Summa de sacramentis et animae consiliis [2]

Table of contents :
01
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
IMG_0060
IMG_0061
IMG_0062
IMG_0063
IMG_0064
02
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
IMG_0060
IMG_0061
IMG_0062
IMG_0063
IMG_0064
IMG_0065
IMG_0066
IMG_0067
IMG_0068
IMG_0069
IMG_0070
03
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
IMG_0060
IMG_0061
IMG_0062
IMG_0063
IMG_0064
IMG_0065
IMG_0066
IMG_0067
IMG_0068
IMG_0069
IMG_0070
IMG_0071
IMG_0072
IMG_0073
IMG_0074
IMG_0075
IMG_0076
IMG_0077
IMG_0078
IMG_0079
IMG_0080
04
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
IMG_0060
IMG_0061
IMG_0062
IMG_0063
IMG_0064
IMG_0065
IMG_0066
IMG_0067
IMG_0068
IMG_0069
IMG_0070
05
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
IMG_0060
06
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
IMG_0060
IMG_0061
IMG_0062
IMG_0063
IMG_0064
IMG_0065
IMG_0066
IMG_0067
IMG_0068
07
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
IMG_0060
08
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031
IMG_0032
IMG_0033
IMG_0034
IMG_0035
IMG_0036
IMG_0037
IMG_0038
IMG_0039
IMG_0040
IMG_0041
IMG_0042
IMG_0043
IMG_0044
IMG_0045
IMG_0046
IMG_0047
IMG_0048
IMG_0049
IMG_0050
IMG_0051
IMG_0052
IMG_0053
IMG_0054
IMG_0055
IMG_0056
IMG_0057
IMG_0058
IMG_0059
09
IMG_0001
IMG_0002
IMG_0003
IMG_0004
IMG_0005
IMG_0006
IMG_0007
IMG_0008
IMG_0009
IMG_0010
IMG_0011
IMG_0012
IMG_0013
IMG_0014
IMG_0015
IMG_0016
IMG_0017
IMG_0018
IMG_0019
IMG_0020
IMG_0021
IMG_0022
IMG_0023
IMG_0024
IMG_0025
IMG_0026
IMG_0027
IMG_0028
IMG_0029
IMG_0030
IMG_0031

Citation preview

ANALECTA MEDIAEV ALIA

N AMURCENSIA

---------7--------PIERRE LE CHANTRE

SUMMA DE SACRAMENTIS ET ANIMAE CONSILIIS DEUXIÈME PARTIE

TEXTE INÉDIT PUBLIÉ ET ANNOTÉ PAR

JEAN -ALBERT DUGAUQUIER

ÉDITIONS NAUWELAERTS

LIBRAIRIE GIARD

2, PLACE CARDINAL MERCIER

2, RUE ROY ALE

LOUVAIN

LILLE

1957

INTRODUCTION

En intitulant ce deuxième fascicule: Tractatus de Penitentia et excommunicatione, nous ne trahissons pas le dessein de Pierre le Chantre de consacrer cette seconde partie de sa Somme à la Pénitence. Toutefois, ce titre, que t101::1s aygns choisi à défaut d'un meilleur, n'exprime pas adéquatement. le· rîëhe contenu de l'importante suite de la Somme que nous publions aujourd'hui. Pierre le Chantre nous avertit qu'il laissera de côté les questions traitées dans les Sentences. Désireux de faire œuvre originale, il se consacrera à l'étude de problèmes difficiles que Pierre Lombard n'avait pas affrontés (1). En fait, Pierre le Chantre a repris certaines des questions soulevées par le Lombard, mais là où ce dernier se contentait de citer quelques autorités en les accompagnant d'un bref et superficiel commentaire, bien plus destiné à relier entre eux, tant bien que mal, les textes patristiques, qu'à en dégager le sens et la portée, Pierre le Chantre se montre plus abondant, plus personnel. Bénéficiant de tout le fécond travail théologique qui s'est accompli depuis la composition des célèbres Livres des Sentences, il peut exposer les solutions d'autres maîtres et, avec la modestie qui lui est habituelle, il nous propose aussi les siennes (2). Et certes, quel que soit le jugement que l'on porte sur ce maître lettré et pieux que l'éclat des grands scolastiques du siècle suivant avait rejeté dans l'ombre, sinon dans l'oubli, il faut reconnaître qu'il a donné, et tout particulièrement dans ce domaine de la pénitence, une impulsion et une orientation nouvelles à la recherche théologique. Justice lui a ( 1 ) édit., infra, p. 3. (2) comparer par exemple l'exposé relatif aux clefs sacerdotales dans le · livre des Sentences (Sentent., libr. IV, dist. XVIII, cap. 2, édit. de Quarachchi, 1916, tom. II, p. 858) et dans la Somme de Pierre le Chantre (édit., infra, p. 327).

VI

INTRODUCTION

maintes fois été rendue par les théologiens et les érudits de notre temps. Ce traité De penitentia et excommunicatione témoigne du désir de l'auteur de sérier les questions et de les ordonner selon un certain plan. Il nous est donc assez aisé d'y distinguer quatre parties. Dans la première, Pierre le Chantre s'attarde à l'étude de problèmes ne présentant pas toujours un rapport très étroit avec la Pénitence: la charité comme condition de la pénitence, le mérite en général, la reviviscence des péchés, les mérites respectifs des bons et des méchants, les peines dues au péché, la pénitence extérieure et la contrition, fa distinction entre péchés mortels et péchés véniels, etc. Mais comment le pénitent pourait-il convenablement se confesser s'il ignore les devoirs qu'a tout chrétien à l'égard de Dieu, de soi-même, et du prochain ? L' Apôtre n'a-t-il pas tracé notre ligne de conduite, en écrivant à Tite (3 ) : abnegantes impietatem et saecularia desideria, sobrie et juste et pie vivamus in hoc saeculo ? Cette considération amène Pierre le Chantre à traiter, dans une seconde partie, de trois vertus et des vices qui leur sont opposés: la piété et ses formes extérieures, la sobriété et la simplicité dans le vêtement, la justice, conçue principalement comme la réparation des dommages temporels et spirituels causés au prochain. Après cette digression, Pierre le Chantre reprend, dans une troisième partie) son étude de la pénitence: il étudie l'origine, l'utilité, la nécessité de la confession, les causes qui empêchent une bonne confession, la manière de confesser certaines fautes lorsque de l'aveu pourraient résulter divers troubles et dommages, le choix du confesseur et la confession aux laïques, le secret sacramentel. L'étude de la confession entraîne logiquement celle du pouvoir des clefs et de son exercice dans la confession et l'excommunication, ainsi que de maintes questions ayant trait principalement aux différentes juridictions, aux pouvoirs respectifs des métropolitains, évêques, doyens, chapitres, archidiacres, etc. Tout ceci fait l'objet de la quatrième partie. La plupart de ces problèmes avaient été effleurés par maints 3 ( )

Tit, II, 12.

INTRODUCTION

VII

théologiens ou canonistes, prédécesseurs ou contemporains de Pierre le Chantre. Ce dernier les aborde à son tour, mais avec ce luxe de détails et ces nuances subtiles qui le caractérisent. Abondance et subtilité qui ne sont pas superflues, mais qui témoignent d'une conscience nette des difficultés. Mais si Pierre le Chantre discerne assez adroitement les faiblesses des réponses apportées par d'autres, il avoue lui-même assez souvent son impuissance à découvrir la solution satisfaisante. S'il ne néglige pas les problèmes fondamentaux, il s'attache avec complaisance aux questions pratiques, aux cas de conscience, et, plus que ses prédécesseurs, il se montre indépendant à l'égard des autorités. Ces deux dernières caractéristiques se retrouvent chez les disciples qui ont fortement subi son influence: Robert de Courçon, Etienne Langton, indirectement Godefroid de Poitiers. Tous reprennent les exposés du vieux maître pour les enrichir, les préciser, et au besoin les corriger. Pierre le Chantre a donné à la théologie une orientation pratique et casuistique. Sa Somme trahit une forte influence du droit canonique, qui explique la réputation de canoniste qu'on lui a faite. Pourtant Pierre le Chantre semble parfois vouloir se défendre de pénétrer trop avant dans le domaine des décrétistes: moraliste avant tout, il n'a vraisemblablement voulu que puiser chez eux des matières sur lesquelles il pouvait exercer ses talents de casuiste. L'unité et la fermeté du plan que nous avons pu remarquer dans cette seconde partie de la Summa de Sacramentis et animae consiliis, montrent bien que celle-ci est due à un seul et même auteur, celui que les titres des manuscrits nous désignent: Pierre le Chantre. La personnalité de ce dernier apparaît encore lorsque l'auteur enrichit son exposé de souvenirs personnels, donne un conseil, apporte sa solution à un problème litigieux en précisant bien qu'il ne fait qu'exprimer son sentiment personnel (4 ). Il utilise alors la première personne (5 ). ( 4)

Par exemple: «Credo quod Dominus qui dat in tali casu penitenti 1. 49); «Dicimus licentiam prelati .. . » (édit., p. 325, 1. 72-79); «Non quero quare .. . » (édit., p. 338, 1. 83). ( 5) Par exemple: «Vt autem facto et exemplo predicta concludam, po... » (édit., p. 315,

VIII

INTRODUCTION

Et le fait est d'autant plus significatif que ces manifestations s'insèrent dans une œuvre qui, obéissant le plus souvent au style impersonnel caractéristique du genre, est jalonnée de queritur, uidetur, dicitur, etc. (6). Et pourtant, certaines pages du texte de Troyes, que sa qualité nous a fait choisir comme manuscrit de base pour notre édition, nous font plutôt songer à la reportatio d'un disciple studieux qui aurait rédigé ces passages, ou même l'ensemble de la Somme, d'après l'enseignement oral de son maître (7). Des chapitres entiers, en effet, se présentent comme l'écho des opinions d'un maître qui a enseigné (8) , mais n'a pas rédigé luimême ses leçons (9 ). Ce caractère de reportatio apparaît surtout dans les questions relatives au pouvoir des clefs et à l'excommunication (1°), et en outre, dans toute la troisième partie de la Sonime, qui fera l'objet du troisième fascicule. Sans doute est-ce à ce fait qu'il faut attribuer les notables divergences qui apparaissent entre les divers manuscrits, du moins en certaines sections de la Smnme. Tout se passe comme si le cours du maître nous avait été transmis avec une fidélité sujette à caution dans des notes présentant déjà de sensibles différences, et comme si, sur ce canevas primitif, certains disciples avaient greffé leurs propres exposés.

nam vobis casum ... Ego autem iudicaui et adhuc iudico . .. >> (édit., p. 270, 1. 175-184); «Cum postea super eo c1tm prelato illo loquerer .. . >> (édit., p. 276, 1. 100). 1 (' ) Quant aux formes Querit, Dicit, etc., que nous avons signalées, elles sont communes à tous les témoins du texte et parfois écrites en toutes lettres; ce qui exclut l'hypothèse d'une mauvaise interprétation d'abréviations fantaisistes, ou celle d'erreurs de copistes. (7) Par exemple: § 15 3: «Nonne licet censum eius recipere? ... Credit quod non. Dicit tamen peccare» (édit., p. 374, 1. 54-59); «Dicit quod si fiat sermo ad catharicos . . . » (édit., p. 374, 1. 74); «Dicit: Detrahendum est aliquid severitati .. . >> (édit., p. 376, 1. 109). 8 ( ) «Dicit magister de excommunicatione ... >> ( édit., p. 3 39, 1. 2 0) ; et un peu plus loin, une autre opinion vraisemblablement du même maître: «Seipsum nunquid potest excommunicare ... Dicit quod potest» (édit., p. 340, 1. 34-36), etc. 9 ( ) Tels § 143, 144, 146, 147, etc. 10 ( ) édit., cap. IV, p. 327.

INTRODUCTION

IX

L'idée d'une reportatio se concilie cependant assez bien avec une autre hypothèse, dont il faudrait peut être tenir compte. A plusieurs années de distance, Pierre le Chantre a pu rencontrer les mêmes problèmes et exprimer les mêmes idées, tout en modifiant quelque peu la forme de son exposé. Il n'y a certainement pas lieu de supposer que ce soit Pierre le Chantre lui-même qui nous transmet l'enseignement d'un autre maître. De ce dernier, il serait d'ailleurs bien difficile de préciser l'identité. Pourrait-on, par exemple, comme d'aucuns l'ont suggéré, songer à Eudes de Soissons, à Prévostin de Crémone, à Alain de Lille (11 ) ? Il est certes toujours possible de discerner une certaine parenté entre les doctrines, mais il serait imprudent d'en conclure à une dépendance. La chronologie des œuvres reste toujours une entreprise fort aléatoire (1 2). D'ailleurs, il semblerait étrange qu'un maître de la valeur et de l'autorité de Pierre le Chantre, dont la célébrité faisait germer une sourde envie dans le cœur de son évêque (1 3 ) , se soit contenté, au soir de sa vie, de consigner dans le plus important de ses ouvrages, les opinions d'un maître qu'il avait connu autrefois ou qui enseignait encore dans les écoles. 11

) Eudes de Soissons enseigna à Paris. Quant à Prévostin, chancelier à Paris de 1206 à 1210, il aurait enseigné à Paris avant d'être régent des écoles à Mayence en 1194. C'est du moins le sentiment de G: LACOMBE (Prepositini Cancellarii Parisiensis opera omnia, tome I, La vie et les œuvres de Prévostin, Bibliothèque thomiste, n. 11, Le Saulchoir, Kain, 1927). Mais lorsque Pierre le Chantre mourut en 1197, Prévostin devait être âgé d'environ 50 ans (Cf. LACOMBE, op.cit., p. 5). D'autre part, il semble difficile d'admettre que Pierre le Chantre ait fait sienne les idées de Prévostin, théologien lui aussi assez original, dont la Somme, postérieure de dix années à celle du Chantre, témoigne de tendances bien différentes. (1 2 ) Par exemple, la Summa Cantoris contient de fréquentes allusions aux décrets du Illème concile de Latran (1179), et dans la troisième partie, aux difficultés du pontificat de Lucius III (1181-1185). On pourràit donc s'empresser d'en conclure que la Summa Cantoris est postérieure à 118 5. Mais précisément, le caractère de reportatio de cette Somme nous interdit de nous prononcer avec trop de hâte. Il n'est pas impossible que ses premiers linaments étaient déjà tracés à cette date, et que ces allusions aient été apportées avec les remaniements postérieurs dont il n'est guère possible de douter. (1 3) Eudes de Sully passa pour ne pas pleurer sa mort (Cf. PL, CCXI, (

298).

X

INTRODUCTION

Les manuscrits W, A, L, présentent une rédaction différente de celle des manuscrits T et B sur la pénitence extérieure et la satisfaction. Nous l'avons publiée en appendice (14 ). On y retrouve cependant les mêmes autorités, les mêmes solutions, le même esprit que dans le texte T, B. Le manuscrit L nous offre les deux rédactions (1 5 ) • Le manuscrit P nous présente aussi un important fragment du traité de la pénitence et de l'excommunication dans une autre rédaction généralement assez proche, au moins quoad sensum, de la rédaction T B. Ce fragment concerne la confession, les clefs, l'excommunication, et correspond aux §§ 13415 5 de notre édition. Son importance nous a contraint de le publier en appendice (1 6 ). Cette rédaction P pourrait donner lieu aux mêmes remarques que nous avons faites au sujet du texte de base de notre édition. Le rédacteur utilise tantôt la première personne (1 7 ). tantôt la troisième (1 8 ) , plus souvent le passif impersonnel. Les réponses apportées aux problèmes théologiques, les autontes invoquées, sont semblables à celles trouvées dans la tradition manuscrite T B. Il importe cependant, croyons-nous, de remarquer que l'on trouve dans cette rédaction P, une phrase que Pierre le Chantre aurait réprouvée. En effet, au sujet des clefs sacerdotales, on y lit ces quelques mots:

tali sacerdote confertur scientia discernendi quantum ad habitum, et non quantum ad actum, et eam habet in habitu et non in actu uel usu. Sicut puer qui habet fidem in habitu et non in usu (19).

(1 4) Appendice I, infra, p. 391. ( 15 ) PIERRE LE CHANTRE, Summa de Sacramentis et animae consiliis, la pars, édit. J. A. DuGAUQUIER, Louvain, 1954, p. LXVI-LXVII. 16 ( ) Appendice II, infra, p. 421. 17 ( ) Exemples: «Meum est consilium .. . » (édit., p. 433, 1. 154); «Non uideo maiorem cognitionem ... » (édit., p. 428, 1. 11). 18 ( ) «Consilium magistri est ut remittaf1ir. , , » (édit., p. 442, 1. 37). 19 ( ) édit., infra, p. 435, 1. 16-19,

INTRODUCTION

XI

Cette dernière phrase ne pourrait être de Pierre le Chantre. L'on sait en effet que ce dernier n'admettait pas que les enfants reçoivent les vertus infuses in habitu (2°) au baptême. Il faut donc admettre que le rédacteur de ce fragment du ms. P, vraisemblablement disciple de Pierre le Chantre, laisse ici incidemment percer son sentiment personnel, et l'on sait qu'effectivement les plus illustres disciples de Pierre le Chantre, tels Etienne Langton et Robert de Courçon abandonnèrent sa théorie porrétaine des vertus (2 1 ). Et si l'on se refuse à attribuer ce fragment à un rédacteur plus ou moins indépendant, c'est que l'on suppose que l'auteur ne fait que rapporter une opinion courante, sans la faire sienne. Mais dans ce cas, n'aurait-il pas plutôt employé une formule de ce genre: Sicut puer dicitur habere fideni in habitu et non in usu ? L'existence d'un travail rédactionnel dû à un disciple apparaît encore dans un autre cas: Comparons l'exposé sur les clefs sacerdotales dans les deux rédactions: Texte établi d'après T f 0 73vb-74ra B f 0 66vb-67ra L f 0 121 va-vb Wf 0 31va-vb

Texte établi d'après P f 0 87va-vb

Confessionis uis residet penes claues. Queritur quid sit

Quod confessionis ms residet penes claues.

( 20 ) Sur cette question, on a pu rapprocher la doctrine de Pierre le Chantre de celle d'Alain de Lille (Cfr. Dom Odon LoTTIN, Le traité d'Alain de Lille sur les Vertus, les Vices et les Dons du Saint-Esprit, Mediaeval Studies, vol. XII, 19 5 0; Psychologie et Morale aux XII ème et XIII ème siècles, tome III, Problèmes de Morale, Uème partie, p. 12 5, Louvain, 1949). Pie~;e le Chantre est d'ailleurs formel: «Consideratis utrinque rationibus, posset dici paruulo non conferri uirtutem aliquam in habitu per baptismum, nec aliud esse habere uirtutem aliquam quam habere usum et motum, secundum aliquam uirtutem» (Summa de Sacramentis, édit. cit., t. I, p. 78). ( 21 ) Cfr Dom Odon LoTTIN, Psychologie et Morale aux Xllème et XIIIèmes siècles, III, 2, pp. l H ss,

XII

INTRODUCTION

clauis. Dicunt quidam quod sit scientia discernendi inter lepram et lepram. Sed queritur que scicntia; an industria que comparatur ex scripturis, an spiritus qui dicitur scientie. Si primum, ergo accipiendo fit scientior quam prius fuerit. Si secundum, ergo melior efficitur; quorum utrumque non sequi palam est. Item. Obicitur quod propheta reputat omnem malum insipientem, ut simul insipiens et stultus peribunt. Nullus enim malus habet sapientiam, quam propheta solam reputat sapientiam. Si ergo ordinatus malus est, non accipit gratiam ampliorem que pertineat ad sapientiam talem. Simili ratione non iudicaretur a propheta sciens sed insciens, quia non habet scientiam debitam. Sed dicunt eum habere scientiam debitam in habitu, non in usu, et ita dicunt accipere scientiam que est clauis, et peccatum mortale esse causam quate non habeat scientiam debitam in usu sed in habitu tantum, sed tamen ignorantiam habere, ut fiat priuatio usus, non habitus, et illa est ante penitentiam tam culpa quam pena, sed post penitentiam remanere tantum actu penam, sed non reatu,

Cum confessio exterior que fit homini tanquam Deo maxime pendeat ex usu clauium,merito queritur quid sit clauis, et quid sit habere claues. Dicunt quidam quod triplex est clauis et triplex clauis confertur alicui quando promouetur m sacerdotem, scilicet scientia discernendi et potestas ligandi et soluendi. Contra quos sic. Scientia discernendi habet esse et prouenit ex naturali industria, uel ex applicatione litterarum, uel ex uirtute. Sed sacerdos iste qui malus est, nullam istarum habet. Non ergo habet scientiam discernendi. Item. Secundum hoc accidet quod aliquis diaconus uel subdiaconus est peritior in iudicando quam aliquis sacerdos. Item. Iste melior est quam ille. Videtur ergo quod maior discretio conferatur 1st1 in promotione quam illi cum tamen sacramentorum collatio non recipiat minus uel magis. Solutio quorum talis est, quod tali sacerdoti confertur scientia discernendi quantum ad habitum et non quantum ad actum et eam habet in habitu et non in actu uel usu. Sicut puer qui habet fidem in habitu et non in usu. Sed posito quod ipse conte-

INTRODUCTION

ad similitudinem originalis peccati. Sed hoc magis subtile quam uerum uel utile uidetur. Magister Robertus Puella dicebat quod scientia est quasi manubrium, potestas uero ligandi et soluendi sicut lamina cultelli, et sicut lamina manum incidit cum tenetur sine manubrio ad scindendum panem, ita potestas ledit sine scientia, que est quasi temperamentum lamine, que est potestas ligandi et soluendi. Dicimus quod debitum uel obnoxietas uel auctoritas discernendi inter ligandum et soluendum est clauis. Hoc accipit omnis in promotione ad sacerdotium, tam bonus quam malus. Et illud quandoque propter comitem discretionem que solet esse cornes, dicitur scientia. E contra. Super ilium locum: Tibi dabo claues regni celorum, dicitur que si

dedisset, locum in eis error uel infirmitas non haberet. Hec auctoritas nonnisi de scientia et discretione uidetur in telligenda quibus manentibus in sacerdote error locum non habet. Sic enim uidetur auctoritas intelligenda per suppletionem in fine auctoritatis factam, sic scilicet: manente· scientia. Sed et iuxta assignationem de debito discernendi

XIII

ratur et peniteat, habebit ne eam in usu. Dicunt quod non, propter impossibilitatem et inuincibilitatem ignorantie. Non enim posset de cetero animum applicare ad studium, quamuis enim uicium ignorantie deleatur quantum ad reatum, non tamen deletur quantum ad penam. Aliorum est solutio quod tantum est duplex clauis, scilicet potestas ligandi, et potestas soluendi que traduntur ei tam ad malum suum quam ad bonum; sicut si traderetur ei cultellus sine manubrio ad se incidendum pocius quam cum eo secandum. Alii dicunt quod · scientia discernendi est debitum quoddam uel obligatio, uel obnoxietas, siue auctoritas quedam que confertur isti in sacris ordinibus. Huic tamen uidetur obuiare glosa super Mattheum ibi: Tibi dabo claues

regni celorum. Dabo dicit et non do, quia adhuc locum habebant error et infirmitas. Quas si dedisset error et infirmitas locum in eo non haberent. Adhuc enim poterat Petrus errare, cum nondum esset indutus uirtutè ex alto, nec cactus clibano Spiritus Sancti. Sed queritur quando date

XIV

INTRODUCTION

sic intelligitur, locum non habet error dato debito discernendi inter ligandum et soluendum, supple de facili. Prout sepius enim cornes est scien tia et discretio. Sed est ne hoc uerum ?

fuerunt ei claues. An ante resurrectionem uel post. Dicendum est q uod post resurrectionem ante Pentecostem, quando Dominus insufflauit Spiritum Sanctum dicens:

Quorum remiseritis peccata remittuntur eis, etc. Sed tune etiam post collationem clauium, poterat peccare beatus Petrus. Ideo illi glose super Mattheum addendum est: de facili. Petrus enim post resurrectionem utpote roboratus in fide de facili non poterat peccare.

Il ne faut pas être grand clerc pour constater l'indépendance des deux rédactions; mais il convient surtout de remarquer que l'opinion à laquelle s'est rangé l'auteur dans la rédaction T B: Dicimus quod debitum uel obnoxietas uel auctoritas discernendi inter ligandum et soluendum est clauis, n'est plus dans le cod. P, qu'une simple solution mêlée à d'autres, donnant prise à des objections, et dont on ne peut dire avec certitude que le rédacteur de P l'ait adoptée. Il semble donc que cette rédaction différente, si intéressante par ses précisions théologico-canoniques (22 ) que nous offre le ms. P, soit l'œuvre d'un disciple plus ou moins indépendant de Pierre le Chantre. Quant au manuscrit que, pour faire court, nous avons appelé Z (2 3 ) , et dont nous ne pouvons connaitre que la seconde partie, il nous offre à son tour, à la place des §§ 134-13 5, une rédaction indépendante elle aussi, faite d'emprunts fort libres, tantôt à la rédaction commune, tantôt à la rédaction P. Nous

(2 2) édit., p. 4 3 2, 1. 12 5 : «De clericis qui non habent ecclesiasticum titulum»; édit., p. 432, 1. 130: «De scolaribus ... »; édit., p. 440, l. 14: «Queritur etiam utrum liceat magistro clericos suos excommunicare ... ». ( 23 ) J. A. DuGAUQUIER, op.cit., p. LXVII ss.

INTRODUCTION

XV

la publions également en appendice {2 4 ) . On y rencontre parfois le nom de Pierre le Chantre (25 ). Ici encore nous sommes donc obligés d'y voir l'œuvre d'un disciple inconnu de Pierre le Chantre, rapportant souvent les renseignements de son maître, mais n'hésitant pas à les accomoder parfois à ses goûts personnels. Ces réserves ne permettent cependant pas d'appliquer à la Summa de Pierre le Chantre ce que Roger Bacon affirmait de la monumentale Somme Théologique d'Alexandre de Halés: «quam ipse non fecit sed alii» (2 6) . Bien au contraire, les hypothèses suggérées dans les pages précédentes ne contredisent en rien les témoignages explicites des contemporains de Pierre le Chantre, mais permettent d'expliquer les divergences doctrinales que le lecteur attentif pourra discerner entre certaines parties de la Somme lorsque la publication en sera achevée.

L'édition de cette deuxième partie de la Somme de Pierre le Chantre a été faite suivant les principes qui avaient été adoptés dans notre premier fascicule. Le texte a été divisé en alinéas, paragraphes, articles et chapitres. Tous ceux-ci ont été gratifiés de titres qui n'ont pas été empruntés aux manuscrits, mais ont été ajoutés en vue de faciliter le maniement du texte. Les appendices I, II, III, contiennent les rédactions différentes qui ont été signalées. Ici encore, le texte a été divisé de la même manière, et les chapitres ont été également gratifiés d'un titre. Toutefois, là ou nous avons trouvé un texte fragmenté en chapitres séparés par des titres, nous avons transcrits ces derniers tels qu'ils se présentent dans le manuscrit. L'apparat critique contient parfois quatre sortes de notes. Le (2 4) Appendice III, p. 467. 25 ( ) «Dicit Cantor ... » (édit., p. 475, 1. 168); «Consilhtm tamen Cantoris est .. . » (édit., p. 476, 1. 200). ( 26 ) R. BACON, Opus minus (édit., J. S. BREWER, Fr. Rogeri Bacon Opera hactenus inedita, London, 1859), p. 236.

INTRODUCTION

XVI

lecteur y trouvera les indices de la foliotation des manuscrits pour le début et la fin de chaque chapitre, et à la fin de l'ouvrage, une table de concordance des incipits des chapitres. Enfin, nous rappelons le sens des abréviations les plus usuelles, suggérées en particulier par l'ouvrage de J. BIDEZ et A. B. ÜRACHMANN: Emploi des signes critiques. Disposition de l'apparat dans les éditions savantes de textes grecs et latins. Ed. nouvelle, Bruxelles, Union Académique internationale, 19 3 8. ( [

) ]

adjonction au texte manuscrit. crochets ajoutés pour isoler des termes du texte manuscrit. a.corr. ante correctionem addidit add. correxit corr. delevit del. erasit eras. expunxit exp. in mar g. in margine man. manus, manu om. omisit p. corr. post correctionem scr. scripsit sec.man. secunda manus s.s. supra scripsit

PETRI CANTO RIS PARISIENSIS

SUMMA DE SACRAMENTIS & ANIMAE CONSILIIS

SECUNDA PARS

TRACTATUS DE PAENITENTIA & EXCOMMUNICATI ONE

SIGLES USITÉS DANS L'ÉDITION

A B FB G L P R T W Z

Paris, Bibliothèque de I' Arsenal, cod. 263 Paris, Bibliothèque Nationale, lat., cod. 14.521 Friedberg (Corpus Iuris Canonici, 2 vol., Leipzig) Glossa Pro altercatione, Paris, Bibliothèque Nationale, lat., cod. 2.597 British Museum Harley, cod. 3. 596 Paris, Bibliothèque Nationale, lat., cod. 9.593 Reun, Bibliothèque Abbatiale, cod. 61. Troyes, Bibliothèque communale, cod. 276 Paris, Bibliothèque Nationale, lat., cod. 3.447 Paris, Bibliothèque Nationale, lat., cod. 14.445

( Cap. 1.- QVESTIONES DE PENITENTIA ET DE PECCATO)

( § 72. - V trum iteranda sit penitentia uel confessio sine caritate f acta.) Post hec de penitentia agendum est, in quo tractatu pauca quedam que minus publicata sunt proponemus, aliis que in libro sententiarum absoluta sunt, insistere superfluum ducentes. Constat quod caritas fundamentum est omnium eorum que meritoria sunt. Dubitabile ergo est si aliquis penitentiam fecerit sine caritate, uel non est certum quod eam fecerit in caritate et inde dubitet, utrum eam inchoare denuo teneatur. Eadem etiam questio de confessione. Puta aliquis confessus est sacerdoti et non in caritate, uel dubium est ei utrum in caritate. Quis enhn scit an odio an amore dignus sit ? Nunquid tenebitur i~te denuo confiteri ? Confessio enim et penitentia ante acta, nil ei prosunt si sine caritate facta sunt. Si quis enim T f 0 26ra-rb P f° 3 lrb-vb L f° 96ra-rb

B f 0 26ra-rb W f 0 16va-vb A f 0 32r

R f O 18 0v-181 r 11 Eccle., IX, 1. 1 agendum est] agenda R Il est] om. W 2 publicata] puplicata B Il aliis] alteris T Il que] sicut A 3 ducentes] dicentes a. corr., docentes p. corr. L 5 Constat] autem add. L Il quod] quia BPWLAR 6 Dubitabile] dubitale R Il ergo est] est ergo W AR Il aliquis] quis R [I penitentiam fecerit] fecerit penitentiam T 7 est] sit P, ei add. BPA Il in] cum P 8 inde] tamen L Il inchoare denuo] denuo inchoare P, de nouo inchoare R 9 etiam] est add. BR Il de] est s. s. P est] sit R 11 an (odio)] om. W A, si R Il an (amore)] siue P Il dignus sit] sit dignus B W L R 12 iste] om. B Il denuo] de nouo B PR 13 suntJ fuerint P

li

5

10

4

DE PENITENTIA

dicat 1st1, non curandum de preteritis, cum sufficere possit eî 15 ad salutem quod modo habet caritatem, respondemus isti non

Il

debere sufficere quod saluetur. Immo ei laborandum esse ut prius saluetur. Contemptus enim uidetur si potest operam dare ut euadat purgatorium et negligit. Preterea. Si quis uelit dicere reuiuiscere propter caritatem 20 sequentem opera prius mortua, dicimus hoc non inueniri nisi in sacramentis, sicuti in baptismo ficte accepto qui, post habita caritate, uitalitatem et uigorem assumit. Probatur etiam aliter quod iteranda sunt predicta in casibus preassignatis. Esto enim quod aliquis in caritate confessus fuerit, 25 sed post, penitentiam sibi iniunctam facere neglexerit. Nonne propter neglectum penitentie que sequi debuit confessionem, tenetur iterare etiam confessionem quasi nichil actum fuerit ? Multo magis confessionem de qua certus est quod sine caritate facta fuerit, uel de qua dubitat an cum caritate. 30 Item. Iste commisit aliquod peccatum, et scit quod illud T f 26rb non est ei remissum, cum sine caritate sit Il illud confessus, uel 0

14 de] om. A Il possit ei] ei possit B W L, possunt ei A, posset ei R 15 quod modo] quomodo L [[ isti non debere] non debere isti B A R, lsti nondum L 16 eij om. R [[ laborandum] elaborandum W A 18 negligit] negligeret L 19 propter] om. A 21 sicuti] uti 1; sicut L 24 enim] om. L 2 5 facere] om. R 27 tenetur] in marg. scr. W [\ nichil] ante add. P 28 est] om. R 30-31 Item. lste commisit ... sine caritate] om. R 31 non est ei] ei non est B L, non est sibi P 19 PIERRE LE CHANTRE rejette la reviviscence de la pénitence et réfute la ressemblance avec le cas du baptême. Son disciple ÉTIENNE LANGTON re. prend et précise son argumentation: « V trum penitere possit quis de uno mortali, non de alio. Quod sic: penitentia facta in mortali, quare non reuiuiscat redeunte caritate sicut baptismus fictionis ? Responsio. Baptismus opus Dei est et caracterem habet, qui deleri non potest, et ideo re• sumere potest officium suum recedente fictione. Vis vero satisfactionis pen"" det ex caritate et ideo secus.» (Texte établi par A. ANCIAUX, La Théologie du Sacrement de Pénitence au XIJ0 siècle, Louvain, 1949, p. 485, d'après ms. PARIS, Bibl. Nat., lat. 16.385, f 0 60rb-va). ROBERT DE COURÇON réfute également, et dans des termes semblables, la ressemblance avec le cas du baptême. Cf. Summa, 1ère partie, édit. V. KENNEDY, Robert Courson on Penance, Mediaeval Studies, t. VII, 1945, p. 295-296.

DE PENITENTIA

cum omiserit penitentiam illius, ergo debet illud confiteri. Forte uelit quis instare huic argumento in baptismo ficte accepto ab aliquo, nam ei non est remissum originale peccatum, ergo iterum baptizandus est. Sed longe hic aliter est: confessio enim 35 iterari potest et debet, et de iure et de facto, baptismus nequaquam. Item. Aliquis confessus est peccata sua que habuit in memoria, perpetrauit aliquam symoniam in occulta specie, de qua nescit an sit symonia et peccatum mortale, tandem recogno- 40 scit quod est peccatum, uel dubitat inde. Nonne tenetur illud confiteri, cum sciat sibi non esse remissum in priori confessione? A simili in priori casu tenetur confiteri que non sunt ei rem1ssa. Responderi potest quod qui confessus est siue in caritate, siue 45 non, non tenetur denuo confiteri, nisi hoc tantum quod sine caritate confessus est, si hoc constet ei, uel si de hoc habet scrupulum. Ita enim in infinitum eamdem confessionem repe32 cum omiserit] commiserit A Il omiserit penitentiam illius] penitentiam illius omiserit L 3 3 uelit] uolet B W L A R Il quis] aliquis B LA R 34 ei non] om. P 3 5 longe hic] hic longe W, hoc longe L A R Il hic] om. B P 36 et debet] om. P Il et (de iure)] om. W L 39 symoniam] simoniam et sic deinceps B P A, symonia R 40 recognoscit] recognoscat R 41 est peccatum] et peccatum mortale add. P Il uel] et T Il inde] tamen L Il tenetur] teneretur R 46 denuo] om. L 47 (si) hoc] om. P Il constet] constat B Il habet] habeat R 47-48 habet scrupulum] scrupulum habet L 48 in infinitum] om lacuna L, inf initum R Il eamdem] eorumdem B A R, eorum L, om. P Il confessionem] confessioni A 45 PIERRE LE CHANTRE n exige donc pas que l'aveu fait sans la charité soit renouvelé. ÉTIENNE LANGTON ne le suit pas sur ce point. Il estime en effet qu'un tel aveu, en l'absence du 1epentir et de la charité, doit être renouvelé (cf. ANCIAUX, op.cit., p. 486). Avec ROBERT DE COURÇON, nous retrouvons la solution proposée par notre auteur: il suffit d'avouer au prêtre que l'on s'est confessé sans la charité: «Si autem aliquis confiteatur sacerdoti et non sit in caritate, et postmodum habeat caritatem, non tenetur iterare omnem confessionem peccatorum prehabitam, sed tenetur dicere, quando habebit caritatem, quod confessus fuit extra caritatem, si hoc sciat, et non tenetur omnia confessa iterare, tamen bonum est si iteret.» (ROBERT DE COURÇON, Summa, ed.cit., p. 296).

