u razvoju samoupravljanja, oni su se odma pojavili. Cilj im je bio da podvoje Srbe i Hrvate, da razję dine klasu i njezinu avangardu, da bi oni došli na otvoren političku scenu. Sebe su samozvano počeli proglašavati jedi nim i pravim predstavnicima i zaštitnicima nacionalnih inte resa. Uzajamno ugrožavajući jedni druge, našli su se u pozi ciji da zapravo od sebe samih brane » svoj ugroženi narod I kad neki Srbin nacionalista počne svojatati hrvatsk kulturne vrijednosti (npr. stare dubrovačke), onda hrvatsk nacionalisti nađu u tome odmah razlog i povod da pokaž kako im » Srbi uzimaju sve « . Kada neki hrvatski nacionalist napiše antisrpski politički pamflet, onda će srpski nacionalist pokazati prstom na sve Hrvate kao nacionaliste i početi bri nuti brigu nad sudbinom Srba u Hrvatskoj itd. Time se otva ra širok krug varijacija. Naći će se pojedinci i na srpskoj na hrvatskoj strani koji će početi sa raznim brojanjima i pre brojavanjima, a to neće ostati samo na području Srbije i Hr vatske, već će, nažalost, moći naći svoj odjek i u drugim sre dinama, naročito u Socijalističkoj Republici Bosni i Hercego vini, za koju i jedni i drugi nacionalisti pokazuju svoje naro čito dušebrižništvo . I svi će oni, svjesno ili nesvjesno - sve jedno, objektivno raditi na zajedničkoj platformi protiv stvar nih interesa naroda u koji se tako revno zaklinju. Svi će oni govoriti kako je 25 godina za njihov narod izgubljeno i u ime te »izgubljenosti «< > - pozivat će na okup jedni sve Hrvate, a drugi sve Srbe. To je vrijeme zaista izgubljeno, ali ne za Hrvate i za Srbe, već za njih i za njihovu ideologiju.

Ni istinski dalje demokratsko federativno konstituiranje nove Jugoslavije kao zajednice ravnopravnih naroda nije ih moglo zadovoljiti. U vezi s ustavnim amandmanom i srpski i hrvatski nacionalisti zauzimali su identične stavove. Za vrijeme diskusija o ustavnim amandmanima u »Književnim novinama« piše : Srbija danas nije ni nacionalna ni suverena država, jer više ne odlučuje sama o svojoj sudbini, njene granice nisu ni istorijske ni etničke već uslovne i stvorene dogovorima « . U » Hrvatskom tjedniku« , takođe, piše u istom tom periodu: »U današnjem povijesnom trenutku pred hrvatskim se narodom kao glavna zadaća - nedvojbeno ističe - dovršenje duhovne i teritorijalne integracije hrvatskog nacionalnog bića« . Nije potrebno isticati šta znači to . Nacionalisti se već davno nalaze na bunjištu historije, ali se oni, ipak, i ponovo vraćaju na nju. Oni se mogu, dakle, ponovo pojaviti, ne kon-

104

stituirajući novo, već vraćajući se samo sebi , onakvim kakvi jesu i to isključivo na našim slabostima i promašajima. Problem nije bio, niti će biti u njihovoj snazi, već u našim slabostima. I zbog toga mislim da istupi druga Tita ne samo u zadnje vrijeme, nego i današnja ova Konferencija trebaju da osposobe Savez komunista da zaista razni neprijatelji od nacionalističkih, antikomunističkih i drugih ne bi imali nikakvih šansi da nam naprave i onakve teškoće kakve su nam pravili u zadnje vrijeme. Mi u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj u zadnje vrijeme vodimo uspješno borbu protiv hrvatskog nacionalizma. U ovom periodu , po mom dubokom uvjerenju, zaostajemo u borbi protiv srpskog i ostalih nacionalizama u Republici Hrvatskoj . A mislim da to važi i kod nekih drugih. Ja se nadam da će ova Konferencija pridonijeti da tu borbu još uspješnije razvijemo protiv svih nacionalizama u Jugoslaviji , kao i drugih neprijatelja našeg samoupravnog socijalizma, jer se radi o jednoj političkoj i ideološkoj borbi za koju se Savez komunista mora i više pripremiti i naoružati marksističkom ideologijom, razvijajući naš samoupravni sistem i više , svi zajednički, na tome učiniti. I, naravno, otkriti razne oblike kroz koje se nacionalizam ili bilo koji drugi antikomunistički potezi i pokušaji vrše u bilo kojoj sredini, jer se oni, naravno, različito i ispoljavaju . Mnogi su se drugovi, promatrajući borbu komunista Hrvatske protiv hrvatskog nacionalizma, zapitali kako je bilo moguće tako brzo učiniti tako krupan preokret. Neki dobronamjerni ljudi nisu shvaćali da je u pitanju uzak, ali , upravo zbog izvjesnih slabosti koje su se ispoljile u rukovodstvu, organiziran i agresivan sloj nacionalista, a da nasuprot tome, u SR Hrvatskoj i Savezu komunista, u radničkoj klasi Hrvatske stoje i postoje ne samo jake revolucionarne tradicije nego, što je još važnije, da su te snage danas moćne. Komunistička partija i Savez komunista Hrvatske u osnovi su uspješno rješavali socijalne i nacionalne probleme u našoj revoluciji. Oni su to mogli uspješno učiniti upravo zato što su dosljedno izražavali interese svoje nacije, koji su istovremeno interesi radničke klase. Oni su time najbolje ispunili svoje obaveze prema svom narodu, prema svim drugim narodima, radničkoj klasi i komunistima Jugoslavije, a prema tome i prema naprednom međunarodnom radničkom pokretu. Mi smo i na našoj Petoj konferenciji, koju smo nedavno održali, ponovo postavili i istakli da za komuniste, radni narod i radničku klasu socijalističke Hrvatske , socijalistička samoupravna Jugoslavija nije i ne može biti nikakav provizo-

105

rij , niti se naš interes može svesti na ekonomske odnose s drugim republikama. Istakli smo da je nova socijalistička Jugoslavija za Socijalističku Republiku Hrvatsku, kao, naravno, i za svaku našu republiku, onaj historijski potvrđen oblik državne i društvene zajednice u kojemu naši narodi jedino mogu očuvati svoju nacionalnu samobitnost i osigurati temelje svoje socijalističke samoupravne budućnosti. Zbog toga su naš Centralni komitet i Konferencija odlučili i zahtjevali da moramo graditi politiku aktivnog angažiranja Socijalističke Republike Hrvatske i Saveza komunista Hrvatske u jugoslavenskoj zajednici, kako zbog efikasnijeg rješavanja pitanja za koja smo posebno zainteresirani, od kojih mnoga do sada nisu brzo i uspješno rješavana, tako i zbog toga što smo životno zainteresirani za razvoj socijalističke Jugoslavije kao cjeline. Na kraju, ističem da je Centralni komitet Saveza komunista Hrvats' e svjestan da je u ovom trenutku kod čitavog članstva Saveza komunista Hrvatske potrebno još jače razviti svijest o složenosti zadataka pred kojima se nalazimo, o otkla njanju štetnih posljedica kontrarevolucionarne djelatnosti, idejnog skretanja i jedne štetne političke linije, kao i svijest o odgovornosti koju svaki njegov pripadnik ima kao učesnik u ovim revolucionarnim zbivanjima. Dosadašnji nas rezultati učvršćuju u uvjerenju da će Savez komunista Hrvatske dosljedno oživotvoriti političku liniju Saveza komunista, na čelu sa drugom Titom, i da će u toj borbi obnavljati svoje snage i razvijati svoju ideologiju i akcionu sposobnost za uspješno nastavljanje borbe za izgradnju samoupravnog socijalizma.

FRANJO NAÐ Drugarice i drugovi, privredni trenutak je po svojim brojnim obeležjima takav da je rasprava o aktuelnoj društveno-ekonomskoj situaciji i zadacima Saveza komunista na Konferenciji Saveza komunista Jugoslavije i neophodna i značajna. U ekonomskoj oblasti nalazimo se pred krupnim zadacima na tri fronta. Prvi je otvorila nestabilnost. Sa njom smo suočeni već u zabrinjavajuće dugom periodu. Uslov razvoja i privrede i društvenih službi je, međutim, da nestabilnost bude savladana efikasno i u doglednom periodu . Stabilizaciona politika pretpostavlja da se umire i ohlade pregrejani tokovi veštačke konjunkture i da se proizvodnja i potrošnja svedu u okvire realnih mogućnosti. Takav period umerenijeg hoda privredne aktivnosti, u kome se moraju prečistiti i odseći de-

106

lovi nezdravog privređivanja u inflaciji , je i koristan i neophodan. Ova, 1972. godina, na osnovu dogovora i jedinstvenog opredeljenja, treba da bude godina mirnijeg, ali i stabilnijeg i sigurnijeg hoda sa nižim stopama rasta , ali sa zdravim odnosima u privredi i to ne samo u tekućem periodu, već treba da dâ i elemente za stvaranje trajnijih osnova ekonomske stabilnosti. Budući da je osnovno obeležje naše privrede , gledano na duži rok, njen snažan razvojni zamah, mere stabilizacije moraju da budu efikasne u podnošljivom vremenskom periodu, jer i poslereformsko iskustvo dokazuje da naša privredna struktura teško podnosi , ili čak uopšte ne podnosi , duže periode nižeg nivoa privredne aktivnosti . Uostalom, počeci inflacije, sa kojom se borimo, su vezani za mere koje su preduzete upravo radi preodolevanja poslereformskog pada privredne aktivnosti. Ako se pri tome ukaže na redistribucione efekte, koje pored inflacije ima i svaka stabilizaciona administrativna intervencija sa međugranskim, međuregionalnim, dakle u našim uslovima i međunacionalnim implikacijama, tek tada se u punom svetlu može sagledati značaj toga da se osnovna stabilizacija ostvari efikasnim merama i to u što kraćem vremenu . Ne reflektiram na originalnost kada kažem da o tolerantnoj socijalnoj i regionalnoj ravnopravnosti i o deetatizaciji odlučivanja ne može biti ni govora pri inflaciji, kakvu smo iskusili zadnjih godina, naročito tokom poslednje dve, računa nema i ne može ni biti dovoljno tačnih, ali mislim da ne grešim kad kažem da je inflacijom uzrokovana redistribucija dohotka po teritorijama neuporedivo veća i ekonomski manje racionalna od one koja je nastajala na osnovu svih budžetskih i vanbudžetskih intervencija. Jasno je, takođe , da inflacija objektivno uslovljava nepoželjno produbljivanje socijalnih razlika, da neizbežno znači jačanje državnog intervencionizma itd . Sa tog aspekta je nesumnjivo jasno da nestabilnost ne iskrivljuje samo ekonomske strukturne odnose, već i da ozbiljno pogađa uslove privređjvanja i materijalnu osnovu udruženog rada i samoupravljanja. Cenu inflacije u punoj meri plaćaju proizvođači . U okviru programa ostvarivanja stabilizacije , da bi stabilnost mogla da bude trajna i na temeljnim osnovama , moraju se paralelno rešavati, pored jasno manifestovanih klasičnih pojavnih oblika nestabilnosti, i bitno poremećeni odnosi u privređivanju, nejednaki uslovi privređivanja u pojedinim granama i oblastima i strukturni problemi jugoslovenske privrede. Položaj poljoprivrede u tom pogledu je drastičan, a ceh koji

107

je ona platila inflaciji i teret koji snosi u stabilizacionoj politici je u nepodnošljivoj nesrazmeri prema njenim ekonomskim mogućnostima u postojećim uslovima privređivanja. Na taj problem ću se inače vratiti. Ovde sam ga samo upotrebio kao argumenat u prilog tezi o neophodnosti kompletnih i korenitih mera u okviru stabilizacije, kojima bi se eliminisala žarišta nestabilnosti, ujednačili uslovi privređivanja i sticanja dohotka, otvorio proces preodolevanja proporcija u privrednoj strukturi i na toj osnovi obezbeđivali uslovi za ravnopravni položaj proizvođača i radnih ljudi u svim sferama udruženog rada, baziran na rezultatima rada. Osnovne karakteristike privrednog sistema, za koje smo tržišno-planski karakter naše privrede i samose opredelili upravljanje kao osnovne karakteristike našeg društveno-političkog sistema - nameću potrebu da se stvore normalni stabilni uslovi za razvoj slobodnih samoupravnih tržišnih odnosa u privredi, u kojima će organizacije udruženog rada biti osnovni i neposredni nosioci proširene reprodukcije, a pozicija udruženog rada zavisna isključivo od rezultata rada . To su ti odlučujući ekonomski i društveni razlozi koji govore o neophodnosti dogovora o efikasnoj stabilizaciji u doglednom roku. U tim procesima Savez komunista Jugoslavije treba da bude najznačajnija usmeravajuća i koheziona snaga. Drugi front (ovu podelu činim naravno uslovno, radi jasnoće izlaganja, a u suštini se radi o jedinstvenom procesu) otvara neophodnost reafirmacije reformskih principa i reformskog ponašanja. Isticanje u prvi plan tržišnih uslova privređivanja, kvalitativnih elemenata razvoja, materijalne zainteresovanosti i odgovornosti radnih organizacija za proces reprodukcije, uspostavljanje novih odnosa u raspodeli, veće uključivanje u međunarodnu podelu rada i jačanje interne i eksterne stabilnosti dinara, imalo je principijelni značaj , čak i po cenu sporijeg rasta u prvim godinama realizacije mera reforme.

Paritetni odnosi između pojedinih oblasti , grana i grupa cija trebali su da stvore uslove za brži i uspešniji razvoj onih delatnosti čiji je dosadašnji razvoj bio depresivan. Ovi odnosi, uspostavljeni reformom, su narušeni, tako da su neke oblasti došle u predreformski položaj . Smatram da treba odlučno insistirati na uspostavljanju reformskih principa , jer je to uslov za uspešan celokupni razvoj , a samim tim i za razvoj samoupravnih socijalističkih odnosa. Pored toga, mora se odlučno insistirati na znatno širem spoljnotrgovinsku i ekonomski efikasnijem uključivanju 108

razmenu. Dosadašnja kretanja pokazuju da na tom planu rezultati ni približno nisu zadovoljavajući . Odnosi u raspodeli nisu u potpunosti afirmisali neposredne proizvođače kao nosioce proširene reprodukcije. Još uvek se znatan deo sredstava koncentriše van privrede, što sužava njenu materijalnu bazu. U tom domenu mora se insistirati na uspostavljanju takvih odnosa u kojima će neposredni proizvođači odlučivati o svom višku rada. Reafirmacija reformskog kursa u uslovima izvršenih ustavnih promena zahteva i postizanje dogovora o nekoliko fundamentalnih pitanja, o pravilima ponašanja na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu , da bi ono moglo funkcionisati stvarno kao jedinstveno. Trećim frontom nazvao bi zadatke i odgovornosti koje imamo u pogledu razvijanja odnosa uspostavljenih ustavnim amandmanima, prvenstveno odgovornost da se razvije sistem i metodi dogavaranja republika i pokrajina, koji će obezbediti punu efikasnost u vršenju funkcija federacije i usklađenosti, jedinstveno delovanje republika i pokrajina u pitanjima od zajedničkog interesa za nesmetani razvoj . Amandmanima su nesumnjivo otvoreni pozitivni procesi. Stvoren je daleko širi prostor za samostalno delovanje republika i pokrajina na ostvarivanju svojih razvojnih interesa i za preuzimanje odgovornosti. Opredeljenje koje odbacuje majorizaciju kao metod daje odlučujući značaj procesima međurepubličkog i pokrajinskog usaglašavanja, kao uslova nesmetanog funkcionisanja jedinstvenog jugoslovenskog tržišta i efikasnog delovanja federacije u okvirima njenih nadležnosti. Efikasno usaglašavanje, i kao metod i kao odnos, mora da se razvija kroz praksu. Ne mogu da budu samo pravno inaugurisani . I rezultati i teškoće, i rešene i koje rešavamo, ukazuju da se procesi pozitivno odvijaju i da se gradi praksa efikasnijeg odlučivanja i atmosfera sa više razumevanja. I neki instrumenti, koji su primani sa rezervom, kao, na primer, veto, sve jasnije dobijaju karakteristike instrumenta čija je suština da podstiču rešavanje problema, a ne da se koriste kao pravo na blokadu. Nagomilani problemi , privredno- strukturni razlozi, a mislim da se može reći i izvesno prenaglašavanje računsko-bilansnih pristupa problemima u procesu usaglašavanja, stvaraju teškoće i sa njima treba računati i ubuduće. Sve što smo postigli - kad govorim mislim da i sistem usaglašavanja, postavljen amandmanima, daje rezultate da se na tim osnovama, uz punu i odlučujuću odgovornost republika i po-

109

krajina gradi efikasna federacija i da smo principijelno otklonili mogućnost eventualne blokade. Proces deetatizacije, zahvatajući funkcije federacije, imao je osnovni cilj da ostvari širi prostor za odlučujuću , dominantnu ulogu neposrednih proizvođača kao nosilaca društvene reprodukcije na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu , a ne da dâ prostor za supstituisanje federalnog etatizma republičkim i pokrajinskim nacionalnim ekonomskim računima i ekonomskim politikama, koje bi sve račune trebalo da obezbede. Interes radničke klase je jedinstven i nedeljiv. U meri u kojoj taj interes bude nametnut i dominirao , stvaraće se i sve povoljniji uslovi za usaglašavanje i dogovaranje republika i pokrajina i za bolje funkcionisanje jedinstvenog jugoslovenskog tržišta . Obezbediti da u dogovorima dominira interes pro izvođača, a taj interes je da jugoslovensko tržište bude jedinstveno, znači obezbediti i ravnopravnost republika i pokrajina, naroda i narodnosti i čiste ekonomske račune. Ovde treba da kažem, da ne bih bio pogrešno shvaćen, da smatram da je i bilansno obezbeđivanje ravnopravnih odnosa republika i pokrajina na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu od velikog značaja, da su važni čisti ekonomski računi, ali da obezbeđivanje zajedničkih razvojnih interesa i jedinstvenih interesa radničke klase i proizvođača nije i ne može da bude samo računska operacija. Svest o tome je od osnovnog značaja za dalje usaglašavanje republika i pokrajina, za razvoj jedinstva tržišta i za funkcionisanje federacije . Jačanje svesti o neophodnosti da se u svim ekonomskim odlukama u opštinama, pokrajinama, republikama i federaciji nametne kao odlučujući interes proizvođača, interes radničke klase, je od posebnog značaja i u tom pravcu mora da bude usmerena idejna i politička aktivnost Saveza komunista . Na toj osnovi će se, nesumnjivo, uspešnije razvijati kvalitativno novi odnosi republika i pokrajina, novi odnosi u federaciji. Na kraju najsažetije bih izneo gledanje o mestu Socijalističke Autonomne Pokrajine Vojvodine u ovim jugoslovenskim procesima . U pogledu obezbeđivanja funkcionisanja jedinstvenog jugoslovenskog tržišta, omogućavanja efikasnog vršenja funkcija federacije na osnovu usaglašenih stavova republika i pokrajina i reafirmacija reformskih načela, naša gledanja se mogu najkonciznije ovako definisati. U tome vidimo osnovni uslov i vitalni interes razvoja Jugoslavije, republika i pokrajina, pa naravno, i Vojvodine. Svesni smo da nalaženje rešenja od zajedničkog interesa pretpostavlja da u svojim opredeljenjima 110

uvazavamo razvojne interese svih republika i pokrajina, kako u pogledu rešavanja problema nerazvijenosti, tako i u pogledu rešavanja strukturnih problema jugoslovenske privrede i stalnog poboljšavanja podele rada na jedinstvenom jugoslovenskom tržištu. Pri tome sa pravom očekujemo da će odgovarajućim sistemskim rešenjima i ekonomskom politikom , pre svega jedinstvenom agrarnom politikom, postavljenom na načelima utvrđenim na Prvoj konferenciji Saveza komunista, biti uvažavani i vitalni interesi radnih ljudi, naroda i narodnosti Vojvodine. U procesima stabilizacije položaj vojvođanske privrede je, kao i ona sama, specifičan . Zbog svoje strukture, privreda Vojvodine osetljivije reaguje na padove privredne aktivnosti, a na procese ubrzavanja privredne aktivnosti sporije i neelastičnije. Zbog toga je stabilizaciona politika nesumnjivo u interesu Vojvodine, kao, uostalom , i svih republika i pokrajina i Jugoslavije u celini. Činjenica, međutim, da se u uslovima oskudnog i nedovoljno izgrađenog regulativnog mehanizma stabilizaciona politika sprovodi nizom administrativnih mera, koje u sadašnjim uslovima imaju svoje opravdanje, a koje su i po svojoj suštini više mere kontrole i sprečavanja inflatornih tendencija, nego deflacione u smislu stvarnog uklanjanja inflacionih žarišta samo ukazuje na mogućnost da opet, zbog svoje strukture, tj. prvenstveno zbog visokog učešća poljoprivrede, Vojvodina bude na direktnom pravcu glavnog udara restriktivnih mera, i u pogledu regulisanja cena, i u pogledu monetarno kreditne politike, linearnog pooštravanja finansijske odgovornosti, bez obzira na uzroke poremećaja, i dr. Mi dajemo jasnu podršku izgradnji i ostvarivanju stabilizaciono-političkog instrumentarija, ali se istovremeno prema njemu moramo odnositi sa puno odgovornosti da on bude postavljen tako da ne svaljuje teret u nesrazmernom odnosu na radne ljude pojedinih privrednih grana, bez obzira koliko iz tih sfera potiču primarni izvori poremećaja, a često i bez obzira na realne mogućnosti da takav teret ponesu. Pri tome prvenstveno mislim na poljoprivredu i položaj koji joj se u stabilizacionim procesima i u restriktivnim uslovima mora obezbediti. Ovom prilikom ne bih ni govorio o problemu poljoprivrede da njegovo rešenje nije jedan od primarnih uslova programa stabilizacije u narednom periodu. Naša poljoprivredna proizvodnja je već godinama stagnantna, njen deficit se kumulira i sve teže opterećuje platni bilans zemlje. To opterećenje danas i ne mora izgledati visoko u srazmeri sa visinom ukupnog platnog deficita. Međutim, radi se o tome da će deficit proizvodnje dalje, i to osetno, rasti, uko111

liko se ekonomska pozicija poljoprivrede osetnije ne poboljša i ukoliko ne budu preduzete dopunske mere kojima se utiče na ubrzanje rasta proizvodnje. Prema tome, govoreći o poljoprivredi mora se pre svega imati u vidu objektivna ekonomska strana problema. To što se glas Vojvodine najčešće čuje kada je reč o poljoprivredi , znači samo to da mi daleko najoštrije osećamo posledice jedne, u suštini neadekvatne politike. Mr, Vojvođani, međutim, ne smatramo se zaduženim za poljoprivredu, ali bi sa naše strane bilo neodgovorno da úporno ne ukazujemo da problem poljoprivrede sve izraženije dobija dimenzije jednog od najkrupnijih strukturnih problema jugoslovenske privrede. Prema tome, moj apel se u konačnom svodi na to da činjenicama treba pogledati u oči i videti da se politikom kakva je vođena i kakva se prema poljoprivredi vodi ne može ostvariti stabilizacija jugoslovenske privrede, ni harmonični dugoročni razvoj .

DORDE TRAJKOVIĆ Drugarice i drugovi, veliki je značaj predloženih nacrta dokumenta za Drugu konferenciju Saveza komunista Jugoslavije. Oni su jedinstveni, sveobuhvatni i u osnovi sadrže sva pitanja iz života i rada Saveza komunista Jugoslavije, koja su bila osnova svih rezolucija Devetog kongresa Saveza komunista Jugoslavije i Kongresa samoupravljača . A još veći je uspeh i njihova snaga što se o njima diskutuje u ovom trenutku , u bazi, u svim forumima i sada na Drugoj konferenciji. Organizacije i članovi Saveza komunista očekuju da će Konferencija doneti zaključke, koji će biti naš akcioni program, sadašnji i za bližu budućnost, čijom daljom razradom (i postavljenih planova) treba da rešavamo pojedina pitanja po redu značaja i hitnosti , a i ona koja su trajni zadaci Saveza komunista Jugoslavije. Zaključci Druge konferencije tre ba da obavezuju svakog člana Saveza komunista Jugoslavije, osnovne organizacije i sve forume na izvršenje svojih zadataka i sopstvenih programa i planova . Doduše , i do sada nam ne manjka sposobnost da napravimo dobre planove rada svojih sredina, ali pri njihovom oživotvorenju su nedostajali efikasnost, doslednost i kontrola, a naročito odgovornost. I to naročito društveno-politička , moralna odgovornost, što je i bilo jedno od moćnih oružja svakog člana Saveza komunista. Polazim od činjenica i zadataka zapisanih u Programu Saveza komunista i od naše prakse da je samoupravljanje ve-

112

lika tekovina naše radničke klase i svih radnih ljudi, da je u njemu sadržan klasni interes, da je naša privredna potreba stvaranje novih socijalističkih proizvodnih odnosa i jedini put da se kroz stalni i svesni napor radnička klasa bori i za izmenu ekonomskog i društvenog položaja radnika u udruženom radu i njihovog stvarnog i većeg uticaja u odlučivanju o ekonomskim, društvenim i političkim tokovima, a posebno na tokove društvene reprodukcije. U našem nacrtu dokumenta o ekonomsko-društvenim odnosima se kaže da smo u zakašnjenju u razvoju privrednog sistema zbog nedovoljnog razvoja samoupravnih odnosa, zadržavanja etatističkih oblika otuđivanja viška rada, neusklađenosti ekonomskog sistema sa samoupravnim socijalističkim društvenim odnosima, idejna kolebanja tržišta i reformske po litike, zapostavljanja planiranja i njegove efikasnosti. Nešto bih rekao o potrebi naše ekonomske, društvene i privredne potrebe razvoja samoupravljanja u privrednim, industrijskim i svim oblastima našeg društvenog delovanja. Dosta je jasno opredeljenje u privrednim, a posebno industrijskim organizacijama, da su tržišno ponašanje i delovanje ekonomskih zakona, uz razvijanje samoupravnih odnosa i primene principa solidarnosti, put kojim treba da se ide ; da su produktivnost, rentabilnost i stvaranje dohotka u privrednim organizacijama osnovni zadaci i preduslov za stvaranje veće materijalne baze društva i svakog pojedinca; da je jedinica mere našeg rada dohodak izmeren i priznat na tržištu .

Rezultati rada mereni na tržištu sadrže u sebi, pored uloženog rada, i sledeće : neujednačenost uslova privređivanja čak i u radnoj organizaciji ili združenom preduzeću, a da ne govorim o pojedinim industrijskim privrednim granama i regionima; povlašćeni položaj pojedinih organizacija , posebno pojave špekulacije i otuđivanja društvene svojine i stvaranja uslova za povećanje neopravdanih socijalnih razlika, sa svim posledicama koje znamo . Sve te pojave traže hitna rešenja da bismo mogli da razvijamo samoupravne socijalističke odnose. Ako bismo se zadržali samo na samoupravljanju u privred nim organizacijama, gde se i do sada ono najviše razvijalo, sa svim svojim slabostima, ne bismo mogli da ostvarimo cilj i ve ću materijalnu bazu iz razloga što su u novostvorenoj vrednosti, tj . dohotku koji može priznati tržište, sadržane i produktivnosti nauke, društvenih delatnosti i društveno- političkih zajednica i njenih organa, tj . jedinstvene društvene produktivnosti. Ukoliko je efikasnost svih društvenih funkcija 113

veća, utoliko će biti pravilnije opterećenje za stvaranje dohotka, odnosno pravednija raspodela dohotka i ne bi bilo zahvatanja dohotka » na procenat« i na neopravdano otuđivanje viška rada od neposrednih proizvođača. Radnici znaju da je prošlo vreme traženja rezervi u produktivnosti mehaničkih operacija, već u primeni naučnih metoda uvođenja savremene organizacije, nove tehnologije, automatizacije i upravljanja preduzećima. Sve su ovo sredstva za postizanje cilja, a ne cilj . To će biti samo sredstvo u rukama radničke klase u razvijenim samoupravnim odnosima u svim oblastima društva, kao nova komponenta socijalističkih proizvodnih odnosa. Nama je, takođe, potrebna samoupravna efikasna organizacija zajednica na nivou zemlje, republike, pokrajine i komune, sa svim funkcijama planiranja i usmeravanja , zajedničkog koordiniranja sa organizacijama udruženog rada društvenih delatnosti i naukom, koji će doprinositi stabilizaciji naših ekonomskih i društveno-političkih kretanja i stvaranju materijalne baze. Kroz sve to će se ostvarivati uloga radničke klase, a ne državna birokratska organizacija vlasti nad otuđenim sredstvima. Ostvarivanjem i integrisanjem samoupravnih odnosa u privredi i vanprivrednoj delatnosti i teritorijalno-političkim zajednicama, ostvarilo bi se najefikasnije učešće udruženog rada na proširenu sopstvenu reprodukciju, na proširenu reprodukciju i opštedruštvenu reprodukciju. Potrebno je da radna organizacija, koja je primorana da maksimalno koristi svoje snage, svoje snage iskoristi i integriše u društvu, a samim tim i uticaj radničke klase i neposrednih proizvođača. Samoupravljanje se pokazalo sposobnim da se bori sa svojim teškoćama, da stvara integraciju i , koliko je to moguće, zajednički interes. Vrednovanje borbe za zajedničke interese i rad, uz demokratsko rešavanje , u našem životu treba da bude jedan od glavnih zadataka članova Saveza komunista u svojim sredinama . Nedovoljno objašnjenje, neprincipijelnost, nerealnost, različita gledanja na pojedine dobro poznate probleme, sprečava sagledavanje zajedničkih interesa udruženih proizvođača i njihovo udruživanje. Integracija treba da bude moćno oružje radničke klase protiv birokratsko-tehnokratskih tendencija društvene moći i uticaja na sve tokove. Rekao bih nešto o vrlo aktuelnom problemu, o kome možda ima i dilema; o odnosu između samoupravljanja i rukovođenja. Uvek se postavlja pitanje gde je granica između samoupravljanja i rukovođenja i da li jedno drugome smetaju. Uvođenje nove organizacije, osvajanje proizvoda, savremene tehnologije i upravljanja procesima proizvodnje, kao sredstvo 114

za postizanje boljih rezultata, zahteva samostalne nosioce sa ličnom odgovornošću . Istovremeno postoji opasnost da se te ličnosti pretvore u nosioce vlasti i tehnokrate. Sa druge strane, ako ne bi predstavljali prave nosioce u upravljanju procesima proizvodnje, gubila bi se lična odgovornost u realizaciji zadataka. Veća brzina u rešavanju problema, informisanost o svim kretanjima u kolektivu za postizanje rezultata i odgovornost u dogovorenom, neposrednom odlučivanju, u skladu sa potrebama proizvođača, daje veću mogućnost za razvoj samoupravnih odnosa i pretvaranje rukovođenja i samoupravljanja u jedinstven sistem . Nešto konkretno iz naše prakse. U sastav našeg udruženog preduzeća ušlo je sedam radnih organizacija i ono ima preko 17 hiljada zaposlenih radnika. To je » UMI « , u Beogradu . Cilj udruživanja je tehničko-ekonomsko društvena potreba. Razvojna politika i program zahtevaju nove promene prestruktuisanja postojećih programa fabrika, osnivanje novih proizvodnih jedinica, tehnološku podelu rada i specijalizaciju i, takođe, objedinjavanje zajedničkih funkcija u cilju postizanja veće efikasnosti i ekonomičnosti. Ovo sve uz izgrađivanje neposrednog odlučivanja u sticanju i raspodeli dohotka i prevazilaženju starih shvatanja i odnosa, i uporno sinhronizovanje akcija svih svesnih subjektivnih snaga. Za sve ovo potrebno je iznalaženje alternativnih rešenja i selekcija istih, dovoljno jasnih shvatanja svakog samoupravljača kako bi mogao da neposredno odlučuje o predloženoj poslovnoj politici i realizaciji postavljenog programa. Kroz delegatsko odlučivanje u organima združenog preduzeća, oni imaju ovlašćenja da odlučuju o sprovođenju zacrtane politike. U razvoju programa samoupravnog sistema imamo poteškoća zbog neraščišćenih odnosa , koji su nasleđeni iz vremena pre udruživanja i zbog nerealnog sagledavanja položaja pojedinih članica udruženog preduzeća , koje se manifestuju u materijalnom i samoupravnom razvoju pre udruživanja. Za rešenje svega toga ne mogu se propisati nikakvi modeli sa strane, već upornom borbom treba insistirati na međusobnom dogovoru i razumevanju tih problema, a i ulozi Save za komunista, od strane svih proizvođača. Takođe se postavlja pitanje da li ćemo ovako udruženi imati veći društveni uticaj , što bi možda olakšalo naše dalje udruživanje, odnosno rešavanje svih naših problema. Ja sam u početku rekao da smo svesni uloge Saveza komunista i da

115

od ove naše Konferencije očekujemo zaključke, koji će potencirati efikasnost, doslednost i odgovornost svih članova Saveza komunista, foruma i organizacija za sprovođenje svih zadataka koji su stojali i koji će stojati pred nama.

STANKO TOMIĆ Na Devetom kongresu SKJ smo konstatovali da se Savez komunista suočava sa istorijskim zadatkom borbe za konsolidaciju samoupravljanja. Zato je na nama obaveza da i danas, na ovoj Konferenciji , ocjenimo dokle smo u tome stigli, kao i da pronalazimo uzroke koji nas u tome ograničavaju . Prihvatajući u izlaganju druga Kire Gligorova, pored ostalih, posebno one misli kojima kao uzrok stagnantnim pojavama u razvoju samoupravljanja, izuzetno ističe nedovoljno razvijeno djelovanje tržišta i slabosti sistema koje dovode do administrativnog otuđivanja dohotka i njegovog stihijnog prelivanja, radi toga želim da sa nekoliko primjera ukažem na probleme koji u razvoju samoupravnih odnosa stvaraju nejednake uslove privređivanja. U radnim organizacijama se suočavamo sa otporom birokratsko-tehnokratskih snaga, kako u dosljednoj primjeni principa ostvarenje dohotka u radnoj jedinici, tako i sa tendencijama centralističkog odlučivanja u rukovodećim vrhovima. U društvu kao cjelini sporo se odvija proces decentralizacije i duže nego što to želimo se zadržavaju postojeći stari odnosi. Usvajanjem ustavnih amandmana stvorili smo nove uslove, a time i mogućnosti da se Savez komunista i radnička klasa aktivnije i odlučnije angažuju na ostvarenju tog značajnog cilja. Što budemo, sigurno je, dosljednije sprovodili amandmane 21. i 22. prije ćemo i više postići da radnička klasa bude stvarni kreator politike raspodjele i razvoja tih odnosa u radnim organizacijama. A to će dovesti do realnijeg ponašanja i nje same na relaciji rezultati rada, lični dohoci i proširena reprodukcija. Jasni stavovi u pogledu upravljanja dohotkom istovremeno podstiču i razvoj istorijskog procesa integracija i sve većeg uključivanja naše privrede u međunarodnu podjelu rada. A dosljednom primjenom principa da se dohodak raspodjeljuje tamo gdje se i stvara i da se koncentracijom sredstava dohodak ne može otuđivati, omogućuje izlazak integracionih procesa iz regionalnih i granskih okvira, te razbija svake sumnje o nemogućnosti razvoja samoupravnih odnosa u velikim sistemima.

116

Mislim da je razvijena borba komunista u radnim organizacijama za te nove odnose , a aktivnost će biti intenzivnija i jača ukoliko se uspješnije kao Savez komunista obračunamo sa etatističkim tendencijama sada prvenstveno u republikama i komunama i brže se budu zamjenjivale administrativne mjere u ekonomskom sistemu, slobodnijem djelovanju ekonomskih odnosa na tržištu . Zato paralelno sa radom na primjeni amandmana u radnim organizacijama, moramo istovremeno da realizujemo i u društvu drugu fazu ustavné reforme i da izgradimo u cjelosti samoupravne odnose u socijalističkim republikama i komunama. Ustavnim amandmanima otvorili smo pravni i politički proces izgradnje takvih odnosa u bazi, ali istovremeno na osnovu odluka Devetog kongresa, mi u praksi nismo onemogućili otuđivanje viška rada. Radne organizacije raspolažu danas sa jednim manjim dijelom dohotka, a njegov veći dio se još uvijek nalazi u sferi prometa, u bankama i u društveno-političkim zajednicama. U predloženom akcionom programu za ovu Drugu konferenciju SKJ govori se o potrebi respektovanja principa ravnopravnosti organizacija udruženog rada na jedinstvenom tržištu. S obzirom na odlučujući značaj ovog problema, predlažem da se to znatno konkretnije definiše . Moram da konstatujem da nismo do sada bili konsekventni u preduzimanju mjera da obezbjedimo ujednačenije uslove privredivanja i tako smanjimo ogromne razlike i neravnopravnosti u kojima se nalaze veliki djelovi radničke klase . Stvari se nisu izmijenile i pored odlučnih zaključaka Drugog kongresa samoupravljača. Jedinstveno tržište u osnosi treba da omogući jedinstvene uslove pod kojima posluju radne organizacije. Današnji nejednaki uslovi poslovanja radnih organizacija na tržištu , stvoreni kroz različita sistemska rješenja su , pored ostalog , najizrazitije uticali na stagnaciju realizacije naših ideja i ciljeva u samoupravljanju . Ako se posmatra protekla decenija, vidjećemo da smo u reformi 1962, a posebno u reformi 1965. godine , konstatovali da je neodrživ disparitet u formiranju cijena, da se dohodak etuđuje od jednih a bez rada daje drugima. I 1961. i 1965. godine smo konstatovali da je protekcionizam u porastu i da devizni i robni režim, a zatim politika zaštite u formiranju domaćih cijena, dovode do depresiranja dohotka baznih grana industrije , željezničkog saobraćaja i poljoprivrede, a favorizo vanja proizvodnje prerađivačkih grana. Postalo je pravilo u našem ponašanju da su kod proizvoda, čije su cijene depre-

117

sirane, devizni režim i režim uvoza liberalniji, a carinska zaštita niža. I, obrnuto, da su kod proizvoda čije su cijene znatno iznad pariteta devizni režim ili režim uvoza restriktivni, uz visoku carinsku zaštitu. I pored jasno zauzetih stavova u reformi 1965. godine o politici cijena, prema kojoj su se naprijed navedeni odnosi morali da mijenjaju , one su se ipak kroz mjere deviznog i robnog režima, kao i kroz mjere carinske zaštite 1967. godine zadržale na nivou na kakvom su bile i prije reforme. To se ponovilo i pri donošenju ekonomskih mjera za 1970. godinu , a i sada ima takvih tendencija u stabilizacionim mjerama donijetim ove godine. Ponašanje nam je takvo da u parcijalnim rješenjima tra žimo izlazak iz tekućih ekonomskih problema, a upravo time sve dublje narušavamo jedinstvo odnosa, zaoštravamo suprotnosti položaja između radnih organizacija . Činjenica je da danas jedni formiraju dohodak, čije se cijene formiraju na osnovu pariteta od 15 dinara, a mnogi i iznad 24. Tendencija je u takvoj situaciji da razvojnu politiku gradimo na uvoznim sirovinama i reprodukcionom materijalu , a to nas vodi u sve veće strukturne suprotnosti i ozbiljne bilansne probleme. Usvojili smo niz političkih odluka i stavova o tim problemima, ugradili smo ih u donijete rezolucije, kako bi se ovo ključno pitanje postupno rješavalo, ali , istinski, mi u protekloj deceniji nismo izmijenili postojeće odnose. U svim periodima kod određivanja politike polazili smo od objektivne nužnosti da kompleksno riješimo uslove privređivanja i da uskladimo sve odnose u sistemu prema njima . To su bile naše odlučne orijentacije da smanjujemo administrativno uticanje na formiranje dohotka Međutim, u realizaciji ovako isvojene politike dobijali smo suprotne rezultate. Disparitet u cijenama se povećavao, protekcionizam je rastao, a sve se više administriralo a manje samoupravljalo dohotkom . Kao posljedica toga , strukturalni poremećaji u privredi su se povećavali , izazivali neusklađenost u spoljnotrgovinskom bilansu . U zadnjoj deceniji nam je porast proizvodnje potrošnih dobara na indeksu 269 , a reprodukcionog materijala 239, u čemu je proizvodnja metalurgije 201 , energetike 217, itd, a istovremeno kod porasta reproduktivne potrošnje po stopi od 8 odsto godišnje uvoz reprodukcionog materijala se povećao po stopi od 12 odsto godišnje. Kao rezultat takvih odnosa u primarnoj raspodjeli brže se razvijao prerađivački sektor, a zaostajao sektor proizvodnje sirovina i reprodukcionog materijala . Na osnovu važećih odnosa u ekonomskoj politici sve su u ekonomski slabijem položaju velike radne organizacije, ko-

118

je proizvode reprodukcioni materijal, sredstva rada ili ՏԱ mosioci tehnološkog progresa, a u sve boljem položaju drugi djelovi privrede, a posebno vanprivredna djelatnost, sa izuzetkom nekih oblasti prosvjete. Konstantno različitim mjerama pokušavamo da ograničavamo potrošnju, što ne odgovara privilegovanom dijelu privrede, pa pod pritiskom ugrađujemo nove odnose u kreditno-monetarnu politiku, što u suštini ukida ograničenja i dovodi do skokova cijena i novog trenda inflacije. Tu inflaciju uvjek plaća isti dio radničke klase . Kao posljedicu ponašanja da od jednih administrativnim mjerama oduzimamo višak rada i prelivamo ga drugima, bez njihove zasluge, dobili smo velike razlike u položaju među kolektivima, zavisno od toga u kojoj oblasti proizvodnje djeluju. Dok se u svijetu, na primjer, najbolje plaća rad u proizvodnji ùglja, metalurgiji, teškoj mašinogradnji, baznoj hemiji itd, u našim odnosima su lični dohoci ujednačeni u svim granama ili su upravo u ovim granama u najnepovoljnijem položaju . I ostali vidovi posrednih ličnih primanja su neovisni od rezultata rada. Nama se, na primjer, danas naknade za godišnji odmor kreću u relaciji od 300 do 3.000 dinara. Tako je i sa stanovima, pa i sa drugim vidovima ličnog standarda . Primjera radi, u zeničkoj komuni, gdje Željezara ostvaruje 73 odsto ukupnog dohotka, najlošije su plaćeni, upravo, među posljednjim na ljestvici plaćanja, su metalurzi i rudari, čiji su uistinu i najteži uslovi rada. Na istoj osnovi će se sada formirati i odnosi iz prava po minulom radu . Dakle, kako nam rastu materijalne osnove kao izraz porasta proizvodnih snaga i realizacije u suštini naše politike u globalnom planu , razlike u odnosima su sve veće i oštrije i oštrije suprotstavljaju međusobno kolektive , grane, pa i čitave sektore privrede . Ovi problemi prerastaju u političke , dovode do idejnih deformacija, a izvor su prisutnog nezadovoljstva velikog dijela radnih ljudi . Takvi odnosi , zavisno od razvijenosti privredne strukture, pošto se radi o dohotku, formiraju i ponašanje društveno-političkih struktura republika i pokrajina. Skoro po pravilu u političkim stavovima prisutne su tendencije da se u sistem ugrade nove privilegije za sebe . To dovodi do međusobnih sukoba u materijalnim interesima, što jača i zbija autarhične tendencije, koje su po svojoj suštini suprotne našem samoupravnom socijalističkom društvu. Administrativnim distribuiranjem dohotka omogućili smo da se veliki dio viška rada kreće van uticaja radničke klase i u rukama je manjih grupacija sa velikim uticajem na tokove i uslove privređivanja. To omogućuje, kad podržava119

mo veću ulogu ličnog rada u privređivanju, da se javljaju špekulacije i izigravaju propisi i krše moralne norme, što širi krug onih koji stiču dohodak bez obzira na radne rezultate. U takvoj situaciji , kad znatnim dijelom viška rada odlučuju oni koji ga ne stvaraju , nastaju idejne deformacije i dolazi do pojava neracionalnog korišćenja kapitala, materijalnih privilegija, tzv. bogaćenja i slično, što radni ljudi ne mogu da shvate. • U ovakvim uslovima primarne raspodjele i njenih posljedica jačaju , iako su nam političke želje suprotne, uslovi za djelovanje birokratskih i tehnokratsko -menadžerskih snaga. Protekcionizam im je glavni oslonac u sistemu, a sredstvo da se održe je stalno nastojanje da se što duže zadrže postojeći odnosi u našem društvu , posebno u privredi. Opasnost rastućeg nacionalizma smo suzbili odlukama 21. sjednice Predsjedništva, posebno govorima druga Tita i krenuli u odlučan obračun s njime. Istovremeno smo otvorili proces za obračun i sa birokratskim i tehnokratsko-menadžerskim tendencijama kao njegovim objektivnim saveznicima. U toj borbi postići ćemo uspjeh ako budemo odlučno likvidirali uzroke na kojima se oni uspostavljaju i djeluju. Na osnovu novih društvenih odnosa, koje su nam dali amandmani, uspješno je započet proces samoupravnog sporazumjevanja republika i pokrajina oko suštinskih pitanja, kako tekućeg života, tako i razvojnih problema. Rezultati su već evidentni, iako su za sada više dogovor o parcijalnim problemima i u vrhovima, a to znači da još nisu izraz volje i mišljenja svih samoupravnih struktura. Danas najviše radnim ljudima smeta činjenica da se u ovoj fazi nije razvijao, naš odnos u samoupravi, kako smo to usvojili na Devetom kongresu SKJ i Drugom kongresu samoupravljača . Stalno konstatujemo da su uzurpirana prava i da ih je neko uzurpirao . Morali bismo korigovati svoje dosadašnje ponašanje i zauzeti odlučne stavove kao komunisti i obavezati se da bez kolebanja otklonimo one uzroke koji su omogućili otuđivanje dohotka, prelivanje mimo rezultata rada i usporavali razvoj samoupravnih odnosa. Time bismo u suštini razvlašćivali i ekonomske centre moći, koji su van uticaja radničke klase, reafirmisali u suštini ciljeve reforme i omogućili Savezu komunista i radničkoj klasi da na platformi odluka 21. sjednice Predsjedništva odlučno suzbija sve nesamoupravne tendencije. U dosadašnjoj privrednoj situaciji, odnosno i današnjoj , neophodno je da se preduzmu posebne, pa i administrativne mjere u cilju što brže stabilizacije. Međutim, i u ovakvoj situaciji treba bez odlaganja da počnemo da ugrađujemo

120

mjere koje će na dužoj stazi voditi otklanjanju suštinskih uzroka nestabilnosti i ekonomskih kriza. To nećemo postići bez spremnosti da mijenjamo postojeće stanje u smislu sužavanja administrativnog regulisanja uslova u sticanju i raspodjeli dohotka. Zato u potpunosti podržavam ono što su o ovome odlučno rekli u svojim izlaganjima drug Veljko Vlahović i drug Kiro Gligorov i predlažem da se to u zaključcima, odnosno u akcionom programu najpreciznije formuliše.

DUŠAN PETROVIĆ ŠANEDrugarice i drugovi, danas kada raspravljamo o zadacima koje smo sebi postavili na Devetom kongresu Saveza komunista Jugoslavije, a zatim i na Drugom kongresu samoupravljača, možemo konstatovati ono što nam i cela dosadašnja praksa pokazuje, da političke efikasnosti ne može biti bez aktivne i vodeće uloge radničke klase . Uzroke mnogih slabosti treba tražiti u tome. Radnička klasa danas predstavlja najsnažniju socijalnu snagu u našem društvu , a ova se snaga još uvek ponekad potiskuje na margine idejnog i političkog života, a njene osnovne životne potrebe mnogo puta se praktično zaboravljaju . To bi se moglo argumentovati mnogim podacima i brojkama, počev od toga koliko radnička klasa direktno raspolaže viškom rada koji stvara, pa do brojčane zastupljenosti radnika u organima upravljanja, društveno-političkim rukovodstvima i predstavničkim organima kao i u članstvu Saveza komunista Jugoslavije. Da bismo brže i us pešnije prevazilazili teškoće i išli napred , nužno je da u samoupravnoj praksi i svakodnevnom političkom životu glavnu reč ima osnovni sastav proizvođača : industrijski radnici kao i ostali radni ljudi koji dele njihovu sudbinu u borbi za dohodak. Međutim, na industrijskog radnika pada glavni teret sadašnjih ekonomskih teškoća i poremećaja. Njegov pretežni deo u proseku lošije zarađuje, teže nalazi zaposlenje, teže rešava stambene probleme, manje ima mogućnosti da se obrazuje i školuje decu.

Svi znamo da je sadašnji prosečni lični dohodak iz redovnog radnog odnosa nedovoljan da bi se na tom nivou zadovoljavanja ljudskih potreba mogao graditi pravi samoupravljački odnos prema sredstvima za proizvodnju, prema produktivnosti, poslovnosti i drugim elementima privređivanja. U tom proseku ličnih dohodaka posebno je niska donja granica, koja je često puta ispod minimuma životne egzisten121

cije. Jasno je da ovde ne možemo izaći iz okvira postojećih materijalnih mogućnosti. Viši lični dohoci mogu proizaći kao rezultat veće ekonomske efikasnosti i produktivnosti rada. Međutim , moramo stvoriti manevarski prostor za bolje vrednovanje ljudskog rada, što uključuje zahtev za osetno rasterećenje privrede, za eliminisanje neopravdanih opštih investicionih i drugih izdataka, ali osnovno je da se izborimo za raspodelu prema radu i za punu afirmaciju osnovnog produkcionog odnosa, za učvršćenje samoupravno klasne pozicije radnika u osnovnoj organizaciji udruženog rada, a zatim , polazeći od te osnove, za samoupravljanje kao integralni društveni sistem . Drug Vlahović je ovde rekao da je još veliki raskorak između programski stvarne likvidacije najamnih odnosa i da smo još daleko od cilja da samoupravljanje postane dominantan odnos . To je tačna konstatacija i tu je , po mome mišljenju, ključ problema. Sada je presudno da otvorimo široke prostore idejno -političke aktivnosti komunista na realizaciji ustavnih amandmana. To je najbolja mogućnost uspešne borbe protiv svih onih snaga koje su blokirale samoupravljanje, koje isčekuju, kolebaju se i koje protiv amandmana, jer njihovim sprovođenjem treba da budu razvlašćeni od moći stečenih na otuđenom radu . Realizacija ustavnih amandmana nije formalno pravni posao, već borba za zasnivanje novih samoupravnih produkcionih odnosa koji podrazumevaju da radnici samostalno do-: nose odluke u osnovnoj organizaciji udruženog rada, o minulom radu , o dohotku i njegovoj raspodeli, investicijama, zajedničkim ulaganjima, koncentraciji sredstava i samoupravne integracije. Sva ova i druga pitanja su vrlo složena. Imaju mnogo nejasnosti i otpora i traže široku idejno-političku borbu komunista u sindikatima, u organima upravljanja, u radnoj organizaciji. Sada se ponovo jasnije opredeljujemo za stabilizaciju, u suštini za reafirmaciju privredne reforme. Međutim, i tu treba da postignemo da se sva rešenja zasnivaju na samoupravno-produkcionom odnosu u duhu ustavnih amandmana. Samo tehnokrati i birokrati mogu biti za koncept stabilnosti koji ne sadrži i samoupravnu i socijalnu komponentu. Za komuniste je neprihvatljivo shvatanje, koje je inače dosta rašireno, da najpre treba postići stabilnost, a za samoupravljanje ćemo lako. Jer, faktički to jedino znači odricanje i od samoupravljanja i od stabilnosti. Bez oslonca na produkcione odnose i ustavne amandmane ne može biti ni pravog pristu-

122

pa politici životnog standarda i socijalne sigurnosti radnika. Za one koji su navikli da odlučuju o otuđenom dohotku , sredstva za životni standard su gotovo nepotreban trošak koji opterećuje ekonomiku i koji mora biti što manji. Posledica takve politike je primitivno privređivanje, zasnovano na niskim ličnim dohocima i lošim uslovima rada i zadržavanje najamnih odnosa. Kad jednom stvarno postignemo da radnici sami, neposredno odlučuju o rezultatima rada onda će oni na životni standard, socijalnu sigurnost i zapošljavanje gledati kao na start samog privrednog razvoja i opšteg progresa . To se odnosi i na neopravdane socijalne razlike, problemi i ovde nastaju, pre svega, zbog toga što radnici ne raspolažu celokupnim dohotkom. Na otuđivanju izrastaju neopravdana prisvajanja i razni vidovi eksploatacije. Najzad , i kada se radi o I običnom kriminalu i raznim protivzakonitim vidovima bogaćenja, pitanje je ne bi li borba protiv toga bila daleko efikasnija kada bismo razvili široku kontrolu radnika nad sopstvenim samoupravnim organima, pa i nad celokupnim kontrolnim i represivnim mehanizmom društva. Za klasnu orijentaciju Saveza komunista i Sindikata je od presudnog značaja koliko se oni bore da dođe do izražaja ovakva samoupravna afirmacija radnikove ličnosti u društvu . Radnici sve više uviđaju da su im obe organizacije neophodne da bi brže unapređivali samoupravljanje. Ovde procesi očigledno idu uporedo ; ukoliko je intenzivnije samoupravljanje utoliko su veći zahtevi i potrebe i traženje raznih vidova partijske i sindikalne organizovanosti i aktivnosti, i obrnuto. Kad je u pitanju Sindikat cela praksa nam pokazuje da na njegov rad uopšte ne možemo gledati van samoupravljanja. Zato mislim da treba odlučno odbaciti neka pojednostavljena i očigledno prevaziđena tumačenja po kojima bi slabosti Sindikata trebalo tražiti u tome što se on, navodno, prema državi ponaša opozicionerski, a prema radnicima demagoški. U stvari, takvo gledanje zaobilazi stvarne dileme. Jer, ako polazimo od Sindikata kao stvarne organizacije radnika samoupravljača, onda možemo, u neku ruku, reći da je Sindikat čak i premalo opozicion prema još uvek snažnom etatizmu u našoj praksi, a da je još uvek premalo odlučan kada je reč o izražavanju pravih interesa radničke klase . Razume se, pri tome ne mislim na nekakve kvazi-revolucionarne akcije, štrajkove, kuda nas često guraju razni anarho-malograđanski teoretičari, već pravac akcije mora da bude okrenut stvaranju većeg dohotka, razvitku modernih proizvodnih snaga, intenzivnijoj primeni nauke i tehnologije, ali sve to da služi

123

ciljevima radničke klase, samoupravnim snagama, napretku, povećanju životnog standarda, a ne otuđenim tehnobirokratskim centrima moći. Sindikat se mora organizovati tako da radničkoj klasi omogući njeno svestrano povezivanje i neposredno političko izjašnjavanje. Mi treba da radimo na tome da Sindikat bude širok i slobodan radnički pokret, samostalan u svojoj akciji, da radnik u njemu govori i radi u ime samog sebe, a ne neko drugi u njegovo ime. Takav Sindikat radnici sve više traže. I u partijskom i u sindikalnom organizovanju akciju treba usmeriti ka bazi, ka osnovnim organizacijama u njoj . Društveno-politički život je tu sužen, sveden na uske krugove, forumski način odlučivanja je još uvek jedan od dominirajućih načina rada. To dovodi do pasivizacije radnika, članstva, ali to nije prevashodno organizaciono pitanje, jer da jeste mi bismo ga, koliko već godina na njemu insistiramo, davno rešili . To je suštinsko sadržinsko pitanje, koje se ne može rešiti nikakvim reorganizacijama i uputstvima. Samo stvarnim razvitkom neposrednog samoupravljanja, pod kojim se podrazumeva da dohotkom, viškom rada raspolaže onaj ko ga stvara, mogu se nametnuti i oblici neposrednog političkog samoorganizovanja radničke klase. Ako se radniku omogući da neposredno odlučuje o sredstvima koja stvara, onda će on stvoriti takve oblike organiza cije G partijske, sindikalne, samoupravne - kakvi mu i trebaju. U stvari, sadašnjem pretežnom centralističkom načinu raspodele dohotka u radnim organizacijama odgovara pretež no uzak forumski način rada društvene organizacije i glomazne organizacije, a ne manje koje bi bile čvršće povezane sa potrebama radnika, sa osnovnom organizacijom udruženog rada, gde treba da se stvara i raspodeljuje dohodak. U tome, po mom mišljenju, je suština stvari u otporu da se dohodak i njegova raspodela spuste na osnovne organizacije udruženog rada, jer to onda znači odreći se i moći i vlasti . Čim radnici postanu stvarni nosioci dohotka, onda će oni lako rešiti takozvana organizaciona pitanja. Razume se, jedno uslovljava drugo i uspešnim organizacionim rešenjima može da se ubrza razvoj neposrednog samoupravljanja, ali osnovno je da sve napore idejno-političkog rada usmerimo na to da se rad nička klasa sve više afirmiše kao osnovna pokretačka snaga u samoupravljanju i u društvu i da se na toj osnovi učvrš ćuje klasni karakter Saveza komunista i Sindikata. Najnoviji događaji nam pokazuju od kakvog je značaja delatnost u klasnoj orijentaciji . Ovde mislim upravo na nacionalističke i šovinističke pojave . Njih ne možemo svesti na neku običnu političku devijaciju. U pitanju su dublji razlozi

124

Svako slabljenje ili čak napuštanje klasne orijentacije neminovno dovodi do oživljavanja nacionalističkih , pa i otvorenih neprijateljskih tendencija . Nije slučajno da je jačanje nacionalističkih tendencija kod nas uvek bilo praćeno slabljenjem klasne orijentacije . Ali, takođe, nije slučajno da je radnička klasa društvena snaga koja je uvek bila ne samo najotpornija prema nacionalizmu, nego mu se i aktivno suprotstavljala, Sada su posle 21. sednice Saveza komunista Jugoslavije masovni zahtevi radnika izraženi preko Sindikata za jačanjem akcionog i opšteg jedinstva radničke klase Jugoslavije. Kod radnika je duboko prodrla svest da oni ne mogu da vode borbu za socijalizam, za samoupravljanje, borbu za svoje dnevne i dugoročne interese, ako se istovremeno ne suprotstave svim vrstama nacionalizma koji pokušava i da ih razjedini. Borbom za nacionalnu ravnopravnost, a protiv svakog vida nacionalne diskriminacije, treba jačati jedinstvo radničke klase, ističući u prvi plan pitanje samoupravnosti rada i ličnog zalaganja, znanja, humanosti, odgovornosti i efikasnosti privređivanja ljudskih i drugarskih odnosa i solidarnosti radničke klase, što sve predstavlja osnovne vrednosti našeg samoupravnog socijalizma. Na takvom jedinstvu radničke klase će se sve više izgrađivati idejna i politička uloga Saveza komunista, Kada se radi o Savezu komunista, njegovom radu i ulozi, moramo se stalno vraćati osnovnoj misli druga Tita. Savez komunista mora da ima svoj dubok koren u radničkoj klasi, mora njoj iznova, uvek da se vraća da bi proverio svoju politiku , da bi dobio kritičku ocenu prakse, da bi dobio prave impulse za dalju revolucionarnu aktivnost, da bi osvežio svoje redove.

Sa tog stanovišta treba posmatrati delovanje Saveza komunista u Sindikatima. Ne kao njegovu transmisiju, to smo već davno prevazišli, ali i ne kao jednu od formi rada komunista, već kao neposredno delovanje u klasi. Jer , Savez komunista svoju revolucionarnu funkciju avangarde može da ostvaruje samo ako deluje unutar klase. Sindikat organizuje u ogromnoj većini radničku klasu i predstavlja najmasovniji oblik njenog okupljanja,

Danas za Savez komunista, za komuniste, postoji neopoziva nužnost da jače i svestranije idejno i politički deluje u Sindikatima, da bude povezan sa širokom delatnošću radnika i da utiče na nju. Sve će to imati svoje povratno dejstvo na revolucionarnu obnovu Saveza komunista , na jačanje nje125

gove klasne osnove i strukture, na sadržaj njegovog rada. Moglo bi se reći da u našim uslovima, bez jakog revolucionarnog demokratskog sindikata, ne može biti ni revolucionarna avangarda radničke klase. Jer Sindikat kao takav, čvrsto povezan sa radnicima, treba u mnogo slučajeva da bude , objektivno gledajući , politički korektiv u odlučnoj orijentaciji Sa veza komunista prema radničkoj klasi . Ako komunisti u Sindikatu ne razviju idejno-političku borbu za naposredno sa moupravljanje, za punu radničku demokratiju, za raspodeli dohotka u osnovnoj organizaciji udruženog rada, onda neć biti u mogućnosti da uspešno razviju svoju aktivnost u rad ničkoj klasi. Ne treba da zaboravimo na naše sopstveno istorijsko is kustvo. Svi mogući dogmatski, frakcionaški i drugi unutraš nji sukobi, koji su karakterisali Komunističku partiju Jugo slavije do dolaska druga Tita na njeno čelo, bili su uprav posledice izolovanosti od radničke klase i od radničkih prob lema. A pravi polet je Komunistička partija Jugoslavije do živela, upravo, zahvaljujući odlučnoj orijentaciji na neposre dan rad u samoj radničkoj klasi . To iskustvo ima puni zna čaj i danas, ma koliko su se uslovi u međuvremenu izmenil Jer, izmenilo se nije ono osnovno , da je radnička klasa jedi na revolucionarna društvena snaga i da jedino neposredn oslonjen na nju , Savez komunista Jugoslavije može da gra di svoju revolucionarnost.