6

50

55

60

DE PENITENTIA

tere deberemus. Quis enim scit an cum c:aritate aliquid fecerit ? Sufficit enim prior confessio, quantum ad hoc ut non oporteat eam iterum fieri, licet quoad cetera non habeat uigorem. Peccatum uero de quo nesciebat an esset mortale, debet confiteri quia illud ante non fuerat confessus. In penitentia aliter dicitur. Quod si quis penitentiam egerit sine caritate, il1am procul dubio iterare debebit. Sed obicitur quod confessio pars est penitentie et satisfactionis, ergo ipsa confessio iteranda est. Dici potest quod est quedam confessio que precedit satisfactionem iniunctam, quedam que iniungitur in ipsa satisfactione. Puta si alicui pro peccato iniungam ad penitentiam quod ipse confiteatur duobus sacerdotibus uel tribus. Prior confessio non est iteranda, sed ille que iniunguntur in penitentia, iterande sunt. 56 Ps.- AUGUSTINUS, De 1/era et falsa poenitentia, c. X, n. 25 (PL, XL, 1122); GRATIANUS, Decretum, c. 88, D. I de poen. (FB, I, 1187); PETRUS LoMBARDUS, Sententiae, libr. IV, dist. XVII, cap. 3 (ed. Quaracchi, 1916, II, p. 8 52) : «Laborat enim mens patiendo erubescentiam; et quoniam verecundia magna est poena, qui erubescit pro Christo, fit dignus misericordia.»; PETRUsMANDUCATOR, De Sacramentis (ed.cit.), p.95: «Ipsa namque erubescentia confessionis maxima pars est satisfactionis»; PETRUS PicTAVIENSIS, Sententiarum Libri V, libr. III, c. 12 (PL, CCXI, 1066): «Item. Confiteri debemus peccata, quia confessio est pars satisf actionis. »; ALANUS DE lNsuus, Liber poenitentialis (PL, CCX, 299): «Pars enim poenitentiae est erubescentia de confessione» 49 enim] am. B Il enim scit] scit enim A Il scit] in marg. scr. sec. man. P 51 quoad] quod ad T W R 5 3 quia] quasi B, quod A Il ante] antea R 54 dicitur] dicimus W L A R Il Quod] Quia B P A R, am. L 56 satisfactionis] :;atisfectionis T, satisfationis P 58 satisfactionem] satisfectionem T, satisfationem P 59 satisfactione] satisfatione P 60 iniungam] iniungatur R 61 iterande] iteranda R 59 La pratique des confessions multiples pouvait se fonder sur un texte du PsEUDo-AuGUSTIN. De 1/era et f alsa paenitentia, c. X, n. 2 5 (PL, XL, 1122), que nous retrouvons chez GRATIEN, Decretum, c. 8 8, D. I de paen. (FB, I, 1187) ; et PIERRE LOMBARD, Sententiae, libr. IV, dist. XVII, cap. 3 (ed.cit., II, 852): «Laborat enim mens patiendo erubescentiam; et quoniam verecundia magna est poena, qui erubescit pro Christo, fit dignus misericordia. Vnde patet, quia, quanto pluribus confitebitur in spe veniae turpitudinem criminis, tanto facilius consequitur gratiam remissionis. Ipsi enim sacerdotes plus possunt iam proficere, plus confitentibus parcere,»

DE PENITENTIA

( § 7 3. -

7

De uere penitente.)

Penitere autem est commissa deflere et flenda deinceps non committere. Omnis ergo qui flet commissa non commissurus flenda, uel etiam proponens se non commissurum, est uere Il T f 0 26va pe /1 nitens, habet ergo caritatem. Probatur autem non necessario hoc prouenire. Nam potest aliquis ex seruili timore, uel ex na- 5 turali dilectione, hoc totum facere, scilicet flere pro preteritis et proponere de futuris. Videmus enim quosdam ex naturali strenuitate sine omni caritate, constantissime et inuictissime sustinere tormenta, etiam usque ad martyrium. Respondetur: non sufficit hoc adesse uere penitentem cui peccata remitantur. Si 10 enim cuilibet tali remitterentur peccata et haberet caritatem, ita quilibet talis sciret an haberet caritatem quia scit et quod 0

T f 0 26rb-va P f° 31vb-32ra L R

B f 26rb-va W f 0 16vb A f 0 32v

f 0 96rb f 0 181r

«Penitentiam quippe agere est et perpetrata mala plangere et plangenda non perpetrare» : S. GREGORIUs, Homil. in Evang., XXXIV, n. 15 (PL, LXXVI, 1256); GRATIANUS, Decretum, c. 6, D. III de poen. (FB, I, 1212); RoBERTUs MELODUNENSIS, Questioncs de ePistolis Pauli (R. M. MARTIN, Œui,·res de Robert de Melun, t. II) , p. 36; Summa Sententiarum, tract. VI, cap. 12 (PL, CLXXVI, 149); PETRUS LoMBARDUS, Sententiae, libr. IV, dist. XIV, cap. 2 (ed.cit., II, 820). - «Penitentia est et mala preterita plangere et plangenda iterum non committere»: Ps. AMBROSIUS, Sermo XXV (De s. quadrag., 9), n. 1 (PL, XVII, 65 5); Summa Sententiarum, tract. VI, cap. 12 (PL, CLXXVI, 149); ABAELARDUS, Ethica, c. 18 (PL, CLXXVIII, 661); Yvo CARNOTENSIS, Decretum, pars XV, c. 1 (PL, CLXI, 857); GRATIANUS, Decretum, c. 1, D. III de poen. (FB, I, 1211); PETRUS LoMBARDUS, Sententiae, libr. IV, dist. XIV, cap. 2 (ed.cit., II, 820); PETRUS MANDUCATOR, De Sacramentis (ed.cit.), p. 58.

Il

1 deflere] et deserere add. P deinceps] om. P 2 ergo] enim R /1 commissurus] commissurum A Il etiam] om. L 3 non] s. s. R 4 autem] ergo A IJ non necessario hoc] hoc non necessario PR 5 ex] om. P 6 pro] de R, peccatis add. PL /1 preteritis] om. L 9 etiam] et A Il martyrium] martirium B W A Il Respondetur] Respondemus P 10 adesse uere] ad omnem A IJ penitentem] penitentie R 11 peccata] om. B 12 (scit) et] om. T

DE PENITENTIA

8

flet commissa et quod proponit non committere flenda. Queritur etiam utrum circa uenialia debeat aliquis habere 15 tale propositum scilicet non committendi e:1 ulterius. Dicimus quod non tenetur ad hoc aliquis, quia nemo potest ex toto uitare uenialia, sed debet penitens proponere quod pro posse suo declinabit uenialia et uitabit. Sed forte sacerdos cui confiteris iniunget tibi quod omnia 20 illa uenialia deuites, per que perducitur quis ad mortale peccatum, et etiam ut uites omnem occasionem peccandi mortaliter, quod sepe fit per uenialia. N unquid tenemur omnia talia uitare ? Aut nunquid si non uitamus ea~ sumus transgressores, et sic mortaliter peccamus ? Dubium esse potest. Tenemur enim 25 ad implendam penitentiam nabis iniunctam. Videamus tamen, an tanta et talia honera debeant in penitentia imponi. Ulud autem dicimus indubitanter, quia illa superior descriptio penitentis non est uera descriptio sed assignatio tantum, uel qui sic penitet non deflet omnia preterita, quia non deflet caren30 tiam caritatis et ideo non est penitens.

( § 7 4. ritatem.)

Vtrum aliquis penitens possit credere se habere ca-

Queritur quid debeat facere qui in tali statu est, ut nullius T f O 26va-27rb P R L

0

f 32ra-vb f 0 181r-182r f 0 96rb-va

B f 0 26va-27ra 0 W f 16vb-17ra A f 0 32v-33r

13 flet] peccata add. P 15 ulterius] alterius R 16 tenetur] tenemur P Il aliquis] om. P 16-17 ex toto uitare] uitare ex toto W AR 17 posse] se R Il suo] om. P, suum A 18 et uitabit] om. P 19 iniunget] iniungit AR Il quod] ut P 20 illa] om. T Il perducitur] ducitur P 21 etiam ut] ut etiam T Il uites] uitet W AR JI peccandi mortaliter] peccati mortalis P 2 3 ea] s. s. P Il transgressores] transgredientes T 24 enim] om. P 2 5 nobis] om. A Il tamen] om. R 2 6 tan ta et talia] talia et tan ta W A R 11 honera] onera B A R, opera L Il imponi] poni B 27 indubitanter] dubitanter A 28-29 qui sic penitet] sic penitens T 29 non deflet] deflet non P Il carentiam] carentia P, carencia A 1 tali statu est] statu est tali R, tali casu est T

DE PENITENTIA

9

sibi conscius sit, an debeat accedere ad sumendam eucharistiam an non. Videtur enim quod debeat sumere, quia proponit in animo se non peccaturum deinceps, et deflet preterita, maxime cum il sciat omnibus communicandum esse semel in anno, uel forte pluries, sicut antiquis mos erat ter communicare. Peccat ergo abstinendo. Contra. Probatur quod peccaret sumendo quia forte non habet caritatem et sic non manet in Christo, ergo non debet accedere ad sumptionem tanti sacramenti. Preterea. Penitentibus etiam consulitur ut abstineant a sumptione eucharistie donec eos confortet bona conscientia. Multo magis abstinendum est a predictis. Sed quid si animus eorum inclinetur ad hoc magis ut habeant caritatem cum forte non habeant ? Nam et habentes possunt opinari se non habere, et non habentes credere se habere. Dubitabile enim uidetur quis sciat se caritatem habere, et ad hoc multe concurrunt auctoritates pro utralibet parte. Dicebant autem quidam non peccare accedentem in tali casu, immo peccare si non accedat; alii contra. Quidam etiam dicebant eos qui simplicioribus mortalibus sunt irretiti, ueluti simplici fornicatione, posse accedere ad eucharistiam, quod nos nullatemus approbamus. Mouet ergo quod scandalum facit qui non sumpserit, cum consuetudo ecclesie habeat, ut uideli4 Respicit loc. cit. § 73, I. 1. n. 6 Respicit: «Saltem in anno ter homines communicent ... in Pascha uidelicet, et Pentecoste, et Natali Domini», Yvo CARNOTENSIS, Decretum, pars II, c. 27; Panormia, I. I, c. 15 0 (PL, CLXI, 167, 1079); GRATIANUS, Decretum, c. 16, D. II de cons. (FB, I, 1319); PETRUS LoMBARous, Sententiae, libr. IV, dist. XII, cap. 6 (ed.cit., II, 815) ; PETRUS MANDUCATOR, De Sacramentis (ed.cit.), p. 51. 2 sibi] om. W R 3 se] suo A 8 peccaret] peccat A, et add. A et] om. TA Il ergo] et B 9-10 debet accedere] accedere debet TA 11 a sumptione] assumptione T 13 inclinetur] indinetur T Il inclinetur ad hoc] ad hoc inclinetur R 14 cum] tamen add. R 15 possunt] s.s. R 16 Dubitabile] est add A!/ uidetur] utrum BAR Il quis] aliquis RA /1 se caritatem] caritatem se L 19-20 casu] statu B PL AR 20 etiam] om. L Il eos] om. R 21 sunt irretiti] irretiti sunt P 23 approbamus] aprobamus A Il facit] faciat R 24 eccksie habeat J habeat ec;:clçsie A R

9

5

10

15

20

Il

0

T f 26vb

DE PENITENTIA

10

cet semel quilibet sumat in anno. Contra quod: non est certus de se quod habeat caritatem, et cum uideamus quod habem caritatem licite potest ex humilitate abstinere et certum est quod non habens caritatem nullo modo debet ad sumendum accedere. In hoc ergo dubio cum incertus est iste utrum habeat ca30 ritatem an non, consultius est ei abstinere quam sumere. Preterea, si consulat sacerdotem aliquis in hune modum: 'Domine, confessus sum omnia que recolo et propono me non recasurum'. Sed totum hoc sine caritate fieri potest. luxta quod uidetur Apostolus dicere: Nichil michi conscius sUJn, sed 35 non in hoc iustificatus sum, et nescio an aliqua omiserim, cum multa sint quibus omissis deest caritas. Sicut dicitur super f° 27ra illum locum Omni petenti te tribue: frusta Il manus suas ad orandum leuat, qui non eas pro passe suo ad pau perem extendit. Cum ergo de multis omissis que facere tenerer, possim esse 40 meticulosus, et nescio an omnia uel facta uel omissa recoluerim; quid consulis michi, utrum accedam ad eucharistiam sumendam an non ? Dubium potest esse sacerdoti quid debeat dicere. Et quia hic incidit questio de habente caritatem, an omnis talis sciat uel credat se habere, aliquid super hoc dicamus. Vi45 detur aliquibus satis probabiliter sic esse, quod cuilibet habenti caritatem, dictat conscientia quod habeat eam; sed non ha25

T

34 I Cor., IV, 4. 37 Luc., VI, 30. Matth., XII, 13 (PL, CXIV 125).

37-39 Glossa ordinaria, in

Il

2 5 quilibet sumat in anno] in anno quilibet sumat P W Contra quod] Econtra qui R Il est] s. s. R 26 quod (habeat)] ut P 27 potest] possit R humilitate] posse add. R 28 ad sumendum accedcre] accedere ad sumendum P 30 ei] om. T 31 consulat] consulit A Il aliquis] om. R 32 non] om. R 33 totum hoc] hoc totum W A hoc] om. P 34-3 5 sed non] et tamen W AR 35 an] utrum P 3 6 omissis] commissis R Il dicitur] om. T 37 petenti] potenti TA Il te] scr. et exp. L 3 8 pauperem] pauperes R Il extendit] extenderit A 39 de multis] om. T 40 et] om. T P 41 quid] om. R Il consulis] om. A 41-4 2 eucharistiam sumendam J sumendam eucharistiam P 42 debeat] ei add. P, om. R 44 hic incidit] mota est P caritatem] caritate A 45 aliquid] quid R 45-46 Videtur] Videbitur B L 46 sic] om. L 47 habeat] eam add, B 1?

Il

Il

Il

DE PENITENTIA

benti, non dictat animus statim quod non habeat. Immo sepe accidit quod non habens putat se habere. Sed ad hoc ultimum non habemus multas rationes. Primum 50 autem conicitur per illud Apostoli: Certus sum quia neque mors, neque uita, separabit me a caritate Christi; et illud: Spiritualis uir omnia diiudicat et ipse a nemine iudicatur; et ilJ.ud: Testimonium perhibente illis conscientia ipsorum et cogitationum accusantium uel def endentium. 55 Contra. Videtur quod etiam uir iustus, bonus et discretus, possit super hoc hesitare. Vbi enim Apostolus dicit: Sic curro, non quasi in incertun,i, nec quasi aera uerberans; super ilium locum dicit Augustinus: Currere in incertum est quedam opera facere ex quibus possis sperare et quedam facere ex qui- 60 bus non. Fere autem omnes tales sunt. V nde uidetur quod etiam discretus de statu suo possi t esse incertus. Item. Dicit Apostolus quod sobrie, iuste et pie uiuendum est in hoc seculo. Duo istorum aduerbiorum satis planam habent absolutionem, sed tertium materiam dubitandi parere u- 65 nicuique potest. Sobrie uiuitur ab aliquo quantum ad se; pie quantum ad Deum; iuste quantum ad proximum. Satis potest Rom., VIII, 38. 52-53 I Cor., II, 15. 54 Rom., II, 15. I Cor., IX, 26 59-60 Glossa ordinaria, in I Cor., IX, 26: «In in.::ertum currit qui talia f acit, ut ex quibusdam sperare, ex aliis desperare possit» (PL, CXIV, 5 34); PETRUS LoMBARDUS, Collectanea in Epist. I ad Cor., IX, 26 (PL, CXCI, 1616 D). 63 Tit., II, 12. 51

,7

50 ultimum] ultimo R 51 conicitur] conuincitur P R, cognoscitur A, connicitur W, conuicitur L Il quia] quod R 5 2 uita] etc add. P Il me] nos B 5 3 omnia diudicat] iudicat omnia P Il ipse] om. B P W LAR 54 ipsorum] sua A 5 5 uel] aut P Il defendentium] deferentium L 5 6 Contra] etiam add. P Il etiam uir iustus] uir etiam iustus P Il iustus] et add. W AR 57 Apostolus dicit] dicit Apostolus P Il sic] igitur add. B A 58 aera] aerem P W A 58-5 9 illum locum] locum illum B W A 59 in] am. A 60 opera] om. A 61 non] s. s. B Il omnes tales sunt] tales sunt omnes R 62 etiam] et B 63 quod] om. P Il sobrie] et add. P 65 absolutionem] expositionem set., uel absolutionem s. s. sec. man. R tertium] tercius R IJ materiam] modus R Il dubitandi] uidetur add. P 65-66 unicuique potest] potest µnicuique W L A R JI pote$t] 0111-. P

12

DE PENITENTIA

liquere alicui utrum in se seruet sobrietatem, in uestitu scilicet et in uictu habeat moderantiam; in ceteris similiter que ad ip70 sum pertinent. Similiter in cultu Dei, qui consistit in deuotione, in cotidianis obsequiis Deo impendendis. Sed utrum iuste ad proximum potest hesitare. Hoc enim est nullam proximo T f 27rb inferre calumpniam, et omnem contumeliam ab eo propulsa\\ re, hoc est nec facere miserum, nec deserere miserum; quod 75 etiam notatur per uerba illa: Declina a malo et fac bonum. Sed quis se habet sic, aut certus est quod se sic habeat ad proximum? Videtur tamen Augustinus innuere quod homo ad conscientiam suam recurrere debeat, quasi ex ea possit certiorari so utrum habeat caritatem, quia super illum locum Psalmi: Qui sedes super Cherubin moueatur terra, dicit: Interroga cor 0

tuum utrum habeas caritatem, quam qui scit, quid est quod nescit ? Tune sedet Dominus super te, et habes plenitudinem scientie, que est caritas. 75 Psalm., XXXVI, 27. 80 Psalm., XCVIII, 1. 81-84 Glossa ordinaria, in Psalm., XCVIII, 1: «Plenitudo scientiae, quae est caritas. Plenitudo scientiae legis, quae est sedes Dei, erit in te si charitatem habueris, contra quam nihil possunt irati» (PL, CXIII, 1008); S. AUGUSTINUS, Enarr. in Psalm., XCVIII, 1: « Si vis ut sedeat in te Deus, si bonus eris, sedes Dei eris. Sic enim scriptum est: sedes sapientiae, anima justi • .. et dixerunt (quidam) esse Cherubim plenitudinem scientiae. Ergo, quia Deus superat omnem scientiam, super plenitudi.nem scientiae sedere dicitur. Sit ergo in te plenitudo scientiae et eris et tu sedes Dei ... Ad legem Dei pertinet scientia . . . Plenitudo autem legis charitas . . . Interroga cor tuum, vide utrum habeat charitatem. Si est ibi charitas, est ibi plenitudo legis, iam in te habitat Deus, sedes Dei factus es.» (PL, XXXVII, 1259 sq.). 68 in se] om. P 68-69 scilicet et] om. L 69 et] om. B Il in (uictu) ] om. W A Il habeat] hanc R, scilicet add. L 69-70 que ad ipsum pertinent. Similiter] s. s. R Il ipsum] ipsos L 73 inferre] ferre R 1\ calumpniam] contumeliam W AR, uero s. s. B Il et omnem] om. L, et omnia R Il et omnem contumeliam] contumeliam et omnem B Il contumeliam] om. PA, in marg. scr. W 74 nec (facere)] enim L, non A 75 uerba illa] illa uerba P W LA R 1\ bonum] etc add. P 76 quis] qui T P Il habet sic] sic habet L Il aut] an T 1\ se sic] sic se W A R \\ habeat] habet W 79 certiorari] cerciorari R 80 illum locum] locum illum B P W A, hune locum L 81 moueatur terra] etc P \I terra] om. A 83 nescit] nesciat P, Et add. R

13

DE REDITV PECCATOR VM

Et reuera satis probabile est ita esse ut qui habet caritatem 85 sentiat in se saporem quemdam et iocunditatem, unde dictat sibi conscientia quod eam habeat. Illud tamen non est dubium non omni qui eam non habet constare quod eam non habeat, immo multi opinantur falso caritatem se habere.

(§§ 75-77. - De multiplici reditu peccatorum, et quoad reatum, et quoad penam.) ( § 75.) - Post hec satis consequens est ut dicamus de reditu peccatorum, propter recidiuum peccati, uel nouum peccatum perpetratum. Fundamentum autem et origo huius questionis et inquisitionis sumitur ex parabola euangelica in qua dicitur quod pater- 5

familias dimisit seruis suis uniuersum debitum, illis non habentibus unde redderent et cum illi no/lent misericorditer agere cum conseruis suis et similiter dimittere, iussi sunt tradi tortoribus donec redderent nouissimum quadrantem; quibus tamen dimissum fuerat quicquid debebant. Prius autem quam de principali proposito dicamus aliquid morale iuxta littere superficiem consideremus. Primo uideamus quod paterfamilias remisit seruis uniuersum debituni, non habentibus illis unde redderent. T f0 P f0 L f R f0 0

27rb-va 32vb-33ra 96va-vb 182r

Respicit Matth., XVIII, 23-24. picit Matth., XVIII, 34, 2 5.

f 0 27ra-rb W f 17ra-rb A f 0 33r B

0

8 Respicit Matth., V, 26.

13 Res-

86 sentiat] sciat R Il in se saporem quemdam] quemdam in se saporem P, in se esse quamdam sapientiam R Il unde] dum R 88 omni] ideo a. corr. scr., omni s. s. sec. man. R 89 caritatem se] se ita W, se caritatem AR 1 satis] satius T 2 recidiuum] reciduum B P R Il peccati] om. R 4 autem] ergo R Il huius] om. A Il et inquisitionis] om. P 6 seruis] seruos R Il et] om. T 7 nollent] noient T, noient a. corr., nollent p. corr. B Il (suis) et] om. R 8 dimittere] dimittendo R 9 redderent] usque ad add. PR 9-10 dimissum] commissum R 12-13 seruis] suis add. A 13 uniuersum] uniuersis L

10

DE REDITV PECCATOR VM

14

Ex hoc plane uidetur quod et nos redditus, qui nobis a censuariis nostris uel colonis debentur, eis remittere tenemur cum illi sint non soluendi. Sed statim occurrit questio, qualiter accipere debeamus eos non habere unde reddant. Nunquid enim si non habent nisi ea que sibi et familie sue, ad uictum annuum sunt necessaria, et 20 illa tanto distrahi possint, quantum ad debitum sufficit soluen11 T f 27va dum Il dicentur esse ydonei ad soluendum ? Esto quod nec habeant, sed immobilia aliqua, forte terram et ea distracta uel sub ypotheca obligata poterunt soluere debitum. Nunquid dicentur habere unde reddant. Forte nimis districta et dura es25 set hec exactio. Queritur postea an indebitas exactiones, ueluti tallias et consimiles, facere possumus, cum non habeant subditi unde reddant. Videtur quod cum teneamur remittere debita, si illi non sint facultatibus ydonei, multo fortius teneamur cessare ab in30 debitis in casu consimili. lmmo certe si etiam illi ad soluendum essent ydonei. 15

0

14 hoc] s. s. R 14-15 a censuariis ... debentur] debentur a censuariis nostris uel colonis B P W LA R Il censuariis in marg. scr. W 15 remittere tenemur] tenemur remittere W Il illi] illis R Il sint non soluendi] sint non soluendo BA, non possint soluere P, non sint soluenda R 17 accipere debeamus] debeamus accipere A 18 reddant] redderent R Il si] om. T 19 ad] bis scr. R Il sunt] s. s. sec. man. R 20 tanto] tamen R Il possint] possunt P R Il ad debitum sufficit] sufficit ad debitum W A R 21 dicentur] dicetur T W L, diceretur A Il ydonei] idoneum T, ydoneum PR Il ad (soluendum)] om. T PL AR Il nec] non P, hoc add. B W A 22 habeant] habeat L Il aliqua] quedam L Il terram] scilicet add. R 23 ypotheca] ipotheca W R Il obligata] quod est obligatio immobilium add. P Il poterunt] poterit R 2 3-24 dicentur] dicetur T, diceretur A 24-2 5 districta et dura] dura et dîstricta T Il esset] est P Il hec exactio] exactio ista P 26 postea] preterea B Il tallias] tales scr. et del., taillias in marg. scr. W 27 possumt.s] possimus LR habeant] habent R 28 debita] debitas B Il si] ubi AR sint] sunt AR 29 ydonei] idoneis A, idonei W R 30 certe si etiam] etiam certe si TA, ubi etiam illi W, certe ut etiam R Il etiam ... ydonei] certe si illi etiam essent ad soluendum ydonei L Il ydonei] idonei

Il

WAR

Il

DE REDITV PECCATORVM

15

( § 7 6.) - His breuiter prelibatis, redeamus ad propositum et inspiciamus parabolicum sermonem, et ipsum proposito adaptemus. Dicitur in parabolis quod seruus qui conseruis suis fuit inmisericors, exigetur in integrum quicquid fuerat ei dimissum, et tamen forte minus debebant ei conserui, quam ipse patri- 5 familias. Exigitur ergo ab eo maior summa quam in qua fuit conseruis inmisericors. Hoc autem ad spiritualia debita referri debet. Et glosa super illum locum dicit: caueant commissa ne T f0 P f L f R f0 0

0

B f 0 27rb-28va W f 0 17rb-vb 0 A f 33r-34v

27va-29ra 3 3ra-34vb 96vb-97va 182r-184r

8 Locum non inventum.

7

3 fuit] fuerit B P W LA 4 in] in marg. scr. W Il fuerat ei] ei fuerat P W A Il dimissum] commissum L 5 debebant] debeant R Il ipse] ipsi R 6 ab] ex B 1/ fuit] fuerit T R 8 illum locum] locum il1 Au sujet de la reviviscence des péchés pardonnés, on se souviendra que, si HUGUES DE SAINT-VICTOR admet la reviviscence (De Sacramentis, libr. II, pars XIV, cap. 9. PL, CLXXVI, 571 sqq.), GRATIEN se prononce contre lui, mais avec peu d'énergie, et PIERRE LOMBARD reste vraiment indécis (Sententiae, libr. IV, dist. XXII, cap. 1, ed.cit., II, 888). Les Sententiae Anselmi admettent aussi la reviviscence (ed. F. Pl. BLIEMETZRIEDER, Anselms von Laon Systematische Sentenzen, p. 122-123). A la suite d'ABÉLARD (ln Epist ad Rom., lib. II, PL, CLXXVIII, 864), la Summa Sententiarum (tract. VI, c. 13, PL, CLXXVI, 15 0), les Sententiae divinitatis (tract. V, De Sacramentis, IV, ed.cit., p. 149), GANDULPHE DE BOLOGNE se prononcent nettement contre cette doctrine (Cfr. J. De GHELLINCK, S.J., La reviviscence des péchés pardonnés à l'époque de Pierre Lombard et de Gandulphe de Bologne, dans la Nouvelle Revue théologique, t. XLI, 1909, pp. 400-408); et l'on peut aussi ranger dans leur camp l'Ysagoge in Theologiam (édit., A. LANDGRAF, Écrits théologiques de l'école d'Abélard. Louvain, 19H, p. 213-214), RoLANDBANDINELLI et RoBERTDEMELUN (Quaestiones de divina pagina, ed. R. M. MARTIN, Œuvres de Robert de Melun, t. I, pp. 19, 36). Au contraire, GuY o'ORcHELLES admet, mais non sans réserves, la doctrine de la reviviscence (Tractatus de Sacramentis, ed. PP. DAMIANI et Van den EYNDE, N-Y, 1953, p. 131). Il nous rapporte l'opinion, d'ailleurs connue de PIERRE LE CHANTRE, et soutenue par PRÉVOSTIN, selon laquelle il n'y a reviviscence des péchés que dans quelques cas bien précis, ~

16

li

T f0

DE REDITV PECCATORVM

redeant dimissa. 10 Sunt autem super hoc reditu peccatorum diuerse opm10nes. Quidam enim sentiunt pro pari par et pro maiori minus redire. Alii dicunt pro apostasia et fraterno odio, peccata ante dimissa redire, et in hoc casu uidentur loqui auctoritates glosarum. Nobis autem uidetur, et pro pari par, et pro maiore mi15 nus, et pro minore maius, et pro uno plura, et pro pluribus unum redire, et ita in aliis mortalibus, sicut in apostasia et fraterno odio. Cum enim alia peccata paria aut maiora sint his duobus, non uidemus quare non ita in aliis commissis, sicut in istis redeant ante dimissa. 20 Item. Esto quod aliqui duo impariter peccauerunt. Ille qui minus peccauit post dimissionem illius, incidit in maius peccatum; qui plus peccauit in minus. In illo qui minus peccauit, propter maius sequens redit peccatum, in altero non, secundum illam opinionem qua sentiunt quod per maius redit mi27vb25 nus, sed non conuertitur. Il Ergo in meliori statu est qui plus peccauit quam qui minus. Item. Esto quod aliquis qui fecit aliquod peccatum, de quo et penituit, modo faciat duo quorum utrumque minus est precedenti ante dimisso, sed illa duo, simul eque reum faciunt 30 ut illud fecit quod precessit, ergo propter ista duo, redit primum, secundum illos qui dicunt pro pari par redire. Videtur ergo quod redeant peccata ante dimissa, sine distinctione qualitatis uel quantitatis circa peccatum. Sed si hoc dicitur, nunlum P A Il locum] om. T 10 reditu] redditu B 11 enim] om. L Il sentiunt] om. P 1\ maiori] maiore R 12 dicunt] om. P W A Il dicunt ... odio] pro apostasia et fraterno odio dicunt B L R 13 auctoritates] auctoritate T 14 maiore] maiori PL A 15 minore] minori P, maiore R 16 et (ita)] om. L Il mortalibus] in marg. scr. W 18 quare] queritur R 20 aliqui] om. R Il impariter] pariter a. corr., in s. s. T 21 peccauit] peccat R 22 minus] et add. R 2 3 redit] om. R 24 illam opinionem] opinionem illam LA Il qua] qui W, contra A, que R Il sentiunt] sentit R 2 5 meliori] meliora A 27 aliquod] aliud R Il et] om. R 28 penituit] penituerit A 29 simul eque reum faciunt] reuera simul faciunt T, reum simul eque faciunt B L, reuera eque faciunt P, eque reum faciunt W 30-31 primum] peccatum T, preteritum sed add. B 31 illos] eos P 32 sine distinctione] om. P 11 distinctione] distintione R

DE REDITV PECCATORVM

17

quid diceretur ea redire quantum ad supplicium perferendum ? Videtur quod redeunt quantum ad reatum, ergo quantum ad supplicium, sed quo merito ? Nunquid merito huius peccati minimi mortalis, quod reuera esset iniustum; an merito illorum mortalium que ante fuerant dimissa ? Dicunt quidam quod merito huius peccati incidit in priora, id est redeunt priora, non tamen meretur incurrere supplicia. Potest enim mereri antecedens et non consequens. Verbi gracia. Aliquis alii meretur primam gratiam, non tamen uitam eternam quam habet habita prima gratia, et iste meretur ut ille oret pro eo et orando impetret illi primam gratiam, non tamen meretur primam gratiam iste, aut quod alius impetret ei primam gratiam. Hoc autem dicunt ea ratione, quia absurdum uidetur eis dicere quod merito modici peccati incidat in supplicia que debentur enormibus mortalibus peccatis. Sed forte dicet aliquis, quod non merito modici, sed meritis illorum que redeunt, incidit in supplicia illis peccatis debita. Sed quomodo dicetur puniri merito illorum, cum illa iterato non perpetrauerit, et fuerint dimissa supplicia ? Alii dicunt quod non redeunt dimissa, merito peccati quod committitur, sed occasione illius. Similiter et supplicia. Et est hoc peccatum quod committitur, causa, non ex qua redeunt, sed sine qua non redirent; causa non causalis, sed occasionalis. Sicut furi, post multa furta dimissa in aliquo furto deprehen34 diceretur] dicetur B P W L, dicentur R [[ perferendum] proferendum WR 3 5 quod] quia W [[ redeunt] redeant R 37 minimi] minori scr., uel (min) imi s. s. P, minimum R 38 mortalium] om. W [[ fuerant] fuere T 39 quod] pro T R 40 id est redeunt priora] om. P, in marg. scr. W [[ supplicia] supplicium R 41 enim] tamen L [! et] sed W 42 aliquis] alius A, quis R [[ meretur primam] primam meretur B 43 prima] om. L 44 impetret illi] illi impetret PR [I illi] ei W L, om. B 44-45 non tamen meretur primam ... ei primam gratiam] om. L 4 5 iste] om. B, ut ille oret pro eo add. A J[ primam gratiam] gratiam primam R 46 quia] quod B 47 uidetur eis] eis uidetur P 48 supplicia] suplicia B [[ enormibus] et add. T P 49 meritis] merito P 51 iterato] in tanto L, om. R 5 2 perpetrauerit] perpetrauerint R JI et] am. R I[ fuerint dimissa supplicia] supplicia fuerint di miss a W A R 5 3- 54 Alii dicun t . . . et supplicia] om. L 5 3 dimissa] om. P 54 committitur] committit A, cum merito R 54- 5 5 est hoc] hoc est T 5 5 non] om. AR Il redeunt] redeant AR 57 furi]

35

40

45

50

55

18 0

11

T f 28ra

DE REDITV PECCA TORVM

so, dicitur: 'Nunc omnia mala tua uenerunt in caput tuum Il et suspenderis'. Suspenditur fur iste non merito huius ultimi 60 furti, sed potius occasione quadam eius, merito omnium furtorum ab eo commissorum. Quod autem peccata priora licet dimissa redeant per ruinam in nouum mortale peccatum, potest probari sic. Ponamus duos esse qui mortaliter peccauerunt et penituerunt. V nus egit pe65 nitentiam sibi iniunctam plene. Alius non peregit ex toto, uel si peregit, non fuit ei condigna penitentia iniuncta, quinimmo oporteret quod residuum erat suppleri in purgatorio, si in caritate decessisset. Recidunt ambo in mortalia peccata. Ille ergo qui non peregit penitentiam de peccatis prioribus, punietur in 70 gehenna pro illis. Neque enim aliquis dicet suppleri in purgatorio quod deest penitentie faciende, quia cum decedat in mortali peccato, constat quod non transibit per purgatorium. Si autem punietur in gehenna, nunquid ex integro aut pro parte que restabat peragenda ? Si dicitur: pro parte tantum, partim 75 ergo facta est remissio, partim non, quod est inconueniens. Restat ergo ut ex integro puniatur pro peccatis prioribus, et sic plene redeunt. Nec enim dimidia uenia speranda est. Si autem hoc in illo conceditur, oportebit similiter concedi de illo qui totam peregit penitentiam. Ipse enim et alius de quo ante so diximus, in paribus mortalibus decedunt, et eque mali, ergo eque punientur, sed ille punietur non solum pro illo in quod incidit, sed etiam pro prioribus de quibus non peregerat penitentiam. Ergo et iste pro eisdem punietur, et sic illa redeunt fur R JI furta] commissa et ei add. P Il dimissa] commissa R Il deprehenso] deprehendo T, deprehensus R 5 8 Nunc] iam L Il in (caput)] super R 59 huius] istius R 59-60 huius ultimi furti] furti huius L 60 potius occasione] occasione potius L Il eius] et P Il merito] uero add. LA R 62 priora] prioria T W L 64 esse] om. PL 65 toto] uel si peregit ex toto add. T 66 ei] om. T 67 suppleri] supleri B IJ suppleri in purgatorio] in purgatorio suppleri A 69 penitentiam] om. L Il peccatis prioribus] prioribus peccatis W 70 pro illis] om. R 71 quod deest] om. TL, quod est P Il cum] in marg. scr. p. corr. R Il decedat] decedit T P, decebat W R 73 gehenna] pro illis add. R 74 dicitur] quod add. B W L 75 est] om. A 78 conceditur] concedunt A [I oportebit] oportet T 82 incidit] decedit T Il peregerat] peregit T 83 et (iste)] om. L

DE REDITV PECCA TOR VM

19

in isto ex integro, sicut et in alio. Si autem aliquis disparitatem uelit inter istos facere, in hoc 85 quod unus peregit totam penitentiam, in quo forte uidetur ei alleuianda pena; alius uero non, dico hoc non posse dici. Fortasse enim, ille qui non peregit, serius incepit penitentiam; fortasse egritudine impeditus est, uel aliomodo ne posset peragere, unde non est quod ei possit imputari. Forte iste habet 90 specialia suffragia ami Il corum, que prosunt ad accelerationem Il penitentie complende, ille alius non habet. Sunt qui uolunt dicere peccata prius commissa redire, quia pronitas quedam maior ad peccandum, incurritur propter peccata prius perpetrata. Certum est enim quod qui peccauit in 95 aliquo genere peccati, pronior efficitur postmodum ad peccandum, siue in simili genere, siue in alio. Ad pronitatem ergo referunt reditum istum, non ad reatum. Sed hoc modicum est si non aliud assignetur quam pronitas aucta in illo reditu peccatorum. Mouet etiam nos auctoritas que dicit: hereticis, post 100 :quam) peccata dimissa (fuerint), redeunt etiam originalia. Si enim quantum ad solam pronitatem redeunt peccata, quare 100 Locum non invenimus, nisi hanc auctoritatem: «Non solum peccata quae post baptismum homo egit reputabuntur ei ad poenam, verum etiam peccata originalia, quae in baptismo ei remissa sunt», quae invenitur sub 11omine RABANI in Sententiis PETRI LoMBARDI, libr. IV, dist. XXII, cap. 1 (ed.cit., II, 886), et in Decreto GRATIANI, c. 1, D. IV de poen. (FB, I, 1229). At sequentia tantum dicit RABANUS, In Matth., V, c.18, 35: «Et illud rursus a nobis exigitur, quod nobis iam per poenitentiam dimissum fuisse gaudebamus» (PL, CVII, 1016 C). Haec auctoritas potius sumpta l'idetur ex HIERONYMI commentario in Osee, II, c. 9 (PL, XXV, 889 C). 84 isto] et add. W R Il et] etiam T 8 5 inter istos] om. L 8 6 peregit totam] totam peregit P Il totam] om. L 87 hoc non posse] hoc posse T, non posse hoc A 88 uel] hoc L Il ne] non L 90 quod ei] ei quod L 91 specialia] spiritualia R 94 maior] magis R Il maior ad peccandum] ad peccandum maior L 96-97 postmodum ad peccandum] ad peccandum postmodum P 97 genere] peccati add. P 9 8 reditum] reciditum L 100 hereticis] in marg. scr. W Il post] postquam fuerint heretici T 101 originalia] originale a. corr. scr., uel (original)ia s. s. TL, Ex hoc patet etiam fortius esse dicendum actualia redire si constat originale redire add. in textu T et idem in marg. scr. B, Ex hoc patet forte esse dicendum actualia redire sicut originale in marg. scr. L

0

T f 28rb

20

105

110

115

120

DE REDITV PECCATOR VM

de hereticis dixit, cum similiter catholicis sicut hereticis quantum ad pronitatem fiat reditus ? Vis enim fomitis que in baptismo debilitatur, redit, cum homo peccando uires hosti reddiderit. Alii dicunt quod propter ingratitudinem dicuntur peccata redire, quia homo cum denuo peccat, ingratum se ostendit de peccatis ante sibi dimissis. Alii dicunt ideo dici redire peccata, quia non prodest dimissio illorum prius facta, sed et sic non uidetur reditus peccatorum sufficienter assignatus. Aliud est enim peccatum redire propter nouum commissum, aliud est mortificari bonum aliquod ante acquisitum. Per hoc quod dicitur non prodesse dimissio ante facta, intelligitur illud bonum mortificatum, sed non ideo constat quod redeat reatus priorum peccatorum. Videtur ergo absolute dicendum priora peccata etiam quantum ad reatum redire. Non solum autem probatur hoc ex parabola euangelica de seruo nolente dimittere debitum conseruo suo, et ex auctoritate illa: caue commissa ne redeant dimissa, et aliis auctoritatibus quam pluribus, uerum etiam 120 Locum non inventum 121-124 Vide: GRATIAN., Decretum, c. 58 et sqq., C. XII, Q. II (FB, I, 709 sqq.); JusTINIANUS, Authenticum, 79, collat. 6, tit. 6, § Illud vero (ed. ScHOEL K. - KROLL G., Corpus Juris Civilis, eJ. stereot., t. III, Berolini, 1895) p. 384-385. Cfr. etiam Codex, libr. VI, tit. VII «De libertis et eorum liberis», lex 2: «Si manumissus ingratus circa patronum suum extiterit ... » (ed. P. KRUEGER, Corpus J. Civ., t. Il) p. 247. Idem ait JusTINIANUS in Institut., libr. I, tit. V, De Libertinis: «Libertini sunt qui ex iusta seruitute manumissi sunt; manumissio autem est datio libertatis: nam quamdiu quis in servitute est, manui et potestati suppositus est, et manumissus liberatur potestate ... , etc» (ed. P. KRUEGER, Corpus. J. Civ., t. I) p. 2. 10 3 catholicis] chatolicis P 10 5 uires hosti] hosti uires P 107 108 dicuntur peccata redire] peccata redeunt R 108 quia homo cum] cum homo iam A 109 ante sibi] sibi ante P Il sibi] om. L Il dimissis] commissis scr., di(missis) s. s. A 110 dici] om. PR Il redire peccata] peccata redire W R 111 et (sic) ] om. L 112 est enim] enim est B IJ peccatum] peccata R 114 acquisitum] adquisitum B P W A 115 illud bonum] bonum illud L 117 dicendum] in marg. scr. W Il etiam] in T 120 suo] sed s. s. B 121 et aliis auctoritatibus quam pluribus] om T

DE REDITV PECCATOR VM

21

ex iure ciuili. Seruus enim manumissus a domino, postea propter offensam grauem domini, uel ingratitudinem, retunditur in pristinam seruitutem et parem priori. Ita et peccatorum prius liberi, in seruitutem omnium peccatorum. 125 Cum igitur peccata redeant quantum ad culpam et quantum ad penam queritur ad quantam penam. Nunquid 11 ad T f tantam ad quantam redirent si penitus in nullo esset satisfactum pro eis? Verbi gratia. Peregi penitentiam iniunctam michi de aliquo peccato, excepto uno die, redit idem peccatum. 130 N unquid simili ter recido in in te gram penitentiam ante actam ? De confessione similiter queritur utrum tenear omnia redeuntia confiteri, an solum illud actuale cuius occasione redeunt? Sed neque de confessione, neque de quantitate pene certum aliquid habemus in huiusmodi casibus. 135 Queritur de originali utrum redeat ad penam sicut ad culpam. Si ad penam, nunquid ad actualem et gehennalem? Videtur quod ad actualem, quia eo ipso, quasi fomite quodam proniores sumus ad actualia peccata. V nde uidetur quod sieut illa redeunt ad culpam et ad penam actualem, ita et illud. 140 Dicunt autem quidam quod originale redit ad penam, non gehenne, sed priuationis uisionis Dei. Talis enim pena ei debetur. Alii dicunt quod quando redit occasione actualis, cum ipso actuali redit ad penam, qualis debetur actuali, et punitur in 146 pena actualis peccati, sicut opus imperfecte caritatis remune123-124 retunditur] recruditur B P, redigitur R 124 pristinam] om. P Il Ita et] Et ita P Il peccatorum] peccatores R 126 redeunt quantum ad culpam] quantum ad culpam redeant P 127 queritur ad quantam penam] queritur quantam ad penam T, om. P R Il redirent] om. P 12 8 esset satisf actum] satisf actum esset P Il satisfactum] satisf actio L 13 0 aliquo peccato] peccato aliquo W L AR 131 in integram] integrum T P 132 tenear] habeat P 134 pene] penitentie T P 13 5 casibus] Sed de quantitate penitentie, si resurgat, satis expeditum est, ut infra habebitur add. T P, in marg. add. B 138 quasi] quod P Il quodam] quod T, om. P 139-140 Vnde uidetur ... et illud] in marg. scr. W 139 uidetur] uidebitur R 140 ita] sicut W Il illud] istud W R 141 quod] per A 146 actualis] auctualis T, redit ad penam quale debetur actuali add., sed hoc verbum 'ua ... cat' s. s R Il peccati] om. R.

0

28va

•

f

22

150

155

160

Il

0

T f 28vb

165

170

DE REDITV PECCATOR VM

ratur in premio quod redditur operi perfecte, licet non dicamus spectari singula opera caritatis, sed radicem ex qua fiunt, cum aliter sit in inuio. Sed hec alibi plenius. Nos hanc solutionem non reprehendimus nisi in parte. Dicimus enim quod non est alia eius pena, nisi priuatio uisionis Dei, et hune effectum consequeretur quando redit cum actuali nisi iam prius hominem priuatum per actuale inueniret. Mortale enim quod committitur, et gratia cuius redit originale sicut punit actualiter, ita et priuat uisione Dei, et in eius pena, quantum ad hoc punitur originale, sicut diximus omnia opera ante acta remunerari in premio quod redditur ultimo operi perfectionis. Nobis autem obicitur ita: iste qui peregit penitentiam sibi iniunctam de homicidio, non est modo reus homicidii, posito quod nondum post jJ commisit aliquod mortale nec occidit aliquem nec occidet, ergo non erit reus homicidii. Instantia. lste qui iurauit et permanet in proposito implendi quod iurauit, neque iurat, neque iurabit, et nondum est reus periurii, ergo non erit reus periurii. Quod falsum est, quia habebit in proposito uenire contra iuramentum. Item. lste erit reus homicidii, ergo iniungenda erit ei penitentia de bita tali peccato. Non prouenit. Sicut ubi prauum opus peccati adiungitur praue uoluntati ipsius peccati, pro praua uoluntate non imponitur penitentia sed pro prauo opere adiuncto, et est congrua similitudo.

147 redditur] reditur R Il operi] opere L Il perfecte] caritatis add. P, perfecto R 148 spectari singula] singula spectari P Il fiunt] fuit R 149 aliter] alicui A JI sit] sint A 15 0 nisi] om. R 152 redit] rediret R 15 3 iam] om. R Il per] cum L jj actuale] actualem T 154 et] om. P Il gratia] gradus R Il cuius] om. R Il originale] originalis R 157 ante acta] ante facta B, actualia L Il redditur] reditur R 159 obicitur ita] ita obicitur W L A, sic obicitur R 161 commisit] commissit B, commiserit A R JI aliquod] aliquid T B L Il nec] non A Il occidit] occidet L 162 Instantia] ita R 164 neque (iurabit) ] nec R 16 5 ergo . . . periurii] am. L Il quia] quod L Il habebit] ta men add. R 167 ergo] om. A Il (iniungenda) erit] est R 168 Non] enim add. R i sicut ubi] nisi R 169 peccati] om. P 170 prauo] om. P 171 adiuncto] adiuncta T [I et] om. T

DE REDITV PECCA TOR VM

23

Quidam magis curiose quam subtiliter et ueraciter, dicunt peccata non redire propter alia peccata, sed aliquem peccantem mortaliter, quasi ingratum peccatorum ante dimissorum, propter illam ingratitudinem eque, uel fere eque puniendum esse, 175 ac si omnia redirent. Sed non uidemus congruum exitum hui us opinionis. Nam, illa ingratitudo, aut est illud actuale peccatum quod ille peccator de nouo committit, aut aliud peccatum, aut circumstantia illius uel alterius peccati. Si illud, non potest esse quod tanta pena ei debeatur, quanta debere- 180 tur omnibus si redirent. Si aliud, nunquam committit unum solum peccatum qui sic recidiuat. Preterea. Dicetur huiusmodi peccatum uel excedere omnia alia in quantitate malitie, uel pa173 non] om. A I! alia] om. A 174-175 propter] om. A, pro R 175 illam ingratitudinem 1 illa ingratitudine AR Il fere] forte T 176 ac] om. L Il congruum exitum] exitum congruum L 178 de noua] denuo scr., uel de noua s. s. B IJ committit] committat A jj aut] 8n A I! aliud] aliquid T 179 Si] Sed PR 180 pena] penitentia P 180-181 deberetur] debeatur L 181 committit] committat W R, nisi add. R 182 sic] om. T 182-183 Dicetur huiusmodi peccatum] huiusmodi peccatum diceretur T 183 uel] om. T 172 PIERRE LE CHANTRE rapporte ici l'opinion défendue par la Summa Sententiarum (tract. VI, c. 13, PL, CLXXVI, 151 A): «Aliis, quibus magis

uidetur assentiendum, dicunt quod pro illis peccatis pro quibus Deo per poenitentiam satisfecit, non sit amplius puniendus; etiam si postea vel similia vel graviora committat. Non enim judicat Dominus bis in idipsum, sed pro ingr~titudine, scilicet, quia gratiae qua ipsi condonata fuerant priora ingratus fuerat, euro vere fatendum est gravius esse puniendum». PIERRE LOMBARD avait simplement signalé cette doctrine dans ses Sentences, mais sans l'adopter: «Placet quibusdam, neminem pro peccatis semel dimissis iterum a Deo puniri; sed ideo dicuntur dimissa redire et imputari quia propter ingratitudinem ita reus et peccator constituitur ut ante fuerat. Sic enim quod dimissum fuerat dicitur exigi, quia remissionis perceptae igratus ita reus fit, ut ante fuerat» (Sententiae, libr. IV, dist. XXII, cap. 1, ed.cit., II, 887 sq.). Mais l'opinion de l'auteur de la Summa Sententiarum est défendue par les Sententiae divinitatis: «Si inveniatur quod redeant, hoc dicitur quantum ad ingratitudinem, quae non comitatur remissionem, quia ita punitur de ingratitudine ac si nunquam essent dimissa peccata ... » (ed.cit., p. 149 sq.); et ROBERT DE MELUN la fait sienne à son tour: «si quis dimissionis peccatorum ingratum extiterit, et in consimilia relabatur, pro ingratitudine tantum punitur ac si peccata preterita nunquam essent dimissa» (Quaestiones de dit:ina pagina, Quaest. 31, 71; ed. cit., pp. 19, 37).

DE REDITV PECCATOR VM

24

rificari omnibus. Si autem est circumstantia peccati alicuius, 185 et pro illa tanta pena dignus est ille qui recidiuat, maiori ergo

190

jj

T f 0 29ra195

200

205

dignus est pro substantia illius peccati, cuius est circumstantia. Et ad ultimum nichil refert dicere aliquem puniendum pro ingratitudine et pro aliis peccatis redeuntibus, cum eque hinc et inde sit puniendus. Adhuc si quis uelit etiam ad hoc confugere, ut dicat pro maiori mortali tantum reditum fieri in minoribus, poterit ei obuiari. Esto enim quod aliquis duo peccata committat, quorum utrumque per se leuius est tali mortali, quod in se grauius est ante commissis. Illa duo minora simul inspecta et ponderata facient equalem Il reatum magno mortali, sicut ergo pro illo maiori mortali fieret reditus precedentium, ita pro illis duobus fieri debet. Verius ergo sentiendum quod prediximus pro uno mortali commisso, redire omnia ante dimissa et non secundum quantitatem illius tantum pro quo redeunt, sed secundum quantitatem quam ante habuerunt, cum primo committerentur. Periculosum est enim in fundamento, quod in euangelio expresse sumitur sicut ostendimus, immaturam uel peruersam facere expositionem, cum Augustinus in libro de doctrina christiana dicat suis litteris non esse credendum nisi ubi ex canonicis scripturis robur acciperent,

205

S.

AUGUSTINUS,

De baptismo, II, 4.

185 tanta pena] pena tanta P 187 Et] om. P 188 hinc] hic A 191 mortali tantum] tantum mortali R 192 obuiari] obuiare T committat] committit W A, et add. A 19 3 per se leuius est] leuius est per se R 194 est] om. R 194-19 5 et ponderata] om. R 196 ita] et add. W AR 197 debet] deberet R 198 quod] om. P 200-201 quantitatem] om. P 201 ante] prius P 202 (quod) in] ex W L R 205 ubi] ut T PR 206 acciperent] acciperint PA,

Il

acceperint B W R, acceperunt L

DE REDITV PECCA TOR VM

25

( § 77.) - Sicut autem redeunt peccata priora quantum ad reatum integre, ita etiam redeunt quantum ad integram penam in gehenna infligendam. Etsi enim aliquam penitentiam, siue totam que iniuncta fuit, siue non totam egerit, qui post recidit in mortale, non prodest ei si sic decedat illa penitentia ante acta, uel ad premium consequendum uite eterne, uel ad effugien- 6 dam penam eternam, etiam pro illis de quibus penituit. Et ad hoc ualida ratio est quia ex toto mortificata est illa penitentia, propter sequens mortale; perinde ergo est ac si nullam penitentiam egisset. lntegre ergo punietur pro illis peccatis redeuntibus sicut ab initio puniendus esset si in illis decessisset 10 ante impenitens. Sed queretur an ad aliquid prosit ei illa penitentia quam fecit. Dico quia prodest, quia interim dum illam penitentiam egit, forsitan nisi illam egisset, mala opera continuasset, et ita plus puniendus esset quam modo punietur, quia magis malus 15 fuisset. Prodest ergo quia non tantum punietur quantum puniendus esset, si illam non egisset. Non dico quod pena illi debita alleuietur, sed minoratur pena que a]ias esset infligenda. Adici etiam potest ad maiorem fidem dictorum quod si aliquis aliqua mortalia perpetrauit, et de illis forte contritus 20 T f0 P f0 L f R f0 0

29ra-vb 34vb-35va 97va-vb 184r-185r

B f 0 28va-29rb W f° 17vh-18ra A f 0 34v-3 5r

2 integre] integrum R 3 gehenna] gehena B JI infligendam] quod hic dicit de pena, superius tamquam sibi dubium proposuit et indiscussum reliquit add. T, et in marg. add. BL, Quod superius de pena indiscussum relinquimus add. P Il Etsi] si T R 4 egerit] peregerit T, eget A Il post] postmodum P, prius L 6 effugiendam] fugiendam R 8 ratio est] est ratio T Il illa] prima T P 9 perinde ergo est] om. P JI perinde] proinde T 9-10 penitentiam egisset] egisset penitentiam R 13 Sed] Si T Il queretur] queratur T, queritur PAR Il ad] om. L 14 quia (prodest)] quod L JI prodest] ei add. P 14-15 quia interim . . . egit] interim dum illam penitentiam agit quia P, quia interim dum egit illam penitentiam R 15 egisset] ageret P Il continuasset] continuaret P 16 punietur] puniretur P 18 illi] illa L JI dehita] s. s. L 19 minoratur] minorabitur P JJ ;ilias] aliis W 2 0 quod] quia B W LA R 21 aliqua] om. L

26

0

11

T f 29rb

DE REDITV PECCA TOR VM

est, quantum ad culpam omnino remissa sunt et quantum ad debitum pene gehennalis. Sed quid si confiteri contempserit? il Vel quid etiam si confessus est et satisfacere contempsit? 25 Redeunt illi procul dubio reatus commissorum quantum ad penam integre perferendam. Sed forte dicet aliquis ideo hoc accidere in hoc casu, quia nichil de pena temporali subiit, per quam releuaretur ab eterna. Sed alii de quibus premisimus penitentiam uel ex toto 30 peregerunt, uel ex maxima parte, et uidebitur alicui dicendum quod cum fere peracta est, pro parte illa tantum que peragenda erat punitur in inferno. Sed uide quod inconueniens inde sequatur. Primo quod pro leuissimo mortali plus punietur quisquam quam pro grauissimis mortalibus. Verbi gratia. Aliquis 35 grauissima mortalia commisit et de illis contritus est, fere penitentiam peregit. Modo leuissimum mortale committit. Pro prioribus mortalibus punietur quia non plene in uita sua punitus fuit, et certum est quod aut Dominus punit omnia peccata, aut homo. Sed pro illis non punietur, nisi ratione penitentie que 38 S. GREGORIUS, Moralia, libr. IX, c. 34 (PL, LXXV, 889): «Sed procul dubio Dominus delictum sine ultione non deserit. Aut enim ipse hoc homo in se penitens punit, aut hoc Deus, cum homine vindicans percutit. »; Summa Sententiarum, tract. VI, cap. XI (PL, CLXXVI, 148 D): «Nullum pcccatum impunitum, aut enim homo punit, aut Deus.»; Glossa ordinaria, in Jcb., IX, 28 apud LYRANUM, et PETRUS LoMBARous, Sententiae, libr. IV, dist. XX, cap. 2 (ed.cit., II, 875): «Aut enim homo punit, aut Deus: homo autem poenitendo»; PETRUS PICTAVIENSIS, Sententiarum Libri V, libr.II, cap.9; libr.III, cap.3 (PL, CCXI, 970, 1050): «Nullum peccatum impunitum». 23-24 Sed ... contempserit] Si quis confiteri contempsit A 23 contempserit] contempsit R 24 Vel] Sed T Il est] om. P Il et] si add. T, si add. et delev. B, om. P 25 Redeunt] redirent P 27 accidere] accedere R 2 8 nichil] tale add. P II releuaretur] in marg. scr. p. corr. R 29 penitentiam u~l] uel penitentiam T I! uel (ex toto)] s. s. R 3 0 peregerunt, uel ex maxima parte] uel ex maxima parte peregerant P 31 pro parte illa tantum] tantum pro parte illa T 32 punitur] punietur W AR Il uide] uidendum R 33 Primo quod] quia P JI pro leuissimo] plenissimo R Il quisquam] quis P AR, quam L 3 5 mortalia] om. L Il mortalia commisit] commisit mortalia T Il est] om. PL Il fere] om. T, forte L 38 quod] quia B W R Il Dominus] Deus LA R Il omnia peccata] om. R 39 que] s. s. R

DE REDITV PECCATORVM

27

restabat agenda, secundum opinionem prenotatam. Pro illo 40 autem leui mortali longe plus punietur, plus ergo pro illo leui, quam pro illis enormibus. Accidit et nichilominus mortale aliquod, non magis puniri quam ueniale, uel etiam minus. Est enim aliquod ueniale, ad cuius deletionem et remissionem exigeretur forte tanta morula, 45 quanta superest alicui peragenda de penitentia condigna pro mortali. Sed ille qui propter mortale in quod incidit, neglexit morulam perficere, punietur pro illo mortali priori, sed pro ratione morule tantum, et non minus esset dignus puniri pro ueniali. Quod uidetur absurdum. 50 Sed hic occurit questio, an proprie et uere debeat dici quod merito illorum peccatorum que dimissa fuerunt, et de quibus penitentiam egit aut totam aut fere totam, debeat in inferno puniri, an ita dicatur ipsum puniendum pro illis, sicut dicitur aliquis qui decedit cum mortali et ueniali, in inferno puniri 55 pro ueniali, non merito illius, sed pro illo puniendo, ne scilicet sit omnino impunitum. Illud etiam dubium est an ita dicatur aliquis incurrere [[ reaT f° tum precedentium merito illius noui peccati in quod incidit. Sicut dicitur aliquis merito unius peccati incidere in aliud. 60 Iuxta illud quod solet dici: lustum est ut qui in sordibus est, sordescat adhuc. Hoc enim dicitur sub hac figura, id est iustum est ut, merito unius peccati, subtrahatur ei gratia, qua subtracta, ruat in aliud peccatum. Nunquid ita dicitur: merito 61 Apoc., XXII, 11. 41 mortali] om. L 43 Accidit] Accidet LA R Il et] om. W R, sic 44 quam ... minus] uel etiam minus quam ueniale P Il enim] 45 morula] mora R 47 quod] quo R Il incidit] om. R 48 mortali priori] priori mortali W R Il priori] om. A 49 esset dignus] dignus esset R 52 fuerunt] sunt P, fuerint A 53 aut ... aut ... ] an ... an ... A 55 cum] in R Il et ueniali] et add. B L R 55-56 in inferno ... ueniali] om. A 56 pro ueniali] et add. P Il sed] om. R Il puniendo] puniri R 57 sit omnino] omnino remaneat P 58 etiam] autem A Il est] om. A R 59 precedentium] et add. T L, et add. et del. B 62 id est] om. P 62-63 iustum est] om. L 63 ei gratia] in marg. scr. W 64 Nunquid] Non quia A

add. P om. A

29va

28

DE REDITV PECCATOR VM

huius peccati redeunt priora, id est subtrahitur gratia Dei in indulgentia data, qua subtracta, imputantur priora ad reatum et similiter ad penam. Hoc enim uidetur durum dicere quod supra tetigimus, quod hoc peccato meretur supplicia debita prioribus peccatis. Cum autem dicamus ei qui non ex toto 70 peregit penitentiam, et in nouo mortali decidit, redire priora quantum ad reatum et penam integram, idem dicimus in illo qui ex toto peregit penitentiam. Hic enim gratior et deuotior debebat esse quam alius quia plus fuerat ei collatum. Sed circa huiusmodi comparationes oritur difficultas. Obi75 ciet etiam nobis aliquis, quod cum aliquis fere penitentiam peregit in ecclesia et partem omisit pro aliquo mortali in quod incidit, et post de ultimo penitet, non iniungit ei ecclesia iterato totam penitentiam, sed pro parte tantum omissa. Quare ergo dicimus: si decedit in mortali integre in inferno punien80 dum, ac si nunquam penitentiam egisset ? Ratio in euidenti est quia cum aliquis incidit in nouum mortale, mortificata est ex toto penitentia ante acta, sicut et cetera opera in caritate facta. Sed postea, cum penitet in ecclesia, de mortali ultimo, reuiuiscit penitentia ante mortificata, et prodest effi85 caciter. Ideoque nichil debet imponi de nouo pro illis prioribus peccatis, nisi pro portione omissa. Illud quoque in dubium uenire non potest, cur dicamus

65

65-66 priora, id est ... imputantur] in marg. scr. B 65 id est] et A /1 in] om. T R 66 priora] peccata add. P, sed add. A 68 supplicia] subplicia B Il debita] debito A 69 prioribus] illis add. B Il peccatis] s. s. al. man. R 70 nouo mortali] nouum mortale P 71 integram] om. L Il in (illo)] de P 72 peregit penitentiam] penitentiam peregit B W AR Il Hic] hoc R 72-73 et deuotior debebat esse] debebat esse et deuotior B P L, debeat esse et deuocior R 73 plus] om. T 74 comparationes] operationes T P Il Obiciet] Obiciat A 75 etiam] enim A Il nobis aliquis] aliquis nobis R 76 et] om. TA Il aliquo] alio L !! mortali] etiam add. P 77 et (post)] sed B P, si W L A R Il post] cum add. P !! penitet] penitenti T, penitentiam agit P, peniteat W AR 78 iterato] iterum P, iterare R !! totam] priorem add. P 79 si] ut A, cum R !! mortali] mortale R !! puniendum] puniendus A 8 0 Ratio] Responsio P 81 quia] quod A 8 3 penitet] penituerit A 83-84 mortali ultimo] ultimo mortali W AR 84 reuiuiscit] reuiscit R 8 5 illis prioribus] prioribus illis P 87 quoque] quia A Il non] om. B W L A

DE REDITV PECCA TOR VM

29

peccata redire, non pro quantitate peccati de nouo commissi, sed secundum quantitatem suam quam ante habuerunt. In bonis enim operibus aliter iudicamus. Verbi gratia. Aliquis opera fecit in caritate perfecta, mortificantur opera illa per peccatum aliquod mortale. Deinde resurgit peccator penitens in caritate imperfecta; reuiuiscunt Il opera priora non secundum quantitatem quam ante habuerunt, sed modificatur quantitas illorum pro modo caritatis in qua resurgit. Est autem diuersitatis huius aliqua ratio secundum quam dicitur aliter esse in inuio, et aliter in uia. In uia enim ita est quod multiplicatio bonorum operum, non reddit de necessitate meliorem, nec enim semper in pluralitate operum crescit caritas. Sed in inuio contra est, quia multiplicatio malorum operum, semper facit deteriorem. Pluritas enim talium operum auget contemptum, et inde est quod iudicatur dissimiliter in casibus predictis. Queritur etiam utrum dicendum sit redire uenialia pro nouo mortali commisso, et ad quid redeant, utrum ad reatum uel ad penam, et de talibus utiliter potest dubitari. 88 non] om. P 89 ante] inde R Il habuerunt] habuit A 90 enim] Il opera] bona in marg. add. P 90-91 opera fecit] fecit opera L 91 fecit] facta R 91-92 peccatum aliquod mortale] aliquod mortale peccatum P 9 2 resurgit] resurrexit R 9 3 imperfecta] unde et add. P, perfecta A 94 quantitatem] caritatis add. P Il habuerunt] habeant A 95 modo] modulo T Il qua] quo W 96 aliqua] om. L fi secundum] per R Il quam] s. s. R 97 et] om. P Il aliter] esse add. T 98 non] om. R Il reddit] reddunt LA 100 quia] quod P 101 contemptum] contentum A 102 dissimiliter] difficiliter TA Il casibus predictis] predictis casibus P 10 3 sit] om. R 104 redeant] redeunt T Il utrum ad reatum] s.s. al.man. R 105 uel] et PW AR, an B Il ad (penam) ] om. W A R

om. R

96 Il s'agit ici vraisemblablement d'une sentence ou d'un dicton, ou, si l'on préfère, d'une autorité, qui était sans doute monnaie courante dans les écoles de l'époque. On trouve chez SIMON DE TOURNAI, Disputationes, cette quaestio: « Vtrum similiter sit in invio sicut in via.» (J. WARICHEZ, Les Disputationes de Simon de Tournai, Louvain, 1932, p. 100 sq.). Les adages de ce genre ne se comptent plus. On pourrait citer entre autres:

«Caritas aut pro/icit aut de/icit.», «Quantum intendis, tantum /acis.», « Voluntas pro facto reputatur», « Hic est locus recipiendi et non merendi, hic est locus merendi et non recipiendi», « Penes voluntatem stat omne meritum», etc.

90

Il 95

100

105

0

T f 29vb

30

DE REDITV PECCATOR VM

( § 78. - Vtrum duo quorum unus fuit continue innocens et alius post mu/ta opera per penitentiam dimissa fac tus bonus possint fieri eque mali.)

1am dicte questioni uicinatur questio alia: utrum scilicet duo quorum unus fuit continue innocens et alius post multa mala opera per penitentiam dimissa, factus est bonus, possint esse eque mali. Verbi gratia, Johannes Euangelista et Paulus. 5 Mouet enim ab una parte quod illi duo equaliter boni sunt, et ut ita dicam, in eodem gradu caritatis constituti, et in consimili genere peccati possunt peccare; ergo equaliter ruere possunt, ergo equaliter fieri mali. Mouet e contrario quod unus illorum, si peccaret, illo pecca10 to tantum fieret malus; alter non illo tantum quod committeret, sed grauibus ante perpetratis, cum sit uerum peccata redire, sicut ante probauimus. Si ergo ille peccato consimili quod communiter cum alio committeret eque malus est, ut alius eodem, et insuper malus est peccatis ante commissis, quod 15 non alius. Constat quod magis efficiatur malus alio. Hec autem questio originem trahit ex illo uerbo euangelico: Duo debitores erant uni feneratori, etc. Sequitur: et donauit T f0 B f° L f0 R f0

29vb-30vb 3 5va-36vb 97vb-.13rb 185r-186r

B

f° 29rb-30r.~

W f 0 18ra-va A f 0 35r-v

17 Luc., VII, 41 ss. 1 Iam] om. L, ideo R Il questio alia] alia questio W AR 2 fuit continue] continue fuit Il mala] om. L, in marg. scr. B 2-3 mala opera] opera mala PA 4 et] om. R 6 consimili] simili TL 8 equaliter (fieri) ] possunt add. P 9 e contrario] e conuerso P 10 non] in add. T, add. et del. BP 11 sed] aliis add. P JI grauibus] omnibus A R !I ante] om. T P, s. s. B Il perpetratis] peccatis L Il peccata] peccare L 13 communiter cum alio] om. P Il alio] illo T Il committeret] committit AR, commiteret T Il et] etiam A 14 (insuper) malus est] om. P 15 efficiatur] efficitur W AR 17 uni] cuidam P 17-18 Sequi1 La même question se tetrouve chez SIMON disp. LXVIII, quaest. 1 (ed.cit.), p. 190.

DE

TOURNAI, Disputationcs,

DE REDlTV PECCA TOR VM

31

utrique. Quis istorznn plus dilexit ? Et responsuni est Domino: Estima quia ille cui plus donauit. Secundum hanc ergo auctoritatem, Paulus tenetur magis esse gratus et deuotus. Plus 20 enim ei dimissum est quam Iohanni, et equaliter commissum est ut Iohanni. Ergo tenetur ad maiorem gratiarum exhibitionem. Plus ergo ingratus et deterior effi Il citur cadendo in aliquo genere peccati quam Johannes per ruinam in eodem genere. Ponamus enim in omnibus pares in illis circumstan- 25 tias, preter quam in propositis articulis. Contra. Videtur quod Johannes non minus teneatur esse gratus et deuotus, quia Paulus, quantum debet gratias referre de dimissione sibi facta, tantum Johannes de puritate uite continue conseruata, et utrique commissum est equaliter. Sunt 30 quidam qui dicunt non posse accidere quod aliqui duo tales equaliter peccent in eodem genere peccati. Sed sic demum equaliter mali fient si ille qui continue fuit innocens peccatum aliquod committat quod eque ponderet cum illo peccato quod alius committit et omnibus aliis que iam dimissa ante corn- 35 misit. Hanc sententiam ut probabilem non infirmamus. Sed redeamus paululum ad uerba parabole euangelice. Dubium est enim qualiter uerbum illud 'donandi' debeat exponi. Si enim exponimus: donauit, id est 'condonauit' siue 'dimisit', non est generaliter uerum quod dicitur. Potest enim multum alicui 40 tur ... est Domino] usque P 18 utrique] utrisque T R 19 ille] is T P IJ auctoritatem] in marg. scr., caritatem in textu scr. R 20 tenetur] debet A Il magis esse] esse magis W 21 est] om. W A 22 ut] s. s. R 22-2 3 exhibitionem] actionem P, actionem uel exibitionem L, cxibicionem A 2 3 et deterior] om. T 24 per ruinam] om. P 2 5 genere] om. P !I Ponamus] ponimus R A Il enim] ergo P I! pares in illis] pares illis R 26 preter] propter R JI propositis] prepositis R 27 Iohannes] magis add. in marg. sec. man. P Il teneatur] uideatur L Il esse] om. T P L, s. s. B 27-2 8 esse gratus] gratus esse R 28 Paulus quantum] quantum Paulus W AR Il gratias] gratiam B 3 0 conseruata] seruata L Il commissum est equaliter] equaliter commissum est W AR 32 peccent] peccant R Il demum] deinde L 32-33 equaliter mali] equales P 3 3 fient] fierent A Il peccatum] om. P 33-34 aliquod] om. P, aliquot A 35 committit] committat W A 3 7 parabole euangelice] euangelica R 3 8 est enim] enim est W L A R Il illud] istud R Il donandi] donauit P 39 exponimus] exponamus T 40 multum alicui] alicui multum W JI alicui] am. P

T

f° 30ra

DE REDITV PECCATOR VM

32

45

50

55

Il

0

T f 30rb

60

condonari, et in modica caritate resurget. Alius cui nichil uel parum dimissum est, in magna caritate est; plus ergo diligit quam prior quia secundum modum caritatis, attendimus modum dilectionis. Ideo placet magistris nostris, ut duo conueniant in uerbo donandi, scilicet dimissio et commissio, ut sit sensus: Ille plus dilexit cui plus donauit, id est condonauit de culpa, et commisit de gratia. Et hoc bene dictum est. Videtur tamen aliqua fuisse ratio, quare Dominus uerbo illo usus fuerit, quia scilicet licet non generaliter ut in pluribus, tamen ita accidit quod ille plus diligit cui plus dimissum est. luxta illud: Vbi superhabundauit delictum superhabundauit et gratia; et illud: Dimissa sunt ei peccata multa quia dilexit multum. Sicut ergo diximus, non est generaliter uerum quod plus teneatur diligere cui plus dimissum est, quia non tenetur nisi ratione commissi, et potest esse quod alicui minus sit commissum, licet plus dimissum. Idem forte dicendum in uerbo seruiendi, quia non Il seruimus Deo nisi de suo nobis colla to. Ille ergo plus tenetur ad seruiendum cui plus commissum est. Sed uter plus tenetur cauere a peccato? Nonne ille qui plus tenetur seruire et diligere ? Videtur contra quod alius cui plus dimissum est, quia propter experientiam multam peccatorum, maior cautela exigitur ab eo, quam ab alio, ergo plus tenetur cauere a peccato. Nunquid ergo plus peccat, si peccat in eodem genere peccati in quo 51

Rom., V, 20.