BORKA KORAĆ Naša Druga konferencija Saveza komunista Jugoslavij stavila je na dnevni red skoro kompleksnu problematiku na šega društva. Zato je teško u vremenski ograničenoj disku siji reći nešto više o svim tim problemima, radi čega ću se pokušati locirati na nekim konkretnostima iz privrede , od nosno radnih organizacija. Također, odmah napominjem da radni ljudi, tj . naši gra đani, zato što u Savez komunista vjeruju, očekuju mnogo o ove naše Konferencije . Očekuju da će ona ne samo uočiti konstatovati probleme koje već godinama naglašavamo, ne go da će po nekima, u sadašnjem momentu najvažnijim, dat i direktne odgovore. Kad govorim o društveno-ekonomskoj situaciji kod na onda, na prvom mjestu, po mom mišljenju, moram govori o stabilizacionom programu kao nepopularnom, ali nužnor 126

zahvatu, ako hoćemo da išta ozbiljnije učinimo na planu daljnjih pozitivnih privrednih kretanja u našem društvu. Iako je svaki stabilizacioni program u suštini restriktivni, ipak, veéina, privrednika i komunista grada Zagreba traže da i naša današnja Konferencija zauzme takav stav prema kome se na stabilizacionom programu treba insistirati do kraja. Govoreći najkonkretnije, pored niza ostalih privrednih mjera koje treba provesti, ne smije se niukom slučaju dozvoliti povećanje cijena, naravno za one robe i usluge za koje danas postoji ograničenje, pa bez obzira kako će to utjecati na poslovanje pojedinih radnih organizacija ili grupacija u sadašnjem momentu. U današnjem momentu postoje objektivni uslovi i politička klima da se ponašanje uslovi sa stabilizacionim zahvatima, ali je zato potrebno učešće čitavog društva. Svjesni smo činjenice da će se naći, a već se i sada nalaze, u teškoj situaciji prvenstveno one radne organizacije čije su cijene proizvoda pod kontrolom, a cijene sirovina nisu. Takav je slučaj , na primjer, sa prerađivačima obojenih metala, prvenstveno cin ka i olova. U teškoj situaciji će se , također, naći i one organizacije koje uvoze sirovine, a svoje proizvode prodaju po cijeni koja je kontrolirana. Činjenica je da će taj nesrazmjer između cijena sirovina i gotovih proizvoda uticati na smanjenje dohotka dotičnih radnih organizacija, odnosno grupacija. Ali se oko toga, u isto vrijeme, postavlja konkretno pitanje da li se može smatrati dohotkom u pravom smislu riječi ona količina novčanih sredstava koja uđe u fondove privredne organizacije, zahvaljujući isključivo nestabilnosti tržišta, odnosno porastu cijena. Izvinjavam se ekonomistima ako ovu ekonomsku kategoriju previše uprošćujem, ali moram reći da je, po mom dubokom uvjerenju, a i mnogih drugih, ovakav dohodak u isto vrijeme posljedica jedne i uzrok druge inflacije . Napominjem da po mišljenju mnogih privrednika ta ekonomska kategorija u našem društvu nije do kraja izdefinirana. Ne kažem da nemamo možda zato konkretne teoretske definicije, koje su sa naučnog stagovišta sasma u redu, mego hoću reći da ono što smatramo do sada dohotkom, i kako smo radili u praksi, čini mi se, da nije dobro, te da u toj nejasnoći leže mnoga žarišta privredne nestabilnosti . Podsjećam ovaj skup da smo već puno puta konstatovali mnogo analiza napravili, statističkih podataka pripremili, a naročito u zadnjih nekoliko godina, prema kojima je očita eusklađenost i stalno narušavanje odnosa između produkivnosti rada i svih vidova potrošnje u našem društvu.

127

Samo da to malo konkretnije kažem. Dok,

na

jedn

rani, instalirane industrijske kapacitete, prema nekim p kazateljima, koristimo sa 64 do 65 odsto , evropski je prosje 72, a njemački do 85 ; dok nam produktivnost rada raste p stopi od 3-5 odsto, dotle se ukupna potrošnja kreće po pun većoj stopi. Odnosno, ukupna suma novčanih sredstava koj je u opticaju , nalazi se , također, prema analizama, svega 2 odsto u rukama organizacija, do 35 odsto u privatnih lica, 45 odsto u društveno-političkih zajednica, banaka i drugih Htjeli mi to ili ne, novac je došao u sferu opće i lične potros nje, usmjeravajući privredne tokove ka inflatorskim kre

tanjima. Meni lično, a mislim i svima vama, postavlja se vrl jasno pitanje: kakve su to snage prisutne u našem društv koje nas guraju, da tako kažem, na put inflacije, kod čeg griješimo kad nismo u stanju stvoriti određenu ravnotežu Ne mislim da postoji idealna granica između produktivnos rada i svih vidova potrošnje.. Moja su razmišljanja često puta takova da se pitam št treba još učiniti izvan donešenih zaključaka Saveza komuni sta, planova, zakona, dogovora i tome slično, pa da shvati mo logiku zdravog rasuđivanja , prema kojoj je naše društv bogatije samo za onoliko koliko nam je porastao nacionaln dohodak, a ne koliko rastu naši potrošački apetiti . Ja se izvinjavam ako moja konstatacjia izgleda jako po znata, odnosno pojednostavljena , kojom tvrdim da je primar no u svakom društvu, pa i u našem, stvoriti što više materi jelnih dobara u određenoj jedinici vremena. Uspješnost izvr šenja toga zadatka ovisi , pored niza drugih faktora, prvenst veno, kao što su već neki drugovi govorili , o raspodjeli dru radna organizacija, s jedne strane, te načinu raspo štvo djele i organizaciono-stručnoj sposobnosti subjekata unuta radne organizacije, s druge. Bez obzira na socijalistički karakter, po mom mišljenju našeg samoupravnog društva, moramo priznati činjenicu da ćemo kao društvo biti pravedniji ukoliko budemo bogatiji

Znači , danas je bitno, pored ostalog prvenstveno stimulirati one strukture, tj . subjekte, koji društvo materijalno obogaćuju , kod čega mu onda i daju lik onoga što u stvarnosti jeste . U svim našim dokumentima, a naročito od Devetog kongresa, pa nadalje, kako su već neki drugovi govorili, vjeru jem i u težnjama je stalno prisutan pojam nagrađivanje prema radu, tj . prema rezultatima rada. 128

Mene lično koja radim u radnoj organizaciji, a mislim i mnoge od vas, taj problem navodi na razmišljanje i svaki put uvijek iznova dolazim do istog zaključka, ne insistirajući na tome da sam potpuno u pravu, da je to još uvijek umnogom naša želja, a ne svakodnevna' praksa. To tvrdim jednostavno radi toga što sama sebi ne mogu drugačije objasniti fenomen socijalne nejednakosti, oštro izražen u našem društvu, nego činjenicom da nemamo razrađena mjerila rada za mnoge društvene strukture, pa prema tome, ni nagrađivanje prema rezultatima rada. Najkonkretnije, ne znam da li taj problem previše pojednostavljujem a prema tome i griješim, mi danas u našem društvu imamo kakva-takva razrađena mjerila rada samo za najdirektnijeg proizvodnog radnika. U tim mjerilima ugrađen je i cijeli sistem kontrola i automatizama , prema kojima se mjeri učinak i prema tome, vrši nagrađivanje. Budemo li malo liberalniji pa kažemo da proizvođačima roba kao cjelini, direktnom radniku, stručnom kadru i uopće řežiji, tržište prizna ili ne prizna uloženi rad , odnosno direktno utiče na njihovo nagrađivanje. Kad to kažem moramo priznati da za sve druge strukture izvan privrede nema određenih mjerila rada, pa prema tome ni nagrađivanja, nego može ovako ili onako, bez prisutnosti, određene uslovljenosti i nužnih automatizama. Ja znam da je ta materija složena, da je lakše te činjenice konstatovati nego nešto učiniti, da o tome ima različitih mišljenja i stavova. Ali , naglašavam da u tom problemu leži jedan od uzroka nepravilnih socijalnih razlika u našem društvu. O njima se, naročito u zadnje vrijeme, mnogo govori i piše . Mi moramo biti svjesni te pojave, odnosno otvoreno priznati, pa htjeli mi to ili ne, da smo dozvolili takve odnose u našem društvu koji su reproducirali u pravom smislu bogataše. Radnici i uopće naši građani traže poduzimanje hitnih mjera o tom problemu, pri čemu postavljaju sasvim otvoreno pitanje da li je dovoljno primjeniti samo poreske mjere, pooštriti kontrolu i tome slično prema obogaćenim, ili je nužno na neki način vratiti društvu ono što je od njega bespravno otuđeno . Na kraju iznosim mišljenja kako niza članova Saveza komunista sa terena, tako i moja vlastita o pojavi tzv . tehnokratije u našem društvu . Taj pokret i njegova ideologija jasno je da nisu novi. Oni imaju izričito i sasvim decidirano kapitalistički karakter i, kako nam je poznato, nikao je. u vrijeme velike svjetske privredne krize od 1929-33 . u Americi. Znači, da za svakog onog pojedinca ili sredinu koju okarakterišemo kao tehnokratsku dajemo u isto vrijeme ide-

129

ološko i političko obilježje . Kod nas u Hrvatskoj, naročito u zadnje vrijeme, bila je jako prisutna, pored ostalog, i ta antisamoupravna ideologija, kojom se htjelo dokazati kako je jedini izlaz iz privrednih teškoća kod nas u tome da postavimo stručnjake na prava mjesta. Kasnije se pokazalo u nedavnim događajima kod nas da je to bila kontrarevolucionarna rabota, te, ukoliko su uspjele kontrarevolucionarne snage da prodru u neke radne organizacije, dobile su podršku jedino u tehnokratsko-menadžerskim vrhuškama. Sve to skupa iznosim samo radi toga da naglasim kako pojmu tehnokratije moramo dati pravo obilježje i da ne smijemo davati paušalne ocjene , kako mi to često puta na terenu činimo . Ne smijemo naše ponekad pobrkane pojmove šta je samoupravljanje a šta rukovođenje, te općenito loš politički i ideološki rad pravdati opasnošću i porastom tehnokratskih snaga. Priznajmo da naš tehnički kadar, koji regrutiraju naše školske institucije, dolazi potpuno sirov , da tako kažem, u radnu organizaciju , što se tiče ideologije da i nešto više shvati o našem samoupravnom društvu . Ako pri tome dođe u sredinu gdje je slab ili nikakav ideološki rad i uopće slab rad u radnoj organizaciji, nužno se odvaja od proizvodnog radnika, kod čega nemamo potrebne sprege stručnjaka i praktičara. Po mom dubokom uvjerenju, tamo gdje postoji podjela poslova i , prema tome, podjela odgovornosti, gdje se u načelu zna šta je rukovođenje, a šta upravljanje, gdje je dobar ideološko-politički rad, tamo su male šanse za prodor i jačanje tehnokratskih snaga.

ERANKO PRIBIČEVIĆ Kao delegat organizacije Saveza komunista Beogradskog univerziteta govoriću o političkoj situaciji u našoj sredini, posebno u kontekstu akcija i inicijativa koje smo preduzeli posle 21. sednice Predsedništva Saveza komunista. Sve važnije tendencije, koje obeležavaju razvoj Saveza komunista Jugoslavije u toku poslednjih nekoliko godina, ispoljile su se i na našem Univerzitetu. Ovo se odnosi kako na pojedina dostignuća, tako i na probleme i slabosti . Kada je reč o problemima a naročito o raznim oblicima delovanja političkog protivnika i ideološkim osporavanjima, onda treba reći da se sve pojave kod nas ispoljavaju u nekim slučajevima mnogo reljefnije i oštrije nego u drugim sredinama. Ovde imam u vidu naročito pojave ideološkog pluralizma, težnje

130

da se on legalizuje i konstituiše u raznim oblicima, opozicionom delovanju i nekim oblicima antipartijske aktivnosti . Politički protivnici, sa kojima smo se sukobljavali na Univerzitetu u ovom razdoblju, uglavnom su prisutni i u drugim društvenim sredinama. To su, pre svega, nacionalisti i razne druge struje desne, konzervativne politike i ideologije, kao što su, na primer, dogmatičari čija vizija socijalizma još uvek ne može da se odlepi od nekih ranih etatističkih modela i uzora i, na kraju, to su razne tzv. levičarske, ultralevičarske tendencije. Mi smo u ovo vreme držali otvorena sva tri fronta. Specifično obeležje političke situacije u kojoj smo se mi nalazili je u tome što smo morali naročito mnogo energije, vremena i umeća uložiti u konfrontacijama sa raznim levim ekstremističkim grupama. Za nas je to bio dosta složen, a ponekad i težak zadatak. Zašto? Zato što su pre nekoliko godina neke grupe ekstremističke levice bile na putu da osvoje neke značajne pozicije na Univerzitetu , zato što su bile daleko najbolje organizovane od svih naših političkih protivnika; zato što su istupale sa političkim parolama koje su u sredini, kao što je univerzitetska, mogle za jedan broj , naročito studenata, da budu veoma privlačne ; i, na kraju , zato što su svojim praktičnim političkim delovanjem i svojim ideološkim konceptima objektivno doprinosile unutrašnjoj dezintegraciji, razjedanju naše organizacije. Zato smo pre dvetri godine ušli u otvoreni politički okršaj sa njima. Danas možemo da konstatujemo da je politički uticaj 、 ove tendencije jako ograničen. Za nas je ovo naročito složen zadatak zbog toga što su oni istupali sa parolama koje su kod jednog broja studenata bile doživljavane samo kao radikalniji zahtev za ostvarivanje politike za koju se inače Savez komunista zalaže, ali nije, navodno, dovoljno odlučan , energičan da je Ostvari u svakodnevnoj političkoj praksi . Iako smo ulazili u tako oštre sukobe, sa levim ekstremizmom mi nismo nikad gubili iz vida sledeću procenu. Naime, on ni ranije ni danas ne predstavlja realnu alternativu, glavnu političku opasnost za naš koncept i put socijalizma . Imajući u vidu naše ukupno nasleđe, naše današnje probleme, a i međunarodne uslove u kojima živimo i delujemo, smatramo da daleko veću političku opasnost kriju u sebi one snage koje predstavljaju desnu opoziciju, desno osporavanje Saveza komunista i nje-. gove politike. Ne verujemo da u našim uslovima ima bilo kakvu šansu politika koja bi objektivno nosila više slobode, više demokratije, potpunijeg samoupravljanja nego ona politika za koju se zalaže Savez komunista Jugoslavije.

131

Naša 21 sednica Predsedništva Saveza komunista sna

no je uticala, rekao bih, uzdrmala politička raspoloženja i od nose snaga na Univerzitetu . Doživeli smo je kao prelomn tačku jednog dužeg perioda koji je bio označen mnogim ne gativnim tendencijama. Doživeli smo je kao rasplet politič ke krize koja je ozbiljno ugrožavala jedinstvo našeg pokre ta, pa i zemlje, i, što je najvažnije, doživeli smo je kao og roman podsticaj svim snagama koje veruju da je istorijsk šansa Jugoslavije samo u demokratiji, samoupravljanju , stvar noj ravnopravnosti svih naroda i narodnosti i nesvrstano spoljnoj politici. Podrška kursu koji je inicirao drug Tito na sednici 1 Karađorđevu vrlo je snažna i iskrena . Sa istim uverenjem prihvatili smo i deo kritike koji se neposredno odnosi na

nas. Već prvih dana posle 21. sednice došli smo do zaključka da ishod i uspeh sadašnjeg poduhvata zavisi u velikoj me ri od toga da li će u maticu političkog života i političkih konfrontacija biti uvučeni doslovno svi potencijali s kojima raspolaže Savez komunista Jugoslavije. Ovo treba istaći zato što dosada vrlo često to nije bilo tako. Mnoge vrlo dobre inicijative zato su presahle pre nego što su stigle do osnovnih ćelija društvene zajednice. Polazeći od ovih ocena, zaključili smo da će naš doprinos sadašnjem kursu i politici Saveza komunista biti najznačajniji ako budemo istovremeno delovali u pravcu odlučnog raščišćavanja prilika u sopstvenoj sredini, jačanja uloge i uticaja Saveza komunista na Univerzitetu , ali isto tako intenzivno sudelovali u raspravama o svim otvorenim problemima naše zajednice . Ovo ističem zato što je bilo dosta znakovą koji su govorili da se na nekim fakultetima u fokus rasprave nastoje staviti isključivo opšte jugoslovenske teme, a da se svesno zaobilazi raspravljanje o unutrašnjim problemima , jer su takve rasprave, očigledno, mnogo teže i neprijatnije. Ta tendencija još nije u celini potisnuta, ali je na mnogim fakultetima otvorena prava rasprava o sopstvenim problemima, pokrenute su značajne inicijative i akcije. U protekla dva meseca dejstvovali smo istovremeno i sinhronizovano na dva osnovna koloseka . Kao prvo, preduzeli smo mere da blokiramo i razbijemo žarišta opozicione i antipartijske delatnosti . Neke najvažnije pozicije koje su u našoj sredini sve do skora držale te grupacije, pre svega ekstremno leva, sada su za njih konačno izgubljene. Imam u vidu promene u sastavu nekih redakcija studentskih listova.

Važno je istaći da smo do ovih promena došli kroz otvorenu demokratsku političku borbu. 132

U velikom broju fakultetskih organizacija otvorena je debata, vrlo kritički intonirana, o dosadašnjem radu, o raznim negativnim pojavama, a naročito o ispoljavanju stranih ideoloških i političkih stavova, Zatraženo je da se konkretno razgovara o političkoj odgovornosti svih pojedinaca koji su bili nosioci raznih vidova opozicione i druge antipartijske de→ latnosti i neprijateljskog delovanja. Isto tako vrši se svestrana analiza uzroka i mogućnosti opstanka u Savezu komunista jednog broja članova koji su poslednjih godina skoro potpuno odsustvovali iz svakog oblika organizovanog partijskog života. Drugi pravac našeg dejstva ima za svrhu da trajnije konsoliduje prilike na Univerzitetu i afirmiše položaj Saveza komunista kao vodeće snage. To je program akcija , koji je pored nekih već ranije započetih, u prvi plan istakao mere za jačanje marksističkog obrazovanja, ispitivanja idejnosti nastave i razvijanja ideološkog rada u našoj organizaciji . Uz sve tri pomenute oblasti mi smo iskreno prihvatili kritike, naročito one koje su došle od druga Tita, da je došlo do ozbiljnih zastoja poslednjih godina. Delom zbog naše nedovoljne aktivnosti i inventivnosti, a delom zbog osetnog prodora građanskih ideja i mentaliteta koji su se u načelu suprotstavljali otvaranju rasprava ove vrste, cela ova oblast delovanja Saveza komunista bila je u znatnoj meri zanemarena. U ne malom broju slučajeva nasedalo se buržoaskim parolama o tzv. kraju ideologije. Bilo je dosta rašireno uverenje da insistiranje na ideološkom i marksističkom obrazovanju u današnjim uslovima predstavlja pravi anahronizam. Sada smo odlučnc reafirmisali klasičnu marksističku tezu da nema revolucionarnog pokreta bez revolucionarne ideologije i u skladu sa tim preduzimamo i mere. U mnogim organizacijama već su formirani programi idejno-političkog rada, u toku su pripreme za jednu širu i dugoročniju akciju, koja treba da pokaže kakav je idejni nivo i sadržaj nastave . Naročitu pažnju obratili smo nastavnim, disciplinama koje treba da obezbede osnovno marksističko obrazovanje. Već su prve analize pokazale da postoje krupne slabosti, ne samo u pogledu obima, sistema i organizacije, već i njenog sadržaja. Za nas nije osnovno pitanje koliko se časova nedeljno odvaja za ovu nastavu , već šta se plasira kroz nju . Kao organizovano socijalističko društvo imamo pravo, ali i obavezu , da se izborimò za to da se u ovoj nastavi polazi od principa i zakonitosti samoupravnog jugoslovenskog socijalističkog društva, a ne od neke druge ideologije i društvene prakse. Kakav će da bude sadržaj i idejna usmerenost ove nastave to ne

133

može da bude isključivo privatna stvar nastavnika koji je izvodi. Za protekla dya meseca osetno je povećana akciona sposobnost naše organizacije. Primeri iz rada nekih organizacija zaista ohrabruju, Promena je nesumnjiva. Istovremeno, m smo duboko uvereni da nas glavni poslovi tek očekuju . Naš politički protivnici nisu definitivno ustuknuli, nisu napustili političku arenu, već su se samo privremeno pasivizirali , pritajili , želeći da prebrode sadašnju fazu sa što manje gubitaka, verujući da je i ovo samo jedan od » privremenih talasa» Komunist« za koji se koliko znamo čine napori da bi očuvao i zadržao svojstva publikacije u idejnom smislu integralnog i homogenog Saveza komunista. Dakle, da zaključim, protiv smo dogmatizacije u teorijskom radu i kanonizacije u ideološkom obrazovanju. O tome smo davno riječ svoju rekli i sve to u praktična ponašanja transponovali. Ali smo, isto tako, odlučno i protiv apokrifa koji nam se žele podvesti pod nauku i preporučiti kao nauč no osvjetljavanje naše prakse.

196

NADA FILIPOVIC

Drugarice i drugovi, želim govoriti o nekim pitanjima položaja radničke klase i Saveza komunista u sadašnjoj etapi razvoja našeg samoupravnog sistema, polazeći od iskustva Metalurškog kombinata Željezare Sisak, radne organizacije u kojoj radim. Članovi Saveza komunista i svi radni ljudi ovog kolektiva, kao uostalom i čitave naše zajednice, s pravom očekuju da će ova Konferencija omogućiti bržu i dosljedniju realizaciju već usvojenih ustavnih promjena, zaključaka Drugog kon gresa samoupravljača Jugoslavije, a posebno stavova i zadataka utvrđenih na 21. sjednici Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije, čime se treba ubrzati proces reafirmacije odlučujućeg utjecaja radničke klase i Saveza komunista u našem društvu. Pozitivna politička kretanja i raspoloženja naroda nakon 21. sjednice Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije i govora druga Tita, te spremnost članova Saveza komunista da se odlučno izbore da radnička klasa ovlada procesom ukupne društvene reprodukcije i raspolaže ostvarenim dohotkom kao osnovom za razvoj samoupravnih odnosa, zahtijeva od naše Konferencije da učini kraj staroj praksi kada smo donosili jako dobre rezolucije i partijske dokumente, ali ih nismo provodili, ili smo bili nedopustivo nejedinstveni u njihovom provođenju. Sjetimo se samo naše Prve konferencije kada smo, pored ostalog, jednoglasno zaključili da je nužno stabilizirati privredu , izvršiti ustavne promjene, uskladiti interes republika i pokrajina, pa time učvrstiti jedinstvo Jugoslavije. Međutim, kao što je poznato, umjesto privredne stabilizacije nastavljen je trend porasta nestabilnosti i ostalih popratnih pojava, pa sve do dvije devalvacije dinara u jednoj godini , a umjesto većeg jedinstva među republikama i pokrajinama, narodima i narodnostima, došlo je do snažne eskalacije nacionalizma i šovinizma, koja je u nekim sredinama dosegla razmjere kontrarevolucije . Očigledno je da tako više ne možemo i ne smijemo raditi, već moramo reafirmirati demokratski centralizam i punu odgovornost, prije svega nas samih, a kroz to Saveza komunista Jugoslavije u cjelini , čije se prisustvo i revolucionarna aktivnost mora utkati u svaku poru našeg društveno-ekonomskog i političkog života i na taj način biti istinski predvodnik razvoja socijalističkih samoupravnih odnosa, uz svu potrebnu oštrinu i beskompromisnost prema svim antisocijalističkim snagama i pojavama. Dakle, naša pozicija je danas nedvosmisleno jasna. A to je da se Savez komunista mora odlučno ok197

enuti radničkoj klasi kao osnovnoj snazi našeg preobražaja To mora biti sadržaj idejno-političke aktivnosti Saveza komu nista i kriterij za ocjenjivanje ponašanja svih odgovornih no silaca našeg razvoja, čime ne samo da se borimo protiv sadaš nje najezde frakcionaških, nacionalističkih i šovinističkih sna ga, već svim tim antisocijalističkim snagama uništavamo ko rijene iz kojih su izrastali i iz kojih bi mogli sjutra ponov izrasti. Kad ovo kažem, polazim od toga da se u eri eskalacije nacional-šovinizma u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj , one sredine i radne organizacije koje su imale razvijenije samo upravne odnose i gde je Savez komunista bio čvrsto vezan u radničku klasu , bile nesavladivi bunkeri otpora tim snagama Jedan od takvih primjera je i Željezara Sisak. S pravom se može postaviti pitanje kako se u ovom ve likom radnom kolektivu postiglo takvo jedinstvo akcije, ne samo u realizaciji proizvodnih zadataka , već i u čvrstini i sna zi pri suprotstavljanju svim, antisamoupravnim snagama Odgovor na ovo pitanje nalazi se u dugogodišnjoj orijentacij Saveza komunista i cijelog radnog kolektiva na razvoj sa moupravljanja i neposrednog odlučivanja radnika o njihovim rezultatima rada, u općoj brizi o radnom čovjeku koji je nosilac i oslonac za sve akcije koje pokreće Savez komunista .

1

Takva pozicija organizacije Saveza komunista, koja se ostvaruje kroz rad i konkretne rezultate rada, omogućila je Savezu komunista da u kolektivu bude prihvaćen kao politička snaga ugrađena u samoupravne odnose i da bude unutrašnja pokretačka snaga daljeg razvoja. Ona, također, potvrđuje da se i u uvjetima otvorenih sistemskih pitanja, stalne promjene instrumenata privređivanja i tržišne nestabilnosti , što bez sumnje otežava i usporava razvoj samoupravljanja u onim radnim organizacijama koje su prešle na formiranje i raspodjelu ukupnog prihoda i dohotka na nivou radnih jedinica i koje su se više okrenule sebi i svojim problemima - mogu neuporedivo brže razvijati samoupravni odnosi i ostvarivati daleko povoljniji rezultati poslovanja . Ti rezultati u Željezari Sisak ogledaju se u stalnom porastu produktivnosti proširenju proizvodnih kapaciteta, otvaranju novih radnih mjesta, ekonomski i politički ispravnom pristupu integracionom povezivanju i nizu drugih elemenata uspješnog poslovanja. Navela bih, ilustracije radi, da je Željezara Sisak provela nekoliko vrlo uspješnih integracija s manjim radnim organizacijama s područja Banije i Posavine. Tim integracijama, koje se temelje na obostranim ekonomskim interesima, kombinat se još više otvara prema vani, osigurava dalju preradu

198

finalizaciju svojih proizvoda, te manje radne organizacije ključuje u suvremeniji industrijski proces, čime se na najdekvatniji način pomaže bržem razvoju ekonomski nerazvienih područja.

Govorila sam o svojoj radnoj organizaciji, ne zbog toga la bih isticala njene rezultate, pogotovo što ne smatramo da e kod nas sve idealno rješeno, već prvjenstveno u želji da iz skustva ovog radnog kolektiva s razvijenijim samoupravnim. dnosinia, naglasim potrebu neophodnosti većeg oslanjanja Saveza komunista na radnike i radničku klasu, kao objektivno najprogresivnijeg dijela društva i najjačeg vrela njegove snage.

Polazeći od vlastitih iskustava, snažnog političkog poleta nakon riječi druga Tita izrečenih na 21. sjednici Predsjednitva SKJ, Savez komunista i cijeli radni kolektiv Željezare Sisak od naše današnje Konferencije traži da donesemo takve odluke kojima će se osigurati dosljedno provođenje u život odluka Devetog kongresa SKJ, Titove linije o reafirmiranju Saveza komunista kao snažne idejno -političke snage koja će, ɔslanjajući se na radničku klasu , uspješno predvoditi i usmjeravati dalji razvoj naše samoupravne socijalističke zajednice. Kao nužan preduvjet takve uloge Saveza komunista, potrebno je jačati idejno-političko jedinstvo i akcionu sposobnost, uz istovremen snažan utjecaj na vođenje cjelokupne kadrovske politike u društvu . Zatim, da se ubrza proces primjene ustavnih amandmana, naročito onih koji radničkoj klasi omogućavaju dominantni utjecaj , posebno u pogledu učešća u ukupnoj društvenoj reprodukciji i raspolaganja ostvarenim dohotkom. Jer, upravo u oblasti društvene reprodukcije poslednjih godina, unatoč svih proklamacija, utjecaj radničke klase i samoupravljanja gotovo da slabi, a ne da jača. Na toj osnovi, znači, uz veće učešće radničke klase i drugih struktura u društvu a ne samo zakonima i administrativnim mjerama, treba pristupiti rješavanju otvorenih sistemskih pitanja, kao što su nelikvidnost, kreditno-monetarni sistem i druga nerješena pitanja, koja određuju uvjete privređivanja. Zatim , da paralelno s jačanjem uloge Saveza komunista i radničke klase i uz njihovo direktno angažiranje, pridemo stvarnoj privrednoj stabilizaciji kao neophodnost naše dalje egzistencije i samoupravnog razvoja. Kad ističemo ove zahtjeve o jačanju uloge Saveza komu nista tada polazim od dosadašnjih iskustava koja pokazuju da stanje i odnosi u . Savezu komunista najdirektnije utiču na stanje i kretanja u privredi i cijelom društvu . Drugim riječi-

199

ma, trebamo stalno imati na umu kakav nam je Savez komunista, takva nam je privreda, a i društvo u cjelini. Na kraju, htjela bih izraziti spremnost svog radnog kolektiva da se i dalje, u svojoj domeni, bori i doprinosi ostvarivanju ovih zahtjeva koje sam iznijela pred našu današnju Konferenciju . JOŽE FLORIJANČIĆ Drugarice i drugovi, želio bih, pre svega, istaći da se slažem, a to je bio jedinstven stav komunista u severoistočnoj Sloveniji uoči priprema za ovu Konferenciju, sa svim ocenama koje pored isticanja uspeha opominju i na ozbiljnost sadašnje ekonomske i političke situacije. Očigledno je, prema podaci ma koji su nam na raspolaganju, da smo na određenim područ jima dostigli neke gornje, rekao bih kritičke granice odnosa i to kako u političkom tako i u materijalnom smislu, za čije će savladavanje biti potreban veliki napor, a naročito jedinstvo Saveza komunista Jugoslavije. A pri tome smo, po mom uverenju, na početku stvaranja takvog akcionog jedinstva. Rad ove Konferencije nesumnjivo će biti snažan doprinos u tom pravcu . Iako s tim neću reći ništa novo, a neće biti ni na odmet da to još jednom podvučem, da je osnovna pozicija u tom pogledu odgovornost upravo nas komunista pred radničkom klasom i svim radnim ljudima za samoupravan socijalistički i demokratski i što uspešniji i stabilniji privredni i politički razvitak pojedinih republika, autonomnih pokrajina, a u okviru toga i pojedinih naroda i narodnosti, a time i Jugoslavije kao celine. Ovom prilikom moram podvući da je regulisanje međusobnih odnosa u Savezu komunista Jugoslavije i , u okviru toga i pre svega, između naroda i narodnosti pored naravno, politike nesvrstanosti i dosledne borbe za mir - samoupravni razvitak društva onaj faktor koji je stvorio i još stvara veliki ugled Saveza komunista Jugoslavije u svetu. Baš zbog toga je odgovornost na nama komunistima da gradimo stvarno, istinsko i duboko jedinstvo radničke klase Jugoslavije i da učvršćujemo bratstvo i jedinstvo među narodima i narodnostima i to tako da naši odnosi i zajednički život budu stabilniji i otporni idejno tuđim uticajima koji postaju, kako je bilo više puta danas izneseno, najopasniji baš kad se vezuju za nacionalizam. Na takvim međusobnim odnosima će se problemi moći rešavati bolje, dogovaranje, bez blokiranja čitave političke i

200

privredne situacije. Za mene lično, moram da kažem, najveće iskustvo razvoja zadnje pola godine je u nekom smislu frapantno po tome, pre svega, da su se zbog zaoštravanja nekih političkih odnosa komplicirali i blokirali i svi ostali odnosi na svim područjima, a naročito na privrednom. Zbog toga zaključke Prve konferencije Saveza komunista

a oni su bili i osnova za pripremu usvojenih Jugoslavije ustavnih amandmana -- sa pravom ubrajamo u najveći doprinos Saveza komunista Jugoslavije u tom pravcu . Pored toga je potrebno vrlo jasno podvući (to je, između ostalog, napisano i u izveštaju o radu Predsedništva za ovu Konferenciju) da su zaključci Prve konferencije i na njima izgrađeni ustavni amandmani razrada i dalja dopuna stavova Devetog kongresa . Zato mi , otvoreno govoreći , smetaju neke formulacije u materijalu za Drugu konferenciju SKJ i neke formulacije rešenja koja se u zadnje vreme pojavljuju u drugim dokumentima na nivou federacije, pri čemu, pre svega, mislim na naert srednjoročnog plana razvitka Jugoslavije. Moram reći da mi nije sasvim jasno zašto nanovo otvaramo raspravu o svim problemima koji su bili diskutovani među čitavim članstvom SKJ i prema njima se opredelili na Devetom kongresu i Prvoj konferenciji na nizu drugih sastanaka. U takvoj situaciji , koja se sa nekih strana ponekad nameće, može se postaviti pitanje : da li je to samo uticaj rutinske tehnike pri pripremanju nekih dokumenata, ili, pak, to može da znači i nešto drugo? I, konačno, nije sasvim slučajno, a to je u Jugoslaviji gotovo postala zakonitost, da se obično stvari zakompliciraju upravo u procesu donošenja plana i to kako u političkom, tako i ekonomskom smislu . Uzrok takvim pojavama je često, po mome dubokom uverenju, u tome da se pokušavaju održati stari odnosi i stare prednosti, koje je neko već dostigao u proteklom periodu , hilo da se radi o radnim organizacijama, o pojedinim granana pa i pojedinim područjima. Pored ostalog smo na Prvoj konferenciji SKJ i u amandmanima vrlo jasno odredili da smo u svakoj republic odgovorni za svoj , a time i zajednički razvoj i da ćemo međusob nim dogovaranjem i uz saglasnost svih rešavati najaktuelnija zajednička pitanja. Nikako se ne mogu otrgnuti utisku da se u konkretnoj politici ponekad u suštini udaljavamo, odnosno neispunjavamo dosledno baš te dogovorene stavove. Sam sebi postavljam pitanje: da li su na 21. sednici bili kritikovani pojavni oblici i konkretan pojam nacionalizma, šovinizma, liderstva, unitarizma i svih onih odnosa koji iz toga proizlaze ili su, pak, bila takođe kritikovana neka rešenja u ustavnim 201

amandmanima koje smo pre toga doneli? Da li je u toj diskusiji bilo govora o reviziji nekih osnovnih postavki privredne reforme, kao što su produktivnost, raspodele prema radu, tržište i slično? Jer, po nekim prilazima rešavanju pojedinih pitanja, moram reći da se može dobiti i takav utisak. Drugačije teško se razumije najedared vrlo jak pritisak za rešenja u okviru pojedinih zakona i srednjeročnog plana, kojeg ove godi ne moramo doneti, kao i veliki pritisak na neka vansistemska rešenja u okviru pojedinih sistemskih pitanja, i to onima o kojima je bio već postignut dogovor. Ne mogu drugačije shvatiti dosta veliki pritisak za ponovno uspostavljanje u suštini nekakvog vanbudžetskog bilansa federacije kojeg smo , kao što je poznato, sa velikim teškoćama politički rešili, ali još ne i materijalno. Moram priznati da je, bar za mene posle slušanja uvodnih izlaganja i diskusije druga Bijedića, dosta tih dilema otpalo, i , nadam, se da će to biti dato i u zaključcima ove Konferencije. Još samo nekoliko reči o nacrtu srednjeročnog plana. Onima koji su taj nacrt bliže sagledali, moram reći da se nismo složili s tim, bar ne u Sloveniji. A bio je zaključak i zajedničke sednice Savezne konferencije Socijalističkog saveza i Veća sindikata da se u taj plan , na nekim mestima unosi, dosta metodologije ranijih planova, iako je tačno da je bilo dosta i učinjeno u prilazu adekvatnom sistemu planiranja. Isto tako je tačno da su bili stvarno obavljeni značajni dogovori u međurepubličkim komitetima. O tome su govorili drugovi Gligorov i Bijedić . Ali ti dogovori se odnose naročito na ekonomsku politiku za 1972. godinu . Inače je tačno da je za čitavo srednjeročno razdoblje čitav sistem još dosta otvoren, jer rešenja nisu data. Dalje, i u Nacrtu plana kao i u materijalima za ovu Konferenciju, po našim mišljenjima, nije data dovoljna težina stabilizaciji privrede, naročito ne adekvatna rešenja kako sprovesti i postići stabilizaciju, kako pokriti gubitke u privredi, sanirati nerentabilnu proizvodnju, pokriti dugove i rešavati nelikvidnost u privredi. I, konačno, kako rešiti pitanje otplaćivanja dosta velikih inostranih dugova. Pored toga, tu su još neka pitanja razvoja energetike, bazne industrije, poljoprivrede i saobraćaja, o čemu je govorio drug Bijedić, da se moraju rešiti pre usvajanja definitivne verzije plana. Ja se s Bijedićem u potpunosti slažem, jer sve su to osnove zajedničke politike, o kojoj se moramo dogovoriti i kao komunisti naročito založiti . Koliko god navođenje svega toga izgledalo nesimpatično, mislim da je mnogo celishodnije danas o tome otvoreno govo-

202

riti, nego ga ostavljati po strani, znamo da već sada, a kamoli sutra, sigurno će predstavljati komplikovane zajedničke društvene probleme. Pošto ova pitanja nismo uspeli da dovoljno jasno preciziramo, može se očekivati da će se ona, po logici stvari i inercije, manje ili više kasnije rešavati preko organa federacije, preko prelivanja. Nije teško zamisliti kakve bi to reperkusije imalo kako na društveno-političkom, tako i na društveno-ekonomskom planu u vreme posle prihvaćenih ustavnih amandmana. To će kod komunista u mojoj izbornoj jedinici, a verujem i kod ostalih, praktički značiti da jedno govorimo a drugo radimo. U stvari to će značiti dalje potiskivanje samoupravnih subjekata na sporedni kolosek, jer ćemo time još više smanjiti materijalnu osnovu udruženog rada. Drugačije to ne ide, jer je za intervencije države potrebno obezbediti odgovarajuća sredstva, a to znači uzeti ih samoupravljačima. Sigurno će neko od vas kazati da nestabilnu privrednu situaciju treba država da rešava. Tako se mogu razumeti i neki stavovi iz referata druga Gligorova. To je tačno . Čak je to u neku ruku intencija 28. ustavnog amandmana Saveznog ustava, ali je velika razlika da li će državni organi donositi odluke koje pomažu dalji razvoj samoupravljanja ili će, pak, njegovu vrednost smanjivati i jačati ugled, a time i poziciju države. Pri tome je, zbog naše jugoslovenske specifike, i te kako važno kako rade organi savezne države. Jer to ima svoje materijalne reperkusije na položaj pojedinih republika, autonomnih pokrajina, što stvari, prirodno, još više komplikuje. Zbog toga se zalažem da stvari rešavamo dogovorno, računajući pri tome na više puta ispoljene zajedničke interese. A zaključci ove Konferencije, a naročito reči druga Tita, biće nesumnjivo snažan podstrek u tom pravcu.

AVDO HUMO

Drugarice i drugovi, kao i neki drugi smatram da se nalazimo u jednoj ozbiljnoj situaciji koja traži principijelnu i trezvenu analizu, kako datog trenutka tako i preispitivanje naše dosadašnje prakse. Pred činjenicom da se u našem razvoju nagomilalo dosta kriznih pojava društvenog , političkog i moralnog karaktera, ne možemo ostati spokojni. Situacija ne " ⚫ traži nikakvu dramatizaciju, pa čak ni na onim mjestima koja bi je mogla pravdati. Ona imperativno traži ozbiljne i odgo203

vorne političke odluke, koje će naše samoupravno socijalističko društvo podstaći da krene sa stabilnijih pozicija u svom daljem razvoju. Nemoguće je više prihvatiti onakve potrese kakve smo imali u poslednje vrijeme. To ubuduće sigurno neće odobriti ni jedan naš graditelj socijalizma. A to bi razočaralo i one snage naše zemlje koje u modelu samoupravnih socijalističkih odnosa vide jedine puteve oslobođenja rada i čoveka. Zbog toga i odgovornost ove Konferencije prelazi okvire naših unutarnjih problema. Kako će se konstituisati naši budući društveni odnosi zavisiće uglavnom od toga kakvi će se odnosi stvoriti u samom Savezu komunista i kakav će biti njegov politički odnos prema drugim nosiocima razvoja društva. Sa oduševljenjem treba pozdraviti odluke 21. sjednice Predsjedništva, na kojoj je drug Tito svojom inicijativom i političkim stavovima odigrao odlučujuću ulogu u borbi protiv nacionalističke kontrarevolucije. Ali mi nećemo pobijediti nacionalizam samo političkim prestrojavanjem . Borba protiv kontrarevolucionarnih pojava je proces koji još traje. Eminentan nosilac borbe protiv kontrarevolucije je radnička klasa. Ako je ona stvarno nosilac vlasti, ona će tu vlast braniti svim sredstvima. Zbog toga moramo mijenjati polazne strateške pozicije i samog našeg pokreta. Mi smo na Brionskom plenumu osudili nacionalističko birokratsku zavjeru i otvorili perspektivu demokratskih procesa u našem društvu i oslobođenju rada. To je unijelo oduševljenje među radne ljude. Napravili smo jedan korak naprijed i onda smo stali. Na Devetom kongresu donjeli smo vrlo dobre zaključke, a mnoge od njih nismo realizovali, na prvom mjestu zbog odupiranja nosilaca monopolizma u političkoj vlasti i zbog otu⚫đenosti te vlasti od radničke klase , što je dovelo do stagnacije u samoupravljanju i razvoju demokratije. Nisu demokratski odnosi doveli do nacionalističke ekspanzije , već nerazvijeni oblici demokratije u društvu i u samom Savezu komunista. Rezonanca neizvršenih zajednički donesenih zaključaka ostala je u javnosti i u svjesti i volji radnog čovjeka. Ako je raspadanje centralističkog monolitizma pokazalo da je naše društvo još uvijek atomizirano, ono istovremeno pokazuje da se njegovi današnji društveni odnosi dugo zadržavaju u određenim institucionalnim zahvatima, pa čak i neki odlučniji korak, kao što je decentralizacija, dozvoljavaju da se društveni odnosi vrate na skoro iste pozicije na kojima su i bili. I na taj način stvaraju stanje mirovanja iz kojega se neprestano rađa idejni svet pogodan malograđanskom menta204

litetu, pasivan prema pojavama tuđim socijalizmu , I koji gubi socijalističku viziju . Tako je stvoreno stanje da se pored ideologije radničke klase nađe i ideologija kontrarevolucije sa malograđanskom stihijom, što dovodi do pojava kao što su socijalne nejednakosti ili lična bogaćenja. U posljednjem periodu su se krizni elementi izrazito pokazali u privredi, u kojoj su nagomilani problemi tražili rješenja. A ona se nisu donosila. Na političkom planu se ispoljio poraz nacionalističke kontrarevolucije, koja se bolje organizovala i agresivnije nastupala, prodrevši ne samo u svjest malograđanskoga sloja nego i u neke forumske strukture Saveza komunista. Ti elementi su se flagrantno izrazili u poplavi nemarksističke i antirevolucionarne ideologije, naročito u oblasti duha i vaspitanja. Oni su djelovali na moralni integritet radnog čoveka, otvarajući pred njim mnogostruke dileme koje su dovodile do političke pasivnosti , pri čemu je kod mnogih nemoć političkih ljudi dovela do izvjesnog gubljenja povjerenja u njih same. Pojavila se zabrinutost ne samo za sadašnjicu, nego i za sjutrašnjicu. Otvorenost problema davala je širok prostor za sve snažnije strujanje malograđanskog mentaliteta i antisocijalizma. Sigurno će istorija na sve te pojave i izvjesne političke nemoći u ovom našem posljednjem periodu dati daleko tačnije i realnije ocjene nego što smo mi danas u stanju da činimo, jer smo pritisnuti i subjektivizmom i nedovoljno razvijenom teorijskom imagijativnošću . Ali, bez obzira na sva ta opterećenja, mi smo dužni dati danas otvoreno i odlučno odgovor na sve probleme koji stoje pred nama i nedvosmisleno se opredijeliti za njihovo rješenje. Formalnog usaglašavanja je bilo i ranije. Međutim, nesuglasje je izbijalo upravo u konkretizaciji formalno usaglašenih stavova. Tek tu su se vidjele različite orijentacije, otvorene ili prikrivene, svejedno, koje su paralisale rješavanje postojećih problema. U posljednje vrijeme sve se više govori o radničkoj klasi i njenom mjestu u društvu . Pridružujem se onima koji to pitanje smatraju ključnim za naš dalji razvoj . U svoje vrijeme Marks je govorio da je radnička klasa sposobna da izvrši revoluciju i uspostavi svoju vlast, ne zbog toga što je najvrednija, nego što je intelektualno i tehnički najnaprednija i najrazvijenija društvena klasa. Nepotrebno je iznositi evidentne nom i tehničkom napretku savremene na onu iz Marksovog vremena. Ona je tičkim sistemima postala društveni i

činjenice o intelektualradničke klase u odnosu danas čak i u kapitalispolitički faktor o kome

205

se i te kako vodi računa. Klasa koja je revolucijom uspostavvila socijalistički društveni sistem ne može bez težih posljedica da bude ni društveni ni politički objekat bilo kakve otuđene političke sile ili vlasti , i niko i nema prava da određuje dimenzije njenog učešća u odlučivanju. Snaga koja to čini može biti samo birokratsko strano tijelo u samoupravnom socijalizmu. Mi smo, otvarajući proces razvoja samoupravnog socijalizma, imali u vidu upravo dominantan položaj i ulogu radničke klase u društvu, ali nismo i to ostvarili . Zbog čega? Mi smo cjelokupnu poziciju radničke klase, u društvu sveli na udruženi rad . Iako to i jeste osnovni društveni odnos , društvena funkcija radničke klase ne može se svesti samo na njega. Ona mora biti nosilac političke vlasti. Ona danas to još nije . Zbog toga politička vlast u ime nje još određuje okvirenjenog ponašanja, određuje i reguliše njen interes i u pitanjima od bitnog značaja u društvenoj reprodukciji njoj se daju okviri kako treba da se vlada . Ona još nije u dovoljnoj mjeri postala nosilac ni proste, ni proširene reprodukcije. Vrlo je ograničena mogućnost njenog samostalnog raspolaganja društvenom akumulacijom. To smo već davno najavili, ali još nismo izvršili. Ali da smo u ekonomskoj sferi to i učinili , sveukupni društveni položaj i funkcija radničke klase u samoupravnom socijalizmu ne može se svesti ni na to. Savez komunista je morao omogućiti da se uspostavi dominantan položaj u samom udruženom radu koji stvara ne samo ona već i različiti slojevi društva. Danas postojeće političke strukture i pojedini forumi imaju monopol odlučivanja u organizaciji političkog sistema, iako je savremena radnička klasa dovoljno snažna da sama razvija politički sistem. Konferencija treba da odgovori na ovo fundamentalno pitanje . Problemi vezani za društvenu reprodukciju još uvijek su u rukama osamostaljenih centara političke moći. Bez političke vlasti radničke klase ponašanje drugih faktora društva biće uvijek protivurječno, motivisano raznim divergentnim orijentacijama i imati tendenciju zatvaranja i odvajanja radničke klase od njenog interesa. Pošto pojedine strukture Saveza komunista nisu u dovoljnoj mjeri postale sredstvo i oruđe radničke klase u njenoj borbi da učvrsti svoju društvenu i političku vlast, imamo pojavu osamostaljavanja političke strukture koja u takvom položaju ispoljava neefikasnost, neodgovornost sa iluzijama o širokom političkom uticaju. Te strukture neprestano insistiraju da Savez komunista treba da unosi svijest u radničku klasu , kao u doba njenog formiranja i pripremanja za revolucionarne akcije . Na mjesto dijalektičkog odnosa između klase i njene političke organizacije, imamo snažnu tendenciju 206

mehaničkog odvajanja subjekta Saveza komunista od objekta radničke klase. Ne vidim drugoga puta razotuđenja političke organizacije, odnosno pojedinih njenih foruma osim urastanja te organizacije u klasu koja ima političku vlast. Savez komunista mora postati prvenstveno radnička politička organizacija. Ona ne može biti ni diskusioni klub niti otuđena politička organizacija, koją . od ljudi stvara šrafčiće, već organizacija koja zajednički i na demokratski način donosi i usaglašava svoje odluke, koje su svi obavezni da ostvaruju u praksi. U Savez komunista treba da uđu najbolji i najsvjesniji ljudi iz neposredne proizvodnje, od baze do vrha organizacije, koji će znati da oko sebe okupe marksistički orijentisane intelektualce da bi zajedno razvijali revolucionarne ideje i formulisali političku svijest i savjest samoupravnog društva. Ne vidim drugoga puta koji bi spriječio dalje razvijanje političkog monopola, koji onda postaje i prirodan saveznik tehnokratizma u privredi. Bar nam je i dosadašnja praksa pokazala da bez kreativnog i slobodnog učešća svih u građenju jedne politike ne možemo računati niti na unutrašnju svijest, disciplinu i demokratsko usaglašavanje. Samo je slobodan čovek odgovoran čovek, naročito u jednoj političkoj organizaciji; ako toga nema, onda se pojavljuju grupe , frakcije, monopoli vlasti neformalnih grupa koji , opet, sa svoje strane metodom etiketiranja , izolacije i pritiska , a uz formalnu demokratiju, neprestano rađaju sve širu političku nemoć i pasivizaciju . Da ne govorimo o tome da je radnička klasa osnovna snaga društva koja može da iznese ne samo privrednu integraciju, već i političku , idejnu i kulturnu, bez kojih nema većih efekata ni u samoj privredi. Upravo zato što je ona po svom društvenom biću demokratska, njena je prevlast nespojiva kako sa federalizmom nacionalnih partija , tako i sa birokratskim centralizmom. Radnička klasa teži klasnoj integraciji. Ako se nalazi na čelu nacije i društva, onda teži i međunacionalnoj i društvenoj integraciji . Ako hoćemo ostvarenje odluka Druge konferencije u smislu ekonomske i političke vlasti radničke klase, kako bi se brže razvijali samoupravno-produkcioni i demokratsko-politički odnosi, onda ona mora imati glavnu riječ u donošenju odluka. S ovim ciljem u vidu, mislim da bi zaključke trebalo svesti na fundamentalne probleme koji bi u njima našli sasvim konkretan izraz. 207

ALI ŠUKRIJA Drugarice i drugovi, krupne promene koje smo izvršili u društvu izazvale su duboka kretanja u svim nacionalnim sredinama i strukturama društva i u odnosima među ljudima. U tom procesu se snage samoupravnog socijalističkog društva sukobljavaju i sa ostacimą starog i u ideologiji i u odnosima i sa otporima onih snaga u savremenom kretanju, koje su nosioci etatizma, tehnomenadžerstva kao i pojedinih centara ekonomske moći , koji teže da raspolažu otuđenim viškom rada radnika. Od pojave nacionalizma i šovinizma naše društvo nikad nije bilo imuno ; nije se moglo automatski osloboditi naslaga prošlosti, samim tim što je radnička klasa došla na vlast, samim tim što je pobedila socijalistička revolucija. Ako smo razvlastili buržoaziju, nismo otklonili sitnosopstvenički mentalitet i ideologiju u glavama ljudi.

Nacionalističke snage javljaju se kao antisamoupravne, antisocijalističke, često veoma vešto kamuflirane pod plaštom samoupravljanja i samoupravnih interesa raznih kolektiviteta, a širinu zaštite svojih interesa žele često da pokriju nacionalnom zastavom. Dakle, i naše savremeno socijalističko kretanje društva nije moglo ostati van uticaja takvih snaga . Opšta kretanja u zemlji prirodno imaju uticaj i na kretanja u Socijalističkoj Autonomnoj Pokrajini Kosovo i obratno. Međutim, na unutarnja kretanja na Kosovu deluju i neki specifični faktori . Ako se oni ne poznaju i ne uzimaju u obzir, teško je steći realnu sliku stanja, izvesti pravilan zaključak i predvideti pravac političke akcije Saveza komunista i drugih društveno-političkih snaga. S toga mi dozvolite da ih samo pobrojim, jer smatram da su veoma važne radi ovakve ocene. Najnepovoljnije nasleđene ekonomske prilike i relativno duga stagnacija u razvoju proizvodnih snaga u posleratnom periodu, nisu bile bez uticaja na opšte kretanje društvene svesti i emancipacije od prošlosti . Početak bržeg privrednog razvoja od pre desetak godina nije mogao da nadoknadi propušteni period . Došlo je do povećanja razlika u razvijenosti u odnosu na druge , čak i na nerazvijena područja . Povoljna prirodna bogatstva i razvoj baznih sirovinskih grana od veoma su velikog interesa za jugoslovensku privredu . Odsustvo odgovarajuće ekonomske politike i politike cena, obima i uslova investicija, značilo je nove teškoće da se Kosovo brže izvuče iz zaostalosti sa skoro apsolutno nerazvijenom 208

infrastrukturom, niskom stopom akumulativnosti, s obzirom na takvu strukturu privrednu o kojoj je reč. Najniža stopa zaposlenosti, a eksplozivna stopa nataliteta, jedinstvena kao fenomen i u Jugoslaviji i u Evropi, imale su višestruki uticaj kako u domenu ekonomskih tako i socijalnih društveno- političkih, a naročito međunacionalnih odnosa, s obzirom na višenacionalnu strukturu stanovništva. Sporo stvaranje radničke klase i njena malobrojnost, uz veoma visok procenat seoskog stanovništva, ima ozbiljan uticaj na opšta kretanja u Pokrajini i na razvoj samoupravnih socijalističkih odnosa. U svetu je još uvek prisutan enormno visok stepen nepismenosti stanovništva, a pogotovu kod albanskog stanovništva. Borba Saveza komunista Kosova i drugih progresivnih snaga za razvoj proizvodnih snaga i socijalističkih samoupravnih odnosa vodila se u izvanredno složenim uslovima sopstvene protivrečnosti , ali i u okviru protivrečnosti zemlje. Ako se ozbiljno analiziraju opšti uslovi borbe za socijalizam u Pokrajini, po mom dubokom ubeđenju , mnoge protivrečnosti , pa i konfliktne situacije mogle su biti i brojnije i teže , da Savez komunista Kosova nije na opštoj liniji stalno i dosledno vodio borbu, bez obzira da li je svaka konkretna akcija i mera bila pravovremena i , da li je do kraja i uspešno izvedena . Doduše, mora se reći da je potreba neprekidne budnosti i borbe komunista protiv antisocijalističkih i nacionalističkih snaga i neprijatelja svih vrsta izvanredno mnogo angažovala, jednom rečju, razapinjala snage Saveza komunista na Kosovu i praktično ih odvlačila od dnevne borbe za veću proizvodnju i produktivnost, što nije bilo bez ozbiljnih posledica na razvoj proizvodnje i samoupravljanja, a iz toga proizilazi i na druge odnose u društvu . Otuda danas, i pored krupnih rezultata , nezadovoljavajuće je stanje privrede i privrednog razvoja Pokrajine, što ima implikacija i na društvene, socijalne, opštepolitičke i međunacionalne odnose. Još uvek postoji šansa da se u srednjoročnom planu, a na osnovu već utvrđenih pravaca razvoja, pa i razlika koje još uvek imamo, postigne dogovor među republikama i pokrajinama da se u okviru današnjih materijalnih uslova i mogućnosti ispune neophodni uslovi za brži razvoj ove Pokrajine. Takvu šansu treba iskoristiti i dosledno realizovati ranije stavove Saveza komunista Jugoslavije i one koje će usvojiti ova Konferencija . Nema sumnje da je dužnost komunista i radnih ljudi Kosova da, pre svega, mobilišu i angažuju sve svoje raspoložive snage u borbi za brži razvoj , uz pomoć i solidarnost komunista i radničke klase drugih naroda i narodnosti Jugoslavije, što je, uosta209

lom , u interesu čitave zemlje , kako je to već rečeno i u dokumentima i uvodnim referatima. Socijalistička Autonomna Pokrajina Kosovo, pored svih teškoća, naročito ekonomskih, doživljava stalni i sve veći stepen svoje afirmacije. Nema sumnje da je ta ukupna afirmacija Pokrajine Kosova, pre svega, značila i punu afirmaciju Albanaca i drugih naroda i narodnosti, sa svim ostalim narodima i narodnostima Jugoslavije. Dva osnovna faktora su , po mom mišljenju, igrala bitnu ulogu u tom procesu . S jedne strane, Savez komunista Kosova je morao da razbije veoma raširenu nevericu u redovima Albanaca o mogućnosti pune afirmacije njihove ravnopravnosti sa svim ostalim narodima i narodnostima naše zajednice. Četvrti plenum CK Saveza komunista Jugoslavije i šesti plenum CK SK Srbije razbili su tu ledenu barijeru, iako su nacionalisti, šovinisti i razni drugi neprijateljski elementi iz redova Albanaca, potpomognuti inostranom propagandom, činili sve da se i dalje zadrži i potenciraju staro nepoverenje, u čemu su im izdašno pomagali i srpski nacionalisti i drugi. Neprijateljska propaganda protiv socijalističke Jugoslavije govorila je da budućnost Albanaca nije u socijalističkoj samoupravnoj Jugoslaviji, već van nje. Komunisti Kosova ulažu ogromne napore u borbi protiv nacionalizma svih boja i drugih neprijatelja . Oni su, uz podršku Saveza komunista Srbije i Jugoslavije , uspešno izlazili iz brojnih okršaja i stekli dragocena iskustva za svoj rad i aktivnost u borbi za dalji razvoj samoupravnih socijalističkih odnosa i bratskih odnosa između Albanaca, Srba, Crnogoraca, Turaka i drugih na Kosovu i sa drugim narodima i narodnostima Jugoslavije. Odlučna podrška Saveza komunista Jugoslavije i Saveza komunista Srbije politici Saveza komunista Kosova za punu afirmaciju albanske narodnosti, te albanskih kadrova u svim društveno-političkim strukturama postepeno je , dovodila do promene u nacionalnoj strukturi i zastupljenosti kadrova. Takav kurs i kadrovska politika dovodili su sve više do stvarnog poboljšanja kadrovske zastupljenosti iz redova Albanaca, ali i do određenih pojava otpora nekih birokrata i nacionalista u sprovođenju te politike. Uz to, skoro sve karakteristične pojave našeg savremenog kretanja imale su na odgovarajući način odraza i na Kosovu. Izražavanje birokratsko-tehnokratskih snaga i menadžerstva, spojeno sa nacionalističkim karijerizmom i liderstvom, a naročito tamo gde je zatajio otpor i aktivnost Saveza komunista, stvarao se utisak tendencije pritiska većinskog u jednom ili otpora promeni zatečenog stanja, u drugom slučaju.

210

Nasuprot jasne platforme Saveza komunista o putu I metodu rešavanja ovog problema, u praksi je ponegde bilo tendencija od strane pojedinih karijerista i nacionalističkih elemenata da se preko noći i bez obzira na sposobnosti i kvalifikacije izvrši zamena sprskih i crnogorskih kadrova sa albanskim , kao što se u nekim sredinama i slučajevima, tamo gde su postojali uslovi, pružao nacionalistički otpor za poboljšanje nacionalne strukture zaposlenih, pogotovo na rukovodećim mestima. Međutim, bez obzira što su se Savez komunista i druge političke snage Kosova odlučno suprotstavljale takvim, makar i pojedinačnim tendencijama, nacionalisti i razni drugi neprijateljski elementi dizali su uzbunu i špekulisali oko toga. Pod pritiskom takve atmosfere kod mnogih i dobronamernih ljudi i kadrova , naročito van Pokrajine, stvarana je zbunjenost i zabrinutost. Savez komunista mora i u buduće brižljivo da prati kretanje u toj oblasti, boreći se za realizaciju utvrđene politike, protiv ma kakvih nacionalističkih tendencija, devijacija i špekulacija, odstupanja od politike pune ravnopravnosti naroda i narodnosti bilo sa čije strane. Znamo iz bliske prošlosti, a svedoci smo i danas, da se oko Kosova prave razne računice i špekulacije, kako od strane unutrašnjih neprijateljskih snaga nacionalista i šovinista, separatističkih i unitarističkih i hegemonističkih snaga, tako i od strane raznih međunarodnih snaga i krugova. Razume se uvek su to računi bez krčmara. Kosovo nije ničiji pašaluk, to je samoupravna društveno-politička zajednica u sastavu Socijalističke Republike Srbije i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. U njemu žive ravnopravni narodi i narodnosti kao deo zajednice ravnopravnih naroda i narodnosti Jugoslavije. Postojanje i razvijanje socijalističke Jugoslavije kao ravnopravne zajednice svih naroda i narodnosti je u interesu svih. Svaka nacionalističko -separatistička tendencija slabljenja i razbijanja Jugoslavije znači direktno ugrožavanje životnih interesa svih naroda i narodnosti. Socijalistička Jugoslavija je stvorena u oružanoj borbi svih naroda i narodnosti, pa i albanskog naroda. Svaka tendencija i slabljenje Jugoslavije značilo bi rušenje temelja revolucije, izdaju svog sopstvenog naroda i njegovih vitalnih interesa. Boreći se protiv svih oblika nacionalizma i separatizma , mi se istovremeno moramo odlučno boriti i protiv svih tendencija hegemonizma i obespravljenja ma koga naroda i narodnosti. Komunisti Kosova, poučeni iskustvom teške prošlosti i položaja sopstvenih naroda, sveșni su da je svaka nacionalna isključivost završavala sa veoma teškim posledicama po njih. Otuda je logično da u borbi za izgradnju zajedničkog života ravnopravne za-

211

jednice, svaki nacionalizam znači negaciju odgovornosti z sudbinu svog, ali istovremeno i drugih naroda i narodnosti Svaki nacionalizam, i njegov ispoljeni vid - separatizam bez obzira čiji, ne može računati na podršku komunista i rad ničke klase Jugoslavije ni drugih progresivnih snaga naše društva. I zato njemu jedino ostaje da se okrene spoljnjen faktoru, a to je put izdaje i svog i svakog drugog naroda. Jugoslaviji, kao samoupravnoj socijalističkoj zajednici rav nopravnih naroda i narodnosti, postoji mogućnost punog is poljavanja nacionalnog bića za sve narode i narodnosti. Bor ba za dosledno samoupravljanje socijalističkih i demokratskil odnosa predstavlja i najefikasniji način borbe protiv svih ob lika nacionalizama, separatizama i hegemonizma. Pored svih problema i protivrečnosti, u kojima se Save komunista Kosova i druge progresivne snage bore, i dnevn i trajno se moraju mobilisati sve progresivne snage za sve strani razvoj svih oblika socijalističkih, demokratskih, samo upravnih odnosa i slobodno izražavanje čovekove ličnosti, je je to, uostalom, jedan od bitnih uslova za uspešna kretanja u oblasti materijalnih i društvenih odnosa, pri čemu mesto i uloga radničke klase mora imati svoje mesto. Na temelju odluka Devetog kongresa i 21. sednice Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije i reči druga Tita kao i dokumenata koja će ova Konferencija usvojiti, svi mi moramo dati svoj pun doprinos borbi za učvršćenje bratstva i jedinstva naših naroda i narodnosti u daljem razvijanju našeg samoupravnog socijalističkog društva. U stvari, u tome . jeste garancija razvoja samoupravne i nezavisne socijalističke Jugoslavije.