52 Luc., VII, 47.

resurget] resurgetur P 4 2 dimissum est] est dimissum R Il in magna caritate est] non est in magna caritate R Il est] om. A 43 modum] motus R 43-44 modum] motus R 44 conueniant] contineantur B W LA R 45 dimissio] dimisso T 46 id est] de gratia scilicet et T 48-49 uerbo illo] illo uerbo P 49 fuerit] fuit P Il scilicet] om. P li licet] om. T 50 tamen] om. R Il ita accidit] in marg. scr. R Il plus diligit] om. L 51 (Vbi) superhabundauit] habundauit P Il (delictum) superhabundauit] superhabundat B W LA 52 illud] iterum R [[ multa] om. A Il quia] quoniam P 5 3 diximus] dicimus P jl est] om. W 54 teneatur] tenetur W 5 5 commissi] dimissi T minus] om. L 59 uter] quis T I[ ille] om. L 61 contra] e contra R [I dimissum est] est dimissum W AR 63 ab eo] om. L Il ergo] om. T P JI plus] om. L 64 si peccat] om. R 41

1

DE REDITV PECCATOR VM

'

33

alius ? Et ut adiciamus aliquid de illis similiter queratur quo- G5 rum uni plus est dimissum et minus commissum, alteri plus est commissum et minus dimissum, uter illorum plus peccat. Videtur quod inspectis amborum peccatis que faciunt, neuter plus alio peccet, sed tamen propter reditum precedentium, deterior est cui multum fuerat dimissum. Nec uidemus hanc 70 deteriorationem nisi occasione peccatorum in uno redeuntium, et per exempla utcumque illud potest ostendi. Verbi gratia. Aliquis uulneratus ante in parte aliqua corporis, postea uulneratur in eadem parte. Alius nusquam uulneratus, uulneratur in eadem parte. Grauius uulnus infligitur prius uulnerato 75 quam alii, non quia percussio unius sit maior percussione alterius, sed propter uestigium aliquod prioris uulneris. Similiter, aliqui duo comedunt eamdem escam et paris efficatie, uel sumunt eamdem potionem; uterque leditur et grauatur in sumptione tali, sed unus plus alio. V nde hoc ? Ex debilitate so aliqua innata uel contracta ante, que inuenitur in uno, et non in alio. Illud adhuc queritur, cum illi duo quorum uni sicut alii pariter fuerit commissum, sed impariter dimissum, parem habeant causam merendi; cur similiter si peccant, non sunt 85 in pari causa demerendi? Quia non equaliter mali. Respondetur ad hoc per superiora, quia plane causam diuersitatis in uia et in inuio assignauimus. 6 5 alius] aliis T 6 5-66 de illis simili ter ... uni plus est] in marg. 66-67 plus est commissum et minus dimissum] e conuerso P 67 uter] utrum A 68 que f aciunt] om. P 69 reditum] peccatorum add. P, redditum W 70 hanc] om. P 71 deteriorationem] determinationem L Il nisi] ubi A Il occasione] in marg. scr. W Il uno] illo T 72 utcumque] utrumque T Il illud] om. T, id W AR 73 parte aliqua] aliqua parte P 74 nusquam] nusquam ante B, ante non P, nunquam ante W R, nuncquam L, nunquam A 75 Grauius] autem add. P Il uulnus infligitur] uulneratur P uulnerato] uulneratus P 76 alii] alius P Il sit] fuit a. corr. scr., sit s. s. alia man. R 77 aliquod] om. P 78 aliqui duo] duo aliqui W A efficatie uel] om. B 80 hoc] est nisi add. A 81 innata] in natura B 83 alii] alteri R, aliqui L 84 fuerit] fuit W R 8 5 habeant] haberent B W A R cur] cum L 8 6 mali] om. L, s. s. sec. man. R Il Respondetur] Responde PA

scr. B

Il

Il

Il

DE REDITV PECCA TOR VM

34

90

Il

T f

0

30va

95

100

105

110

V erum adhuc non possumus non moueri circa predicta. Cum enim bene attendimus et commissionem et dimissionem, sicut ante [[ diximus, de commissione pendet dilectio, quia non possumus diligere nisi de caritate nobis commissa et pro modo illius. V nde potest accidere quod minus diligat plus habens dimissum, quia in modica caritate conteritur aliquis et fit ei multorum dimissio. Sed secundum hoc non uidetur utrumque exponendum sicut magistri nostri exponunt cui plus donauit, id est commisit et condonauit. Sufficeret enim dixisse, id est cui plus commisit, ut nulla fieret adiectio condonationis. E contrario tamen uidetur quod parabola euangelica non ad aliud referatur nisi ad condonationem, ut eius intuitu prout est maior uel minor debeat dici maior uel minor dilectio; et reuera, qui ex plurali diligit plus tenetur ut diligat, ut spec~ tetur quantitas commissi et fit adiectio condonationis, ratione supra notata. Sed nunquid idem in gratitudine dicemus si parem habent caritatem, sed alteri est condanatum, alteri non; aut de ingratitudine, id est si ambo incidant in peccatum. Nonne et hoc ipso quod condonatum est, huic eidem est aliquid collatum, ut dici possit plus ei collatum quam alii, cui nil est dimissum ? Hoc ipsum enim, scilicet dimittere, est committere, et in hoc beneficium prestatur. Sed tamen opinamur parem habentes caritatem, pariter gratos esse debere, quia licet plura 96

Luc., VII, 43.

90 enim] om. T Il commissionem et dimissionem] dimissionem et commissionem A R 9 2 de] ex L 94 fit] sit W 9 5 uidetur] uideretur R Il utrumque] om. A 96 exponendum] apponendum W AR 97 id est: commisit et condonauit] om. T, id est condonauit et commisit P Il Sufficeret] sufficere R 101 (est maior) uel] om. R Il (dici) maior] om. R 102 plurali] pluri B A, pluribus R, om. lacuna L 103 fit] sit W Il condonationis] condicionis A 104 supra] sua R 10 5 idem] de add. B Il in gratitudine] ingratitudine B, ingratitudinem P JI habent] habeant P 106 non] est add. A IJ aut] an R A 107 incidant] s. s. sec. man. R 108 est huic] huic est W Il est aliquid collatum] aliquid collatum est L 109 ut dici possit plus ei collatum] s. s. al. man. R Il plus] aliquid add. P 110 ipsum] om. L Il est] et R 111 tamen] om. L 112 licet] om. T 112-113 plura forte] et

DE REDITV PECCA TORVM

35

forte beneficia sint uni collata quam alii, non tamen mams. Nec numerus debet augere gratitudinem. De hoc tamen ipso potest esse questio, an sit maior numerus beneficiorum. Nam si hinc respicimus beneficium dimissionis, inde uidemus beneficium continuationis in bono. Similiter de ingratitudine potest dici quod pariter ingrati sunt consideratis peccatis que modo committunt, et gratia ante habita. Nam quod unus est altero deterior uel magis puniendus, non est simpliciter ex peccato modo commisso, sed occasione peccatorum ante commissorum et iam redeuntium. De ingratitudine uero et gratitudine, utrum principaliter sit aliquod illorum uitium, uel uirtus, uel boni operis uel mali circumstantia, alterius negotii est inquirere. Videtur tamen nobis ut breuiter transeamus, quod circumstantie Il sunt, sicut, perseuerantia, consuetudo, pronitas et similia. Qualiter etiam circa humana obsequia, debeat gratitudo pensari; que semper, ut credimus, respectum debet habere ad Deum, alibi disseruimus, utrum scilicet malo sicut bono debeam esse gratus pro beneficio michi impenso, et maiori beneficio magis gratus, an ei magis qui magis est Deo gratus.

forte plura A 113 forte] om. P Il maius] modus A 114 augere gratitudinem] gratitudinem augere L 116 hinc] huic R Il respicimus] respiciamus T Il inde] om. T 117. inde uidemus] uidemus inde R Il Similiter] Consimili ter A 117 -11 8 Simili ter . . . q uod pariter] om. P 118 ingrati] ne ingrati P Il consideratis] ingratis add. A 12 0-121 simpliciter] simppliciter T 121 sed] ex add. P 122 iam] modo P 124 sit] s. s. R Il uel boni operis] in marg. scr. W 125 negotii est] est negotii P 127 perseuerantia] et add. L 12 8 debet] debeat L 130 scilicet] om. T Il sicut] an A 131 maiori] magis W LA R Il maiori beneficio magis gratus] om. B

115

120

125

Il

130

0

T f 30vb

DE MERITO

36

( § 79. - Vtrum homo peccando mereretur penam aliquam uel commutationem pene.) Cum peccatorum tam de nouo comm1ssorum quam redeuntium teneatur homo penitentiam agere, et penam temporalem subire, queritur an penam illam peccando meruerit, puta penam ieiunii, uel abstinentie, uel contritionis, et ideo 5 queritur illud generale an Deus puniat aliquem pena indebita. Et dicimus quod dupliciter potest accipi locutio. Si sic accipitur: 'punit aliquem pena qua non debet eum punire', falsum est. Si uero sic: 'punit aliquem pena quam non meruit', uerum est. Sicut enim legitur super locum euangelii de ceco a na10 tiuitate: Neque hic, neque parentes eius peccauerunt: Quinque

de causis pene infliguntur: Aut ad probationem sicut Thobie; aut ad custodiam humilitatis sicut Paulo; aut ad manifestandam gloriam Dei sicut in ceco nato; aut ad delicti purgationem f0 p f L f0 R f0

T

0

30vb-3 lvb 36vb-3ïvb 98rb-vb 186r-187v

f' 30ra-vb f 0 18va-19ra A f 0 3 5v-36r

B

w

10 Joan., IX, 3. 10-15 PETRUS LoMBARDUS, Sententiae, libr. IV, dist. XV, cap. 2 (ed.cit., II, 829): «Quinque enim modis flagella contingunt: vel ut iustis merita per patientiam augeantur, ut lob; vel ad custodiam virtutum, ne superbia tentet, ut Paulo; vel ad corrigenda peccata, sicut Mariae lepra; vel ad gloriam Dei, ut de caeco nato; vel ad initium poenae, ut Herodi». Haec de quinque modis flagellorum sumta sunt ex V. BEDA, In Matth., IX, 4 (PL, XCII, 46). 11 Respicit Tobi., II, 12. 12 Respicit II Cor., XII, 7. 13 Respicit Joan., IX, 3. 1 quam] de add. B 2 teneatur homo] teneamur P fi et] om. R 2-3 penam temporalem] temporalem penam P, habere uel add. L 3 meruerit] mereamur P 4 penam] pena T, om. L Il abstinentie, uel] etiam add. B PR Il ideo] post A, primo R 5 generale] generaliter P li an] utrum P 6 Et] om. P Il quod] quia W R Il accipitur] accipiatur W AR 7 eum] om. T 7-8 falsum est. Si uero sic: punit aliquem] om. T 8 punit aliquem] om. P 9 super] illum add. W R 10 hic] peccauit add. A R Il eius] om. R Il peccauerunt] om. A R 11 de] om. L Il Aut (ad probationem)] om. P Il Thobie] Tobie B P, lob W AR 12 aut (ad custodiam)] om. R

DE MERITO

37

ut Marie lepra et paralitico morbus suus; uel ad inchoationem pene gehennalis sicut Herodi et Jude. Ergo non omnes penas temporales infligit Deus merito peccati precedentis. Sed nonne merito originalis et mortem et ceteras penas, quas patimur, incurrimus? Queritur si, ut diximus, huiusmodi penas sicut contritionem, meruit homo peccando. Quod non uidetur quia pene iste de gratia sunt et secundum illorum opinionem qui dicunt infusionem gratie precedere causaliter contritionem, et hec duo precedere remissionem peccatorum, ex motu gratie et liberj arbitrii, peruenit homo ad bonum contritionis, ergo non meruit illud per peccatum. Dicimus ad hoc quod duo debent attendi, in huiusmodi penis, mel et absinthium. Il Mel est dulcedo roris infusi. Absinthium est amaritudo quedam et afflictio quam homo patitur. Illam amaritudinem meretur homo per peccatum, et ita penam huiusmodi in parte, sed aliud, scilicet dulcedinem illam comitantem, non meretur peccando nec aliquod malum faciendo. Secundum hoc iuditium dicitur quod apostoli digni habiti sunt pro Christi nomine contumeliam pati; non tamen simpliciter contumeliam pati. Potest hoc uideri in exemplo manifeste. Aliquis uulneratus est, et medicus ad curam apponit ei aliquod epithema, meruit 14 Respicit Num., XII, 10; Matth., IX, 1-8; Marc., II, 1-12; Luc., V, 17-26. 15 Respicit Act., XII, 23; I, 18. 32 Act., V, 41.

Il

14 uel] aut P 15 pene] pena R Herodi] in marg. scr. p. corr. W 16 temporales] om. P 17 penas] sicut add. T 19 si ut dixi-

mus] si diximus ut T, ut diximus utrum W A Il ut diximus] om. L 20 meruit] meruerit B P Il Quod] Quandoque P 22-23 gratie precedere . . . remissionem peccatorum] om. R Il precedere causaliter ... hec duo] om. A 22 causaliter] carnaliter in marg. scr. R 26 ad hoc quod] s. s. R 27 abcinthium] absintium B, abscinthium T, absincium P Il infusi] infusis L 28 est (amaritudo)] om. R Il quam homo patitur] om. W A R Il homo] om. B 3 0 huiusmodi] om. A Il sed] per A, secundum R, uero add. W AR 31 non] nec P Il aliquod] aliud P 32 Secundum hoc iuditium] om. L 32-3 3 habiti sunt] sunt habiti L 3 3 Christi nomine] nomine Ihesu P, nomine Christi B L A 33-34 non tamen ... pati] om. L 35 in exemplo] magis A 35-36 uulneratus est] est uulneratus A 36 et] om. B Il ad] om. L Il

15

20

25

T f° 3 lra

30

35

38

DE MERITO

ne iste uulneratione illa ut medicus epithema apponeret? Non, quia etiam forte medicum offendit, sicut Deum peccator. Sed forte si qua afflictio est in emplastro sustinendo, illud meritis 40 suis sustinet egrotus. Sed utrum proprie dicitur peccatum an peccans talem penam exigere, et similiter utr.um bene dicitur uulneratus an uulnerans tale emplastrum? Potest dici quod peccatum exigit sub hoc semu, id est, tantum est hoc peccatum, quod ad hoc ut satisfiat de illo, exigit tantam et talem penam 45 infligi. Super uersum illum: tribulationem et dolorem inueni, et illud quod sequitur: Humiliatus sum et liberauit me, dicit Augustinus: Pena talis non est penalis, sed salubris. Quo ergo merito penam illam consequitur? Preinterrogauimus hoc et uno modo soluimus. 50 Magister O., huiusmodi argumentationem: 'lste peccando 45 Psalm., CXIV, 3. 46 Psalm., CXIV, 6. 47 S. AUGUSTINUS, Enarr. in Psalm., CXIV, 6 (PL, XXXVII, 1489): «Salvum me fecit quia humiliatus sum. Non enim poenalis sed salubris dolor est, quem secando medicus fecit.» apponit ei] ei apponit P !! ei] om. A Il epithema] epitheuma T, epithima L 37 iste] am. P, ille R Il ut] om. R !/ epithema l epitheuma T, cpithima L Il epithema apponeret] apponeret epithema P Il apponeret] i!l marg. scr. p. corr. W, apponere R 3 8 etiam] et A Il forte medicum] medicum forte P Il Deum peccator] peccator Deum W AR 39 illud meritis suis] meritis suis illud T 41 peccans] peccaris T Il penam] penitentiam L Il exigere] in marg. scr. W 42 uulnerans] uulnus mereri P 43 exigit] tantam et talem penam infligi add. B Il hoc (sensu)] om. L Il hoc peccatum] om. P 43-45 hoc peccatum ... tribulatio(nem) ] in marg. scr. B 44 ad hoc] om. P Il satisfiat] satisfaciat R Il exigit tantam et talem] tantam et talem exigit R 44-45 penam infligi] infligi penam R Il infligi] om. R 46 illud] illum P 48 penam illam] pena illa L Il Preinterrogauimus] et add. R 49 soluimus] saluimus A 5 0 Magister O.] Magister Odo B, magistro R Il argumentationem] rogationem R 5 0 Ce Magister O., que nous pouvons transcrire Magister Odo, Maitre Odon, comme nous le trouvons d'ailleurs dans le ms. B, ne serait-il pas ÜDON DE SmssoNs, qui enseigna à Paris vers 1164, et dont les disputes furent assez célèbres et méritèrent l'éloge de JEAN DE SALISBURY (Epist., 284; PL, CIC, 320). Il est vrai que les maîtres du nom d'Odon étaient alors nombreux. Les Quaestiones d'OooN (ou EUDES) de SOISSONS (ou d'OuRs-

DE MERITO

39

meruit hanc penam, sed hec pena est bonum, ergo peccando meruit aliquod bonum', soluebat per dissimilem acceptionem huius uerbi meruit. Cum enim dicitur 'aliquis peccando meruit penam', is est sensus: meruit puniri hac pena. Cum autem dicitur 'meruit bonum', est sensus: meruit remunerari aliquo 55 bono. Sic hoc nomen pena propter dissimilem sui acceptionem facit reprobam argumentationem. V t uerbi gratia. Omnis pena iusta est a Deo, sed peccatum est pena iusta, ergo peccatum est a Deo. Non prouenit. ln prima enim pena dicitur passio qua patitur quis, in conclusione dicitur pena Il instrumentum 60[1 pene, sicut ignis uel furca est instrumentum puniendi. Sed cum dicatur 'peccando meruit hanc penam', nunquid dicendum quod meruit hanc ad purgationem, uel dampnationem? Hec plana est: meruit penam ad dampnationem. Sed nunquid aliquam ad purgationem? Non uidetur, nam penam 65 habere ad purgationem, potius est remuneratio boni operis 51 sed] et T 52 per dissimilem] a. corr. scr., dissimiliter p. corr. R 5 3-5 4 penam] istam add. B, hanc add. L II is] om. B 54- 5 5 meruit puniri ... est sensus: meruit] om. A 5 5 bonum] hic add. P, is add. R !I remunerari] remunerati T, munerari A 56 Sic] Sed R [I propter] om. L Il dissimilem sui] sui dissimilem P 57 Vt] om. BR 58 (sed) pccca tum] aliq uod P 59 est ( a Deo) ] om. A Il pena] non add. P 59-60 dicitur passio qua patitur] om. P 60 quis] aliquis W 62 dicatur] dicat P W LA R Il hanc penam] penam hanc L 63 uel] ad add. WLAR 64 Hec plana ... ad dampnationem] om. R 66 est] om. W CAMP), partiellement éditées par J. PITRA (Quaestiones Magistri Odonis Suessionensis, Analecta novissima Spicilegii Solesmensis, Altera continuatio, t. II, Tusculum, Paris, 1888, pp. 1-187), marquent une étape dans l'évolution qui fait passer l'enseignement de la lectio à la quaestio, puis de là aux disputationes et aux quaestiones quodlibetales des grands scolastiques (cf. G. PARÉ, A. BRUNET, P. TREMBLAY, La Renaissance du Xllème siècle. Les écoles et l'enseignement, Paris, Ottawa, 1933, p. 128 ss.), J. WARICHEZ, op.cit., p. XLIII sqq.; M. GRABMANN, Die Geschichte der scholastischen Methode, t. II, Fribourg, 1911, p. 25 ss.). La seconde série de ces Quaestiones a été vraisemblablement rédigée par SIMON DE TouRNAI, qui fut l'un des disciples d'EuoEs (cf. WARICHEZ, op.cit., p. XIII-XIV). Sur ces recueils de Quaestiones, A. LANDGRAF a donné de précieux renseignements (Quelques collections de Quaestiones de la seconde moitié du Xltme siècle, dans Recherches de Théologie ancienne et médiévale, t. VI, 1934, p. 368-393, et t.VII, 1935, p.113-128).

T f

0

31rb

40

70

75

80

85

90

Il

T f

0

3lva

DE MERITO

quam punitio mali. Ita etiam iudicandum uidetur, si queratur an, peccando meruerit commutationem pene gehennalis .in temporalem. Illa siquidem commutatio est salubris, et illud bonum uidetur potius meruisse dilectione quam peccando. Nec prouenit si dicatur: 'bono opere meruit commutationem etc, ergo penam aliquam', sicut in hoc exemplo apparet: alicuius debitor eram in decem, sed delicto suo aliquo demeruit quinque de illis, ita ut in solutione celebranda, subtrahantur ei quinque culpa illius. Ille, culpa sua, meruit sibi tantum quinque sibi solui. Non prouenit, quia in prima propter adiunctionem hui us dictionis 'tantum', notatur meritum subtractionis quinque, non redditionis aliorum quinque. Probabilis ergo est uia quam supradiximus quod quando ponitur nomen solummodo notans acerbitatem, ut 'hic peccando incurrit hanc penam uel hanc afflictionem; uel hec pena infligitur merito peccati', potest concedi locutio. Quando uero apponuntur qualitates que notant aliquam dulcedinem, uel beneficium gratie, neganda est locutio, ut si dicatur: peccando meruit penam salubrem uel medicinalem. Nec mireris si prior concedatur, quia quicumque facto suo aliquo, meretur maximam penam, multo fortius meretur omnem penam infra illam, ut qui crucem, multo fortius fustigationem uel colaphum; ita ergo qui meruit peccando gehennam meruit triduanum ieiunium uel lacrimarum effusionem. Penam ergo hanc peccando meruit, in quantum est !I crutiatoria, non in quantum est medicinalis. 68 meruerit] meruit P A Il commutationem] comutationem, etc. A Il Illa] Nam L 69 commutatio] mutatio T Il est salubris] salubris est AR 70 dilectione] per dilectionem T Il Nec] Non L 71 commutationem] communionem R 72 etc] et cum T Il ergo] erga T P Il apparet] appareat A 73 sed] om. R 74 quinque culpa illius] culpa illius quinque P 75 (meruit) sibi] s. s. P, om. L 75-76 quinque sibi] sibi quinque B P W L R 78 aliorum] aliquorum T 79 ergo est] est ergo P Il uia] illa T Il quod] om. T PA 80 nomen] unum AR 81 incurrit] occurrit T Il hanc penam] penam hanc A 8 3 qualitates] qualitatiua P A, qualitatoria L 84 beneficium gratie] gratie beneficium L 86 prior] prius R Il quia] quod B Il quicumque] cum quisque L Il facto suo aliquo] aliquo facto suo W R 89 meruit peccando] peccando meruit P 90 uel] om. T 91 hanc] istam T

DE MERITO

41

Dicunt quidam hanc locutionem determinandam: 'Deus infligit hanc penam pro peccato'. Si enim dicas 'pro peccato', id est merito peccati, falsum est. Si dicatur: 'pro peccato', id est ut peccatum puniatur ne remaneat impunitum, uera est locutio. Et de hoc modo loquendi plura similia inducunt. Vt uerbi gratia. Cum aliquis decedit cum mortali et ueniali, pena eterna infligitur pro ueniali, non merito uenialis sed pro ueniali puniendo. Similiter, aliquis multa fecit flagitia quibus non deberetur per se pena capitis, unum capitale committit extremum, pro quo debet infligi, et infligitur pena capitis. Respicit tamen iudex ad omnia precedentia; hec pena infligitur pro crimine non capitali, non merito tamen illius, sed pro illo puniendo. Item. Tertium exemplum et quartum in beneficiis. Vt uerbi gratia. Aliquis michi deuotus fuit in multis obsequiis modicis, tandem magnum obsequium michi facit et ego remunero eum pro dignitate ultimi obsequii, recolens tamen obsequia priora. Hoc premium impenditur pro prioribus obsequiis, non tamen merito illorum; sed pro illis remunerandis. Simili ter aliquis multa opera facit bona in caritate imperfecta, tandem facit unum in caritate perfecta et decedit. Premiabitur premio debito perfecte caritatis, etiam si nulla opera precessissent; in illo tamen premio, opera etiam priora premiabuntur. Ergo illud premium reddetur pro prioribus, non dico merito priorum, sed pro prioribus remunerandis.

9 3 locutionem] lectionem P

94-9 5 peccato. Si enim ... falsum est]

in marg. scr. B, sed add. R 9 5 dicatur] om. B 96 ut] s. s. A Il peccatum] om. B LA R Il peccatum puniatur] puniatur peccatum P Il ne] nec R 97 hoc] om. R Il similia inducunt] inducunt similia R 98 Vt] om. R 99 pro] om. T 101 perse] om. L Il capitis] capitalis P Il unum] inde L 101-102 committit] commisit P 102103 capitis] capitalis P 104 non] om. T., s. s. R 106 Tertium] Certum T, et add. R Il exemplum et quartum] et quartum exemplum P Il Vt] om. R 107 obsequiis modicis] modicis obsequiis W AR 108 facit] fecit B 109 priora] om. L 112 opera facit bona] bona opera facit L Il facit] fecit B P W L A 113 perfecta] inferta R Il decedit] decidit R Il Premiabitur] Priuabitur R Il premio] om. T B P L 114 perfecte] porf ecte T Il caritatis] caritati R Il si nulla] om. T

95

100

105

110

115

42

DE MERITO

Videtur tamen de auctoritatibus probari posse quod aliquis peccando meruit penam illam quam sustinet dum penitet. 120 Super XXXVIII Psalmum inuenitur auctoritas talis. Pene penitentiales, meritis sunt minores, quas oportet amplecti. Que uocat ibi merita, nisi peccata precedentia? Nec intelligitur minores meritis quia sunt minores gehennalibus quas meruit sed minores etiam quam pene temporales, quas exigeret pecca125 tum, ad hoc ut de illo satisfieret. Sicut enim Deus minus punit in gehenna quam homo meruit, ita sacerdos minorem peniT f 31 vb tentiam imponit Il quam merito congrueret peccato. Et hoc probatur per locum illum Apostoli: quantum exbibuistis menibra uestra, etc; glosa dicit, plus deberet dicere. Item. Super 130 Psalmo XXXVI, dicit glosa: Semper a Domino uindicatur impio. Si hoc est ergo nunc cum penitentiam agit, uindicat Deus in ipso peccata que fecit, ergo merito peccati sui sustinet penam quam patitur. 0

11

120 Locum non invenimus. Vide infra p. 44, l. 34 n. 128 Rom., VI, 19. 129 Glossa 'Pro altercatione', in loc.cit., marginalis,: «Maiorem debere(t) dicere, quia plus debetur iustitiae quam peccato» (G, f 0 13v). 130 PETRUS LoMBARous, In Psalm., XXXVI, 13 (PL, CXCI, 371 A): «Semper enim vindicatur in impium, aut hic, aut in futuro: si se convertit, vindicatur in eum hic, ut in Paulo, qui divina voce prostratus resipuit; si non convertit se, vindicatur in eum in futuro». 118 tamen] am. P 120 talis] in malis R 122 intelligitur] intelliguntur PA 123 minores (meritis)] minoris R Il quia sunt] am. P 12 5 satisfieret] satisfaceret R Il minus punit] punit minus P 126 meruit J meruerit R 127 congrueret] congruet P, ingrueret R Il peccato] peccati P Il hoc] ita L 12 8 exhibuistis] exibuistis T Il etc] am. P 13 0 Psalmo XXXVI] XXXVI Psalmo B P L Il Psalmo] am. R Il Semper] Supra R Il uindicatur] iudicatur T, uindicabitur B, in add. AR 131 nunc] non A Il uindicat] iudicat T 132 in ipso] impio P Il que] qui R Il peccati sui] om. P

DE MERITO

( § 8 0. -

43

V trum aliqua passio sit meritoria.)

Diximus quod peccando meretur homo et eternam penam et temporalem et ut diximus, in quibusdam temporalibus duo esse attendenda, quorum unum ex peccato meretur, alterum ex dilectione consequitur. Adiunximus etiam de pene commutatione, an eam merendo debeat homo dici mereri penam. 5 Coheret his questio alia, scilicet an aliqua passio sit meritoria. Vt interim de passione Christi taceamus, sed de passionibus aliis et aliorum est sermo, ut Vincentii, Laurentii; hoc est dubium utrum Laurentius passione illa uel pena quam sustinuit meruerit uitam eternam. 10 Videtur quod omne meritum penes liberum arbitrium sit, sed pena illa quam sustinet quis, non est penes liberum arbitrium illius. Item. Omne meritum alicuius est dictum, uel factum, uel concupitum illius, sed passio nullum istorum est. Item. Auctoritas dicit quod pene eedem sunt malis et bonis, sed 16 T f 0 31 vb-32vh p f° 37vb-39ra L f 0 98vb-99rb R f 0 187v-188v 15

w

f 0 19ra-rb B f° 30vb-31vb A f 0 36r-37r

Locum non invenimus.

3 attendenda] attenda A Il meretur] homo add. P 4 consequitur] consequi T W Il Adiunximus] Adiuximus W 6 Coheret] Heret A, Choeret W fi aliqua] am. A 7 interim] meritum T Il sed] s. s. P Il passionibus] am. P 8 et aliorum ... Laurentii] am. P Il Vincentii] et add. L Il hoc] ergo add. R 9 est] ergo add. B L Il uel pena] am. P 10 meruerit] meruit B 12 pena illa] illa pena T Il est] am. T Il penes] am. R 14 concupitum] cogitatum W AR IJ istorum] aliorum L If est] am. R 15 malis et bonis] bonis et malis P, in marg. scr. p.

corr. W 8 Au sujet de S. Vincent, cf. Dom Th. RurNART, Acta primorum martyrum sincera, Paris, 18 89, p. 49 3. - Sur S. Laurent, on consultera S. AMBROISE, De officiis, libr. I, cap. XLI, n. 204 sq. (PL, XVI, 84 sq.) où S. AMBROISE s'inspire d'une passion déjà en circulation à son époque. Cf. P. H. DELEHAYE, Recherches sur le Légendier Romain, Analecta Bolbndiana, t. LI, 1933, p. 34-98,

44

Il

DE MERITO

malis non sunt ad meritum gehenne uel alterius rei, quare ergo dicetur quod bonis sunt ad meritum uite? Preterea. Si acute consideremus, tria circa passionem uidebimus. V t uerbi gratia in lob, primum fuit lep ra exterior; 20 secundum anxietas interior, tertium uirilitas quedam et constans patientia sustinendi illam anxietatem. Primum procul dubio meritorium non est, quod dicitur pena quia est instrumentum pene. Nec secundum uidetur esse meritorium, quia in eo nichil operatur ille qui patitur. Immo illa est opus ope25 ratum ab alio. Tertium uidetur ad uim meriti accedere, scilicet fortis patientia que de arbitrio hominis procedit, et est T f 32ra opus operans, et forte Il cum alicui aliorum attribuitur esse meritorium, propter aliud ei adiunctum hoc dicitur. Licet ergo passionem uel penam mereamur, sicut in superiore 30 questione dictum est, per peccata, non uidetur tamen dicendum quod passionibus uel penis mereamur siue premium siue penam sed quodam passioni adiuncto scilicet uoluntario motu suscipiendi passionem uel uoluntario motu sustinendi passionem. Obuiare tamen uidetur auctoritas supraposita: cruciatus per 0

35

quos uitanzus gehennam meritis sunt minores quos amplecti debemus. Si enim debemus eos amplecti, quia per eos uitamus gehennam, ergo merito illorum uitamus gehennam, meremur ergo crutiatibus. Sed hoc dicitur quia in sustinendo illos et 34 Locum non invenimus, nisi quoad sensum apud tent., libr. IV, dist. XLVI, cap. 1 (ed.cit., II, 1013):

PETR. LOMBARD.,

Sen-

« ••. et non incongrue

dici potest Deum, etsi iuste id possit, non omnino tantum punire malos in futuro, quantum meruerunt ... » 16 quare] cur R Il ergo] om. L Il dicetur] dicitur R 19 primum fuit] fuit primum L 21 patientia] penitentia T, paciencia W LA 22 quia] om. A Il est] et A 23-24 quia in] quando T 24 illa] om. P 2 5 alio] illo W R 27 alicui] aliquid add. T, aliquod add. P Il aliorum] om. T, illorum P L 29 superiore] superiori P L 30 per] propter P 32 scilicet] uel add. L 32-33 suscipiendi ... uoluntario motu] om. T 32-33 suscipiendi ... motu sustinendi] sustinendi uel suscipiendi P 36 enim] om. T Il dehemus eos amplecti] eos amplecti debemus A Il quia] quod R Il (eos) uitamus] ignoramus L 37 gehennam] iehennam L Il ergo merito ... gehennam] om. T Il merito] meritis PL Il gehennam] iehennam L 3 f crutiatibus] crutiatus T Il sustinendo] stinendo R

DE MERITO

45

libenter amplectendo, declinamus gehennam. Item. Per contrarium uidetur hoc quia gaudium potest esse meritorium uite eterne, si caritate informetur. Similiter ergo et dolor pene eterne meritum esse potest. Sed nunquid potest quis dolere ex contemptu, sicut gaudere ex cari ta te? Sed et hoc dicimus quia neque gaudium passionis, neque dolor meritorius est, sed uoluntaria prouocatio gaudii qua homo operatur ut gaudeat, ipsum scilicet opus operans. lta intelligendum de dolore. Est aliud quod uidetur contra hanc sententiam facere quod Augustinus dicit in libro LXXXIII Questionum: Omnis per-

40

45

turbatio passio est. Omnis cupiditas perturbatio. Omnis igitur cupiditas passio. Omnis igitur passio, cum est in nabis, ipsa passione patimur; omnis ergo cupiditas cum est in nabis, ipsa cupiditate patimur et in quantum cupiditas est patimur. Omnis autem passio in quantum ea patimur, non est peccatum. lta et de timore. Non enim consequens est, ut si patimur timorem, ideo non sit peccatum, quia multa sunt peccata que patimur, sed non in quantum patimur eis. Hic primum nota unam de mediis, scilicet hanc: Omnis autem passio, in quantum ipsam patimur, non est peccatum, sic debet intelligi ut

50

negatio precedat sic: Omnis passio non in quantum patimur est peccatum. Et hoc patet ex fine, ubi quasi soluat obiecta.