ALEKSANDAR VACIC

Drugarice i drugovi, iskustva našeg zajedničkog života, njegovi rezultati, iskušenja i dileme koje su nastajale, doveli su nas do nekoliko saznanja trajne vrednosti . Najpre, moramo shvatiti i umnogome smo naučili da živimo s razlikama koje među nama postoje, nastalim u dugoročnom privrednom, političkom, socijalnom, kulturnom i drugom razvoju. One su posledica naše prošlosti, deo sadašnjosti i pratilac naše budućnosti. Njih ne treba da krijemo niti odbacujemo, jer nisu prepreka društvenom razvoju, već, naprotiv, izvor širine i bogatstva našeg društvenog bića, njegova svojevrsna potencija. 212

Prihvatajući ih kao pretpostavku zajedničkog života, s druge strane treba da negujemo i razvijamo naše sposobnosti - idejne, političke, institucionalne preovlađivanja tih razlika tamo gde je to neophodno, zastupajući svakako svoje legitimne interese, ali i poštujući pravo drugih da čine to isto, ulažući pri tom zajednički napor u sporazumevanju i na osnovama ravnopravnosti svih treba da nalazimo rešenja koje će biti prihvatljiva kako za zemlju kao celinu, tako i za sve njene delove. U to ime, moramo se najzad složiti da ima i stvari u kojima među nama ne bi smele postojati razlike, ako želimo da sve više budemo istinska socijalistička zajednica ravnopravnih naroda i narodnosti i to ne samo po opštoj orijentaciji, već i po onom naoko sitnom, ali opipljivom svakodnevnom kretanju, koje pruža dokaze da smo to danas više nego što smo bili juče i da će to sutra biti više nego danas. Teško je naći oblast u kojoj je poštovanje tih principa 4 toliko značajno koliko u privrednom sistemu i ekonomskoj politici. Zastoji koje smo imali u razvoju privrednog sistema i nemogućnost da se tokom dve-tri godine uspešno razreše mnoga pitanja naše ekonomske politike, od devizne i spoljnotrgovinske pa sve do politike razvoja, jasno pokazuju da u Jugoslaviji nijedan problem ne može biti rešen van socijalističkog proizvodnog odnosa, van širenja i produbljavanja samoupravne privredne i ukupne društvene prakse. Upravo zato se zahtevi radničke klase i svih radnih ljudi, čitave zemlje danas mogu svesti na dve ključne tačke : stabilan privredni razvoj , uključujući sigurnost zaposlenja, normalan lični dohodak i tolerantan porast cena, i razvoj samoupravnih odnosa na principima Devetog kongresa Saveza komunista Jugoslavije i Drugog kongresa samoupravljača. Tamo gde su ti principi poštovani mogla su se naći i zajednička rešenja, bez obzira na institucionalnu nadograđenost sistema. I obrnuto: tamo gde nikakve institucije nisu mogle pomoći, pošto su se na jedan ili drugi način i same pretvarale u otuđene centre društvene moći , u kojima se svako zalagao za samoupravljanje i demokratiju na nivoima iznad sebe i, istovremeno, ponašao nedemokratski, autoritarno i centralistički prema svima koji su ispod njega, a povezani su sa njim. Ako na osnovu takvog pristupa kritički ocenjujemo proteklu deceniju našeg razvoja, nije teško zaključiti da jedan od osnovnih uzroka zahtevu samoupravnog konstituisanja privrednog sistema leži u konzerviranju početnih oblika

213

njegove organizacije na nivou preduzeća, koji su i samostalno upravljanje ograničili na taj nivo. Zato se i dogodilo da ukinemo savezne centralizacije viška rada. Umesto njegove samoupravne koncentracije (a neki oblik koncentracije je neophodan za privredni razvoj ) došli smo do novih oblika centralizacije viška rada van privrede - u bankama i nižim društveno-političkim zajednicama, pre svega republikama, Upravo zato da bi se sistem dalje razvijao, treba obezbediti da samoupravno konstituisanje privrednih tokova postepeno ali sve više prožima i sve ostale nivoe privređivanją - od radne organizacije na niže, sve do pojedinačnog proizvođača i od radne organizacije na više, sve do okvira Jugoslavije kao celine. U tome je, u styari, fundamentalni značaj ustavnog amandmana 15. koji je omogućio neophodnu diversifikaciju strukture samoupravnih organa u radnim organizacijama, kao i amandmana 21 , 22, i 23. koji su stvorili uslove za samoupravno konstituisanje unutrašnje organizacione strukture radnih organizacija. Zato smo se u beogradskoj organizaciji Saveza komunista zalagali za formiranje osnovnih organizacija udruženog rada svugde gde to objektivne tehnološke, ekonomske i druge okolnosti dopuštaju, kao i za zasnivanje njihovih međusobnih odnosa na objektivnim, u prvom redu tržišnim kriterijumima. Tako opredeljenje, razumljivo, može ponegde dovesti i do pogrešnih koraka, ukoliko se formiranje osnovnih organizacija udruženog rada bude koristilo kao paravan za razbijanje realnih tehno-ekonomskih celina, da bi se kroz organizacionu samostalnost nametnula sopstvena volja, odnosno privatizovali društvena svojina i dohodak, koji se stvara. Takve situacije, protiv kojih ustavni amandmani i sadrže potrebna ograničenja, ne mogu dovesti u pitanje neophodnost konstituisanja samoupravne organizacione strukture unutar radnih organizacija. Ne samo zato što će se inače u nedogled nastavljati unutrašnja trvenja, koja često dovode do stvaranja pravih malih klika u radnim organizacijama, nego i zbog toga što je bez takve unutrašnje strukture radnih organizacija iluzorno očekivati snažnije procese integracije u razmerama jugoslovenske privrede kao celine. Stvar je, naime, složena, ali ne toliko koliko se ponekad čini . Procesu integracije male i srednje radne organizacije odupiraće se sve dotle dok uključivanje u širi proizvodno-ekonomski kompleks vodi gubitku samoupravnih prava i privrednog subjektiviteta, jer u tim uslovima integracija predstavlja samo oblik da se stekne monopol nad ras-

214

polaganjem tuđim viškom rada. Zato samoupravno konstituisanje unutarnje strukture radnih organizacija je ne samo prvi korak , već i objektivna društvena predpostavka za stvaranje realnih, ekonomski zasnovanih i samim tim uspješnih i trajnih integracija, pošto ujednačavanje unutrašnje strukture radnih organizacija i njihovih međusobnih odnosa eliminiše mogucnost da se pod vidom integracije neke organizacije faktički apsorbuju od strane drugih. U tom smislu ne prihvatajući nikakvo protivzakonito, niti zakonito ali na osnovu ekonomske nadmoći nametnuto odricanje od bitnih samoupravnih prava, mi smo se u okviru beogradske privrede i van nje zalagali - a nadamo se i na delu značajnim dostignućima to pokazali -za prevladavanje usitnjenih kapaciteta, za stvaranje velikih integracionih celina, koje na samoupravnim osnovama sve više funkcionišu kao veliki sistemi različitih vidova proizvodnje, prometa i potrošnje. Tokom februara meseca, na osnovu analize u preko 60 najvećih radnih organizacija, utvrđujemo kakav je stvaran stepen njihove samoupravnosti i koji problemi stoje na putu njegovog podizanja na viši nivo, Verujemo da ćemo tim putem doprineti daljem razvoju njihove unutrašnje organizacije i istovremeno doći do saznanja dragocenih za razvoj čitave društvene samoupravne strukture. Na tim predpostavkama, čini se, jedino se i mogu prevladavati težnje koje vode proizvodnom zatvaranju republičkih privreda i njihove veze zadržavaju samo na prometu . Takvo zatvaranje suprotno je jedinstvenosti tržišta, potvrđenoj i u ustavnim amandmanima, jer stvarno jedinstvo tržišta nije moguće ako se ograniči na sferu roba, a istovremeno one mogućava faktor kretanja proizvodnje i finansijskih sredstava koji u okviru tržišne privrede prirodno teže tačkama svoje najracionalnije upotrebe. Integracijama, o kojima je reč, najzad bi se sprečilo da se neophodna koncentracija određenih funkcija i sredstava na nivou republika pretvori u njihovo konfrontiranje kao celina, jer je takvo konfrontiranje moguće samo ako se na veštački način prekinu mnogobrojne proizvodnje tehnološke, ekonomske i druge niti, koje radne organizacije svake republike nizom horizontalnih i vertikalnih tokova povezuju sa velikim brojem radnih organizacija u drugim republikama. Ta povezanost i predstavlja realnu međuzavisnost privreda republika i pokrajina, pretvarajući ih u objektivno jedinstvenu jugoslovensku privredu. U tom svetlu, u stvari, rasprave koje se u poslednja dva meseca vode treba da reafirmišu i potrebu jedinstvene politike razvoja Jugoslavije kao celine.6

215

U mesecima koji su prethodili 21. sednici bili smo prinuđeni da vodimo u osnovi destruktivnu raspravu , u kojoj je svako računao koliko je izgubio u odnosu na druge. Taj pristup, međutim , duboko je neprincipijelan, najčešće aprioran, i vodio je precenjivanju jednih i potcenjivanju drugih socijalističkih pokazatelja, a ponekad i direktnim statističkim falsifikatima. Ako već ocenjujemo pređene etape našeg razvoja, prvo pitanje na koje bismo morali odgovoriti jeste da li smo kao zajednica, kao Jugoslavija, dobili više nego što bismo dobili da smo se razvijali ponaosob? I, drugo, da li je bilo ko razvijajući se u Jugoslaviji postigao manje, nego što bi postigao sam? Agregatni pokazatelji našeg privrednog razvoja nedvosmisleno govore da smo, razvijajući se i zajedno, kao celina, i svako posebno, postigli više nego što bismo dobili izolovani. I to nije nikakav paradoks, niti čudo. U pitanju su sasvim normalni objektivni efekti šireg prostora razvoja, onoga što se u ekonomiji naziva ekonomijom obima, masovne proizvodnje, ekonomijom podele rada i razvoja i relativnih prednosti svakog regiona, itd. Najzad, da je to istina velikim proizvođačima u Jugoslaviji - od » Iskre «, iz Kranja, preko >> Rada Končara « , iz Zagreba, » Energoinvesta «, iz Sarajeva, Elektronske industrije, iz Niša, Poljoprivrednog kombinata, iz Beograda, »Oboda«, iz Cetinja, »Georgi Naumova«, iz Ohrida, i mnogim drugim - to ne treba uopšte dokazivati . Oni to dobro znaju , jer to svakog dana osećaju . Problem je samo u tome što je u vremenu, koje je , nadam se za nama, njihov glas bio daleko tiši nego što to odgovara njihovoj društvenoj i ekonomskoj težini . Kad to ne bi bilo tako ne bi bilo moguće objasniti zašto se čitav svet, čak i naša stara i već pomalo konzervativna Evropa , u protekle dve decenije trgla iz letargije, shvativši da će rascepkana i podeljena, kakva je bila, pre ili kasnije biti pregažena od velikih međunarodnih ekonomskih integracija, koje se formiraju oko nje. Naše ponašanje tokom poslednjih godina - iz kojeg je proisteklo napuštanje jednog srednjoročnog plana i nepotrebno odlaganje donošenja novog veoma je protivrečno i utoliko manje shvatljivo što se, na jednoj strani, vrlo razložno i vrlo intenzivno nastojalo da zauzmemo svoje mesto u svim međunarodnim tokovima, povezujući se sa drugim zemljama, (ne samo u sferi prometa, već i proizvodnje, tehnologije) , dok se istovremeno nastojalo da se unutar zemlje međusobno podelimo i izolujemo, čime smo, u stvari, sužavali prostor i smanjivali efekte našeg povezivanja sa spoljnjim svetom . Upravo zato i mislim da treba reafirmisati potrebu jedinstvene, 216

dogovorno i ravnopravno utvrđene, ali jedinstvene, razvojne politike zemlje kao celine. I, najzad , da je to mogućno pokazuju i rešenja koja su nedavno postignuta oko spoljnotrgovinskog i deviznog režima i politike i oko sistema i politike cena: Na tom putu treba istrajati , zahvatajući redom sva pitanja o kojima je u pripremama ove Konferencije i na njoj samoj bilo reči. Ako po hitnosti neke među njima treba izdvojiti, mislim da bi to najpre trebalo učiniti sa suzbijanjem uzroka nelikvidnosti radnih organizacija. Usklađenom akcijom svih, tokom nekoliko godina nju bi trebalo dovesti na razuman nivo. Zatim, to važi i za dovršenje započetih sistemskih rešenja u oblasti politike raspodele dohotka i ličnih dohodaka. I ona su, po mišljenju mnogih, delovala i kao faktor inflacije i kao jedan od uzroka nelikvidnosti, pogotovu što je ta oblast, skupa sa fiskalnom politikom, veoma značajna za otklanjanje uzroka neprihvatljivih socijalnih razlika u nas. Najzad , to važi i za stabilizaciju privrednih tokova, uz postizanje zadovoljavajućeg nivoa stope privrednog rasta i zaposlenosti. Završio bih time što bih rekao da je saglasnost u sagledavanju glavnih problema i koncipiranju osnovnih ciljeva, koja je ispoljena na ovoj Konferenciji, pružila garanciju da ćemo biti u stanju da za ova i druga pitanja nađemo odgovarajuća rešenja. U tom smislu može se reći da je i ona sama krupan korak u stvaranju uslova za uravnotežen i uspešan privredni razvoj , a to znači i afirmaciju samoupravnog društvenog sistema i ravnopravnih odnosa svih naših naroda i narodnosti.

MILORAD STANOJEVIC Uvodni referati i materijali su dali značajan doprinos rasvjetljavanju protivrečnosti, koje se izražavaju u neusklađenosti karaktera samoupravnog produkcionog odnosa i postojećeg ekonomskog i političkog sistema. Godinama se ta dvojnost između etatizma i samoupravljanja zaoštrava sa ten dencijom polarizacije. U takvom vakumu stvorene su pogodnosti da se u ime samoupravljanja, a pod plaštom predstavničke demokratije, uz nezapamćenu klasnu frazeologiju otvore vrata nacionalizmu, pa čak i kontrarevoluciji. Pojave liderstva i elitizma su, takođe, logičan izraz, demokratije, zasnovane na predstavničkoj osnovi odvojenoj od samoupravne baze. Istovremeno, sa procesom erozije demokratskog centralizma, stvaran je realan prostor za neodgovorno političko 217

F ponašanje i nekih rukovodećih komunista koji su oko sebe i svojih ličnosti stvarali politički konfor izvan političke odgovornosti. Političko ponašanje pojedinaca često se identifikovalo sa predstavničkim imunitetom ove ili one nacije, bez osjećanja odgovornosti za ukupnost interesa jugoslovenske zajednice. Mislim da se jedan od korijena nacionalizma nalazio i u strukturi predstavničke demokratije . Jer, integralnu ekonomsku demokratiju radnih ljudi, koji vladaju celinom viška rada, nijesmo još izgradili. Sa 21. sjednicom Predsjedništva ti procesi su snažno pokrenuti. Radnim ljudima je sve potrebnija klasna demokratija kao sredstvo borbe protiv neprijatelja, neradnika i svih vrsta špekulanata, koji na . račun privatne rastaču društvenu imovinu protiv oportunizma i gluhoće odgovornih, protiv bogaćenja na račun zajednice i svih oblika rentijerstva i korupcije. Moraju sve više ostajati za nama dani kada je Savez komunista kao cjelina više bio društveni komentator, a manje faktor promjena, sposoban da stvarni život i programske ciljeve povezuje. Drug Tito je više puta isticao da Savez komunista mora u punoj mjeri postati subjekat društvenih kretanja, odgovoran za pravilan društveni razvitak. Zato je neophodno samoupravni produkcioni odnos i uopšte samoupravni sistem do kraja riješiti i podići na nivo klasnog obilježja socijalističke Jugoslavije . To zahtijeva dalje krupne promjene u životu Partije i društva uopšte. Savez komunista se, prije svega, mo ra organski povezati sa svojom klasom i socijalnom bazom. Sada procenat radnika u Savezu komunista iznosi svega 31,2 odsto, što je nedovoljno. To je i preduslov obnove svih društvenih struktura. Radnička klaşa nema i nikada nije imala višak odanih revolucionara. Ali ta revolucionarna povezanost i kroz politički sistem mora biti direktna i bez posrednika O neophodnosti takvog kursa govori i postojeći značajan raskorak između predstavničke strukture i proizvodne baze. Iznio bih samo nekoliko podataka. U 1963. godini u Saveznoj skupštini je bilo 5,5 procenata proizvođača, 1965. godine - 3,9, 1967. 1,9, a 1969. 0,6 procenata. Republičke i pokrajinske skupštine 1963. su imale 7,5 proizvođača, 1965. — 4,6, 1967. 2,5 i 1969. - 1,3, dok se opštinske skupštine u ovih par godina, od 1963. do 1969. godine krećů uglavnom na nivou od 14 do 15 posto. Tu je, po mom mišljenju, jedan od odgovora na pitanje gdje se izgubila vlast i zašto se ukupna reprodukcija ne odvija pod kontrolom radničke klase.

218

F

Konstituisane su dvije različite društvene pozicije, koje se međusobno ne prožimaju i ne proizilaze jedna iz druge. One se, po pravilu , udaljavaju sa tendencijom slojevite polarizacije . Otuda i procesi demokratizacije u društvu, bez odgovarajućeg prisustva neposrednih proizvođača na političkoj sceni odlučivanja, u konkretnim životnim situacijama dobijaju suprotan smisao. U kontekstu predstavničke demokratije u određenim sredinama postojalo je čak i sredstvo borbe protiv istorijskih interesa radničke klase i jedinstva naroda i narodnosti Jugoslavije. Tu je i geneza naglašenim tezama da smo konfliktno društvo, u kojem, bez malo, eksçesi treba da postanu način života i legalizovano sredstvo stalnog slabljenja jugoslovenske zajednice. I u ekonomskoj sferi nacionalizam, u sprezi sa tehnokratizmom, ispoljavao se kao sredstvo blokade i stalnog slabljenja samoupravnog proizvodnog odnosa, oduzimajući mu snagu osnovnog dinamizatora ekonomskog, tehnološkog i društvenog progresa uopšte To nas je sve više vuklo u visoku i sve više politiziranu, a sve manje u poslovnu i efikasnu samoupravnu zajednicu jugoslovenskih naroda. I pored velikih uspjeha, sadašnja ekonomska situacija u zemlji nije zadovoljavajuća . Ona je posljedičan izraz kolebanja i nedosljednosti u razvijanju i jačanju proizvođačke inicijative u uslovima tržišne ekonomije. Sada je evidentno predugo zadržavanje etatističkih odnosa sa otuđivanjem viška rada, hibridnost ekonomskog sistema, odsustvo tržišne planske orijentacije, odsustvo srednjoročne i dugoročne politike razvoja, nedostatak kriterijuma i odgovarajućih institucionalnih rješenja u tekućoj ekonomskoj politici, prisustvo značajnih otvorenih pitanja u politici dohotka i proširenoj reprodukciji . Sve je to dovoljna podloga da sa dosta sigurnosti možemo reći, što se tiče izgrađenosti društveno-ekonomskog sistema, da smo još uvijek dosta daleko od onog stepena koji odgovara karakteru produkcionog odnosa na kome počiva sam samoupravni sistem. Otuda najteže prolaze oni kolektivi koji su bliži proizvodnji i sa većim stepenom podruštvljenosti. To su razlozi zašto nedovoljno vladamo tržišnim zakonima i zašto još uvek nemamo razvijen odgovarajući koncept ponašanja Saveza komunista u uslovima tržišne ekonomije i robno-novačnih odnosa, koji bi počivao na temeljitoj idejno-političkoj i naučnoj razradi sa mehanizmom usmjeravanja tržišne stihijnosti u korist daljeg razvoja samoupravnih socijalističkih odnosa. Vrijeme je da izgradimo trajne determinante u kojima će se

219

odvijati tekuća reprodukcija. O njima se ne možemo svak put ispočetka dogovarati, a bitna pitanja materijalne repro dukcije neograničeno dugo držati otvorenim. Treba se okre nuti iskustvu onih radnih organizacija koji su na samouprav nim osnovama usješno izgradile unutrašnji sistem, koji go dinama reprodukuje socijalističke odnose sa visokom pos lovnom efikasnošću . Takva iskustva su veoma značajna. Ona ukazuju da ukoliko je više razvijena neposredna društveno ekonomska demokratija, utoliko je i sistem poslovne inicija tivę snažniji i sa većim rezultatima. Izlaz je, po mom mišlje nju, u energičnom radu na izgradnji samoupravnog tržišnog modela privrede, koji će u prvi plan istaći faktore interne ekonomije, produktivnost i individualni rentabilitet preduzeća kao cjeline. Na ekonomskim kriterijima lakše ćemo savladati prelazak društva na funkcionalnu organizaciju jugoslovenske ekonomije, podjelu rada i specijalizaciju, pre-vazilazeći praksu spajanja rada i uže teritorije, postojećeg komunalnog i republičkog formalizma i privredne potkapacitiranosti. Time se otvara veoma složen proces dinamičkog rješavanja poslovne efikasnosti, sanacione politike i integrativne pokretljivosti, sve do davanja odgovora ko je u uslovima moderne ekonomije nosilac i pokretač ekonomske i društvene integracije. To predpostavlja dalji rad na što preciznijem razgraničavanju funkcija jedinstvenog tržišta i ekonomskog suvereniteta republike. Pa, ipak, sasvim je sigurno da će se na pravcu daljeg oslobađanja proizvođačke inicijative lakše savladati i takvi problemi, koji proizilaze iz neravnomjerne razvijenosti i neophodnosti razvijanja što uravnoteženije teritorijalne podjele rada. Zato je od prvorazrednog društvenog značaja razraditi odgovarajući samoupravni koncept preduzeća na načelima osnovne organizacije udruženog rada, kao izrazu unutrašnjih, neposrednih i zavisnih interesa koji su višestruko povezani unutar asocijacije i određene teritorije na kojoj se odvija tekuća privredna djelatnost.

Na kraju, mislim da bi u sistemu proširene reprodukcije bilo neophodno ugraditi instrumentarij koji bi bio u skladu sa ustavnim amandmanom 23. i usmjeravao sadašnju značajnu akumulaciju građana u sferu proizvodnje. Moderna poreska politika bi morala sredstva iz sfere neekonomske potrošnje usmjeravati u proizvodnju . To je danas kapitalno pitanje društva, kako sa političkog, tako i sa ekonomskog stanovišta Sada se već veoma značajna novčana akumulacija nalazi u svojini građana. Neophodno je precizno diferenci220

rati izvor i karakter tih sredstava, sa jasnim razgraničenjem što je u skladu sa karakterom sistema a šta nije, i time postaviti okvire socijalnim razlikama u društvu . To bi, takođe, znatno ojačalo sve bitne činioce koji vode jačanju neposredne demokratije udruženog rada i poslovne efikasnosti, kao bi tnih predpostavki stabilizacione politike društva i faktičke vlasti udruženog rada, što jeste suština kursa Devetog kongresa. Zato nam je potreban kratak, jasan i vrlo razgovjetan akcioni program .

ན

VASIL GRIVČEV

Druže Predsedniče, drugarice i drugovi, Elaborat i uvodno izlaganje - podneti ovoj Konferenciji o društveno -ekonomskom razvoju, dobro i objektivno prikazuju naša dosadašnja dostignuća i probleme. Tačna je konstatacija da smo u dosadašnjem periodu na sektoru privrede postigli značajne rezultate, kao i ona da su prisutni određeni problemi. Od problema koji su u ovom momentu - na sektoru prisutni, posebno se ističu : obuzdavanje inflacioprivrede nog procesa, poboljšanje nelikvidnosti privrede, brža promena privredne strukture zemlje, stvaranje što ujednačenijih opštih sistemskih uslova za sticanje dohodka i poboljšanje zaposlenosti. To su krupni problemi --- no nisu i nerešivi. Elaborat i uvodno izlaganje ukazali su na globalne mere koje treba da se preduzmu da bi se pomenuti problemi rešili. Njih treba podržati i sprovesti. Od uspešnog rešavanja otvorenih problema zavisiće povećanje ili smanjenje poverenja masa u SKJ.

Analiza mera koje su preduzete u zadnjoj godini dana pokazuje da se na rešavanju mnogih problema počelo ozbiljnije da radi i da su već postignuti određeni rezultati. No, i pored toga, oni nisu takvi da bismo mogli biti zadovoljni. Nelikvidnost, platni debalans i rast cena još uvek se ne kreću na planiranom nivou. Zašto? Postoji više faktora. I objektivnih i subjektivnih. Kako interne - tako i eksterne prirode. Od svih, posebno ističem: našu nedovoljnu mobiliziranost i odlučnost u sprovođenju već zaključenog. Deveti kongres SKJ je postavio niz zadataka. Neki su ostvareni neki nisu. Kasni se sa preduzimanjem određenih mera. Deveti kongres SKJ je zaključio i da se izvrši dalje usavršavanje našeg sistema i metoda planiranja U realizaciji 221

tog zadatka do sada su postignuti određeni rezultati, no stanje još uvek nije zadovoljavajuće. S obzirom na veliki značaj planiranja na stabilizacioni proces i privredni razvoj , u daljem izlaganju ću se zadržati na globalnoj analizi sadašnjeg stanja na tom području . Da bi se obuzdao inflacioni proces pored drugih pret postavki - neophodno je imati solidan i kratkoročni i dugo-

ročan akcioni program. Deo toga uslova je do sada ispunjen, a deo nije. Naš plan (shvaćen najgeneralnije), u momentu, karakteriše: (1 ) Kratkoročnost. Naši planovi u zadnje dve godine su samo godišnji . Nemamo petogodišnji. Mi do ovoga momenta nemamo usvojene dugoročne planove za period od 10, 15, pa i 20 godina za skoro ni jednu delatnost, iako je potreba za tim nesporna. Treba imati u vidu da nema stabilizacije i bez dugoročnijeg sagledavanja problema i bez takvog planiranja. Nedostatak takvih planova otežava naše napore u stabilizaciji. (2) Nedovoljna koordiniranost. Ona nije dovoljno prisutna ni na mikro ni na makro planu. Rezultat toga je pojava da danas u SFRJ imamo sedam fabrika automobila , koje 7 i pored kooperacije sa inostranstvom sve zajedno ne proizvode više od 150 hiljada automobila godišnje, dok je notorno da u mnogim zemljama, koje nastoje da se što više uključe u međunarodnu podelu rada, ne bi mogla da opstane bez dotacija jedna fabrika koja proizvodi ispod 500 hiljada automobila godišnje. Sličan je slučaj i sa nekim drugim industrijskim i ostalim objektima. I ne samo privrednim. (3) Nedovoljna primena najsavremenijih naučnih metoda i sredstava za planiranje. Naši metodi planiranja zaostaju ne samo za razvojem naučne misli u svetu, već i kod nas. Inače kako objasniti pojavu da mi svake godine donosimo rezolucije o osnovama društveno-ekonomske politike, u kojima utvrđujemo privredna kretanja i mere, a rezultati nam na kraju godine pokažu da smo na nekoliko ključnih tačaka postigli suprotne efekte od onih koje smo planirali . To je slučaj sa platnim bilansom, cenama i nekim drugim elementima plana. (4) Nedovoljna povezanost plana sa merama koje treba da obezbede njegovu realizaciju . Po mnogo čemu naši planovi pre liče na deklaracije nego na plan u pravom smislu reči. (5) Nedovoljna povezanost planova od radne zajednice do najviše društveno-političke zajednice.

222

Sem pomenutih generalnih slabosti našeg sistema planiranja, želim da podvučem još i sledeće. 1 Prva, naš plan (i ne samo on) ne rešava efikasno probleme privredne strukture zemlje. Posledica toga je naša velika zavisnost od uvoza, čak i kod onih roba koje bi mogli po konkurentnim cenama sami da proizvodimo.

Pored krupnih platnobilansnih problema, koje nam se u momentu nameću , ovo može u budućnosti da izazove komplikacije druge prirode. Analizirajmo strukturu našeg uvoza. Prošle godine uvezli smo za oko 500 miliona dolara poljoprivrednih proizvoda . Zašto? Zar nismo mogli te robe sami da proizvodimo? Mogli smo, a nismo zbog defekata u planiranju i ekonomskoj politici. Slična je situacija i sa uvozom mnogih repromaterijala. Od ukupnog uvoza SFRJ na uvoz repromaterijala danas otpada oko 63 odsto, a to znači mnogo stotina miliona dolara . Bolje bi bilo za SFRJ da primenom racionalnog sistema planiranja i ekonomske politike uzme inostrane kredite za izgradnju novih ili proširenje i modernizaciju postojećih kapaciteta, koji bi proizvodili artikle u SFRJ od naših sirovina, ako su ekonomične, i na osnovu eksploatacije našeg zemljišta, i uz angažovanje naših radnih ljudi, nego da stalno uzimamo inostrane kredite za kupovinu tih roba izvan zemlje, čime odražavamo stalni platni deficit, relativno nisku zaposlenost i dr. Po meni, uzeti ili dati krediti za proširenje i unapređenje sopstvenih kapaciteta (u oblasti poljoprivrede, repromaterijala i nekih prerađivačkih kapaciteta) devizno bi se smanjenim uvozom vrlo brzo otplatili. Supstituisanje uvoza sopstvenom proizvodnjom, nakon otplaćenih kredita, veoma bi povoljno uticalo na platni bilans i našu samostalnost. Ja nisam za autarhiju i zatvaranje jugoslovenske privrede. Zatvaranje bi u prvom redu njoj štetilo. No, nisam ni za to da se za račun uvoza guši ili usporava naš sopstveni privredni rast i time stvaraju brojni problemi u zaposlenosti, dohotku i dr. Treba podržati, tezu za liberalizaciju međunarodne robne razmene. No, pri tome treba voditi računa o doziranosti i sopstvenoj razvojnoj politici : što, kada, kako, koliko i od kada liberalizovati. Teza o apsolutnoj liberalizaciji koju neki i kod nas dosta uporno lansiraju je u svetu već odavno muzejski eksponat. Nigde u svetu se ona ne primenjuje. Koristi se samo dozirana liberalizacija. U savremenom periodu i privredno najrazvijenije zemlje sveta dosta široko kao primenjuju metode protekcionizma. Neka nam 223

1

primeri posluže agrarni protekcionizam ZET-a, kontingentiranje uvoza tekstila u SAD i mnogi drugi . Praksa ŻET-a pokazuje da je on za liberalizaciju no - po pravilu - onih proizvoda gde je on u principu - konkurentan. A ZET nije za liberalizaciju, poljoprivrednih proizvoda, iako u tim zemljama samo neznatni procenat njihovog stanovništva iz poljoprivrede ostvaruje dohodak. Osnovni interes radničke klase naše zemlje je da stalno i sve brže razvija sopstvenu proizvodnju i proizvodnost rada i da stalno smanjuje troškove proizvodnje, jer samo tako može da se ostvare veća zaposlenost i dohodak, jednom rečju - standard. Uvoz roba, koji ne vodi dovoljno računa io sopstvenoj razvojnoj politici, u direktnoj je koliziji sa ovim interesom. On samo nanosi štetu zemlji. Slabost je našeg sistema planiranja i rukovođenja privredom (shvaćenih najgeneralnije) da oni nisu dovoljno uspešno rešili problem podele rada.

Kurs ka specijalizaciji i kooperaciji mora više da se respektuje. U uslovima sve većeg uklapanja SFRJ u međunarodnu podelu rada, nevođenje računa o integraciji, specijalizaciji i kooperaciji održava visoke troškove proizvodnje, otežava da se uspešno suprotstavimo inostranoj konkurenciji, bez visokih refakcija i bonifikacija, bez visokih carina i t. sl. A sve to vodi ka dugoročnom privrednom zaostajanju i ka održavanju životnog standarda na relativno niskom nivou. S druge strane, to vodi jačanju težnje ka zatvaranju i regionalizaciji, ne respektuje kurs jedinstvenosti jugoslovenskog tržišta i stvara mnoge druge probleme, uključujući i one iz političke sfere. Regionalizam i zatvaranje, u prvom redu, pogađa slabijeg. Modernoj privredi su pretesne male tržišne regije. Ona traži ogromne prostore za delovanje, jer to joj smanjuje troškove proizvodnje i povećava dohodak Zato smo danas, ne slučajno, svedoci da se u svetu stvaraju krupne ekonomsko-političke grupacije (razume se, ne samo iz ekonom skih motiva), koje omogućavaju njihovim privredama brži rast. Ako bih na osnovu do sada konstatovanog izvlačio generalni zaključak, on bi glasio: paralelno sa uvođenjem sistema radničkog samoupravljanja, SFRJ nije stvorila i dovolj ljno adekvatan i efikasan sistem planiranja. Ta kolizija je i u momentu prisutna i ona se javlja kao ozbiljna smetnja

Iz mojih razmišljanja o planiranju u SFRJ treba da se izvede zaključak da su ona usmerena na to : kako da se dovede u logičku vezu samoupravljanje sa planiranjem i trž-

224

nom privredom ; kako da se prednosti koje planiranje pruža, što efikasnije iskoriste, omogućujući pri tome, sa jedne strane, punu afirmaciju samoupravljanja, a sa druge, da se respektuju : uklapanje u međunarodnu podelu rada, najefikasnije korišenje materijalnih i ljudskih resursi i ostvarivanja što većeg dohotka. Samoupravni socijalistički sistem , da bi odgovorio svojoj istorijskoj misiji, treba da obezbeđuje stalan rast zaposlenosti i dohotka i bolje produkcione odnose.

Po mojoj oceni, jedan od veoma važnih zadataka koji danas stoje pred SFRJ, respektivno i pred SKJ, je brzo prilagođavanje našeg sistema i metoda planiranja sistemu radničkog samoupravljanja. Kod ovoga treba respektovati samoupravljača i njegovu lokalnu i republičku osnovu, ali i interes čitave radničke klase SFRJ. A njen je interes : da se resurse SFRJ što bolje koriste, da se ostvaruje veća zaposlenost i veči dohodak. Samoupravni sistem planiranja morao bi da respektuje: da se primarno planiranje vrši u bazi ; da do maksimuma afirmiše princip samoupravnog dogovaranja i sporazumevanja na nivo grupacija i grana, te društveno-političkih zajednica i banaka; da se obezbedi nužna i efikasna koordinacija planova; da se pripremaju ne samo godišnji i srednjoročni već i dugoročni planovi; da koristi najsavremenije naučne metode i sredstva; da omogući brži razvoj nerazvijenih područja; da obezbedi najracionalnije rešavanje strateških pitanja društveno-ekonomskog razvoja SFRJ; da to bude pračeno efikasnim merama za izvršenje postavljenih ciljeva. Sve to nameće i razmišljanje o tome da li je onaj deo Industrije, transporta i nekih drugih oblasti, koji je od strateškog značaja za čitavu SFRJ, na zadovoljavajući način organizovan (da bi se izbeglo atomiziranje ; omogućila bolja podela rada i dr.). Sistemska rešenja i njihov odraz na dohodak i socijalne diferencijacije je drugo pitanje o kome bih želeo ovde da iznesem neke svoje misli. Osnovni moto socijalizma, prema njegovim klasicima, je da se u njegovoj prvoj fazi diferencijacije svedu na što manju meru i raspodela dohotka vrši prema radu, da bi se u drugoj fazi one ukinule, i raspodela vršila prema potrebama. Za realizaciju te ideje u SFRJ je do sada dosta napravljeno i postignuto. No, danas su prisutni i određeni problemi. Pri analizi uzroka pojave i vegetacije tih problema, neki drugovi se koncentrišu samo na područje raspodele ličnih dohodaka, dnevnica, reprezentacija, provizija i sl. Ne negira-

225

4

jući da i na tom planu stoje slabosti koje treba otkloniti, m slim da sa makro tačke treba analizirati uzroke nastajan socijalnih razlika u SFRJ. Na primer, uzroke za razlike u hocima, koje nastaju između grupacija, grana i oblasti, tr ba tražiti i u različitom startu, različitom materijalnom p ložaju, uslovima za dobijanju kredita, uticaju na prošire reprodukciju i dr. Sem toga, i u uslovima za sticanje doh ka, koje konstituiše privredni sistem zemlje - shvaćen naj stenzivnije (od federacije do opštine) . Sadašnje stanje u ze lji je takvo da privredni sistem otežava efikasniju realiz ciju ustavnog načela raspodele prema radu. Kako može se i u praksi ostvari princip raspodele prema radu, ako jed grupacija ima limitirane cene, nisku carinsku zaštitu i sl bodan uvoz, a druga slobodne cene, visoku carinsku zaš tu, ograničen uvoz i druge brojne pogodnosti (visoka rete ciona kvota, visoke refakcije, bonificirane kredite itd? P takvim uslovima to nije moguće ostvariti. Naprotiv, to vo stvaranju krupnih socijalnih razlika, ali ne samo na indivi alnom, već i na grupacijskom i granskom nivou, a zbog sp cifičnog razmeštaja pojedinih struktura jugoslovenske p vrede na pojedine regione i do razlika između pojedinih p dručja. Sve to, razume se, ima i političke reperkusije. Bitan zadatak SKJ je da nastoji da se onemogući dob janje dohotka bez adekvatno uloženog rada, (po kvantitetu kvalitetu). Razlike u dohocima su nužne u socijalizmu, one moraju da budu odraz razlika u kvantitetu i kvalitet uloženog rada. Sve to traži, sa jedne strane, najenergičnij borbu protiv neopravdanog prisvajanja po bilo kojoj osnov (reprezentacije, provizije itd .), a u isto vreme i mere za re formu privrednog sistema da bi se što više afirmisalo načel raspodele préma radu. Danas u SFRJ postoji niz organizacij koje imaju monopolni karakter, mnoge su sistemom stavlje ne u vanredno povoljniji položaj od drugih, elemenat rent je i te kako prisutan u SFRJ itd. Sistem proporcionalnog o porezivanja nije u stanju da omogući da u takvim organizacija ma dohodak zavisi samo od rada. Zato je neophodno pored pro gresivnog oporezivanja , privrednim sistemom obezbediti (sva kako, respektujući određene specifičnosti) što ujednačenij opšte sistemske uslove za sticanje dohotka.

U našoj ekonomskoj teoriji sreće se teza da bi SFR svojim privrednim sistemom trebala da favorizuje najjače organizacije. I pored sve dobronamernosti te teze, ona ima je dan veliki defekt, a on se sastoji u tome što autori teza ne uviđaju da postojeći privredni sistem SFRJ brojnim merama donetim po sistemu izuzetaka (a koje su u suštini zbog opse226

ga postale pravila), čak 1 pod uslovima da favorizuje jače organizacije, on između pojedinih grupacija održava neravnopravnost u sticanju dohotka. Zbog toga nastaje i pojava da su dohoci nekih grupa rudarskih radnika u SFRJ znatno niži nego kod, na primer, montažerskih radnih orcanizacija. Privredni sistem treba da podstiče integracioni proces, treba da inspiriše na stvaranje krupnih organizacija (dabome, ne zapostavljajući i one sitnije i sitne, ako su potrebne za zadovoljavanje potreba društva) itd., no pod uslovom da im u principu utvrdi slične opšte uslove za sticanje dohotka . U pro tivnom, teza o podsticanju jačih organizacija u suštini znači dalje povećanje raspona u dohocima između grupacija, grana i oblasti i neopravdano zahvaćenje u dohodak drugih. A to direktno kolidira sa duhom socijalizma. Koncentrišući pažnju samo na spomenuta dva problema, nisam time želeo da umanjim potrebu i značaj mera vezanih za stabilizaciju , jačanje kontrole i uloge većeg angažovanja organizacija udruženog rada i društveno- političkih zajednica na rešavanju problema u vezi sa poboljšanjem organizacije i rada, sniženju troškova proizvodnje itd . O tome je dosta rečeno u elaboratu i uvodnom izlaganju i ja se slažem sa onim što je tamo kazano . I ja mislim da su ta područja veoma važna i da treba da se preduzmu brojne mere. U vezi sa ovim posebni zadaci se postavljaju članovima SKJ. Savezna skupština je napravila svoj operativni program rada (koji će svakako biti dopunjen zadacima koji će proizići sa ove Konferencije ), a u kome se predviđa da će tokom ove godine Skupština rešiti niz pitanja od veoma velikog značaja za SFRJ. Takva su npr. pitanja : donošenje srednjoročnog plana, konstituisanje novog deviznog, carinskog, fiskalnog i nekih drugih režima i mera. Mere koje će tokom ove godine Savezna skupština doneti, pomoćiće da SFRJ u budućnosti postiže još bolje rezultate. Na kvalitet tih mera mnogo treba da utiču samoupravljači , organizacije udruženog rada i puna afirmacija ustavne institucije međurepubličkog i pokrajinskog dogovaranja i sporazumevanja U tome poseban zadatak imaju članovi SKJ.

JURE MASLIC Ja sam radnik, neposredni sam proizvođač sa partijskim stažom od nekoliko godina. Shvatićete da zbog toga nemam neko veliko iskustvo, ali sam dužan da iznesem neka zapažanja iz sredine u kojoj živim i radim. Danas je bar za nas u

227

Hrvatskoj najaktualnije pitanje obračun sa nacionalističkim snagama. To je našoj javnosti vrlo dobro poznato. No ja moram dodati moje lično uvjerenje da nacionalizam nije prodro u same redove radničke klase. Uvjeren sam da taj prodor nije uspio zbog negativnih iskustava iz prošlosti, zbog mnogogodišnjeg života na tom području više nacija i narodnosti. Zbog političke budnosti i svjesnih političkih snaga i radničke klase. Smatram da je borba protiv nacionalizma jedan od naših zadataka. Danas mi trebamo početi konkretnu borbu za prava radnika. Prije svega, mislim na prekomjerne socijalne razlike u društvu od kojih radničkoj klasi teže padaju one što nastaju između pojedinih privrednih grana kojima je društve odredilo uvjete privređivanja. Neshvatljivo je za nas radnike da zahvaljujući povoljnim ekonomskim uvjetima neke grane i institucije raspodjeljuju visoke dohotke dok neki drugi jedva žive. Kao dokaz socijal nih nejednakosti između pojedinih radnika zaposlenih u raz nim privrednim granama iznijeću primjer grane kojoj pripa da moja radna organizacija. Ja radim u proizvodnoj radno organizaciji industrije kože u Osijeku. Naša radna organizaci ja se sa Industrijom kože i obuće u Jugoslaviji u cjelini vet čitav niz godina po ekonomskim rezultatima poslovanja nalazi među posljednjim granama. Ostatak fondova koji postižemo je minimalan i jedva omogućava sredstva jednostavne reprodukcije. Isplaćeni osobni dohoci u prosjeku iznose 113.900 starih dinara mjesečno, što je znatno ispod prosječnog primanja industrije i privrede u cjelini. U grani je zaposleno oko 49 hiljada radnika. Ova grana godišnje preradi oko 88.000 tona sirove kože i proizvede oko 35 miliona pari razne obuće. Time se u cjelosti podmiruju potrebe stanovništva naše zemlje a znatni dio se izvozi, veći dio na konvertibilno područje. Dok u ukupnoj industrijskoj proizvodnji učestvuje sa oko 3 posto, njen udio u izvozu iznosi 6 posto. Ona je u cjelini izvozno aktivna i nalazi se među šest takvih od ukupno 22 industrijske grane. Zbog niske akumulacije ove grane instalirani kapaciteti zastarjevaju. Nova sredstva za rekonstrukciju nema, pa se sve više dovode u pitanje i sadašnji rezultati koje radni ljudi postižu uz veliki napor i požrtvovanost. Ovakvo stanje negativno utiče i na orijentaciju i izbor kadrova. Danas je već nemoguće dobiti mlade ljude za rad u ovoj grani, a i oni koji se tu opredjeljuju, često nakon nekoliko godina napuštaju radne organizacije. Više puta ni riješeno stambeno pitanje pojedinaca nije sigurnost za opstanak radnika u radnoj organizaciji , pa je dosta onih koji napuštaju i stan i radno mjesto i odlaze ili u druge grane ili u inostranstvo. Nedosta-

228

tak sredstava potrebnih za proširenu reprodukciju i niski osobni dohodci dovode ozbiljno u pitanje samoupravljanje u pojedinim radnim organizacijama, jer bez sredstava samoupravljač nema o čemu odlučivati. Zbog ovakvog stanja u organizacijama Saveza komunista se smanjuje broj članova, i to većim dijelom iz radničkih kategorija. Međutim, ni ostale kategorije zaposlenih u ovoj grani nisu u boljem položaju. U takvim razlikama ne treba tražiti razlog istupanja članstva iz Saveza komunista. Često se čuje mišljenje pojedinaca koji tvrde da u našoj grani u pojedinim radnim organizacijama nije nagrađen adekvatno uloženom radu niko, tj . ni nekvalificirani radnik, pa ni najstručniji rukovodilac. U takvim uvjetima privređivanjem i raspodjelom ljudi nisu zadovoljni pa to svoje nezadovoljstvo ispoljavaju kroz neaktivnost u organima upravljanja i ostalim formama društveno- političkog rada. Zbog toga mislim da bi ekonomske mjere, kao što su carina, porezi,' razni doprinosi saveznih organa, kao i organa republika i komuna morali biti selektivniji, tj . različiti za pojedine grane. To bi uticalo na izjednačavanje efikasnosti privređivanja pojedinih grana i radnih organizacija, u njihovo proizvodno i tehnološko osposobljavanje i na rješavanje problema koji proističu iz raspodjele dohotka i osobnog dohotka. Moram takođe dodati da imam osjećaj kako neki nadležni organi nemaju uvijek ispravno stanovište kada je u pitanju razvoj pojedinih naših grana privrede. Tako, na primjer, dok neke zemlje Evrope kao što su Italija, Španija, Francuska i druge favoriziraju industriju kože i obuće, - - jer je uz podmirivanje potreba svog stanovništva industrija tih zemalja i veliki izvoznik obuće — dotle industrija kože i obuće naše zemlje ima zadatak da podmiri potrebe našeg stanovništva, a tek višak da se izveze. Ova grana je jedna od najstarijih u našoj zemlji i smatra se da bi ona društvenoj zajednici mogla davati znatno veći doprinos. U ostalom ona je u posljeratnom periodu u velikoj mjeri doprinijela razvoju novih grana i kapaci teta u našoj privredi . Općenito se može reći da radnička klasa ima povjerenje u Savez komunista. Međutim, ako se njena osnovna prava ne rješavaju, onda mnogi ljudi odani socijalizmu ostaju razočarani. Već je postala poznata svakome parola drugovi radnici sudbina je u vašim rukama«. Vjerovatno se misli na pisana prava u našim propisima, ali se ona ne ostvaruju ako radnička klasa nema sredstava. S druge strane naša sudbina je često u rukama onih koji kreiraju politiku i pojedine mjere, zato mi od njih očekujemo više sluha za naše probleme i više povjerenja u ono što mi kažemo kao radnici, spremni također da i mi vjerujemo njima. 229

Radnici se s pravom pitaju zašto nije došlo do rasterećivanja privrede, iako smo to zacrtali kao važan zadatak na Devetom kongresu . Radnička klasa očekuje da će se nakon ove konferencije brže započeti realizacija poslova na usavršavanju privrednog sistema, bankarskog i deviznog režima, na smanjenju socijalnih razlika, da će se privredi ostavljati veća sredstva za akumulaciju. Da uspijemo u stabilizaciji cijena itd. Uvjeren sam, ako se u tome bude uspjelo, da će većina radničke klase smatrati da su riješena njena prava, a to će pozitivno utjecati na porast povjerenja u Savez komunista i njegovog autoriteta.

FRANC UREVC Drugarice i drugovi, ova Konferencija ima pored drugoga i zadatak da identifikuje one najbitnije uzroke zbog kojih smo poslije zaključaká Prve konferencije Saveza komunista i drugih foruma o ekonomskom razvoju i stabilizaciji po mnogo čemu išli sasvim drugim putem od predviđenog, jer najgore što bi se moglo desiti jeste da se to ponovi, pa makar i u blažoj formi, poslije ove Konferencije. Zbog toga naši zaključci i program rada moraju biti jasni i bazirani na pravilnoj ocjeni dosadašnjih zbivanja. Mislim da je normalno dejstvovanje tržišta u samoupravnom društvu jedno od ključnih i presudnih pitanja. Normalno funkcionisanje tržišta znači prije svega, da je radnik u udruženom radu odgovoran za razvoj društva u cjelini, a naročito za sve ono što konkretno preduzima u svojoj radnoj organizaciji. To znači odgovornost za dobro ili loše privređivanje, za loš ili dobar rad. Mi na žalost ni približno nismo stvorili sve uslove za normalno funkcionisanje tržišta, i zato da bismo mogli dosljedno tražiti konsekvence koje neminovno proizlaze iz normalnog dejstva tržišta za onoga ko loše privređuje. Uvijek su ostala otvorena bar jedna vrata i za loše privređivanje. Pored mjera usmjerenih na reafirmaciju tržišta, prije svega mjera za postepenu likvidaciju fenomena nelikvidnosti, treba rješiti najosnovnije komponente privrednog sistema. Bez što realnijeg pariteta dinara, bez carina koj eneće jednog štititi kao majka dijet, a drugog pustiti na propuhu međunarodnih ekonomsko-finansijskih zbivanja, malo zaštićenog, bez realizacije višegodišnjih obećanja o rasterećenju privrede, velik dio privrede nije sposoban podnijeti selektivnost dejstva tržišta. A u nesređenim oštrim razmjerama tržište i ne pogodi uvijek onoga ko slabo radi i slabo privređuje, nego može biti i obrnuto. 230

Zbog toga se potpuno slažem sa drugom Gligorovom, da je puni razvoj samoupravljanja vezan za potpuniji razvoj tržišta i jasno definisanu ulogu države. Treba konkretno, jasno i nedvosmisleno definisati ulogu države , kao instrumenta samoupravljanja i radničke klase na području donošenja i izgrađivanja ekonomskog sistema i ekonomske politike. Jer vrlo nam šteti da nam država na tom području slabo funkcioniše , a onda u kritičkim situacijama intervenira od ad hoc često parcijalnim mjerama, bar tako oštro kako je to običaj u etatističkim društvima. Pravilna uloga tržišta i države važan je podstrek za dalji razvoj istinskih samoupravnih odnosa, a ne obrnuto, kao što se ponekad misli . Jer ako tržište nije ono koje verificira društveno potreban rad , ako ono ne kaže koja je proizvodnja rentabilna a koja nije, onda se traže i nađu advokati i arbitri koji pokušavaju da to čine. A takvo arbitriranje u našim uslovima lako vodi u nacionalizam. Ubijeđen sam da do mnogo toga protiv čega se

danas

borimo ne bi došlo u takvom obimu da nismo odustali od mnogih pozitivnih principa privredne reforme , da nismo zanemarili ulogu tržišta. Jer je putem inflacije, nelikvidnosti i drugoga došlo do neke vrste negativne solidarnosti o kojoj je govorio i drug Gligorov, po kojoj mora posljedice svih loših odluka na svim nivoima snositi radnička klasa kao cjelina, a naročito njen najproduktivniji dio . Društvo bi moralo rješavati konkretne probleme adekvatnije, tj . tad i tamo gdje su se pojavljivali ne bismo mogli dopuštati da se problemi gomilaju. Stanje jeste takvo da u privredi više-manje svi mislimo da smo zbog neriješenih sistemskih pitanja oštećeni . Čuli smo juče druga Nađa i druga Tomića kako gledaju na probleme u poljoprivredi i u bazičnoj industriji, koja je ubijeđena da je prerađivačka industrija privilegovana. Čuli smo i drugačiji stav drugarice iz Zagreba, i ja bih mogao navesti

podatke

kako je na primjer oštećena tekstilna industrija zbog neprincipijelno jake zaštite nekih proizvođača sintetičkih vlakana. Svi pokušaji da takve probleme rješimo samoupravnim dogovaranjem propali su , jer svako brani stečena prava bez obzira da li su opravdana ili ne. Ubijeđen sam da su naši radni ljudi u privredi, da je naša radnička klasa spremna da podnese još veći napor da odoljeva većim pritiscima tržišta, pod uslovom da i svi drugi uzmu na sebe svoj dio tereta i pod uslovom da radni čovjek stvárno dobije onu ulogu koja je deklarirana i za koju se Savez komunista bori.

231

DRAGI STAMENKOVIĆ

Drugu Konferenciju držimo posle 21. sednice Predsedništva SKJ koja je dobila sveopštu podršku širom zemlje, jer je omogućila rešavanje krize koja je pritiskivala kako SKJ tako i sve oblasti političkog života i koja je počela ugrožavati jedinstvo i socijalistički samoupravni sistem u Jugoslaviji. Nacionalizam je mogao bujati samo zato što o nacionalizmu nije bilo jedinstvene ocene SKJ, zato što nije bilo suštinske zajedničke borbe ú svim republikama protiv njega, zato što je bilo različitih politika prema njemu. Ali sada posle 21. sednice i posle veoma obimnih rasprava i akcija u svim republikama protiv nacionalizma kao zajedničkog neprijatelja svih naroda i narodnosti, to pitanje u SKJ je postalo sasvim jasno i biće dovoljno da Druga konferencija SKJ samo potvr di tu politiku, praksu i akciju i da obaveže sve organizacije SKJ da to pitanje drže stalno pod svojom kontrolom. Protiv nacionalizma se možemo uspešno boriti i jasnim programom i ciljevima pomoću kojih ćemo mu oduzeti bazı za akciju. Ustavne promene koje smo izvršili obezbeđuju rav nopravnost svim narodima i republikama, one više ne dozvo ljavaju vraćanje nikakvom centralizmu starog tipa zbog tog što su te promene velika tekovina u rukama SKJ u borbi protiv nacionalizma. Zbog toga se za sprovođenje ustavnih amand mana moramo uporno zalagati i boriti. Nacionalna ravnoprav nost se mora ispunjavati i ekonomskom ravnopravnošću t tom smislu da svaka republika počne raspolagati uslovima rezultatima svoga rada, a naša je ustavna obaveza politika bržeg razvoja nerazvijenih republika i Kosova sve su to i još mnogo drugih stvari, programi koji omogućuju uspešni borbu protiv nacionalizma. Savez komunista Srbije nastoji da drži stalno otvorer front borbe protiv nacionalizma, znajući da je srpski nacio nalizam veoma jak i žilav protivnik protiv koga ćemo imat da se dugo i uporno borimo. I najzad , ipak ćemo iz svih ovih događaja izaći jači, je se kroz ovu sveopštu diskusiju podigla opštepartijska svest, ako kao rezultat ustavnih debata i borbe protiv nacionalizma bude više i dublje shvaćena suština nacionalizma, ako se shva ti i prihvati politika nacionalne ravnopravnosti, to će biti oc ogromne koristi, to će značiti novo jačanje i učvršćivanje Ju goslavije, jer će se lakše raspoznavati neprijatelji bratstva jedinstva. To će otežati da nas ma ko sutra u nekoj težoj si tuaciji na tom pitanju razdvaja i zavađa , da bi nas lakše raz bio i razjedinio. Posle svih ovih diskusija mi postajemo obo-

232

čeni novim saznanjima, otporniji, žilaviji i jači u jednom etljivom i važnom pitanju. Drugo važno fundamentalno i strategijsko pitanje naše rtijske politike oko koga ne sme i ne može biti kolebanja i stoja, jeste borba za dalji svestran razvoj samoupravljanja u me radni čovek i radnička klasa imaju dominantnu ulogu . uga konferencija SKJ treba još jednom da potvrdi, kako je već rečeno u nacrtima dokumenata i referatima i u uvodj reči druga Tita, kao i na Devetom kongresu i Kongresu noupravljača, da moramo istrajati na našem jugoslovensm putu u socijalizam, za šta se borimo više od dve deceni-

U tom okviru trebalo bi još jednom podvući kakav nam SKJ potreban, da bi se mogao boriti za samoupravno sociističko društvo . Samo demokratski karakter SKJ sa elemen na sve veće unutarpartijske demokratije , sa sve višom idejm i političkom svešću i akcionom sposobnošću , može ostvavati svoju rukovodeću ulogu na ovoj etapi naše revoluciorne borbe. Ceo proces demokratizacije u našem društvu iniciran je smeravan od Saveza komunista Jugoslavije. Nisu nas štrajvi i demonstracije naterali da idemo na izmenu administrano-birokratskog sistema socijalizma, već smo osetili sve bosti i opasnosti od takvog sistema, ako na njemu ostaneo. U rukovodstvu partije je sazrela svest o opasnosti da se rtija i vlast radničke klase pretvore u silu iznad i protiv dničke klase. Zato smo počeli da gradimo sistem koji će sa im svojim unutrašnjim snagama boriti protiv deformacija koji bi obezbedio istinske socijalističke društvene odnose, u me će radni čovek i radnička klasa biti ne objekt već subkt celokupne društvene politike, u kome će politika sve anje biti stvar partijskih i državnih vrhova. Otvorili smo eru borbe za samoupravljanje, za samoupvno socijalističko društvo. Na ovom dugom, našem jugoslonskom putu u socijalizam, morali smo krčiti nove puteve i aksu za koju nismo imali primera. Zbog toga smo vodili nogobrojne diskusije u SKJ, u društvu, jer je bilo i razlitih stavova. Sretali smo se sa gledištima da kada imamo dničko samoupravljanje, Savez komunista i neke društvene ganizacije, tako reći, nisu ni potrebni, da će se sve spontao razvijati, potcenjivala se uloga Saveza komunista i subjekvnih snaga. Zatim, imali smo zalaganje za višepartijski sism kao metod sprečavanja birokratizacije vlasti i partije. A tim smo imali i još imamo i niz otpora deetatizaciji i razoju samoupravljanja na svim nivoima. I zaista, najviše smo adali u krizė kada smo se kolebali i kada nismo sistem do

233

kraja doveli . Jesmo za deetatizaciju, ali ne sprovodimo je d kraja i u svim konsekvencama. Jesmo za samoupravljanje, a ne vodimo upornu borbu za njegovo oživotvorenje na svim nivoima. Jesmo za demokratizaciju , a ne zalažemo se da s u praksi ostvaruje svuda i na svim nivoima. Mi nikada nismo govorili da je socijalističko društvo be protivrečno i da u njemu neće biti i povremenih kriza. T nismo govorili jer to ne odgovara stvarnosti. A baš zato što smo bili svesni da postoje protivrečnosti u našem društvu, m smo gradili čitav mehanizam socijalističke demokratije, uklji čujući i ustavni sistem, da te protivrečnosti rešavamo demo kratskim metodama i unutar institucija političkog sistema, n samoupravni način. To treba da bude snaga našeg demokrat skog sistema u odnosu na neke druge zemlje gde se krizn protivrečnosti često rešavaju neustavnim i nedemokratskin metodama. Mi imamo unutrašnjih problema u svim preduzećima, 1 svakoj opštini, u svakoj društvenoj organizaciji, u Savezu ko munista. Kako ih možemo i moramo rešavati? Mi ih možem i moramo rešavati samo u okviru njihovih statuta, demokrati zmom, javnim i demokratskim raspravama, samoupravnon borbom, uvlačenjem članstva i radnih kolektiva. To je jedin temeljito političko rešavanje koje može imati stabilne i dugo ročne osnove. Čitav naš društveno -politički i ekonomski sistem ne mo že funkcionisati bez presudne uloge organizovanih socijalis tičkih snaga, bez Saveza komunista koji idejno i politički us merava ceo naš društveni razvoj , bez Socijalističkog savez kao najšireg oblika okupljanja svih radnih ljudi, kao i svil drugih društveno-političkih organizacija i udruženja čiji j program sastavni deo borbe za socijalizam.. Subjektivne sna ge su jedan od nosećih stubova cele zgrade našeg društveno političkog sistema i temelj našeg društvenog poretka. Ako on uspešno ne funkcionišu , čitav sistem se dovodi u pitanje. Kad god je bila društveno-ekonomska i politička nesta bilnost, uvek smo se udaljavali od našeg ekonomskog i poli tičkog sistema, a kriza je sužavala ceo naš sistem. U posled nje vreme sužavan je prostor za druge organizme našeg siste ma. Međutim, mi smo već napravili takvo društvo da jedin ako ceo sistem socijalističke demokratije funkcioniše odozd do gore - mi možemo uspešno rešavati društvene probleme a to znači da mora raditi i SKJ, ali mora i Socijalistički sa vez, Sindikat, omladina, skupštine i izvršna veća, državna up rava, radnički saveti, svi samoupravni organi, jednom rečju svi organizmi socijalističke demokratije, i da svako u okviru svoje nadležnosti rešava i odlučuje. 234

U našem sistemu jasno je određena uloga Saveza komuta . On je idejni i politički predvodnik i usmerivač celog eg društvenog i političkog razvoja. U takvoj njegovoj uloniko ga ne može zameniti. Ako on ne izvršava uspešno tu gu, onda je to slabost i praznina koja se mora osećati u ■vom društvu. Mislim da se Savez komunista često previše i političkom operativom i poslovima vlasti i zbog toga zatavlja razradu raznih krupnih idejnih i političkih probleiz naše aktuelne i žive idejne i političke stvarnosti koji su oslednje vreme jako prisutni i za koje se nismo dovoljno jno i politički pripremili, da bismo se mogli boriti. Savez komunista samo tada radi dobro kad ne radi sve , već kad se zalaže da dobro rade svi svoje poslove, kad zalaže da dobro funkcioniše ceo sistem socijalističke demotije. Mi smo ponekad jednostrani i kada ističemo ulogu eza komunista, onda nam izgleda da nisu važne aktivnosti ijalističkog saveza, Sindikata i drugih organizacija. Kada čemo ulogu skupština, onda potcenjujemo ulogu izvršnih a i državne uprave. Mislim da je to sve rezultat jednostrag gledanja i da se Savez komunista mora založiti da svi [anizmi i svi faktori dobro rade.

Ako se Savez komunista ne bori da ceo sistem funkcioe , onda nešto nije u redu sa Savezom komunista i njegom orijentacijom, jer je Savez komunista inicijator i gradicelog sistema. Savez komunista ga je stvarao da bi mogao izvršava zadatke koji stoje i pred njim i pred društvom. a kraju, ako bi neko hteo da sve vrati u SK, onda bi via ti započeo neku akciju vraćanja unazad, počeli bi da napumo sistem, a to onda može da izazove u našem političkom temu novu krizu.

Iako na našem samoupravnom putu ima mnogo teškoća , I nije lako graditi takvo društvo kome će milioni radnih di biti svesni socijalistički graditelji, nije moguće ni vraća· nazad, preporučujući da se ide nekim drugim »kraćim pun«. Govorim jer se u poslednje vreme čuju takvi glasovi. j » kraći put« bio bi ne kraći već veoma dug put, put u beuće, put bez puta. Treba priznati da ima jedan broj aktita i funkcionera koji bi lako prihvatili administrativnookratski sistem, prosto zato što je to lakše za njih, zato što lakše naređivati i upravljati nego ubeđivati i organizovati dne ljude da se bore za socijalizam . I na kraju, unutarpartijska demokratija je neophodna vezu komunista Jugoslavije. Samoupravno socijalističko uštvo, njegova suština je široka neposredna socijalistička mokratija u kojoj radne mase učestvuju i u građenju i iz-

235

vršavanju politike, i ne može biti borbe za demokratiju 'društvu a da nemamo i demokratske odnose unutar Savez komunista, naravno na principu demokratskog centralizm Prema tome, bez unutrašnjeg demokratizma Savez komunis nije osposobljen da vodi borbu za samoupravni socijalizar Jedno bez drugog ne ide. Stezanje u Savezu komunista bi p stepeno značilo stezanje svuda i ne bi prošlo bez krupnih p sledica. To bi bilo novo kolebanje na našoj generalnoj lin koje nas ne bi unapredilo nego bi nas, naprotiv, vratilo naza Često kritikujemo forumski rad. Stvar je baš često lošem radu pojedinih naših foruma i njegovih članova. U ra nim forumima i telima su izabrani predstavnici radnih lju - članovi SKJ i oni su dužni da savesno i dobro rade sv posao, da odgovorno iznose svoj stav i da nastoje da strplji ujednačavaju gledišta, i ako je potrebno da se više puta vr ćaju na jedno pitanje, kako bi se razjasnili. Jer, ako to i urade na forumu u kome žive , već sa sednica izlaze sa raz čitim stavovima, oni ih odmah, unose u organizacije , a to n nosi štetu i otežava jedinstvo. Često se formalno prime ne zaključci i stavovi, a u stvari se ostane na različitim gledišt ma. Niko od članova foruma ne treba da dozvoli da bu onemogućen u svom radu i dužnosti, da bude stavljen u a Jer, u forumima i nastaju neslaganja i tu ih treba rešavati raspraviti, a ako to nije moguće , onda pozvati članstvo ono presudi. To važi za svaki opštinski komitet i za central komitete.

Sve političke probleme koji iskrsavaju u našem politi kom životu moramo rešavati pre svega političkim metodam i političkom borbom. To je zaista najefikasniji metod, a adm nistrativne metode treba da upotrebimo samo onda kada ne možemo izboriti političkim sredstvima. Ovde ne mislim ne govorim o neprijateljima, prema kojima se moraju predi zimati i zakonske mere. Partijski forumi se suviše dugo bave sami sobom i put vima našeg razvoja, ali se ne bi mogli pohvaliti jasnoćom s vova. Treba što pre utvrditi jasnu liniju i preći na zadatke na probleme radnih ljudi, jer ovako počinjemo da devalvira mo i ugled foruma i SKJ. Ljudi nas već teško prate i slušaji

Naša zemlja i naš Predsednik stekli su ugled zbog nal revolucije, zbog otpora staljinizmu, zbog izgradnje našeg put u socijalizam, zbog samoupravljanja, zbog naše nezavisne nesvrstane politike . Zbog toga se moramo istrajno i nepok lebljivo boriti da sve to očuvamo, suprotstavljajući se svir kolebanjima i svim konzervativnim snagama i protivnicim našeg puta i naše generalne partijske linije. 236

VLADIMIR MAKSIMOVIĆ Kao što to uvek biva u situacijama koje , u isto vreme načavaju i prelomnost i kontinuitet u razvoju Jugoslavije, Savez komunista bi moralo i danas da bude važno kako

omladina postavlja prema bitnim pravcima razvoja naše uštvene zajednice, kako se ona odnosi prema ideologiji i litici Saveza komunista Jugoslavije, kako se angažuje na tvarivanju onih ciljeva koje postavlja Savez komunista, izZavajući bitne socijalne interese radničke klase. Jer, omlana jeste značajan deo našeg društva, i po svom broju i po anju i po materijalnim i duhovnim vrednostima koje stvara ojim radom, i po sposobnostima i mogućnostima koje u bi nosi. Samim tim sve što Savez komunista želi da ostvaje, sva njegova nastojanja na izgrađivanju novih društvenih nosa, sve to ne može biti dovoljno plodonosno niti dovoljbrzo ostvarivano bez aktivne uloge mlade generacije . oliko će mlade generacije biti stvarno aktivne u određivau i ostvarivanju bitnih pravaca i ciljeva našeg razvoja, koko će one biti istinski značajan deo nosećih snaga našeg aljeg socijalističkog samoupravnog kretanja, zavisi od mnoo čega. Najbitnije je, međutim, da omladina te ciljeve prihati kao svoje. Bez toga nema ni njene aktivne uloge . Ona ih ože prihvatiti kao svoje jedino ukoliko bude potpuno svesna ihovog značaja, ukoliko bude znala šta se njima postiže, šta ona sama time dobija, a šta znače i čemu vode često naized primamljive ponude koje joj se upućuju sa raznih straa. U isto vreme omladina mora poznavati i puteve kojima se ciljevi ostvaruju, mora znati karakter teškoća i problema oji se na tom putu javljaju, mora biti sposobna da uoči šta nužna teškoća, nužna prepreka, a šta je odstupanje od utrđenih ciljeva i utvrđene politike. Tu je često među omladiom, kao i među našim građanima u celini, dolazilo do zbrke ojoj je najviše doprinosio nedovoljno jasan stav Saveza kounista Jugoslavije, često i njegova nedovoljna odlučnost da bjektivnu i nužnu teškoću tako nazove i da je objasni , da roblem nazove problemom a ne da ga prećutkuje i ponaša se ao da ga nema. Tome je doprinosilo i ustezanje Saveza kounista da određene pojave, pa čak i dugotrajne tendencije, oje znače odstupanje od bitnog kursa utvrđene politike Saeza komunista, odstupanja od bitnih interesa radničke klase, lentifikuje, da ih jasno i glasno obeleži i ulazi u obračun sa jima kada se one jave. Govorim o jednom stanju koje je pole 21. sednice Predsedništva prestalo da traje , ali čije posleice ne mogu biti odmah uklonjene, niti se to odjednom može ičiniti.

2377

Međutim, za puno angažovanje omladine to nije dovolj no. Nije dovoljno samo da poznaje ciljeve Saveza komunista Jugoslavije , da poznaje puteve njihovog ostvarivanja, da bude sposobna da uočava bitne interese radničke klase i da svoje interese nalazi u njima. Mora se ići dalje. Neophodno je da postoje i realne društvene mogućnosti da se omladina aktivno angažuje na ostvarivanju tih zadataka kojima se ciljevi ostva ruju. Svaki cilj , ma koliko omladina bila svesna njegovog zna čaja i ma koliko stvarno znala da je i u njenom interesu da se on i ostvari, vremenom postaje tuđ, čak i neprivlačan, ak se ona sama ne može angažovati u njegovom ostvarivanju Ukoliko omladina nije u neposrednoj i aktivnoj vezi sa onin šta se u društvu zbiva, ako sve to oseti samo kao posledic tuđeg ponašanja a ne i kao rezultat svoga rada i ukoliko nij u poziciji da se angažuje u formulisanju i ostvarivanju bitni društvenih zadataka, onda je i njena pasivizacija, dekadent nost pojedinih njenih delova, pa čak i kontrarevolucionarno ponašanja, realno gledajući, normalna pojava. U to nas je uv rilo iskustvo poslednjih godina. Ja bih i ovom prilikom podsetio na odluke Rezolucij Devetog kongresa koje su za ovu našu raspravu na Drugo konferenciji osnovni orijentiri gde su sadržani osnovni zadac o čijem se punom i doslednom izvršavanju upravo ova dv dana dogovaramo.

Deveti kongres je utvrdio da Savez komunista polazi o saznanja da jačanje stvaralačke uloge i uticaja mlade genera cije u stvaranju politike i rešavanju društvenih poslova pred stavlja jednu od najvažnijih pretpostavki za kontinuitet soci jalističkog kretanja i dinamiziranje razvoja samoupravno društva. Dakle, po sredi je jedna bitna dimenzija političkog idejnog opredeljenja Saveza komunista prema omladini i nje nom odnosu prema Savezu komunista, njenom položaju i an gažovanju u društvu . Ovaj stav Devetog kongresa je mora biti za nas sve veoma značajan, mada se, prema onome što s radilo posle Kongresa, pa i prema onome što je napisano građi za ovu Konferenciju, to ne može sasvim čvrsto reći.

Ne bih sada detaljnije govorio o tome koliko je stvarn Savez komunista ulagao vremena, volje i napora da se stva raju uslovi za povećanje stvaralačke loge i uticaja mlad generacije u stvaranju politike i rešavanju društvenih posl va, jer je očigledno da smo u tome ako ne nazadovali on bar ostali na istom mestu, na istom nivou gde smo stajali i vreme održavanja Devetog kongresa. 238

Ovim želim da skrenem pažnju na jedan u praksi nerajen odnos Saveza komunista prema omladini, nedozvoljiv mos Saveza komunista prema samom sebi danas, prema

jim današnjim zadacima , a sigurno i prema svojoj budućsti, budućnosti svoje ideologije i politike. Vrlo je važno koo ćemo uspeti da menjamo uslove , pravce i oblike društvegobrazovanja mladih ljudi, koliko će omladina usvajati učno-socijalistički pogled na svet, koliko će se ona na toj ovi idejno formirati i vaspitavati u duhu samoupravnog cijalizma. Tu smo sada vrlo tanki gde god pogledamo - od novnih škola do fakulteta, preko organizovanog političkog da u društveno-političkim organizacijama i među drugim stitucijama.

U ime navodne racionalizacije nastavnog procesa ' jedstavno smo iz školskih programa izbacili one inače ne baš eterano obimne materijale i nastavne časove koji su imali cilj da doprinesu upravo ovakvom kompleksnijem obrazonju i socijalističkom osposobljavanju mladih. Podatke o toè ne bih sad navodio, oni su poznati, i to kad se pođe od novnih škola do fakulteta. Naročito pada u oči, i za Savez munista mora biti vrlo značajno, potpuna zanemarenost ove aterije u školama u kojima se obrazuje radnički podmladak, dnička klasa. Gotovo se mora prihvatiti ocena da nam neko gleda svesno radi na zadržavanju nižeg stepena svesti radčke klase, da sprečava da se buduća radnička klasa razvija ko da stekne svest o sebi, o svojoj istorijskoj ulozi , da se posobi da bude istinski samoupravljač i da stvarno bude osobna da odlučuje o svojoj sudbini.

Savez komunista mora odlučno i vrlo mnogo učiniti na eološko-političkom obrazovanju i izgrađivanju omladine, a svih radnih ljudi u celini na osnovama naučnog socijalizma u duhu samoupravljanja. Međutim, bojim se jednog trenda ji u posljednje vreme, posljednjih meseci postaje sve više aşan, ali nadam se da još nije dominantan. Naime , iz jednog boko opravdanog zahteva za kompleksnijim, obuhvatnijim celishodnijim ideološko -političkim obrazovanjem omladine rasta u poslednje vreme tendencija ka usmeravanju akcije veza komunistà samo u tom pravcu . Naime, rešenja za sve obleme društvenog položaja i politički relevantnog ponašaa mladih ljudi pokušavaju se naći u drugačijem, obuhvatnim, svestranijem, kompleksnijem društvenom i ideološkolitičkom obrazovanju omladine. I navodno, kada omladinu udemo učili i naučili i obrazovali kako treba, sve će biti u edu. Jasno je da neće biti u redu , jasno je da to nije dovoljo, da je to čak do te mere manjkavo da izgubi svaki smisao,

239

ukoliko sve to nije povezano sa sledećim bitnim korakom, a to je radna, proizvodna, životna, samoupravna praksa omladi ne na ostvarivanju onih ciljeva, zadataka koje tako lepo obrađujemo u političkim predavanjima , debatama, nastavnim ča sovima itd. Nama je, nadam se, potpuno jasno da mladi nisu a pri ori ni napredni ni konzervativni, već je to određeno ukupnim njihovim društvenim položajem u uslovima u kojima žive mogućnostima da se stvaralački ispoljavaju u radu u proi vodnji, u kulturi, političkom životu itd. U svemu tome je velika uloga Saveza komunista ko treba da ulože veći napor u borbi za svoj program i ideo logiju, da njegov program i ideologija budu svesno prihva tani i otvaraju prostore za aktivan uticaj mladih u svim ot lastima društvenog života. Savez komunista u mnogim sredinama i u mnogim val nim situacijama nije pokazivao preveliku želju da mobili omladinu na ostvarivanju svog kursa, da je stimuliše da ona sama misli o budućim akcijama, da prima ili bar da s sluša to što mladi misle o bitnim problemima društva i nji govog daljeg razvoja. Interes Saveza komunista mora biti najdirektnije u meren na ona pitanja koja uslovljavaju idejnu opredeljeno a time i aktivnost omladine. To su pre svega ona pitanja k ja izrastaju iz društvenog položaja mladih ljudi, iz njihove viđenja problema društva. Dakle, onih pitanja koja su pre met kritike i interesovanja, koja su uzročnik raznih nedot mica i dilema u omladini. Kada se o njima razgovara, mora biti podjednako va no da li su sve te dileme, kritike pa čak često i bunt nast li usled neshvatanja suštine i nužnosti određenih konkretn društvenih odnosa i procesa ili su nastali usled nezadovol stva postojećim nedoslednostima, kompromisima, pojavama tendencijama koje nisu u saglasnosti sa našim političkim pr gramima. O bilo čemu da se radi, bilo o nerazumevanju dr štvenih pojava i odnosa koji su prirodni i u funkciji cilje i politike Saveza komunista, bilo o neopravdanim odstup * njima od njih, za Savez komunista to predstavlja važno p tanje. Ako se radi o nerazumevanju, neshvatanju normalni jedino mogućih procesa i odnosa u današnjoj fazi razvoj on je dužan da objasni o čemu se radi i da učini da do n razumevanja nužnih odnosa ne dolazi; ako je to praktič odstupanje od njegove utvrđene i proklamovane politike, učini da se promene oni uslovi koji rađaju i omogućava takva kretanja. 240

Bez takvog rada Savez komunista ne može vezivati onladinu za svoju svakodnevnu i trajniju aktivnost, bez obira koliko omladina inače prihvata generalnu političku orientaciju Saveza komunista Jugoslavije . Takav odnos stvara nogućnost da Savez komunista uz pojačano delovanje i ukljuivanje omladine u procese samoupravnog odlučivanja potpunije veže mlade generacije za ostvarivanje svoje politike i la omogući da one bude njen ne samo prosti izvršilac niti samo prosti posmatrač nego i stvaralac. Jer Savez komunista privlači i može da angažuje omladinu ne samo svojim političkim programom nego često još i više i potpunije politikom koju vodi i rezultatima koje tom politikom ostvaruje.

Stanje i odnosi u društvu i stanje i odnosi u Savezu komunista uvek imaju neposredan odraz i na mlade generacije i njihove društveno-političke organizacije. Procesi koji su se a poslednje vreme odvijali u društvu i u Savezu komunista ostavili su značajne tragove na Savez omladine. Nacionalizam, liderstvo, karijerizam, birokratizam, odvajanje od bitnih interesa članstva, prisutna su obeležja i u Savezu omladine. Sve ove i druge slabosti sigurno nisu samo naš omladinski patent, delo ljudi, komunista i ostalih koji rade u Savezu omladine. Mnoge slabosti i neprihvatljive idejne i političke tendencije su čak direktno presađivane iz Saveza komunista i to u ime njegove navodne politike. Najčešće nismo bili sposobni da se tome suprotstavimo. To je posebno velika odgovornost onih komunista koji najneposrednije rade u omladinskim organizacijama, i za njih ima ubuduće veoma mnogo posla.

Savez komunista i njegovi organi nemaju blanko poverenje ni radnih ljudi ni omladine. Oni to poverenje koje je posle 21. sednice Predsedništva izuzetno veliko moraju stalno da potvrđuju i svojim stavovima, a još više svojom akcijom i rezultatima koje ta akcija donosi To poverenje je sigurno 21. sednicom Predsedništva i onim što se posle nje dešavalo u čitavom Savezu komunista ogromno poraslo. Zbunjenost, uznemirenje , razočarenje omladine sa svim onim što se u Jugoslaviji dešavalo zamenjeno je novim poverenjem u Savez komunista Jugoslavije, oduševljenim prihvatanjem izlaganja druga Tita i ukupnih stavova i zaključaka 21. sednice. Ne može se reći da nije postojala izvesna doza sumnje da će Savez komunista dosledno istrajati na izvršavanju svojih tada utvrđenih stavova jer za izvesnu sumnjičavost ima osnova u dosadašnjim iskustvima sa sprovođenjem inače dobrih naših stavova, ali sigurno su te sumnje upravo zbog od241

lučne i kontinuirane akcije čitavog Saveza komunista Ju goslavije u ova dva meseca sve manje. Od ove Konferencije se takođe očekuje veoma mn go. Jasno, ne očekuju se gotovi rezultati, već stvaranje bi nih uslova za nastavak odlučne akcije na ostvarivanju ustav nih amandmana, posebno 21. , 22. i 23. u daljem razvoju bra stva, jedinstva naših naroda i narodnosti, uklanjanju ne pravdanih socijalnih razlika , stabilizaciji privrede, njeno daljem razvoju, daljem razvoju samoupravnih odnosa u svi oblastima života. Sigurno je da omladina može davati sam punu podršku u ostvarivanju dominantne pozicije radnog č veka, jer su svi bitni interesi omladine sadržani u interesim radničke klase, da omladina može da daje punu podršku i tinskoj reafirmaciji vodeće idejno-političke uloge Saveza k munista i stvarnom revolucionarnom ponašanju Saveza k munista u rešavanju problema našeg daljeg razvoja u sva kom momentu i na svakom mestu.

BORA PAVLOVIĆ Ja ću, svakako nastaviti ono o čemu su govorili delega ti Beograda sa ove govornice, i to pre svega o pitanjima bor be sa nacionalizmom i o delovanju Saveza komunista. I u Beogradu se nacionalizam iskazao kao osnovna poli tička platforma, kao zajednički imenitelj kontrarevolucionar nog delovanja . Ideologija i politika nacionalizma bili su os novni oblik u kome se odvijala antisocijalistička aktivnost Iskustvo je pokazalo da svaka vrsta savezništva s naciona lizmom , čak i privremenog, pre ili kasnije dovodi do gublje nja političke orijentacije i prodora nacionalizma u sopstvene redove. Takođe se potvrdilo da svaki oblik političkog okup ljanja u postojećim organizacijama kulturnog, naučnog ili političkog karaktera, ako mu je osnova nacionalni monoli tizam, umesto socijalističkih odnosa saradnje i bratstva, mora postati koncept odbacivanja zajedničkog i težnja da se vla da nad drugim. Svaka politizacija naroda na ovoj osnovi neminovno postaje antisocijalistička po sadržaju . Osvedočili smo se da se u borbi s nacionalizmom mora reagovati, čak i na pojedinačni ekstrem, i da to nikada nije suvišno. Uvek kada se nije reagovalo pravovremeno, nacionalisti su u našoj sredini osvajali deo prostora u javnom životu , nastojali, ponekad i zahtevali, da preuzmu redakcije pojedinih listova, pojedine kulturne institucije. Naša je ocena da smo u osnovi bili aktivni na frontu borbe sa nacionalizmom, iako ne uvek i efikasni, i u tome vi-

242

no osnovni razlog što nacionalisti nisu uspeli da osvoje šipolitički prostor, niti da utiču na političku liniju Saveza konista. Međutim, idejna i politička borba s nacionalizmom dugoročna, a najžilavija sa njegovom najotvorenijom vaantom, sa velikosrpskim nacionalizmom .

Svesni smo odgovornosti koju u tom pogledu imamo; u koj sredini, u svakoj organizaciji Savez komunista mora čistiti s nacionalističkim opredeljenjima, odlučni smo u vu da se ne može biti nacionalista i zadržati članska karta veza komunista. Usvojeno je, takođe, da se u svim ekonomm, kulturnim i propagandnim institucijama kritički prome programi rada, da svi nosioci odluka o upravljanju druenim sredstvima razmotre koje programe finansiraju, za je delatnosti i platforme dodeljuju sredstva.

Ovaj rad je već započeo i rezultati, koje smo dosad posli, ukazuju da će biti ostvaren doslednije nego u prethodm periodu. Potvrđen je i stav da je politika ravnopravnosti Tova sa koje se najtemeljitije i u stvari jedino efikasno že tući nacionalizam svake vrste. Dosledna borba za nacialnu ravnopravnost u praksi potvrđuje da je ravnopravst moguća samo u socijalizmu, samo na osnovu vodeće uje radničke klase i samo u sistemu socijalističkih društvea odnosa.

U debati koja je vođena i koja traje o Savezu komuniraspravljano je u glavnom o tri grupe pitanja. Koliko je vez komunista uspeo da deluje kao avangarda samoupravg socijalističkog društva, što znači kao oružje klase koja ravlja, a ne kao snaga nad njom. Do koje mere je Savez munista uspeo da se pretvori u političku organizaciju koja luje na svim nivoima samostalno i inicijativno, istovremei jedinstveno. Koliko je postignut demokratizam u forminju politike, a koliko efikasnost i doslednost u ostvarivau, pri čemu je procenjivana i podobnost organizacionih renja. Kontatovano je da u odnosima na odluke Devetog konesa ne treba ništa menjati u osnovnoj ulozi i funkcijama veza komunista. Savez komunista treba i nadalje da delukao jedinstvena revolucionarna snaga koja će uz samouavni produkcioni odnos kao osnovni, biti glavna koheziona litička snaga društva. Ali u ostvarivanju političkih funka ispoljene su značajne slabosti unutar Saveza komunista. O su pre svega, inertnost, oportunizam, dogmatizam i libelizam. Debata koja je vođena tek je pokrenula sva ta pinja, a akcioni program i duh u kome radi ova Konferenci243

ja biće dragocen za razvoj dalje akcije. Ona treba da dove de do ozbiljne idejne diferencijacije u svakoj organizaciji Sa veza komunista, postavljajući pitanja opstanka u Savezu ko munista svih onih koji nisu spremni da se bespoštedno zalo že za ostvarivanje samoupravnog društvenog odnosa, svi ko ji nisu dosledni u borbi protiv nacionalizma, svi koji nis spremni da grade socijalističke demokratske odnose.

Započeli su otvoreni razgovori o uzrocima prilično ši roko ispoljene pasivnosti. Bez ustezanja se progovorilo o od nosima unutar radnih organizacija. Izborne konferencije s iskorišćene u svim organizacijama da utvrde sopstvenu od govornost za ostvarivanje , ili neostvarivanje, programa rada u protekloj godini . Potvrđeno je mišljenje da se mora snosit politička odgovornost ne samo za stanje u svojoj sredini, iak pre svega za njega , već i za stanje ukupnih odnosa, kao delo vanje Saveza komunista.

U debati je utvrđeno da postoje vrlo ozbiljni razlozi za kritičku ocenu stepena sposobnosti Saveza komunista za sa mostalnu javnu delatnost. Savez komunista održava društve na kretanja, ali ne pasivno. Neophodna je, pogotovo u Beo gradu, stalna angažovanost, kako na razradi opšte koncepcije tako i na ostvarivanju usvojenog koncepta. Utoliko pre što se na sceni javnog života nalaze i snage koje neprekidno poku šavaju da nude drugačiju idejno- političku koncepciju rešava nja najaktuelnijih pitanja . One su utoliko agresivnije , ukolik Savez komunista nije aktivan činilac svake političke rasprave Smatramo neodrživim stanje da se mogućnostima demo kratizovanog javnog života lakše prilagođavaju opozicion grupacije, nego nosioci koncepcija Saveza komunista . Nesum njivo razlog za to stanje može se naći u nekim organizacio nim rešenjima ili stanju naše organizovanosti uopšte. Ali dru gi deo odgovora koji je, po mom mišljenju značajniji, nalaz se u stanju ideološke svesti u Savezu komunista. Jer sposob nost političke organizacije izražava se merom snage da me nja postojeće stanje stvari. Ukoliko ne postoji odgovarajuć usmerenost i organizovanost doživeće se politički poraz, pr svega, u samoupravnim odnosima, gubi se inicijativa u re čavanju pitanja koja se neposredno tiču radnog čoveka , dola zi do tolerisanja neopravdanih socijalnih razlika i drugi deformacija u društvu . To su pojave koje uočavamo u mnogi sredinama.

Nedovoljno rezultata za sada imali smo i u razvoju dejnog rada. Nalazimo se u trajnoj dugoročnoj borbi sa bro nim tuđim uticajima, pre svega sa zastupnicima kominform

244

a kao politike nacionalne i klasne izdaje, zatim sa zastupima etatizma kao politike vlasti nad ljudima. Najzad, sa arholiberalima kao nosiocima politike razbijanja Saveza munista i poricanje uloge radničke klase u društvu . Ipak, sto je uverenje kod nas da se ključ vrednosti naših idenalazi , pre svega, u sposobnosti da nedogmatski kritičkim stupom ideologiji usavršavamo njenu naučno-teorijsku osvanost i stepen njene primenljivosti. Shodno tome usvojen u Beogradu širok program razvoja teorijsko istraživačkog da kao ideološkog obrazovanja komunista u Beogradu. Sada nalazimo u fazi ostvarivanja ovih zaključaka, ali još uvek i sa prilično razloga - nezadovoljni onim što postižemo. U političkoj akciji smatramo da je veoma važno za cekupan Savez komunista da se novim zamahom i poletom vije borba protiv prećutnog pristajanja na sadašnje stanje moupravnih odnosa u radnim organizacijama. U tome ima ogo nespremnosti za borbu sa privatizacijom, birokratskim ehnokratskim grupama, mnogo oportunizma. Izgleda nam, ovom trenutku , da će rad na ostvarivanju ustavnih promezajedno sa novim rešenjima u privrednom sistemu stvorimogućnost — a mislimo i potrebu - da se nova postignuća tom pogledu kritički procene i uopšte na sledećoj Trećoj nferenciji Saveza komunista Jugoslavije.

Bilo je izvesnih kolebanja, manje u načelu a više u aktičnoj delatnosti, ako naše formule socijalističke demokrae. Kolebanja su ispoljena, po pravilu, u onim situacijama kojima se nije uspelo da se javnom političkom borbom, ili avovremenom intervencijom organa države, obezbedi preast proizvođača . Tada se opravdaną želja za redom pretvala u kritiku demokratije u neprihvatljive tvrdnje da je ostor slobode koji je stvoren uzrok javljanja pojedinih viva antisocijalističke akcije . Organizacije Saveza komunista su prihvatile ovako formulisane dileme. Naprotiv, sva isstva pokazuju da je javno i jasno opredeljenje u političkoj nfrontaciji jedan od uslova ostvarivanja ciljeva socijalisEkog društva . Konstatovano je da se u okviru najšireg mog g demokratizina mora biti jedinstveniji, dosledniji i efiasniji u odsecanju svega što u socijalističkoj demokratiji deje antidemokratski , što znači antisocijalistički . Rečeno je da je prava dilema treba li održati ili suziti socijalističku deokratiju već je pravo pitanje : kako je učiniti socijalističkom svakom pojedinačnom slučaju u odnosu . A to znači demoratijom revolucije spremnom i sposobnom da se služi svim

245

sredstvima, osposobljenom da ne pravi greške u izboru sred stava i metoda, niti da dopusti napuštanje, ili deformaciju o novnog smera.

NEMANJA PECELJ

Želio bih da u glavnim crtama upoznam konferencij sa političkim iskustvima Saveza komunista i društvenim pr likama u Hercegovini . Ujedno izneću neke od stavova kom nista ovog područja što će , verujem, iako skromno , koristi kao iskustvo u radu .

Savez komunista u Hercegovini prije 21. sednice Pre sedništva stupio je otvoreno u borbu protiv neprijatelja i nj hovih protagonista. Otvorio je proces diferenciranja u bor za samoupravne društvene odnose i aktivno se angažovao zadatku ekonomskog preobražaja ovog područja. Sedamnae ta a posebno 21. sednica Predsedništva Saveza komunista Ju goslavije i govori druga Tita pružili su nam veliku pomo Sve progresivne snage u društvu sada su još spremnije za al ciju, a Savez komunista kao idejni vođa i avangarda radni ke klase doživeo je svoju punu afirmaciju . Naše je iskust da bez odlučne akcije nema dobrog rada i reorganizacije S veza komunista. Živeći i radeći na užem području gde neg u podjednakom broju žive tri naše nacionalnosti (Hrvati, S bi i Muslimani) nama je veoma stalo da obezbedimo bratsty i jedinstvo naših naroda, kao jednu od najvažnijih revoluci narnih tekovina. Mi smo odlučno prihvatili otvorenu borbu koju je vod Centralni komitet Saveza komunista Bosne i Hercegovi protiv svih nacionalista i šovinista . Neprijatelji samoupra nog društvenog sistema pokazali su se jednodušni, svrstav se svi pod zastavu nacionalizma i šovinizma. U ovako beskompromisnoj borbi protiv svih neprijatel ne potcenjujući ni jedan nacionalizam, kao i činjenicu da našoj sredini deluju snage suprotne kursu politike Saveza munista mi nismo ništa skrivali. Naše iskustvo govori borba protiv svakog oportunizma mora biti što neposre nija i otvorenija, jer je isti danas najveća opasnost za revol cionarnu akciju, posebno akciju Saveza komunista. Predlažem da se to i Moram istaći da se jedan nedobronamerno ponio i da smo opterećeni sa više

246

naglasi u zaključcima Konferencij dio štampe prema ovoj otvorenos u javnosti stvorio pogrešan utisa problema nego druge sredine.

Očito je da jedan dio štampe podriva i odnose među naim narodima. No, ozbiljne političke ocene, koje su izražene poslednje vrijeme, pozitivno su okarakterisale naš kurs, to nam ukazuje da smo na dobrom putu i da sa još većom nergijom nastavimo sa našom aktivnošću. Pored konfrontacije sa unutrašnjim razbijačima bratstva jedinstva i samoupravnih društvenih odnosa, bili smo sučeeni i sa drskim prepadima raznih matica i brošura » informirovskih i rankovićevskih ideja i zamisli « . Okupljajući se pod acionalističkim i šovinističkim parolama našli su poslednje točište, koje im je unapred značilo kompromitaciju u narou, ali u svojoj nemoći nisu imali drugoga izlaza.

Savez komunista, koji se oslanja na široki front progreivnih snaga, djelovao je energično, blagovremeno i efikasno. ove borbe izašli smo obogaćeni dragocenim iskustvima, koà nas upućuju da ni u jednom momentù ne smijemo zanemaİti neke osnovne maksime, ili postulate ponašanja. U svim tokovima društvenih kretanja Saveza komunista ora da ima potpuni idejni uticaj i oslonac u radnim ljudima društveno-političkim organizacijama. Uzeću samo primer poušaja proturanja ideja nacionalnih institucija u našoj repulici. Bez obzira što je ova ideja doživela potpunu kompromiciju i otpor kod radnih ljudi i građana, da je Savez komuista nije blagovremeno idejno razotkrio, ona je mogla izazati niz dilema. Naše je iskustvo da smo čvrsti i snažni koko je čvrsto i snažno bratstvo i jedinstvo naših naroda. Trea znati da će i dalje biti pokušaja da se naši narodi razjedie. Za one koji se na našem području utrpavaju i svojataju d bilo kojeg od naših naroda, mi imamo dovoljno argumenata iskustva da kažemo smireno, ovdje vam nije mjesto. Već a prvim koracima u oživljavanju kulturne baštine Bosne i [ercegovine i svega onog što se na nju nadovezuje , pokazalo e da ono što tri naše nacionalnosti diferencira, u suštini , pred tavlja veliko zajedničko bogatstvo.

Istinske političke, kulturne i nacionalne integracije ne ože biti bez integracije interesa radničke klase. Težnja da è postigne uticaj radničke klase na sve tokove društvenog retanja mora biti prisutna u svim našim zamislima i akciama, ali da to bude mnogo praktičnije i konkretnije nego o sada, posebno u radu Saveza komunista. I u privrednom preobražaju Hercegovine, koja je bila inonim pasivnosti, postignuti su značajni zahvati . Ubrzani su rivredni i integracioni procesi . Primer iz » Sokoła « , hercego-

247

vačkog poljoprivrednog kombinata » Hepok« i drugih organi zacija najrečitiji su izraz brzog razvoja proizvodnih snaga društvenih i samoupravnih odnosa i političke i nacionaln jedinstvenosti cijelog područja. Ove i slične radne organiza çije su i Ljubinje i Ljubuški i Solat i Posušje i Mostar i Ne vesinje. Ispred proizvodnih pogona ovih radnih organizacij najefikasnije je odbijena svaka nacionalistička i šovinističk halabuka. Posebno su se brzo samoupravljači razračunali s nametnutom fikcijom podele na zapadnu i istočnu Hercegov nu. Kao nerazvijeno područje, stekli smo i to iskustvo da s u prvom redu, treba oslanjati na sopstvene snage i znanj koja u praksi treba bolje koristiti. I ma koliko bili nerazvije ni, prihvatljivi za nas su jedino okviri koji źnače ravnopr : van i zajednički interes . Uostalom , i u dokumentu za ovu Ko ferenciju ovo je nedvosmisleno izraženo . Ubrzaniji razvoj privredno nedovoljno razvijenih rep blika i pokrajina je u interesu i razvijenih djelova zemlj jer se time kao rezultat skladnijeg regionalnog razvoja poč nje komplementarnost i jačanje jedinstvenog područja. O zakonomjernost, niti je trebalo , niti ubuduće treba da izaziv dileme . Uostalom, dovoljno je afirmisati principe Devetog ko gresa Saveza komunista Jugoslavije i naše spoljnopolitičk stavove, kada je riječ o odnosima razvijenih i nerazvijenil Takođe odnosi između samih nerazvijenih ne bi smje biti opterećeni nepoverenjima i nesporazumima. Objektivn kriterije i računski je moguće veoma lako izraziti . Nespor: zume treba daleko brže otklanjati, jer oni truju odnose međ nama. Jedno od naših značajnih iskustava je da je u sve naš samoupravne društvene mehanizme neophodno što prije ugra diti sve ono što će obezbediti potpunu ravnopravnost i ravn ‹ pravan tretman i položaj svih naših radnih ljudi. Težeći to cilju i ostvarujući ga mi smo mnogo postigli i daleko prevε zišli one koji su istorijski bili ispred nas. Iskusili smo takođe, da je svaki zastoj i skretanje s tvoga puta imalo negativne posledice za razvoj samoupravni društvenih odnosa. Sad smo na takvom stepenu društvenog razvoja da ne smijemo dozvoliti veća odstupanja od ovih sa moupravnih principa, a odstupanja i kolebanja je - bilo. U oslobođenju od najamničko podaničkih navika i mer taliteta odbacuju se kultovi svih centara moći, a odgovorno svih svakim danom je u porastu. Generacije sve tri nacional nosti u Hercegovini koje su uvek živjele, rasle i umirale z jedno, najbolje znaju životnu bit bratstva i jedinstva. U tor

248 :

mislu odnosimo se i prema bosansko-hercegovačkoj državlosti, samoupravno konstituisanoj republici , kao i široj našoj ajednici Jugoslaviji , jer şamo samoupravni put Bosne i Heregovine je i ravnopravnost bratstva i jedinstva naroda. U ovom političkom trenutku, nakon 21. sjednice Prededništva SKJ, radni ljudi su veoma zadovoljni i spremni za ikciju. Očekuju se i neka brza rješenja, ali kontinualni i duoročni poduhvati smatraju se kao osnovni kreator buduće ktivnosti. Očekuje se i efikasne mjere , kao i krupni sistenski zahvati, što se nikako ne smije izneveriti. Očito je da rzo treba naći rješenja kako da se najbolje izorganizujemo i tako Savez komunista i kao društvo i kao samoupravno socialističko društvo . Radni ljudi jednostavno zahtevaju više eda. Kad narod to traži, ne vapije ni za kakvim etatizmom, li birokratsko državnim mehanizmom, ili da boluje od ostaaka najamničko-podaničkih mentaliteta. U stvari radni ljuli traže ono što je njihovo neotuđivo samoupravno pravo. Zato je, pored ostalog na dobar prijem, i energičan zahtev da se realizuje, imao sledeći tekst iz materijala za Konferenciju. Mi ne biramo između samoupravne demokratije i reda . Samoupravnom društvu potreban je njegov vlastiti red , od reda na ulici do odgovornosti za vršenje javnih funkcija, onaj red bez koga nema ni stabilnog ni odlučnijeg društvenog položaja samoupravljača « . Ovo su neka od naših iskustava u borbi za samoupravljanje i socijalističke društvene odnose.

VESELIN DURANOVIĆ

U toku političkih priprema za Drugu konferenciju §KJ izvršenim u Savezu komunista Crne Gore, a osobito nakon 21 . sjednice Predsjedništva, dominirali su sljedeći osnovni #tavovi :

Prvo, da Druga konferencija što potpunije , odlučnije i konkretnije afirmiše političku liniju definisanu na 21. sjednici Predsjedništva SKJ, te da revolucionarni i akcioni dun te sjednice prožme rad i stavove Druge konferencije i našu neposrednu akciju. Drugo, kada se radi o Savezu komunista Jugoslavije, da Druga konferencija snažno i bez kolebanja reafirmiše idejnopolitičku platformu Devetog kongresa o karakteru i ulozi Saveza komunista Jugoslavije i odnosima u njemu.

Treće, da ne ostavi prostora dilemama u pogledu samoupravne i demokratske alternative socijalističkog razvoja . 249

Ceturto, da idejno-politički još više osmisli i akciono osnaži započetu aktivnost na planu ostvarivanja ekonomske stabilizacije u zemlji, jer je ekonomska nestabilnost žarište mnogih društvenih poremećaja i konfrontacija. Zahtjev za vraćanje Devetom kongresu, kada je u pitanju Savez komunista Jugoslavije, očigledno da ne znači vraćanje natrag. To samo potvrđuje dvije stvari . Da u osnovnim idejno-političkim stavovima Saveza komunista Jugoslavije, usvojenim na Devetom kongresu , čija je suština samoupravni socijalistički razvoj kao jedina moguća alternativa razvoja jugoslovenskog društva, nema šta da se bitno mijenja. Znači, ne radi se o vraćanju natrag, na politiku » čvrste ruke « , na restauraciju političkog monopola države i partije, ne radi se o greškama u usvojenoj platformi Devetog kongresa, kako se to nastoji predstaviti u nekim konzervativno-dogmatskim krugovima u zemlji i u dijelu inostrane štampe. Ovdje se radi, ustvari o nedosljednostima i nepotpunostima u ostvarivanju platforme Devetog kongresa, te da su u tome uzroci krize u Savezu komunista Jugoslavije, kako je to u uvodnoj riječi naglasio drug Tito . Dakle, reafirmacija idejno-političke platforme Devetog kongresa o Savezu komunista Jugoslavije u ovom trenutku znači političku pobjedu revolucionarnih samoupravnih snaga u Savezu komunista i u našem društvu. Pobjedu ne samo nad snagama nacionalizma i restauracije starog uopšte, već nad političkim slabostima i idejnim kolebanjima unutar Saveza komunista Jugoslavije. Već su naglašena osnovna obilježja sadašnjeg političkog trenutka. O tome je posebno govorio drug Tito, a šire drugovi Vlahović i Gligorov. Ono što mi se čini da je, ipak, najbitnij sadržano je u činjenici da je sadašnji politički trenutak poebno karakterističan po velikom revolucionarnom, dozvolite tako da kažem, klasnom otrežnjenju u Savezu komunista. Na toj osnovi ojačala je samokritika u Savezu komunista i svijest o neophodnosti objektivne analize pravih uzroka, koji su doveli do idejne krize u Savezu komunista. Stvorena je povoljna politička situacija za revolucionarno djelovanje. Naglašavaju se pouke iz prošlosti kada se stanje nije mjienjalo. U tom klasnom otrežnjenju je osnovni motiv zahtjeva ne samo za naznačenje uzroka , iako je to u centru pažnje, već i zahtjeva za jasnim stavovima, odlučnijim akcijama i konkretnijim mjerama da se mijenja postojeće stanje. Imajući sve to u vidu mislim da najveću pažnju u ovom trenutku privlače uzroci stanja koji se odnose na klasnu po

250

ziciju i politiku SKJ i idejno - politički stavovi koje Druga konferencja SKJ treba s tim u vezi da usvoji. Među bitne uzroke idejno- političke krize u SKJ treba naznačiti određeno slabljenje spona Saveza komunista Jugoslavije sa sopstvenom socijalno-klasnom bazom, zanemarivanje klasnog momenta i neodgovarajuća idejno-politička i teoretska akcija Saveza komunista u vršenju uloge organizovane svijesti jugoslovenske socijalističke revolucije. Po mom mišljenju , slabe tačke dosadašnje reforme Saveza komúnista povezane su, prije svega, sa , tim pitanjem. Reforma , Saveza komunista nije sa ovog aspekta potpunije ocijenjena, te i Savez komunista ima obavezu da sagleda bitna obilježja koja sa klasnog stanovišta nepovoljno karakterišu odnose Saveza komunista i njegove socijalne osnove , u stvari odnose klase i avangarde. Uprkos ostvarenim tekovinama u razvoju samoupravljanja, ipak smo suočeni sa stagnacijom samoupravljanja i kolebanjima u borbi za ostvarivanje samoupravnih produkciónih odnosa i to čini prvu slabu tačku tih odnosa . Radnik u udruženom radu faktički neposredno još ne vlada, ili djelimično vlada proširenom reprodukcijom, a u oblasti tekućih reprodukcije u mnogome je zavisan od države i centara otuđene moći. Motivisan apsolutizacijom trenutnih i partikularističkih interesa, jača sprega vlasti između poslovno -tehničkih i političkih struktura, ali i elementi borbe za pozicije vlasti na toj osnovi.

Uprkos proklamovanog kursa, podruštvljavanja politike i cjelokupne sfere odlučivanja o društvenim poslovima zadržane su snažne pozicije . političkih struktura i predstavničke demokratije, čime je radnik u udruženom radu objektivno potiskivan na pozicije sprovodnika politike. Drugu slabu tačku tih odnosa predstavlja nedosljednost avangarde u borbi za suzbijanje tendencija porasta socijaljoš jako mnogo nih razlika. U uslovima dvojnosti sistema etatističkog i još nedovoljno jakog i koegzistentnog samoupravnog - raspodjela viška rada dobija snažne stihijne tokove i postaje izvor većih socijalnih diferencijacija u društvu. To je i dovelo do pojave, u mnogo čemu, srednjih slojeva i otuđenih centara ekonomske moći. Deklarativan i dosta pasivan odnos Saveza komunista u tom pogledu prouzrokovao je elemente većeg nepovjerenja, ne malog dijela radnika, u klasnu dosljednost politike Saveza komunista. U etapi društvenih i političkih preobražaja , u procesu

razaranja materijalne i društvene podloge centralističkog e251

tatizma i otvarajući dublje i šire procese samoupravljanja, Savez komunista nije blagovremeno uočio prateće pojave i tendencije antisamoupravnog karaktera i opasnosti od njih, a dozvolio je i slabljenje sopstvene revolucionarne svijesti i odgovornosti za zajedničke interese radničke klase čitave zemlje. Služeći se parolama Saveza komunista o nacionalnoj ravnopravnosti, nudeći mu se za saveznike u borbi protiv centralističko-etatističkih snaga i tendencija, kojom je Savez komunista bio inače zaokupljen, koristeći klasnu nebudnost idejno-teoretske slabosti, nedosljednost i nedorečenosti SKJ, nacionalizam je počeo da uzima maha i da se uvlači i u sam Savez komunista. Parole o nacionalnoj renesansi nakon navodno perioda nacionalnog ugnjetavanja, o dobroćudnosti republičkog etatizma nasuprot eksploatatorskom - centralističkom, o republičkoj državi kao krajnjem okviru razvoja samoupravne integracije i sl. poslužili su ekspanziji nacionalizma. Istovremeno, usljed apsolutizacije republičkih i partikulari stičkih interesa i na toj osnovi porasta političkog pragmatiz ma, a zatim usljed neizgrađenosti novih odnosa između jedinstvenog jugoslovenskog tržišta i ekonomskih funkcija republika itd. ispoljile su se i pojave nacionalizma i partikularizma na ekonomskom planu. Njegove manifestacije su politički pritisci, traženje ekonomskih privilegija u sistemu , zatvaranje u republičke i uže regionalne granice, zanemarivanje raspodele dohotka u integrisanim regionima, zapostavljanje klasne solidarnosti i slično. Četvrto, to je pitanje klasnog i nacionalnog u konstituisanju i razvoju republike, a peto, pitanja socijalne strukture i bića SK. Konačno, kolebanja oko karaktera, uloge i odnosa u SKJ, nedosljednost u ostvarenju platforme Devetog kongresa u tom pogledu, pogodovale su porastu nacionalizma.

Na ovim osnovama slabila je revolucionarna svijest komunista o zajedničkoj istorijskoj usmjerenosti i zajedničkim istorijskim interesima, a time i revolucionarna odgovornost za međunacionalne odnose , što je jedan od uzroka krizne situacije. Umjesto konstruktivne političke klime za demokratske razgovore, za usaglašavanje idejno-političkih stavova i pravovremeno prevazilaženje razlika klima je zaoštravana , unošen je politički nemir, često je terorisana politička demokratska javnost zemlje . Sve je to slabilo socijalno-klasne pozicije Saveza komunista , njegove spone sa sopstvenom soci jalnom bazom. Na tom tlu raslo je idejno nejedinstvo u Sa252

zu komunista, a time I slabila njegova revolucionarna ulokohezionog idejno-političkog faktora. Temeljna analiza tih avangarda, pokazala bi da bi nosa, tj . odnosa klasa forma Saveza komunista trebala dosljednije da se fundira borbi za ostvarivanje neposrednih i dugoročnih interesa Iničke klase.

U reformu Saveza komunista ušli smo, po svemu suEi, sa nemalo iluzija da će se relativno lako i brzo razbiti nosi i mentalitet koji su stvorili dugogodišnja simbioza rtije i države i personalna unija ovih dvaju nosilaca počkog monopola. Demokratizacija unutrašnjih odnosa u SK, litika rotacije i dekumulacije funkcija i slično, donijeli su omjene , ali ostala je snažna uloga i moć političkih i tehnorokratskih struktura u odlučivanju . Sada i sa još većim Elikama u pogledu socijalne pozicije u odnosu na klasu u e koje se odlučuje. U reformu SK se ušlo, takođe, sa dosta iluzija da će lionsko članstvo Partije relativno brzo biti prevedeno na dikalno nov način djelovanja , avangardno djelovanje bez asti. A to se pokazalo nerealnim , jer je reforma Saveza munista mogla da se izvrši samo kroz borbu za samouprav produkcione odnose . A to znači, prenošenjem i pomijeranjem žišta idejnopolitičke aktivnosti komunista unutar samoupvnog odlučivanja. To je, u stvari, temeljno pitanje reforme veza komunista. Ali na tom glavnom smjeru, nije se dosdno djelovalo. Šta više, došlo je do kolebanja i do ozbilj ʼn slabosti u ostvarivanju bitnih uslova za osposobljavanje veza komunista da radi na nov način. Potcijenjena su dva ključna pitanja : ideološki rad i oblemi ideologije, na jednoj , i pitanje stepena organizovasti i akcione sposobnosti komunista u novim uslovima, na ugoj strani. Ali ne samo to. Na startu borbe za reformu ■veza komunista učinjeni su neki pogrešni praktični potezi. pterećeni, naime, strahom da Savez komunista i u novim lovima ne zadrži politički monopol i postane kočnica razja samoupravljanja i demokratije, iskonstruisana je dilea o ,,miješanju" i » nemiješanju « Saveza komunista. Objekvno, radilo se o tendenciji izbacivanja Saveza komunista iz tke za samoupravljanje i dalji razvoj revolucije. Kao da je lo široko rasprostranjeno shvatanje da će Savez komunissvojim miješanjem otvoriti prostor restauraciji sopstvenog olitičkog monopola. Desilo se suprotno. Monopol su počeli postavljati drugi, te je razvojni tok samoupravljanja doo , u mnogo čemu, drugu sadržinu, ne malim dijelom deormativnog karaktera. IN

253

Samostalnost rada i odlučivanja mnogobrojnih

samoupravnih i društvenih subjekata pretpostavljala je daleko veći intenzitet djelovanja organizovane socijalističke svijesti u društvenoj bazi, odnosno veću idejno- političku osposobljenost i akciono jedinstvo komunista. No, za to je bilo krajnje potrebno i odgovarajuće idejno jedinstvo u cjelini revolucionarnog pokreta —'u SKJ, jer je to osnovni preduslov borbe za jedinstvene samoupravne produkcione odnose u čitavoj zemlji. Njega nije bilo u odgovarajućoj mjeri . Dvadeset prva sjednica Predsjedništva SKJ je nedvos misleno potvrdila ocjenu o idejnom nejedinstvu u SK i de finisala odlučan kurs za mijenjanje toga stanja. Druga kon ferencija treba to još više da afirmiše. Tri su stvari u tom pogledu veoma značajne. Prvo, učiniti snažan korak u jačanju ideologije samoup ravnog socijalizma, stalno i organizovano izgrađujući u SK jedinstvene idejno- političke stavove o osnovnim pitanjima Drugo, učvrstiti u novim uslovima klasne pozicije Saveza komunista putem dosljednosti njegove politike i prakse u pogledu ostvarivanja ne samo istorijskih, već i neposrednih interesa radničke klase (realizacija amandmana 21 , 22. i 23 presijecanje tendencija socijalnih razlika i sl). I, treće, još više razviti demokratska sredstva i metode borbe, demokratske odnose u Savezu komunista i društvu ali obezbijediti i klasnu sadržinu demokratije, odlučno se boreći protiv svih antisamoupravnih tendencija i snaga .

TIHOMIR JOVANOVSKI

Mislim da delim mišljenje svih nas ako kažem da materijale koje smo primili pre Konferencije, izlaganje druga Tita, druga Veljka Vlahovića i Kire Gligorova daju takvu reljefnu sliku u razvoju i aktuelnim zadacima Saveza komunista Jugoslavije i o društveno-ekonomskoj situaciji u nas da omogućavaju , rekao bih, svakom da aktivno učestvuje u radu ove Konferencije i da da svoj doprinos u tome. Polazim od toga da je današnja ekonomska situacija u zemlji dosta složena , sa velikim brojem otvorenih problema i društveno-ekonomskim protivrečnostima, da je reč o ekonomskoj situaciji u zemlji koju karakteriše inflacija sa izrazito nestabilnim odnosima u privredi i na tržištu , porast cena, porast svih vidova potrošnje iznad vlastitih materijalnih mogućnosti, deficit u platnom bilansu , nelikvidnost u privredi

254

Polazim od toga da je naša ekonomska situacija bila predrazmatranja na Prvoj konferenciji Saveza komunista Julavije, gde je utvrđena idejno-politička platforma za rešaje ekonomskih problema, i na Drugom kongresu samoupljača, gde su isto tako zauzeti stavovi i doneti zaključci, a uvek nismo krenuli odlučnijim putem u stabilizaciji prive. Ovo posebno ističem jer zaključci Prve konferencije , koji se odnose na rešavanje pitanja iz oblasti privredsistema i razvojne politike, u značajnijem delu nisu osteni. Odlučio sam da govorim o stabilizaciji jugoslovenske rede.

Izlaganje na ovom planu počeo bih odgovorom na pitašta je to privredna i finansijska stabilnost i da li treba ežimo ka tome da se ona smatra osnovnim ciljem ekonompolitike? Po mom mišljenju, odgovor bi bio sledeći. Privna stabilnost jeste takvo stanje kada je ukupna društvena uda vrednosno jednaka ukupnoj društvenoj potražnji. Na pitanje da li se privredna stabilnost može smatrati em ekonomske politike, nailazimo na pozitivan odgovor. proizlazi otuda , što se u gotovo svakoj nacionalnoj ekonoi pomoću privredne politike nastoji da se realizuje i privna stabilnost. Međutim, zbog toga što cilj socijalističke rede nije ostvarivanje samo stabilnog privrednog razvoja o i proizvodnje i što je moguće veće proizvodnje, većeg grama materijalnih dobara respektujući pri tome određeekonomske kriterijume i zakonitosti, moglo bi se zakljuda privredna stabilnost nije jedinstveni cilj ekonomske Etike nego jedan od njenih ciljeva. Zbog toga se ekonomisti alažu za ostvarenje dinamičke stabilnosti privrede, dinake stabilizacije, ili, kako se to tradicionalno kaže, stabiliije privrede u hodu. Moram istaći da ukoliko se ovo ne pektuje, postigao bi se sasvim suprotan cilj . Imali bismo bilnu, ali u isto vreme i stagnantnu ili manje dinamičku vredu. Sledeće pitanje u ovom kompleksu problema bilo bi :

Koji su faktori koji determinišu našu privredu, a rekao i finansijsku nestabilnost ? Odmah bih rekao da je u našem posleratnom periodu, sebno posle 1952. godine, postojalo više faktora koji su deminisali nestabilnost u privredi . U jugoslovenskoj ekonomskoj teoriji na bazi aplikativistraživanja kretanja jugoslovenske privrede, posebno le 1952. godine, poznata su dva globalna faktora koji deminišu privrednu stabilnost odnosno koji mogu dovesti

255

do privredne nestabilnosti. Prvi global čine takozvani real nemonetarni faktori. Ovde bismo, pored ostalog, po mom mišljenju mogli ubrojiti sledeće : formiranje i raspodel nacionalnog dohotka na akumulaciju i potrošnju ; formiranj i raspodela akumulacije ; obim struktura i intenzitet invest cionih ulaganja ; stanje u trgovinskom i platnom bilansu i de vizni sistem; finansiranje budžetske potrošnje finansijska fiskalna politika; sistem i politika cena i drugi ekonomski vanekonomski faktori (pre svega, ovde se misli na psihološk političke faktore, na međunarodnu ekonomsku i političk konstelaciju itd .).

Druge globalne faktore čine takozvani monetarni fal tori, pre svega monetarna krizna politika i instrumentar koji se koristi u okviru te monetarne politike. I prvi i drugi g bal faktora , determinišu privrednu, odnosno finansijsku sta bilnost. To su faktori koji mogu održavati stabilnost u priv redi, mogu poremetiti postojeću stabilnost, ali isto tako mog i vratiti privredu u stanje stabilnosti. Njihovo delovanje de tereminisano je u zavisnosti od toga kako je koncipirana eko nomska politika nacionalne ekonomije. Isto tako treba istać da stanje u privredi umnogome utiče na širinu i intenzite delovanja ovih faktora pretvarajući ih u stabilizatore ili destabilizatore procesa ukupne društvene reprodukcije i priv rednih kretanja u okviru nacionalne ekonomije. U kongres nim materijalima, posebno u materijalu Aktuelna ekonomsk situacija, pɔd tačkom rimsko dva izneti su uzroci nepovoljnil kretanja i tendencije u našoj privredi. Tu se kaže da pored iz vesnih objektivnih teškoća , što proizlaze iz složenosti proble ma sa kojima se suočavamo u zemlji, ima i nepovoljnih kre tanja u međunarodnim okvirima. Uzroke za sadašnje stanj i nepovoljna kretanja u privredi treba pre svega tražiti u ob lasti ekonomskog sistema, ekonomske politike i delovanja sub jektivnih snaga. U tom kontekstu razrađuju se sledeći uzroci prvo, smatra se da je nerazvijeni sistem proširene reproduk cije na bazi samoupravnih osnova nedovoljno uticanje radnog čoveka na proširenu reprodukciju i na društveno- ekonomska kretanja uopšte jedan od osnovnih uzroka za inflaciju i druga rastrojstva na tržištu i poteškoće u privredi i u društveno-ekonomskim odnosima. Drug , u početku kolebljivo sprovođenje, a kasnije pos tepeno napuštanje kursa privredne reforme. Treće, zanemarivanje tržišne orijentacije kao i manifestacije netržišnog ponašanja privrednih i drugih subjekata društvene proširene reprodukcije . 256

Četvrto, uporedo sa zanemarivanjem tržišne orijentacije ›ostavljeno je i planiranje kao sastavni deo tržišnog privlivanja u našim uslovima. Kao da se zaboravilo na reči druTita koji je izneo u svom uvodnom izlaganju na Devetom ngresu Saveza komunista Jugoslavije : Citiram : » Opredjejući se za robnu privredu i neophodnost priznavanja zanitosti tržišta mi se nismo odrekli planiranja, kao društveintervencije od osnovnih do najvećih organa samoupravnja. Mi svakako ne idealizujemo robnu privredu, već je hvatamo kao nužnost na sadašnjem stepenu razvitka. Ali ša politika jeste da već sada, u uslovima robnonovčanih odsa, što više usmjeravamo razvitak ...jenih amandmana. U periodu odvijanja bitnih političkih ›gađaja u Republici ne samo što su ostali vjerni istinskim rincipima SK, već su dokazali visoku razinu asimilirane ›cijalističke samoupravne svesti, izjašnjavajući se plebiscirno za raspisani referendum o samodoprinosu za potrebe ruštvenog standarda u Komuni, kao i plebiscitarnim upisianjem zajma za gradnju tunela kroz Učku, radi fizičke inegracije svoga kraja sa maticom zemljom, što predstavlja stvarenje vjekovne želje naroda Istre.

ILIJA VAKIĆ Potrebe društveno-ekonomskog trenutka

u

kome

se

›država i u kome se donosi dokument iz Druge konferencije Saveza komunista Jugoslavije, zadaci i obaveze pred kojima Ee se nalaziti komunisti u narednom periodu moraju biti definisani tako da se ne dozvoli lutanje i različito tumačenje usvojenih stavova i da se može efikasno pratiti kako se članovi Saveza komunista prema njima odnose, kako ih prihvataju i sprovode, jer to treba da bude merilo angažovanja svesti i spremnosti na akciju svakog člana Saveza komunista. Predloženi akcioni program je prilika da se prevaziđe do sada ne retka praksa da se stavovi usvajaju, ali se ne ide u bitku za njihovo sprovođenje i za ostvarenje njihovih poruka. Prisutni sveopšti zahtev za ekonomskom stabilizacijom u zemlji računa i sa natprosečnim naporima sa ponašanjem koje podrazumeva više istinskog pregalaštva i borbe za rezultate, koji nije vrednost samo za lokalne i domaće uslove, već i u relacijama koje uvažava razvijeni svet. To je istinska potreba života zemljes vih republika i pokrajina i svih naroda i narodnosti Jugoslavije. Bez toga teško da može biti političke stabilnosti, dinamičnog, ali i manje opterećenog ekscesnim situacijama, opšteg društvenog života i stanja, pa teško može biti i sistematskog, dugoročnijeg trasiranog rada Saveza komunista koji, umesto toga, često je stavljen u poziciju da gasi manje ili veće požare, ili da se suočava sa ekscesima . To će biti osnovna bitka koju će morati da vodi Savez komunista i čitava naša radnička klasa i svi naši građani . U njoj će svi i razvijeni i nerazvijeni morati da daju svoj puni doprinos po cenu trenutnih i kratkoročnih odricanja, pa i žrtava. Put u ekonomsku stabilizaciju socijalističkog samoupravnog i otvorenog društva ne može biti u izolovanju, u zatvaranju i čvrstim limitima, koji guše 269

unutrašnji sklad i logiku samoupravnih i tržišnih odnosa upravo isto toliko koliko ne može biti ni u predavanju sti hiji, u rušenju barijera pred svim negativnim i nekontroli sanim uticajima svetskih ekonomskih pomeranja, u odsustv svakog reda, svesnog delovanja i kontrole stvaralačkih snag društva, i posebno u odsustvu organizovanog napora i kon stituisane politike otpora samoupravljanja i preovladavanja poremećaja i pomućenih ekonomskih tokova. Izglede na us peh stabilizacije naše društvo mora da traži, pre svega, aktivnoj i dinamičnoj ekonomici u kojoj u okvirima defini sanih i konstituisanih širih interesa radničke klase i društva u celini dolazi do izražaja inicijativa i vitalnost radnog čoveka, njegova životna zainteresovanost za takav rezultat radne organizacije, koji otvara perspektivu za opstanak i razvoj u tržišnim uslovima, u uslovima međunarodne podele rada. U razvojnoj politici prednost dajemo onome što danas ima izgleda, a sutra i perspektivu na svetskom tržištu, i što nama kao jugoslovenskoj privredi, jugoslovenskom društvu, pa i jugoslovenskoj državi obezbeđuje i osigurava poziciju ravnopravnog partnera u međunarodnim poslovima. Prednost treba da ima ono što vuče napred ekonomiku cele zemlje, razvijanje onih pravaca i sirovinskih potencijala koji će nas brže oslobađati potrebe da prekomerno uvozimo sirovine za naraslu prerađivačku industriju i omogućiti da više razvijamo industriju za izvoz. To je, po mom mišljenju, od presudnog značaja jer će nas to oslobađati prevelike zavisnosti naših prerađivača od inostranih sirovina, povećati izvoz i voditi uravnoteženi platni bilans. Dakle, snižavati stepen naše ukupne ekonomske zavisnosti od inostranstva , a to nije bez poznatog odraza i u oblasti odbrane i zaštite naše zemlje. Smisla i ekonomskog opravdanja ima samo živanje u inostranstvu iz koga kao efekat treba da proistekne ekspanzija izvoznih potencijala sirovinskih i prerađivačkih kapaciteta i izvozne proizvodnje uopšte kod nas. Nesumnjivo da se dinamiziranje razvoja mora tražiti u većem korišćenju prirodnih resursa, a posebno onih gde su komparativne prednosti očigledne kod nas u odnosu na evropske i svetske razmere. Značajan deo upravo tih potencijala nalazi se širom naše zemlje i posebno na nedovoljno razvijenim područjima gde se i u tom obimu brži razvoj nedovoljno razvijenih područja uklapa u sveopšti interes, zajedničku strategiju i liniju bitke za stabilizaciju i treba da postane jedan od bitnih činilaca razvojnog kursa.

270

Smatram da je veoma značajno što se Savez komunista i u dokumentima ove Konferencije tako jasno postavio prema problemima razvoja nedovoljno razvijenih područja í posebno prema razvoju Kosova . Ovoga puta ne bih hteo da govorim o problemima ubrzanijeg razvoja Kosova, o kojimą su drugovi s Kosova pre mene govorili , a i inače u poslednje vreme u više navrata smo vrlo intenzivno diskutovali i ų međurepubličkim komitetima, na Koordinacionoj komisiji SIV-a, na Predsedništvu SFRJ i drugim nivoima. Stanje i argumenti, koji su nam ponuđeni , otvorenost i fleksibilnost za predloge drugih i činjenica da su potencijali Kosova atraktivni za privredu zemlje, a zatim aktivan odnos na koji smo naišli i u predloženom akcionom programu ove naše Konferencije, dovoljan su razlog da verujemo da će se komunisti i rukovodstva doslednije založiti da se politika najbržeg razvoja Kosova i smanjivanje razlika u stepenu razvijenosti između njega i ostalih područja prevesti u konkretne odluke i oživotvoriti u praksi u narednom periodu. No, činjenica je da je u dosadašnjem periodu, u kome se socijalistička Jugoslavija , kako je rekao drug Gligorov, a to i inače znamo, nalazila među zemljama koje su imale najbrži razvoj u Evropi i svetu , ipak ostale , ili se probudile, razlike između nerazvijenih i razvijenih područja. To nam nalaže da se u narednom periodu , uz maksimalno angažovanje svih nerazvijenih, koristeći i njihove ljudske i druge potencijale, obezbedi ravnomerniji razvoj i da komunisti budu ti koji će u odgovarajućim strukturama, gde se donose odluke, obezbediti da se ta politika i realizuje. Pri tom je od suštinskog značaja opredeljivati se za ono što je dugoročnijeg značaja i zajedničko i tome podrediti trenutni, regionalni ovakav ili onakav interes, koji bi se kasnije skupo platio zajedničkim zaostajanjem i poremećajima koji nikoga ne bi mimoišli. Veoma je značajno da , se u tom pogledu suzi prostor nacionalizmu kroz dalji razvoj samoupravljanja na svim nivoima, a i kroz razvoj našeg ekonomskog sistema i merama ekonomske politike koja će podsticati sve što će nas međusobno i još više otvarati i integrisati, ali i stati na put vidljivim i nevidljivim prelivanjima dohotka i svemu drugome što nije na liniji čistih međusobnih odnosa kod nas. Duboko smo svesni da sve to što imamo i što smo stvorili, da smo to stvorili u ovoj socijalističkoj Jugoslaviji i oni

271

najrazvijeniji u Jugoslaviji, i manje razvijeni, i najnerazvijeniji među njima. Svesni smo isto tako da perspektivu imamo jedino u 1 socijalističkoj i samoupravnoj jugoslovenskoj zajednici, i jedino u stabilnoj jugoslovenskoj zajednici i privredno i politički stabilnoj . Savez komunista treba da bude onaj činilac koji će od radne organizacije i zadataka vezanih za veće zalaganje na radu, za bolju organizovanost, za veću produktivnost rada, za dominantnu ulogu kreativnih kadrova i stvaralaca itd . preko grupacija i grana, preko opština, pokrajinai republika pa do zajednice u celini - smeravati formirati aktivnu svest o potrebi određenog ponašanja i angažovanja sada još i više inspirisanog potrebom atkivnog i organizovanog napora čitavog društva nego kada smo ulazili ili išli kroz reformu - ponašanja van koga ne treba da ostane niko ni u privrednim, ni u vanprivrednim delatnostima. Od bitnog je značaja, dakle, da se takvom postavljanju Saveza komunista obezbedi kontinuitet od rukovodstva do baze, jer nam se često do sada između generalno usvojene linije i baze javljao prazan prostor na kome su se javljala i različita tumačenja i različite snage, i na kome je bilo moguće svako delovanje i antireformsko , i antistabilizaciono, i antisocijalističko i svako drugo. Uz puni razvoj demokratskih odnosa u Savezu komunista Jugoslavije, tu borbu za stavove treba da organizuje, pre 1svega, jugoslovenski centar Saveza komunista, ali ne samo on, nego i svi drugi. Bez toga kontinuiteta i stavovi i zaključci ove Konferencije mogli bi imati sudbinu mnogih ranijih - da nikada ne zažive u praksi, da ne dočekaju da budu prihvaćeni i prevedeni u neposrednu aktivnost. - A to ne bi smelo da se desi i imalo bi posledice koje kasnije ni uvišestručeni materijalni i politički napori ne bi mogli da nadomeste, i saniraju i to stanje. Na to nas drug Tito već više puta upozorava, i, po mom mišljenju , ova će Konferencija učiniti korak napred.