60

49 S. AUGUSTINUS, Liber LXXXIII quaestionum, quaest. LXXVII (PL, XL, 89); PETRUS LoMBARDUS, Sententiae., libr. Il, dist. XXXVI, cap. 6 (ed.cit.,

I, 503). 39 declinamus] uitamus 41 meritorium] meritorum T 42-43 potest quis] quis potest A 43 et] om. B 44 passionis] neque passio T, passio B LA R 44-45 meritorius] meritorium T 45 (prouo) catio gaudii] in marg. scr. B Il qua] quam T, quia W, scilicet add. B 4546 operatur] habet T, om. L Il ipsum] om. R 46 intelligendum] intellige B PA 48 Est aliud] aliud est R 5 0 igitur] ergo P, om. L 51-5 2 passio. Omnis igitur ... ergo cupiditas] in marg. scr. B 51 igitur] om. B, ergo P, enim A, uero W R L Il est in no bis] in no bis est B 5 2 passione] impassione R 5 3 cupiditate] in cupiditate R Il quantum] quantam A, om. R 54 ea] illam P, ipsam A, ipsa W R 5 5 timorem] et add. T 56 non] ut T 57 eis] et add. R 59 ipsam] om. L 59-61 sic debet intelligi ... patimur est pecçatum] om. L 60 negatio] negatiua A 61 ubi] ut PAR Il quasi] questio PA Il soluat] soluit BPRA

55

46

Il T f

0

32rb

65

70

75

80

DE MERITO

Sed ex hoc uidetur quod passiones quibus patimur, sint peccata que uidentur proprie dici passiones, nisi quis dicat cum Augustinus dicit 11 passionibus patimur, non accipitur nomen passionis, prout est de predicamento passionis, sed potius pro aliquo illatiuo uere passionis. Dicit enim nos illa pati que sunt peccata, sed non in quantum eis patimur. Certum est autem quod cum dicitur passiones patimur, nomen passionis potest referri ad illatam passionem, et etiam ad instrumenta. Mouent adhuc quedam auctoritates ad hoc, quod superficialiter attribuunt passionibus merendi efficatiam. V t hec: Non sunt condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam que reuelabitur in nabis. Item. Hoc momentaneum tribulationis, eterne pondus glorie operabitur in nabis. Item. Per mullas tribulationes, oportet nos ingredi in regnum celorum. Item. Apostoli digni habiti sunt pro nomine Christi contumeliam pati. Quare hoc diceretur nisi passio contumelie esset meritoria premii eterni? Cetera uero intellige secundum modum premonstratum. Nec reuera diffitemur utiles esse huiusmodi passiones, non tamen meritorias, sed iuuant ad merendum per ea que sunt illis adiuncta. Item. Apostolus: Tradidit eos in passionnes ignominie, ut faciant ea que non conueniunt. Per hoc uidetur quod passiones 72 Rom., VIII, 18. 73-74 II Cor., IV, 17. 76 Act., V, 41. 82 Rom., I, 26.

75 Act., XIV, 21.

62 passiones] ex add. R Il sint] sunt T Il peccata] necessarie R 63 cum] quod T 64 dicit] dicat P, om. AR Il passionibus] de passionibus quas A, de passionibus R 65 prout] proprium R, ut L Il est] om. L 66 illatiuo] illatio R Il nos] om. L 67 in] om. T, s. s. B Il autem] enim R 69 illatam] illatiua A Il passionem] passionis W AR Il et] om. T W 70 auctoritates] que add. PA W Il ad hoc quod] om. W LA Il quod] que B, om. P Il superficialiter] specialiter T 72-73 ad futuram ... in nobis] etc. R 73 in nobis] om. B, etc add. L Il momentaneum] et leue add. PL, monentaneum R 73-74 tribulationis] nostre add. P 74 eterne pondus ... in nobis] etc P 75 ingredi] intrar,e A 75-76 celorum] Dei P 76 Apostoli] om. P, Apostolus B Il Christi] Jesu P 76-77 contumeliam pati] etc R 78 premii eterni] etcrni premii P Il intellige] intelligere R 79 Nec reuera diffitemur] Nemo reuera diffitetur A 80 huismodi] tales R 82 eos] illos P Il ignominie] ignomine T 8 3 conueniunt] etc add. P

DE MERITO

47

huiusmodi peccata sint, sed non est ita, nec ibi etiam proprie ponitur nomen passionis. Quod patet ex glosa, que est: id est, 85 uoluptates que quamuis delectent, sunt passiones nature, quia priuant naturam bonjs suis, siue naturalibus, siue gratuitis. Est autem circa hec quiddam dignum consideratione. Vt uerbi gratia. In passionibus quorumdam, sicut Vincentii, tria sunt attendenda: actio alterius inferentis et illa fuit ei meri- 90 toria mortis; et passio Vincentio illata, et illa nulli fuit meritoria; fuit tamen bona, utilis, cum tamen actio inferens illam fuisset mala. Est et quedam actio media, inter actionem et passiones predictas, sicut quod Vincentius, ultro suscepit passionem et constanter sustinuit, et huiusmodi media, scilicet 95 actiones tales, meritoria sunt. Est etiam hoc attendendum in unius persona tantum. Sepe enim non extra inferuntur passiones j/ sed ab aliquo sibi ipsi, ut uerbi gratia, Benedictus cum Il T f° temptaretur proiecit se in urticas et corpus uolutauit. Hic est certe actio inferens, proiectio et uolutatio et passio illata; lOO proiectio similiter passiue et uolutatio, et est media actio, iocunda et uoluntaria susceptio passionis, et hic, tam prima actio quam media, meritorie sunt; passio illata nequaquam. 85 PETRUS LoMBARDUS, Collectanea in Epist. ad Rom., I, 26 (PL, CXCI, 13 3 3 C) : «passiones ignominiae, id est voluptates carnis, quae, etsi delectent, sunt passiones naturae non nominandae. »; Glossa ordinaria, in h. 1.: «Id est, voluptates, quae, etsi delectent, sunt passiones tamen naturae non nominandae» (PL, CXIV, 473 D).

84 sint] sunt R Il est ita] ita est T 8 5 est] om. A 87 priuant] priuatur A 8 8 Est autem] om. R hec] om. P Il dignum] est add. R 90 actio] accio et sic deinceps A 91 Vincentio illata] illata Vincentio B P W A R Il nulli fuit] non fuit illi A Il hona] et add. W A R 92 inferens] inferentis P 92-9 3 illam] om. TB, illa P 9 3 (Est) et] om. T B Il actionem] actiones R 94 passiones] passionem B P W LA Il predictas] predictam B, predicans A 9 5 et ( constanter) ] om. W R Il huiusmodi] hui us A 96 actiones tales] passiones tales T, actio nec tales A I[ meritoria] meritorie T R Il sunt] Et add. T R I[ Est etiam hoc] hec eadem R, est etiam hec eadem W Il attendendum] attendere B P W L, attende R 97 extra] in marg. scr. W 98 ut] om. P 100 est certe] certe est W A Il est (passio) ] om. L 101 passiue] passio T Il uolutatio] uoluptatio A et (est)] om. L Il est] om. B 102 susceptio passionis] susceptionis R hic] hec A

Il

32va

48

DE MERITO

Preterea. N otandi sunt modi quidam loquendi, ex qui bus 105 patebit planius, ueritas dictorum a nobis. Solet etiam dici quod nemo uult peccare. Licet enim uelit agere in peccando, non tamen uult peccare in agendo; uellet enim quod agit non esse peccatum. Si enim dicitur quis coactus thurificare ydolis, ut Marcellus papa, aut manus eius ab alio mouente fuit admota, 110 et mota curn thuribulo, et ita nichil egit, sicut nec lignurn rnoturn uel lapis; aut sine aliquo extra mouente, aliquis manurn suarn cum thuribulo mouit, et tune quidem rnagis uolens quarn inuitus fecit, nunquam in hac locutione passionis rnentio fit ab aliquo sancto sed actionis tanturn. 115 Item. Lucia dixit: 'Si in uita patiar, castitas michi duplica115 E breuario Romano, in festo S. Luciae (13 Dec.), ad Matut., lect. 7 (Fabulosa passio apud: SuRIUS, Vitae Sanctorum, 7 vol., Cologne, 1576, T. VII, p. 247). 104 modi] s. s. R [[ quidam] om. P 10 5 dictorum] dictura R Il etiam] enim A 108 thurificare] sacrificare T, turificasse W AR [I ydolis ] idolis W A 109 ab alio mouente fuit] fuit ab alio mouente P 110 sicu t] om. L 111 uel] nec T 112 thuribulo] turribulo A [[ quidem] quid T, quiddam R 114 sancto] facto T 115 Lucia] Lutia T [I michi] om. T Il michi duplicabitur] duplicabitur michi P L Il duplicabitur] dupplicabitur P, duplicatur R 109 Il s'agit ici vraisemblablement d'une allusion au pape Marcellin. Celui-ci serait mort à Rome au moment de l'arrivée à Rome de Dioclétien: «Pour un personnage de cette importance, écrit Mgr. DUCHESNE, il était assez fâcheux, en un tel moment, de mourir dans son lit. La mémoire de Marcellin fut très malmenée par les Donatistes dans le courant du IV" siècle. Ils le rangeaient au nombre des traditeurs, sans alléguer de preuves bien nettes. Quelques-uns allaient plus loin et le chargeaient d'une faute plus grave: il aurait offert de l'encens aux autels païens.» L. DUCHESNE, Histoire ancienne de l'Église, 3 vol., Paris, 1906-1910; t. II, p. 93). Nous retrouvons les échos de cette accusation dans les écrits de S. AUGUSTIN (Contra litteras Petiliani., libr. II, cap. XCII, n. 202; De unico baptismo, cap. XVI, n. 27; PL, XLIII, 323, 610). Sur la faute de Marcellin, nous ne possédons que deux documents, d'ailleurs apocryphes: le faux concile de Sinuesse et la légende du Liber Pontificalis (édit. L. DUCHESNE, 2 vol., Paris, 1886-1892), légende suivant laquelle Marcellin aurait versé son sang pour la foi. L. DucHESNE ne croit pas au martyre, tandis que CASPAR n'exclut pas la possibilité d'une défaillance suivie d'une réhabilitation (Kleine Beitrage zur alteren Papstgeschichte, dans Zeitschrift für Kirchengeschicbte,

DE MERITO

49

bitur ad coronam'. Non dixit: si in uita fecero. Et trahitur hinc quasi ratiotinatio. Nullus inuitus peccat, sed inuiti multi patiuntur. Ergo taliter patientibus, passiones non sunt peccata, sed perinde nec meritoria. Obiecetur nobis de passione Christi, de qua solet dici quod meruit ea et sibi et nobis. Dicit enim Apostolus: Propter quod dedit illi Dominus nomen quod est super omne nomen, etc. Dicimus tamen quod si aliquis acute aspiciat seriem littere et sensum, non dicitur quod propter mortem dederit ei Deus, etc, sed propter obedientiam quam exhibuit Patri in morte. Illa ergo obedientia meritoria fuit, non mors siue passio. Reuertamur nunc ad illud de quo prius agebamus, cum quesiuimus an peccando mereatur quis passionem illam que salubris est et medicinalis et meminimus nos duo circa passionem distinxisse, quorum unum melli, alterum absinthio adaptauimus. Circa quod queritur, an [[ debeat dici quod Petrus meruerit martyrium. Si enim proprie uerbum merendi accipiamus, illud recte mereri dicimur quod ita facimus nobis debitum, ut eo fraudari non possimus uel non debeamus. At uidemus parem caritatem in aliis que tali premio non est remunerata. Preterea. N unquid iniuste ageretur cum Petro, si palman martyrii non subisset? lmproprie ergo hoc dicitur et est sensus: Petrus talem 121 Philipp., II, 9.

116 fecero] facio R 117 ratiotinatio] rat1oc1onatio B R, ratiocinatio P, raciocina tio A 12 0 Obicietur] Obitia tur R 121 ea] eam R 122 Dominus] Deus B LA Il quod .:'.St super omne nomen] om. R 123 aliquis] quis W AR [[ acute] accute B Il aspiciat] inspiciat W LA R 125 exhibuit] exibuit P W A 126 meritoria fuit] fuit meritoria T 129 et] om. T Il duo circa passionem] circa passionem duo P 13 0 distinxisse] dixisse L Il alterum] s. s. B Il absinthio] absincio B, absintio P 132 martyrium] martirium BA 134 non possimus uel] scr. et del. P Il possimus] possumus W A Il (uel) non] om. B Il uidemus] uideamus T 136 martyrii] martirii et sic deinceps B W A 137 hoc] om. TB, non L t. XLVI, 1927, p. 321 sqq. - Geschichte des Papsttums, t. I, Tubingue, 19 3 0, p. 97 sq.). En fait, l'on ne peut que dire, avec DUCHESNE, qu' «en somme, il a dû y avoir quelque chose de fâcheux, mais nou:. ne savons au juste quoi.» (op.cit., t. II, p. 94 sq.).

120

125

130 0

11

135

T f 32vb

DE MERITO

50

se exhibuit Deo ut triumphum martyrii optinere non esset indignus.

( § 81. -

De uariis acceptionibus buius uerbi mereri.)

Hic autem occurrit locus distinguendi uarias acceptiones huius uerbi mereri. Dicitur primo modo meritum ex condigno, sed secundum hoc nullo opere bono potest quis mereri uitam eternam. Quia non sunt condigne passiones huius tempo5 ris, etc. Dicitur meritum ex promisso. Vt si ob aliquod obsequium michi promissa sit aliqua remuneratio, ita posset dici nos mereri uitam eternam, quia propter bona opera, promissa est nobis a Deo uita eterna; et huic Consonat auctoritas illa: Si corde rogamus mundo, certe debes ex promisso. 10 Tertio modo, dicitur meritum ex adminiculo. Sed est adT f 0 32vh-33ra p f° 39ra-va L R

f 0 99rb-va f 0 188v-189r

B

f° 3Ivb-32ra

w

f 0 19rb-va A f 0 37r-v

4 Rom., VIII, 18. 9 Hymnm,: Summi largitor praemii. VALIER, Répert. hymno., t. IV, n. 19716.

U. CHE-

13 8 ut] si s. s. B, add. W LA R Il triumphum] trihumphum B IJ optinere] obtinere P, optineret B, obtineret L A R 13 9 indignus] indignum R autem occurrit locus] autem locus occurrit B W R, locus occurrit L, uero locus occurit A 2-3 Dicitur primo ... potest quis mereri] om. A 4 huius temporis] om. R 6 dici] quis add. L Il bona opera] opera hona B L A R 8 est] s. s. B Il a Deo] om. PR 9 mundo] uel pio s. s. P 10 On trouve chez maints théologiens cette affirmation: «quod aliqui~ potest alii mcreri primam gratiam», par exemple chez ALAIN DE LILLE (Theologicae regulae, reg. 86, PL, CCX, 665 C), SIMON DE TOURNAI (Disputationes, disp. XXXIV, quaest. 4; disp. LI, quaest. 2, ed.cit., p. 102-149). Avec PIERRE LE CHANTRE, il affirme «quod nemo sibi sed alius alii meretur primam gratiam» (disp. LI, quaest. 2; ed.cit., p. 149), mais il se sépare de PIERRE LE CHANTRE, en affirmant sans nuances: «nullus alii (meretur) vitam eternam». Tel est en effet sort raisonnement assez simple: «Quesi-

DE MERITO

51

miniculum remotum et propinquum. V t uerbi gratia. Dicitur iustus orando pro iniusto mereri ei primam gratiam, et ille per uisitationem prime gratie consequitur uitam eternam. Ex adminiculo propinquo dicitur hoc ut uel gratiam primam, uel uitam eternam alii mereatur. Pone enim duos quorum unus 15 neminem sibi obligauit ad orandum pro eo, alter uero aliquem; et illi qui neminem, Deus infundit gratiam suam, alteri non, cum tamen pro illo aliquis multum orauerit. Nunquid potest iste iuste conqueri, aut nunquid iactare potest quod ei debetur uisitatio prime gratie ? Quanctoque aliter dicitur iniustus mereri 20 ut iustus oret pro illo et orando impetret illi primam gratiam et hoc est mereri ex adminiculo sed magis remoto quam ante. Improprie tamen pon1tur in his uerbum merendi. Quarto modo dicitur meritum comparatione in bono, sicut cum dicitur: 'Beata uirgo meruit portare Christum'. Certe to- 25 tius humani Il generis merita non possent ad hoc pertingere, ut Il pro illis Deus carnem assumeret. Sed sensus est predicte locutionis: tanta et talis fuit preminentia in Beata Virgine, ut cum in aliqua concipiendus esset Christus, potius hoc fieret in illa quam in alia, et est quasi in comparatione meritum assignatum. 30 Quinto adhuc modo et ualde improprie adhuc assignatur, 12 primam] aliquam A 13 prime] istius R 13-14 Ex adminiculo ... alii mereatur] om. P, haec verba scr. infra post «prime gratie» (1. 20) L 13-14 Ex adminiculo] et add. W A 14 dicitur hoc] hoc dicitur B LA R 15 enim] om. P 15-20 Pone enim ... prime gratie] om. W AR, in marg. scr. B 20 aliter] autem B, alter R 21-22 oret pro illo ... ante. Improprie tamen] in marg. scr. B 21 illi] om. T P Il primam] aliquam A 22 hoc est] est hoc W L A Il est] om. PR Il sed] hoc add. L 24 sicut] ut P 25 cum] om. R 26 humani generis] generis humani B W AR 27 sensus est] est sensus L 2 8 talis fuit] talia fuerunt R A 29 esset] esse R Il Christus] Christo T 30 in (alia)] om. T Il et] om. A 31 improprie] proprie T Il adhuc (assignatur)] om. PAR

tum est, cum quis alii mereatur primam gratiam, an possit ei mereri vitam eternam ... Redditur ... unus autem meretur alii ut gratiam habeat. Sed cum habuit, ex eo est ut utatur ad merendum vel non. Ergo unus alii meretur primam gratiam, scd nullus alii vitam eternam» (disp. LXXVIII, quaest. 4, ed.cit., p. 227).

T f 0 33ra

52

35

40

45

50

DE MERITO

ut cum dicit Gregorius quod constitutus in officia quod sine peccato exerceri non potest, sicuti miles et negotiator, piis operibus et elemosinis insista!, ut Deus cor illius illustret ad penitentiam, ut quasi per hoc mereatur illustrari. lta hoc dicitur, ac si dum est in mortali peccato mereri possit diuine gratie illustrationem, cum tamen si recte dicitur, nullum bonum siue temporale siue eternum possit talis (sic) manens a Deo mereri, sed sic exponitur ut mereatur illud, id est non in tantum demereatur quantum demeretur si nichil boni faceret. lta exponitur illud Apostoli: Quia ignorans feci, ueniam sum consecutus, id est minus me elongaui a consecutione uenie, quam si scienter fecissem, et assignatur hoc meritum comparatione in malo, sicut precedens comparatione in bono. lnuenio adhuc poni meritum quasi pro exigentia, sicut ubi dicitur: Felix culpa Eue que tantum ac talem meruit habere redemptorem, ut in ipsum committamus figuram, que est in coniunctione istorum nominum, felix et culpa, quia ei quod fuit consequens culpe potius attribuitur felicitas quam ipsi culpe, scilicet redemptioni. Verbum merendi ualde improprie ponitur et sic exponitur: Talis et tanta fuit culpa, quod tantum ac talem exegit liberatorem. Septimo quoque modo ponitur uerbum merendi improprie, ut cum dicitur; 'Nullus post hanc uitam apud Deum expec32 GREGORIUS VII, Concil. Rom. V, n. 5; GRATIANUS, Decretum, c. 6, D. V de poen. (FB, I, 1241); PETRUS LoMBARDUS, Sententiae, libr. IV, dist. XVI, cap. 3 (ed.cit., II, 842). 41 I Tim., I, 13. 46 Praeconium Paschale in Sancto Sabbato. 54 S. AUGUSTINUS, Enchiridion., cap. CX, n. 29 quoad sensum (PL, XL, 283); GRATIANUS, Decretum, c. 23, C. XIII, Q. II (FB, I, 728); HuGo De S. V1cTORE, De Sacramentis, libr. II, pars XVI, cap. 3 3 sicuti] ut L 34 illius] eius L Il ut quasi] quasi ut W A R 3 6-3 7 illustrationem] uisitationem B W AR, illustrationem ( uel) uisitationem L 39 ut] om. B Il non in] non PL, ut A Il tantum] interim add. B L 41 sum consecutus] consecutus sum P 42 si] om. T 45 quasi] om. T R 46 ac] et R 47 in ipsumll interim W AR committamus] omittamus W A, et s. s. B 49 felicitas] f.elicitati P, om. L 5 0 culpe] om. TA 50-51 Verbum merendi ... sic exponitur] Et valde improprie uerbum merendi hic ponitur. Exponitur autem sic P Il improprie] proprie A 52 ac] et A R 5 3 uerbum merendi improprie J improprie uerbum merendi W A R /1 ut cum] sicut P

Il

DE MERITO

53

tet, nisi quod uiuens meruit'. lste enim qui est in purgatorio 55 et iuuatur per suffragia ecclesie ut habeat acceleratiorem absolutionem, quomodo hoc uiuens meruit? lta uidetur intelligendum: Viuens hoc meruit, id est dum uiueret talem se exhibuit, ut si huiusmodi suffragia pro eo fierent, ei ad celeriorem absolutionem prodessent. 60

( § 82. -

De modo merendi ex adminiculo.)

Redeamus nunc ad illum modum merendi quem diximus esse ex adminiculo Il ut circa illum aliquid inuestigemus. Diximus T f 0 33ra-33vb P f 0 39va-40rb L

0

f 99va R f O 189r-v

B f 0 32ra-va 0 W f 19va A f 0 37v Z f 0 268va-vb (partim)

Hoc capitulum invenitur cum maxima varietate in codicibus. Notandus est ordo sententiarum in cod. TB P cod. T: 1 ° Redeamus nunc ... esset facturus (lin. 1-28); 2° Quid est ergo quod dicitur ... penitus dirigit (lin. 39-74); 3 ° Dicit enim auctoritas ... profuerit aliena (lin. 28-38). cod. B: 1 ° Quid est ergo quod dicitur ... penitus dirigit (lin. 39-74); 2° Redeamus nunc ... esset facturus (lin. 1-28); 3° Dicit enim a uctoritas . . . profuerit aliena (lin. 2 8-3 8) . cod. P: 1 ° Redeamus nunc ... profuerit aliena (lin. 1-38); - 2° Queritur quid est quod dicitur ... penitus dirigit (lin. 39-74). Hic locus: «Quid est ergo quod dicitur ... penitus dirigit» (lin. 38-74),

omittitur in cod. W AR, scriptus est in margine in codice L, invenitur solus in fine codicis Z. 6 (PL, CLXXVI, 593); PETRUS LoMBARDUS, Sententiae, libr. IV, dist. XLV, cap. 2 (ed.cit., II, 1006): «Quocirca hic omne meritum comparatur, quo possit post hanc vitam quispiam gravari, vel relevari. Nemo autem speret, quod hic neglexit, cum obierit, apud Deum promereri». 5 5 uiuens] uiuus A Il meruit] meruerit P 56 acceleratiorem] celeriorem P, accelerationem R 56- 57 absolutionem] absolutionis R 57 hoc] om. T 5 8 talem] ita R 59 exhibuit] habuit T, gessit W AR 60 Notandum quod sub textu scr. B (f 0 31vb: Dicitur meritum ex indebito facere debitum; hoc modo Christus nichil meruit. Dicitur etiam meritum opera facere cligna remuneratione; hoc modo Christus meruit 1 quem] quod PL A [I diximus] dicimus L 2 ex] om. A Il illum] illud TP

!/ T

f° 33rb

54

DE MERITO

quia cum dicitur: 'iste meruit ut ille uir iustus oraret pro eo', meritum huiusmodi est ex adminiculo. Et est sensus: iste obli5 gauit illum ad orandum pro se, sed si bene attendimus, non est hic nisi meritum humanum, scilicet quasi mercimonie cuiusdam, non est meritum hoc secundum theologicum. Non enim potest aliquis beneficio temporali mereri proprie orationem iusti. Oratio enim iusti donum Dei est et gratuitum quid. Quod 10 patet ex eo quod Dominus dixit Samueli: noli orare pro Saul quia iani reprobaui ipsum; et tamen forte Saul obligauerat sibi quocumque modo Samuelem ad orandum pro illo et sicut diximus supra, ille qui est in mortali peccato, nullo facto suo potest aliquod bonum mereri maxime spirituale. 15 Item. Diximus quia modo merendi ex adminiculo, mereri dicitur aliquis alii uisitationem prime gratie, sed non hoc uidetur uere dici. Habemus enim in auctoritate quia non secundum opera iustitie que fecimus nos, sed secundum suam misericordiam saluas nos fecit. Visitatio ergo tota de gratia est et 20 sine aliquo uel alicuius merito, neque de alterius merito hoc fit quo minus gratis fiat, sicut nec de proprio merito. Nam et cum dicitur: non ex operibus iustitie que fecimus nos, pari ratione subaudiendum est: uel que alii pro nobis. Si enim non subin10 Respicit: «Dixit Dominus ad Samuelem: Usquequo tu luges Saul cum ego prof ecerim eum ne regnct super Israeh>. I Reg., XVI, 1. 17 Tit., Ill, 5. 3 quia] quod P Il dicitur] dicimus L Il uir] om. P Il oraret] oret P W Il eo] illo \V/ AR 4 meritum huiusmodi] huiusmodi meritum P Il est] esse T Il iste] om. L 5 ilium] euro T, sibi AR Il (pro) se] illo W R 6 hic] am. L Il scilicet] om. TB L Il mercimonie] mercimonium P 7 meritum hoc] hoc meritum A R Il hoc] om. T W Il secundum] om. W Il theologicum] theologium T 11 iam] om. T, ipse B Il ipsum] illum P, eum R 12-14 et sicut diximus ... maxime spirituale] om. AR, in marg. scr. W 13 diximus supra] supra diximus R 1\ ille] iste L Il peccato J pro add. R Il facto suo] suo facto P 14 aliquod bonum mereri] mereri aliquod honum W Il maxime] om. L 15 Diximus quia] quia diximus R Il modo] om. T 16 dicitur] uidetur P Il non] nec B L A 17 quia] quod R JI secundum] sunt B 18 iustitie] om. T 18-19 suam (misericordiam)] om. B W AR 19 gratia] Dei add. P 1\ est] om. R 20 neque] om. R, nec L Il de alterius merito] om. R L 21 merito] om. R Il et] om. A 22 que fecimus nos] etc P Il fecimus] om. R Il nos] om. L

DE MERITO

55

telligitur illud, non secundum solam misericordiam. Dici tamen oportet, quod licet gratis detur prima gratia et de misericordia 25 sola sit uisitatio, fit tamen ad preces sanctorum quasi ad adminiculuni. et uult Deus sanctos ad hoc orare cum tamen forte nichil impetreret, nisi quod Deus alias esset factums. Dicit enim auctoritas quod predestinatio precibus sanctorum adiuuatur. Vult ergo Deus preces sanctorum esse quasi adminiculum 30 ad id quod faciendum preuidit, et ideo dicuntur precibus suis hoc mereri uel optinere cum sic euenit, /1 et tamen sepe aliter Il euenit quam ipsi orent. Ideoque non proprie nec recte dicuntur preces illorum meritorie talium euentium, licet hoc dicatur super illum locum euangelii de languente qui dimissus fuit 35 per tegulas ad pedes lesu et ab illo curatus, et dicit auctoritas quia niultum ualet /ides propria cum tantum illi profuerit 29 Hune locum non invenimus, nisi apud auctores posteriores. GUILLELMUS ALTISSIODORENSIS, Summa aurea, I, cap. IX, q. 4 (ed. Fr. Regnault, Paris, s. a.) ALEXANDER DE HALES, Summa theol., Pars I, n. 29 (ed. Quaracchi, t. I, 3 2 3) sub nomine AMBROSII, sed S. AMBROSIUS agit in genere de sala intercessione sanctorum ad salutem nostram (Cf. S. AMBROSIUS, De Joseph~ cap. XII, n. 71 (PL, XIV, 668); Expositio in Luc. Evang., V, n. 11 (PL, XV, 163 8) ; De dduis, cap. XIX, n. 5 5 (PL, XVI, 2 51). 3 5 Respicit Matth., IX, 2. 37 Glossa ordinaria in Math., IX, 2: «Quantum valet apud Deum fides propria, apud quem valuit aliena» (PL, CXIV, 115). 24 (il!ud) non] ergo add. T 2 5 misericordia sola] sola misericordia P 26 sola sit] sit sola W Il sit] fit R Il (quasi) ad] om. TA R 26-27 adminiculum] aminiculum R 27 Deus] Dominus R Il sanctos ad hoc] ad hoc sanctos A 27-2 8 forte nichil impetreret] nichil impetreret forte L, nichil forte impetretur R 28 nichil] non P Il impetreret] impetrant A 29 quod] quia B L A Il precibus sanctorum] sanctorum prc omnibus L 3 0 Deus] Dominus P 31 ad id] quoddam A 3 2 euenit] Hoc vere potest dici de uiatoribus, nam de comprehensoribus secus est, quos constat non rogaturos nisi quod Deum facturum intelligunt, reuera quia non falluntur. Nam qui uidet scientem omnia, nichil est quod nesciat add. T, idem cum pauca varietate add. post haec verba «ipsi orent» (infra, l. 3 3) P, idem in marg. scr. cum pauca varietate B L 32-33 et tamen ... ipsi orent] om. L 3 3 Ideoque non] Non ergo P Il non] nec R 34 euentium] euentum P 3 5 illum locum] locum illum B W P Il locum] om. R Il euangelii] euuangeliste R Il dimissus] demissus B P 36 dicit auctoritas quia] de auctoritate R 3 7 ualet] s. s. R I! tantum] tamen R /! illi] om. L Il profuerit] ualuerit L

T f

0

3 3vb

DE MERITO

56

aliena.

Il

f 0 33va

Quid est ergo quod dicitur: Sancte Petre ara pro nabis ? Sensus: con40 sule Deum an uelit, quo cognito pariter cum ipso uelis et affectus tuus ad hoc dirigatur et desiderium. Vult enim Deus a sanctis rogari quoniam quod factums erat, ad preces sanctorum se facturum preuidit. Sed contra uidetur sonare auctoritas illa: Rogandus est Deus ut nelit. Videtur ergo quod precibus optineatur, tamquam principali causa Dei uoluntas. Sed expone sic 45 ut uelit, id est ut uoluntatem suam effectui mancipet. Il Secundum hoc exiles et quasi tenues uidebuntur preces uel merita sanctorum, cum per eos nichil impetretur, nisi quod optinendum erat et quod Deus se facturum disposuerat. Respondetur: quoniam sic se facturum et non alias Deus disposuerat, ut 50 scilicet ad preces sanctorum hoc faceret, cuius tamen uoluntas principalis et originalis et precipua causa est, et efficiens eius quod facit, non sanctorum preces. Sed utrum aliud f acturus si non interuenirent preces, hoc non dico, quia forte non aliud se facturum preuidit, sicut istum predestinauit saluandum per bona opera, nec per aliud nisi per merita, cuius tamen uoluntas et 55 beneplacitum principalis causa est salutis ipsius, non merita saluati. Sed que super his disquiruntur et super prouidentia Dei et prescientia et predestinatione non sunt medullitus simplicibus denudanda quia possunt inducere in errorem, sed simpliciter sunt pertractanda quia que hic dubitabilia emergunt inscrutabilia sunt et insolubilia. 60 Sed cum Christus oret pro nobis secundum quod homo, sicut multe clamant auctoritates, quare non dicitur: 'Sancte Christe ora pro nobis' '? In Litaniis omnium Sanctorum.

39

40 Locum non invenimus.

39-74 Quid est ergo ... penitus dirigit] om. W AR, in marg. scr. L 39 Quid est ergo] Queritur qui est P Il nobis] Responsio s. s. P Il Sensus] est add. B L Z, iste add. P 40 cum ipso uelis] cum ipse uelit T, uelis cum ipso P 41 Vult enim Deus a sanctis rogari] Cum enim Deus uult a sanctis rogari cum ipse uoluerit B Z, Sic enim uult Deus a sanctis rogari quod ipse uoluerit P, Tune enim uult rogari Deus a sanctis cum ipse uoluerit L 42 ad preces sanctorum se] se ad preces sanctorum B L Z JI facturum] esse add. B PZ 44 optineatur] obtineatur B PZ 45 ut uelit, id est] om. P Il mancipet] Et add. L 47 optinendum] obtinendum et sic deinceps B PZ Il Deus] om. P, secundum add. L 49 et non alias Deus] am. P 51 et precipua causa est] causa est et precipua P, precipua causa est L 5 2 non (dico) ] om. P 5 3 non ( aliud) am. T Il aliud] aliter L 54 per aliud] aliter L Il cuius] eius B P 54- 5 5 tamen uoluntas ... merita saluati] am. P 5 6 disquiruntur] disqueruntur P Il Dei] et preuidentia Dei add. L 5 8 inducere] ducere T Il in] om. L Il sunt ] om. P L Il quia] sed P 60 secundum quod homo] am. L sicut multe clamant auctoritates] om. T

Il

DE MERITO

57

Respondetur. Propter diuinitatem que dignior est et secundum quam misereri potest et saluare, sicut et Pater non dicitur rogare uel orare; uel propter seminestorianos, qui dicunt quod de illo homine potest fieri sermo, ita quod non de Deo, et ad ipsum separatim potest dirigi sermo, ita quod 65 non ad Deum. Verum contra eos hoc non dicitur ut eorum heresis improbetur. Nam cum sit ibi idemptitas persone Dei et hominis, nulla potcst ibi diuisio sermonis fieri, quia semper de eodem agitur, lict!t secundum diuersas natura~. Nichilominus tamen uerum est quod ipse secundum quod homo orat pro nobis, sicut Petrus, uel Paulus, uel quilibet sanctus in pa- 70 tria, immo fortius quia cum ipse nouerit uoluntatem Patris, et suam secundum quod Deus, et Spiritus Sancti, uoluntatem suam secundum quod homo ei contemperat et conformat, et ad illam tamquam digniorem istam penitus dirigit,

( § 8 3. -

V trum aliquis mereatur pro pter passionem.)

Sicut autem aliqua adiecimus in querendo an aliquis mereatur predictas passiones, ita alii questioni uolumus aliquid adicere, qua quesiuimus an propter passionem aliquis mereatur. Meminimus enim nos dixisse ultimo, per passionem non mereri aliquem, etiam Christum, sed per aliquam actionem passioni 5 adiunctam. T P L R

f 0 33vb-34rb f 0 40rb-41ra

f° 99va-vb

B f 0 32va-33ra W f 0 l0va-vb A f 0 37v-38r

f 0 189v-190r

62 que dignior est et] om. P 63 sicut] om. L Il et] om. P 63-64 non dicitur ... propter seminestorianos] uel propter seminestorianos hoc non dicitur T, non rogare, uel propter seminestorianos hoc non dicitur B Z, non rogare uel orare, uel propter seminestorianos hoc non dicitur L 65 ita quod non] ita non quod T 66 hoc] ita add. P Il non (dicitur)] om. L 67 potest] esse add. P 68 fieri] om. P 70-71 sanctus ... fortius] immo fortius sanctus in patria L 71 ipse] plene P, ipse plene B L Z 72 Sancti] Sanctus B Il uoluntatem suam] suam uoluntatem B PZ Il suam] om. L Il secundum quod] quod secundum T 73 conformat] conformet L Il et] om. L Il penitus] om. L 1 autem] om. A Il aliqua] aliquid P, om. R 2 alii] huic R Il uolumus] uoluimus T 3 qua] quod R Il propter] per W A Il aliquis] quis T 4 ultimo] ulterius T Il per passionem] pro passione L 4- 5 non mereri aliquem] aliquem non mereri P 5 passioni] passionem R

58

1

J

DE MERITO

Obicitur tamen circa mortem Christi quia ipsa aperuit nobis ianuam paradisi, et de merito illius uidetur hoc euenisse nec aliter. Ad hoc dicimus, quia reuera mortem eius fructus tantus 10 et talis secutus est, uim tamen merendi circa illam, non constituimus; sed in illis solis que supra proposuimus, uoluntate scilicet implendi mandatum Patris, et ei per omnia obediendi, et in aliis actionibus ipsius mortem antecedentibus uel comitantibus, sed nisi uoluntas ipsa morte csset consummata, fruc15 tus iste non esset secutus. Quid autem confort nobis dicere quod per passiones mereatur aliquis cum ubique possumus inuenire actiones quibus possimus dicere homines mereri, et illud idem consequi per actiones quod etiam per passiones, si meritorie dicantur? Dicatur 20 ergo firmiter quod diximus, scilicet passiones non esse meritonas. Sed obicitur quod inuenitur: Pretiosa in conspectu Domini mors sanctorum eius; et contra: mors peccatorum pessima. Dicimus ad hoc quod propter adiunctum sibi, dicitur mors 25 pretiosa uel mala. Mortem enim peccatorum sequitur pena T f° 34ra gehennalis grauissima; mors sanctorum pretiosa quia constantia et uoluntas morti adiuncta pretiosa fuit Deo et ab ipso remunerata. Vide enim an mors Cathonis fuerit ei meritoria gehenne. Non reuera, sed potius uoluntaria inpactio eius in gla11

22 Psalm., CXV, 15.

23

Psalm., XXXIII, 22.

7 tamen] om. L ;i quia] in add. T 8 illius] om. A Il euenisse] uenisse B P, prouenisse W AR 9 quia] quod LA Il reuera] reuere R Il eius fructus] fructus eius R 10 et talis] om. T 11 solis] solummodo R Il supra] contra L Il proposuimus] preposuimus T P, posuimus L 13 ipsius mortem] mortem eius P, illius mortem L 14 ipsa] illa W A R Il morte esset] esset morte W A R 15 iste] ille W L A R Il secutus] consecutus B W L A 16 Quid] Aliquid R 16-18 quod per passiones ... possimus dicere] in marg. inter. ad perpendiculum scr. W 17 possumus] possimus P A Il actiones] actionem L 2 0 scilicet] s. s. R 23 mors sanctorum eius] etc R 24 sibi] om. T 25-26 uel mala. Mortem . . . sanctorum pretiosa] om. L 2 5 pena] mors P 2 6 sanctorum] om. B P W A R 2 8 Vide enim] Videndum est R [I Cathonis] Catonis B P W LA R 28-29 gehenne] om. T, iehennem in marg. B 29 reuera] uere R Il uoluntaria] uoluntas P Il inpactio eius] eius inpactio R, et pactio eius P

DE MERITO

59

dium quam de necessitate secuta est mors. Mors quidem, auc- 30 do, dolor et pena que secuntur uel comitantur actiones nostras, communia sunt nobis cum brutis. Obicitur ad hoc quod passiones aliquorum dicuntur meritorie, ubi non est inuenire aliquas actiones eis adiunctas, sicut in innocentibus qui nullum usum liberi arbitrii habuerunt. 35 Resp. Priuilegia esse innocentum, nec posse trahi ad communem regulam. Etiam hodie in simili casu non similiter iudicaret ecclesia, ut sic occisos paruulos martyres iudicaret. Obicitur adhuc de sanctis quibusdam qui sustinuerunt tormenta sine aliqua prouocatione torquentium, sicut Vincentius 40 et Laurentius multa leguntur fecisse et dixisse tortoribus, sed tamen forte libenter passionem declinarent, si possent, sine discrimine fidei. Cum tamen uentum est ad discrimen, patienter sustinent quicquid eis infertur. Differt enim inter fortiter patientem et libenter. Nam, sicut dicitur: 'Metelius fortiter 45 sustinuit exilium, Rutilius li ben ter', in ta1ibus ergo martyribus, nullam inuenimus actionem extrinsecam cui meritum attribuamus. Inuenimus tamen intrinsecam, scilicet uoluntatem interius operantem. Sed nunquid dicetur illa in illis fuisse martyrium? Aut quid 50 aliud? Nonne talis uoluntas fuit in Martino quia ipse non defuit martyrio sed martyrium illi? Dicamus uoluntatem illam fuisse in illis martyrium non simpliciter ~ed sic, uoluntatem 30 quidem] et add. W A 30-31 acredo, dolor] dolor, acredo P 31 que] mortem add. P Il secuntur] sequuntur T, consequuntur P Il comitantur] commitantur A 3 3 Obicitur] Queritur L 34 non est] om. L Il inuenire aliquas] aliquas inuenire R Il eis] om. L 3 5 in] om. T L 36 trahi] contrahi B 37 regulam] quia add. P 38 martyres] martires B W 39 adhuc] adhoc P 39-40 tormenta ... torquentium] sine aliqua prouocatione torquentium tormenta P 42 tamen] om. W A, autem R If forte] om. L Il declinarent] declinassent P Il si passent] inter duas collum. scr. W 43 Cum tamen] Tamen cum P W AR ] uentum est] uenirent A 44 Diff ert] Refert B P W A R, ref erre L 4 5 et libenter] om. L 46 ergo] enim R Il martyribus] martiribus B W A 48 Inuenimus] inter duas column. scr. W Il tamen] om. L 50 martyrium] martirium et sic deinceps B W A 51 Martino] martyrio T P fi ipse non defuit] non defuit ipse P 51 defuit] in add. L 5 3 fuisse in illis] in illis fuisse L II in] am. T R

60

DE MERITO

illam, cum exercitio patiendi morte consummatam. Finis enim talis necessarius est, ut huiusmodi uoluntas nomine martyrii censeatur. lta est in homicidio, emissio sagitte postquam nulla sequitur actio homicide, dicitur homicidium, si tamen illa tali fine, scilicet morte hominis, per illam emissionem consummata fuerit. Il T f 34rh6o Sunt autem aliqui qui quasdam actiones sompniant Il et eas dicunt adiunctas esse passionibus predictorum martyrum quibus actionibus ipsi merentur, ueluti contemptum mortis. Sed dubium est nobis sub quo genere rerum debeamus ponere contemptum. Non uidetur aliud esse contemptus quam uoluntas con65 tempnens. Certe etiam in inuio ubi dicitur contemptum esse meritorium, et pro intentione contemptus iudicari peccatum maius uel minus. Dubium est nobis quid debeamus dicere contemptum, sicut etiam de contemptu mortis dubitatur quid dici debeat. Est enim mors morientis et mors mortui et de morte qua 70 mortuus dicitur, certum est quod non est aliquid in rerum natura quia priuatio est, nec predicat aliquid hoc nomen, sed tantum priuat et debitum importat, sicut hec nomina: silentium, tenebre, et similia. Cum enim dicitur: 'iste tacet', intelligitur non loqui, cum aptus natus fuerit ad loquendum. De morte 75 uero qua dicitur quis moriens, dicitur quod sit dissolutio, sed utrum dissoluti uel dissoluentis illius, scilicet qui plagam letalem infert, et si dissoluti est dissolutio, nunquid distinguendum inter dissolutionem anime a corpore, et corporis ab anima ? Et si distinguendum est, utra illarum dicenda est mors, uel 80 etiam utraque ? 55

0

54 morte] mortem P 57 homicide] hom:cidii P Il illa] om. T P 60 aliqui] alii R Il qui] contra add. L 60-61 et eas discunt] om. P 62 ueluti] uelut R 64 Non] Nam T 65 in inuio] non inuenio A Il ubi dicitur] iudicitur P Il contemptum esse] esse contemptum l' R 66 intentione] ratione s. s., intentione în marg. add. B, uel ratione add. P, ratione add. L, ratione W AR Il peccatum] om. A 67 enim] om. B I! enim] mors add. A Il et (de)] om. R 70 quod] quia T P Il (non) est] om. L 71-72 tantum] tamen R 74 loqui] loquitur R 7 5 qua dicitur] inter duas coll. scr. W 77-78 distinguendum] est add. B L R 79 Et si] om. B

DE MERITO

61

( § 84. - De hac auctoritate euangelica: N emo aufert animam meam a me.) Transeamus ad aliud quiddam quod nos mouet, scilicet uerba cuiusdam auctoritatis euangelice. Christus dicit: N emo aufert animam meam a me, etc. Quid enim sibi uult hoc uerbum? Nunquid hoc significat quod animam ei inuito nemo eripiebat, et nemo in ipso preter uoluntatem eius, animam a 5 corpore dissoluebat. Sed hoc idem poterat dicere Laurentius. Vitro enim sustinuit mortem, nec ei inuito erepta est anima. Magis adhuc mouet nos uerbum quod sequitur: Potestatem habeo ponendi animam meam et iterum sumendi eam. Primo enim dubitatur an uerbum ponendi predicat actionem, ut dica- 10 tur quod aliqua sua actione posuerit animam suam, et si dixerit aliquis hoc, poterit queri qua. Si autem non dicitur quod aliqua sua actione posuerit animam, poterit queri, utrum alterius actione, ueluti crucifigentis posuerit eam. Sicut dicitur Il quod passionem eius operata est alterius actio, 15\! T f nam legitur quod tradidit eum Pater, tradidit se Filius, tradi-

dit eum Pilatus, tradidit eum Judas, una fuit Christi passio et 0

T f 34rb-vb

B f 0 33ra-va f 0 19vb-20ra

p

f 0 4lra-va

w

L R

f 0 99vb-1 00ra f° 190r-19lr

A

f° 38r-v

Joan., X, 18. 8 Joan., X, 18. 16 S. AUGUSTINUS, Tracta/us X in I Epist. Joannis, tract. VII, n. 7 (PL, XXXV, 2032); PETRUS LoMBARDUs, Sententiae, libr. III, dist. XX, cap. 5 (ed.cit., II, 643). 3 animam meam a me] a me animam meam P R Il a me] om. B L [/ etc] om. P Il sibi uult] uult sibi P 4 hoc] om. TB 1/ significat] signant R Il animam ei inuito] anima eius inuito eo A 6 poterat] poterit R 9 et iterum sumendi eam] om. R Il sumendi] assumere P 10 predicat] predicet P 11 posuerit] posuit B L A R 11-13 et si dixerit . . . posuerit animam] om. L 11-12 et si dixerit aliquis hoc] om. A 12 poterit] potest R Il autem] hoc P Il dicitur] dicatur P 12-13 qua. Si autem ... poterit queri] om. A 13 posuerit] posuit W Il animam] suam add. P 14 eam] animam L 15 passionem] passione L Il alterius actio] actio alterius W R 17 Pilatus ... Iudas] Iudas, tradidit eum Pila tus P 1/ fuit] tamen A 1/ (passio) et] sed R

0

34va

DE MERITO

62

diuerse tradentium actiones, et quid discreuit eas? Intentio. Si autem hoc dicitur, quid predicabit hoc uerbum 'pono' dic20 tum de Christo ? Ad exagitandum ingenia hec proponimus et 1icet excursus sit, incidenter tamen querimus circa illud quod a quibusdam dici solet, scilicet quod omnem actionem facit Deus, homo autem facit actione. An Deus aliqua actione agat, et si agit aliqua, an ea agat aliquid, qualiter quesiuimus an 25 Christus aliqua actione poneret animam suam. Item. Interrogabile est quid iste homo faciat actione aliqua qui fornicatur. Nunquid et hoc dici possit quod dum fornicatur aliqua actione, priuat actionem fine debito? Queri etiam potest, secundum quam naturam in Christo 30 debeat intelligi potestas illa de qua dicit Christus: Potestateni habeo ponendi animam meam et iterum sumendi eam. Videtur etiam ex consequentia littere et sensus, quod de potestate eiusdem generis debeat intelligi et quod dicitur:Potestatem habeo ponendi, et quod subditur: Et potestatem habeo sumendi. 35 Semel enim positum nomen potestatis ad utrumque refertur, sed certum est quod resumptio anime de diuina tantum potestate fuit, ergo et de illa tantum posuit animam suam. Sic procedimus secundum regularem usum quamuis inueniatur sepe dictio semel posita equiuoce referri ad diuersa; ut hic: Inclina 40

cor meu,n Deus in testimonia tua et non in auaritiam. Sed uidetur quod considerata significatione huius uerbi po-

30 Joan., X, 18.

40 Psalm., CXVIII, 36.

18 quid] quis L 19 hoc] om. L Il (dicitur) quid] quod scr., -iuid in marg. scr. R Il dictum] deinde P 20 ingenia] ingenium P 21 incidenter] incid~ntium R 22 scilicet] om. A 2 3 Deus] Dominus R Il actione] queritur ergo add. P, que add. L 24 an] om. L 2 5 Interrog'abile] Interrogare A 26 actione aliqua] aliqua actione P 29 secundum l sic iuxta A 3 0 dicit Christus] dicitur P 31 ponendi . . . sumendi eam] etc P Il et iterum sumendi eam] etc R 32 etiam] enim W AR 3 3 et (quod)] om. R fi dicitur] dicetur W R, et add. T 34 sumendi] iterum etc add. P, etc add. R 3 5 enim] est add. A Il potestatis] et add. A 37 illa tantum] qua add. P 3 8 sepe] semel R 39 referri] uel in(ferri) s. s. P 40 Deus] om. B P W AR et non in auaritiam] etc R

Il

DRMERITO

63

no, humane sit potestatis animam ponere, ·et quod illam potestatem habuit Laurentius, scilicet spiritum emittendi. Quia tamen de Christo uidetur aliquid specialiter dictum, quod non sit aliis commune, possumus locutionem intelligere cum quadam 45 determinatione, quasi sit sensus: Potestatem habeo ponendj animam meam cum uoluero, et nonnisi cum uoluero. Hanc potestatem non habuit Laurentius, et hec erat ex sola diuinitate ln hac enim opinione sumus quod Christus defectum moriendi suscepit et naturaliter deficeret, nisi per diuinam potentiam 50 /1 occurreret. Il T f° 34vb Secundum hoc autem uidetur equiuoce sumptum uerbum ponendi, cum dicitur 'Christus posuit animam' et 'Laurentius posuit animam'. V el si non hoc, saltem uidetur aliter dici: 'Christus habuit potestatem ponendi animam' et 'Petrus uel 55 Laurentius ha huit potesi:atem ponendi animam'; aut ergo sic dicatur, aut quod equiuoce sumitur, nomen potestatis de potestate ponendi et potestate sumendi. Valet autem hoc ad exponendum quod supra posuimus, scilicet hoc: Nemo aufert animam meam a me. Ecce de meritis diximus ad quod genus 60 rerum referri debeant, scilicet ad actiones. De penis etiam peccatorum et inter illas quesiuimus de quibusdam, in quibus dulcedo quedam acredini permiscetur et aliunde diximus hominem mereri dulcedinem et quod suauitatis est, aliunde quod est acredinis. 65

42 sit potestatis] potestatis sit W L A R 43 quia] quod B 44 de Christo uidetur] uidetur de Christo P JI aliquid] om. T 46 quasi] ut B PA 47 meam] etc R I[ et nonnisi] quando nisi T Il nonnisi eum uoluero] om. L 48 hec] hoc A 49 defectum] defectus A 50 deficeret] deficit A Il per diuinam potentiam] potencia diuina P, per diuinam potestatem B 5 2 Secundum hoc] Sed hic T Il autem] om. T PL Il sumptum] hoc add. P Il ponendi] pono P Il cum] enim add. T 53 animam] suam add. R 54 animam] suam add. R Il non] om. L !j hoc] hic A 5 5 uel] et T 56 sic] om. L 57 sumitur] hoc add. T 58 (potes)tate ponendi] in marg. scr. B Il et] de add. P \/ hoc] non A 59 posuimus] proposuimus P, diximus R Il hoc] om. P L 61 debeant] debeat T 1! etiam] ergo R 63 permiscetur] permisceatur T 64 et quod] est add. T

DE MERITO

64

( § 8 5. - V trum diuitie et paupertas debeant attribui bonis meritis uel malis.} Sunt autem quedam de quibus dubium est, utrum ea bonis meritis uel malis attribuamus. Vt uerbi gratia: egestas siue paupertas et diuitie. Habet auctoritas: A Domino Deo egestas est in domo impii. Videtur littera sonare quod in penam im6 pietatis, habeat impius egestatem. Item. Alia auctoritas Gregorii: Sepe quos morum infirmitas uulnerat paupertatis medicina curat. Hec auctoritas innuit quod non ad penam, sed ad curam et medicinam sit aliquibus paupertas. Et dicetur fortasse quod reuera aliis est ad curam, 10 aliis ad penam. Nec hoc negamus. Sicut enim dicunt sancti, affluentia signum est diuine reprobationis et hoc in quibusdam quibus hic parcit Deus. lta e contrario, paupertas signum est diuine approbationis. Commendat gentilis poeta statum paupertatis sic: 0 uite tuta facultas, pauperis angustique lares! 0 16 munera nondum intellecta deorum, etc. T f 0 34vb-35rb P f° 41va-42rh L f O 1 00ra-rb R f 0 19lr-v

O

B f 3 3va-34ra W f 0 20ra-rb A f 0 38v-39r

3 Prov., III, 33. 6 Glossa ordinaria, in Luc., XVI, 20 (PL, CXIV, 316B) ex S.GREGORII Homil. XL in Evang., n. 10 (PL, LXXVI, 1310A): «Cum quoslibet in hoc mundo objectos aspicitis, etiamsi qua reprehensibilia eorum esse videantur, nolite despicere, quia fortasse quos morum infirmitas vulnerat, medicina paupertatis curat»; cf. ibid., n. 6 «Et cum quoslibet pauperes nonnulla reprehensibilia perpetrare conspicitis, nolite despicere, nolite desperare, quia fortasse quod superfluitas tenuissimae pravitatis inquinat, caminus paupertatis purgat» (PL, LXXVI, 1307 D). 14 LGCANUS, De bello civili, lib. V, 527-529 (ed.cit., p. 143-144); Moralium Dogma Philosophorum (ed.cit.), p. 56. 2 uel] an P Il Vt] om. R 3-4 egestas est] est egestas W A 6 Item] Habet W AR 9 fortasse] forte W AR 11 quod reuera aliis] quia aliis reuera T 11 signum est] est signum P A W R L Il et hoc] sed A 12 Deus] Dominus P Il e contrario] modo L JI signum est] est signum T 13 approbationis] reprobationis A R 15 intellecta] deum uel add. T Il etc] om. R

DE MERITo-

65

Ecce quia paupertatem munus Dei dicit esse, in una autem et eademque persona est questio, an paupertas sit mali meriti pena uel boni premium. Esto quod aliquis fuit malus, nunc conuersus est ad frugem uite melioris et apporiatur. Dubium esse potest an hec paupertas sit ei in penam puniende malitie 20 prioris an in premium uite 11 laudabilis presentis. Et hoc reuera si cum malus fuit, fuisset pauper et continuasset paupertatem usque modo, posset dici ipsum et per paupertatem ante punitum esse et adhuc puniri. Nunc autem quia incepit paupertas cum bona conuersatione illius, potest esse questio ad quem 25 statum istius debeamus referre meritum huius paupertatis. Dicunt autem quidam huiusmodi nec penas esse, nec premia, sed aliqua istis adiuncta, ueluti crutiatum in paupertate, elationem in diuitiis, uel contra, humilitatem et hylaritatem. Nec obuiat illud salomonicum: Diuitias et paupertates ne de- 30 deris michi sed tantum uictui meo tribue necessaria; ne forte satiatus illiciar ad negandum, et egestate compulsus Jurer et periurem nomen Dei mei. Non enim orat ista amoueri propter ipsa, sed propter adiuncta illis, uel que secuntur ex illis, quod patet per id quod sequitur: ne forte, etc. 35 Faciunt ad hanc questionem auctoritates alie super locum ilium: Beatus quem tu erudieris Domine et de lege tua docueris 30 Prov., XXX, 8-9. 16 quia] quod P Il Dei] om. L Il et] om. T 17 mali meriti] mala merita L 18 aliquis] aliquid T 19 est] om. R Il uite melioris] melioris uite L Il apporiatur] aponatur T, aporiatur W AR 20 esse potest] potest esse R Il ei] huic B, isti W AR 21 in (premium)] ad P 22 fuit] om. T 23 et (per)] om. A 2 5 conuersatione] conuersione A R 26 debeamus] debeat \V Il referre] referri W P 2 8 istis] illis L Il paupertate] paupertatem T L 3 0 obuiat] obiciat A Il Salomonicum] Salomonis B, in parabolis add. W L AR Il paupertatis] mendidtatem W AR 31 michi] Deus add. A Il sed tantum uictui meo tribue necessaria] etc P, tribue tantum uictui meo W, sed tribue tantum uictui meo necessaria A Il tribue] tribuas L Il illiciar] illicear R 32-33 illiciar ad ... Dei mei] etc P 34 secuntur] sequuntur B P W L 3 5 forte] satiatus illiciar ad negandum add. P 3 6 Faciunt] Fatiunt T auctoritates] aut R 37 Domine] Deus A 37-38 et de lege tua docueris euro] etc R 37-39 et de lege ... peccatori fovea] etc., usque

0

T f 35ra

66

40

45

50

55

Il

T f° 35 rb

DE MERITO

eum. Vt mitiges ei a diebus malis, donec fodiatur peccatori fouea. Dicit glosa: Felicitas malorum fouea est; labor bonorum flagellum pat ris est, quia, cum Deus parcit per im punitatem, fit homo elatus, et cum putat se altum, cadit. Vnde: Deiecisti eos dum alleuarentur, ideo malis parcit ut fodiatur eis fouea, et ex occulta iustitia hic parcit, ut in futurum non parcat. Hic manifeste dicitur quod interdum in penam dantur diuitie. Hoc idem alibi significat Augustinus his uerbis: Cogitet religiosa prudentia uestra, nichil esse in hac uita et maxime hoc tempore, facilius et homini acceptabilius, episcopi aut presbyteri aut diaconi of ficio, si perfunctorie et adulatorie res agatur, sed nichil apud Deum miserabilius et tristius et dampnabilius. Et post pauca: Quis autem sit modus nec a pueritia niea, nec ab adolescentia mea didici, et eo tempore quo discere ceperam, uis michi f acta est, merito peccatorum meorum. Nam quid aliud estimen nescio, ut serius locus gubernaculorum michi traderetur, qui remum tenere non poteram. Quid apertius quam quod dicit merito peccatorum suorum promotionem sibi datam in 1/ ecclesia ? 38 Psalm., XCIII, 12-13. 39 Glossa ordinaria, in Psalm., XCIII, 13 (PL, CXIII, 1003), ex. S. AuGUSTIN., Enarrat. in Psalm., XCIII, in h. l.: «Nonne est hoc fossa peccatorum; ipsa felicitas impiorum, fossa ipsorum est: in illam enim cadent tamquam in foveam. lntendite fratres, quia magna res est ut foelicitas fovea dicatur, donec fodiatur peccatori fovea. Parcit enim illi Deus quem novit peccatorem et impium, occulta justitia sua, et hoc ipsum quod ei parcit Deus, per impunitatem facit c:um elatum. Ille se altum putat et cadit, in eo ipso cadit, quo se altum putat.» 41 Psalm., LXXII, 18. 45 S. AUGUSTINUS, Epist. XXI ad Valerium episc., n. 1 (PL, XXXIII, 88).

peccatorum fovea P 3 8 V t] et A 3 8-3 9 donec . . . fovea] om. R, etc W Il peccatori fovea] om. A 40 impunitatem] immunitatem L Il fit] s. s. A 42 alleuarentur] et add. T, aleuarent R Il malis] magis R Il fodiatur] fodeatur R 44 quod] quia B PL Il interdum in penam] in penam interdum P 45 alibi significat Augustinus] significat Augustinus alibi P 46 et] om. L 48 perfunctorie] perfunctorioe R 11 et] uel R 1/ sed] om. T 50 Quis] Quid TB Il mea] om. P W A 51 eo] ideo T 5 3 estimem] estimare A Il serius] secundus dubitanter BW R 54 remum] rem R 55 quod] qui R Il dicit] dici A

DE MERITO

67

Video ergo paupertatem et diuitias, tam bonis quam malis a Deo conferri et utrique in utrolibet statu, nunc fiunt meliores, nunc deteriores. Sepe dat Deus malis diuitias, ut materiam habeant elemosinas erogandi, et sic redimant peccata sua, iuxta GO quod dicitur: Redemptio anime 1tiri sunt diuitie sue, non tamen ita faciunt, nec emendantur. Si ergo dicitur: Deus dedit illis diuitias ut eis bene uterentur, ut notat ibi debitum consecutionis, quasi quod consequi deberet, sicut ibi: Posuit Deus hominem in paradiso ut custodiret 65 ilium, quasi hoc debebat inde consequi, licet non sequeretur, non ergo notat consecutionem debiti, sed debitum consecutionis. Semper dat Deus talia ad bonum, ut inspiciamus quid Deus uelit uel intendat, et prepositio sicut aduerbium, debitum consecutionis notat ut ante diximus. Sed sepe illis homines 70 aliter u tun tur. Quidam dicunt neminem mereri huiusmodi, nec ista dari alicui in premium, quia nemo meretur nisi id quod mereri intendit. Temporalia uero neque petunt homines, nec ea mereri intendunt quia pro solis eternis orare debemus. Sed queritur ab 76 eis, quare non dicatur ille qui meretur uitam eternam, mereri omne bonum minus illo, et ita temporalia, sicut dicitur ille qui meretur penam eternam, mereri omnem penam minorem illa ? Dicunt aliter esse in inuio quam in uia. Item. Obicitur eis quod in ueteri testamento, inuenimus so

61 Psalm., XIII, 8.

6 5 Genes., II, 1 5.

57 ergo] om. L 58 utrique] utrisque P 60 erogandi] largiendi L il redimant] redimunt T jj sua] om. B W L AR 61 sunt] om. T Il sue] proprie P jj non tamen] nec tamen P, tamen non WAR 62 emendantur] emundantur A 63 diuitias] suas add. W JI eis bene] bene eis T, illis bene P jj uterentur] utantur R 64 quod consequi] consequi quod R 65 Deus hominem] hominem Deus L Il paradiso] paradyso R 66 debebat] debeat R Il sequeretur] consequeretur A 68 dat Deus talia] talia dat Deus RA 69 quid] quod T Il sicut] siue P 70 illis homines aliter] illis aliter homines B W, aliter illis homines RA 72 mereri huiusmodi] huiusmodi mereri P 76 quare] om. R 77-78 omne bonum ... penam eternam mereri] om. L, in marg. scr. sec. man. R 7 8 omne] omnem R

DE CONTRITIONE

68

multos orasse pro temporalibus sicut Moysen, Helyam et Helyseum, tres pueros. Ad hoc dicunt quod illi tempori congruebat talis oratio quia pro temporalibus seruiebant, hodie uero si quandoque pro temporalibus oratur, sub pendula pie conditio85 nis est orandum, ut si Deus uiderit expedire. Sunt alii qui dicunt quod homo naturalibus bonis meretur ista temporalia, quia sicut dicit auctoritas, etsi apud incredu-

90

los non inueniatur eternaliter fructus bonorum operum, temporaliter tamen eis non fructus desunt. Sed sicut supra diximus non sunt dicendi mali proprie mereri aliquod bonum, nisi accipiatur mereri, in comparatione mali, id est non ita demerentur sicut si interim mala facerent. ( § 86. - Ad quid ualeat quod aliquis plus quam condigne conteratur et unde proueniat illa maioritas contritionis, et utrum aliquis conteratur plus quam teneatur conteri.)

Il

T f O 3 5va

Queritur post hec, utrum maiorem penam Il sustineat homo, uel infligat Deus homini, quam ipse meruerit. Vt uerbi gratia. Conteritur aliquis de peccato suo plus quam exigeret peccatum illud, quia opinatur illud maius peccatum quam sit. Illa 5 contritio pena est, quam Deus infligit ei de gratia sua. Nec T f° 3 5rb-36va P f 42rb-43vb O

L f

0 l00rb-l0lra R f° 191v-193r

B f 0 34ra-3 5ra W f 0 20rb-vb 0 A f 39r (Partim)

87 Locum non inventum. 81 Moysen] Moisen B Il Helyam] Heliam B W, Elyam A Il et] om. BR /1 Helyseum] Elyseum A, Heliseum W R 82 illi] om. A 83 uero] om. L 84 quandoque] quando B Il quandoque pro temporalibus] pro temporalibus quandoque T Il pendulo] pendiculo P Il conditionis] considerationis in text. scr., conditionis in marg. scr. sec. man. W 87 dicit] om. T 8 8 eternaliter] am. L 89 eis non fructus] eis fructus non B P, fructus eis non W A, fructus illis non R Il supra] s. s. sec. man.

R 2 Deus homini] om. lacuna L Il meruerit] meruit P Il Vt] om. T 3 de] pro 4 opinatur] oppinatur L Il illud] esse add. P Il peccatum] om. P 4- 5 Illa contritio pena est] fit illa contritio pena R

DE CONTRITIONE

69

enim absurdum habemus dicere quod idem sit ad penam et ad gratiam. Maiorem ergo penam infligit pro peccato quam meruerit ipsum peccatum. Concedimus simpliciter quod aliquis punitur plus quam meruerit. Sed cum adicitur: 'Punitur pro peccato plus quam meruerit', dupliciter accipitur hec locutio: 'punitur pro peccato', uel sic: 'punitur tantum merito peccati sui', et hoc falsum est, uel: 'pro peccato puniendo', id est ne remaneat impunitum; sieut supra diximus, istas dupliciter intelligi: 'Iste punitur in inferno pro ueniali', uel 'premio perfectionis remuneratur aliquis pro opere imperfectionis'. Penam siquidem condignam peccato suo meruit iste per peccatum, sed quod ultra est, non meruit nisi aliquo bono opere, uel gratis infligit ei Deus ad cautelam futuri status, sicut Paulo, uel aliis modis qui soient distingui. Super hoc adhuc queritur. Ponatur duos pro paribus peccatis conteri ex pari caritate, sed alter condigne conteritur ad deletionem peccati, alter plus quam condigne opinando forte peccatum suum maius quam sit. Condigna satisfactio sufficeret illi ad delendum peccatum suum. Nunquid ad aliquid confert ei illa contritio quam habet ultra condignam ? Non possumus dicere quod ad premii augmentum. Pariter enim premiabuntur isti duo qui parem habent caritatem. Potest dici quod ualet ad augendum numerum meritorum, licet non ad augmentum premii, sicut multiplicatio bonorum operum auget nume6 idem] id B, illud R 7 penam infligit] infligit penam T P 7-8 meruerit] meruit PA 9 punitur] puniatur T 9-10 meruerit] meruit A 10 adicitur] aditur A 10-11 plus quam meruerit ... locutio: punitur pro peccato] om. L 10-11 meruerit] meruit B PA 11 dupliciter] duppliciter P 11-12 dupliciter ... uel sic: punitur] in marg. scr. B 12 uel (sic)] et W 13 uel pro] que A 14 dupliciter] duppliciter P Il intelligi] intelligendas B 15 pro ueniali] prouenit R 16 condignam] cottidianam R 18 non (meruit)] s. s. R Il ei] eam B W LA R 19 futuri status] status futuri R 23-24 forte peccatum suum] peccatum suum forte P 24 maius] magis A 25 illi] ei R Il delendum peccatum suum] ad delenda peccata sua R Il suum] magnum add, A Il ad] om. TA Il aliquid] aliud add. P 27 augmentum] aumentum W, adiumentum A 28 duo qui] duo add. A IJ quod] quia T 29 augmentum] aumentum W

10

15

20

25

30

70

DE CONTRITIONE

rum meritorum, non tamen premium, nisi caritas crescat. Sed nunquid posset dici quod illud contritionis quod superest, ualet ad alia peccata illius delenda; sed forte alia non habet, uel si habet, non intendit conteri de illis, poterit ne pro35 desse contritio illis de quibus non intenditur ? Videtur hoc glosa quedam in Mattheo uelle que dicit: Ostendit ea Christus,

Il

nonnunquani que homines non intelligunt uel se intelligenda dare uel pie petentibus etia1n non intellecta dimittere. Il Atten-

0

T f 3 5vb

de ergo quod cum dicitur: 'Iste conteritur plus quam exigat peccatum illius', si intelligas de exigentia necessitatis, uerum est; si autem de exigentia utilitatis, falsum est. Vtilis est quantacumque contritio. Similis duplicitas inuenitur in hoc uerbo 'debet'. Dubium est autem utrum hoc possit esse quod in pari ca45 ritate sit dispar aliquorum contritio, et si ita est unde procedat illa maioritas contritionis, an ex caritate, an aliunde. Dicimus quod bene potest esse maior contritio in uno quam in alio, ita tamen ut parem habeant caritatem. Sic enim sepe accidit quod feruentius mouetur unus quam alius sicut nouitius 50 sene religioso, qui uel parem illi uel maiorem habet caritatem 40

36 V. BEDA, ln Marci Evang., libr. I, cap. I; In Lucae E1Jang., libr. II, cap. !V (PL, XCII, 142 D, 380 C); ex S. AUGUST., De natura et gratia, cap. XVIII, n. 29 (PL, XLIV, 255); SIMON DE TOURNAI, Disputationes, disp. XVI, quaest. I ( ed.cit., p. 5 5) . Occurit etiam apud STEPHAN. LANGTON., Quaestiones theologicae (Cantabrigiae, St. John's College, cod. 57), 0 f 313: «Auctoritas dicit super Mattheum, et loquitur de generaliter confitentibus, quod Deus ante non intellecta dimittit aut intelligere facit pie peten tibus». 31 cari tas] premium R 3 2 superest] est R 3 3 peccata] om. L Il illius] istius W A 34 prodesse contritio] contritio prodesse L 35-36 hoc glosa] glosa hoc R 36-37 ea Christus nonnunquam] Christus nonnunquam ea P, Christus ea nonnunquam W LA R 37 nonnunquam] nununquam T 3 8 petentibus] penitentibus P W A Il non intellecta] n ulli certa R 39 ergo] uero W A R 41 V tilis est] ei add. W A R 42 duplicitas] dupplicitas P 44 est autem] autem est L IJ possit] posset T 4 5 ita] ista T L, uera A 46 cari ta te, an] ex add. P 47 maior contritio] contricio maior P 48 sepe accidit] accidit sepe P, adcidit R 50- illi] alii B W A R Il maiorem] minorem P

DE CONTRITIONE

71

et illa maioritas contritionis potest esse uel ex caritate, uel ex pia ignorantia, sicut dicitur de beata Paula quod minora peccata plangebat sicut maiora, et forte Iheronimus qui sciebat quantitatem peccatorum suorum, discretius commensurabat penas suis peccatis. Vel ex naturali quadam teneretudine qua 55 accidit aliquos magis moueri et citius quam alios ad lacrimas uel ad compassionem aliquam, uel compunctionem. Potest etiam ex alia causa accidere. Vt uerbi gratia. Duo sunt quorum uterque dixit fratri suo 'racha', sed uerbum unius leuiter portatur, alterius egre. Tamen hoc recognoscit ille qui dixit (et) 60 magis mouetur ad penitendum quam alius. Vbi ex caritate prouenit maioritas contritionis, meretur ea qui conteritur. Vbi ex pia ignorantia, uel ex naturali aliquo dono, non est meritoria. Sic autem uidetur quod aliquo mereatur unus quo non alius, illa scilicet maioritate contritionis. 65 In hoc tamen articulo questionis, notanda est opinio quorumdam, sicut magistri Odonis qui dicebat uerbum illud: Voluntas pro facto reputatur, scilicet in uia, sane debere intel52 S. HIERONYMUS, Epist. CVIII ad Eustochium (Epitaphium Paulae matris) , n. 15 (PL, XXII, 8 87) . 67 ABAELARDUS, Ethica, cap. 7 (PL, CLXXVIII, 650 D). 51 illa] ista B 51-5 2 ex cari ta te ... ignorantia] pia ignorantia uel e,x caritate P 54 peccatorum suorum] suorum peccatorum B P W L R 57 :id compassionem ... compunctionem] ad compunctionem ahqu:•m uel compassionem P Il compunctionem] compuncionem A 59 leuiter] in marg. scr. W 59-60 portatur] fertur P 60 Tamen] cum W AR Il (et)] om. TB W LA R, s. s. P 61 Vbi] Nisi W R 62 prouenit] proueniat R li qui] que AR Il Vbi] ut W R 63 ignorantia J ignoratione AR Il (uel) ex] s. s. L, om. P Il naturali aliquo] aliquo naturali P JI non est] ei add. A 64 Sic] Sicut L IJ aliquo] om. A Il quo] quod R 67 Odonis] Oddonis A 67-68 Voluntas pro facto reputatur] pro facto reputatur uoluntas P 67 Ce dicton, qu'on retrouve chez maints théologiens, 1-e présente sous deux formes principales aux nombreuses variantes de détail. On trouve la première dans la Glossa ordinaria, in Psalm., XXXI, 6 apud LYRANUM, et chez PIERRE LOMBARD (Comment. in Psalm., XXXI, 6; PL, CXCI, 321 A): «Votum enim pro operatione judicatur». Très voisine en est la forme que nous rencontrons chez GRATIEN (Dictum post c. 4, C. XVII, Q. I; et c.5, D.I de poen.; FB, I, 813, 1159): «Votum enim pro opere repute-

72

70

DE CONTRITIONE

ligi. N unquam enim accidere potest ut sentie bat quod a1iqui parificentur in caritate quin parificentur in opere. Ponatur enim quod aliquis habeat uoluntatem dandi elemosinam, et dat. Alter habet parem uoluntatem et non dat, quia non subest facultas; loco elemosine dat aliquid aliud m quo elemosi69 Nunquam] Nunquid T P Il sentiebat] sentiat P 70 in caritate quin parificentur] om. L Il (quin) parificentur] parificantur A 71 habeat] habet W R tur», sous le nom de S. AUGUSTIN, alors que cet adage semble bien venir de CASSIODORE (Enarr. in Psalm., XXXI, 7; PL, LXX, 220), mais il est vrai que dans le canon cité du Décret, une phrase d'un autre auteur s'insère dans le texte de CASSIODORE. Dans le même Décret de GRATIEN, on retrouve plus loin la même sentence, toujours attribuée, semble-t-il à S. AUGUSTIN (Dictum post c. 87, D. I, de poen.; FB, I, 1185). Chez GANDULPHE DE BOLOGNE, on trouve également cette forme: « Votum pro operc reputatur, cum deest facultas operis» (ed. J. De WALTER, Magistri Gandulphi Bononiensis Libri quatuor, Vienne, 1924, libr. IV, §. 164). Au contraire, on remarque chez ABÉLARD la sentence suivante: «Voluntas pro facto habenda est» (Ethica, cap. 7; PL, CLXXVIII, 650 CD), de même chez Maître HERMAN (Epitome Theologiae Christianae, cap. 34; PL, CLXXVIII, 1754 C), et dans les Sententiae divinitatis (tract. IV, c. III, 3; edit. GEYER, p. 81, 1. 22). La sentence «Voluntas pro facto reputatur», telle que nous la livre PIERRE LE CHANTRE est également utilisée par SIMON DE TOURNAI (Disputationes, disp. II, quaest. 2; disp. LXXX, quaest. 3; ed. cit., pp. 44, 232, etc.), PIERRE DE POITIERS (Sententiarum Libri V, libr. II, cap. 14; PL, CCXI, 993 B), ALEXANDRE DE HALES dans sa Glossa in quatuor libros Sententiarum Petri Lombardi (In libr. II, dist. XLI; ed.cit., t. II, 391-393), et elle constitue enfin le titre d'un article dans la Somme Théologique d'ALEXANDRE DE HALES: « Vtrum intentio vel voluntas pro facto reputetur» (t. III, p. 71, n. 53). Notons encore que dans la Summa in Decretum d'HuGuccrn, on trouve aussi cette autorité: « Vol un tas et propositum operandi pro opere reputatur si deest tempus vel locus operandi» (ms. BAMBERG, cod. Can. 41 [P. II, 28] f° 395rb; VATICAN, cod. Vat. lat. 2280, f 0 293va). Enfin nous pouvons .:cssi citer cet exposé d'HUGUES De SAINT-VICTOR: «Tantum mereris, quantum vis ... Possunt esse voluntates pares qui facultate sunt impares. Multum dedit Zacheus qui dives erat et multum habebat. Vidua illa quae duo minuta misit, parum habuit, et parum dedit, et tantum dedit quantum Zacheus ... Non autem pensat Deus quantum datur, sed ex quanta detur ... Ideo dixi tibi ut non desperes si facultas deest tibi, adsit bona voluntas; quantum vis, tantum mereris.» (De Sacramentis, libr. II, pars XIV, cap. 6; PL, CLXXVI, 562 B, C, D).