ZVONKO BOLJKOVAC

Čast mi je da kao drvodeljski radnik, neposredni proizvođač, uzmem učešće u diskusiji Druge konferencije Saveza komunista Jugoslavije i to kako u ime organizacije Saveza 272

komunista >>Mobile« Osijek, » Ivo Marinković « Osijek u kojoj radim, tako u ime ostalih komunista općine Osijek i Beli Manastir . 1 U mojoj diskusiji želeo bih obuhvatiti sledeće probleme : Prvo, Savez komunista, njegova uloga i zadaci u sadašnjoj i dolazećoj etapi razvoja socijalizma, Drugo, radničko samoupravljanje i njegova perspektiva, i, Treće, aktuelna društveno-politička pitanja. Kako je vreme ograničeno na desetak minuta , ja sam pokušao da to sve skupa skratim, pa možda neće biti tako cjelina kao da sam mogao sve izneti. Naše mišljenje iz baze i istovremeno naš predlog je da se : Prvo, sistem čvrste ruke u partiji u cjelini ne može prihvatiti i vratiti Savez komunista na pozicije koje je nekad u razvoju revolucije imala Komunistička partija ; Drugo, neprihvatljivo je uvlačenje u partiju liberalizma i pretvaranje Saveza komunista u građansku partiju, i Treće, Savez komunista Jugoslavije mora, želim podvući i to još jednom, mora imati čvrst centar koji stvara jedinstvenu politiku, predvodi Savez komunista i teoretski i praktički u daljem toku revolucije , da on ima sva prava i ovlašćenja da od Saveza komunista stvori avangardnu klasu koja mora imati dominantan uticaj na kompletni politički život i ideološka kretanja , a preko svojih organa i na složene društveno-ekonomske tokove. Nismo ni za kakvi radikalizam, niti anarhiju, niti za čvrstu ruku, već smo za jedinstveni Savez komunista Jugoslavije kojemu je osnovni zadatak izgradnja samoupravnog socijalizma u Jugoslaviji. Da bi Savez komunista odista postao avangardan u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji predlažemo da se od ogranaka, osnovne organizacije, do Konferencije SKJ i kongresu, u sve forume bira natpolovična većina radnika iz baze, neposrednih proizvođača. Isto tako predlažemo da se Savez komunista očisti od skorojevića i ideologije tuđe SKJ, od nacionalista, šovinista, separatista, materijalista, frakcionaša i svih drugih koji štete ugledu i razvoju Saveza komunista Jugoslavije . Partijske forume, počev od opštinskih komiteta, preko centralnog komiteta republike i Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije trebalo bi, po našem mišljenju, osvežiti pretežnim dijelom neposrednih proizvođača, jer se već duže vremena osjeća preteran intelektualizam, tehnokratizam i zbog takvog

273

sastava struktura neprestano je sprečavan masovniji ulazak radnika u partijske forume. Želeo bih i ovo da naglasim . Ako očistimo Savez komunista od njemu, tuđih ideoloških elemenata ako reorganiziramo i prestruktuiramo rukovodstva Saveza komunista, od opštinskih komiteta do Centralnog komiteta SKJ, kao što sam naveo u predlogu , i ako do kraja dosledno i odgovorno budemo provodili u dijelo samoupravni socijalizam, mi radnici, seljaci i intelektualci iz baze sigurni smo da moramɔ uspjeti. Da bismo radničko samoupravljanje unapredili , predlažem : Prvo, da se samoupravljanje materijalno stimuliše u okviru realnih mogućnosti, bez preteranog optimizma i ne na csnovu nerealnih obećanja, kao što je to bilo u proteklom periodu. Radnička klasa Jugoslavije je svesna kakav teret treba da nosi, ali istovremeno s pravom zahteva da se proporcionalni dio tereta prevali na sve ostale faktore u društvu. Drugo, sistematski dograditi samoupravljanje odgovarajućim propisima. Treće, uvesti obavezne omjere pri izboru organa samoupravljanja tako da u proizvodnim organizacijama najmanje tri četvrtine broje neposredni proizvođači .

Četvrto, da rukovodioci organa samoupravljanja, predsednici pogonskih radničkih savjeta, savjeta radnih jedinica, upravnog odbora, poslovnih odbora budu isključivo neposredni proizvođači , radnici. Peto, da se u svim društvenim organima, organizacijama, mesna zajednica, opštinska skupština, Socijalističkom savezu, saboru, sindikata, partijskim rukovodstvima, Saveznoj skupštini bira nadpolovična većina radnika iz neposredne proizvodnje. Šesto, provesti u djelo savezne amandmane 21. i 22. na Ustav SFRJ i odgovarajuće republičke amandmane u što je moguće kraćem roku i saobraziti statute radnih organizacija i interne normativne akte sa nastalim novim ustavnim promjenama. Sedmo, provesti reformsku odluku u pogledu raspodjele između privrednih organizacija i društva 70:30 posto. Osmo, stimulirati investicije putem većeg bankarskog učešća i rasterećenjem od raznih dažbina , oročeni depoziti i razni drugi doprinosi za sve one investicije koje su društveno korisne. koje zadovoljavaju potrebe društva u robama, povećavaju broj zaposlenih i unapređuju izvoz.

274

Posebno je za nas u bazi zabrinjavajuća činjenica da je od Devetog kongresa do 21. sjednice Predsedništva SKJ bilo brojnih devijacija, i , što je najteže, nije sprovođeno u djelo ono što je od nas tražio drug Tito. Nebrojeno puta smo se pitali na terenu, u bazi, kako je moguće da drug Tito upozorava, savjetuje i govori o brojnim teškoćama i čak daje zadatke, a da prilično brojni pojedinici, naročito iz rukovodstava, ne preduzimaju ništa , ili se oglušuju , ili pak rade sasvim suprotno. Doista, svi smo mi osetili da je u Savezu komunista od 21. sednice na dalje došlo do brzog oživljavanja organizacija na terenu. Ali , ako na ovoj Konferenciji ne donesemo neke značajnije odluke za dalji rad preti opasnost vraćanja na ono mrtvilo, koje je vladalo pre 21. sednice. Zato, drugovi, tražimo da se pređe sa reči na djelo. Da do kraja podržimo druga Tita u njegovim stavovima, da učvrstimo Savez komunista tamo gde je on slab, da damo krila i novi polet našem samoupravnom sistemu i da već jednom shvatimo da bez kolektivnog rada dalje ne možemo ne samo napredovati, nego ne možemo opstati. Obećavam vam da ćemo mi radnici iz Mobilije, Ivo Marinković , Osijek i integrisani pogoni, zajedno sa ostalim komunistima iz Osijeka i Belog Manastra, znati se izboriti za provođenje naših odluka za dobrobit svih nas, naše zajednice Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Hvala.

ZORAN JOVANOVIĆ Odlučujući doprinos i uticaj na političke pripreme ove Konferencije imala je 21. sednica Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije. Članstvo je, dajući punu podršku stavovima 21. sednice, takođe ispoljilo kritički pristup . Afirmisano je ono što je dobro, a toga ima dosta i to nadalje treba ceniti i uporno negovati i u Savezu komunista Jugoslavije i u našoj zajednici, a što je odlučujuće za naš kurs i savladivanje teškoća. Kritika je otvoreno ukazala i na slabosti u društvu, u Savezu komunista Jugoslavije, na slabosti pojedinaca, i to će nam mnogo koristiti za rad i orijentaciju u narednom periodu. Upravo, kritika je pokazala da je masovno zaodevanje u plašt anđeoštva najsigurniji put u porok. Doduše, u tome nismo učinili sve što je trebalo i moglo i u bazi i u vrhu SKJ. Ostaje da se tome vratimo kroz realizaciju zaključaka ove Konferencije. No i pored toga, jedan broj funkcionera Saveza komunista Jugoslavije izgubio je ugled u nepovrat. Njihov auto-

275

ritet u članstvu ubuduće neće zavisiti ni od funkcije koju bu du obavljali u Savezu komunista Jugoslavije ako nastave da rade po starom.

Baza Saveza komunista nije samo osudila i odbacila na cionalizam, separatizam i liderstvo i njihove nosioce već je ovog puta iznova osudila i političke tendencije sa kojima se naša Partija odlučno obračunavala u svom posleratnom raz voju. Posebno je značajno da su i ovog puta potvrđeni stavov i kurs Četvrtog plenuma Centralnog komiteta Saveza komu nista Jugoslavije.

Kurs Devetog kongresa dobio je punu podršku . Zadatak ove Konferencije mora biti upravo reafirmacija stavova Devetog kongresa i dogovor kako da se oni realizuju u što je moguće kraćem vremenu i u pogledu odnosa u našoj zajednici, ali i odnosa u Savezu komunista Jugoslavije.

Očigledno je iskrena želja većine radnika, građana, članova Saveza komunista da drukčije radimo nego što smo radili do sada. Vraćajući se na kurs Devetog kongresa mi se u razvoju Saveza komunista Jugoslavije vraćamo idejno jedinstvenoj revolucionarnoj i demokratskoj partiji. Sa reorganizacijom Saveza komunista nastojali smo da negujemo organizaciju koja bi odgovarala samoupravnim odnosima. Uprkos svim krizama, slabostima i teškoćama Jugoslavija je danas u pogledu društvenih odnosa najrazvijenija socijalistička zemlja. U tim uslovima i Partija ima šansu da se dalje razvija kao demokratska partija. To je i naš internacionalni dug , ali i naša velika šansa kao pokreta. Zapravo, mislim da je to osnovno pitanje, daleko važnije nego pitanje nekih drugih kategorijalnih komponenti našeg sistema, svakako vrlo važnih. Jer ako bismo se vraćali sa tog kursa, sa te pozicije nazad, što su mnogi u rešavanju krize proteklog perioda i očekivali priznajući da su u tome pogrešili, to bi bilo odlučujuće za ceo kurs Partije i razvoj sistema, za društvene odnose u celini. Bilo bi samo pitanje dana kada bismo otpočeli da odstupamo sa kursa Partije i u drugim oblastima ekonomskog i društvenog razvoja, sistema u celini. To je upravo Rubikon koji smo prešli, i tu povratka nema. 1

Druga pitanja mogu biti manje značajna za ovaj kardinalni odnos. I drugo , bez toga, bez dalje demokratizacije odnosa u Savezu komunista Jugoslavije, bez odlučnog prodora baze, osnovne socijalne snage našeg društva, proizvođača u sfere partijske politike, u organe i forume, ne može biti ni dalje uspešne demoktratizacije društva u celini, ni razvoja sa276

moupravljanja u privredi i drugim oblastima. Bez toga se ne mogu savladati ni otpori samoupravljanju od onih snaga koje žele da zadrže monopolske pozicije, pozicije vladanja u društvu i Savezu komunista Jugoslavije. Oni će uvek težiti da odslikaju odnose i stanje u Savezu komunista, da u njemu traže alibi za svoj greh. Naš unutarpartijski život mora biti zasnovan na komunističkim odnosima i on mora stvarati kadrove koji će se odlučno boriti za komunističke odnose u svim oblastima života, Unutar naših redova mora biti opštepartijskih rasprava, diskusija, razvijene kritike, samokritike, uzajamnog strujanja ideja od baze do vrha, idejnog diferenciranja da bi bilo idejnog jedinstva, i to se ne može ničim zameniti . Dakle, moramo negovati duhovni profil članova Partije koji se mora temeljiti na hrabrosti, odvažnosti, smislu za nezavisnost. To je doduše i najteži problem. Zato tu ne može biti nikakvog kompromisa sa tezom o revalorizaciji koncepta Partije koji smo imali u drugim uslovima. Mi treba da istrajemo na ovom kursu. Postojeća praksa i postignuti rezultati potvrđuju njegovu ispravnost. Postoje i teškoće , krize, ali to su krize ulaza. Plebiscitarno smo se izjasnili za jedinstvo Saveza komunista. U bazi članstva ono nikada nije ni dovođeno u pitanje. Očigledno, jedini autoritativni princip u demokratskoj partiji na koji je opravdano pozivati se danas jeste ideološko jedinstvo. Ideološko jedinstvo u bitnim zajedničkim pitanjima . Inače, drugi principi manje odgovaraju prirodi odnosa koje negujemo. Upravo, zato ističem da je važno i najbitnije za naš pokret negovati klasnu svest. Reforma je društveni pokret i ne može se svesti na organizacione promene, pogotovo samo vrha Saveza komunista Jugoslavije. Institucije i oblici su samo jedna dimenzija reforme . To sužava ceo posao , stvara samo privid velikih promena. Znači ne samo rad na organizacionoj shemi nego upravo rad na ideologiji i uzdizanju svesti. Mnogo je tu tema, mi moramo znati kuda hoćemo, na šta usmeravamo Partiju , na koje sektore, na koje procese . Ali ne samo da komentarišemo te procese, već da znamo šta treba raditi, šta treba promeniti. Jačanje ideološke komponente jedinstva i na toj osnovi mora biti naš jasan smer. Ali se zato moraju stvoriti i organizacioni uslovi, povećati efikasnost. Očigledno da naše organizacije, naši forumi ne smeju biti samo tribine na kojima se drže govori, mudri i gnevni. Ne može ostati na tome da ideje Saveza komunista samo kolaju moraju se stvoriti uslovi za njihovu efikasniju realizaciju.

4 277

U realnom političkom životu i najnaprednije ideje vrede onoliko koliko iza njih stoje organizovane progresivne snage . Jer demokratski procesi koji su otvoreni, koji nisu samo jednosmerni ni pravolinijski , i gde je u epicentru Savez komunista Jugoslavije, tamo drugih uticaja i nijansiranja kao da nema. Demokratski procesi konvergiraju onim snagama koje su svakodnevno strpljivo angažovane, koncentrisane na dnevne, ali i na opšte zadatke. Doduše, to odgovara i drugim snagama, drugim idejnim opredeljenjima. I oni računaju sa tom situacijom. Otuda se zaista mora voditi uporna borba. Nismo dovoljno osposobljeni da delujemo kao ideološko-politički faktor koji dejstvuje na osnov u naših idejnih , ali i etičkih opredelje nja. Postoji velika slabost u tome kako sprovodimo zaključke . Stvari se ne završavaju same od sebe donošenjem zaključaka ; naprotiv tek tada počinje borba. Zaključci se sami od sebe ne mogu realizovati. Njih neće realizovati poštari i kuriri koji ih raznose, već to moramo mi , od vrha SKJ do svakog člana Partije . Mi imamo dobru partiju , dobar partijski sastav , spreman da se bori na jasnom kursu . Dvadesetprva sednica je to upravo potvrdila. Pogrešne su ocene da je loše stanje u Partiji, da je partijsko rukovodstvo dobro, a da članstvo ne valja. Tvrditi to bila bi kardinalna greška, koja bi imala ozbiljne posledice i po akcionu sposobnost Saveza komunista, prilike u njemu i po njegovo kretanje i razvoj . U našoj Partiji prisutna su diferenciranja, ima i kolebanja, i svega toga . Ali je očigledno i to da se tu vršila i duboka transformacija Partije, jer u njoj i u društvu postoji realno tlo za odbranu ovog kursa i za njegov dalji uspešan razvoj . Onako i samo onako kako je to Deveti kongres zacrtao. Realni doprinos tom saznanju i tom iskustvu dala je baza Saveza komunista, a ne vrh SKJ. Centralni organi nisu dali doprinos koji smo posle Devetog kongresa očekivali . U kom smislu? Nismo odgovarali na aktuelna idejno -politička pitanja, bili su paralisani poremećenim odnosima. Članstvu bazi se ne možemo vraćati samo u krizama, sklada treba rasčistiti sukobe u centru, rešiti krizu.

JANEZ KOCIJANČIĆ Mislim da se moramo u Savezu komunista odlučno opredeliti protiv svih onih političkih tendencija koje uzroke naših sadašnjih političkih problema vide u prošlogodišnjem prihvatanju ustavnih amandmana . Praksa, pored svih teškoća, dokazuje upravo suprotno ― da su amandmani omo-

278

gućili jedini ispravni put razvitka naše socijalističke samoupravne mnogonacionalne zajednice . Zbog toga druga faza ustavnih promena ne može biti ni revizija , ni korekcija prve, već dinamičko zaokružavanje sistema čiji su osnovni elementi već dati u Ustavu i u dokumentima Saveza komunista. U tom smislu vidim dva zadatka. Prvo, treba realizovati sve ono što je već dogovoreno i što je usvojeno u ustavnim amandmanima. Ukratko, treba sa nivoa principa preći na nivo prakse, i to pre svega u samoupravnoj rekonstrukciji društva u realizaciji 21. i 22 . amandmana, u samoupravnom sporazumijevanju i društvenom dogovaranju u zakonodavstvu federacije i republika, koje treba da da bitno više prostora razvitku samoupravnih društvenih odnosa. I drugo, treba na makro-društvenom planu tražiti nova rešenja, pre svega ona koja će omogućavati realizaciju rukovodeće uloge radničke klase i proširenje samoupravnih društvenih odnosa na sve sfere društvenog rada i odlučivanja. U drugoj fazi , u kojoj treba prihvatiti kompleksne nove ustave federacije i republika, treba se osloboditi mnogih kompromisnih rešenja u koje nas teraju praksa, navike, mentalitet i poneka ideološka predrasuda. U njoj nas očekuje nekoliko vrlo složenih problema. Prvo, tu su problemi svojine i njenih transformacija. Svojina u svakom društvu bitno određuję društvene odnose. U nas imamo različite oblike svojine. Od načelno dominantne društvene, preko ostataka državne do privatne svojine. Međutim, u praksi imamo vanredno jake pojavne oblike grupne svojine, što je, po mome mišljenju , osnovni problem političkog trenutka. Pojave grupne svojine su već u proizvodnim organizacijama udruženog rada diskutabilne, jer one bitno deformišu socijalističke samoupravne odnose, pre svega u sferama cirkulacije kapitala, u bankama, trgovini itd., one znače otuđivanje minulog rada radničkoj klasi i koncentraciju ekonomske društvene moći van njene samoupravne ingerencije. Principijelni izlaz iz ovog teškog ćorsokaka mora dati dalja razrada usvojenog, a u ustavnim amandmanima šturo zapisanog principa minulog rada . Taj princip treba da omogući neposredan uticaj radnika na rezultate sopstvenog rada , on mora značiti polaznu osnovu za njihov samoupravni uticaj na sve faze proširene reprodukcije. Ako minuli rad shvatimo ovako, onda se u Savezu komunista treba jasno da opredeli-

279

mo protiv ne tako retkog distributerskog shvatanja minulog rada i najamnog odnosa prema njemu. Dalje, u nas još uvek postoje dva paralelna vida demokratije: ekonomska, koja se zasniva na razvoju samoupravljanja, i politička, koja polazi od klasne političke vlasti. Promenama u sistemu tu dvojnost treba ukinuti, i to integrativnim delovanjem samoupravljanja, Treba omogućiti da se, umesto sistema koji je izgrađen na političkoj reprezentaciji , izgradi sistem društvenog odlučivanja koji će biti zasnovan na delegatskom principu, u kome će se formirati neposredni odnosi između baze i odlučivanja. Delegatski sistem mora obezbediti odlučivanje radničke klase, a ne odlučivanje u njeno ime. Radni čovek se javlja kao nosilac više interesa. Pre svega, on se javlja kao radnik ili stručnjak u osnovnoj organizaciji udruženog rada, on je građanin u mesnoj zajednici, u komuni, potrošač, on je neposredno ili posredno potrošač i u obrazovanju zdravstvu kulturi itd . Iz asocijacija u kojima se ovi interesi zadovoljavaju treba izgraditi sistem samoupravnih sporazuma i društvenih dogovora i sistem neposrednog uticaja kroz izabrane delegate na društveno odlučivanje u opštini i republici. Zbog toga treba u prvom redu , pored konstituiranja osnovnih organizacija udruženog rada , rešiti problem sadržine i statusa samoupravnih interesnih zajednica na području zdravstva, kulture, prosvete, socijalnog osiguranja itd . Njima treba ili priznati da su autentični reprezentanti udruženog rada i dati im na osnovu toga adekvatna prava i samostalnost, ili ih treba učiniti da to postanu . U svakom slučaju , one moraju postati funkcionalni atributi delegatskog sistema. Bez njih bi on bio nepotpun. Vrlo je značajno u izgrađivanju delegatskog sistema sprečiti izdvajanje i utvrđivanje izvršne vlasti kao novog monopola političke moći kome će samoupravljanje, demokratija i delegatski sistem predstavljati samo ljubàznu masku za naivne građane . Zbog toga je potrebna najšira diskusija o problemima uvođenja delegatskog sistema , razmatranje različitih varijanti, 1 čvrsta orijentacija da se kroz njega poveća, a ne smanji, uticaj radničke klase i najširih slojeva stanovništva na politiku. Smisao druge faze ustavnih promena ne može više biti novo smanjivanje kompetencija i prepirke i svađe oko njih. Ako kompetencije nekakvom listom spuštamo dole, ili nešto ređe penjemo gore , još uvek nismo ništa bitno promenili. Ako to proglašavamo za najvažnije, mi smo jedino političku paž280

nju upravili na sporedni kolosek potrebnog i istinski revolucionarnog. Potrebna su nova kvalitativna rešenja koja moraju polaziti sa pozicija udruženog rada i samoupravnog položaja proizvođača, potrošača, građana i čoveka . Umesto svađe oko nadležnosti potrebna je njihova realizacija, i to na način koji je klasičnoj državi gotovo nepoznat. A tu posle proboja fronta nismo mnogo učinili . U zakonodavstvu svi kasne, i federacija i republike. Sa časnim i retkim izuzecima prepisuju se rešenja iz bivših saveznih zakona. Kao da su nam u velikim bitkama ponestale snage za male. Društveno-politički sistem već sada, a i ubuduće, treba da omogući konstituisanje i nesmetano izražavanje svakog pojedinačnog, ali i parcijalnog interesa. To je neuralgična tačka sistema. Nekima to smeta i oni smatraju da to treba menjati. Ja, međutim, smatram da ta rešenja treba zadržati i razvijati dalje, jer je to jedini način da se zaštiti ravnopravnost i radnih ljudi i organizacija udruženog rada i naroda. Međutim, insistiranje na parcijalnim interesima, sebično neprihvatanja nužnih pregovora i demokratskih dogovora treba politički inkriminisati , i to od osnovnih organizacija udruženog rada do međurepubličkih odnosa . Tu vidim bitan zadatak za Savez komunista , nužnu razliku između ustavnog sistema i sadržine političkih procesa . U Sloveniji smo ustavnim amandmanima regulisali i položaj dve društveno-političke organizacija : Socijalističkog saveza i Saveza sindikata. To je značajna kvalitativna novina i ubuduće bi trebalo regulisati i ustavni položaj ostalih organizacija i udruženja građana . Zbog jedinstva sistema trebalo bi, po mome mišljenju , usvojiti adekvatna rešenja u federaciji . Sve to, naravno, u smislu dalje demokratizacije političkog života i razbijanja kadrovskih monopola, a ne obrnuto u priznavanju nekih posebnih prava vrhovima pojedinih organizacija.

ZDRAVKA VLAŠKI U svojoj diskusiji želim da istaknem neke probleme i ukažem na potrebu ideološko-političkog obrazovanja mladih kao budućih samoupravljača. Vršnjak sam našeg samoupravnog sistema. Rođena sam u godini kada je prvi put u istoriji ozvaničeno radničko samoupravljanje . Od tada je samoupravni sistem u svome konstituisanju i razvoju postigao krupne rezultate. Želim, i ne samo ja već i većina mladih da 281

se uključimo kao aktivni i konstruktivni činioci u produbljavanju samoupravnih društvenih odnosa . Ne želimo da budemo pasivni posmatrači u našem samoupravnom društvenom hodu. Posmatrajući rad u omladini i njeno uključivanje u društvene tokove ne mogu biti zadovoljna, jer se osjećam da sam na periferiji društveno-ekonomskih i političkih zbivanja i promena u našoj zemlji . Takvo osjećanje nemam samo ja, već i većina mladih . Nas ponekad i biraju u organe samoupravljanja, ali najčešće zbog strukture, - da bi zadovoljili formu, ne suštinu. I tamo smo često pasivni posmatrači. Jer nas niko prije izbora nije pripremio da uspješno obavljamo dužnosti koje su nam time poverene.

Međutim, ako želimo da se uključimo u naš samoupravni mehanizam , to često ne možemo zato što nemamo, što nam nedostaju teoretska i praktična saznanja o ekonomskom i društveno-političkom zbivanju u nas. Nama na srcu leži naš samoupravni i demokratski odnos . Mi ih osjećamo kao dio sebe. Al želimo da budemo i dio njih. Želimo da samoupravne od1 nose produbljavamo . Jer produbljavanjem tih odnosa osjećali bismo se kao aktivni učesnici razvoja samoupravnog društva. Svjesni smo da sutra moramo preuzeti vrlo važne i odgovorne dužnosti. Ali nismo sigurni da li ćemo te dužnosti i obaveze uspješno izvršavati i onako kako želimo . jer nismo dovoljno pripremljeni i osposobljeni za to . Stoga se nameće neophodnost da se omladini pokloni daleko, daleko više pažnje u ideološko-političkom i društveno ekonomskom obrazovanju . Da bismo uspješno obavljali funkcije koje nas sutra u našem samoupravnom društvu , očekuju, neophodna su nam ta saznanja . Nisu u pravu oni koji misle da mlade interesuje samo zabava, šund i literatura sumnjivih umjetničkih kvaliteta. Nas i te kako interesuje marksistička literatura. Ali se vrlo malo pažnje poklanja njenom približavanju omladini . U školama nas opterećuju često nevažnim stvarima, a malo nam daju ono što možemo u životu primeniti, izuzev stručnog obrazovanja. Našem stručnom usavršavanju i obrazovanju poklanja se dovoljno pažnje , pripremaju nas da budemo dobri proizvođači ; ali mi želimo da u stručno obrazovanje unesemo marksistička i teoretska, idejno-politička saznanja koja se zasnivaju na našoj samoupravnoj praksi. Neophodna su nam saznanja o našem društveno-ekonomskom i političkom zbivanju . Želimo i tražimo, pored toga što se pripremamo za dobre proizvođače , da budemo i dobri samoupravljači . Samoupravno društvo je naša stvarnost i budućnost. Idejno osposobljeni , želimo da ga dalje usavrša-

282

amo. U narodnooslobodilačkoj borbi, posleratnoj obnovi i razoju naše zemlje, omladina je prednjačila , a iz njenih redoa je i najviše narodnih heroja. To je, pored ostalog, i dokaz njenoj spremnosti da se bori za bolje dane, spremnosti za alje razvijanje samoupravnih demokratskih odnosa. Mi nenamo bunkera i rovova da ih osvajamo , ali razvoj samoupavnog društva prihvatamo kao revolucionarni preobražaj . elimo i tražimo da budemo aktivni borci te revolucije. Da ismo to postigli, nama treba pomoć iskusnih boraca za razvoj amoupravnih odnosa, jer su mlade i u ratu iskusni i istaknuti ›orci učili kako se treba boriti . Zato tražimo i pridružujemo e svima koji se zalažu da se daleko više pažnje pokloni ide›loško-političkom i društveno-ekonomskom obrazovanju mlalih, i to organizovano u školama i vanškolskim aktivnostima. Onda kada ideološko-političko i društveno-ekonomsko obrazovanje postane sastavni dio nastavnih i obrazovnih programa u svim školama, kada se tom obliku obrazovanja da onaj značaj koji on zaslužuje, tada će te škole davati kompletne ličnosti kakve su nam neophodne i preko potrebne. A u samoupravnim organima omladinci neće biti samo posmatrači već i aktivni učesnici samoupravnog razvoja našeg društva.

MILAN REZEVSKI

Svoje izlaganje skratiću napola jer je već dosta rečeno o delovanju neprijateljskih snaga i značaju zaključaka 21. sednice Predsedništva SKJ. Izražavam zahvalnost drugu Titu što je postavio kao zadatak tući neprijatelja svuda i na svakom mestu i ne dati mu da se pritaji na rukovodeća i druga odgovorna radna mesta odakle bi ponovo mogao delovati . Politički problemi se ne mogu posmatrati odvojeno od ekonomskih, jer stabilan politički sistem traži i stabilnu ekonomiku, i obrnuto . U materijalima Konferencije konstatuje se veoma složena ekonomska situacija, sa mnogo nerešenih problema i protivrečnosti, odnosno iscrpno su pobrojani problemi za koje ne možemo očekivati da ova Konferencija da recept kako da se reše, a još manje da ih ona reši. Dovoljno je ako na ovoj Konferenciji zacrtamo jedinstveni stav u rešavanju istih i usvojimo zaključke i zadatke za donošenje konkretnih akcionih programa od radnih organizacija i komuna do republika i federacije , i da to bude permanentni zadatak svih članova Saveza komunista - da na svojim radnim mestima i u delo-

283

krugu svog delovanja disciplinovano i odgovorno sprovode u delo donesene zaključke i preuzete obaveze. Ni dosadašnji zaključci nisu bili loši, ali ih nismo dosledni ili ih uopšte nismo sprovodili , zbog čega smo danas dovedeni u veoma složenu ekonomsku situaciju , a za koje, na žalost, niko nije uzet na odgovornost. Razlozi su više subjektivne nego objektivne prirode i sporost i nedoslednost u razvoju samoupravnog sistema, odnosno duže zadržavanje etatizma i etatističkih odnosa. Dalje moram naglasiti pojedinačnu i kolektivnu odgovornost i ubeđen sam da ćemo na sledećem kongresu više diskutovati o usavršavanju određenih ekonomskih rešenja , a manje o problemima. Nama je u radnim kolektivima vrlo neprijatno kad se o određenim pitanjima između republika, odnosno u federaciji sporo dolazi do sporazuma i zajedničkih rešenja. Posebno kad znamo da ta pitanja uglavnom rešavaju komunisti. Predstavnici republika u saveznim organima treba da zastupaju interese svojih republika. Ali, svi ti drugovi, kao i drugovi u republičkim rukovodstvima su isto tako odgovorni za celu jugoslovensku zajednicu, odgovorni i kao rukovodioci i kao komunisti. Nema i ne sme biti zajedničkih problema koje komunisti dogovorno i ravnopravno, na bazi samoupravnih principa ne mogu rešiti. Pored niza ekonomskih problema, mi smo u proteklom periodu postigli i zavidne rezultate u ekonomskom razvoju, u rastu proizvodnje i produktivnosti rada, u porastu realnog životnog standarda radnih ljudi i broja zaposlenosti, u porastu materijalne osnove društva itd. Uglavnom je to postignuto zalaganjem radnih ljudi, i to u malo težim uslovima nelikvidnosti i drugih poteškoća na tržištu. Doslednom realizacijom principa raspodele prema radu i obezbeđenjem približno jednakih uslova za sticanje dohotka, odnosno da se za isti rad ostvaruju približno jednaki lični dohoci, ne samo što će se stvoriti pozitivna politička klima u radnim kolektivima već će radnička klasa sa većim entuzijazmom i zalaganjem dati veću proizvodnju i bolju produktivnost. Zbog nedostatka vremena ne mogu ulaziti u razmatranje elemenata koji se suprotstavljaju realizaciji principa raspodele prema radu. Uostalom , to je tako poznata stvar, Treba je samo rešavati. Dvadeset prva sednica Predsedništva SKJ, izlaganje druga Tita, ostali akcioni dokumenti, kao i materijali za ovu Konferenciju povratili su poverenje radničke klase i radnih 284

ljudi u avangardnu ulogu Saveza komunista. Neču pogrešiti ako kažem da je sada pred nama komunistima istorijski zadatak --- izvršavati dosledno zadatke i preuzete obaveze ili .... Ovo »ili« moramo brisati u datoj situaciji iz rečnika. Da zacrtanu politiku možemo sprovoditi garancija je i radnička klasa i radni ljudi Jugoslavije, jer je na svim sastancima radnih kolektiva jednodušno prihvaćena usvojena politika i pravac našeg daljeg kretanja. Što se tiče privrednog kriminala, mita, korupcije i drugih vidova zloupotrebe društvenih sredstava, treba preduzimati oštre krivične mere. Novonastali bogataši su isto tako predmet inspekcije, tužilaštva i sudskih organa. Imovinu stečenu na nepošten način , koja se ne zasniva na izvršenom radu, treba oduzeti. Poreska politika i inspekcija su nam dosta labave. Mi jesmo za lični rad sopstvenim sredstvima u zanatstvu, ugostiteljstvu i drugim uslužnim delatnostima, i to treba stimulirati i garantirati njegovu sigurnost, ali bez eksploatacije i sa realnim oporezivanjem. Multimilionere i privatne fabrikante nećemo, jer je to nespojivo sa našim principima, posebno što se takvo bogatstvo može stvoriti jedino eksploatacijom ili krađom, a za eksploatatore i lopove nema mesta u našoj zajednici, osim iza rešetaka. Ono protiv čega smo se nekad borili danas ne možemo stvarati i podržavati. Pitanje rente takođe treba dobro preispitati, a posebno naložiti našim zakonodavcima da popune rupe u zakonimą, jer se dosta prljavih stvari čini u zakonskoj formi. Pri sprovođenju ovih mera nailazićemo i na otpore, jer je ne mali broj ljudi uprljao prste, a takvih ima i među komunistima. U jednom ne sme biti pardona: sprovođenje ovih mera mora se vršiti na osnovu istih kriterijuma prema svima, bez obzira ko je i šta je. Pred zakonom i društvom su svi jednaki. Napred iznete deformacije treba beskompromisno likvidirati, ali to ne sme biti naša glavna preokupacija. U lancu ekonomskih problema moramo uhvatiti one karike koje su najaktuelnije radi stabilizacije privrede zemlje, što ne znači da paralelno nećemo rešavati i ostala ekonomska pitanja. Pri sprovođenju stabilicaonih mera mi komunisti se moramo založiti da se sva rešenja iznalaze prvenstveno sopstvenim naporima, da se oslonimo na sopstvene snage . Isto se tako moramo zalagati da sve vidove potrošnje svedemo u okvire materijalnih mogućnosti i uopšte voditi racionalnu potrošnju i da se lični dohoci kreću u granicama produktivnosti rada. Iako se zvanično ne traži stezanje kaiša, on se nezvanično već

285

t

steže . Ubeđen sam da su radni ljudi spremni i na to, ako je to neophodno, ali pod uslovom da socijalistički srazmerno svi stežu kaiševe, a ne da neko steže kaiš, a drugi da nosi hozentregere. Permanentan zadatak komunista je i rešavanje problema nezaposlenosti i privremenog boravka naših radnika u inostranstvu. To je težak i dugoročan posao, i zato zaslužuje mnogo veću brigu komunista, posebno što je reč o delu naše radničke klase. Konferencija mora podvući važnost iako je to dosad nekoliko puta rečeno, pitanja bržeg razvoja privredno nedovoljno razvijenih republika i Pokrajine Kosovo, koje je objektivna potreba, u interesu cele naše zajednice kako nerazvijenih tako i razvijenih republika i pokrajina. I na kraju, dozvolite mi da kažem samo nekoliko reči o samoupravljanju u preduzećima. Mi smo u proizvodnim organizacijama dobro počeli sa samoupravljanjem . Ali danas je samoupravni interes i oduševljenje radnika smanjeno, a negde u stagnaciji, jer ga nismo dalje razvijali . Mi ćemo samoupravne probleme u preduzećima rešiti . Ali samoupravne oaze proizvodnih organizacija ne mogu bujati u nesamoupravnoj peščari ostalog dela društva. Samoupravljanje ne može opstati ukoliko se cela zajednica ne zasniva na samoupravnim principima i samoupravnim odnosima. Ustavnim amandmanima to se pitanje aktuelizira, i nadamo se daljem uspešnom razvoju i reafirmaciji samoupravljanja.

TODOR MOHAN Dozvolite mi da učestvujem u diskusiji pošto smatram da sam dužan da kažem nekoliko reči u vezi sa poljoprivredom na selu, jer sam individualni proizvođač, po nacionalnosti Rumun. Izvinjavam se unapred što ću grešiti u nekim rečima na srpskohrvatskom jeziku. Mislio sam da se opredelim za tri stvari u poljoprivredi koje smatram da nisu u redu . Kao prvo uzeo sam kreditiranje zemljoradnika na selu u vezi s modernom mehanizacijom za obradu zemljišta . Svi zemljoradnici na selu opredeljuju se sada za mehanizaciju u želji da bolje obrađuju zemljište. Do sada su pokušavali da kupuju stare traktore, pa su videli da nisu rentabilni ; gotovo svaki od njih koji je kupio stari hoće da ga proda i da kupi novi. Ali, na žalost, on ne može dobiti kredit od banke, što znači da, mada ima volju da radi, da ide dalje sa

286

nodernom mehanizacijom, to mu bankarska politika ne dopušta. Ne znam zašto to treba sprečavati kada se jasno vidi la je taj razvoj već na putu i da ga ne treba zaustavljati . Hoću da vam iznesem situaciju u mom rodnom selu. Selo se zovu Lokve kod Alibunara. Svi stanovnici su Rumuni . A imamo sada oko 210 komada traktora, od kojih je oko 60 odsto novih, a ostali su stari Oko 20 do 30 seljaka zahteva i već ima pripremljen novac u devizama za kupovinu novih traktora, ali ih ne mogu dobiti. Prosto ljudi ne znaju šta da rade. S novcem u džepu , idu , traže lutaju tamo-ovamo, i nigde ne može kupiti mašine. Drugo, hteo bih da kažem i nešto o otkupu proizvoda i stabilizaciji cena. Seljaci skupe svoj proizvod i drže ga po koševima ili na tavanima, do isporuke. Prilikom isporučivanja šta se dešava? Oni proizvod isporuče a novac ne dobiju. Čekaju tri do četiri meseca dok im se ne plati. A tada su obično cene već veće , tako da oni upoređujući tadašnje cene i one po kojima su oni proizvod dali a novac tek tada primili, smatraju da su oštećeni. Svako od njih izgubi najmanje prosečno 20, 30 i do 40 i 50 hiljada dinara. Zato seljaci sa sela zahtevaju da se cene stabilizuju, da znaju, na primer, koliko mogu za vagon pšenice dobiti i sačim mogu računati, što im je sada nemoguće . Treće, hteo sam da kažem nekoliko reči u vezi s razvojem stočarstva na selu . Moje selo, koje ima oko 4 hiljade stanovnika, isporuči svake godine po 2 hiljade komada tovnih junadi. Ali što se tiče plaćanja prošli su isto kao i sa pšenicom i kukuruzom : novaca nije bilo. Verujte, ako se nastavi.s ovim metodom i ovakvom bankarskom politikom seljaci će početi manje prodavati. Oni već govore : još ovo što imamo prodaćemo, i dalje - bolje neka stoji kukuruz u košu i pšenica na tavanu, a kad ću je prodati, Ito ću tek videti. I na kraju, mislio sam da ne budem dugačak ; individualni proizvođač na selu očekuje sprovođenje do kraja Rezolucije o poljoprivredi koja je postavljena u zaključcima Prve konferencije SKJ.

LJUBO BRAŠKI Govorim u ime kolektiva ,,Dalmacija- cement" i 4 hiljade radnika, 800 članova Saveza komunista koji su po formiranju Partije bili listom za istu. Pod njenim rukovodstvom vodili su bezbroj klasnih bitaka a u narodnooslobodilačkoj 287

бorbi učestvovali sa preko 95 posto svojih radnika od koji je preko 800 ostavilo živote na poprištima borbe širom naš zemlje. Govorim u ime kolektiva koji je golorukim radničkin rukama izdigao svoje tvornice cementa iz ratnih ruševina, ko lektiva u kojem je formiran prvi radnički savjet, koji dana daje zemlji jednu trećinu cementa i niz drugih građevinski materijala. Naši radnici davno su raskrstili sa nacionalizmom i šo vinizmom i među prvima kovali bratstvo-jedinstvo. Njih nije zbunila kampanja tzv . pokreta i Matice jer su oni odavno prije Karađorđeva vodili odlučnu borbu protiv nacionalizma Još 1967. godine oni su održali protestne zborove protiv Deklaracije o jeziku , Prijedloga za razmišljanje, jer već tada je bilo jasno da iza takve rabote stoji kontrarevolucija, odnosno razdvajanje naroda Jugoslavije, a da im Deklaracija i Prijedlog služe samo kao paravan. Još u maju prošle godine kada je Matica pokušala da se instalira u naše tvornice i mjesta, naši radnici na čelu sa Savezom komunista znali su ko i zašto stoji iza nje i nisu dozvolili da se uvuče u naše tvornice. Već tada su se suprotstavili rukovodstvu Opštinskog komiteta Splita koje je podržavalo Maticu ; tražili smo da se ono isključi iz Saveza komunista i smijeni sa svih funkcija, i partijskih i privrednih. Kritiku druga Tita i zaključke 21. sjednice Predsjedništva ne samo članovi Saveza komunista već i svi radnici dočekali su sa oduševljenjem i dali im jednodušnu podršku. Dužnost mi je , ne samo u ime organizacije Saveza komunista u našem poduzeću već i u ime svih radnih ljudi da kažem da nismo zadovoljni tempom i načinom kojim se razvija borba protiv neprijatelja našeg naroda. Još uvijek se oportunira prema mnogim nosiocima tzv. pokreta, prema nekim članovima CKSKH i pojedinim članovima Konferencije SKJ, a koje su prozvale mnoge radne organizacije i traže njihovo isključivanje i smenjivanje sa svih funkcija. Neminovno se postavlja pitanje kako da se onda čiste oni beznačajni , kako naš narod kaže, ona sitna riba, ako se ovakove želi zadržati . Zar je pametnije takove zadržati pa izgubiti povjerenje baze, odnosno radničke klase, ili ih energično smijeniti. Opasno je igrati se u ovo vrijeme povjerenjem našeg naroda, a radničke klase posebno. Tim više što je to povjerenje mnogo puta prokockano. To nam se ovog puta ne smije dogoditi. Ukoliko nam se to dogodi, ne znam da li će

288

am se više vjerovati i da li će nam se ukazati više prilika da to povjerenje vratimo. Po našem mišljenju, Titove riječi nnoge sredine nisu ozbiljno shvatile, osim deklarativno, a od toga neprijatelja glava ne boli.

Da je to tako govori činjenica što se borba na mnogim rontovima ne samo nije rasplamsala već nije ni otpočela. Često se čuje kako na pojedinim regijama i sredinama nije bilo nacionalizma , a Tito kaže da ga je bilo svuda, negdje više negdje manje. Zbog takvih shvatanja i u našoj Republici Hrvatskoj nije se svuda pošlo u ofanzivu . To, čini nam se vrijedi i za mnoge sredine drugih bratskih republika. Mislim da ćemo se složiti da borbu protiv kontrarevolucije ne možemo iznijeti ako se ne rasplamsa na cijelom jugoslavenskom frontu . Naši radni ljudi misle da, iako je nužna, nije dovoljno cijelu borbu svesti protiv nacionalizma, već da istu treba uključiti i protiv velikih socijalnih razlika, protiv bogaćenja i korupcije . Radnička klasa sa svojom avangardom , Savezom komunista, mora se odlučno suprotstaviti bogaćenju, a jedino uvažavati ono što rezultira iz rada i što je rezultat rada. Svjesni smo da se od rada samo može bolje ili lošije živjeti, ali ne i stvarati kapital i bogatstvo. Mi znamo da se bogatstvo stvara od prisvajanja tuđeg rada, a isto tako moramo znati da za to treba ići pred sud i na robiju . Kapital proizvodi klase, a klase traže vlast, takvu vlast zbog koje je palo milion i sedam stotina hiljada žrtava; samo izgleda da smo mi to vrlo brzo zaboravili. Drugarice i drugovi, od ove Konferencije naš narod očekuje mnogo. Očekuje bolje sjutra. Traži odlučnu borbu protiv svih neprijatelja, ma od kuda oni dolazili i na kojim mjestima se oni nalazili. Očekuje da radnička klasa već jednom ne deklarativno, nego stvarno dobije svoje pravo mjesto u ovom društvu, da se konačno radikalno izmijene sastavi raznih foruma i organa, od općine pa do federacije, u korist radničke klase. Uvjeren sam, drugovi , da dijelim vaše mišljenje da radnička klasa našu zemlju ne bi nikada dovela u ovakvu situaciju. Iako mnogo manje intelektualno naoružana , ona je znala uspješno voditi klasnu borbu, sprovesti revoluciju i poslijeratnu izgradnju. Ona se uvijek pravilno znala postaviti prema svakom neprijatelju i u svakom momentu ga otkriti. Dok danas, nakon trideset godina od revolucije kada imamo mnogo i mnogo više kadrova, kada je naš čovjek osjetio dobrobit revolucije i socijalizma, najednom se javljaju neki veliki patrioti i dovode u pitanje sve ono za čim su stoljećima težili narodi naše bratske Jugoslavije. 289

Naši radni ljudi postavljaju pitanje sebi i svima nama, ko sebi uzima za pravo da ovu zemlju i slobodu koja je krvlju stečena pretvori u poligon na kojem bi sile Istoka i Zapada jedva čekale da isprobaju svoja suvremena oružja a naš narod da se istrijebi u borbi među sobom i protiv njih. Zato komunisti ,,Dalmacija cement" poručuju drugu Titu i ovoj Konferenciji da će ostati dosljedni liniji Partije i da će bratstvo i jedinstvo njegovati iznad svega.

NIKŠA KUIS

Prije nego što prijeđem na prijedloge ne mogu a da ne iznesem utisak da smo i na ovoj Konferenciji u ocjeni neefikasnosti Saveza komunista i suviše akcentirali nedovoljnu teoretsku izgradnju, a premalo osudili ono što je još više od toga omogućilo agresivnost antisocijalističkih snaga. To je, po mome mišljenju, u prvom redu oportunizam pri zauzimanju stavova (vezan uz karijerizam), a i poltronstvo umjesto demokratskog centralizma, koji su bili počeli sve više nagrizati Savez komunista na svim nivoima. Drukčije se ne može objasniti toliko političko slijepilo nekih komunista.

Jer zar je potrebna visoka marksistička izobrazba da bi se demonstrativno mahanje nacionalnim zastavama bez ,, petokrake" jasno okvalifikovalo kao negiranje socijalizma? Zar je za mijenjanje imena baš onih ulica koje su se zvale ,, Ulica proleterskih brigada" i ,,Ulica Jugoslovenske narodne armije" i davanje tim ulicama imena Zrinskog i Frankopana bila potrebna visoka ideološka izgradnja, da bi se ocijenilo da je to direktni kontrarevolucionarni atak?!

Zar je bila potrebna visoka politička osjetljivost da se uoči i najoštrije reagira protiv tobožnjih saveznika Saveza komunista, kada se na političkim mitinzima jasno legitimiraju kao eksponenti najmračnijih snaga iz prošlosti noseći, na primjer, transparente sa natpisom „ Naprijed Dinamo Hajduk", ali na kojima su inicijali napisani velikim slovima i to u drugoj boji?!

Koliko god je, s jedne strane, aktivnost članova Saveza komunista-pomoraca otežana zbog specifičnosti uslova njihova života, a, s druge strane, utjecaj kojekakvih ideologija na njih jak, činjenica je da ni u njih, ni u sredinama iz kojih potiču, val nacionalizma nije naišao na plodno tlo. Svestranijom analizom sigurno da bi se došlo do zak-

ljučka da za takovo njihovo držanje ima više razloga, ali su 290

akako neki od tih i težak zajednički rad i međusobna ovisst za očuvanje života , koji su odgojili pomorca u duhu solarnosti, koju ne uvjetuju nikakve granice ni porijeklo ... Komuniste-pomorce je ipak brinuo utjecaj ideološke kon zije na njihove porodice. Među ostalim, konstatiran je i počani utjecaj crkve baš na porodice pomoraca, pa i komusta. Ideološka zbrka o kompatibilnosti religije i članstva u vezu komunista bila je u posljednje vrijeme potencirana i kim nebuloznim izjavama pojedinih rukovodilaca Saveza munista u Hrvatskoj , kao i tolerantnim odnosom prema ereligioznim " antisocijalističkim akcijama nekih „ religiozh" publicista, pa i crkvenih dostojanstvenika. I među pomorcima je prisutna borba protiv prevelikih cijalnih diferencija, pa i unutar svojih redova, protiv onih ji ostvaruju ekstraprihode izvan onih stečenih svojim ram. Ponekad se to odnosi i na komuniste, što još više komicira situaciju i slabi utjecaj Saveza komunista. Odatle i htjev da se ovo pitanje počne najprije raščišćavati među kounistima. Međutim, i tom problemu se pristupa staloženo, stojeći da se osude oni koji se bogate kroz druge izvore a radom, boreći se istovremeno protiv tendencija uravnilovu osobnim dohocima. Pomorcima i komunistima uvijek je bila primarna borza njihove klasne interese i za razvitak samoupravljanja, je se i zbog posebnih uslova života razvija sa većim teškoma nego u drugim radnim asocijacijama, ali u kojem i oni de jedinu alternativu za svoj prosperitet. Kao refleks situacije i stavova svi prijedlozi za unaprenje privrednog razvitka uvijek su iz ovih sredina bili staženo ali argumentirano iznašani i ― što je još važnije vijek su takovi prijedlozi vodili računa o socijalističkom raztku i ukupnim mogućnostima i razvoju naše zemlje u cje1i. Međutim , moram naglasiti da takovi prijedlozi nisu uvik bili dovoljno objektivno razmatrani, a rezultat toga nije o samo na njihovu štetu. Uvažavajući sve poteškoće ne možemo se oteti dojmu se u cjelokupnoj ekonomskoj politici razvitka privrednog tencijala zemlje nije dovoljno vodilo računa o razvitku obraćaja, iako je i na tom polju učinjen znatan napredak, sebno u cestovnom prometu, a posljednjih godina i u zrač>m saobraćaju. Posmatrajući saobraćaj kao sastavni dio proizvodnog ocesa neminovno dolazi do poremećaja u razvitku i ostalih

291

privrednih grana ukoliko njihov međusobni razvitak nije tolerantnim proporcijama . Činjenica je da su u našoj zemlji te proporcije porem ćene, jer razvitak saobraćaja znatno zaostaje za razvitko drugih privrednih grana. U poslijeratnom razvoju više od dvije decenije jug slavenska privreda je imala jednu od najviših stopa privred nog rasta u svijetu. (Tempo industrijske proizvodnje 11,8 p sto, a porast dohotka po stanovniku 7,7 posto). Prvih godina privredne reforme ovaj rast je usporen više razloga, ali u prvom redu zbog nedosljednog provođen društvene i privredne reforme i pretjeranog oklijevanja u nalaženju odgovarajućih sistemskih mjera, koje bi rastered vale privredu i omogućavale brži razvitak samoupravljanj Važnost saobraćaja u pogledu vanjsko-trgovinske ek panzije i većeg učešća u međunarodnoj podjeli rada na

zemlje je velika. Uza svo zaostajanje u razvitku saobraćaj i do sada po ostvarenom izvoznom efektu na prvom mjes u jugoslavenskom izvozu. Na drugo mjesto je posljednjih g dina izbio turizam , a čiji efekti isto tako dobrim dijelom z vise od razvitka saobraćaja. Odatle i značajno učešće ove dv je privredne djelatnosti u smanjenju negativne vanjsko-trg vinske bilance zemlje. Međutim, neke grane saobraćaja, npr. željeznički, ne s mo da zaostaju u razvitku nego u pogledu kapaciteta ko skog parka nazaduju ; tako da se do 1970. kroz 6 godina br teretnih kola smanjio za 14 odsto i željeznica češće nije bi u stanju da redovito podmiruje potrebe privrede. Ovo se vrlo često događalo i u Riječkoj luci, što je p tenciralo i onako velike teškoće u poslovanju lučkih poduzeć ali i ne samo njih.

Niti ima vremena niti je ovo mjesto za šira obrazlag nja svih problema ovog i drugih vidova saobraćaja. Zato je samo najmera da ukažem na neke važnije probleme, k doprinos u formuliranju stavova i politike Saveza komunis u tom pogledu. Pri tome ću se ograničiti (i to u najkraćim tama) na problematiku onog dijela saobraćaja koji je orije tiran na prevoz morem, jer i zastupam komuniste koji dj luju na tom području odnosno u tim granama saobraćaja.

Prevoz morem ima dominantu ulogu u našoj vanjsk -trgovinskoj robnoj razmjeni, jer od cjelokupnog izvoza i voza naše zemlje oko 70 odsto se ostvaruje morskim pute dok na promet kroz naše luke otpada oko 55 odsto.

Međutim , flota naše trgovačke mornarice tek je 1958. d stigla predratnu tonažu . Najbriži rast je postignut od 190 292

do 1968, uz prosječnu stopu od 10,8 odsto, da bi iza toga ponovo došlo do stagnacije, koja se posljednjih godina očituje kroz stopu porasta od svega okó 3 posto . I mada je naša trgovačka mornarica, kao i druge grane privrede u našoj zemlji, znatno napredovala i dostigla više nego trostruko veću tonažu od predratne, očito je njeno zaostajanje, ne samo za prosječnim porastom u svijetu nego i što je i važnije - u odnosu na ostale grane privrede u našoj zemlji. Zaostajanje izgradnje trgovačke mornarice za proizvodnim potencijalom naše zemlje, a posebno za razvitkom vanjsko-trgovinske robne razmjene, neminovno se moralo odraziti i na njenom učešću u toj robnoj razmjeni, tako da njen udjel od 53 odsto (uključujući i tranzit) u 1962. godini (što je bilo gotovo tolerantno) pada na svega 32,7 odsto u 1970, dok sav ostali dio , tj . 67,3 odsto našeg vanjsko-trgovinskog prometa morem vrše brodovi stranih zastava . Iz ovoga se jasno vidi za koliko nam se uvećao devizni odliv za plaćanje vozarina stranim brodarima. Jedan od razloga za stagnaciju razvitka trgovačke mornarice, a koji ne zavisi o radnim ljudima zaposlenim u toj grani saobraćaja, visoko je zahvatanje društvene zajednice u dohodak i akumulaciju brodarskih poduzeća . Opterećenje od strane zajednice u pomorskom brodarstvu najveća su i učešće brodarskih poduzeća u stvorenoj akumulaciji iznosi približno svega jednu trećinu od učešća drugih privrednih grana u akumulaciji . Linijska brodarska poduzeća su u posebno nepovoljnom položaju . Drugi važan razlog je nemogućnost kreditiranja izgradnje brodova u domaćim brodogradilištima, iako su ona po kvaliteti i produktivnosti dostigla svjetski nivo, a i po kvantitetu sagrađene tonaže već svrstala našu zemlju u svjetsku elitu po produkciji u brodogradnji. Međutim , od ukupno 1,550.000 BRT , u posljednje četiri godine svega je izgrađeno 12.000 BRT za našu mornaricu. Iako je već na raznim kompetentnim instancama obrađena i dokazana štetnost ovakove situacije , još se nije uspjelo iznaći takve mjere koje bi stimulirale bankarska i druga sredstva za kreditiranje izgradnje vlastite flote u vlastitim brodogradilištima. Što se tiče uvjeta privređivanja - posebno akumulacije fondova i mogućnosti proširene reprodukcije -- putnička flota dugo je bila u još težem položaju od teretne, tako da nešto povoljniji uslovi , postignuti u posljednje vrijeme naporima isključivo radnih ljudi u ovoj plovidbi kroz prestruktiziranje većeg dijela klasičnih brodova u brodove-trajekte, 293

ne mogu joj još za duže vrijeme omogućiti samostalno regeneriranje, ukoliko joj se ne izmjene uslovi privređivanja. Dokazano je da je baš razvitak ovog vida saobraćaja, uz međusobno uslovljeni razviak turizma, zaustavio osiromašenje i konstantnu depopulaciju dijela najnerazvijenijih područ ja u našoj zemlji – otoka. Međutim, dosta ih je još uvijek na dnu ljestvice nacionalnog dohotka. Među ostalim komunisti su se - zbog nedovoljnog rasta flote dugo suočavali i s problemom nezaposlenosti pomoraca dok naglo nije počela konjunktura u svjetskom pomorstvu i, s tim u vezi, sve veća potražnja za našim pomorcima, opće priznatim među najboljim u svijetu. Danas otpri like jednaki broj naših pomoraca plovi pod stranim zastavama koliko ih plovi i na našim brodovima, i to mahom visokokvalificirani kadar. Ovo uprošteno rečeno dokazuje da smo imali dovoljno stručnog kadra i za dvostruko veću flotu nego što danas posjedujemo , što je rijedak slučaj u drugim granama privrede. Zbog ovakovih kretanja danas se već počelo osjećati i pomanjkanje nekih kategorija visokostručnih pomoraca . U razvojnoj politici zemlje trebali bismo stremiti za takovim mjerama koje bi omogućile ubrzanje reproduktivne sposobnosti trgovačke mornarice. Pri tome se ne pledira ni za kakve protekcionističke mjere niti povlašteni položaj , već G u okviru dugoročnog D za iz projeciranja razvitka privrednih potencijala zemlje nalaženje takvih mjera odnosno stvaranje takvih uslova (među ostalim i za podsticanje ulaganja u pomorsku privredu pa i kroz integriranje finansijskih sredstava i zajedničkog snašanja rizika) , koji bi djelovali na povoljniji uporedni rast ove grane privrede sa ostalim ekonomskim potencijalom. Zbog toga i prijedlozi da se tim i nekim drugim granama privrede, čiji razvitak omogućava baš posjedovanje mora, a koje su dokazale svoju produktivnost, pronađu rješenja za brži razvoj u interesu ne samo radnih ljudi koji žive na našoj obali nego i radnog čovjeka u cijeloj Jugoslaviji. Odatle i opetovano podsticanje ideje o tzv. „ jadranskoj orjentaciji « zemlje nije nikakva lokalistički obojena romantičarska fraza, nego ekonomski racionalna sugestija za dugoročno planiranje mogućnosti korištenja privrednih potencijala, što ih pruža našoj zemlji posjedovanje mora. Komunisti sa naših obala su uvjereni da je to u interesu svih naroda i narodnosti Jugoslavije, za čije jedinstvo su se borili i uvijek će se boriti pomorci i primorci.

294

DRAGAN KALINIĆ Kroz Savez studenata Jugoslavije kao društveno- poliku organizaciju posljednja godina političkog života u Jugoviji prošla je vrlo dramatično , a za jedan dio javnosti čak eoma atraktivno. I unutar Saveza studenata i spram društva uslovljavala drukčije odnose nego što su oni u ovoj organizaciji bili rae prisutni, kao u smislu konfrontacija tako i protivrečnoi novostvorenog kvaliteta. To je jedan aspekt. Drugo, što ima širi društveni i presudniji značaj , jeste za avangarde, tj . Saveza komunista, i to prije svega kriza angardnog djelovanja. Već je odavno rečeno da u ovome ištvu nije manjak rezolucija i stavova, već se konflikt javonda kada se to sve prevodi na konkretni jezik . Na tome međutim, avangarda potvrđuje ili pada . Avangarda se ne že nikada svrsishodno reprodukovati u sopstvenim redona, već u onim sredinama u kojima je na ispitu . Mjesto konista zajedno sa ostalim progresivnim snagama jeste, izmeostalog, i u društveno- političkim organizacijama gde oni ezbeđuju kontinuitet revolucionarnog djelovanja i vodeću jnu ulogu Saveža komunista . Kada slabi inicijativa komuta i ostalih progresivnih snaga, preživljava ili čak jača iniativa destruktivnih društvenih grupa koje ne tako rijetko likalizuju svoje interese kroz društveno-političke organizae. Posljednji događaji i u studentskoj organizaciji Saveza denata Hrvatske to pokazuju , ali ne samo u njoj . U proteklom periodu, u Savezu studenata Jugoslavije ivanja su bila aktuelna na dva suštinska različita kolose. Oba su veoma značajna za Savez studenata Jugoslave o društveno-političku organizaciju . Jedno su bila zbivanja o Saveza studenata Hrvatske i konfrontacije nacionalista i identskog rukovodstva Saveza studenata Hrvatske sa socilistički samoupravno opredeljenim studentima Jugoslavije. Želim da vam iznesem neke od izrečenih konstatacija tim vodom u Savezu studenata Jugoslavije. Nacionalistički poet u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj , između ostalog , ilu ovao se i na sveučilište i`na organe studentske organizaciOn je svoj smisao izvlačio iz nečeg što očigledno nije stuntsko, jer se ni prema univerzitetu ni prema društvu ne ređuje klasno, ne polazi sa pozicija ostvarenja istorijskih teresa radničke klase, nije na programskim načelima Savestudenata Jugoslavije ni njegovoj idejnoj osnovi i Progra1 Saveza komunista Jugoslavije. Nepodudarnost organizacionih koncepcija između rukodstva Saveza studenata Hrvatske i Saveza studenata Jugo-

295

slavije, poznata zavrzlama oko udruženja ili saveza, bila jedna od manifestacija dublje ideološke konfrontacije k je srž zapravo bila u pogledu na budućnost Jugoslavije. se počelo ispoljavati već na Tematskoj konferenciji o ust nim amandmanima u Ljubljani (studentskoj konferenciji), bi takve tendencije ojačale na Devetoj izbornoj konferer Saveza studenata Jugoslavije u Novom Sadu. I javnosti j ‹ već tada bilo poznato . Međutim, treba kazati, i to glasno , da studenti Jugo vije imaju snažan interes za postojanje takve Jugoslavije ja je jedinstvena samoupravna socijalistička zajednica rav pravnih naroda i narodnosti . Trebalo je, međutim, dosta mena da u Savezu studenata Jugoslavije nadvlada uvjere da u trenutku kada postoji konfrontacija različitih politič koncepcija, Savez studenata, da bi se stvarno suprotsta tendencijama koje nisu njegovo političko opredjeljenje, 1 su suprotne idejnoj platformi Saveza studenata Jugoslav tj . Programu Saveza komunista Jugoslavije, mora hitno ći konkretnoj realizaciji programskih načela, koja su do podršku najvećeg broja studenata i da apsurdno izgleda , i onih u Hrvatskoj prije dolaska nacionalističkog rukovods Na taj način stvaraju se uslovi za pravu političku difere jaciju i u studentskoj organizaciji Hrvatske , za prestanak lacionizma tamošnjih studenata u koji su ovi zapali izm pulisani demagogijom svojih nacionalističkih lidera, te p tak njihovog stvarnog konstituisanja u okviru Saveza st nata Jugoslavije. Pri tome moramo voditi računa O d stvari. Da se zbog iskrivljene ideologije jednog students rukovodstva ne može etiketirati cjelokupno članstvo . Sma mo da nacionalisti u Savezu studenata Hrvatske i Sa studenata Zagreba nikada nisu izražavali autentične inte i volju studenata Hrvatske, kao što ne mogu izražavati tentične interese i volju studenata iz bilo koje sredine u Jɩ slaviji. I, drugo , da se sada na nekom antihrvatskom rasp ženju može započinjati konsolidacija ostalih dijelova Sa studenata Jugoslavije . To je nemoguće. Naša jedina unut nja konsolidacija moguća je na našem zajedničkom angažmanu . Želim da podcrtam i ovo. Sasvim je jasno da su o đene destruktivne, kontrarevolucionarne grupe uspijevale dikalizovati svoje interese preko studentske organizacije. ] nije, jednog studentskog rukovodstva koje je, djelujući u demokratskih odnosa, zapravo atakiralo na demokratiju. treba i prema sebi samome biti kritičan i kazati , da su u vezu studenata Jugoslavije u proteklom periodu o izvjes

296

endencijama u organizaciji postojale određene ocjene, ali da aša zajednička akcija u Savezu studenata nije uvijek bila ia dovoljnoj političkoj visini.

Drugo polje na kome su jasno dolazile do izražaja sve rotivrečnosti, ali na kome se istovremeno gradio i novi kvaitet bilo je pitanje konstituisanja naše društveno-političke oranizacije u skladu sa reformom političkog sistema. Mi smo nalizirali situaciju, i evo nekih naših konstatacija. Prvo, Savez studenata Jugoslavije je u proteklom peridu, kao i ostale društveno- političke organizacije, prolazio roz krizu političkog organizovanja. Elementi te krize na saeznom nivou počeli su se javljati još prije dvije godine, ali e ona u posljednje vrijeme eskalirala . Posljedica je toga da u rukovodstva u organizacijama izgubila političko strpljenje a ostvarivanje zajedništva na nivou Saveza studenata Jugolavije, pa je došlo do zatvaranja i bavljenja samo svojim ›roblemima i odnos prema saveznoj organizaciji kao nečem zvan samih organizacija . Na nivou Saveza studenata Jugolavije ogoljela manifestacija takve situacije bila je pojava iderstva, politikanstva i međusobnog ne tako retkog, apstraknog nadmudrivanja. Osamostaljivanje, međutim, svake 1aosob republičke i pokrajinske organizacije nije bilo istoremeno praćeno povećanjem svijesti o potrebi većeg rada i dgovornosti za izražavanje interesa a i volje studenata u juoslovenskom prostoru, prije svega kroz konkretnu realizaiju onog programa koji predstavlja onu sumu zajedničkog toja među studentima Jugoslavije objektivno postoji . Još u lovoljnoj mjeri nije nadvladalo uvjerenje da zajedništvo kroz Savez studenata Jugoslavije jeste jedini mogući oblik racioalnog postojanja samostalnih organizacija Saveza studenata 1 republikama i pokrajinama, a da maksimalna samostalnost pojedinih organizacija Saveza studenata u republikama i positnim popravkama « u društvu i Savezu komunista. A u poslednje vreme, kako smo videli i čuli, i frako ske grupe su se pojavile, koje omogućuju prodor nacional mu i drugim reakcionarnim tendencijama u Savez komun ta. Sve to razjeda slabi , i razbija idejno i akciono jedinst Saveza komunista, a preko toga i jedinstvo radničke kla Zato će njegova akciona sposobnost i idejno jedinstvo u r nim sredinama i u cjelini umnogome zavisiti od toga kvom ćemo snagom, sposobnošću i odlučnošću uspjeti k solidovati unutarnje odnose i pročistiti redove SK.

Prodor tih, socijalizmu idejno tuđih, snaga i shvata u` sam Savez komunista je moguć , pored ostalog, zbog za marivanja naučne marksističke misli i ideologije , nerazvi nosti idejno-političke borbe, a naročito zbog zaostajanja r voja unutrašnjih demokratskih odnosa u Savezu komunis U praktičnom političkom životu se prenaglašava uloga kovodstva SK, zanemaruje odgovornost rukovodstva p članstvom, zapostavlja demokratsko komuniciranje na re rukovodstvo . ciji članstvo 306

O tom krupnom pitanju unutrašnjih odnosa i demokratije u Savezu komunista često dajemo veoma subjektivističke sudove, uglavnom nedovoljno analitične i kritične. Ti odnosi, na jednoj strani dovode do pasivnosti članstva, a na drugoj, lo suviše eksponirane uloge rukovodstva, čime se snaga, uloga i uticaj SK svodi, uglavnom i pretežno, na forume, a da ne govorimo o pojavi liderstva u regionima i republikama, koje počinje da guši partijsku demokratiju, dovodi do izrastaja političkog monopola, povezivanja i srastanja centara poitičke s ekonomskom moći , što je u nekim sredinama, druovi i drugarice , dosta uočljivo, dosta izraženo . Takvi odnosi maju za posljedicu nerazvijenost idejne borbe , otežavaju unurašnju diferencijaciju u samom Savezu, stvarajući tako protor za djelovanje tuđih snaga u njemu . S obzirom na istoijsku idejno -političku ulogu Saveza komunista, kao i na to la je on milionska organizacija, da se u njemu svakodnevno relamaju i reperkutuju protivrečnosti društva, što ne ostaje ez uticaja na idejne pozicije članstva. Osposobljavanje Saeza komunista nezamišljivo je bez jasne, neprestane, odlučle idejne diferencijacije u njegovim redovima, radikalne bore za jasan samoupravni koncept društva i odstranjenje iz jegovih redova elemenata koji su provodnici i nosioci strae ideologije.

Opravdano je postaviti pitanje : koliko naša današnja raksa i idejna borba i diferencijacija odgovara savremenim otrebama socijalističkog samoupravnog društva ? Jer, ona je o sada često poprimala kampanjski karakter i bila dozirana otrebama praktičnog političkog trenutka pojedinih krajeva, egiona, što je često uslovljavano određenom konstalacijom dejnih snaga u SK, njihovog taktiziranja, oportunizma i naađanja . Bez odlučne borbe za dosljednu i duboku unutrašnju iferencijaciju Saveza komunista, bez borbe za razvoj demoratskih odnosa u njegovim redovima, punih demokratskih dnosa, bez najšire demokratske mobilizacije članstva i oštre dejne borbe u Savezu komunista ne mogu biti stvorene i redpostavke za pregrupisavanje snaga, kakvo traži današnje evolucionarno kretanje našeg društva koje, u ovim uslovima svim svojim djelovima i ćelijama, mora biti mnogo orgaizovanije i efikasnije.

ZVONKO GRETIĆ

Dozvolite mi da u ime 4.000 radnika, 1.200 komunista, iji je klasni sastav dobar, jer ih pretežno čine radnici i inenjeri u direktnoj proizvodnji, ispred naftaša Industrija 307

>>Naftaplin> Naftaplina « , radnička klasa Zagreba i Hrvatske, › nerazdvojni dio radničke klase Jugoslavije, jedinstveni i sto stoje na kursu druga Tita i Saveza komunista Jugoslae, na čuvanju bratstva i jedinstva naših naroda kao osnovtekovine Narodnooslobodilačke borbe. Ja bih sada nešto rekao šta očekujem od ove Konferen2. Njena oštrina u ozdravljenju privrede, u jačanju samoravljanja, treba biti ravna oštrini 21. sjednice Predsjedtva u borbi nacionalizma i kontrarevolucije. Oživotvorenje govora druga Tita, održanog u Splitu 1962. vođenje u život odluka Osmog i Devetog kongresa Saveza nunista i Drugog kongresa samoupravljača, započelo je, žemo reći , tek sada 21. sjednicom Predsjedništva i ono ba još snažnije da se produži političkom klimom i odluna ove Konferencije. Jer, klimu treba stvoriti. Birokratsko-tehnokratske i menadžerske snage, često nanalistički obojene, te nejedinstvo u SKJ koje je do 21. sjede vladalo, punih deset godina onemogućavali su rješavanje iljnih društveno-političkih i privrednih pitanja u našoj nlji.

Mi se, međutim, energično suprotstavljamo tezi da je saupravljanje uzrok teškoća. Zašto? Evo zašto ; u proteklih adeset godina, upravo u eri samoupravljanja, » Nafta- plin « svoju proizvodnju nafte podigao od 200.000 tona na 00.000 tona. Plin koji uopšte nismo proizvodili danas proodimo u količinama od preko pola milijarde kubika godie. Prije dvadeset godina imali smo 2-3 trofejne bušačke niture, a danas imamo desetak najmodernijih automatizirih postrojenja za bušenje i do preko 5-6.000 metara due. Prije dvadeset godina na istraživanju nafte i plina lilo je svega nekoliko inženjera i geologa, a danas naš kotiv zapošljava 1.000 inženjera i tehničara raznih struka i eko 3.000 visokokvalificiranih radnika naftaša. Međutim, mi danas nismo zadovoljni. Jer da nije bilo isamoupravnih struktura, naš kolektiv, cijela naftna grapa i sva jugoslavenska privreda, bili bi mnogo snažniji. Smatramo da je subjektivni faktor tu najodgovorniji i je on najviše pridonijeo teškoćama od privrednih do počkih i da je on blokirao socijalističke snage i samoupravsnage u njihovoj akciji.

Zbog toga očekujemo da Druga konferencija SKJ otvori teve i da zacrta jasnu liniju razgraničenja između istinskog noupravljanja i antisamoupravnog ponašanja . Mi te strukte moramo obojiti pravom bojom : to je kontrarevolucionar-

309

no ponašanje. Jedino ako ih tako obojimo, moći ćemo ih istr nuti iz našeg društveno -političkog i privrednog života .

Ova Konferencija mora stvoriti platformu organizacij ma Saveza komunista i radničkoj klasi da samoupravljan očiste od svega što ga sputava . A kontrarevolucijom u sam upravnom društvu ja bih nazvao i ovo : neredovno informi nje radnika, donošenje strateških odluka u kolektivima neposrednog odlučivanja radnika, prikrivanje pred kolek vom pravog finansijskog stanja u poslovanju, ili bolje reče krivo informiranje, usvajanje investicionih projekata sa p kazanim umanjenim troškovima od realnih, buržoasko por šanje rukovodećih ljudi i njihovo bogaćenje društven

sektoru, prihvaćanje inozemnih kredita pod nepovoljnim jetima otplate, investiranje bez pokrića, neplaćanje obavez dugova, i njihovo preljevanje u nove investicije, neisplaći nje zarađenih osobnih dohodaka radnicima, neprovođenje luka organa upravljanja, raspodjela osobnih dohodaka na š tu radnika u proizvodnji, legaliziranje mita i korupcije ! normalnog poslovanja i poslovne politike ponašanja, priva zacija društvene imovine i sredstava itd. Sve su to antisocijalistička i nesamoupravna ponašar Nosioca tih pojava imamo u našim organizacijama udruže rada, u forumima i u komunama. Treba micati ljude koče razvoj samoupravljanja. Tu su za organizacije Sav komunista i samoupravne organe pune ruke posla. M svim sredinama trebamo čistiti taj korov. Za ove prekrš treba isključivati iz Saveza komunista i smjenjivati sa d smanje nosti. U suprotnom, ceh plaća radnička klasa standardom .

Nešto o naftnoj grani, kao bazičnoj industriji i njen značaju. Svijet na Zapadu i Istoku je posebno zainteresi za planski razvoj i stimuliranje strateške proizvodnje, od sno bazične industrije i energetike. Pod tim smatram pr vodnju energetskih sirovina nafte i uglja, proizvodnju I radivačkih sirovina, kao što su metali , čelik, bakar i ost nemetali i, posebno , proizvodnju u poljoprivredi.

Umjesto da je ta osnovna proizvodnja usklađena, da do maksimuma iskorištene prirodne rezerve i potencijali ze lje, da su sigurno stvoreni uslovi za uspješan rad svih ost grana privređivanja, mi u tim oblastima imamo i najveći vašluk i veliki dio nerješenih sistemskih pitanja. Kod na naftna industrija u teškoj situaciji, ugalj u još težoj , elek privreda razdirana lokalizmima, a energije nemamo dov no. Čeličane hoće imati svaka komuna, cement i ciglu uv

310

10 , dok u poljoprivrednoj proizvodnji gospodare trgovci i voznici, a društvo toj tako važnoj grani ne garantira stabitet. Loše stanje u naftnoj grani uzrokovano je upravo tim ojavama, ali i krivnjom subjektivnog faktora o kojem bih 1 htio nešto reći. Već nekoliko godina u naftnoj grani u Jugoslaviji povči se pitanje usklađivanja razvoja prerade nafte, petrolheije i transportnog sistema. Međutim, između proizvođača siwe nafte suradnja je vrlo dobra, mislim na proizvođače u rvatskoj i Vojvodini. SK i Si. ikat u toj grani je konsultio naftne kolektive i oni su pokazali punu zainteresiranost i suradnju oko usklađivanja rafineriskih kapaciteta, razvoja žišta, izgradnje naftovoda i petrolhemije. U naftnim kolekvima jasno je rečeno da je Jugoslaviji potreban jedan nafvod, jedan petrolhemijski kompleks, i tu je jasno rečeno a smo rafinerije prekapacitirali . Međutim, upravo te birokratsko -tehnokratske i mena-

žerske snage, čak i nacionalistički obojene , u toj grani, a ožda i van nje, onemogućavale su sporazumevanje i dogoaranje razvoja . One su inicirale da naftovode počnemo graiti na tri mesta, da smo petrolhemiju počeli graditi na još iše mesta, a rafinerije zbog svoje megalomanije i prevelikog voza su u dubokoj nelikvidnosti , pomanjkanju sredstava , ! preinvestirane . Time smo i rudnike uglja doveli u vrlo tešɔ stanje. Ova Konferencija bi trebala osigurati i prevazilaenje tog nezdravog stanja i stvoriti samoupravne tokove za radu zdravih ekonomskih programa razvoja, ne samo u aftnoj grani , nego u svim granama privređivanja , a posebno ovima o kojima je bilo reči . Veliki integracioni sistemi su potreba moderne privrede, i oni moraju biti građeni na čistim ekonomskim samoupivnim odnosima. U suprotnom oni mogu biti uzročnici ve-

kih promašaja u privređivanju, mogu biti balast društvu. omaća proizvodnja nafte, kao dio naftne grane, rentabilna i ima značajno mesto u proizvodnji energetskih sirovina. na veliki značaj i u odbrambenoj sposobnosti zemlje . Me-

utim, ona je uključena, po mom mišljenju, u nezdrave interacione celine, separirana po republikama i na njen račun e vrši preinvestiranje . Takvo stanje, čini mi se, ne bi trealo dalje da teče 311

GRUJO NOVAKOVIĆ

S obzirom da je Komisija za statutarna pitanja Saveza komunista Jugoslavije izašla pred Konfrenciju sa svojim izvještajem i sa nekim materijalima, želio bih, i osećam se oba veznim da podstaknem neka pitanja koja su iznijeta u tim materijalima. Ova naša Konferencija imajući u vidu, s jedne strane sve rezultate i uspjehe koje smo u svom dosadašnjem radu postigli, a mislim bez tih rezultata ne može se ni steći pu nija slika o oceni stanja u Savezu komunista i sa druge stra ne, veoma je kritički i samokritički ukazala na probleme slabosti koji su se u Savezu komunista javljale i na nedos ljednosti u njegovom radu.

Mislim da nije dovoljno samo ukazivati na posljedice Nužno je koliko je god moguće više istraživati i uzroke ukazivati na njih vodeći računa da ih otklanjamo kako b naša akcija bila što stvaralačkija . Meni se čini da se među mnoštvom pitanja, pred kojima se ova naša Konferencija nala zi, posebno ističu dva. Prvo, moramo odgovoriti na pitanje kako

se

mogl

dogoditi da je Savez komunista, koji ima ogromno političk i revolucionarno iskustvo, često . podlegao pritiscima i pro dorima stihije, građanskog liberalizma, nacionalizma i poja vama birokratskog tehnokratizma kao i da su u nekim sluča jevima kao reakcija na takve tendencije bila prisutna i po jedina dogmatska shvatanja. Drugo, pitanje mislim da se odnosi na ono što je dru Tito ovde istakao u svojoj uvodnoj reči : Kako se moglo do goditi da Savez komunista nije dosledno ostvarivao kurs zaključke Devetog kongresa .

Mislim da moramo pobliže ocijeniti kojim je on otporim podlegao i na kojim je važnijim područjima svoje delatnost bio najnedosljedniji u sprovođenju kursa Devetog kongresa Meni se čini da se to, u prvom redu , odnosi na tri najvažnij područja.

Prvo, Savez komunista često je tolerisao kompromise bio zapljusnut oportunizmom, što je uticalo da se nije dos ljednije i potpunije obezbeđivalo idejno jedinstvo po bitnin pitanjima razvoja Saveza komunista. Drugo, klasni karakter našeg revolucionarnog kretanj nije snažnije djelovao kao opredeljujući faktor u društvu u Savezu komunista.

312

Treće, princip demokratskog centralizma, kao značajan ktor cjelokupnog sistema odnosa u Savezu komunista mism da, takođe, nije potpunije poštovan i primjenjivan. Slaosti koje su se u tim područjima javljale nisu karakterisčne samo za bazu Saveza komunista, nego, u prvom redu , za egove rukovodeće organe. Mislim da se primjedbe i kritike slabostima u Savezu komunista, koje su izrečene na ovoj onferenciji mogu prihvatiti i kao poruka i obaveza Konfencije svim članovima Saveza komunista, svim organizacima i organima, od opština, pokrajina i centralnih komiteta publika, i, u prvom redu , organima Saveza komunista Juslavije i Predsjedništvu SKJ da se dosljednije uhvate u štac sa slabostima koje su se do sada u njihovom radu javale i da ih otklone. Mislim da ne bi trebalo dozvoljavati da slabosti koje su se javljale u radu prije 21. sjednice poɔvo obnavljaju i ponovo javljaju . Naša odgovornost u ovom oženom dobu, veoma osjetljivom, veoma je značajna . Odgovor ost svakog pojedinca i svakog organa kao kolektivnog tela ora da raste i u Savezu komunista i pred radničkom klami pred našim društvom. U Savezu komunista je dolazilo do nepravilnih shvataa o praktičnoj primeni dva značajna načela Statuta : načela dinstvenosti Saveza komunista Jugoslavije i samostalnosti delovanju Saveza komunista republika. Često se prenaglavao jedan princip na račun drugog, što je nanosilo smetnje jedno vrijeme kočilo rad organa Saveza komunista Jugosvije. Tako , jedna od osnovnih poruka Kongresa da Savez omunista, a naročito njegovi organi, moraju biti faktor idejè integracije i političke kohezije u našoj višenacionalnoj jednici, nije dosljednije ostvarivana . Pored veoma značajg jačanja uloge rukovodećih organa u republikama, koja primjenom ustavnih amandmana i razvitkom političkog stema i dalje rasti, obavezno je stalno obezbjeđivati ulogu redsjedništva SKJ kao snažnog idejno-političkog i revoluonarnog centra, koji, na bazi programske orijentacije i odka Kongresa i konferencija Saveza komunista Jugoslavije, mjerava cjelokupnu aktivnost Saveza komunista i kreira avove o najvažnijim pitanjima socijalističke izgradnje i raztka Saveza komunista. Analizirajući primjenu statutarnih načela u praksi, naKomisija je došla do niza činjenica koje upozoravaju da neadekvatno sprovodi značajna postavka demokratskog ntralizma - da je član Saveza komunista osnovni subjekt kreiranju politike. Osim jednog broja opštinskih konferenja, koje su razvijenijim demokratskim načinom rada znatno

313

doprinijele aktivnijoj ulozi članstva, jako je bila izražena i rumska zatvorenost, na što članstvo ozbiljno upozorava reagira. Bez obzira na veoma značajnu ulogu svih orga Saveza komunista u sadašnjim složenim uslovima, aktivn Saveza komunista neće moći biti ni dovoljno demokratska efikasna, ukoliko se ne obezbijedi čvršći kurs da članst znatno aktivnije učestvuje u politici Saveza komunista. O se ne zadovoljava samo ulogom da se formalno izjašnja i saglašava i da bude samo površno konsultovano po una rijed utvrđenim stavovima. Zapostavljanje aktivnije uloge članstva utiče ponekad na njegovu pasivizaciju. U ranijem periodu bile su ispolje tendencije pasivizacije priličnog broja radnika u organiza‹ jama Saveza komunista, što se često završavalo i njihovi napuštanjem organzacija. Klasna suština našeg revoluciona nog kretanja se obezbjeđuje ne samo pravilnom opštom p litikom u interesu radničke klasę, nego sve više i njeni neposrednim učešćem i uticajem u Savezu komunista k avangardi našeg društva. U borbi za veći uticaj radnika u Savezu komunista nu no je obezbijeđivati porast članstva iz redova radnika i n hovo aktivno učešće u organizacijama i u svim organin Saveza komunista. Često smo u kadrovskom rasporedu i kadrovskoj politici bili veoma osjetljivi na nacionalnu stru turu, a jako indolentni na socijalnu i klasnu. Mislim da moramo raščistiti i sa oprečnim gledanjin koja se javljaju u pogledu idejnog jedinstva u Savezu k munista. Već davno smo odbacili dogmatska shvatanja idejnom monolitizmu i moramo se lišavati takvih gledan koja insistiraju na obaveznom jedinstvu po svim konkretni pitanjima, pa i onim koja spadaju u domen pojedinih druš venih zajednica i samoupravnih organa. Različiti stavovi no malno proizlaze iz okvira njihove samostalnosti, objektivn uslova i specifičnosti. No, s druge strane, neophodno je stalno izgrađivati obezbjeđivati idejno i akciono jedinstvo u osnovnim pitanjin od interesa za sve naše narode i narodnosti, za radničk klasu Jugoslavje, za izgradnju socijalističkog društvenog si tema na osnovama samoupravljanja i za očuvanje integrite i nezavisnosti Jugoslavije. U svim, pa i najtežim periodima našeg razvitka, uvije smo uspijevali prevazići slabosti i teškoće zahvaljujući, prvom redu, jedinstvu Saveza komunista i povjerenju naši naroda u njega. Polazeći od osnovnih principa koje je Marl postavio da je partija organizacija idejnih istomišljenika, F

314

preko postavljanja organizacije takve partije i razrađivanja njene strategije i taktike od strane Lenjina , pa do ostvarivan;a idejnog jedinsva u našoj Partiji i Saveza komunista što je u najtežim uslovima i periodima naše istorije uspije-. valo, u prvom redu, odlučnim zalaganjem druga Tita , sve to dragocjeno iskustvo upozorava da i danas moramo, pre svega, obzbjeđivati idejno i akciono jedinstvo Saveza komunista o osnovnim pitanjima od zajedničkog interesa za cjelokupni Savez komunsta. Mislim da smo obavezni da nađemo puteve i metode kako da otklonimo slabost, koja se ogleda u nedovoljnoj sposobnosti da stavove i zaključke odgovorno i efikasno sprovodimo u život. Mnogi naši značajni i dobri zaključci ostaju nerealizovani, jer ne uspijevamo politiku pretočiti u realnu i konkretnu akciju. Samo u neposrednoj aktivnosti na rješavanju ključnih problema ljudi i sredina u kojoj deluje organizacija osposobljavaju se komunisti, jača borbena sposobnost i pridobijaju se nove snage. Praksa je najsigurniji kriterijum provjere i vrednovanja naše aktivnosti. Savez komunista je borbena organizacija koja treba da inicira, organizira i vodi akcije i razvija ofanzivnu aktivnost. Dok traje revolucija borba mora biti imanentna karakteristika Saveza komunista. 21. sjednice Predsjedništva je uspjela da riješi značajnije slabosti , koje su pritiskivale Savez kɔmunista . Iako je posebno istakla potrebu i značaj borbe protiv nacionalističke aktivnosti i naglasila eskalaciju tih snaga u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj , po svojim suštinskim

ocjenama ta sednica se odnosi na sva važnija pitanja razvoja Saveza komunista na sve republike, pokrajine i područja u zemlji , radi čega je i obaveza Saveza komunista da svi dosljedno u praksi primijenimo njen duh, suštinu i zaključke. Ojačano povjerenje u Savez komunista i opšte raspoloženje koje je stvorila 21. sednica nužno je razvijati i pretvarati u stalni kvalitet rada Saveza komunista.

Uvjeren sam da će Savez komunista naći dovoljno snage da otkloni slabosti u svom radu , da rješava najvažnija idejno-politička i društvena pitanja i da će Druga konferencija doprinijeti daljem uspješnom razvitku Saveza komunista.

DUŠAN BOGDANOV

Želeo bih da kažem samo nekoliko stvari oko sprovođenja ustavnih amandmana XXI i XXII i drugoj fazi ustavnih priprema. O tim amandmanima se govori kao radničkim a315

mandmanima. Međutim, pojam radički amandmani samo uslovno prihvatam. Ako se želi reći da se niko ne može sa nipodaštavanjem odnositi prema osnovnom pitanju samouprav ljanja, da je samoupravljane pozicija radnika što je prilično došlo do izražaja i u praksi i ako se mnogo govori o premoći radničke klase, a pritom se ignorišu ova pitanja, onda - u redu. Međutim, takvim naglaskom stvara se utisak da su drugi amandmani neradnički, ili da radnike interesuju samo ovi amandmani. U stvari, oni su osnovni princip samoupravnog socjalizma, osnova produkcionih odnosa i suština socijalizma u nas. Stoga se prema njima ne može niko odnositi proiz voljno, upravo zato što se nazire i tzv . podela rada i orijen tacija nekih društveno-političkih zajednica i političkih foruma, da se oslobode obaveze borbe za primenu ovih amandmana. Ako se promene u političkom sistemu ne povežu sa primenom ovih amandmana, mogu se transformirati u podelu vlasti, umesto izgradnje konzistentnog socijalizma na samoupravnim osnovama.

Moramo konstatovati da u praksi postoje ne mali otpori samoupravljanju i da se često komunisti odnose prema ovom pitanju , prema mestu koje imaju u procesu rada. Otpori samoupravljanja nisu najčešće iz doktrinarskih razloga, već zbog čuvanja stvarnih privilegija u korišćenju materijalnih bogatstava. Zapravo iz toga izrastaju razne doktrine. Rasprava o socijalnim nejednakostima pokazala je da su tzv. ostala primanja izvor sticanja izvan raspodele, izvan kontrole radnika i društva. U ime tržišnosti i poslovnosti, izdvajaju se velika sredstva sa kojima se i samovoljno raspolaže. Ona služe i za manipulisanje sa ljudima. Tu je stvarna materijalna osnova koja pothranjuje otpore i stvaranje raznih doktrina koje treba da opravdaju centra lizam, odnosno bolje reći pozajmljuju doktrine od drugih, od kapitalista. I pored opšte saglasnosti o razvoju samoupravljanja, mi u praksi imamo dvojak odnos prema centralizmu i nesamoupravnim pojavama. Na tom odnosu po kome se, u ime integralnosti brani centralizam ako privlači sredstva, ili obratno u ime samoupravljanja, ne biraju sredstva razdvajanja delova od celine, ako treba, takođe, da privlači neopravdana sredstva. Upravo na tome postoji podrška grubom rušenju samoupravnih prava radnika. Ne može se centralizam deliti na zloćudni koji odvlači sredstva i dobroćudni koji dovlači. Smatram da ćemo na te pojave, naići u svim regionima naše zemlje. I ovde moramo postići jedinstvo akcije, kao i borbi protiv nacionalizma. 316

Takvom borbom stvoriće se jedinstven front radničke ase. Neposredno samoupravljanje i ekonomska racionalnost će se ostvariti , ukoliko nemamo isti idejni pristup u praksi. moupravljanje će se neracionalno razvijati, ako se zasniva principu odnosa snaga u kolektivu . Svi komunisti u kolek-'u treba da su na strani radnika, kao i jačanja njegovih zicija. U protivnom, ispašće da je samoupravljanje privreeni ustupak. Pred nama je druga faza ustavnih promena. Polazeći od nije konstatacije da su u amandmanima 21. i 22 dati osnovni odukcioni odnosi, smatram da treba uspostaviti čvrstu vezu ve i druge faze ustavnih promena. I dalje, dosledno sprovođenje amandmana mora uticati unapređenje samoupravljanja kao integralnog društvenog nosa. Reč je o proširenju uticaja radnika van zidova fabre. Zapažam da se u ime integralnosti i samoupravljanja, li smanjiti značaj samoupravljanja u bazi . Po mom mišnju u ime integralnosti, ovaj problem se ne može preskočiti r ako radnik nema uticaja u užoj sredini, ne može ga imati u široj . Ne apsolutiziram ovaj uticaj , ali je on polazna etpostavka integralnom samoupravljanju. Radi ilustracije povezivanja prve i druge faze, navešću mo problem zaposlenosti radnika u organima samoupravnja u interesnim zajednicama, u društveno-političkim zainicama, posebno samoupravnim većima i u političkom sismu. Sve analize koje sam pregledao pokazuju ove zakonisti. Što su širi organi upravljanja od radne jedinice do radne ganizacije ili asocijacije, progresivno se smanjuje broj radka. Sve više se organi upravljanja poklapaju sa rukovodnim rukturama : šefovi pogona i službi . A upravo u tim integcijama i složenim organizacijama preovladavaju obrazovai kvalifikovani radnici.

U samoupravnim većima što je šira zajednica, sve je dnostranija struktura. U interesnim zajednicama su, uglavom, rukovodioci škola , zavoda, institucija koje rade. Sve to la uticaja na rad i ponašanje samoupravnih organa. Ako se tim samoupravnim telima stvarno utvrđuje politika i reva njihov sastav, to nije bez značaja. Može se reći , i oni su adnici i oni pripadaju radničkoj klasi . Tačno je da se pojam dnika proširuje, ali isto tako je tačno da se neposredni roizvođači radnici nisu ispisali iz radničke klase , a njih je ve manje , ili uopšte nema u ovim organima. Na ovakvu rukturu uticala je i politička nedoslednost i akcija. No, i ored toga ne možemo konstatovati da je to samo kadrovsko

317

pitanje. Na fizionomiju i strukturu uticali su i rešenja o vr tama samoupravnih veća, način njihovog konstituisanja, s stav biračkog tela i način izbora . Zato je potrebno u traž nju rešenja, prilikom izrade koncepta druge faze , napravi dublju analizu dosadašnje prakse i rešenja. To je neophod da bi se napravio stvarni korak u budućim promenama u os varenju principa podruštvljavanja političkog odlučivanj Radnici će vrednost budućih rešenja meriti ne po našim p budama i namenama, već po stvarnom rešenju i njegovo dejstvu.

ANTE MARKOVIĆ

Veliki dio pripremnih materijala, kao i uvodna izlaganj posvetila su pažnju stabilizaciji , odnosno prekomjernoj po rošnji i njenom obuzdavanju i stavljanju u okvire materija nih mogućnosti zemlje i društva u cjelini . Međutim, stabil zacija sama po sebi ne može biti cilj ni jedne ekonomske p litike , pa ni naše, ako nije u funkciji sa ostalim elementim ekonomike, privrede, a posebno njenog razvoja. Ima više i vora prekomjerne potrošnje i našeg neracionalnog ponašanj Na osnovu onoga što je do sada već bilo izlagano sveo bih na svega dva-tri osnovna pitanja od kojih bih se samo jednom zadržao , jer su o drugima drugovi već govorili . Po rošnja u privredi , ali najmanje ona koja izvire iz postoje privredne, ili bolje rečeno proizvođačke strukture, nego on koja proizlazi često i iz megalomanskih zahtjeva i planov nastalih iz savezništva tehnobirokratskih i lokalno politički da ne kažem nacionalističkih, struktura. Drugo, potrošnja izvan privrede ukupna, tj . opća b džetska, fondovi i njihov rast izvan materijalnih mogućnos baze.

Treće, potrošnja u samoj privredi, odosno industriji na stala zbog neracionalnog poslovanja, kao što su gubici , zal he, bez obzira da li su nastali zbog nedovoljne tržne orijenta cije, slabe organizacije, ili niske produktivnosti rada.

U prvu grupu, svakako, dolazi ogromni program izgrad nje, infrastrukture koja je bez sumnje , nerazvijena, ali koj s druge strane, traži ogromno ulaganje kapitala sa veoma du gačkim rokovima otplate. Pored toga, golema sredstva se ras paju u uporedne i za to neracionalne programe, zatim u s druge sfere, a po najmanje u proizvodnji. Vrlo često kod na se ne može pristupiti ni jednom ozbiljnijem investiciono 318

ahvatu, a da se odmah ne javlja nekoliko uporednih progama i zahtjeva koji ne konkuriraju međusobno da bi najolji i najracionalniji dobio vizu, nego mahom završavaju ompromisima i paralelnom izgradnjom i realizacijom gotovo vih zacrtanih projekata. To se odnosi, kako na projekte gradje auto-puteva, objekata infrastrukture, turističkih objekata, ako i željezara, aluminijskih kombinata, petrokemijske inustrije, izgradnje naftovoda, pa do izgradnje uporednih kaaciteta gotovo u svim područjima metalne elektro-industrije iroke potrošnje. Takovi paralelizmi rasipanja sve se više razijaju ne samo na užoj lokalnoj , nego i nacionalnoj , a i nacioalističkoj osnovi. To se naravno , ne odnosi na prava i dužosti republika za razvoj i brigu za njega, nego na neracioalnosti koje se sve više dižu i na razinu republičkog i nacioalnog interesa, iako to u svojoj osnovi nisu . Shodno tome olazi sve više do nacionalnih isključivosti i autarhičnih zataranja u svoje regije, nacije i republike . Sve to razjedinjaa radničku klasu zemlje, razbija jedinstveno jugoslovensko ržište, te dovodi do devalvacije mogućih rezultata, ne samo ruštva u celini, nego i svakog njegovog dijela, pa i onoga koi je to izazvao . Naravno da onda ne ostaje samo na dornaćem ržištu , već se prenosi na međunarodnu arenu, a konkurencie, i to nelojalne, ima toliko da su slučajevi suradnje i zajedičkog nastupa naših privrednih organizacija sve ređi i sve eća iznimka i rijetkost. Moglo bi se nabrojati mnoštvo sluajava nelojalne konkurencije od pojedinih poduzeća pa do egija i republika, počev od običnih poslova pa do raznih veikih projkata koji su izašli iz okvira Jugoslavije i gdje se i an nje sve više osjeća naša lokalna i nacionalna razjedinjelost i partikularizam. Kroz takvu nelojalnu konkurenciju lolazimo gotovo u situaciju da nam stranci arbitriraju , ali naavno i uglavnom na naš račun, koristeći to za rušenje naših slova, odnosno pooštravanje svojih, a time u krajnjoj liniji a smanjenju akumulacije našeg društva u cjelini.

Na drugoj strani, to postaje na ekonomskom području aze, ne samo za razvoj nacionalnih, nezdravih ambicija, mealomanskih planova, nego i šovinizma i stvara se plodno tlo a prihvatanje kao mogućih potpuno nerealnih i nemogućih azvojnih planova, uz obećanje narodu da mu se može osiguati rast nacionalnog dohotka, u kratkom periodu od po 4-5 iljada dolara po glavi stanovnika, kao što je to bio slučaj tod nas u Hrvatskoj . U tome leži klica i jedan od osnovnih izora i'ubuduće za rađanje svih vrsta nacionalizam i separatiama. Bez političke borbe oni će nam uvek iznova reproduirati odnose koji će se odraziti ne samo u ekonomskim, nego

310

1 u političkim krizama u kojima će uvjek upravo zbog naših specifičnosti, jer smo višenacionalna zajednica, biti prisutan nacionalizam.

Na osnovu našeg vlastitog iskustva možemo kazati da je na vrlo konkretnim slučajevima teško povući razliku između onoga gde završava jedno i počinje drugo između nacionalnog interesa i između nacionalizma. Mi hrvatski komunisti smo na žalost, imali tu gorko iskustvo i poručujemo da o tome tre ba veoma mnogo voditi računa.

Naravno, preduslov i osnova racionalnijeg vladanja one mogućavanja razvoja nacionalizma na ekonomskom i privred nom planu ovisi, u prvom redu , omogućavanju radničkoj kla si da sama upravlja svojim viškom rada i njegovom oplod njom da se stvarno pod njen utjecaj stavi veći dio nacional nog dohotka da se razvija mehanizam jedinstvenog robno tržišta, da se, jenom rječju, realiziraju zamisli, slovo i dul ustavnih amandmana, a posebno XXI i XXII i sve ono politič ko i klasno što smo proklamirali od Devetog kongresa n ovamo. Međutim, kako omogućiti realizaciju tih zamisli i prin cipa. Bez sumnje, da ne postoji samo jedan odgovor za to mislim da je preko potrebno da se ide na usvajanje koncepci je i programa privrednog razvoja i njenog uklapanja u svjet sko tržište , kako naših društvenopolitičkih zajednica, repub lika, tako i Jugoslavije i određivanja našeg strateškog cilja taktike borbe kako ga dostići.

Dozvolite da još kažem na koncu nešto o potrošnji . Hit no je potrebno obuzdati potrošnju i od naših realnih materi jalnih mogućnosti. Posebno sva nadgradnja, opća potrošnja budžetski fondovi trebaju se ne samo smjestiti u realne mate rijalne okvire, nego u najkraćem vremenskom periodu vra titi nepokrivene obaveze koje imaju prema privredi . U sadaš njoj situaciji sav teret preterane potrošnje, i iz toga nastal nelikvidnosti, pada na privredu, odnosno prvenstveno na pro izvođačke organizacije kojima je do kraja smanjena mane varska sposobnost za rješavanje ove problematike. Očito je d smo potrošili veliki dio buduće akumulacije koja se može ali mentirati samo iz novostvorene vrjednosti . Situacija je takv da mi jedino onome ko je sposoban da ostvari tu novostvore nu vrjednost, ne samo za sebe, nego i za cjelo društvo, pre bacujemo cjeli teret nelikvidnosti sa svim pogubnim posljedi cama, za njegovu proizvodnu i akumulacionu sposobnost. Ne želim govoriti o socijalnom i socijalističkom stano vištu ovakve nelikvidnosti . Jedini koji strepi svaki mjesec z plaću je radnik u proizvođačkim organizacijama koji je stvo 320

io bazu za alimentiranje cjelog društva. Ne želim govoriti o jegovoj socijalnoj nesigurnosti, o smanjenoj stimulaciji za love napore i rezultate itd . , nego o čisto ekonomskom gledištu. Kako omogućiti kao društvo onome ko daje osnovu za alinentiranje svih vidova potrošnje, da on tu bazu čim prije ›roširi i poveća proizvodnju . To znači da se u ovom ekonomkom trenutku svi vidovi potrošnje trebaju maksimalno odreći redstava za racionalno oslobađanje proizvođačkih radnih orşanizacija iz nelikvidnosti i njihovog osposobljavanja da moju koliko-toliko normalno vršiti svoju osnovnu fuknciju tj . roizvodnju . Drug Tito nam je svojom, po ko zna koji put, ne samo ogikom, snagom i političkom ocjenom, nego i hrabrošću da je uhvati u koštac i sa najvećim problemima, pa sada i sa naționalizmom i to ne samo hrvatskim i njegovim nosiocima poLazao primjerom, a i obavezao nas kako i mi drugi moramo postupati i djelovati na svima, pa i na ovom, području o koem sam govorio.

BORIS ČRNE Želio bih da vam skrenem pažnju na pitanje koje je, po mojem mišljenju i mišljenju većine malih komunista koji ade u Savezu komunista i Savezu omladine, veoma značajno za naš dalji rad i na koje moramo obratiti punu pažnju jer no ima veliki uticaj na akciono i idejno-političko jedinstvo Saveza komunista.

Reč je procesu , koji se odvijao u redovima Saveza komunista a koji mladi smatraju posebno ozbiljnim , a to je osetno smanjenje broja seljaka , radnika i omladine u redovima Saveza komunista i takođe njihovo neznatno učešće u rukovodećim strukturama Saveza komunista . Svi znamo da ideološki nivo bilo koje organizacije nije samo njen、 prorezolucije , malo koje gram i čita veoma njenih članova i koji su mnogo puta i teško razumljivi , nivo svesti neke organizacije , ideologija neke organizacije , to je odraz mišljenja svih socijalnih struktura koji čine tu organizaciju . Organizacija je snažna i uspešna dotle dok je njen interes istovetan sa interesima svih njenih struktura , svih onih koji sastavljaju organizaciju . Program organizacije mora biti istovetan sa intresima članova organizacija i mora se sprovoditi svakodnevno u životu . Samo uspešan rad afirmira organizaciju i utiče na proširenje njenih redova . Na primer, partija u narodnooslobodilač321

kom ratu , interes komunističke partije bio je sasvim istovetan i identičan interesu radnika, studenata, seljaka , đaka, i baš zbog toga je i revolucija bila uspešna . Program partije bio je primljiv za sve koji su hteli da žive slobodno, nezavisno. I zato su se sve različite socijalne strukture priključile borbi koju je vodila partija . Jezgro partije koja je vodila i izborila revoluciju bili su seljaci - - radnici. Međutim o čemu nam govo re podaci od oslobođenja pa do danas o socijalnoj strukturi čla nova Saveza komunista. Broj seljaka i radnika je stalno u opadanju , broj onih koji su činili jezgro revolucije i koji moraju voditi dalje socijalističku revoluciju . Ako želimo Savez komunista i dalje kao istinitu avangardu i nosioca kontinuiteta revolucije, daljeg razvoja demokratije socijalističkih samoupravnih odnosa, moramo uključivati u redove Saveza komunista više , više mladih proizvođača, radnika, seljaka, učenika u privredi koji posle školovanja čine jezgro radničke klase i učenika drugih srednjih škola i studenata. Samo nekoliko podataka, koji su već objavljeni u biltenima. Od 1960. do 1970. godine broj radnika je opao u Savezu komunista od 36 na 30 posto. A seljaka od 13 na 6,5 posto, a mladih do 25 godine od 21 na 15 posto . A šta nam kažu podaci za 1970. godinu o isključivanju i brisanju članova Saveza komunista. U 1970. godini od 100 hiljada isključenih članova polovina je radnika. Pretprošle godine brisali smo iz eviden cije Saveza komunista oko 42 posto radnika , a to je oko 20 hiljada članova. Našu organizaciju napustilo je preko 15 hiljada članova, od toga 53 procenata radnika. Kako izgleda socijalni sastav i struktura u Sloveniji. Radnici 21 posto, ostali zaposleni 52 posto, seljaci 1 posto, studenti i đaci 5 posto ostali 15 posto. Kako izgleda struktura u SFRJ, radnici 30 posto, ostalih zaposlenih 40 odsto, seljaci 6 posto, 5 posto studenti i đaci, 18 posto ostalih. Od toga oko dve trećine komunista pripada onima koji zarađuju iznad prosečnog ličnog dohotka. U isto vreme manji broj ljudi koji se svrstao u više socijalne kategorije drži u rukama najveći dio društvene moći , među njima ima i mnogo članova Saveza komunista. Različiti socijalni sastav Saveza komunista donekle otežava usklađivanje socijalnih interesa. Jer interesi nekvalifikovanog radnika, direktora, učenika, penzionera su različiti, ali to je razumljivo ; različiti ljudi , različiti interesi. Zabrinjavajuće je to da je prevladao interes srednjeg sloja u Savezu komunista, onog sloja koji je obezbeđen i nema više potrebe da sa svojim moralnim i društve-

322

im uticajem objedinjava veoma različite socijalne interese i la bi te interese podredio autentičnim današnjim i historijkim interesima radničke klase. U tom socijalnom sloju Saveza komunista ima najviše onih koji govore jedno, a rade drugo. A da u Savezu komuista kao vodećoj društveno- političkoj snazi nema više tolixo radnika i seljaka, to znači i da je njihov društveni poloaj nepovoljan, da seljaci i radnici ne preovlađuju ni u Sa7ezu komunista, ni u samoupravljanju, ni u društvu . Kako će e Savez komunista u kojem prevladavaju dobrostojeći slojevi boriti dalje za komunistički pokret koji je, u suštini, radnički pokret? A svi znamo da se je taj pokret rodio u borbi za socijalnu pravdu najbednijih i najeksploatiranijih. To je jedan od najbitnijih faktora koji djeluje negativno na mlade zbog čega omladina ne ulazi u većem broju u redove Saveza komunista.

Zadnji politički događaji , posebno samokritika komunista i sređivanje nepovezanih redova Partije, veoma je pozitivno odjeknulo u našoj zajednici . Tu priliku sada moramo iskoristiti, i to ne zato da bi smo opet masovno primali u Savez komunista. Prvo moramo u našim redovima pogledati ko je , a ko nije više naš član . Onda moramo doslovce izvršavati Program kojeg smo svi zacrtali , jer od efikasnosti naše politike zavisi promena u socijalnoj strukturi Saveza komunista, od jasne klasne usmerenosti politike i sistematskih napora za njenu realizaciju. Tek na takvoj osnovi možemo se posvetiti akciji i to sistematskoj akciji uključivanja novih članova u Savez komunista . Na tom području do sada je bio prilično veliki haos, i ni kadrovska politika unutar Saveza komunista nije potpuno bez grešaka. Kako u globalu, tako i u rukovodećim strukturama ima vrlo malo neposrednih proizvođača . A zapamtimo dobro : vršiti promene u socijalnoj strukturi članova Saveza komunista, znači vršiti promene u društvenoj ulozi i uticaju Saveza komunista, jer baš od socijalne strukture zavisi čije društvene interese hoće Savez komunista da zastupa i za čije društvene ciljeve će se Savez komunista boriti.

KRSTA JOVANOVIĆ

Aktuelna društveno -ekonomska kretanja i samoupravni društveni odnosi bili su i ostaju glavne preokupacije nas komunista u proizvodnim privrednim organizacijama. Najšire

323

članstvo Saveza komunista i celokupna politička javnost oče kuju od ove Konferencije precizne ocene o tome zašto se nisu dosledno i efikasno u praksi ostvarivali stavovi Devetog kongresa Saveza komunista Jugoslavije i Drugog kongresa samoupravljača. Istovremeno, zahteva se ne samo efikasno sprovo đenje tih stavova i zaključaka, kojima je jasno definisana odlučujuća uloga udruženih proizvođača u celokupnoj društve noj reprodukciji, već se traži i jačanje njihovog neposrednog uticaja u svim sferama društvenog rada i u celokupnom dru štveno-političkom sistemu . Društveno-ekonomski odnosi moraju da polaze od istorijskih i neposrednih interesa radničke klase kao osnovnog nosioca i pokretačke snage socijalističkog progresa . Nije sporan ogroman napredak koji smo postigli u sferi materijalne proizvodnje. Zaista postajemo sve više društvo sa pretežno industrijskim obeležjima. Natprosečni rezultati koje smo postigli afirmišu naš samoupravni sistem kao nezamenjivu alternativu. Međutim, od Saveza komunista Jugoslavije se očekuju odgovori na neka krupnija otvorena pitanja u našem društvu. Govoriću samo o jednom od njih. Naime, proizvođačke radne organizacije već nekoliko godina rade u uslovima nedovoljno jasno definisanih društveno-ekonomskih odnosa i bez dugoročnih strateških ciljeva jugoslovenske zajednice. U takvim uslovima je pogibeljno privređivati, jer se objektivno stvara atmosfera nekritičkog optuživanja svega i svakoga, za prisutna negativna kretanja u društvu, prikrivaju se sopstvene slabosti u privrednim organizacijama, razvija se i dalje demagogija , korupcija i pothranjuje birokratska i tehnokratska upravljačka orijentacija. Svaka proizvođačka radna organizacija je kao podsistem uključena u sistem sa kojim se međusobno uslovljava . Na taj način svaki podsistem deli sudbinu sistema. Zato su komunisti i radnici proizvođačkih organizacija i njihove organizacije udruženog rada, bar tamo gde one postoje , životno zainteresovani za dosledno razvijanje društveno-ekonomskih odnosa u kojima radnik u svim samoupravnim strukturama postaje osnovni nosilac celokupne društvene reprodukcije.

Postojeće samoupravne strukture i stručni štabovi (moramo dodati) u bazi traže da se bez odlaganja koncipira stabilan privredni sistem i usvoji dugoročna strategija razvoja jugoslovenske zajednice . Time bi se stvorile bitne pretpostavke za prevladavanje sadašnjih poremećaja u privredi i na tržištu. Nedopustiva su, zbilja, dalja kolebanja u koncipira nju privrednog sistema na trajnim osnovama. Krajnje je vre324

e da shvatimo da je sudbina svih naših naroda i narodnosti okvirima Jugoslavije u mnogo čemu jedna i nedeljiva. Zatreba odbaciti sve vidove oportuniteta i kratkoročne polike, usvojiti dugoročne ciljeve i srednjoročni plan razvoja mlje i prići što pre realizaciji usvojenih stavova i zadataka Devetom kongresu SKJ, pa makar se odrekli nekih nesrednih koristi i potreba. Ovo se zahteva, između ostalog, zato što smo stvorili krupnije privredne organizacije i šire ocijacije, čiji je razvoj , bez daljeg, determinisan privrednim stemom i dugoročnom i srednjoročnom politikom zemlje. čekuje se, takođe, da osnovni ciljevi i načela reforme nađu esta i u novom srednjoročnom planu razvoja Jugoslavije. Industrija hidraulike i pneumatike » Prva petoletka « , u steniku, energično je sprovodila kurs privredne i društve› reforme i u praksi verifikovala neke od osnovnih stavova evetog kongresa SKJ. Boljim privređivanjem, proširili smo aterijalnu osnovu samoupravljanja. Izvršena je integracija a samoupravnoj osnovi, uz širu podelu rada i specijalizaciju. ohodak kao kategorija socijalističke robne proizvodnje poao je osnovni motiv privređivanja u svim našim organizajama udruženog rada i osnov za donošenje svih relevantnih konomskih odluka, a posebno se usavršavaju metodi za rasodelu prema rezultatima rada. Na našem proizvodnom proramu realizovano je nekoliko fabrika na privredno nerazvienim područjima , sa preko 1.500 uposlenih. Modernizacije i ekonstrukcije pogona doprinela su smanjenju razlika u nivou ehnologije i produktivnosti između nas i naših partnera u ndustrijski razvijenim zemljama. Prisutni smo na tržištima stočne i Zapadne Evrope kroz kooperaciju i međunarodnu polelu rada. Daleko se intenzivnije koriste proizvodni kapacitei, a povećani su i efekti stručnih kadrova primenom stimuativnih metoda nagrađivanja. Postali smo daleko odgovornii za svoje poslovne poteze i rizike i sve manje očekujemo ponoć od drugih. Reforma je, doduše, tražila intenziviranje rada, što je malo za posledicu otkrivanje strukturalnog viška uposlenih, ali smo i taj problem rešili sa klasnih i društvenih pozicija, dogovorno, na human način , u duhu solidarnosti . Drugim rečima, kurs reforme nas je uputio da se okrenemo sebi, svojim kreativnim i sveukupnim proizvodnim snagama, preuzevši na sebe punu materijalnu i društvenu odgovornost za svoje odluke. U uslovima privređivanja, kada je došlo do stagnacije tržišta i naše sopstvene proizvodnje, umesto stvaranja gubitaka solidarno smo izvršili restrikciju ličnih dohodaka , a kada je nastupila konjunktura najpre smo išli na otpisivanje

325

nekurentnih zaliha i svih dubioza, uz umereni porast lični dohodaka. Ponašali smo se i dalje se ponašamo reformski

Cilj mi je da ovim što govorim ukažem da se radnička kla sa i udruženi proizvođači odgovorno odnose prema sredstvima koja su im data na raspolaganje, samoupravnim odlukama Deo dohotka izdvajamo za školovanje, pored onoga što se za to redovnim doprinosima izdvaja, dalje, za stambenu izgradnju , društvenu ishranu , a iz ostatka dohotka proširujem materijalnu proizvodnu bazu . Zato kao društvo moramo uči niti korak dalje. Ceo proces reprodukcije treba staviti pod sa moupravnu ingerenciju radnih kolektiva i udruženog rada koji su sredstva stvorili, akumulirali i udružili .

U uslovima kada se praktično sprovode u život ustavni amandmani i neposredno razgovara i dogovora o srednjoroč nom planu razvoja Jugoslavije , osnovni ciljevi i zadaci privredne i društvene reforme dobijaju na značaju . Sve to objektivno omogućuje realizaciju programa stabilizacije tekućih privrednih kretanja i ukazuje na bitne determinante koncepta društveno-ekonomskog sistema na trajnim osnovama.

Savez komunista Jugoslavije mora biti u tome jasno opredeljen. Umesto nedorečenosti , moramo se nedvosmisleno opredeliti. A umesto improvizacija, baza traži stabilan dru štveni , ekonomski sistem ne kao sistem sam za sebe i zbog sebe, već u interesu daljeg razvoja našeg društva . Tržišna logika ne poznaje granice privrednih organizacija, komuna, pokrajina, republika, a od svih subjekata traži ekonomsku i društvenu odgovornost i identifikovanje njenih nosilaca. Uostalom, sistemske mere, koje su u poslednje vreme donete, defakto reafirmišu reformska načela. Zato , zaista, ne smemo stati na pola puta . Naprotiv, treba do kraja naučno rasvetliti socijalističku robnu proizvodnju u savremenim uslovima kao oblik racionalne društvene reprodukcije i objektivne pretpostavke razvitka samoupravljanja. Već ojačana materijalna proizvodna baza, raspoloživi kadrovski potencijal, okrupnjene radne organizacije i asocijacije, savremena radnička klasa i dvadesetogodišnje iskustvo samoupravnog socijalizma, mogu biti zaloga za prevazilaženje konsekvenci koje rađa svaki privredni sistem čija je osnovna premisa intenzivnost. Pogotovu sada kada se opredeljujemo da udruženi proizvođač upravlja ne samo dohotkom već i celokupnim viškom rada. Preko odgovarajućih usmeravanja i korekcija tržišnih tokova mogući su podsticaji konjunkture. Od akcija i mera koje se preduzmu ili izostanu, zavisiće stabilizacija privred326

h tokova ili privređivanje » od danas do sutra« , što udružeproizvođači ne mogu da prihvate kao »pravila igre« u saupravnom socijalizmu , jer ne može biti stabilnih privredh organizacija u nestabilnim društveno-ekonomskim tokoma društva.

MIODRAG APOSTOLOVIĆ Kada ocenjujemo ulogu i aktivnost Saveza komunista na ljem razvoju samoupravljanja, socijalističke demokratije i vnopravnosti naroda i narodnosti, ocenu moramo veoma od vorno dati, a i prave uzroke stanja u kome se nalazimo. ɔzvolite da najpre istaknem osnovne stavove politike za ju se zalažemo u svakodnevnoj praksi u komuni . Prvo jačanje samoupravljanja i pozicije radničke kla· kroz udruženi rad i raspodelu dohotka na osnovi rezultata da.

Drugo, stvaranje takvog obliak komune koja mora poati osnova udruživanja i ostvarivanja interesa udruženog raa i samoupravnih interesnih zajednica, odnosno radnih ljui i građana, I treće, razvijanje ravnopravnosti naroda i narodnosti i firmaciju bratstva i jedinstva kao osnove opstanka i budućosti jugoslovenske zajednice. Sigurno je da su u ovo stavovi Devetog kongresa Saveza omunista Jugoslavije, čija smo načela ostvarivali u svakonevnoj političkoj borbi u komuni, i ti stavovi, po našoj ocei, treba da dožive reafirmaciju na Drugoj konferenciji Saeza komunista Jugoslavije . Ovo utoliko pre što smo svedoci nnogih devijantnih shvatanja , ideja i tendencija koje pravac Samoupravnog razvitka odvlače sa kursa koji je duboko ukoenjen u svest i život radničke klase . Zato, polazeći od saznaija iz prakse, smatramo da su razvoj samoupravljanja i jačaje materijalnog položaja udruženog rada uslov i garancija iominantne uloge radničke klase i njene pozicije u društvu. Mi mislimo da su to dva osnovna elementa koja , ugrađena u generalnu idejnu orijentaciju Saveza komunista, a oživotvorena u njegovoj svakodnevnoj akciji , i delovanju svih pro gresivnih snaga, moraju biti prioritetni zadatak u predstojećem periodu. Konkretno, polazeći od ovih principa, smatramo da komuni i udruženom radu treba dati sa idejnog stanovišta veoma jasnu poziciju u dokumentima ove Konferencije. Prvo, pozicija komune u sistemu. Potrebno je sa stanovišta političkog sistema u celini integralno razjasniti funkciju

327

komune, odnose komuna-republika-federacija , kao i pitanja u vezi sa širim međuopštinskim povezivanjem . Drugo - unutrašnji život komune kao integralne društveno-ekonomske zajednice u kojoj se ostvaruju interesi udruženog rada, radnih ljudi i građana kroz mesne i interesne zajednice. Mislim da je neophodno pri zauzimanju stavova u komuni polaziti sa stanovišta neophodnih jedinstvenih društveno -ekonomskih odnosa u celom društvu . Upravo, u praksi nije tako ; još, uvek ne gledamo jedinstveno na taj problem, različito ga tumačimo u praksi u komuni , integralnoj samoupravnoj zajednici. U Nišu se već dve godine odvija intenzivna društveno-politička aktivnost na iznalaženju takvog oblika samoupravne organizacije komune koja će obezbediti dominantnu ulogu radničke klase. Razvijen društveno - ekonomski život u radnim organizacijama , potreba jačanja uticaja radničke klase, kao stvaraoca dohotka, na preraspodelu u komuni i neophodnost podruštvljavanja ukupne politike, uticali su da sagledamo važnost tog problema . Konstatovali smo da je komuna kao osnova političkog sistema još uvek ustavno, pa samim tim i praktično, nerazrađen oblik. Tu , pre svega, mislim na funkciju koja omogućava razmah samoupravne i proizvodne inicijative. Vezana pretežno za funkciju vlasti , komuna proširuje prava iz oblasti društveno -ekonomskih odnosa prenošenjem sa republike, ali bez celine regulisanih odnosa u suštini ne menja svoju ulogu. Zato je bitno odrediti njenu funkciju u političkom sistemu uopšte i na način koji obezbeđuje pravu samoupravnu integraciju interesa radnih ljudi i građana. Karakteristika komune, za koju se zalažemo , treba da bude, po našem mišljenju, osnova razvoja i drugih širih društveno-političkih zajednica. Na taj način obezbeđuje se celina naše organizovanosti , koja treba da izraste iz baze, iz udruženog rada i klasne osnove našeg društva. Druga faza ustavnih promena mora poći od toga, a dokumenti današnje Konferencije moraju tome dati idejnu suštinu. Amandmani 21. i 22., koji regulišu samoupravnu i ekonomsku samostalnost udruženog rada, ukoliko dovoljno ne utiču na odnose u samoupravnoj komuni i dalje će i pored svih veoma pozitivnih efekata zatvoriti radnog čoveka u radnu zajednicu. To je, prema našim iskustvima, sa društvenog i političkog aspekta već danas neprihvatljivo. Nastojimo da stvaramo modernu tehnologiju , savremenu organizaciju rada, modernu radničku klasu, a to pretpostavlja

328

savremen način obrazovanja, inovaciju znanja, razvoj kulturnih institucija i vrednosti i savremenu zdravstvenu zaštitu . To uslovljava usku, neposrednu vezu interesa koji su nedeljivi i koji kao takvi daju koncept samoupravne komune. Otuda smatramo da je udruženi rad osnova komune i jugoslovenske zajednice. Svesni toga, u komuni smo u tom pravcu učinili prve korake na materijalnom i društvenom planu : formiranje univerziteta, stvaranje centra za obrazovanje, formiranje klinika pokretanje dnevnog lista, konstituisanje asocijacija udruženog rada i interesnih zajednica na samoupravnim csnovama. Nalazimo se pred obavezom da u statutu komune i normativno regulišemo samoupravni mehanizam koji će još intenzivnije na samoupravnoj osnovi integrisati proizvodni i neproizvodni rad, solidarnost, socijalnu politiku i to će biti osnova samoupravne sigurnosti radnih ljudi i građana. Nerazrađena je funkcija komune sa stanovišta tzv. velikih sistema u njoj , odnosno sa stanovišta funkcije neposrednog i posrednog samoupravljanja. Veliki tehno-ekonomski sistemi, kao uslovi bržeg razvoja tehnologije i produktivnosti rada, još uvek su u praksi samoupravno nedefinisani . Zbog toga dogmatsko i pragmatično tumačenje samoupravljanja često utiče na anatemisanje velikih sistema i vezuje ih pretežno za jačanje tehnokratizma i birokratskih tendencija . Polazeći od ustavnih amandmana i jačanja pozicije udruženog rada sa stanovišta proširene reprodukcije, samoupravljanje uopšte, a u velikim sistemima posebno, dobija kvalitetno drugačiju poziciju. Pri tome i komuna dobija kvalitetno drugačiji odnos prema velikim sistemima , koji će izmenjeno delovati u uslovima ekonomske samostalnosti i delova sistema, jer će odnosi biti mnogo neposredniji. Na taj način sasvim jasno se razgraničava funkcija velikih sistema u uslovima komunalne samouprave i logika tržišta i načina privređivanja, koja traži koncentraciju sredstava , tehnologije i znanja. Tako nestaje dilema o ekonomskoj eksploataciji, odlivanju dohotka i otuđivanju viška rada, s jedne, i interes za lokalno zatvaranje, sa druge strane. Otvorenost i premošćivanje komunalnih i republičkih granica, kao zakonitost tržišne logike u uslovima razvijene materijalne pozicije udruženog rada, postaće neophodan i normalan uslov ostvarivanja modernog načina privređivanja na samoupravnim osnovama. To će uticati da se reafirmišu ciljevi koji su privrednom reformom zacrtani. Ekonomska nestabilnost poslednjih godina je uticala na stagnaciju samoupravljanja u radnim organizacijama i ko329

muni. I suviše dugo poslovanje u uslovima nedostatka planskog usmeravanja privrede ozbiljno se odražava na efekte u privređivanju i na dohodak . Zato smatramo da je neophodno u radnim organizacijama i svim društveno-političkim zajednicama podržati sasvim konkretne mere za stabilizaciju, Istovremeno, smatramo da je neophodno razvijati i veći stepen samoupravnog soprazumevanja . Ne možemo imati samoupravnu privredu, ako nam je birokratisan politički sistem, niti samoupravno društvo , ako nam je nesamoupravna ideologija . Neosporno je da definisan dugoročni razvoj ukupnog društveno-ekonomskog života, a posebno privrede, utiče na ostvarivanje politike, a pre svega na ostvarivanje samoupravnog razvoja radne organizacije, komune i zajednice u celini. Zbog toga se zalažemo i dajemo podršku predloženim dokumentima da se priđe programiranju dugoročnog razvoja u celini, što bi omogućilo definisanje dugoročnog razvoja u svim delovima društva. To je, istovremeno, zahtev onih radnih organizacija koje se već duže vremena sukobljavaju upravo sa svojim dugoročnim programom razvoja i dosadašnje ekonomske politike, koja je parcijalna i zasnovana na trenutnim kratkoročnim prognozama razvoja zemlje u celini. Polazeći od toga da celokupni razvoj našeg društva počiva na rezultatima ostvarenim u materijalnoj sferi, smatramo da je za brži razvoj samoupravljanja u radnoj organizaciji, mesnoj zajednici i komuni bitan i bezuslovan dugoročan razvoj privrede. To su osnovni elementi i pogledi komunista na budući razvoj komune i njeno mesto u političkom sistemu . Prvi rezultati takvog izgrađivanja komune nas ohrabruju, zato se i zalažemo da se komuni u dokumentima Druge konferencije da određenija funkcija i mesto.