DE CONTRITIONE

73

nam Il compensat, ueluti orationem. Si ponis quod prior dat elemosinam et orationem, secundus dat duas orationes; sic sem- 75 per facit unde (possit) compensare et adequare se alii, in opere sicut in uoluntate et caritate, et hoc hac ratione dicebat, quia auctoritas dicit: Semper habet iustus quid det. Caritas enim nescit esse ociosa. Hanc autem opinionem ualde probabilem non improbamus. Secundum hoc, non ma gis meretur, nec pluribus, 80 unus eorum quam alius, quia illi maioritati contritionis qua unus meretur, compensat alius aliquod aliud bonum opus cum sit in pari caritate. Cum autem supra distinxerimus hanc: 'lste plus conteritur quam debeat uel quam exigat eius peccatum', planam reddidi- 85 mus eam ex actione, ut diximus relata ad necessitatem, non ad utilitatem. Sed queretur an conteratur iste plus quam tencatur conteri. Hec distinguenda est. Si enim referas uerba ad intelligentiam peccati commissi, ut sit sensus: 'lste plus conteritur de 90 peccato suo quam teneatur conteri de illo', uera est locutio. Si autem absolute uerba intelligas, falsum est. Ex caritate enim tanta quam habet, debitor est tante contritionis, uel alterius boni operis quod faciat loco maioris contritionis, quia, sicut 78 Prima pars huius auctoritatis non inventa est, sed in secunda respicit S. GREGORII Homil. XXX in Evang., n. 2 (PL, LXXVI, 1221).

f acit] fac W A R Il unde] unum P 77 caritate] possit add. T A hoc hac ratione] hac ratione hoc P 78 auctoritas] Augustinus P 79 Hanc autem] Licet non eam improbet penitus, non tamen eam approbat, immo in contrarium sentit, et dicit, quia possibile est et frequentius contingit quam contrarium, scilicet, aliqui pares sunt in caritate, et unus addit opera, alio nil agente, et tamen remanet caritas equalis, et equali prorsus remuneratione digni sunt. V nde, si unus suscipiat martirium, reliquus non, nichilominus equaliter premiabuntur, licet quidam dicunt quod uix crescit caritas inter ipsas martirii angustias que add. L Il autem] om. PA Il non] ei add. R 81 qua] quam T 82 aliquod aliud] ad L 82-83 cum sit] om. A 83 in pari] impar in R 85 quam] s.s. al. man. R Il reddidimus] redidimus A 86 exactione] exactionem P Il ut] ubi B I! relata] relato R 87 utilitatem] uoluntatem scr. et exp., utilitatem s. s. sec. man. R 90 sensus. Iste] iste sensus A 92-9 3 autem absolu te ... quam habet debitor] om. L 9 3 tan ta] om. T 94 fac:iat] f acit W Il maioris] maioritatis B W L A Il contritionis] Simile est ei 76

Il

T f°

36ra

74 95

100

105

l!

T f

0

36rb 110

115

DE CONTRITIONE

ante diximus, alius qui in pari caritate est facit aliquod bonum aliud quod compensatur illi maioritati, et iuxta quod alicui co1111nittitur, ab eo exigitur, et cui plus comntittitur, plus ab en exigitur. Inspecto ergo peccato, non tenctur ad tantam; inspecta caritate quam habet, tenetur. Sed ad hoc obicitur quod quantalibet pena temporalis, non esset condigna reatui nostro ad sufficientem deletionem. Pena enim gehennalis que est minima, maior est quacumque temporali. Preterea. Sicut dicit Apostolus quod non sunt condigne passiones huius teni paris ad futur am gloriam que reuelabitur in nabis, ita non sunt condigne passiones nostre penitentiales ad rea tus nostros. Respondemus hoc esse uerum, considerata condignitate secundum diuinam districtionem. Sed nos ::olemus considerare condignitatem quamdam, secundum taxationem diuine ciementie. Taxauit enim penilltentias ad delenda peccata, et pro tanta et tali pena, tanto peccato clementer indulget. Procedimus ulterius in sententia predicta. Nam si quisque iuxta mensuram caritatis quam habet, tenetur operari, et ita non plus conteritur iste ualde caritatiuus quam teneatur si ex caritate tota procedit eius contritio. Videtur quod nullus supereroget aliquid boni, nam quicquid boni facit ex caritate quam habet, tenetur ex ea facere. Cum enim Dominus ignicu96 S. AUGUSTINUS, Epist. CXCIV (alias CV), cap. VI, n. 24 (PL, XXXIII, 882), qui respicit Luc., XII, 48; Glossa ordinaria, in h. l. (PL, CXIV, 300 A); SIMON ToRNACENSIS, Disputationes, disp. LXVIII, quaest. 2 (ed.cit.), p. 191. ABAELARD., In Epist. ad Rom., II, 12 (PL, CLXXVIII, 475), Theologia christiana, libr. III (PL, ibid., 1218 D) ; RoBERTUs MELODUNENSIS, Quaestiones de divina pagina, q. 83 (ed.cit.), p. 44. si queratur. Iste conteritur maiori contntione quam teneatur add. R bonum] opus WAR 97 ab eo] sic add. R 97-98 plus ab eo] ab eo plus P W L A R 9 8 tantam] tan ta A 102 enim] ergo R Il que est] om. PL, etiam W AR Il maior] generalis R 103 quod] om. R 104 ad futuram . . . in nobis] etc R 104-10 5 que reuelabitur in nobis] etc. P Il passiones] huius temporis add. L 10 5 nostre] nostras P 10 8 solemus] debemus R 109 condignitatem quamdam] quamdam condignitatem P W R Il taxationem] relaxationem T Il diuine clementie] clementie diuine B 114 ualde] ualet R Il teneatur] teneretur B 115 eius] s. s. R Il contritio] uel intentio add. P 117-118 igniculum

95

DE CONTRITIONE

75

lum illi immiserit, debet secundum illum incendi et flammam emittere. Sed nonne Paulus supererogauit, cum sumptus a subditis non accepit quos potuisset accipere ? Videtur ratione predicta quod non fuit superogatio. Nam aut hoc aut aliud eque meritorium, tenebatur facere ex caritate quam habebat, et si ipse hoc fecit, alius eque caritatiuus aliud opus fecit equale, quamuis et alia ratione possit probari quod tenebatur ad hoc, alioquin cursum sue predicationis impedisset, et aliis uel pseudo ( apostolis) uel curiosis predicandi uel accipiendi occasionem dedisset. Ad hoc ~ine preiuditio dicimus quod nullus supereroget in quantitate meriti sed quandoque in qualitate operis. Tale enim opus facit ad quale non tenetur, sed si illud non faceret, teneretur aliud eque meritorium facere, quod et alius in pari caritate faciendo, eque meretur. Et sepe quantum meretur unus, multum ieiunando, in quo uidetur alicui supererogare, tantum meretur alius diuersi generis opus faciendo, ut forte comedendo. Et sanctus Philibertus tantum meruit sobrie b,bendo cum hospitibus suis, ut eos cxhilararet quantum alius omnino abstinendo. Vnde quod dicitur uirginitas preminere coniugio, et martyrium uite confessorum, propter hoc dicitur, status ille tutior est et expedibilior ad merendum, et in eo ut sepe solet maior caritas inueniri. Tamen, consideratis istis personaliter, confessor eque meretur ut martyr et quidam coniugati eque ut quedam uirgines. Merentur enim uno genere operandi, quantum alii duo, dummodo in pari caritate. Notandum uero quod cum illi] illi igniculum R 118 immiserit] immisit P R Il incendi] tacendi T 121 potuisset accipere] accipere potuisset W R 122 fuit] fuerit R 12 3 quam habebat] om. R 124 equale] equales R, equiualens W !I et] om. T 126 uel (pseudo)] om. T Il pseudo] om. lacuna L 12 8 superoget] superogat W R 129 quantitate] qualitate T [/ enim] om. P 13 0 facit] fecit W Il quale] quod P 131 et] om. R 1 3 5 Philibertus] Philebertus P 13 6 eos exhilararet] exhilararet eos B Il quantum] ex add. R Il alius] alio R, a uino add. P 139 dicitur] quia add. PR, quod add. W 140 expedibilior] expeditior T Il ut] scr. et exp. T, om. B Il sepe] uidetur add. P 142 eque] om. P 143 Merentur] Meretur P 144 duo] alio BR Il Notandum] Nota B PL [I uero] om. T [I cum] om, T

120

125

130

135

140

76

145

1)

T f 0 36va

150

155

160

165

170

DE CONTRITIONE

diximus, quedam opera dici preminentia, et quosdam status, quia in eis, ut sepius solet maior caritas inueniri et quia expedibiliores sunt ad merendum et Il tutiores. Quidam procedunt ulterius et dicunt quod semper in huiusmodi operibus maior caritas inuenitur. Vnde dicunt neminem martyrium sustinere etiam si inceperit in caritate imperfecta quin uitam finiat in cari ta te perfecta. Nam etiam in huiusmodi exercitio, amplius crescit caritas, quia sicut serpens conflicturus colligit totum uirus suum in fauces, iuxta quod dicitur colligit in fauces et Zibera colla uenenum, ita sanctus cum preparat se ad gloriosum certamen martyrii, omnes motus animi sui et omnium sensuum uires colligit, et coadunat in unum caritatis ardorem. Hec sentiebat magister Yuo Carnodensis. Nec potest accidere quin Deus exuberantem gratiam det homini in martyrio quod ex caritate sustinetur. Illud quoque annotandum est quod cum secundum opinionem magistri Odonis suprapositam, pares cari ta tes semper pari ter operentur, et in numero operum et in meriti equalitate, etsi non in qualitate operandi. Circa contritionis maioritatem non oportet hoc dici, scilicet quod loco maioritatis contritionis quam habet unus ex aliquo euentu, ut diximus, alius in pari caritate existens, aliquod aliud opus faciat quasi ad compensandum. Neque enim in illa maioritate potest aliquod opus distinctum ab alio opere assignari, et quod predictum est secundum illam opinionem in adequatione operum, debet intelligi circa opera distincta que in hoc

146 ut] om. P Il sepius] sepe T Il solet] om. R Il maior caritas] om. T Il i.rmeniri] inuenitur T 148 ulterius] alterius R, om. L 15 0 etiam] quod W Il inceperit in caritate] in cari ta te inceperit P Il imperfecta] perf ecta R 151 etiam] et P Il in J om. L 15 2 exercitio] exercitione B 15 3 dicitur] quod add. L 15 4 colligit] collegit R 15 4-15 5 preparat] preparatur P 15 6 et omnium sensuum uires] om. T, et omnium uires sensuum L 15 6-15 7 caritatis] cari tas R 15 7 Carnodensis] Carnotensis B P W, Charnotensis R 159 annotandum] adnotandum P, notandum W R 160 cum] om. R 164 hoc dici] dici hoc L 164-165 scilicet quod] quod scilicet WLR 165 aliquo] om. R 166 aliquod aliud] aliud aliquod P 168 alio opere] opere alio W R assignari] asignari T 1 designari scr., uel as(signari) s. s, P

DE PENITENTIA

77

uel in illo caritas operatur, que nunquam est ociosa. Mouet adhuc unum, quomodo scilicet dicatur: Voluntas pro facto reputatur. Ociose enim dicitur si caritas semper operatur. Dici potest hoc esse intelligendum de facto manuali quod non semper agit caritas, sed semper agit intrinsecus. 175

( § 87. -

De eis que iniunguntur in penitentia.)

Adiciendum est breuiter de modo imponendi penitentias. Diuersa enim et diuersis modis imponuntur penitentibus. Quandoque iniungitur homini obseruatoria circa omnia mortalia peccata ne aliquod illorum incurrat, et hoc quod de necessitate tenetur homo seruare, etiam si nunquam peccasset, im- 5 ponitur quasi in remissionem peccatorum commissorum. Veluti si dicatur: 'Abstine a fornijjcatione, ab adulterio, a periurio'. Certe hec iniunctio non est uere penitentialis. Immo potius est baptismalis. In his enim pactum baptismi consistit et horum obseruantia talis est, ut sine ea penitentia agi non pos- 10 sit, sed in ea per se non agitur sufficiens penitentia. Iniunguntur interdum, et recte, alia ad peccati deletionem et pene purgatorie uitationem. Vt cum dicitur confitenti: 'Excessisti in libidine edendi et bibendi; contra abstine diu m T f 0 36va-vb P f O 43vh-44rb W f° 20vb (Partim)

f 0 35ra-rb L f 0 lOlra R f 193r-v

B

0

171 S. GREGORIUS, Homil. XXX in Evang., n. 2 (PL, LXXVI, 1221). 172 vide supra p. 71, l. 67 n. 171 in (illo)] om. B Il ociosa] occiosa R 172 scilicet] in marg. scr. R 17 3 Ociose] Occiose R 1 breuiter] om. W R 2-3 Quandoque] imponuntur uel add. P 3 obseruatoria] obseruantia W R 4 quod] quidem R, om. L tenetur] teneretur W L R Il seruare] obseruare P 7 ab adulterio, a periurio] a periurio, ab adulterio P 8-9 potius est] est potius T W 1/ est (baptismalis) ] om. R 9 enim] om. PR Il pactum] in marg. scr. R 11 per se non agitur] non agitur per se P 12 Iniunguntur] iniungitur R IJ interdum] enim P 14 libidine] libidinem T Il et bibendi] om. B

11

T f° 36vb

78

DE CONTRITIONE

ieiunio. Excessisti in luxuria uestium, castiga te per nuditatem. Sompnolentiam multam in qua carnem fouisti, redime multis uigiliis'. Hec afflictio iniuncta proprie uidetur penitentialis que per contrarium peccata purgat et emendat, et talis tantum uidetur prodesse ad effugiendum purgatorium, et sine tali qui20 dem honeris impletione potest quis saluari dummodo in caritate decedat. Sunt et alia que imponuntur ad cautelam uitandi peccati et ut homo facilius et expedibilius honestam habeat conuersationem. Vt cum dicitur: 'Non assuescas colloqui cum prauis ho25 minibus; desiste a frequentatione loci talis'. Huiusmodi non sunt necessitatis ut prima, neque tante exigentie ad delenda peccata ut secunda. Adhuc quarto modo propter uiuendi securitatem iniunguntur quedam. Veluti obseruantie consiliorum que et soient su30 pererogationes appellari. Et cum his quatuor modis, solent consueto modo penitentie imponi et consueuerunt quidam dicere: 'Quicquid boni facis sit tibi ad remedium et satisfactionem pro peccato'. Videntur tamen sola illa que secundo modo imponuntur esse 35 ad peccatorum plenam alleuiationem quia sicut diximus, ad ista teneor etiam si nunquam peccauerim, neque debitor sum illorum propter peccata sic purganda sed ne gehennam in transgressione illorum incurram.

15

15 in (luxuria)] om. R 17 uidetur] dicitur P 18 peccata] peccati R Il emendat] scr., uel (em) un(dat) s. s. P, emundat R 20 honeris] oneris T Il saluari] sanari T 22 et (alia)] om. T 24 cum] prius T 2 5 frequentatione] confrequentatione T 27 secunda] secundi R 29 supererogationes] semper erogationes R 3 0 soient] soleant R 30-31 consueto modo] consueta T 32 facis] feceris T 32 satisfactionem] satisfationem P 34 illa] in marg. scr. B Il imponuntur] imponentur R 3 5 alleuiationem] alleuationem R IJ quia] om. T 3 6 ista] idem R 3 8 transgressione] transgressionem T B

DE MERITO

79

(§ 88. - Vtrum caritas plus prosit quam elemosyna ad opertionem peccatorum, et utruni prosit alicui hylaritas uel anxietas in sustinendam penam.) Inuenitur in Sacra Scriptura quia caritas operit multitudinem peccatorum. Inuenitur etiam quod contritio operit, sed utrum istorum magis proprie dicitur ? Est autem duplex opertio, ut sic dicam, quantum ad culpam et quantum ad penam. il Il T f 0 37ra Quantum ad culpam, operiri dicitur quando non imputatur 5 ad penam gehennalem. Quantum ad penam, quando non imputatur ad penam temporalem uel purgatoriam. Hee tamen assignationes non multum nobis placent. Videtur tamen quod operire peccatum quantum ad penam, non debeat nec possit attribui caritati, nisi gratia contritionis. Et 10 forte si ita esset quod caritatem haberet quis sine contritione aliqua habita pro peccato, quod tamen est impossibile, non euaderet omnino penam, licet migraturus esset ad gloriam. Vnde posito quod aliqui duo sint in pari caritate, sed dispariter affliguntur pro peccato suo. Certe ille qui magis affli- 15 gitur citius liberabitur a pena purgatorii, sed uterque per purgatorium transiturus est. Non dico quod futuri sint impares m premio, sed illa maioritas afflictionis proderit ad celeriorem T fO 36vb-37rb P f 0 44rb-45ra f

R

0

B L

f 0 35rb-vb f 0 l0lra-va

193v-194r

I Petr., IV, 8. quia] quod PL R 4 sic] si R Il culpam] penam R Il penam] culpam R 5 culpam] peccatum add. P 6 gehennalem] non add. P 6-7 quando non imputatur ad pcnam] am. T P 8 Hee] he B fi Videtur] Videntur R 9 non] nec P R 11 forte si] si forte R Il caritatem] am. R 12 aliqua habita pro peccato] habita pro peccato aliqua P 12 non] ut R 1 3 penam] a pena R Il ad gloriam] a pena ad gloriam in marg. scr. B 14 quod] s. s. R Il aliqui] alii L Il sint] sunt T I pari] am. R j] sed] si P 16 sed] si PR 17 dico] quidem add. R [ sint] am. P 18 in (premio)] am. TL fi maioritas] contricionis seu add. P [I afflictionis] affictionis R 18-19 celeriorem absolutionem] accelerationem absolutionis R f

80

DE MERITO

absolutionem. Et si forte iniuncta est uni penitentia que habeat aliquid grauedinis, alii penitentia suauis ad ferendum, ut largitio elemosinarum, putamus illam que maiorem habet acredinem prodesse ad promptiorem liberationem ubi de paribus peccatis et ex pari caritate penitentia agitur. Contra. Ponatur aliquos impares esse in caritate, sed illi qui 25 minorem habet caritatem, iniungitur penitentia durior, alii qui maiorem suauior et tolerabilior. Nunquid maioritas caritatis que est in uno poterit compensari duritie et afflictioni quam alius habet in penitendo, ita ut parificetur in acceleratione liberationis a pena ? 30 Non uidetur omnino nobis sic esse. Caritas enim attingit superiora premiorum scilicet maiorum uel minorum perceptionem; non respicit ad hec inferiora, scilicet ad euasiones penarum. Sed cum prosit afflictio penitentialis, quid est quod dicunt sancti, Deum non delectari crutiatibus nostris. Reuera 35 nonnisi in huiusmodi penitentialibus. Mouet nos adhuc circa hec scriptura illa: Voluntarie sacrificabo tibi. Ponatur enim duobus penitentias esse iniunctas. V nus quasi uirilis animi hylariter suscipit illam, fortiter confidens de se, uel ex consuetudine aliqua uel ex aliqua naturali 40 dote, quod illam perseueranter possit implere. Alius horret T f 37rb diffi 11 cultatem penitentie sibi iniuncte, forsitan teneritudinem aliquam habens, ut non possit nisi cum maxima anxietate illam implere. Nunquid huic proderit anxietas ista, an alii hylaritas ipsius, quia scriptum est: Hylarem datorem diligit Deus ? Et 20

Il

0

36 Psalm., LIII, 8.

44 Il Cor., IX, 7.

19 iniuncta est] aliqua PR Il uni] om. T Il habeat] habet R 20 suauis] suauius TL 22 ubi] ut R 23 penitentia] penitentiam R 1\ agitur] agunt R 2 5 iniungitur penitentia durior] durior iniungitur penitentia P, iniungitur durior penitentia B L R Il alii] illi R 27 duritie] duricie PA, duriciae R 30 onmino] om. L Il omnino nobis] nobis omnino P 31 uel] et P 3 2 euasiones] euasionem P 3 5 nonnisi] nisi R 38 hylariter] hilariter P Il fortiter] om. L R 38-39 confidens] forte add. L 39 de (se)] ex L 40 perseueranter] om. P 41 penitentie] pene R Il forsitan] forsan B, forte R 42 maxima] magna P 43 alii hylaritas] hilaritas alii P Il ipsius] om. P

DE MERITO

81

si utrique prodest, utrum equaliter, uel quod illorum plus al·- 45 tero ? Hic tamen cui illud inspiciendum est utrum illa teneritudo et formido peragende penitentie prouenerit ex culpa sua, an non. Si enim ex culpa, imputatur ei, nec meretur aliquid afflictione quam habet in penitendo. Si non ex culpa sua, proderit ei ut diximus. Sed an minus quam hylaritas alterius, 50 quia dictum est uoluntarium sacrificium prodesse, et ideo magis uoluntarium, magis proderit; non diffinimus, sed talia proposuimus ut aliquorum ingenia ad inquirendum exagitemus. Non est absre inquirere quid sit quod dicit auctoritas, Psalmo centesimo, super locum illum: Non adhesit michi cor pra- 55 uu1n, Augustinus: id est cor tortum quod habet, qui non uult

omnia que Deus uult. Sed etsi timet infinnus quod presignauit timens Iesits, tamen subdat se Deo dicens cum Christo: Transeat a me calix iste, fiat tamen uoluntas tua. Vitet ergo mala quantum potest, et si non potest subeat. Contra hoc consilium siue preceptum uidetur fecisse An5 5 Psalm., C, 4. 56 Glossa interlinearis in h. l.: «Cor pravum et distortum habet qui non vult quod Deus vult», et PETRUS LOMBARD., In Psalm., C, 3 (PL, CXCI, 902), ex S. AUGUST., Enarrat. in Psalm., C, 4, n. 6 (PL, XXXVII, 1287): «Quod est cor pravum ? Cor tortum. Quod est cor tortum ? Cor non rectum. Quod est cor non rectum ? Vide quod est cor rectum et ibi invenis quod est cor non rectum. Rectum cor dicitur hominis, quia omnia quae vult Deus ipse vult ... 1folti adhuc infirmi contristantur futura morte, sed habeant rectum cor, vitent mortem quantum possunt; sed si non possunt, dicant quod ipse Dominus non propter se, sed propter nos dixit ... Pater, si fieri potest ... », et Enarr. in Psalm., XCIII, n. 18 (PL, ibid., 1207 sqq.): «Distorti crgo cordis es et pravae voluntatis, quando aliud vis, aliud vult Deus.» 5 8- 59 Matth., XXVI, 39; Marc., XIV, 3 6; Luc., XXII, 42 61 sq. E brevario romano in f esta S. Andreae (30 Nov.), ad Matut., lect. 4 et 5. utrum] utrique P, om. R Il uel] om. R li quod] cui P 46 tamen] scr. et del. P Il cui (illud)] om. B PR JI illud] nobis P 1\ inspiciendum] inspitiendum T 47 formido] fortitudo T Il prouenerit] ei add. B 48 an] aut R 50 ut] ante add. R Il Sed an] Si autem R Il hylaritas alterius] alterius hilaritas L 51 ideo] quia add. P, si s. s. al. man. R 5 3 proposuimus] ponimus R 54 abs re] ab re T B Il auctoritas] in add. P, Augustinus R 56 id est cor tortum] tortum id est cor T Il tortum] curuum P 57 Deus uult] uult Deus P Il etsi] si B Il timct] homo add. P 5 8 tam~n] om. R 60 et (si)] om. R

45

60

DE MERITO

82

dreas qui multis probris lacessiuit Egeam, et quasi uolens mortem accelerare prouocauit ipsum, ut nullatenus ei parcere uoluisset. Ita et alii sancti plerique. 65 Possumus ad hoc respondere quod credimus reuelatum fuisse Andree, quod Egeas ei non esset parciturus, et ideo potuit illa libertate uti contra Egeam, ut ostenderet se non habere mortis formidinem, et ut alios ad ultroneum mortis amplexum pro Christo inuitaret. Alioquin huiusmodi facta non approba70 remus. Nec illud quod dicitur a quibusdam Lugduni factum qui mutuis cedibus lictorum manus preuenerunt, dicimus ad consequentiam trahendum.

(§ 89. -

Il

0

T f 37va

De modo merendi malorum.)

Inter modos merendi quos supra distinximus, de modo merendi 1/ quo mali dicuntur temporalia bona mereri, inquisiuimus et diximus improprie hoc dictum et per negationem exponendum, quasi non ita demerentur ut si mala malis contiT f 0 37rb-38vb P f° 45ra-46vb R f

0

B L

f 0 35vb-36vb 0

f 101va-102ra

194r-196r

62 probis] obprobriis R 63 ipsum] spmtum R 64 (Ita) et] om. R 66 ei non essct] esset ei P 68 ut (alios)] om. R 69-70 approbaremus] approbamus T 70 Lugduni] dudum T, om. lacuna L 71 qui] horum add. T, quia R Il lictorum] om. L 72 consequentiam] consequentia R, non add. R Il trahendum] tradendum P 2 temporalia bona mereri] mereri bona temporalia P 3 diximus] om. L 1/ dictum] esse add, R Il ut] ac P 4 demerentur] merentur R 4 On trouve chez ROBERT DE MELUN la même opiï1ion: «Damnandis uero non omnia cooperantur in malum: nam aliquando boni sunt et bona faciunt que prosunt eis, ut Augustinus dicit, quia minus punientur quam si nunquam bonum fecissent, quia vitant saltem penam illius peccati quod fecissent interim, dum illud bonum fecerunt.» (Quaestiones de epistolis Pauli, ed.cit., p. 114). 11 faut en rapprocher ce texte de PIERRE LOMBARD: ,>. 29 La doctrine de S. AUGUSTIN sur l'origine des âmes reste de fait très imprécise. Il a certes nettement affirmé que l'âme d'Adam avait été créée par Dieu, puisque, d'une part, elle n'est pas la substance de Dieu et n'en procède pas par génération, et que d'autre part, elle est incorporelle, et

DE EXCOMMVNICA TI ONE

347

Iheronimus contradicit. Item. Iheronimus in illa auctoritate: 30

Sex milia nondum nostri temporis, implentur annorum, etc. Et primo de forma dubitatur. Non enim uidetur Il dicendum: >

474

DE EXCOMMVNICA TI ONE

Sed quem effectum habebit excommunicatio iusta tripliciter ... ex acheronticis.

140

(19) Quod excommunicatio ex se penani infligit Z f 0 209ra-rb Ad predictorum solutionem ... malis fierent.

( 20) Quod excommunicatio fit ad bonum excommunicati. Z f 0 209rb-va Prelatus ecclesie, cum excommunicet ... uult eum peccare

( 21) V trum excommunicatus- excommunie are possit. Z f 0 209va Adiungit questionem ... soh1endi uel ligandi

( 22) In quibus excommunicati sint uitandi. Z f 0 209va-21 0ra In quatuor, dicunt auctoritates, excommunicatos esse uitandos, et non esse eis communicandum, scilicet in oratione, 145 in salutatione, in mensa, in osculo pacis. Dicit enim Paulus in epistula prima ad Corinthios: Cum huiusmodi nec cibum sumere. Et alibi: Cum his neque commisceamini. Et Ioannes in epistula sua: Ne dicatis ei aue. Sed queritur quomodo respondendum sit. Dicimus quod 1~ O est salutandus, non tamen usitato modo, sed tali quo illi sua erubescentia et confusio innuitur, ut Deus emendet eum, ut Deus eum conuertat, ut Deus duritiam cordis illius molliat uel aliquo alio modo separato a communi usu. Sed nonne sic oratur pro eis etiam si priuate ? Priuata enim 138-139 V. supra § 151, 1. 28-62 141 V. supra § 151, 1. 88-103 142 V.supra§153,l.1n. 148 II Joan., 10

III, 11

140 V. supra App. II, 1. 79-98 142 V. supra § 152 146 I Cot., V, 11

147 II Thess.,

DE IVRISDIÇTIONE

475

oratio fieri pro e1s non prohibetur, ut scilicet eos Deus con- 155 uertat. immo excommunicatus Sed queritur utrum liceat michi est. Ysidorus dicit quod quicumque in quatuor predictis communicauerit excom1nunicatis, simili subiacebit excommunica- 160 tioni. Si uero clericus fuerit, de ponatur, nisi ad correctionem hoc faciat. Sed nonne potero donata ab illis accipere si michi tribuant uel mutuari ab eis, uel conducere operas eorum in necessitate uel consulere aliquem ex eis de iure si sit iurisperitus, trahere 165 eum in causam si meruerit, et emere ab eo michi necessaria, ferrare equum meum cum eo et huiusmodi in necessitate. Dicit Cantor quod possum nisi in excommunicatione eorum expressum fuerit quod nullus faciat eis uicinitatem uel societatem. Et cum dicitur: nisi ad correctionem, addendum est: 170 uel ad necessitatem nostri uel eorum. Queritur rursus utrum ille sit excommunicatus ... reuersus est. Hugo, quoque abbas Claruallensis audiens monachum suum ludentem in taberna, induit habitum hystrionis et iuit ludere 175 cum eo donec nactus est locum loquendi cum eo solo. Tune adiurauit eum per pastorem pium qui ouem errabundam in humeris suis reportauit, ut cum eo rediret ad claustrum. Sed nunquid fuit hoc communicare cum excommunicato? Non, immo factum illud fuit etiam dignum imitatione, si secreto 180 et sine scandalo fieri posset.

( 23) Quod mortuo metropolitano alicuius ecclesie penes ipsam ecclesiam residet cura et officium clauium et summa iurisdictionis. 157 V. supra App. II, cap. 13, 1. 5-17 172 V. supra App. II, cap. 13, l. 22-40 174-181 V. supra § 153, l. 32 ss.- App. II, cap. 13, l. 41 159

GRATIANUS,

Decretum, c. 19, C. XI, Q. III (FB, I, 648)

476

185

190

195

200

205

210

DE lVRISDICTIONE

Z f 0 21 Ora-va Vacante sede metropolitano ... cum non possit ordinare. Item. Dominus in euangelio: Si non audierit te, die ecclesie. Item. Apostolus loquens de chorinthio fornicatore: Ego uobis congregatis in unum, meo spiritu et uestro, tradidi eum Sathane, et ita assensu ecclesie sententiauit, non auctoritate propria. Vnde multum arguendus est prelatus qm mter uenandum ad suggestionem suorum garcionum suspendit uel excommunicat. Cum enim prelatus sit tamquam organum uel fistula ecclesie, non debet insonare nisi inspiratus follibus suis, scilicet canonicis uel maiori parte capituli, non uidetur quod tenet sententia illa, sicut nec diffinitiua sine ordine iudiciario lata. Sicut enim delegatus iudex non debet procedere in causa sibi delegata sine suo collega, sic nec prelatus sine suo capitula quod habet pro collega. V nde sepe murmurant canonici contra huiusmodi precipitatas sententias dicentes non esse eis parendum in huiusmodi nisi mediante suo decano et assensu capituli. Consilium tamen Cantoris est ut teneatur humiliter sententia prelati qualiscumque fuerit inuenta, et tenenda est quousque per maiorem reuocetur. Videtur quod decanus non debeat sententiare in aliquem canonicum sine assensu capituli. Est enim tamquam prior, prelatus uero ut abbas. Prior autem presente abbate non potest sententiare in monachos. Sic uero decanus presente prelato in canonicos, sed priuatas potest audire confessiones. Si tamen prolata fuerit sententia, teneatur humiliter donec a maiori iudice retractetur. Item. Operuit montes umbra eius et arbusta eius cedros Dei. Super hune locum dicit glosa quod per montes et cedros intelliguntur maiores in ecclesia, per arbusta minores qui operiunt et corroborant statuta maiorum. V nde nichil quod statuitur 182

V. supra App.II, cap.14, 1.1-31

183 Matth., XVIII, 17

184 I Cor., V, 4-5

201 et tenenda est] est et tenenda. scr.