DRAGAN STIJEPČEVIĆ

Mada je Konferencija u dosadašnjem radu dala zaista bogat materijal, pored kojeg je teško reći nešto novo, smatram svojom dužnošću da vam prenesem poruke organizacija Saveza komunista s područja koje predstavljam. Druga konferencija SKJ bi trebalo, sudeći po raspoloženju delegata, da predstavlja kraj perioda u kojem su pojave stagnacije, nesnalaženja i traženja adekvatnih političkih izraza, bile prečesto obilježja vremena koje će, nadam se , biti prevaziđeno s jedne, i s druge strane ulazak u nove zadatke, s punim idejnim osveženjem i spremnošću za akciju . Govoreći

330

to, imam u vidu izvanredno raspoloženje i vjeru naroda i radničke klase. Pripremajući se za ovu Konferenciju imao sam priliku to osjetiti i doživjeti u mom kraju i na širem prostoru Republike i Jugoslavije . Mi delegati iz Hrvatske , kao i cjelokupan Savez komunista Hrvatske, nosimo jedno veliko iskustvo stečeno u uvjetima idejne zbrke, nedovoljne određenosti, aktivnosti, i, ukratko, u trenucima slabosti u Partiji, u kojima je ekskalirala tuđa ideologija i zaprijetila tekovinama revolucije i socijalizma . Moja je ocjena da događaji nastali kod nas nisu nikakav specifikum Hrvatske ; mogli su nastati na bilo kom području Jugoslavije. Kod nas je postojao određen sklop okolnosti, koji je samo ubrzao njihovo nastajanje. Zbog toga naš primjer, sa svim njegovim reperkusijama, istovremeno je iskustvo Saveza komunista Jugoslavije, koji on mora sa dovoljno kritičkog i analitičkog pristupa iskoristiti, radi stvaranja uvjeta koji će takve i slične pojave učiniti neponovljivim. Savez komunista karlovačkog kordunskog područja, koje predstavljam na ovoj Konferenciji , zajedno sa njegovom radničkom klasom i narodom, nije dopustio provjere nacionalističkih i separatističkih ideja. Stoljetno zajedničko življenje, borba i žrtve, posebno u NOP-u i tradicionalan utjecaj Partije i njeno čvrsto povezivanje s narodom, uvjetovala su čistoću međunacionalnih odnosa i snažne otpore nasrtajima nacionalizma. To su potvrdili i manevri „,, Sloboda 1971 ", koji su po izvanredno povoljnim ocjenama koje su o njima date, pokazali političku zrelost i trajno opredeljenost svih naroda i narodnosti ideji bratstva i jedinstva , slobodne i samoupravne Jugoslavije. Da dodam tome i podatak da su od šest opština, koliko ih ovo područje ima, po jugoslovenskim kriterijima pet nerazvijene , da je od ukupno zaposlenih u društvenom sektoru 53 posto na radu u inozemstvu . Pored vrlo prisutnog siromaštva i nerazvijenosti, ovo područje ima snažnu vjeru u Savez komunista, kao najsigurniji garant budućnosti i svoje i cijelog društva. Pripreme za ovu Konferenciju na našem području su počete prije 21. sjednice Predsjedništva, praktičnom identifikacijom pojava, lažnog liderstva, nacionalizma i drugih devijantnih ponašanja.

Izvanredno su povoljno primljene 21. sjednica Predsjedništva SKJ i Titove riječi . One su bile podstrek dalje i moralna snaga da se svjesne snage organizirano suprotstave početnim naletima neprijateljske djelatnosti . Ističući želju svoju spremnost da doprinesu općim naporima SKJ u njego331

vom snaženju, komunisti ovog područja su se, na inicijativu našeg Centralnog komiteta uključili u akciji ispitivanja uzroka i puteva prodora nacionalizma i drugih tuđih ideologija i prakse u Savez komunista i društvo. Oni smatraju da ne ulaziti u bit tih pojava, ne istraživati njihove uzroke i ne poduzimati odgovarajuće mjere, znači tapkati na mjestu i ne obaviti dug prema jednoj revolucionarnoj Partiji. Naše organizacije tom problemu su prišle sa uvjerenjem da su korijeni tih pojava daleko složeniji i da ne datiraju iz protekle godine, kada su se koncentrirano izrazili. Prvi utisci nas upućuju da razloge tim i sličnim devijacijama treba tražiti u slabljenju vodeće uloge SK, njenom nepravovremenom i nepotpunom angažiranju na svemu što predstavlja njen avangardizam u društva kojeg stvaramo. Već sama činjenica koju , vrlo često spominjemo, da je razdoblje stvaranja bremenito prelaznim oblicima i proturječnostima, gde pored ideologije koju stvaramo i primjenjujemo, ostaju vrlo snažni ostaci ideologije prethodnih društvenih odnosa i da je to dovoljan razlog za trajno, kontinuirano i aktivno pronicanje odnosa za koje se borimo. Svaki predah, nesmotrenost ili trenutni umor, prisutnim ostacima otvara prostore za ekspanziju , zato Savezu komunista treba vratiti njegovu mobilnost, unutrašnju snagu i svježinu na temelju programa Devetog kongresa. To je naša ne samo obaveza, nego i uvjet za daljnu uspješnu borbu. Prodorima strane nih nosilaca, a koji su slojeva i neproizvodne je potiskivalo u drugi

ideologije prethodili su prodori njeizraženi preko snaženja tzv. srednjih inteligencije u redovima SKJ, a što plan socijalnu bazu društva rad-

ničku klasu i zapostavljalo njene interese . Praksa je pokazala da ovako struktuiran Savez komunista sa drugim defektnostima i elementima morala koji je evoluirao u pravcu snažnijeg naglašavanja materijalnog momenta, na štetu idejnog doprineo ponašanjima članova SK u društvenoj akciji, koje je ispoljilo gubljenje mjere i osjećaja za društvenu pravdu, solidarnost, skromnost itd. To ponašanje uveliko je doprinelo rađanju pojava socijalnih nejednakosti, kojima nije rad osnovica . Na podlozi takve moralne defektnosti , nastajali su i drugi društveno abnormalni fenomeni , kao što je pojava korupcije, mita, privilegija i slično . Mi moramo priznati da kao Savez komunista nismo bili dovoljno prisutni ni u kadrovskoj oblasti. Ako neka organizirana politička snaga želi da njen program i ide-

332

ologija budu ujedno i određujući faktor društva, ona je nužno mora ostvarivati preko svojih idejno i stručno uzdignutih članova. Mi smo dozvolili da nam na mnoge društvene osjetljive položaje, kao što su tužilaštvo, sudstvo itd. dođu ljudi koji nemaju nikakve veze sa ideologijom ovog društva i Saveza komunista. Praksa je i kod nas u Hrvatskoj pokazala da su se ti kadrovi vrlo teško snalazili u prepoznavanju tuđih ponašanja. Situacija u kojoj se nalazimo izuskuje temeljita sociološka i politološka ispitivanja svih pojava i njihovih uzroka, kako u Savezu komunista, tako i u društvu. Taj posao ne može nas pomesti da nastavimo brzo prestrojavanje, osobito u ovako povoljnoj političkoj klimi, koju prate očekivanja i velike nade koju u nas polaže radnička klasa i jugoslavenski narodi. Po dinamizmu i odlučnosti u praktičnoj akciji, ispoljenim kod nas u Hrvatskoj , po raspravama na ovoj Konferenciji - za očekivati je ispunjenje tih nastojanja.

LAZAR DOĐIĆ Danas, kada su previranja u radničkoj klasi prilično intenzivna, od izuzetnog je značaja jasnoća idejne, organizacione i akcione sposobnosti Saveza komunista. Realna i konkretna ocena sadašnjeg stanja preduslov je za zrelu političku i revolucionarnu akciju Saveza komunista u praksi . Smatram da dobru osnovu za takav pristup problemima predstavljaju materijali pripremljeni za ovu konferenciju . Međutim, jugoslovenski komunisti stekli su vrlo bogato, poučno iskustvo da rezultati revolucionarne akcije ne zavise samo od dobrih programa, rezolucija i deklarativno izraženog jedinstva, već prije svega od jedinstva akcije, od djela, a ne od kitnjastih fraza. Zato je prilikom diskusije među komunistima, posebno među radnicima, izražen opšti zahtjev da Konferencija konkretnije analizira i utvrdi uzroke koji su doveli do neefikasnosti u Savezu komunista i društvu u cjelini , do idejne zbrke o nizu pitanja i do paralisanja akcija . Ukoliko na Konferenciji do kraja ne damo odgovore na ova presudna pitanja za Savez komunista Jugoslavije, ostaje obaveza da na tome dalje brižljivo radimo. Konstatacija na Devetom kongresu da je došlo do odstupanja i da nijesu realizovane odluke Osmog kongresa, kao i sadašnja konstatacija da se ne sprovode odluke Devetog kon333

gresa SKJ, Druge konferencije samoupravljača i tzv. radničkih amandmana, zatim ocjena da su te odluke i stavovi donošeni jedinstveno, da su podržani i prihvaćeni od radničke klase, i svih progresivnih snaga u društvu, traži veoma jasno objašnjenje : gde su otpori, gdje su oni tako snažno locirani, koje ih socijalne snage podržavaju, ko su njihovi nosioci, kakva su im ponašanja i šta su sredstva njihove borbe? Isto tako postavljaju se pitanja zašto revolucionarni pokret i njegova rukovodstva nijesu jedinstvenija, borbenija i efikasnija, protiv antisocijalističke stihije koja ga zapljuskuje, protiv deformacija koje ozbiljno nagrizaju njegovo revolucionarno tikvo, a naročito dovodi u pitanje jedinstvo naše socijalističke zajednice, jedinstvo SKJ i izgradnja samoupravnog socijalizma. Ne mogu se ničim pravdati kompromisi i odugovlačenja donošenja odgovarajućih rešenja kada je u pitanju dalji razvoj osnovnih vrednosti našeg društva. U tom pogledu prelom je učinila 21. sednica Predsjedništva SKJ. Do sada postignuti rezultati na realizaciji njenih zaključaka vraćaju ugled Saveza komunista, potiskuju nepoverenje kod jednog velikog dela članstva da Savez komunista nije spreman i sposoban da se ozbiljno uhvati u koštac sa naraslim problemima i uđe u odlučnu bitku protiv ispoljenih slabosti u našem društvu. Pored veoma široke i snažne podrške zaključcima 21. sednice Predsjedništva SKJ, upućene su ozbiljne kritike, naročito Izvršnom birou i Predsjedništvu SKJ, zbog oklevanja u akciji. Očekujemo da će iz iskustva koje je za nama sva rukovodstva SKJ, a posebno ona u vrhu, izvući trajne pouke. U toku poslednja dva meseca komunisti sa velikim zadovoljstvom pratili su odlučnu akciju Saveza komunista i radnih ljudi Hrvatske u borbi sa nacionalizmom i kontrarevolucionarnom delatnošću , a uz to je izražen i snažan zahtev za razotkrivanje i uklanjanje nacionalističkih bunkera u svim drugim sredinama i za identifikaciju svih grupa i pojedinaca, koji su na bilo koji način doprineli euforiji nacionalizma. Neprihvatljiv je metod delovanja Saveza komunista po kojem se čeka da nastupi stanje, koje je prethodilo 21. sednici, pa da se onda, i to tek na inicijativu druga Tita, postiže efikasan dogovor i krene u odlučnu konkretnu akciju. Zahtev je jedinstven da Savez komunista mora biti stalno u odlučnoj i konkretnoj akciji , kako bi sprečio da naš samoupravni socijalistički razvoj klizi ka kriznim stanjima. Savez komunista ne smije se miriti sa ulogom vatrogasca i ideološkog pomiritelja . U ideologiji ne sme biti kompromisa, niti u akciji zastoja . Određena sporost

334

spoljena je u pripremama ove Konferencije, iako su za njeno državanje počele pripreme još u aprilu 1971. godine, premda ie najviše uradilo od 21 sednice Predsjedništva. Materijali su kasno objavljeni da bi se o njima mogla voditi organizovana liskusija u organizacijama Saveza komunista u bazi. Međutim, čitajući taj dokumenat, dokumente, stekao sam itisak da se u suštini radi o reafirmaciji odluka Devetog kongresa Saveza komunista Jugoslavije što je u suštini veoma dobro. Čini mi se da se naročito poslednjih desetak godina na partijskim i drugim značajnim skupovima, kongresima, konferencijama sve češće bavimo reafirmacijom programa i odluka usvojenih na prethodnim sednicama. Zatim reafirmacijom komunističkog morala marksističke misli, ideologije samoupravnog društva itd. I dok se na zvaničnim skupovima i usvojenim dokumentima bavimo i zalažemo za afirmaciju i reafirmaciju značajnih socijalističkih vrednosti u praksi, veliki broj članova Saveza komunista radi na njihovom devalviranju. Zato se zalažem da se na ovakvim i sličnim skupovima, partijskim i drugim, pored afirmacije i reafirmacije usvojenih stavova, daleko više bavimo onim koji ih devalviraju , koji od njih odstupaju, koji ih razvodnjavaju, koji ih iskrivljuju prilagođavajući ih sopstvenim interesima. Jer, najviše je štete našem socijalističkom razvoju i ugledu Saveza komunista nanijelo odstupanje od zajedničkih zauzetih stavova. Sada je vrijeme za akciju . Oklevanju je učinila kraj 21 . sjednica Predsjedništva SKJ . Na dnevnom redu su pitanja od čijeg rješavanja zavisi sudbina našeg daljeg uspješnog socijalističkog razvitka , čije odlaganje se ne može čekati , ako ne želimo da se vratimo u stanje kao što je bilo pre 21. sjednice. Tu u prvom redu mislim na stabilizaciju privrednih tokova, rješavanje problema neopravdanih socijalnih razlika, dalji razvoj samoupravljanja i njegovo konstituisanje u cjelovit sistem, dalji razvitak Saveza komunista i nastavljanje odlučne borbe protiv nacionalizma i ostalih vidova neprijateljske i antisamoupravne djelatnosti. Zato zadatke moramo, u prvom redu, usmjeriti za jačanje organizacije Saveza komunista . Akciju treba usmjeriti na otklanjanje uzroka koji su doveli do idejne konfuzije i krize u Savezu komunista, kolebanja, pojačanog oportunizma, odsustva odgovornosti i pasivnog ponašanja velikog broja članova, grupašenja i liderskog ponašanja, napuštanja SKJ od strane velikog broja radnika. Krajnje je vrijeme da Savez komunista kroz idejno-

335

-političku borbu očisti svoje redove od ne malog broja članova, koji mu po moralno-političkim i drugim kvalitetima, po idejnoj pripadnosti, stvarno ne pripadaju, koji parališu njegovu akciju. Postavlja se, također, i pitanje mogu li privilegovani pojedinci i grupe, a njih nije mali broj u Savezu komunista, biti na djelu nosioci borbe protiv tih privilegija i deformacija, a u situaciji su da značajno utiču na društvene odluke. Trka za neopravdanim bogaćenjem zahvatila je jedan broj članova Saveza komunista, koji padaju na pozicije sitnoburžoaske i malograđanske ideologije, stalno kalkulišući sa ličnim interesima. Zato radnici, s pravom, na mnogim sastancima ističu da im takvi ne mogu držati moralnu pridiku o socijalizmu, da ne mogu pripadati avangardi radničke klase. Ističem da je izražen odlučan zahtev najširih slojeva radnika da se izvrši oduzimanje imovine, koja je stečena zloupotrebom društvene moći, mitom, korupcijom i privilegijom. Mi , komunisti ne smijemo ostajati i dalje gluhi prema tom zahtjevu, jer je on već duže vremena prisutan u našoj praksi, pa se stiče utisak da ne postoji spremnost da se taj zadatak izvrši. Sad je trenutak da učinimo stvarni korak da skupštine i komune i dalje izrastaju iz mreže radničkih savjeta, da budu delegatski organizovane tako da proizvođači budu predstavljeni u glavnim političkim odlukama našega društva. Osnovni problem leži u položaju osnovne socijalne snage, tj . radničke klase koji je nepovoljan , koji nema dovoljno odlučujući uticaj na politiku Saveza komunista. Zastupljenost te osnovne socijalne snage u predstavničkim organima, pa i u forumima SKJ, gotovo je simbolična i ima tendenciju stalnog padanja, pa se postavlja pitanje mogućnosti doslednoga ostvarivanja interesa radničke klase, bez obzira što se mi svakodnevno obilato pozivamo na radničku klasu. Tako na primjer, godine 1960. u radničkim savetima bilo je 76,2 posto radnika, a 1970. 67,6 radnika, u upravnim odborima 1960. bilo je 67,2 radnika, a 1970. 44,2 radnika. Još su nepovoljniji podaci o zastupljenosti radnika u skupštinama na svim razinama. Na primjer, u republičkim skupštinama 1958. godine bilo je 9 posto radnika, a 1970. godine samo 1 posto. U Saveznoj skupštini bilo je 1958. godine 8 posto radnika, a sada samo 1 posto. Iako uticaj radničke klase ne treba cijeniti prema zastupljenosti u organima i forumima samoupravljanja, ove brojke očito govore za sebe. Nepovoljna je socijalna struktura Saveza komunista. Prisutna je tendencija opadanja broja radnika u Savezu komuod 1946. komunista u Savezu radnika nista. Broj godine povećao se za 4 puta, a broj službenika svih vrsta 18 336

puta. Veliki uticaj u Savezu komunista, a time u društvu u cjelini, imaju oni slojevi koji imaju značajnu moć u društvu , a to su očigledno oni koji ne biju svakodnevnu bitku za stvaranje dohotka. To je dovelo i do pojave politike kompromisa u Savezu komunista, a to se uvijek čini u korist onoga koji ima dominantnu moć u SKJ, a pitanje je da li je ‘ ~ radnička klasa. Iz sitnoburžoaskih malograđanskih slojeva potekle su razne teze kojima ponekad nasijeda i Savez komunista, koje su išle za tim da se stvori pogodno tlo za sopstveno nesmetano djelovanje. Te teze su se javile u vidu zahtjeva za anarholiberalističkim građanskim slobodama, protiv svakog miješanja sa strane, da se samoupravljanje što više usitni i atomizira, tako da u njega mogu lako da prodiru lični odnosi , odnosi neformalnih grupa , klanovi i takvi odnosi koji ne zadiru u osnovna pitanja udruženih proizvođača . Zatim, postavka da je administracija preskupa, da je treba smanjiti, naročito u organima i službama društvene kontrole, pa će slobodno djelovanje zakona tržišta samo po sebi urediti društvene odnose i stvoriti red i mnoge druge još suptilnije teze koje unose zabunu i dezorijentaciju kod velikog broja članova SK. Mnoge teze tuđe ideologiji samoupravnog socijalizma mogle su da žive i u redovima SK, jer je u posljednje vrijeme vrlo izraženo zapostavljanje ideološko-političkog obrazovanja i osposobljavanja komunista. Tome su, na određeni način, doprinjele određene slabosti u organizacionom postavljanju Saveza komunista , kada smo reformirali partijske organizacije u svim manjim radnim organizacijama, koje nijesu mogle da nađu pravi sadržaj svoga rada. Organizacionom pitanju partije više smo prilazili kao tehničkom pitanju, a ne kao suštinskom političkom pitanju , koje se tiče metoda rada, razvoja unutrašnjih odnosa, razvitka revolucionarne svijesti, ostvarivanju usvojene politike . Sličan tome je i odnos SKJ prema omladini. Za SKJ nema opravdanja što nije realizovao jedan od prioritetnih zadataka utvrđenih na Devetom kongresu da se o problemima društvenog položaja i socijalističkog vaspitanja mlade generacije održi konferencija SKJ. Ostvarivanje kontinuiteta revolucije SKJ će obezbijediti samo permanentnim radom među omladinom, doprinosom njenom stručnom osposobljavanju i marksističkom obrazovanju i stalnim osviježavanjem redova SKJ pripadnicima mlade generacije. Prijem omladine u cjelini u SKJ, posebno radničke, bitno je političko pitanje jer se u opredjeljenju mladih prema SKJ najbolje izražava vitalnost i njegova revolucionarna sna-

337

ga. Primjetno je da poslije 21. sjednice Predsjedništva SKJ na ilazi val življeg interesovanja omladine za SKJ. To nije slučajno, to se i do sada dešavalo u periodima kad je SK bio na visini zadataka i političke odgovornosti. Tada je uvijek prijem mladih u SK bio izraz njihove identifikacije sa politikom SKJ.

I na kraju, želim da istaknem raspoloženje članstva čiji sam delegat da će ova Konferencija i njeni zaključci biti podržani od članstva u mjeri u kojoj budu slijedili put koji je opredijelila 21. sjednica Predsjedništva SKJ.

TRAJKOVSKI BRANKO

Posle 21. sednice Predsedništva Saveza komunista, uvodne i završne reči druga Tita, na terenu se oseća živa društveno-politička aktivnost, ne samo u redovima Saveza komunista, već i u ostalim društveno-političkim strukturama. Na svakoj sednici, na svakom skupu diskutuje se o stavovima 21. sednice Predsedništva SKJ i predstojećim zaključcima Druge konferencije. Komunisti, koji nisu bili dovoljno aktivni u prethodnom periodu, počinju da ispoljavaju želju za aktivnošću i sprovođenje zaključaka Saveza komunista. Ova stalna aktivnost Saveza komunista i njen kontinuitet posle Konferencije jemči da će Savez komunista biti spreman da jačim tempom nastavi svoju vodeću i avangardnu ulogu radničke klase. Komunisti izborne jedinice Makedonski Brod i Kruševo, čiji regioni spadaju u najnerazvijenije krajeve, sa nacionalnim dohotkom po stanovniku nižim za preko 40 odsto od republičkog i jugoslovenskog proseka, sa prosečnim mesečnim neto ličnim dohocima po zaposlenom 650-750 dinara, duboko veruju da će Druga konferencija Saveza komunista predstavljati prekretnicu u revolucionarnoj borbi. Savez komunista će biti jači i jedinstveniji, izaći će sa jasnim, definisanim pojmovima i utrvenim putevima za svoju dalju aktivnost. Komunisti u osnovnim organizacijama osećaju potrebu za što hitnije donošenje trajnih stabilizacionih mera i određivanja činilaca kratkoročnog i dugoročnog razvoja i što brže utvrđivanje kriterijuma raspodele sredstava fonda za brži razvoj nedovoljno razvijenih republika i pokrajina, kako bi se stvorili realni preduslovi za donošenje planova kratkoročnog razvoja za period 1971-1975, utvrdila stopa ubrzanog rasta društvenog proizvoda i u planskom periodu smanjile razlike između razvijenih i nerazvijenih. 338

Struktura privredne aktivnosti na ovom području - I pored visokog stepena zaostalosti, manjeg učešća industrijske proizvodnje, neizgrađenosti infrastrukture, početka razvoja tercijarnih delatnosti prema važećim instrumentima ekonomske politike, kamatne stope kredita i dr - opterećena je i radi sa umanjenim dohotkom zbog nejednakih uslova privređivanja i sticanja dohotka. Članovi Saveza komunista, zalažući se za jednake uslove privređivanja i sticanja dohotka, moraju se izboriti za konkretizaciju nejednakosti po granama, grupacijama, privrednim strukturama i regionima, moraju da se konkretiziraju instrumenti i druge mere ekonomske politike koji će izjednačavati uslove privređivanja. Jer, u protivnom, dohodak će se i dalje kroz primarne raspodele prelivati iz jedne u drugu grupaciju, kroz proces razmene iz proizvodnje u sferi prometa robom i novcem, omogućivaće pojedincima da se , raznoraznim špekulantskim i drugim transakcijama, neosnovano bogate na račun neposrednih proizvođača, koji neopravdano gube deo svog zarađenog dohotka. Nema sumnje da su nejednaki uslovi privređivanja i sticanja dohotka i sredstava proizvodnje uzročne pojave neopravdanih socijalnih razlika, pojave klica da se samoupravljanje i nauka prikažu nemoćnim pred tehnokratskim , prakticističkim i menadžerskim načinom rukovođenja i sticanja dohotka. Neposredni proizvođači su nemoćni i nervozni kada ne mogu da isplaćuju zarađene lične dohotke, ili isplaćuju u umanjenom iznosu, dok se u isto vreme u drugim organizacijama, češće van privrede, povećavaju i redovno isplaćuju lični dohoci, razne nagrade itd. Ovo se češće dešava i u našoj komuni što otežava čitav Cakcioni proces Saveza komunista i stvara podvojenost koji su u pravu, a koji nisu, što je tipičan primer kada član Saveza komunista, radi svog ličnog interesa, zapostavlja stav i akcionog programa Saveza komunista. Stoga se nameće zaključak da kategoriju dohotka i dejstva dohotka, koja ne proizlazi iz produktivnosti i efikasnosti rada, treba odvojiti od stvarnog dohotka i usmeravati u druge svrhe, a ne za povećanje ličnog dohotka. Radnička klasa , i neposredni proizvođači u užem smislu reči, često se nalazi u dilemi i nedoumici kad je reč o operativnom, kratkoročnom i dugoročnom planiranju radnog zadatka i razvoja. Nestabilnost u privredi, (inflacija, nelikvidnost deficitarnost platnog bilansa, devalvacija, česte promene u kreditno-monetarnoj politici i deviznom režimu) delovali su na radničku klasu i njene organe samoupravljanja da češće menjaju svoje planove, normative, programe razvoja, a u konačnom obračunu da umanjuju zarađene lične dohotke . Jer, gubitke nastale promenom 339

kursa domače valute, povečanih kamatnih stopa, kredita, premija, osiguranja itd . treba da pokriju neposredni proizvođači i unutrašnje rezerve. Takav odnos u planiranju, ili, konkretnije , nestabilnost i nenaučnost i prakticizam u planiranju , slabi ulogu radničkog samoupravljanja i članova Saveza komunista, jer efikasnost, izvesnost i tačnost u planiranju je češće povezana sa etatizmom u velikim administrativnim, ekonomskim i finansijskim centrima. Nameće se zaključak da na planiranje, shvaćeno kao društveno dogovaranje na svim sektorima privrede i neprivrednih delatnosti, na svim nivoima privredne i društvene političke zajednice, treba računati kao na značajan činilac jačanja uloge samoupravljača i članova Saveza komunista, faktor povećanja i raspodele dohotka kao materijalne baze samoupravljanja.

HAMDIJA FETAHOVIĆ

Želio bih da podnesem jedan prijedlog . Znam da je neuobičajeno na jednom tako značajnom skupu, na kome je usvojen Poslovnik i za koji sam i sam glasao, pojavljivati se sa prijedlogom koji može da se protumači, ili odstupanjem od Poslovnika, ili njegovu dopunu Na našoj Drugoj konferenciji u govoru druga Tita, u referatima drugova Vlahovića i Gligorova, u brojnim i vrlo značajnim prilozima o složenosti i ozbiljnosti situacije i zadataka koji stoje pred nama, kao i zbog svega onoga što se u posljednje vrijeme desilo u Jugoslaviji, ubjeđen sam da bi trebalo da odlučimo da nakon pet- šest mjeseci, ili kasnije, u istom ovom sastavu održimo drugi dio Konferencije SKJ na kojem bi dobili izvještaj Predsjedništva o tome šta je izvršeno, a šta nije obzirom na vrijeme objektivne i subjektivne razloge, od krupnih zadataka koje smo istakli na ovoj Konferenciji i koje ćemo usvojiti u njenom akcionom programu, Međutim, ukoliko iz objektivnih razloga nije moguće sazvati Konferenciju, onda smatram da je neophodno potrebno da Predsjedništvo napravi izveštaj i da nas obavesti sa ostvarenjem Akcionog programa SKJ usvojenog na ovoj Konferenciji. Takva odluka, koja bi bila u skladu sa Statutom SKJ a smatram da nije u suprotnosti ni sa Poslovnikom konferencije, bila bi još jedno jemstvo i široj javnosti i partijskom članstvu da ćemo ono što danas odlučimo sigurno i sprovesti u život. 340

Drug Tito je još na Osmom kongresu izrazio jednu veliku misao i istinu : pređimo sa riječi na djela, a poznato nam je da je ne samo bilo nesklada između riječi i djela, nego i drugačijih riječi i drugačijih djela, suprotnih utvrđenoj platformi i politici SKJ. Više se ne smijemo igrati sa odgovornošću ni ličnom ni kolektivnom . Oni koji neće da obavljaju povjerene im poslove i odgovorne dužnosti na svim nivoima na daljem jačanju samoupravljanja, stalnom jačanju uloge radničke klase, na bratstvu, jedinstvu i ravnopravnosti svih naših naroda i narodnosti, ako neće da organizuju i da se zalažu da stvari brže razrješavaju i u SKJ i drugde, neka idu sa određenih funkcija, ili iz SKJ. Zato predlažem da se usvoji takva odluka da se, nakon određenog vremena, u istom ovom sastavu skupimo i provjerimo šta mislimo, odnosno ako je to ― kako sam ranije rekao - iz objektivnih razloga nemoguće da se obavjestimo o sprovođenju našeg akcionog programa.

DRAGIŠA ANTONIJEVIĆ S obzirom da je vreme poodmaklo, ja bi samo nekoliko reči rekao o nekim problemima o kojima je ovde već govoreno, a koji, po mom mišljenju u dokumentima, odnosno Akcionom programu ipak nisu našli svoje određeno mesto. Pre svega, u dokumentima za ovu Konferenciju koji konstatuje se da je već duže vreme ista nepovoljna i složena aktuelna ekonomska situacija. Uvažavajući sve objektivne okolnosti i stepen složenosti koji postoje u ovoj oblasti, kao i pozitivne rezultate koji su do sada postignuti u dosadašnjem razvoju privrede, smatramo da je ovo pitanje došlo na dnevni red u zadnji čas. Javna debata, koja je vođena o dokumentima o aktuelnoj ekonomskoj situaciji, pokazala je da se svi problemi u praksi prisutni i ohrabruje jedino činjenica da se u osnovi traže rešenja u pravcu reafirmisanja principa privredne reforme i odluka Devetog kongresa. Beogradska privreda, uprkos teškoćama koje su poznate u prošloj godini, ipak je ostvarila i neke relativno dobre rezultate. Privreda Beograda koja u odnosu na SFRJ učestvuje sa 13 odsto u društvenom proizvodu, a u dohotku oko 14 odsto. U odnosu na 1970. godinu ostvareni društveni proizvod i dohodak za raspodelu je porastao za oko 13 odsto. Pored toga, postignuti su i neki rezultati u pravcu stvaranja krupnih rad-

341

nih organizacija i poslovnih sistema koji su stvoreni na osnovu integracije udruživanja. Međutim, udruživanje je ostalo u relativno uskim granicama, iako beogradska privreda , naročito u sferi proizvodnje i s obzirom na svoju tehnološku strukturu, ima i potrebe interesa za povezivanje na čitavoj teritoriji naše zemlje. Uzroke zbog čega ne dolazi do bržeg udruživanja van regionalnih granica, pored ostalog, valja tražiti u nestabilnim ekonomskim kretanjima i nerešenim pitanjima u društveno-ekonomskim i političkim odnosima. Kad je reč o istaknutim problemima i zadacima smatramo da treba uzeti u obzir i vremenski činilac i dinamiku za oživotvorenje pojedinih ciljeva. U sadašnjoj fazi neophodna je činjenica, kao što su svi istakli, da primat treba dati usmeravanju svih napora ka stabilizaciji . U okviru borbe za stabilizaciju jedan od elementa je koji može da ugrozi čitav kurs - takozvano pitanje likvidnosti. Ta pojava , kao i iznalaženja osnovnih pravaca rešenja, nije ni u dokumentima, po našem mišljenju, našla odgovarajuće mesto. Do sada preduzete mere na ovom planu nisu dale pozitivne rezultate. Naprotiv, u beogradskoj privredi stepen nelikvidnosti je veći u 1971. godini nego što je iznosio u 1970. Prema nepotpunim podacima za prošlu godinu, beogradska privreda je dugovala 1.150 starih miliona, a potražuje 1.600 milijardi starih dinara. Odnosno potražuje više nego što duguje oko 450 milijardi starih dinara. Izgleda da je prestala nrodaja proizvoda i usluga za gotovo. Veliki broj radnih or ganizacija svakog meseca suočava sa problemima koji su ovde već mnogi isticali kako bi isplatili lične dohotke. Ne treba posebno naglašavati kakvi se sve problemi u tom slučaju javljaju ne samo u radnoj organizaciji, već i u široj društvenoj zajednici, u ovom slučaju gradu Beogradu . Zna se da je prošla godina karakteristična po visokoj stopi inflacije. U tržišnim odnosima to znači više novca uopšte, pa i privredi. Očigledno da to nije slučaj samo sa privredom, naročito kad je reč o sferi proizvodnje , što navodi zaključak da se sredstva nalaze uglavnom van privrede. Pojava nelikvidnosti ne samo da prati degradaciju robno novčanih odnosa, kako je to rečeno u dokumentima, već dovodi u pitanje tržišni karakter privrede i ugrožava nominalnu reprodukciju u proizvodnji. Ne smatram da se ova pojava može trenutno rešiti, ali očigledno da ima prvorazredni značaj u okviru tekućih mera. Postavlja se pitanje i u okviru sadašnjih mera šta je sa dugovanjima neprivrede i zašto se ovaj proces ne dinamizira i ne sprovodi konsekventno, kao i koliko je stvoreno uslova i prostora za protok sredstava u podmirivanju obaveza na čitovaj teritoriji

342

cele zemlje. Poznato je da banke uglavnom izmiruju obavezu u okviru svog, da tako kažem, regiona. Ne može biti realnih izgleda za ostvarivanje početnih ciljeva stabilizacije ukoliko se odlučnije ne izgradi efikasan mehanizam, koji će ubuduće omogućiti ovu pojavu. U okviru razvojne politike sve značajne radne organizacije, kao i društveno-politička zajednica, doneli su planove srednjeročnog razvoja za period 1971-1975 . godine. U toku čitave prošle godine organizovana je široka društvena akcija za sagledavanje dugoročnih problema i ciljeva privrede Beograda. U ovoj akciji su bile uključene gotovo sve privredne strukture, kao i stručno-naučni potencijal . Razvojni planovi radnih organizacija na osnovu sporazuma i dogovaranja, uz poštovanje sopstvenih interesa, usaglašavani su i usvojeni kao dokumenat koji treba da obavezuje. Međutim , u toku razrade planova jedno od osnovnih pitanja koje je bilo stalno prisutno. jeste : na koji način i kako planove privrede uskladiti u jedinstven plan razvoja cele zemlje, odnosno čitave jugoslovenske ekonomike. U dokumentima je dosta prostora posvećeno planu i njegovom značaju . Međutim, trebalo bi pobliže formulisati šta znači plan u tržišnoj privredi, na koji način realizovati ciljeve plana i uz funkcionisanje jedinstvenog tržišta. Takođe bi bilo neophodno da se u toku ostvarenja srednjoročnog plana Jugoslavije u određenim vremenskim razmacima vrše analize rezultata i uvede neophodne ispravke na osnovu prethodno postignutih sporazuma da plan ne ostane samo ili plan zahteva, ili plan želja. Prestruktuiranje privrede sigurno da je jedan od značajnih ciljeva dugoročnog razvoja i postizanja skladnijeg odnosa između prerađivačkih kapaciteta i energetike, transporta sirovinske baze i nekih grana bazne industrije gde naša zemlja ima komparativne prednosti. Očigledno je da je jedan od uzroka platnog deficita i veliki uvoz repro-materijala što samo po sebi upućuje na potrebu smišljene politike u razvoju nekih osnovnih kapaciteta. U ovoj oblasti potrebno je odrediti takva rešenja koja će jemčiti racionalnost. To pretpostavlja da je od izuzetno gotovo presudne važnosti da se postignu prethodni dogovori i sporazumi gde će se šta graditi , jer naša zemlja je relativno geografski mala i skromna po svom privrednom potencijalu da bi mogla da podnese terete neracionalnih ulaganja, a koji su veoma visoki u ovim granama. U skladu sa tim potrebno je da se definiše i politika finansiranja i izvori sredstava, jer privreda sa sadašnjom akumulacijom nije u stanju da reši taj problem, a postojeće bankarsko-kreditne institucije ne pokazuju veći interes za tu oblast 343

Ako stojimo na stanovištu da je neophodno jačati reproduktivnu sposobnost privrede, kao odlučujuću ulogu neposrednog proizvođača i udruženog rada u raspodeli nacionalnog dohotka, onda sadašnji instrumenti i propisi nam omogućuju da se ta načela i sprovedu . Neprihvatljivo je da se preraspodela sredstava vrši sama po sebi . To ponekad dovodi do toga da pojedini delovi privrede ne mogu da obezbede ni prostu reprodukciju, a da ne govorimo o tome da neposredni proizvođači godinama ne mogu da reše osnovne životne potrebe, kao što su, na primer, stanovi. Sistem preraspodele i doprinosa morao bi biti selektivan i diferenciran u funkciji materijalnih mogućnosti utvrđene politike razvoja pojedinih grana i oblasti . Kad je reč o potezima efektivne preraspodele, moralo bi da se označi ko treba manje da troši nego do sada . Jer očigledno je da se svi zahtevi u pogledu potrošnje ne mogu podmiriti. Znači, u ukupno formiranom nacionalnom dohotku bilo bi nužno ograničiti učešće pojedinih vidova potrošnje u apsolutnim iznosima za određen vremenski period. Neregulisana raspodela, između ostalog, jedan je od značajnih elemenata socijalnih razlika u društvu, koji u zadnje vreme izaziva niz društvenih i političkih inplikacija. Osnovno načelo da jedina osnova sticanja ličnih dohodaka može biti da jednakom radu u bilo kom delu udruženog rada, treba da odgovara jednak lični dohodak, što nije u većini slučajeva u dosadašnjoj praksi doživela afirmaciju. U sklopu društvenih, samoupravnih sporazuma koji su u toku trebalo bi definisati šta je to minimum ispod koga se ne može ići, ali isto tako šta je to i maksimum i individualni prosečni. U strukturi formiranja ličnih dohodaka neophodno bi bilo ugraditi nominalne, kalkulativne elemente, koji bi sadržavali društveno priznati i uloženi rad . U dokumentima se uporedo postavljaju maksimalno više ciljeva, što u osnovi nije moguće u isto vreme ispuniti. Trebalo bi izbeći protivrečnost između zahteva da porast cena u ovoj godini ne bude veći od 5 odsto, i predloga za strukturu izmena u odnosima cena.

CRNOBRNJA NIKOLA

Delegat sam Općinske konferencije Saveza komunista Nova Gradiška, Slavonska Požega i Podravska Hrvatske Slatina. Obzirom na poznate događaje na tom području, prije 21. sjednice, razumjivo je da su zaključci i očekivane rječi 344

ruga Tita pozdravljene sa izuzetnim oduševljenjem i olakanjem. Bilo je isuviše kratko vrijeme, da se detaljno upozlam sa političkim, ekonomskim i društvenim stanjem i odnoima u općinama Nova Gradiška i Slavonska Požega, pa će ato moje izlaganje biti više temeljeno na iskustvu građana i komunista na području općine Podravska Slatina, gdje živim i radim . Slažem se sa onima koji kažu da Savez komunista i radni ljudi naše socijalističke zajednice očekuju od ove Konferencije značajne rezultate , vrlo potrebne i važne za naš dalji razvoj započete odlukama 21. sjednice, uvodne i završne rječi druga Tita. Tim je veća naša obaveza da ova Konferencija bude snažan doprinos borbi radničke klase za stvarno samoupravno društvo . Upravo zato želim da sa dva pitanja, koja smatram važnim u ovom trenutku , doprinesem, prema mojim skromnim mogućnostima, na konkretnijem sagledavanju problema koji zahtjevaju jasan stav i neodložna rješenja. Prvo pitanje o kome želim reći je daljnja borba za dosljedno provođenje odluka 21. sjednice Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije. Do sada je mnogo učinjeno u borbi protiv snaga kontrarevolucije , osobito u Socijalističkoj Republici Hrvatskoj , što ne znači da su snage kontrarevolucije potučene. Upravo zato smatram da daljnji uspjeh te borbe ovisi o jasnom i preciznom definisanju kontrarevolucije i njenih nosilaca . Što znači da u prvom obračunu sa kontrarevolucionarnim snagama nismo imali vremena da određujemo precizne forme i kriterije, i zato daljnji uspjeh i oštrina borbe ovisi o jedinstvenim stavovima i kriterijumima cjelog Saveza komunista Jugoslavije. Što je kontrarevolucija i kontrarevolucionarne snage? Naime, u dosadašnjoj borbi bilo je pojava i slučajeva različitog prikaza i tumačenja, kao i konkretnih mjera u radnim organizacijama, komunama, pa i regijama, a vjerovatno da ima razlika i u republikama. Tako da su u nekim sredinama, za neke konkretne slučajeve poduzimane potrebno oštre mjere, i odgovornost, a u drugim sredinama za iste takve pojave drugačije, ili ništa nije poduzimano. Koliko je to za daljnju borbu štetno , nije potrebno komentara. Daleko smo od toga da idemo u širinu toliko daleko da počnemo ganjati vještice, jer bi to stvorilo neželjene posljedice. No, isto tako treba diferencirati pojave i slučajeve što će olakšati donošenju i adekvatnim mjerama. Vrijedno je pažnje da su pojedini drugovi iz viših foruma dolazili i prerano davali ocjene i kvalifikacije o pojedi-

345

nim slučajevima i pojavama, pa su čak išli tako daleko da s davali podršku pojedincima i rukovodstvima, i prije nego s članstvo Saveza komunista i političke organizacije izjasnil

o njima. Na taj način su odstupili , ili blokirali, borbu na ne kim područjima protiv kontrarevolucionarnih snaga, a oči je primjer Slavonije i Baranje. Koliko je štetno i protiv kursa 21. sjednice Predsjedniš tva Saveza komunista Jugoslavije i 23. sjednice Centralno komiteta Saveza komunista Hrvatske da se osobno mišljenje pojedinaca nameće organizacijama --- suvišno je obrazlagati

Posljedica toga je da na tim područjima ili organizacijama nisu stvari raščišćene vjerojatno će biti teže tu borbu nastaviti i do kraja završiti. Napominjem da ima po koji i takav pojedinac, koji akciju i borbu razlikuje po nacionalnoj pripadnosti, a ne revolucionarnoj i klasnoj . Osećamo da želi nastaviti osuđenu politiku prebrojavanja, što znači da nisu shvatili i prihvatili stavove 21. sjednice, uvodne i završne riječi druga Tita, kao ni 23. sjednice Centralnog komiteta Saveza komunista Hrvatske. Za jednake pojave i za jednake slučajeve tražimo jednaka merila u čitavom Savezu komunista Jugoslavije , u čitavoj našoj zajednici. Drugo pitanje o kome želim nešto reći povezano je za provođenje reforme i stabilizacije . Svaki put kada polazimo na donošenje mjera u velikim paketima govorimo o budućim rezultatima koje želimo . Svaki puta, pa i ovaj , obzirom da se svakodnevno sukobljavam sa problemima koji vladaju u privredi, izuzetno pozdravljam najavljene ekonomske mjere u pravcu reforme i stabilizacije. No, nisam siguran da ostvarenje prognoza o rezultatima stabilizacije u ovoj godini, kratak je period u ovoj godini da se to postigne, a nakon vrlo složenih problema u 1971. godinu neće izazvati stagnaciju u privredi. Zato ima i više razloga od kojih ću samo neke navesti. Prvo, proizvodnja i prerada su toliko osiromašene da se sa njima u stabilizaciji ne može računati , ako se tom djelu privrede prethodnim mjerama ne popravi položaj i snaga. Od izuzetnog značaja bi za stabilizaciju bile mjere vrlo jakog stimuliranja izvoza robe olakšicama, a osobito dovoljnim obrtnim sredstvima za izvoz i pripremu robe za izvoz, što bi ujedno smanjilo nelikvidnost radnih organizacija. Drugo, mi već zahtjevamo od naših predstavnika u skupštinama da nas sačuvaju smanjenja doprinosa, jer je svako smanjenje, kao po pravilu, razlog za veći doprinos nekog dru-

346

og imena, ili nekoj drugoj vreći bez dna. Krajnje je vrijene da optočne stvarno rasterećenje, barem ovog djela prirede proizvodnje i prerade. Treće, nemoguće je provesti stabilizaciju i reformu dok e ne reformira administracija i nadgradnja uopće . Činjenica e da nijednu reformu ta sfera opće potrošnje nije osetila, već je sav teret iznosila radnička klasa u tvornicama i drugdje. Istovremeno su se administrativni aparati umnožili tako da danas imamo na svim nivoima i to uporednih ogromnih administrativnih aparata. To nije samo teret, koji se može izraziti ciframa starih ili novih dinara, nego kočnica bržeg napretka u ekonomskom, političkom i samoupravnom pogledu. Četvrto, neblagovremenost planiranja , koje bi trebalo bazirati na dugoročnijem programu sistemskih mjera, isključuje jasniju perspektivu radnih organizacija. Sad smo u 1972. a nismo donijeli srednjeročni plan za 1971-1965 . U takvom stanju u privredi ne pomaže nikakva ekonomska logika i zakonitost, pa ni intuicija najsposobnijih privrednika. I, najvažnije, peto, potrebno je praktično a ne samo teoretski omogućiti radnim ljudima , odlučujući uticaj na rezultate i raspolaganje viškom svoga rada kao osnovne pretpostavke samoupravnog društva.

Na kraju da kažem još i to da su nam sve rasprave i zaključci opterećeni brigom o radnom čovjeku i privrednim problemima a da konkretna rješenja nisu adekvatna

ISMAIL BAJRA

Zbog kratkoće vremena pročitaću samo neke delove iz svoje diskusije i zato se izvinjavam za moguće nedorečenosti . U pripremljenim dokumentima kao i u nekoliko diskusija, opravdano se ističe značaj i potreba korenitog prevazilaženja slabosti i ozbiljnog zaostajanja u idejnom, ideološkom i teorijskom radu Saveza komunista. Ovaj zahtev se stalno, već dugi niz godina, postavlja i u razgovorima koji su se vodili i koji se vode u Savezu komunista Kosova na svim nivoima. Stalno smo se sretali sa konstatacijom da postoji raskorak između ideološkog obrazovanja komunista i idejnog delovanja u uslovima razvijenih proizvodnih snaga samoupravljanja i socijalističke demokratije.

347

Taj se raskorak, uglavnom, manifestovao i pokazuje u naraslim potrebama za više znanja više, sposobnosti , više argumenata, ali i u pomanjkanju institucija i aktivnosti koje mogu da to obezbeđuju. Pre svega, najbitnije je u ovom trenutku otkriti suštinske razloge koji su uticali na pasivnost i, rekao bih, na nezainteresovanost ogromnog dela članstva Saveza komunista da se aktivnije i šire uključuje u idejni rad, u idejno-političku akciju i u ideološko obrazovanje. Razloga, verovatno, ima više i ja bih se zadržao samo na nekim . Šestim, Osmim i Devetim kongresom SKJ, a naročito najnovijim ustavnim promenama, proces donošenja i ostvarivanja politike na svim nivoima u našoj zemlji, postao je demokratičniji, ali i daleko složeniji. Došlo je vreme kađa se od komunista ne traži samo volja za rad u Savezu komunista, već pored toga, i znanje i sposobnost da bi bili sposobni da se u konkretnim odnosima bore za stavove Saveza komunista Jugoslavije. Savez komunista se sa razvojem samoupravljanja, demokratije i raspodele prema radu , od činioca političke vlasti sve više pretvara u vodeću idejnu snagu. Ovaj proces i nadalje još i više moramo podržavati i pospešiti, jer jedino će taj kurs doprineti da se Savez komunista više okrene prema pitanjima i problemima svesti i ideologije, prema raspoloženjima, dilemama i htenjima ljudi , a manje da se bavi rutinerstvom, prakticizmom, sporednim pitanjima, brojkama i dnevnim operativnim ekonomskim pitanjima, drugim rečima, ponekad i samim sobom. I pored rezultata, koji su postignuti u reorganizaciji Saveza komunista, moramo priznati činjenicu da u Savezu komunista Jugoslavije prisutno je još prilično starog u oblicima metodu i sadržaju rada. Birokratizam, tehnokratizam i centralizam, s jedne strane, i anarholiberalizam, s druge, smetaju samoupravnu i demokratsku udarnu moć i akciju Saveza komunista u nekim delovima. Činjenica je da ogroman deo članstva Saveza komunista, naročito u krupnijim partijskim organizacijama u gradu i na selu, još uvek je u položaju da mehanički sprovodi gotova uputstva i direktive odozgo . Nismo, dakle, obezbedili u dovoljnoj meri da članstvo i organizacije Saveza komunista u bazi, sami, polazeći od programa i stavova Devetog kongresa SKJ, aktivno i neposredno stvaraju samostalnu politiku u svojoj sredini, da odlučuju o sve širem krugu pitanja, da se samostalno snalaze u razmatranju i rešavanju složenih problema i protivrečnosti, da se u svakom konkretnom slu-

348

čaju opredeljuju za najbolja í najnaprednija rešenja, da lak še prepoznaju šta je nacionalno, a šta nacionalističko, šta nje socijalističko a šta nije , šta je demokratsko a šta je birokratsko i anarholiberalističko. Smatram, takođe, da moramo štošta menjati u metodu političkog rada. Danas u uslovima razvijenog socijalizma u nas osobenost stila idejnog i političkog delovanja i usmeravanja ne mogu biti pojave rešavanja u uskom krugu, politika svršenih činova, donošenje važnijih odluka mimo javnih diskusija itd. Idejno-političko delovanje i usmeravanje ne može počivati na metodu rada na parče, na kampanjama, na rešaIvanju od danas do sutra. Njega mora zameniti metod programskog rada trajnije orijentacije i šireg i studioznijeg sagledavanja društvene problematike. Razume se, to zahteva stalno preispitivanje sopstvene prakse i blagovremeno otklanjanje onoga što ometa i koči brži i uspešniji razvitak. To će omogućiti još veće i bolje usmeravanje načina idejno-političkog delovanja celokupnog članstva Saveza komunista i nastojanja da se svi problemi društvenog života rešavaju idejnom snagom komunista, izraženom pre svega, kroz Socijalistički savez i druge društveno-političke organizacije, udruženja, predstavničke organe itd. Dinamičan i konkretan politički rad i delovanje Saveza komunista u izgrađivanju i ostvariyanju stavova u samoup* ravnom i demokratskom mehanizmu bio je i ostaje najsigurniji i najdelotvorniji put ideološkog obrazovanja članstva Saveza komunista. Kroz dinamičnu i konkretnu praksu menjanja uslova međuljudskih odnosa, komunisti i radni ljudi će proširivati vidike svojih saznanja, apsorbovaće nova iskustva, razvijaće stvaralačke sposobnosti, usvojiće nove socijalističke norme i razvijaće samoupravnu i demokratsku socijalističku svest. Međutim, period u oružanoj revoluciji i posleratne socijalističke izgradnje, iako relativno kratak, u ogromnoj meri je zbrisao iz glave i duša ljudi nataloženu epohama i generacijama svest starih i preživelih klasnih društava. Ali, moramo priznati, ta stara svest, pa i etatistička, nastala u ranijim oblicima našeg razvoja, u dobroj meri objektivno i subjektivno živi i kao odnos i kao psihologija u jednom delu članstva Saveza komunista i građana. Ponekad i u nekim sredinama se to zanemaruje. Iskustvo pokazuje da tamo gde je ona objektivno zapos-

tavljena i gde je delovanje organizacija Saveza komunista i 349

njihovih rukovodstava nije bilo dovoljno na njeno članstvo : uključeno u samoupravne društvene odnose, tamo nije bilo ni zainteresovanosti i odgovornosti članova Saveza komunista da stalno rade i budu u žiži idejno -političke borbe. U takvim situacijama i u takvim sredinama stvoren je manevarski prostor za nicanje i delovanje frakcija, klanova, nacionalističkih, karijerističkih, demagoških i drugih grupa koje su često nametale većini svoje destruktivne stavove. Politički dualizam , prakticizam i verbalizam kao posledica oportunizma, neznanja i nesavremenosti oblika i metoda rada u Savezu komunista - kao i nerazvijenost samoupravnih društvenih odnosa, koji ne dopuštaju da se sagledavaju stvarni odnosi i interesi, položaj , uloga i afirmacija radničke klase i radnih ljudi uopšte u društvu --- parališu idejnu borbu i idejno-političku akciju u jednom delu partijskih organizacija. Zbog toga oblike idejnog rada i ideološkog obrazovanja moramo postaviti u kontekstu takve političke prakse koja će osposobiti članstvo Saveza komunista za idejnu borbu u tumačenju i menjanju odnosa u socijalističkom i komunističkom duhu . Savezu komunista Jugoslavije, kao vodećoj idejno- političkoj snazi, potreban je i nadalje redovan sistem ideološkog obrazovanja. Neshvatljivo je i nedopustivo da danas imamo manje institucija ideološkog obrazovanja, kao što su političke škole, narodni i radnički univerziteti, seminari, kursevi, ciklusi predavanja, tribine itd. Manje imamo i popularne i druge marksističke literature, a više kiča i šunda ; tako je došlo do prodora dekadentne misli koja truje i potiskuje marksističku i socijalističku misao, pogotovo među mladima. Formiranje institucija za ideološko obrazovanje, kao i njihovo materijalno i kadrovsko osposobljavanje, mora biti jedan od prvostepenih zadataka u narednom periodu, i to na svim nivoima u našoj zemlji. Planovi i programi ovih institucija treba da odražavaju potrebe članstva, da polaze od iskustva i da za praksu osposobljavaju članstvo za idejnu borbu i idejno- političku akciju. Društvene nauke, izdavačka delatnost i sredstva informisanja, takođe, imaju ogroman zadatak u tom pravcu.

RADIVOJE JOVIČIĆ Uzimajući riječ u diskusiji htjeo bih da istaknem da su članovi Saveza komunista regiona Doboj svesrdno prihvatili stavove 17. i 21. sjednice Predsjedništva SKJ i na najpraktič-

359

niji način ugradili u političku akciju . To je za komuniste, kao i za cijelu radničku klasu, pravo osveženje i uliva nam snagu za dalji razvoj samoupravnih socijalističkih odnosa. Osjećam obavezu da kažem da na području regiona Doboj nemamo organizovanih ekstremista, nemamo organizovanih nacionalističkih i šovinističkih pojava, što nam daje mogućnost efikasnijeg idejno- političkog djelovanja. Međutim , u većoj mjeri je prisutan birokratsko-tehnokratski odnos koji nas guši i sprečava u našim nastojanjima protiv čega se moramo bolje organizovati i boriti . Naš prilično težak privredni razvoj , kao i teške uslove privređivanja, koriste pojedine snage i pojedinci da bi zadovljili svoje egoističke interese, da bi sebi prigrabili još više, (ionako su dosta toga već prisvojili), ali bez rezultata svoga rada . To nisu oni sa niskim ili realnim primanjima . Smatram da je vrijeme da se takvim stane na kraj . Odmah kažem da im nema mjesta u Savezu komunista. Ne smijemo dozvoliti da kaljaju ugled komunistima i radnim ljudima koji se samopregorno bore za izgradnju samoupravnog socijalizma. Upravo u tako složenim uslovima privređivanja za pojedince je postalo plodno tlo za bogaćenje bez truda i rada, čime se i stvaraju ogromne socijalne razlike, koje posebno smetaju nama, radnicima, neposrednim proizvođačima. Nemilosrdno se koristi naša demokratija kakve, vjerovatno, nema u svijetu. Ali, demokratija nije za svakoga. Ona je za poštena čovjeka, radnika. Ozbiljno se postavlja pitanje zašto smo mi to sve promatrali i zašto i danas u rukovodstvima opština, republika, pa i u vrhovnom rukovodstvu, neke stvari tolerišemo. Mislim da tu ima ozbiljnih slabosti, jer su se rukovodstva, bar do sada najčešće zadovoljavala kompromisnim rješenjima. Radnik sa niskim ličnim dohotkom ne može obezbjediti normalnu egzistenciju, a da ne govorim o nezaposlenima. On vidi naša dobra, naše proizvode, ali zbog niskog ličnog dohotka teško do toga dolazi. Uprkos našim privrednim teškoćama, imamo izuzetno velikih uspjeha radnih ljudi i radnih kolektiva u cjelini u pogledu stabilizacije, integracionih kretanja i drugim pravcima. Osvojili smo niz kvalitetnih proizvoda u svim granama djelatnosti. Ako smo to postigli , čemu onda dozvola uvoza onoga što osvajamo, što proizvodimo i što, konačno, imamo u svojoj domovini. To je ono što nam udara nož u leđa, a to smo ipak do sada sasvim mirno posmatrali. Malo kome je, izgleda, stalo do našeg negativnog platnog bilansa sa inostranstvom. Pogledajmo samo lične dohotke u našim uvoznim preduzećima. Oni rapidno rastu, a naš radnik mora proizvesti,

351

mora čekati da se to proda - a teško se prodaje jer uvozimo - pa tek onda može da primi svoj lični dohodak, ponekad umanjen, sa zakašnjenjem i tome slično. Govorim to na osnovu iskustva industrije celuloze i papira. Govorim, jer smo ozlojeđeni na ogromne zalihe kvalitetnih proizvoda u našim fabrikama širom zemlje. Izgleda da je slađa uvozna roba i proizvodi za naše trgovačke putnike, jer je lijepo putovati po inostranstvu . Mi danas imamo na zalihama tone i tone kvalitenih proizvoda . Uložili smo ogromna investiciona sredstva za gradnju novih fabrika, a danas bi neke od njih trebalo zatvarati, pa pustiti na milost i nemilost nekoliko hiljada radnika i daleko više članova njihovih porodica. Savez komunista i njegovo rukovodstvo to ne bi smjelo dozvoliti. Konačno, zar se na mjere Saveznog izvršnog vijeća moralo toliko čekati i zar se već unapred mora reći - to su privremene mjere. Pored toga, i danas ima megalomana za gradnju novih kapaciteta i u ovoj grani, iako znamo da se postojeći kapaciteti nedovoljno koriste, jer, konačno, nemamo dovoljno domaćih sirovina . Zar se takvi stručnjaci, političari i zagovorači izgradnje novih kapaciteta ne bi trebali okrenuti sređivanju stanja u postojećim fabrikama, na otklanjanje uskih grla, specijalizaciji i finalizaciji proizvoda itd. Smatram da je Savez komunista umnogome u dosadašnjoj pra ksi potcenio privredno stanje i ekonomska kretanja u zemlji, a to je posebno pogodovalo neprijateljski nastrojenim snagama, pa su bili uzeli maha i kroz nacionalističko-šovinističke pojave. Došlo je i do liberalizacije zakonskih propisa, i tu se mora nešto poduzeti, pa kad je riječ i o zakonu o radnim odnosima, jer on ponekad štiti neradnike. U svemu tome mi, radnici komunisti, zahtjevamo još odlučniji kurs Saveza komunista koji ćemo u svako doba podržati i provoditi. Zahtjevamo sistemske mjere i rješenja u ekonomskoj politici, bez bilo kakvih parcijalnih rješenja.

NOVICA BLAGOJEVIC Na osnovu dokumenata Predsedništva Saveza komunista, razgovorima u organizacijama i organima SK povodom priprema za Drugu konferenciju, kao i dosadašnje diskusije, smatram da je neophodno da pre svega istaknem :

Prvo, na današnjem nivou razvitka proizvodnih snaga u zemlji odražava se kontinuitet u politici revolucionarnog raz352

oja socijalističke samoupravne jugoslovenske društveno-potičke zajednice. Drugo, reljefno se prikazuje idejno-politička , ekonomskoinansijska i socijalna situacija u zemlji i ističu se akutni voreni problemi i protivrečnosti u društveno- ekonomskim , ›cijalnim i samoupravnim odnosima naše zemlje.

Treće, u njima se ukazuje na osnovne pravce samoupravog delovanja Saveza komunista i ostalih društvenih snaga svim strukturama radi razrešavanja nagomilanih društve -ekonomskih protivrečnosti i rešavanja zaoštrenih privredhi socijalnih problema i na toj osnovi obezbeđivanja daeg efikasnog funkcionisanja društveno -ekonomskog i poličkog sistema i izgrađivanja samoupravne socijalističke zajed ce ravnopravnih naroda i narodnosti sa dominantnim uticam udruženog rada. Da pređem na ono što sam hteo da istaknem kao probm i da ukažem na neke mogućnosi za njegovo razrešavaje. Reč je, naime, o problemu dinamične privredne ravnože, ili bliže rečeno o neuravnoteženim uslovima privređivaja. Fenomen, da podsetim, nestabilnih tržišnih odnosa i priređivanja nije nepoznat zemljama u razvoju , posebno onima oje svesno planskom društvenom akcijom nastoje da ubrzaju rocese privrednog i društvenog preobražaja . Tako organizoana i usmeravana društvena akcija omogućava brže strukurne promene u privredi i društvu i u isto vreme stvara ruštveno-ekonomsku osnovu za ravnopravno uključivanje

acionalne privrede u međunarodnu podelu rada i međunaodne ekonomsko- finansijske odnose. Ona je, prema tome ruštveno-ekonomski svrsishodna i opravdana. Takvu akciju , neđutim, neminovno prate strukturni poremećaji u privredi, eravnoteža privredno-finansijskih tokova i nestabilni uslovi rivređivanja. Zato se na određenom nivou postignutog razitka društveno- ekonomskog razvoja i preobražavanja nemiovno kao primarni zadatak ističe potreba za odgovarajućim konomsko-finansijskim, fiskalnim, valutarno- monetarnim intrumentima i društvenim akcijama kojima se obezbeđuju uavnoteženiji uslovi privređivanja i ekonomskog razvoja. To e i razumljivo s obzirom da se privredna nestabilnost poavljuje kao ozbiljna kočnica daljeg društveno -ekonomskog i socijalnog razvoja.

Naša zemlja je upravo suočena sa situacijom u kojoj se problem privredne stabilnosti javlja u izraženijem i oštrom vidu sa tendencijom ozbiljnog, po malo oštrog , ugrožavanja, ali svakako usporavanja razvoja. O tome smo imali prilike da

353

čujemo i iz uvodnog izlaganja druga Kire Gligorova. I zat je shvatljivo što Savez komunista tom problemu prilazi s posebnom ozbiljnošću i odlučnošću za njegovo rešavanje , isti čući u predlogu dokumenta s pravom da je ostvarivanje eko nomske stabilizacije prvorazredni društveni i politički zada tak komunista i radnih ljudi Jugoslavije . Doduše, valja na glasiti da je Savez komunista i ranije ukazivao na potreb dogradnje privrednog sistema sa stanovišta obezbeđivanja sta bilnih uslova privređivanja. Da bi na Devetom kongresu Sa veza komunista Jugoslavije, u Rezoluciji »Socijalistički raz voj u Jugoslaviji na osnovama samoupravljanja i zadaci Sa veza komunista « usvojio i sledeći jasno formulisani političk stav: »Značajan zadatak za održavanje stabilnijeg opšteg ni voa cena, stabilizaciona politika treba da se sprovodi puter kompleksnih mera na području ne samo monetarno-kreditn organizacije, nego i merama fiskalne politike, politike raspo dele i politike usmeravanja platno-bilansnih odnosa «.

Nije, međutim, zabrinjavajuće što problem privredne ne stabilnosti u ovom kratkom periodu nije u potpunosti rešen pošto je on, po prirodi, dugoročan. Ali ozbiljno je upozorenje upravo to što nestabilni uslovi privređivanja pokazuju ten denciju pogoršavanja koju neminovno treba zaustaviti.

Shodno tome, smatram da u akcionom programu istaknu ti neposredni zadaci društvenih činilaca, rukovodstava i član stva Saveza komunista, njihovo razrađeno i adekvatno prak tično izvršavanje može da doprinese snažnom uticaju na eko nomsko-finansijske i tržišne trendove, odnosno uspostavlja ekonomsku ravnotežu u privredi naše zemlje, naravno uko liko se kako valja primene.

Pri tome imam u vidu društveno-ekonomsku i političku akciju kojom treba obezbediti jačanje reproduktivne sposob nosti privrede , svođenje svih vidova potrošnje u okvire mate rijalnih mogućnosti racionalnijeg trošenja, brže uspostavlja nje i ostvarivanje politike dohotka i usmeravanje raspodele dohotka i ličnih dohodaka, odlučnije razrešavanje strukturnih pojava i problema i rešavanje aktuelnih problema socijalne di ferencijacije.

Da bi se to postiglo i time omogućio dalji efikasniji priv redni samoupravni razvoj socijalističke Jugoslavije, neophoano je samoupravnim društvenim akcijama, kako u privredi tako iu drugim društvenim strukturama, obezbediti visok stepen društveno-ekonomske i političke organizovanosti, od nosno predvideti i u praksi primeniti odgovarajuće instrumente ekonomsko-finansijske politike, pa i samoupravne nor-

354

ativne delatnosti, kojim bi se podstaklo efikasno i pozitivno slovanje organizacije udruženog rada. Takođe je neizbežno da se sistemom odgovarajućih mera onomsko-finansijske fiskalne i monetarno-kreditne prirode iče na trend uvozne euforije, uvoz po svaku cenu, uvoz ega i svačega i podstiču uvozne - izvozne orijentacije . Jer esrazmera u odnosima izvozno -uvoznih kretanja predstavjedan od bitnih uzroka unutrašnjih tržišnih poremećaja, onetarno-valutnih kretanja, ekonomsko-finansijskog meinarodnog položaja zemlje itd , a u krajnjoj liniji i poremenih privrednih tokova i nestabilnih uslova privređivanja. Kada je reč o uvozu nameću se i neka pitanja koja bi govarajući društveni činioci i Savez komunista trebalo da aju u vidu prilikom izgrađivanja i primene politike kratročnog i dugoročnog razvoja i spoljnotrgovinske politike. stavljaju se, naime, pitanja da li su "strukture i obim uvodiktirani nedostatkom određenih roba i usluga iz domaćih vora, boljim kvalitetom uvoznih proizvoda, nemogućnostima nutrašnje proizvodnje da pod određenim uslovima obezbedi aženu robu, prenaglašenom potražnjom luksuznih proizvoda d. Ili je to, opet, u pitanju orijentacija spoljnotrgovinskih dnih organizacija da ostvaruju visoke dohotke u nesređenim žišnim odnosima i preko ekonomsko- finansijskih granica vorenoj potrošačkoj konjunkturi . Pomenuta, kao i druga pitanja iz spoljnotrgovinskih odɔsa, zaslužuju posebnu pažnju jer spoljnotrgovinski deficit setno utiče na privrednu i tržišnu nestabilnost i na inflarni trend u zemlji, koji kao što je poznato, najčešće pogađa ategoriju stanovništva sa najnižim dohocima. Jedna od znaajnih mera za privrednu stabilizaciju, za koju bi Savez kounista trebao da se bori, svakako je samoupravni i društvei nadzor i ograničenje velikih prihoda u nekim društvenim trukturama van sfere materijalne proizvodnje. Odnosno, vevanje porasta njihovih prihoda za ekonomsko-finansijska dohodna kretanja u proizvodnim radnim organizacijama. Prosečan porast ličnih dohodaka u neprivrednim delatostima treba uskladiti sa prosečnim porastom ličnih dohodaa u privredi ili, još određenije rečeno, u proizvodnji. Odgoarajućim merama ekonomske politike takođe bi trebalo onenogućiti prisvajanje ekstra-dohotka na osnovu ma koje vrste reimućstava, monopola i drugih pogodnosti koje nisu zasnorane na efikasnom poslovanja i produktivnosti. U skladu s im, Savez komunista mora da vodi odlučnu akciju na planu raktične primene politike usmeravanja dohotka i ličnih do355

ostvarivanja reformskih ciljeva u primarnu I st hodaka kundarnu raspodelu dohotka, kao i u sistemu eksterne unutarnje raspodele sredstava. Na taj način treba stvarn obezbediti praktičnu primenu načela, načelnog stava o jača nju materijalnog samoupravljanja u odlučivanju udruženi radnika o celini društvene reprodukcije.

Ostvarivanje ekonomske stabilizacije i efikasnog poslo vanja pretpostavlja bitne promene u dosadašnjoj praksi odlu čivanja, odnosno usvajanje instrumenata i mere ekonomsk politike na svim nivoima i društvenim samoupravnim institu cijama. Teško je , naime, očekivati da privreda, a posebno nje proizvodni deo, može da obezbeđuje savremenu, racionalnu međunarodnu konkurentsku proizvodnju u uslovima kada s odgovarajući ekonomsko-finansijski instrumenti i mere eko nomske politike usvajaju tokom celog prvog kvartala tekuć proizvodne godine . Takav metod rada stvara velike teškoće proizvodnim radnim organizacijama, jer su zbog toga onemo gućene da već početkom proizvodne godine počnu sa jasn definisanim proizvodnim planovima.

Pošto je rešavanje toga problema u nadležnosti društve nih samoupravnih radnih subjekata, organa i institucija koji posredno ili neposredno, utiču na blagovremeno usvajanje od govarajućih mera, to je neophodno da Savez komunista od lučno i energično postavlja, po potrebi, pitanje pune lične kolektivne odgovornosti za neblagovremeno upoznavanje proizvođača sa dopunskim ili tekućim merama ekonomske politike.

LUKA CAREVIC

Govorio bih o nekim aktuelnim pitanjima u vezi sa prijemom mladih u članstvo Saveza komunista Jugoslavije njihovom pripremom za rad u društvu. Kao polazna osnova za prijem u Savez komunista bila nam je briga o modernizaciji Armije i jačanje idejno-političkog rada, omasovljavanje i podmlađivanje organizacije Saveza komunista i svako dnevni zadaci od neposrednog značaja. Ali , ako to posmatra mo nešto šire, pripremu vojnika i prijem u Savez komunista

shvatali smo pre svega kao politički dugoročni zadatak posao od opštedruštvenog značaja. To je suštinska priprema ljudi za obaveze u društvu , u sredini u kojoj će godinama živeti i politički delovati. Dakle, uglavnom vanarmijske sredine. Razmišljajući o prijemu vojnika u Savez komunista u

356

rganizacijama Saveza pri Jugoslovenskoj narodnoj armiji veuju da bi bilo realno da u toku jedne godine bar jednom natične organizacije Saveza komunista izvrše prijem najizaslijih vojnika, starešina i radnika. Ovo podrazumeva pretodnu blagovremeno vršenu smišljenu političku pripremu na zučavanju istorije, Programa i Statuta Saveza komunista ugoslavije, kao i drugih materijala za ideološko-političko zdizanje članstva. Polazeći od politike Saveza komunista Juoslavije, kao i zaključaka Konferencije Saveza komunista u ugoslovenskoj narodnoj armiji, organizacije su u periodu od 968. do 1971. godine smišljeno radile na pripremi za prijem članstvo, kao i praktično omasovile svoje redove za jednu etvrtinu sadašnjeg brojnog stanja članstva SK u JNA, a koiznosi oko 75 hiljada ljudi . Najmasovniji prijem odvijao se toku 1968. godine, za vreme poznate međunarodne situaciè i posle poziva od strane Saveza komunista Jugoslavije, uućenog mladima da stupaju u njegove redove. Posmatrajući trukturu novoprimljenih članova Saveza komunista u Jugolovenskoj narodnoj armiji, zapažamo sledeće : Od ukupnog broja članova SK u JNA novoprimljenih je irba 4,4 posto, Hrvata 2,4 odsto, Slovenaca, Makedonaca i Matara 2 odsto, Crnogoraca 5,1 odsto , Muslimana i Albanaca 3,9 dsto. Iz navedenih podataka novoprimljenih članova u Saez komunista po nacionalnostima vidi se da je naša orijenacija bila u skladu sa opštom politikom i stavovima Saveza comunista Jugoslavije. Vođeno je računa o prilivu mladih iz edova svih naroda i narodnosti. I na taj način smo dosledno ealizovali politiku nacionalne ravnopravnosti u našim orgaizacijama. Što se tiče socijalne strukture novoprimljenih u Savez komunista, ona izgleda ovako: Od ukupnog broja primljenih 55 odsto su radnici, 12 odto poljoprivredni proizvođači, a 2,5 do 10 odsto otpada na Ostale strukture mladih. Ako se ima u vidu da u ukupnoj strukturi Saveza konunista Jugoslavije radnici čine oko 30 odsto, a poljoprivedni proizvođači nešto manje od sedam odsto, onda bi ovakva laša orijentacija doprinela poboljšanju opšte strukture Savekomunista Jugoslavije u korist radnika i poljoprivrednih proizvođača. Međutim, valja uočiti da je procenat novoprimjenih vojnika u članstvo Saveza komunista sa sela još uvek mali, tim pre što je 40 odsto vojničkog sastava naše Armije upravo sa sela. Prijem mladih u članstvo Saveza komunista Jugoslavije postaje sastavni deo reforme Saveza komunista Jugoslavije, jer reforma, između ostalog , znači veće 357

poverenje u nove snage, u one ljude koji su spremni da kao komunisti deluju u prednjoj liniji borbe za dalji razvoj našeg društva. Uticajem savremenih kretanja u društvu i afirmacijom koncepcije opštenarodne odbrane kao i daljim produbljivanjem odnosa i učvršćivanjem bratstva i jedinstva i shvatanjem da narodi Jugoslavije mogu najuspešnije odbraniti svoju nezavisnost ujedinjeni, stvorena je povoljna klima u kojoj svakodnevno niče mnoštvo predloga iz različitih sredina sa zahtevima o pristupanju u članstvo Saveza komunista i dobivanju crvenih knjižica . Mladim komunistima u armiji omogućeno je slobodno iznošenje mišljenja i stavova kao i predloga za otklanjanje slabosti u radu. Ovakav položaj mladih čini ih aktivnijim činíocima u rešavanju osnovnih pitanja. Savez komunista u JNA, da bi ostao nosilac progresivnih težnji, mora prvenstveno u svojim redovima suzbijati nepravilne poglede na međuljudske odnose i razvijati primerne demokratske odnose koji će omogućiti svestranu inicijativu i stvaralaštvo mladih i novoprimljenih komunista uz podršku starijih i prekaljenih revolucionara. Razvijanje takvih odnosa među pripadnicima Armije koji proističu iz samoupravnog socijalističkog karaktera našeg društva i koji se zasnivaju na međusobnom poštovanju , poverenju i drugarstvu, razvijanju bratstva i jedinstva unutar vojnih kolektiva, kao i ostalih tekovina narodnooslobodilačke borbe, posebno ide u prilog uslovima u kojima danas živimo. Mladi judi, ulaskom u članstvo SK primaju na sebe sve veću odgovornost za svoj rad, jer odgovornost prema radu treba da bude jednaka za one komuniste iz revolucije kao i za ove mlade o kojima ja govorim. S tih osnova se može prilaziti praktičnim poslovima koje komunistima u celini, a posebno mladima u borbi za jačanje socijalističkih odnosa nameću život i uslovi u kojima živimo. Povećava se odgovor nost svakog člana u smislu razvijanja i borbenog izgrađivanja jedinica i kolektiva u celini. Posebno se ističe društvena i politička odgovornost komunista na svim nivoima jer je interes društva za jačanje odbrambene sposobnosti zemlje, kao i shvatanje uloge i zadataka svakog pojedinca u sklopu svenarodne odbrane znatno porastao. U poslednjih nekoliko godina u Armiji je stvorena povolj na demokratska atmosfera u kojoj se sve više pojavljuju mladi sa argumentima i raznim stvaralačkim inicijativama, koje organizacije Saveza komunista u Armiji uglavnom uvažavaju i sprovode.

358

Nešto o aktivnostima komunista u društvu . Odluka Deetog kongresa Saveza komunista Jugoslavije o povezivanju anova SK iz JNA sa organizacijom na terenu označava neo novo, kvalitativno, što su komunisti iz Armije sasvim odɔvorno primili na sebe. Iz raznih ocena i mišljenja koji ižu sa terena može se konstatovati da se učešće članova aveza komunista iz JNA u društveno- političkom životu na renu sasvim pozitivno ocenjuje. Mnogi komunisti shvataju voju aktivnost u društvu kao sastavni deo svojih obaveza i dataka, jer, konačno, kako bi se komunisti iz Armije smaali integralnim delom Saveza komunista Jugoslavije ako bi li nešto posebno, a ne ono što predstavlja ceo Savez komusta Jugoslavije. Kao pozitivno ističemo pitanje rada onih komunista koji › odsluženju vojnog roka odlaze u stare sredine . To su sada svim druge, politički zrelije ličnosti, sa dragocenim iskusom, koje dokazuju svoju vrednost sprovođenjem i tumačejem linije Saveza komunista Jugoslavije, baveći se poslom štedruštvenog i političkog značaja, kao i pokušajem uvoenja novina u sredinama u kojima su pre Armije živeli. a nas je značajno da smo te ljude osposobili za uspešnu idej1 i političku akciju, u cilju rešavanja izvesnih protivrečnoi koje postoje u različitim sredinama. Ideološki rad sa mladim komunistima ocenjen je sasvim ɔzitivno, mada moramo reći da nisu iscrpene sve mogućnoi u radu sa njima. Ima mišljenja da bi sa mladim komuniima trebalo organizovati razne kurseve, seminare i predaanja na kojima bi se izučavala marksistička literatura, a to i, po opštem uverenju doprinelo većem uzdizanju mladih kounista u ideološko-političkom smislu . Zbog toga smatramo da je rad na ovom planu pred priem u Savez komunista neophodan i predstavlja značajno poručje aktivnosti organizacija SK u JNA. Veći broj organizacija poklanja ovom pitanju odgovaraiću pažnju , što se može videti i iz dobro razrađenih planova adržaja, metoda, formi i oblika rada. Savez komunista u JNA u celini se afirmisao svojim adom kao vodeća idejno-politička snaga, a to je bila dovolja garantija svim onima od Đevđelije do Jesenica i onima sa akultetskim i osnovnim obrazovanjem, kao i onima iz sela grada za pristup u članstvo Saveza komunista Jugoslavije. er smatraju da im je upravo tamo i mesto. Drugo, Savez komunista u JNA dao je u celini značajan oprinos razvitku opštenarodne odbrane, usvajajući i tuma-

359

čeći sva načela. Savez komunista u JNA, u kojima je ve ćina mladih, dao je vidno učešće na jačanju borbene i teh ničke spremnosti Armije u celini, izvršavajući veoma odgo vorne zadatke. Svakodnevno delovanje na utvrđivanju m ralno-političkog jedinstva, uzdizanju ideološko-političke sve sti, a posebno na negovanju tradicija NOB-a, koje se ogleda ju kroz jačanje i razvijanje bratstva i jedinstva i neraskidivi veza između naroda svih pripadnosti, takođe je doprinos Sa veza komunista u JNA.

Savez komunista u Armiji glavni je nosilac najširih svakodnevnih političkih akcija, iako živi i radi u specifičnin uslovima. Svi mladi komunisti u Armiji su verni tumači i gra ditelji socijalističkog samoupravnog društva, na demokrat skim osnovama.

Podržavajući uvodnu i završnu reč druga Tita na 21. sed nici Predsedništva SKJ kao i zaključke sa te sednice , izraža vam mišljenje svih komunista u JNA, jer upravo u ime nji i govorim , da ćemo u celini slediti kurs i liniju Saveza ko munista i dati svoj doprinos u cilju sprečavanja razbijanja jedinstva našeg SKJ, kao i zajednice u celini, te da ćem se ideološki pripremiti za svestraniju akciju i idejnu borb protiv svega onoga što bi narušavalo naše odnose i da ćemo biti jedinstveni u akcijama.

DRAGO KUDLEK Dozvolite mi da u kraćem izlaganju kažem nekoliko riječi o političkim odnosima i djelovanju partijske organizacije Siska, kako prije tako i poslije 21. sjednice Predsjedništva Saveza komunista Jugoslavije. U našoj komuni već je duže vremena bila prisutna bor ba izrazitih suprotnosti. Na jednoj strani, vodila se bitka za dalji razvoj samoupravljanja i samoupravnih odnosa, a, na drugoj , imali smo antisamoupravno ponašanje nekih poje dinaca i određenih struktura. Osnovna preokupacija SK i radničke klase naše komune bila je i ostaje borba za razvoj samoupravnih odnosa i položaj neposrednih proizvođača u samoupravnom društvu. Na tom području, u svim radnim organizacijama nisu postignuti podjednaki rezultati. Na primjeru Željezare Sisak potvrđuje se da samoupravljanje oslobađa inicijativu i stvaralačke snage radnih ljudi , vodi bržoj emancipaciji proizvođača , upravljača, pridonosi oslobađanju radnog čovjeka od 360

ajamnih odnosa, i najveća je garancija za suzbijanje biroratsko-tehnokratskih, etatističkih, nacionalističkih, šovinističih i drugih antisamoupravnih pojava i tendencija. Antisamopravne, a po svojoj suštini kontrarevolucionarne snage poezane sa nacionalističkim i šovinističkim elementima, surotstavljale su se razvoju samoupravnih odnosa i uticaju adničke klase na opće kretanje u društvu , odnosno u komui. Te su snage našle djelomični uticaj i podršku nekih pojeinaca upravo u sredinama s nedovoljno razvijenim samopravnim odnosima. Stoga su krizne i stagnantne pojave u ruštveno-ekonomskom životu komune bile prije svega posedica nedovoljno razvijenih samoupravnih odnosa na nivou omune kao i neadekvatnog položaja i uticaja radničke klase a kreiranje i vođenje politike, komunalne politike, te neadevatne kadrovske politike gotovo u svim strukturama. Članovi SK naše komune borili su se cijelo vrijeme da e pređe s verbalnog isticanja uloge i značaja radničke klase a dosljednu primjenu ustavnih amandmana i zaključaka rugog kongresa samoupravljača. Naši komunisti su nastojali a se kroz neposredne akcije koje smo imali na našem terenu, ovezuju s politikom Saveza komunista, da se mobiliziraju ¹aterijalni i ljudski potencijali kojima raspolažemo , da se slobodi povjerenje u vlastite snage, potencira inicijativa i posobnost radi istovremenog stvaranja spremnosti za brži lazak u nove akcije. Takvom orijentacijom željeli smo spriečiti pojavu liderstva, zasnovanog na otuđivanju sredstava d uticaja neposrednih proizvođača, te manipuliranje dijelom adničke klase i naroda. Naša Partija je, i treba da bude kadrovska partija. U om smislu dugogodišnje odsustvo smišljenog vođenja kadrovke politike dovelo je i našu opštinu u stanje neadekvatnog azmještaja kadrovskih potencijala. Zbog neuvažavanja obektivnih kriterija za vrednovanje kadrova, subjektivizam je io odlučujući, u cjelini odlučujući, pri izboru ljudi i za najdgovornije funkcije gotovo u cjelom društveno - ekonomskom ivotu komune. Tako su poslije nekoliko godina na neke ruovodeće funkcije u komuni dolazili kadrovi koji su bili znano ispod mogućnosti i potreba komune. Pojedincima e odgovaralo da na te funkcije dovedu ljule bez obzira a njihove stručne i političke sposobnosti, jer e osnovni uvjet bio da oni bezrezervno provode politiku vojih gospodara. Jedna od posljedica ovakve politike jeste i rekid kontinuiteta međugeneracijske selektivne konkurentke kadrovske politike, zasnovane na rezultatima rada, znaju, sposobnostima, htijenjima svakog radnog čovjeka .

361

Borba s nosiocima antisamoupravnih tendencija naci nalističkih i šovinističkih pojava vodila se u nas već vi od godinu dana. Upravo zbog toga odluka 21. sjednice kao uvodna i završna riječ druga Tita došle su kao priznanje, a i podsticaj da se ova borba još smjelije nastavi.

Zaključci 21. sjednice omogućili su nam da se uspješno relativno brzo obračunamo s najodgovornijim, najistaknut jim nosiocima frakcionaške antisamoupravne i trulo-liberal stičke politike , te da se izvrše odgovarajuće kadrovske pr mjene. Provođenje ovih zaključaka u život pokazalo je d kontrarevolucionarne snage nisu našle dublje korijene uticaj u našem narodu. Izrazitiji uticaj ostvarile su ove snage sam u jednoj radnoj organizaciji, i to zahvaljujući jačem politi kom pritisku pojedinaca. Naša Šesta sjednica Općinske kor ferencije SK razmatrala je ove probleme, dala političku o jenu stanja i odredila osnovnu orijentaciju za daljnje djel vanje. Prema našoj ocjeni, dosljedno energično sprovođenj zaključaka 21. sjednice označilo je u nas kraj devalviranj značaja i uloge SK. Upravo smo u fazi revitalizacije naš Partije, odstranjivanja svih onih elemenata koji su je sputa vali da bude vodeća snaga našeg društva ; istovremeno, naš je orijentacija osvježenje redova SK, prijem mladih komu nista. Mi smo danas u situaciji da mnogo više uspjeha reša vamo nagomilane probleme i da se prestajemo baviti sam sobom.

Dosadašnji rezultati na radikalnom obračunavanju s no siocima neprijateljske djelatnosti samo su prvi korak prema temeljnoj konsolidaciji SK. Novi rezultati nas ohrabruju, a is tovremeno obavezuju da isto tako energično, ali smišljeno na stavimo borbu za osposobljavanje Saveza komunista, kako bi uspješno ostvario svoju vodeću ulogu u društveno-politič kom životu. Smatramo da smo u sadašnjim akcijama naše organizacije otvorili proces brže konsolidacije i podizanja ni voa samoupravnih odnosa u radnim organizacijama i isto ta ko smo u fazi koja nam omogućava efikasniji utjecaj radnič ke klase na odnose u komuni.

Zbog toga, komunisti Siska s pravom očekuju od ove naše Druge konferencije SKJ da će određenijim definiranjem uloge Saveza komunista u današnjoj fazi našeg društvenog razvoja kao i orijentacijom za vođenje dosljedne kadrovske politike dati podstreka, sigurnosti i novih impulsa akcijama partijskih organizacija na terenu. U tom pravcu , događaji koji su nas zatekli posebno nas upućuju da pitanjima organizacionog i idejno -političkog os

362

sobljavanja naših organizacija i članova posvetimo izuzetpažnju . Kod toga bismo posebno htjeli istaći potrebu i negodivu nuždu za adekvatnije programiranje idejnog obravanja i odgoja mlade generacije, te vođenja kadrovske poike uopće . Isto tako, ne manje važan problem na koji nailazimo utar naših organizacija je organizaciona neizgrađenost i adekvatni oblici organiziranja komunista . Od predstojećih ganizacionih promjena mi prije svega očekujemo jačanje mokratskog centralizma u Savezu komunista , koji je u posdnje vrijeme ozbiljno narušen , i takve oblike organiziranja ji će omogućiti da dođe do izražaja puna inicijativa, aknost i odgovornost svakog člana Saveza komunista.

Naše je mišljenje, a naše iskustvo nam to potvrđuje, da neophodno da Savez komunista ide u akciju onakav kakav Ne možemo prihvatiti teze, a kojih ima, čekanja da najije izgradimo naše organizacije, pa da onda krenemo u aku i u borbu za izvršavanje zadataka, i uopće u borbu s im što nas čeka. Dosljedna orijentacija na izvršavanje stvarnih životnih ɔblema, energična borba sa svim neprijateljima osposobiće vez komunista da postane trajno sposoban i osjetljiv i na ve pojave koje bi se suprotstavile našem daljnjem razvoMi možemo, SK, odnosno Savez komunista samo kroz aku osposobljavati i jačati za nove zadatke koji stoje pred im.

JOSIP DEŽELIN

Tehno-menadžerske tendencije kao pojava, odnos i pošanje predstavljaju već danas značajnu prepreku daljnjem žem razvitku samoupravnih socijalističkih odnosa u nas. to borba saveza komunista Jugoslavije protiv tih pojava i ndencija treba da bude sastavni dio borbe za samoupravanje, počevši od osnovne organizacije udruženog rada, do feracije, kako u privrednim tako i u neprivrednim djelatnoIma našeg društva. Tehničko- menadžerska struktura pojavuje se kao vlast pojedinih grupa nad radničkom klasom u duzećimà i drugim oblicima organizacije rada ili društveh aktivnosti. Sastoji se u upravljanju stvarima, ali preko pravljanja ljudima, i to pomoću naučnih, a često i kvaziaučnih i stručnih metoda i suvremene tehnike, pri čemu teh-menadžerska struktura u našim uvjetima zanemaruje sa oupravno-socijalističke odnose među ljudima u procesu pro-

363

izvodne, prometne i ostalih djelatnosti kao i u raspodj uvjeta i rezultata rada . Ona ocjenjuje stvaralačku sposobn radnika, neposrednih proizvođača i sije nevjericu u samo ravljanje. Vlast tehnokratsko-menadžerske strukture zasn se na monopolu znanja, a najviše na monopolu poluznar na monopolu informacija ili novca, pretežno otuđenog od d gih, ili na monopolu odlučivanja o položaju drugih. Pokazalo se da ovakve strukture, koje su redovno of rećene karijerizmom i liderstvom, mogu postati pogodan 1 dij za prodor i pronošenje nacionalizma i birokratsko-cen lističkih tendencija u jednoj višenacionalnoj zajednici. Teh krate svoj uspjeh grade na osobnim poznanstvima, na fo ranju ljudi koji su im slugarski naklonjeni ; pred ljude obi izlaze velikim riječima, kompliciranim i nerazumljivim izv štajima. Pokazali su se vrlo sposobnim da svoju volju ugr u samoupravne akte i putem samoupravnih formaliteta, s žeći se pri tome autoritetima nauke i politike. Prema tome, tehničko-menadžerska struktura, odno njoj svojstveno ponašanje je u svojoj osnovi antisocijalis ko i antisamoupravno, i danas već antiamandmansko. No od ove tehnokratsko-menadžerske pojave treba lučno razlikovati i odvojiti djelovanje naučnih, stručnih r nika, tehničke i ekonomske inteligencije, rukovodnih kadr i drugih koji svoja znanja i sposobnosti stavljaju na ne sredno raspoloženje svih radnih ljudi, i to u obliku potr nih, njima razumnih i pravovremenih informacija i u obl analiza ili prijedloga novih rješenja u području tehnike, t nologije, organizacije, poslovne i razvojne politike itd . Zap vo takvih prijedloga koji očigledno vode boljim uvjetim rezultatima rada, dosljednijoj primjeni načela raspodjele p ma radu, a sve u cilju što potpunijeg zadovoljenja osobn zajedničkih i općih potreba svih radnih ljudi i društva. Ovi ve stručnjake i rukovodioce, koji se na samoupravno-soci listički način ponašaju i postavljaju kao ravnopravni član radnih i drugih društvenih zajednica, neposredni proizvo či i njihove radne organizacije visoko cijene i vole. Takv stručnjacima i rukovodiocima radnici ne prigovaraju nika da su im visoki osobni dohoci . Štaviše, ima niz primjera praksi gdje su se radnici odlučno zalagali za poboljšanje uv ta života i rada takvih ljudi. Za neposredne proizvođa važno je, dakle, što tko daje u praksi, odnosno što donose bi mogli donijeti prijedlozi stručnjaka kad bi se oni reali rali . U isto vrijeme neposredni proizvođači su sve manje vo ni da odvajaju sredstva i da visoko nagrađuju bilo koga društvu već samo zato što su na čelu neke funkcije ili org 364

zacije ili što posjeduje diplomu fakulteta ili neku učnu naučnu ili funkcionalnu titulu.

drugu

Čuju se ponekad glasovi koji pretežno dolaze od tehnič-menadžerske strukture, ali na žalost i iz drugih izvora, da dnička klasa teško može upravljati, jer upravljanje privrem, u uvjetima naučno-tehnološke revolucije, pretpostavlja učno upravljanje privrednim subjektima i cjelokupnom priedom koja se formira kao veliki, složeni, dinamični ekomski sistem. Misli se, naime, da je naučno upravljanje neojivo sa samoupravljanjem. Ova tvrdnja ne nalazi osnova u teoriji sistema, ni u teoriji informacija i kibernetike, a ša je praksa već uvjerljivo pobija. Svaki onaj ko je na bikoji način radio na usavršavanju tehnologije i organizacije da u privrednim poduzećima Jugoslavije mogao se na licu jesta uvjeriti da radnička klasa svako usavršavanje, svaku ovaciju prihvaća, da ona čak i poziva stručnjake da predže poboljšanja a i sama, u granicama svojih mogućnosti, kva poboljšanja predlaže. Ali, samoupravljači sve manje istaju da se nešto čini mimo njih, da ih se ne informira, ih se ne pita, da ih se na odgovarajući način ne uključi u m proces modernizacije i inovacije, da netko drugi o tome njesto njih odlučuje itd. Dakle, i teorija i iskustvo već nebitno dokazuju da je razvitak samoupravljanja, kao temeljg društveno-ekonomskog odnosa, ne samo u organizaciji uuženog rada već i u cijelom društvu nemoguć bez naučnog ravljanja, naučnog planiranja, prognoziranja, analiziranja, stemskog pristupa ekonomskim problemima, tj . da bez nauè i njezine praktične primjene, bez šireg i dubljeg i stalog stručnog usavršavanja zaposlenih radnika nema napret1. Ali isto tako iskustvo govori da nikakva tehnostruktura je u stanju da otvori onakve prostore nauci u privređivaju i upravljanju kao što to može samoupravljanje . Tek saoupravljanje predstavlja takav društveno-ekonomski odnos klimu u kojoj se naučno upravljanje najuspješnije može kostiti, klimu u kojoj nauka doprinosi samoupravljanju , a saoupravljanje stvara mogućnosti za punu afirmaciju nauke, anja i sposobnosti. Ali ne nauka kao gospodar radničke klapa ni kao sredstvo tehnostrukture, već nauka kao sredvo samoupravno-socijalistički organiziranih radnika i ostakao sredstvo u borbi za brže, racionalnije i potpunije košćenje prirodnih, tehničkih i ljudskih resursa naše domovie sa ciljem oslobođenja rada i čovjeka . Zato se komunisti oraju, s jedne strane, suprotstavljati tehno-menadžerskim endencijama i njihovoj psihologiji i ponašanju tehnokrata i enadžera kao antisamoupravnoj pojavi u odnosu a, s dru365

ge, komunisti se moraju zalagati za što potpuniju primjen naučnih dostignuća u praksi privređivanja, za stalno stru no usavršavanje zaposlenih radnika, za valorizaciju sposo nosti u nagrađivanju i izboru kadrova, kao i valorizaciju nj hove spremnosti da se aktivno angažiraju na usavršavan samoupravnih socijalističkih odnosa, odnosno na realizac programa SK, odluka Devetog kongresa, kao i drugih zaklj čaka Saveza komunista Jugoslavije .

U vezi sa onim što sam maloprije rekao, dozvolite mi d upozorim još na neke propuste. Postoji, naime, izvjesna zbrk u teoriji i praksi oko nekih važnih pojmova i kategorija našem društvu, a upravo ta zbrka vrlo dobro dođe tehnokr tiji. U nas se, na primjer, jednom kaže da radnička klasa tr ba da odlučuje o dohotku. Drugi put - da radnička klasa 1

pravlja viškom rada. Ako, drugovi, dohodak, predstavlja n vostvorenu vrijednost, višak rada je njen dio. A znači li onda sužavanje zone samoupravnog odlučivanja. Govori se višak rada treba postupno da se transformira u potreban ra Da li je akumulacija, kojom upravlja radni kolektiv, potreba rad s gledišta tog kolektiva ili višak rada. Nije li višak rad ono što izmiče samoupravljanju onih koji su taj višak stv rili. Pored poziva na radničku klasu koja treba da upravl prostom i proširenom reprodukcijom ističe se i pojam nep sredni proizvođač, pa i pojam radni čovjek. Mene, na primje kao sveučilišnog nastavnika radna zajednica fakulteta treti neposrednim proizvođačem, pa sam kao takav došao na ov Konferenciju. A radnici u neposrednoj proizvodnji su vi

voljni da mi daju status radnog čovjeka. Osjećaj pripadn sti radničke klase ima svaki onaj ko živi od svog osobnog ra da, ali i onaj koji pored toga radi i nekim osobnim sredstvi ma za rad. S obzirom da pristupamo daljoj razradi ustavni amandmana, njihovim pretakanjem u statute radnih organi zacija, u samoupravne sporazume i dogovore, nužno je da Sa vez komunista Jugoslavije da decidirane odgovore na ova pi tanja. U tom pogledu potrebno je da naučni radnici, a pogo tovo komunisti u prvom redu doprinose boljem definiranj svih tih pojmova kako ih niko ne bi zloupotrebljavao, kak se ti pojmovi ne bi manipulirali protiv radničke klase , na nje nu štetu, a što danas jeste slučaj . Mislim da će i borba z rasvjetljavanje ovih pojmova, radi stvaranja zajedničkog je zika, jezika radničke klase i samoupravnog društva, i sam doprinijeti da se Program Saveza komunista , ustavni amand mani, zaključci Devetog kongresa, Prve i Druge konferenci je što brže, što bolje i što adekvatnije realiziraju na dobro bit adničke klase svih naroda i narodnosti Jugoslavije . 30

GROZDAN ŠINIGOJ

Prvo, da kažem nekoliko reči o potrebi donošenja komleksnih privrednih mera i kako izgleda situacija u radnoj rganizaciji kad se one donose delimično i u dužim vremenkim razmacima. U dosadašnjoj diskusiji pomenuta je poreba donošenja kompleksnih privrednih mera, kojima bi se tovremeno i u celini rešila područja ili grane na koje se ere odnose. A znamo da u praksi stvari stoje sasvim drukje. Takav je slučaj sada u vezi sa revalvacijom nekih konertibilnih valuta i devalvacijom dinara. Prerađivačka indurija, kao metalna i tekstilna , koja je u velikoj meri vezana i uvoz osnovne sirovine, našla se u vanredno teškoj situaji u kojoj uvozi sirovinu po najmanje 20 odsto višoj ceni, a rodaje po starim cenama. U naročito teškoj situaciji je tekstilna, pamučna indurija i zbog porasta svetskih cena pamuka za 24 do 26 odo. Normalno je da svaki dan rada u ovakvim uslovima znaposlovanje sa gubitkom. Sigurni smo da će biti donete nekompenzacione mere koje će delimično poboljšati situaju. Tekstilna industrija je svesna toga da te mere neće doknaditi sve što zbog povećanih cena i devalvacije gubi. ko je već dugo godina u teškoj situaciji, sa najnižim osobm dohocima i akumulacijom u celoj privredi zemlje, sprena je da i sama snosi deo tereta stabilizacije . Samo, stvar u tome, i ove godine ne prvi put, da niko ne zna kakav taj teret, iako je od devalvacije prošlo već mesec dana. U ovakvoj situaciji teško nam je izaći pred radni 800anski kolektiv. Govorim uime tekstilne tvornice »Tekstilna se minuse i koje donose plusove odjednom, odmah bismo tvrdili šta nam one donose i pokušali pronaći rezerve u

367

svom radu, i na kraju radni kolektivi bi znali kakvi zada stoje pred njima . Ovom prilikom moram još reći da su ne samo naš ve svi drugi radni kolektivi na Slovenačkom primorju , od Id je do Kopra, od Postojne do Nove Gorice, koji su ogromno većinom tek nastali u novoj Jugoslaviji, bezbroj puta iz zili svoju odlučnost, makar i za duži period , uzeti na sebe obiman teret ako bi to vodilo istinitoj stabilizaciji. Još nekoliko reči o sprovođenju naših zaključaka. svojoj uvodnoj reči drug Tito je rekao da je u materijali za Drugu konferenciju mnogo nerealizovanih zaključaka D vetog kongresa . Uoči same Konferencije u kritički-satiri kom zapisu , u listu » Delo« pod naslovom »Delegatima na pu preporučeno je slovenačkim delegatima da ponesu sa sobo pored materijala za Drugu konferenciju, i zaključke Devet kongresa i Statut SKJ, jer da je sve što imamo u nekoli poslednjih godina na dnevnim redovima političkog života ovom ili onom obliku bilo prisutno na Devetom kongres ili je već obuhvaćeno rezolucijama i Statutom.

Ne bih nikako želeo da se tim navodima neozbiljno p našam prema dokumentima, nego želim time samo istaći bi se morali, mislim, mnogo ozbiljnije i odgovornije ponaša prema njihovim ostvarivanjima. Mi smo se poslednjim sednicama organa SKJ i u mat rijalima za ovu Konferenciju ponovo vratili, da tako kaže radnim ljudima, radničkoj klasi, i to je dobro. A ne zabor vimo da ta radnička klasa gubi poverenje u nas, a gubita tog poverenja bi značio za nas veću opasnost od mnogih kri nih situacija koje smo u prošlosti uspešno prevazišli , jer tu ne bi radilo o akciji neprijatelja, nego o nesposobnos avangarde same radničke klase. To bi tek bila najpovoljn ja situacija za rad antisocijalističkih snaga. Nisam pesimist Mi tu možemo mnogo postići . Ali baš zato što to propušta mo naša je odgovornost utoliko veća. Puno toga se može p stići konkretnostima u radnim organizacijama, državnim of ganima, naročito inspekcijama, sudovima itd. , za što na nisu potrebni ni akcioni programi , nego samo naša čvrs odluka da se počne raditi ono za što su ljudi postavljeni i pla ćeni, ― da sprovode u delo propise. Ograničeno vreme min dozvoljava da iznesem primere pojedinih službi Društveno knjigovodstva, inspekcija i privrednih sudova kako po isti propisima različito rade, odugovlače ili uopšte ne rade, d bi zaštitili pojedine subjekte na svom području. Ovakve još neke druge pojave mogli bismo nazvati kolektivnom ko rupcijom . 368

Zaključcima 21. sednice Predsedništva SKJ i odlučnim upanjem druga Tita ponovo se ojačalo poverenje radnih di u SKJ, što su na ovoj Konferenciji delegati iz svih kraa naše zemlje bezbroj puta konstatovali. Ali neće ni to i dugog veka ako nastavimo dosadašnjom praksom .

Da završim, to poverenje moramo iskoristiti da konačsavladamo nastale poteškoće u našem unutrašnjem razku a da istovremeno pokažemo i snagama van naše zem, koje jedva čekaju da se naša jugoslovenska zajednica rasdne ili barem krene drugim putevima, da do tog dramanog finala neće doći, iako se inostrana štampa toliko anžuje na kombinacijama sa različitim snagama u našem ištvu koje, po njenom mišljenju, samo čekaju svoj trenuI kad » Tito ode« .

VAIL OMERAGIĆ Delegat sam Međuopštinske konferencije gornjedrinskog dručja u Goraždu koje obuhvata pet komuna jugoistočne sne. Inače sam zaposlen u tvornici UNIS kao visokokvaliovani radnik. Nisam se bio spremio za diskusiju na Konferenciji, ali n se, potstaknut njenim plodnim radom i izvanrednim scima otvorenosti diskusije i izlaganjima drugova, osjetio aveznim da i ja iznesem neka svoja mišljenja i zapažanja dosadašnjem našem radu i problemima Saveza komunista, o i mišljenja baze čiji sam delegat. Drugovi koji su diskutovali iznijeli su mnogo toga o mu bih i ja htio govoriti , ali se nadam da će i ovih mojih koliko zapažanja biti korisno u prilog našem dogovoru poje koga nas očekuje težak zadatak u sanaciji propusta koje o imali u radu, a takođe i ozbiljan posao u sprovođenju tencija Devetog kongresa, kao i Prve i Druge konferencije veza komunista.

Iako je naše područje izrazito nerazvijeno u pogledu ivrede, ipak uzgred da napomenem, u prošloj godini nije lo ni jedne privredne organizacije koja je poslovala sa gutkom. I pored toga što nam radnici nekih radnih organicija, zbog totalne nelikvidnosti znaju dobiti svoju skromnu jesečnu zaradu i nakon 50 dana (slučaj Drvne industrije u šegradu i Foči) , mogu sa zadovoljstvom reći da ni takvi tei uslovi života nisu prouzrokovali neke teže probleme kaksu se u poslednje vrijeme nametnuli našem društvu. Ko-

369

munisti, radni ljudi ovoga kraja shvatili su da je jedan uvjeta za izlazak iz zaostalosti okrupnjavanje privrednih k paciteta, pa smo na tom planu postigli odgovarajuće rezult te. Integracijom naših radnih organizacija sa srodnim org nizacijama u regionu, republici, pa i van njenih granica . svemu ovome lavovski dio posla ponijeli su na svojim pl ćima komunisti u tim radnim organizacijama.

Što se tiče ostalih problema sa kojima se susrećem analizirao bih i pokušao dati odgovor na dva pitanja : idejr zaostajanje članova Saveza komunista i tendencije pasiviz cije članstva u Savezu komunista. Oba pitanja, kad se bol pogleda, imaju zajednički korijen. Kad govorimo o mjestu ulozi člana Saveza komunista u našem društvu , onda sm načistu da su oni u svim porama našeg društva. Zašto ond konstatujemo da imamo problema i teškoća u samouprav ljanju? Jedan dio razloga je identifikovan i potvrđen na ov Konferenciji. Složio bih se da je glavni moto ovog pitan materijalna sredstva dati na upravljanje onima koji ih stva raju. Banalne pojave protežiranja ličnih interesa, nadglas: vanja, majorizacije u organima samoupravljanja spriječić mo dosljednom primjenom principa ó mjestu i ulozi član Saveza komunista, drugarskom kritikom ili udaljavanjem tih mjesta i iz članstva Saveza komunista . Nosioci ovakvi pojava obezbjeđuju sebi razne povlastice na račun drugih, i dalje ostaju članovi Saveza komunista i ne ide im se iz nje ga iz poznatih razloga . Na drugoj strani, mnogi vrijedni radnici i članovi Sa veza komunista uzalud obigravaju vrata i pragove i ne mog riješiti elementarne osnove svoje egzistencije. Razgovara sam sa mnogim drugovima koji su napustili Savez komunist i mnogima nisam mogao dati odgovor na njihova pitanja, ona su se uglavnom sastojala od sledećeg : Kako se pojedini drugovi sa startnim osnovama ličnil dohodaka ne odvajaju od prosjeka, a obogate se i poseduj kuće i najmodernija kola itd? Zašto se ne sprečava takva ko rupcija? Zbog čega se ne sprovode zaključci itd? Jedan bro članova žali se na previsoku članarinu ; ali smatram da t nije primarni razlog njihovog izlaska iz Saveza komunista Najviše me pogađa to što među drugovima koji su napustil članstvo Saveza komunista imamo onih sa dugim partijskin i radnim stažom, čistih proletera koji su podnijeli najteže te rete izgradnje naše zemlje i stezanje kaiša . Mnogima od njih je ova živa aktivnost koja je preplavila bazu , a izazvana je 21. sjednicom Predsjedništva i njenim zaključcima, povratila

370

eru i u pravdu i samoupravljanje i donijela satisfakciju za o što ih je opterećivalo.

Sada bih želio posebno naglasiti jednu pojavu. Mnogi ši drugovi zbog zapostavljanja ideološko-političkog obrazonja nisu mogli da prate brz razvoj i reorganizaciju Saveza munista. U mnogih od njih se još i danas osjećaju želje vremenima kad je Partija rješavala sve probleme udarm šake o stol. Mnogi su među njima veoma odani Savezu munista , i naša je dužnost da uložimo napore u njihovo građivanje, a ne da na njih i dalje vrše uticaj oportunistič: snage u Savezu komunista, čije prisustvo ne negiramo. Na kraju, dužan sam da u ime svoje međuopštinske konrencije Saveza komunista izrazim najčvršću podršku ovoj onferenciji, i našem drugu Titu, sa potpunim uvjerenjem u pjeh našeg rada.

DUŠKO SUIC

Druga konferencija Saveza komunista Jugoslavije odrva se u vrijeme odsudno za Savez komunista i ovo naše moupravno društvo ; zbog toga i naša aktivnost mora biti Į visini zadatka, na visini principa za koje se ova Partija ć decenijama zalaže i bori. Poziv u borbu protiv najvećeg prijatelja sadašnje etape naše socijalističke revolucije, naɔnalizma, šovinizma i kontrarevolucije, koji su radničkoj asi i Savezu komunista i svim progresivnim snagama ovo. društva uputili drug Tito i Savez komunista Jugoslavije i ji je u ovim danima našeg djelovanja zadatak, osnov i praic aktivnosti Saveza komunista, obavezuje me da pokušam značiti neka pitanja, neke osnovne elemente, bitne po moe mišljenju za kritiku idejno-političke teorije tzv. masovg pokreta, i da posebno pokušam naznačiti pravce i osnove zitivno-afirmativne strane djelatnosti Saveza komunista f dničke klase danas, Teorija tzv. masovnog pokreta nije neliko članaka, istupa i formulacija koji mogu biti ovako ili ako ocijenjeni. To je, kao što je rekao drug Tito, pokušaj varanja nove partije, mimo i u Savezu komunista. Taj mavni pokret imao je za svoj idejni, politički i organizacioni vir i svoj program. Okvirni program koji nije bio samo ogram tzv. pokreta, već koji je trebao postati ideološki , potički društveni osnov organizacije i razvoja ovog društva. ovom momentu, što iz karaktera postavljenog zadatka, a o iz realnih spoznaja do kojih smo došli, ja neću govoriti 371

o tome koliko je ta ideologija i kako su te snage prodrle ovo društvo i Savez komunista, o tome je govorio drug Gr jić, već ću ići na skicu nekih osnovnih postavki i pitanja ko su za to vezana, što bi moglo biti prilog jednoj sintetičk ocjeni koju će Savez komunista dati. Idejni, politički i organizacioni temelji masovnog p kreta jeste nacionalizam, A nacionalizam vuče, kao što zn mo, svoje korijene iz doba liberalizma, gdje izrastaju na tom društvenom tlu. Nacionalistička agresivnost i homogenizacija slijede k krajnje konsekvence liberalističkog principa konkurencij koji se pretače na nacionalno tlo . Uostalom , misao 0 VO

pripremljena je u liberalističkom slabljenju prirodno rođ nog vođe. Nama je dobro poznato u kakvim režimima i dr štvenim oblicima su završavale do sada slične i poznate t orije. Prva stvar koju je , po ovoj teoriji, trebalo dovesti pitanje je povijesna uloga radničke klase, njene partije, subjekta socijalizma . To je, uglavnom, vršeno na dva nač na. Značajnim obrazlaganjem njene konzervativnosti i stan vištem da ona bez izvršene nacionalne homogenizacije i može to biti, jer je pljačkana i potčinjavana. Radnička klas je ipak dosta često pominjana i to prije svega u kontekst tretiranja nekih aspekata ekonomskog života, odnosno ek nomskih teškoća , kako bi joj se pokazala bezizlazna situac ja i neminovnost njenog rastakanja. Negirajući povijes ulogu radničke klase , ova teorija kao svoje snage ima sredn slojeve i tehno -menadžerske strukture, tj . one društvene ele mente koji su najviše, s obzirom na društveni položaj i dru štvenu svijest, skloni i mogu se uklopiti u takvu nacionaln homogenizaciju . Srednji slojevi predstavljaju zapravo kohezioni eleme nat ove teorije tehno-menadžerske strukture oslonac, te melj i oblik organiziranja privrede i ekonomskog života. Ov strukture su huškane u nebulozne investicije, podhvate i pro grame, a kada ni to nije išlo, onda je ispreka bila kolonijal ni položaj Hrvatske. Time je stvarana jedna dimna zaviesa koja je trebala onemogućiti uvid u pravo stanie stvari. Kad se danas to objelodanjuje, nekim do jučer »velikim privredni cima ne preostaje ništa drugo nego da što prije izbjegn razgovor i dijalog sa klasom kojom su manipulirali. Kao snaga u ovom kontekstu posebnu ulogu trebali s imati studenti, tzv. »kičma nacije«, tj . jedan dio inteligen cije koji je trebao očuvati duhovni bitak nacije i njene kul ture. Na pravo društveno-političke organizacije društva ova se teorija sintetički izražava u njenoj primjernoj doktrini na

372

nalne političke države, i mesijanske uloge nekih institucivođa i lidera. Ta teorija zagovara u osnovi nacionalnu litičku državu autoritarnog tipa , razbijanje jugoslovenskog noupravnog društva, odnosno njegove federacije, nacionaičku doktrinu suvereniteta i političkog života unutar zem, a na vanjskom planu, mada primitivno i naivno, nada se varivanju nekih davnih dogovora i obećanja. Osnovni princip ovakvog uređenja društva je dakle polak. Taj poredak treba da se zasniva na klasnom izmire1, nacionalnoj homogenizaciji, nacionalnoj političkoj dr7i. Time je politički život sveden na ritual, miting je naji ne samo politički već i demokratski čin, najveći oblik nokratije koju su nam nudili. Budući da su ideolozi ove teorije bili svjesni da mimo veza komunista teško mogu prodrijeti u društvo, oni su jeli da politikom masovnog prijema povuku Savez komuta i one elemente i snage koje će se moći lakše uključiti realizaciju svoje ideologije, odnosno one elemente koji su bali rastočiti Savez komunista i radničku klasu . Time je vez komunista postepeno trebao biti rastočen. Kadrovskom nbinatorikom i manipulacijom Saveza komunista trebale na kraju biti prozvane sve one snage koje se nisu uklae u ove okvire. Zapravo, Savez komunista je trebao biti utar razbijen, a u opštedruštvenom djelovanju sve više zaenjivan institucijama i vođama. To su , po mome mišlje1, neki dijelovi i oblici jedne teorije , jedne prakse sa koa smo se mi danas, zahvaljujući povijesnoj ulozi druga a i radničke klase, uspješno obračunali. Ali nakon razbijanja snaga i punktova nama će u Saru komunista i društvu ostati elementi, pogotovo u nekim dinama, jedne velike političke indoktrinacije koja je učina i posebno političke socijalizacije mladih, koja je, po me mišljenju, dosta velika jer je njihov nalet na omladibio osobito snažan i organiziran. Za ostvarivanje toga poban je sistematski idejni i politički rad. Ali prilazeći tom blemu ipak treba voditi računa da idejno obrazovanje koje razvija unutar Saveza komunista može pridonijeti samo nom dijelu tog procesa, tj . razvijanju te ideologije u aklitetu. Dublja marksistička saznaja o društvu , klasi , par, državi, naciji, slobodi i progresu ovakav način obrazovai ne može dati ; zbog toga je potrebno temeljna marksističznanja sticati u oblicima redovnog obrazovanja, počevši škola do fakulteta. Ta osnovna temeljna znanja, nadopunjena idejno-polikim saznanjem o aktualitetu, jedino mogu biti garant ču-

373

vanja idejno-političkog jedinstva i obezbjeđivanja od pr ra tuđih ideologija i političkih manipulacija. Ovo isto vri i za cjelokupni idejno-politički rad u Savezu komunista društvu kao cjelini. Mi jesmo otvoreno društvo, ali se društveni razvoj mora zasnivati i biti praćen adekvatnim orijskim i političkim znanjem i sistemom vrijednosti. Bez ga samoupravljanje prepuštamo drugome. Da bi zauvijek porazio ove snage i ideologije , Savez munista danas mora kročiti dalje. On to ne može sam, m sam svjestan toga da je cijeli problem koji je nastao i nje koje se postavlja prije svega pitanje Saveza komun Ako smo posebno ustavnim amandmanima 21. i 22. utv da je udruženi rad, to znači slobodni rad, osnovna ćelij koje se izvodi , organizira i reproducira društveni život, c Savez komunista svoju djelatnost i organiziranost mora 1 da izvoditi i tome se vraćati. Mi se moramo reorganizi prema tim jezgrima udruženog rada i moramo iz našeg lovanja izbaciti forme glomaznih mamutskih organizacija to nije samo organizaciono, to nije samo tehničko , to je boko idejno pitanje. Mislim zato da je prvenstvena zadaća Saveza komu s ta da se angažira u procesu ostvarivanja amandmana , od no da tome što više pridonese. I to ostvarivanje amandm od poduzeća do federacije. Jer, nisu samo 21. i 22. amandr radnički , svi su amandmani radnički , jer zagovaraju te re lucionarne interese , i za klasu je bitno da se ostvaruju. Uporedo s tim treba izgrađivati mehanizam osigura društvenog, ekonomskog i političkog razvoja, da se što izbjegne politički voluntarizam Partije, a utemelji klasni teres i princip. Mi više ne možemo u našem sistemu niti a lizirati, niti pak pratiti društveni razvoj kroz dualizam, tizam, samoupravljanje, već kroz istinski razvoj samoupr ne zajednice udruženih proizvođača i u tom sklopu razvija njene klasne svijesti . Po mome mišljenju, osnovno je da vez komunista idejno, politički i organizaciono izrazi i drži, potiče i razvija , čuva i osigurava tu klasnu, samoupr ljačku poziciju, praksu i ideologiju i da iz toga izvlači sve principe i ciljeve ; to još uvijek predstavlja zalog proš za sjutra. Od ove Konferencije do Desetog kongresa Saveza kon nista Jugoslavije mi ta pitanja , kao i mnoga druga, mora dublje sagledati da bi budući kongres mogao zacrtati no * daljnu etapu naše revolucije čemu će častan i revolucion ni prilog dati radnička klasa Zagreba. 374

MILORAD MITIĆ

Dolazim iz privrede gde se politika i sistem i ekonomske litike odražava i konkretno, gde se politika Saveza komuniproverava konkretno, pa ću se osvrnuti na neke savremeekonomske probleme koji nas svakodnevno opterećuju svoprisustvom i svojom težinom i stavljaju u drugi plan akelna politička pitanja. Mi smo i u dosadašnjim svojim aktivnostima kako valja ledavali i u principu pravilno rešavali i zauzimali stavove ljučnim pitanjima razvoja i Saveza komunista i naše vrede.

Međutim, konstatujemo i u dokumentima, koji su podi za ovaj Kongres, i u diskusiji, koja je vođena prethodna a dana i danas, da mnogi od njih nisu izvršeni . Ja polazim toga, kao čovek » odozdo « iz prakse, da smo mi klasno

ištvo, da kao svako klasno društvo imamo svoju vladu kao nički i administrativni aparat, kao aparat prinude koja ba da sprovodi politiku vladajuće klase, u ovom našem čaju politiku radničke klase, politiku Saveza komunista. Ali, kako na nivou federacije tako i na republičkim nima, sprovođenje naše politike ne teče uvek brzo, dosledno ehnički, onako kako je to u principu dogovoreno. Znači , azi do iskrivljavanja itsl.

Svoju konstataciju ilustrovaću nekim primerima. Uzmipitanja koja su iskrsla na polju deficita našeg platnog ansa. Mi smo negde 1970/71 . godine uvodili dinarski depo50 odsto, pa ga nakon koji mesec skinuli na 30 , da bi ga, kraju, potpuno ukinuli. Uveli smo ga za sve i odjednom ukinuli za sve. Uveli smo taksu koja je imala za zadatak poskupi uvozni materijal, odnosno uvozne produkte. Opet o uveli linearno za sve. Slušao sam sinoć razgovor nekih igova u restoranu da se u jednom od dokumenata potkrao min uravnilovka u ekonomskoj politici, ili u ekonomskom temu. Da li je to greška, ili je to namerno uneto. Mi druima u preduzeću kažemo to je uravnilovka kada sprovode te neprihvatljive sisteme u raspodeli. Smatram da taj tern nije upotrebljen pogrešno nego da čak i odgovara, i da ovodimo uravnilovku . Jer kada je reč o uvozu, naša prieda je prinuđena da jedan određeni deo sirovina, ili čak i ja, uvozi zbog nasleđenosti koje smo imali, ili zbog načina voja. Nismo mogli sve stvoriti, niti ćemo ikada moći. I uduće ćemo morati da uvozimo.

Međutim, isti su kriterijumi kada uvozimo neophodne tove ili sirovine za te lekove, isti su kriterijumi kada uvo-

375

zimo vunu ili pamuk koji nemamo u dovoljnoj količini, a isti su kriterijumi i za veštačke trepavice, one bombarde američke u vidu dečijih igračaka itd . Kada u preduzeću n građujemo naše proizvođače, vodimo računa koliko su rad i kako su to uradili itd . Ako bi se češće zapitali drugovi republikama, pokrajinama i federaciji kako pojedine te stva rešavaju, onda bi mogli konstatovati, ako bi ih proizvođač ocenjivali, da često i nisu marljivi proizvođači .

Dolazim iz jednog područja sa zastarelom privredom, nekad srpskog Mančestra. On je zbog niza poteškoća koje s karakteristične i za druge oblasti naše Jugoslavije u takv situaciji da se svaki poremećaj na polju cena, devalvacija n posredno odražava na politička raspoloženja, na životni star dard, jer mi imamo lični dohodak koji je daleko iznad i r publičkog i jugoslovenskih proseka . Mi smo u razrešavanj aktuelnih problema, koji su se nagomilali zamrzli cene. V rujte ekonomista sam, najlakše je uraditi to.

Jedan prethodni diskutant je rekao da je oko dva m seca zamrzavanja cena. Radim konkretno u farmaciji . Mi da nas prodajemo niz proizvoda sa prodajnim cenama koje s važile još pre 10 godina. Bilo je puno devalvacija , revalva cija, taksi i drugih poskupljenja, tako da niz proizvoda dana ima veću vrednost od materijala od kojeg su pravljeni neg što je prodajna cena. Sada se, recimo, piše da nema neki lekova. Radnička klasa je u stanju da podnese i privremen gubitke, da stegne kaiš koliko treba. Ali, jednom treba re treba ga stegnuti toliko i toliko, i to stezanje će trajat dotle i dotle. A za vreme tog stezanja drugovi koji sprovod ekonomsku politiku , ekonomski sistem, neka sednu , neka an gažuju, stalno neka rade i na malo duže staze, pa neka pro nađu - puteve i pravce. Onda ćemo imati čistiju situaciju

kristalno jasniju za koji period , šta i koja rešenja očekujemo U dokumentima za ovu Konferenciju rečeno je da m možemo veoma lako da postanemo žrtve stihijnosti u našem strukturalnom razvoju. Verujte, sopstvene žrtve , žrtve sop stvenog razvoja jer nemamo određenih planova šta je to vi talno što treba da razvijamo , šta je to što treba da štitimo od inostranih monopola i industrijskih koncentracija. Ukazujem da su te opasnosti ne samo izrečene na pamet, nego i mnogo konkretnije. Po pravilu, mi imamo u određenim delovima naše privrede prilično razvijenu saradnju sa inostranim firmama, i to opet sa krupnijim industrijskim koncentracijama. Zadržavanjem niza nerešenih problema, ili odlaganjem njihovog rešavanja, dolazimo u situaciju da nam ti privredni delovi zaostaju, odnosno dolaze u teškoće. Verujte da u ovakvim pri-

376

ama koncentracije inostrani monopoli koriste povoljan tretak i nude odgovarajuće olakšice koje u tom času predstavju olakšice , da se uspostave često odnosi koji njemu trajno e odgovaraju, ali koji ne odgovaraju našim socijalističkim duzećima. Govoreći o tome ne želim da kritikujem, treba to najnje tako shvatiti. Međutim, hteo sam da ukažem da su ovo kretni elementi, konkretna pitanja koja se odražavaju , činerešavanje je najbolji saveznik u privrednim preduzećima snagama koje hoće da zaustave samoupravljanje, sa pronicima samoupravljanja. Jer, kada se često postavi na orizaciji Saveza komunista, na organu upravljanja, radničn savetu da se neke stvari modernizuju , poboljšaju , da se vidite u kakvoj smo vremene, onda često zna da se kaže laciji, nemamo platu, sirovinu ne možemo da kupimo , osimo to za bolja vremena. Kažem, najbolji saveznik ovih ga je nerešavanje ovih pitanja. Govori se o nelikvidnosti. Pomenuću da administrativrešenja često idu iz jedne krajnosti u drugu, a pogoduju vom stanju stvari. U svoje vreme, kad sam u preduzeću lio finansije, išlo se na privredni sud ako je neko iz obrtI sredstava prelio određenu sumu u osnovna sredstva, inticije. Danas nemamo nikakvih sličnih propisa, nema ni