Z

21 o Psalm., LXXIX, 11

DE OBEDIENTIA

477

in ecclesia firmum uel fixum est, nisi fuerit assensu minorum, quare etiam ex eorum assensu celebrantur. V nde ergo habuerunt prelati hanc licentiam sententiandi sine assensu ecclesie ? Item. Cum non liceat episcopo ... ad eos appellatum fuerit.

( 24) Quod obedientia debetur prelatis qui habent potestatem ligandi et soluendi. Z f 0 210va-21 lra Clauibus iam dictis ... uel aliquid tale quod non pertineat ad eius prelationem ad quod non tenetur subditus. Circa hanc causam uidetur dubitabile quod legitur in uitas Patrum ... obsequium uestrum. Quid dicetur de monacho qui cucullam noluit proicere ut enecaret et ita periit. N ecessaria est ut si prelatus precipiat aliquot que pertinent ad salutem. Est autem obedientia animi ... hesitandum est. Sed legitur: Melius est obedientia ... non tenentur subditi obedire ei. Nonne episcopi qui debent ei ... quod ei fecit. Item. Quid est ... transgressor censetur. Et propter etiam transgressionem quorumdam leuium que instituuntur ab ecclesia, ut si alicui propter aliquam culpam suam iniungeretur abstinere a uino per aliquot dies, si transgrederetur, inobediens diceretur. Sed circa quedam media inter hec consimiliter potest dubitari ut supra. diximus sicut circa administrationis susceptionem quam prec1p1t episcopus uel uniuersalis ecclesia. Ad quod dicendum ... 2 3 6 Ad quod dicendum ... ] Post haec verba, lacuna. Deficit finis capi-

tuli. 217 V. supra App. II, cap. 14, 1. 60-84 218-219 V. supra App. II, cap.1-6 220-221 V. supra App.II, cap.15, 1.41-51 225 V. supra App. II, cap. 15, 1. 11-40 226-227 V. supra App. II, cap. 15, l. 52-60 228 V. supra § 15 5, 1. 59-66 229 V. supra App. II, cap. l 5, 1. 60-64

215

220

225

230

235

NOTES COMPLÉMENTAIRES relatives au présent fascicule

p. 48, 1. 109: Pierre le Chantre attribue à un pape du nom de Marcel l'attitude équivoque du pape Marcellin. On relève la même fausse attribution chez GERHOH DE REICHERSBERG, De investigatione Antichristi, lib. I, cap. 57 (ed. E. SAcKuR, Mon. Germ. Hist., Libelli de lite, tome III, p. 369): «Marcellus papa, quoniam sacrificando ydolis peccaverat in celum ... ».

p. 464, 1. 2 5: Le texte établi peut être contesté, mais il eût été difficile d'en donner un autre qui fut plus respectueux de la tradition manuscrite. En effet, la leçon de Z n'est guère satisfaisante: «Bernardi abbatis monachorum ... »; le terme monachorum est en effet purement superfétatoire, et le fait rapporté cadre assez mal avec ce que nous savons par ailleurs de la vie de St. Bernard. La leçon de P ne l'est pas davantage: «Bernardi monachi nionoculi». Ou bien le personnage est totalement inconnu, ou bien il s'agit d'un moine borgne, connu certes, mais dont le nom n'était pas Bernard, mais Pierre. Pierre Monoculus serait le septième abbé de Clairvaux (le huitième d'après le Catalogue des abbés de Clairvaux de CLAUDE ROBERT, dans Gallia Christiana); abbé en 1181, il mourut en 1186 (Histoire littéraire de la France, tome XIX, p. 620).

TABLES LISTE DES OUVRAGES CITÉS TABLE DES CITA TI ONS TABLE ALPHABÉTIQUE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES INDEX DES INCIPIT DES CHAPITRES TABLE DES CHAPITRES TABLE ANALYTIQUE

1.

LISTE DES OUVRAGES CITÉS

A.- Manuscrits

Questiones, PARIS, Bibl. Nat. lat. 14556 tt St. John's College, cod. 57. GILBERT DE LA PoRRÉE.- Media Glossatura (Comment. in Epist. S. Pauli), PARIS, Bibl. nat. lat. 2579, 2580, 2581. Glossa ordinaria.- VATICAN, Urbin lat. cod. 12,20; Vat. lat. 4393; BRUGES, Bibl. comm. cod. 99. Glossa 'Pro altercatione' in epistolis S. Pauli.- PARIS, Bibl. nat. lat. 2597. HuGuccIO.- Summa in Decretum, VATICAN, cod. Vat. lat. 2280; BAMBERG, cod. Can. 41 (P. II. 28). JEAN DE LA RocHELLE.- Summa de vitiis et peccatis, BRUGES, Bibl. comm. cod. 228; PARIS, Bibl. nat. lat. 16417. ÜMNEBENE.- Sententie, MoNT-CASSIN, Bibl. abbat., cod. 3 86. PRÉVOSTIN.- Summa, BRUGES, cod. 237. RAOUL ARDENT.- Speculum Vniversale, PARIS, Bibl. Mazarine, cod. 109. ROBERT DE COURÇON.- Summa, BRUGES, Bibl. comm. cod. 247. Sententiae «Oculus aureus».- PARIS, Bibl. nat. lat. 16528. SICARD DE CRÉMONE.- Summa in Decretum, VATICAN, cod. Palat. lat. 65 3, PARIS, Bibl. nat. lat. 14996. SIMON DE BlsINIANO.- Summa in Decretu11i Gratiani, BAMBERG, Bibl. d'Etat, Cod. Can. 3 8 (D. Il. 20). Summa Lipsiensis in Decretum Gratiani.- LEIPZIG, Bibl. univ. cod. 986. Summa «Ne transgrediaris».- VATICAN, cod. Vat. lat. 10754. ÉTIENNELANGTON.-

16385,

CANTABRIGIAE,

B.- Ouvrages imprimés Opera, édit. V. CousIN, Petri Abelardi opera, t. J, 1849; t. Il, Paris, 1859.

ABÉLARD.-

LISTE DES OUVRAGES CITÉS

482

ALAIN DE LILLE.- De virtutibus et vitiis; édit. Dom Odon LoT-

Le Traité d'Alain de Lille sur les Vertus, les Vices et les Dons du Saint Esprit, dans Mediaeval Studies, vol. XII,

TIN,

Toronto, 1950. ALEXANDRE DE HALÉS.- Summa Theologica, Libri I-III; édit. Ad claras aquas, Quaracchi, 1924-19 5 3. ALEXANDRE DE HALÉS.- Glossa in quatuor Libros Sententiarum Petri Lombardi, tom. I et II (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, tom. XII, XIII), Ad claras aquas, Quaracchi, 1951-1952. ANCIAUX, P.- La Théologie du Sacrement de Pénitence au XII" siècle, Gembloux, Louvain, 1949. ANDRIEU-GUITRANCOURT, P.- L' Archevêque Eudes Rigaud et la vie de l'Église au XIIr siècle, Paris, 1938. ARISTOTE.- Éthique à Nicomaque.- Opera omnia graece et latine, ed. F. DmoT, Paris, 1848-1874. BACON, R.- Opus minus, ed. J. S. BREWER, Fr. Rogeri Bacon 0 pera hactenus inedita, Londres, 18 59. BARTHÉLEMY D'ExETER.- Penitentiel; édit. Dom Adrian MoREY, Bartholomew of Exeter, Bishop and canonist. A Study in the Twelfth Century, (Cambridge Studies in Medieval Life and Thought), Cambridge, At the University Press, 1937.

Biblia Sacra, cum Glossa ordinaria, Tamis sex comprehensa, Douai, 1617. BIDEZ, J. et A. B. DRACHMANN.- Emploi des signes critiques.

Disposition de l'apparat dans les éditions savantes de textes grecs et latins. Ed. nouvelle, Bruxelles, Union académique internationale, 1938. BLIEMETZRIEDER, F. Pl.- V. Sententiae Anselmi. BONIFACE VIII.- V. Liber Sextus. BoNIZO DE SuTRI.- Liber de Vita christiana, édit. E. PERELS, Bonizo, Liber de Vita christiana, Berlin, 1930. BoRENIUs, T.- The lconography of saint Thomas of Canterbury, Oxford, 1929. BREWER, J. S. - V. BACON' R. BROWN, P. A.- The development of the Legend of Thomas Becket, Philadelphie, 193 o.

LISTE DES OUVRAGES CITÉS CATON.-

V.

483

DENYS CATON.

CASPAR, E.- Geschichte des Papsttums, t. 1, Tubingue, 1930. CASPAR., E.- Kleine Beitrage zur alteren Papstgeschichte, dans Zeitschrift für Kirchengeschichte, t. XL VI, 1927. CÉSAIRE o'HEISTERBACH.- Dialogus miraculorum, ed. J. STRANGE, Caesarii Heisterbacensis 11ionachi ordinis cisterciensis Dialogus miraculorum, 8 vol., Cologne, Bonn, Bruxelles,

18 51

SS.

CHEVALIER, U.- Repertorium hymnologicum. Catalogue des

chants, hymnes, proses, séquences, tropes en usage dans l'Église latine depuis les origines jusqu'à ce jour, 6 vol., Bruxelles, 18 92 ss. CICÉRON.- De officiis, édit. BoUILLET, Opera omnia Ciceronis, Illa pars, Opera philosophica, t. VI, Paris, Lemaire, 1831. Codex Iustiniani.- Edit. P. KREUGER, Corpus htris Civilis, éd. stéreot. 6 a, t. II, Berolini, 1 8 9 5. CoHEN, G. Le duel judiciaire chez Chrétien de Troyes, dans Annales de l'Université de Paris, 1933, p. 510-527. CONSTANT, P.- V. DENYS CATON. CosIMUS SToRNAJOLO.- Codices Urbinates Latini, t. I, Rome, 1902. CousIN, V.- V. ABÉLARD, Maître HERMAN. DAGUIN.- Axiomes, Aphorismes et Brocards du droit français, 1926. Decretales Gregorii Papae, suae integritati una cum glossis restitutae, ed. Rome, 1582. Decretales Gregorii IX.- Edit. Ae. L. FRIEDBERG, Corpus iuris canonici, t. Il, Collectiones Decretalium (p. 1-928), Leipzig, 1881. DELEHAYE, P. H.- Recherches sur le Légendier Romain, dans les Analecta Bollandiana, t. LI, 1933, p. 34-98. DENIFLE et CHATELAIN, Chartulariuni Universitatis Parisiensis, t. 1, Paris, Delalain, 18 89. DENYS CATON, Disticha.- Édition avec facsimilés, notes et listes des éditions du XVe siècle, par J. NÈVE, Liège, 1926.

Fables de Phèdre, Fables d' Avianus, Sentences de Publilius Syrus, Distiques moraux de Denys Caton, édi-

484

LISTE DES OUVRAGES CITÉS

tion et traduction de P. CONSTANT, Classiques Garnier, Paris, 1937. Dictionnaire de Droit canonique, publié sous la direction de R. NAZ, Paris, 193 5 ss., en cours. Digesta Iustiniani.- Édit. Ch. MOMMSEN, Corpus Iuris Civilis, ed. stereot., t. I, Berlin, 189 5. DucHESNE, L.- Histoire ancienne de l'Église, 3 vol., Paris, 1906,

1907, 1910. - V. Liber Pontificalis. EuDES DE SmssoNs.- Quaestiones, ed. J. PITRA, Quaestiones Magistri Odonis Suessionensis (Analecta novissima Spicilegii Solesmensis, altera continuatio, tom. II, Tusculana), Paris, 1888, p. 1-187. FALLETTI, L.- Article Duel, dans Dictionnaire de Droit canonique, Tome V. FoNTANA, V. M.- Il commenta ai Salmi di Gilberto de laPorrée, dans Logos, 1930, p. 283-301. FoREVILLE, R.- un procès de canonisation à l'aube du xnr siècle. Le livre de saint Gilbert de Sempringham, Paris, 1943. FouRNIER, P.- Quelques observations sur l'histoire des ordalies au Moyen-Age, dans Mélanges Gustave Glotz, t. 1, 1932. FRIEDBERG, Ae. L- V. GRATIEN, Decretales Gregorii IX, Liber Sextus. GANDULPHE DE BOLOGNE.- Sententiaruni Libri Quatuor, édit. J. DE WALTER, Ma gis tri Gandul phi Bononiensis. Sententiarum libri Quatuor, Vienne, 1924. GERHOCH DE REICHERSBERG.- De investigatione antichristi, dans Libelli de lite Imperatorum et Pontificum saeculis XI el XII conscripti (Monumenta Germaniae historica, serie m 4°, 3 vol., Hannovre, 1891-1898), t. III, p. 359-395. GEYER, B.- V. Sententiae divinitatis. GHELLINCK, J. DE.- La reviviscence des péchés pardonnés à l'époque de Pierre Lombard et de Gandulphe de Bologne, dans la Nouvelle revue théologique, t. XLI, 1909, p. 400408. GRABMANN, M.- Die Geschichte der scholastischen Methode. tom. II, Fribourg, 1911.

• LISTE DES OUVRAGES CITÉS

485

GRATIEN.- Decretum, ed. Ae. L. FRIEDBERG, Corpus Iuris Canonici, tome I, Decretum Magistri Gratiani) Leipzig, 1878. GREGOIRE IX.- V. Decretales. GUERNES DE PoNT-SAINTE-MAXENCE, Vie de Saint Thomas Becket, ed. HIPPEAU, Paris, 18 59; ed. E. W ALBERG (Les classiques français du moyen-âge), Paris, 1936. GUILLAUME D'AUXERRE.- Sumnia aurea, ed. 2a., apud Fr. REGNAUT, Paris, s.a. GUILLAUME DE CONCHES.- Moralium Dogma Philosophorum, édit. J. HoLMBERG, Das Moraliu11i Dogma Philosophorum des Guillaume de Conches, Uppsala, 1929. Guy D'ÜRCHELLES.- Tractatus de Sacramentis, ex eius Summa de Sacramentis et Of ficiis Ecclesiae, edit. studio et cura DAMIANI et O. Van Den EYNDE (Franciscan Institute Publications, Text series, n° 4), New-York, Louvain, 1953. HALM, C.- V. SULPICE SÉVÈRE. HÉPELÉ-LECLERCQ.- Histoire des conciles d'après les documents originaux, 16 vol., Paris, 1907-1921. HERMAN, Maître.- Epitome Theologiae christianae, ed. V. CouSIN, Petri Abelardi Opera, t. II, Paris, 1859, p. 567-591. Histoire Littéraire de la France, Paris, 173 3 ss. HoLMBERG, J.- V. GUILLAUME DE CoNCHEs. Institutiones Iustiniani.- Édit. P. KRUEGER, Corpus Iuris Civilis, ed. stereot., t. II, Berlin, 1895. JAPPÉ, Ph.- Bibliotheca rerum Germanicarum, t. II, Monumenta Gregoriana, Berlin, 1865. JAPPÉ-WATTENBACH.- Regesta Pontificum Romanorum ab condita ecclesia ad a. 119 8, 2 vol., Leipzig, 18 8 5. JoUANNEAU.- Recueil des maximes, 2a. edit., 1924. JusTIN DE PAS.- Le bourgeois de Saint-Omer, 1930. JusTINIEN.- V. Codex, Digesta, Institutiones. Justiniani Authenticum.- Édit. SHOEL K. - KROLL G., Corpus Iuris Civilis, ed. stereot., t. III, Berlin, 189 5. JuvÉNAL.- Satires, éd. P. de LABRIOLLE et F. VILLENEUVE, Paris, 1921. D. JuN11 JuVENALIS et PERSIi Satirae, Paris, Lemaire, t. I, 1823. KENNEDY, V.- V. ROBERT DE COURÇON.

486

LISTE DES OUVRAGES CITÉS

LABRIOLLE (de), P.- V. JuvÉNAL. LACOMBE, G.- Prepositini Cancellarii Parisiensis opera omnia, tome I, La vie et les œuvres de Prévostin (Bibliothèque thomiste, n° 11), Le Saulchoir, Kain, 1927. LALOU.- Les lois imaginaires, 3aedit., Paris, 1935. LANGLOIS, Ch. V.- La vie au moyen âge, tome I, 1926. LANDGRAF, A.- Quelques collections de quaestiones de la seconde moitié du Xllème siècle, dans Recherches de théologie ancienne et médiévale, t. VI, 1934, p. 368-393; t. VII, 193 5, p. 113-128. Some Unk.nown Writings of the Barly Scholastic Period, dans The New Scholasticism, t. IV, 1930, p. 122. Untersuchungen zur Gelehrtengeschichte des 12. Jahrhunderts, dans Miscellanea Giovanni Mercati (Studi e Testi, n ° 122), t. II, Cité du Vatican, 1946, p. 2 59281. V. Sententiae Parisienses, Ysagoge in Theologiam. Liber Pontificalis.- Édit. L. DucHESNE, 2 vol., Paris, 1886-1892. Liber Sextus Decretalium Bonifacii VIII, ed. Ae. L. FRIEDBERG, Corpus Iuris canonici, t. II, Collectiones Decretalium, Leipzig, 1881. LoTTIN, Dom. 0.- Comptes-rendus, dans Bulletin de Théologie ancienne et médiévale, t.I, 1929-1932, n° 384. Psychologie et Morale aux XIr et XIII" siècles, 3 tomes en 4 volumes, Louvain, Gembloux, 1942-1949. Aux origines de l'école théologique d'Anselme de Laon, dans Recherches de Théologie ancienne et médiévale, TomeX, 1938, p. 101-122. Nouveaux fragments théologiques de l'école d'Anselme de Laon, dans Recherches de Théologie ancienne et médiévale, Tome XII, 1940. V. ALAIN DE LILLE. LUCAIN.- Pharsale, ed. C. Hosrns, M. Annaei Lucani «De Bello civili» Libri dece11i (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Leipzig, 1905. MACQUERON.- Histoire de la cause immorale ou illicite dans les obligations. Thèse Droit Romain, Paris.

LISTE DES OUVRAGES CITÉS

487

MANSI.- Sacrorum Conciliorum nova et am plissima collectio, Florence, 17 59 ss. MARTIN, R. M.- V. PIERRE MANDUCATOR, ROBERT DE MELUN. Mc. LAUGHLIN.- V. Summa Parisiensis in Decretum Gratiani. MIGNE,- Patrologiae cursus com pletus, Série latine, Paris, 1844-

18 5 5. MoLINIER, A.- Les sources de /'histoire de France, des origines aux guerres d'Italie, 6 vol., Paris, 1901-1906. MoNE.- Hymni latini, Tome III, Freiburg-in-Br., 1855. MoREY, Dom A.- V. BARTHÉLEMY D'ExETER. NÈVE, J.- V. DENYS CATON. N !COLAS DE LYRE.- Biblia Sacra cuni glossis interlineari et ordinaria et Nicolai Lyrani pastilla, Venise, 1588. N 0BL0T, H.- V. SÉNÈQUE, ÜTTAVIANo, C.- Frammenti Abelardiani, dans Rivista di Cultura, t. XII, 1931, p. 42 5-445. ÜVIDE.- De remedio amoris, éd. J. A. AMAR, Omnia opera Ovidii N asonis, t. II, Paris, Lemaire, 1820. PARÉ, G., BRUNET, A., et TREMBLAY, P.- La renaissance du XIr siècle. Les écoles et l'enseignement, Paris, Ottawa, 193 ,. PERELS, E.- V. BoNIZo DE SuTRI. PIERRE LE CHANTRE.- Summa de Sacramentis et Animae consiliis, Première partie, éd. J. A. DUGAUQUIER, Louvain, 1954. PIERRE LOMBARD.- Libri Quatuor Sententiarum, 2 vol., Ad daras aquas, Quaracchi, 1916. PIERRE MANDUCATOR.- De Sacramentis, éd. R. M. MARTIN, Pierre le Mangeur «De Sacramentis» (Spicilegium Sacrum Lovaniense, fasc. 17, appendice), Louvain, 1937. PITRA, J.- V. EUDES DE So1ss0Ns. PRÉCHAC, F.- V. SÉNÈQUE. QUINTILIEN.- De institutione oratoria, éd. G. L. SPALDING et J. J. DusSAULT, Opera Quintiliani, t. IV, Paris, Lemaire,

1823. RAMIÈRE DE FoRTANIER.- Chartes de franchises du Lauragais,

1939. RoBERT DE CouRçoN.- Summa (Première partie), éd. V. KENNEDY, Robert Courson on Penance, dans Mediaeval Studies, Tome VII, 1945, p. 291-3 36.

LISTE DES OUVRAGES CITÉS

488

ROBERT DE MELUN.- Questiones de divina pagina, éd. R. M. MARTIN, Œuvres de Robert de Melun, t. I (Spicilegium Sacrum Lovaniense, fasc. 13) , Lou vain, 19 3 2. ROBERT DE MELUN.- Questiones [theologice] de epistolis Pauli, éd. R. M. MARTIN, Œuvres de Robert de Melun, t. II (Spicilegium Sacrum Lovaniense, fasc.18), Louvain, 1938. ROBERTSON, J. C. & SHEPPARD, J. B.- Materials for the History of Thomas Becket, archbishop of Canterbury, 7 vols., Rolls Series, London, 1875-1885. RoLAND BANDINELLI.- Sententie, éd. A. GIETL, Die Sentenzen Rolands nachmals Papstes Alexander III, Fribourg, 1891. ROLAND BANDINELLI.- Stroma, éd. F. THANER, Die Summa Magistri Rolandi nachmals Papstes Alexander III, Innsbruck, 1874. RUPIN.- Summa in Decretum, éd. H. SINGER, Die Summa Decretoruni des Magister Rufinus, Paderborn, 1902. RUINART, Dom Th.- Acta primorum martyrum sincera, Paris, 1889. SACKUR, E.- V. GERHOH De REICHERSBERG. ScHIEFFER, T. S.- Notice sur les Vies de Saint Hugues, abbé de Cluny, dans le Moyen-Age, 3° série, t. VII, 19 3 6, p. 81103. SÉNÈQUE.- Lettres à Lucilius, t. II, Texte établi par F. PRECHAC et traduit par H. NoBLOT, Paris, Belles-Lettres, 1947. Sententiae Anselmi.- Édit. F. Pl. BLIEMETZRIEDER, Anselms von Laon Systematische Sentenzen (Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Band XVIII, Heft 213) , Münster-in-Westfalen, 1919, p. 47-15 3. Sententiae divinitatis.- Édit. B. GEYER, Die «Sententiae divini-

tatis». Ein Sentenzenbuch des Gilbertschen Schule aus den Handschriften zum ersten Male herausgegeben und historisch Untersucht (Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Band VII, Heft 213). Münster-in-W., 1909.

Sententiae Parisienses.- Éd. A. LANDGRAF, Écrits théologiques de l'école d' Abélard (Spicilegium sacrum Lovaniense, fasc. 14), Louvain, 1934, p. 1-160. SIMON DE TouRNAI.- Disputationes, éd.

J. WARICHEZ,

Les Dis-

LISTE DES OUVRAGES CITÉS

putationes de Simon de Tournai (Spicilegium sacrum Lovaniense, fasc. 12), Louvain, 1932. SINGER, H.- V. RUPIN. SPICQ, C.- Esquisse d'une histoire de l'exégèse latine au moyenâge (Bibliothèque thomiste, n ° 26), Paris, 1944. SuLPICE SÉVÈRE.- Omnia opera, éd. HALM, Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, t. I, Vienne, 1866. Summa Parisiensis in Decretum.- Édit. Terence P. Mc LAUGHLIN,

The Summa Parisiensis on the Decretu,n Gratiani

(Pontifical Institute of Mediaeval Studies), Toronto, 1952. SuRrns, L.- Vitae Sanctorum, 7 vol., Cologne, 1576. TEETAERT, A.- La confession aux laïques dans l'Église latine, depuis le VIIIème siècle jusqu'au XIVème siècle, Bruges, 1926. THANER, F.- V. ROLAND BANDINELLI. Van den EYNDE.- V. Guy D'ÜRCHELLES. VIARD, P. P.- Histoire de la dîme ecclésiastique dans le Royaume de France au XII" et XIIrsiècles (1150-1313), Paris, 1912. VILLENEUVE, F.- V. JUVÉNAL. WALTER (de) J .- V. GANDULPHE DE BOLOGNE. WATTERICH, J.-M.- Pontificum Romanorum Vitae, t. II, 1862. WARICHEZ, J.- V. SIMON DE TOURNAI. WEISWEILER, H.- Das Schrif ttum der Schule Anselms von

Laon und Wilhems von Champeaux in deutschen Bibliotheken. Ein Beitrag zur Verbreitung der iiltesten Scholastischen Schule in deutschen Landen (Beitrage zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Band XXXIII, Heft 1/2), Munster-i-W., 1936. - Maître Simon et son groupe, De Sacramentis (Spicilegium sacrum Lovaniense, fasc. 17), Louvain, 1937. Ysagoge in Theologiam, éd. A. LANDGRAF, Écrits théologiques de l'école d' Abélard (Spicilegium sacrum Lovaniense, fasc. 14), Louvain, 1934, p. 63-28 5.

IL- TABLE DES CITATIONS A. -

MANUSCRITS

Bibl. d'État, cod. Can. 41 (P. II. 28) . . . . . . . . . . . . . . 72 n. cod. Can. 3 8 (D. Il. 20) .............. 315 n. cod. Patr. 12 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 n. BRUGES, Bibl. comm. cod. 99 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 n. cod. 228 .............................. 140 n. cod. 237 .............................. 237 n. cod. 247 .... 328n., 333n., 329n., 336n:, 438n. CAMBRIDGE, St. John's College, cod. 57 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 n. LEIPZIG, Bibl. univ., cod. 986 .................... 314 n., 325 n., 328. MONT-CASSIN, Bibl. abbat., cod. 3 86 ........................ 327 n. PARIS, Bibl. Mazarine, cod. 109 ............................. 314 n. PARIS, Bibl. Nat. lat. cod. 2579 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 n. cod. 25 80 ............................ 236 n. cod. 25 81 236 n. cod. 2597 42 n., 149 n., 198 n., 213 n., 238 n., 240 n., 256 n., 272 n. BAMBERG,

cod. cod. cod. cod. cod. RoME, Bibl. Vaticane, cod. cod. cod. cod. cod.

B.-

274 n., 284 n., 356 n., 357 n. 14556 ............................ 280n. 14996 ............................ 315 n. 16385 ........................ 4 n., 5n. 16417 ............................ 140n. 16528 ........................... 313 n. Palat lat. 653 .............. 314n., 340n. Urbin. lat. 12 .................... 313 n. Urbin. lat. 20 ........•........... 313 n. Vat. lat. 2280 . ....... 72n., 314n., 337n. Vat. lat. 4393 .................... 313 n. OUVRAGES IMPRIMÉS

I. Citations bibliques Gen.,

II, 15

..........

67

XV, 11 . . . . . . . . . . 226 Exod., XXI, 29 .......... 264 36

XXIII,

.......... ..........

265 263

22 .

.........

253

XXXII, 17-18 .... 159,229 Levit., XIV, 2 . . , ....... 280 XVIII, 7 . ......... 305 XXVII, 8 . ......... 217

TABLE DES CITATIONS

~Num.,

XII, 10 37, 111 VI, 5 ........ 200 16 . . . . . . . . . . 357 XV, 8 .......... 264 19 .......... 384 XVII, 8 327 XIX, 10 263 23 .......... 263 XXII, 4 .......... 263 8 . . . . . . . . . . 262 XXIII, 17 .......... 351 18 . . . . . . . . . . 352 XXX, 6 . . . . . . . . . . 200 l. Rr:g., IV, 18 . . . . . . . . . . 260 XV, 9 . . . . . . . . . . 381 22 . . 194,381,465 XVI, 1 . . . . . . . . . . 54 XXI, 1 . . . . . . . . . . 278 xxn, 8 . . . . . . . . . . 278 22 .......... 278 Il. Reg., XXIII, 15-17 ........ 274 IV. Reg., X, 30 . . . . . . . . . . 87 31 .......... 87 Tobias, II, 12 . . . . . . . . . . 36 Job, VII, 20 .......... 124 IX, 28 . . . . . . 269,287 XVII, 2 . . . . . . 124, 210 XXIV, 19 . . . . . . . . . . 100 Psalm., V, 6 . . . . . . . . . . 235 X, 6 . . . . . . . . . . 236 XIII, 8 . . . . . . . . . . 67 XVIII, 3 . . . . . . . . . . 269 13 . . . . . . . . . . 203 XXIV, 7 . . . . . . . . . . 203 XXXIII, 22 . . . . . . . . . . 58 XXXVI, 27 . . . . . . . . . . 12 XXXIX, 3 .......... 220 XLI, 4 .......... 403 XLVI, 8 .......... 224 XLVIII, 11 .......... 328 LIII, 8 .......... 80 LXXV, 12 .......... 392 LXXVI, 10 .......... 284 LX.XIX, 11 ...... 378,476 Deut.,

••••

•

1

1

•••••

••••••••

LXXXI,

491

3 .......... 4 . ......... 12-13 ........ 8 . ......... 1 . ......... 4 . .... " 7 . .........

273 273 XCIII, 66 XCVI, 148 XCVIII, 12 C, 81 CVI, 279 CVIII, . ......... 170 CIX, . ......... 93 CXIV, 3 .......... 38 6 . ......... 38 CXV, 12 ...... 165,392 15 .......... 58 CXVIII, 19 .......... 203 20 ...... 128, 212 36 .......... 62 39 .......... 269 127 ...... 201, 214 164 .......... 221 CXXXVI, 88, 229 Proi·., III, 33 .......... 64 XVIII, 17 .......... 280 XXVII, 23 ...... 322,428 xxvm, 13 . . . . . . . . . 280 14 .......... 278 XXX, 8-9 ........ 65 Eccle., IV, 17 .......... 381 V, 3 .......... 392 IX, 1 .......... 3 X, .......... 225 Gant., II, 15 .......... 225 Eccli., I, 39 .......... 391 IV, 31 .......... 280 XVII, 26 .......... 280 XVIII, 30 .......... 234 XXI, 1 ...... 169,399 XXVI, 28 .......... 217

....

~

ISAIE VI, 5 . ......... XXIV, 16 . ......... LI, 23 . ......... LVIII, 7 . .........

155 306 364 259

TABLE DES CITATIONS

492

JÉRÉMIE

345,436

X, 24 .......... 420

XLVIII, 10 .......... 223

XVII, 23 .......... 383 XVIII, 6 . . . . . . 2 5 5, 311

ÉZÉCHIEL III, 18 ...... 155,260 XVIII, 21 . . . . . 112, 118 XXIX, 18 . . . . . . . . . . 86 19 . . . . . .

86

XIX,

DANIEL IV, 24 . . . . . . . . . . 86 XIII, 46 .......... 273 AMOS VII, 14 . . . . . . . . . .

288

NAHUM

I,

9 . . . . . . . . . . 113

XXII, XXIII, XXIV, XXV, XXVI,

9 .......... 464 15 .. 260, 272, 299. 319,422,461 17 .. 378,461,476 23-24........ 13 25 ......... . 13 13 34 6 ...... 144,333 21 .......... 391 37 .......... 200 23 ...... 222, 223 37 .......... 396 13 .......... 109 42-43 ........ 259 8 .......... 372

39 ........ 81, 146 XXVII, 24 . . . . . . . . . 274 XXVIII, 19 .......... 391

MATHIEU MARC

III, 8 .......... 165 III, 11 ...... 168, 395 IV, 7 .......... 357 V, 7 .......... 19 5 V, 22 . . . . . . . . . . 15 3

VI, VII,

VIII, IX, X, XI, XV, XVI,

23 .. 248,251,252 24 .......... 252 26 ........ 13,93 29-30 ........ 360 48 ...... " ... 177 12 .......... 138 24 .......... 90 5 .......... 261 6 .......... 260 11 .......... 289 25 .......... 405 3 ..... .... 399 1-8 ........ 37 2 .......... 55 37 .......... 214 8 .......... 242 6 .......... 223 19 330,331, "

......

II, 1-12. . . . . . . . 37 VII, 8 .......... 223 IX, 4 .......... 255 41 .......... 311 42-44 ........ 360 46 .......... 216 X,

9 . . . . . . 114, 3 3 3

XII, 30 . . . . . . . . . 200 XIV, 4 .......... 372 36 . . . . . . . . . .

81

LUC Evang.,

III,

8 ...... 165,391, 393,416 11 .......... 394 16 168 IV, 2 357 23 399 38 284 V, 17-26. . . . . . . 37 VI, 3 o . . . . . . . . . . 1 o 35 .•.•...... 264

TABLE DES CITA TI ONS 41 .......... 48 13 41 ......... . 43 47 ......... . 27 .......... 48 .... 74, 170, 26 .......... 9 .......... 19 .......... 25 . . . . . . . . . . 2 .......... 7-10 ........ 10 9 42 18

399 405 VII, 148 30 34 32 X, 200 XII, 396 XIV, 214 XVI, 413 242 83 XVII, 311 396 289 XIX, 226 XXII, 81 Act., I, 37 V, 1 . . . . . . . . . . 3 51 41 ........ 37, 46 VIII, 20 . . . . . . . . . . 149 X, 13 .......... 3 81 XII, 23 . . . . . . . . . . 37 XIV, 21 . . . . . . . . . 46 XV, 28 .......... 381 XVIII, 6 .......... 261 XIX, 18 .......... 280 XX, 26-27 ........ 261 XXIII, 16 . . . . . . . . . . . 318

JEAN Evang., VII, 8 VIII, 11

..........

28&

34

...... 169, 399 .......... 236

IX, 3 X, 18 XX, 23

........ 61, 62 .......... 115

30

36, 111

..........

XXI, 15, 16 ...... I Joan., III, 4 .......... 6 .......... 10 .......... JI Joan.,

li ...... , ...

Apoc., XXII, 11

..........

436 281 236 236, 474 J71 27

493

PAUL

Ad Rom., I, 26 .......... 32 II, 15 V, 20 VI, 12 19

46 356 .......... 11 32,457 .......... 234 .. 42, 177, 198, 201,213,404

..........

7 .......... 234 18 .......... 128 20 .......... 235 VIII, 18 ........ 46, 50 38 .......... 11 IX, 13 ........ 362 n. XII, 1 167,465 XIII, 2 383,465 7 383,465 13 233, 237 14 233, 237 XIV, 13 .......... 311 21 .......... 311 23 .......... 208 XV, 30 ...... 189,414 XVI, 19 .......... 235 I Cor., II, 15 .......... 11 III, 12 ...... 125, 200 IV, 4 10,203,284 V, 4-5 378,461,476 5 .......... 450 9 .......... 374 11 .. 348, 371, 375, 470,474 VI, 10 .......... 157 VIII, 13 . . 2 5 5, 31 1, 3 8 2 IX, 26 . . . . . . . . . . 11 27 .......... 165 XIII, 3 .......... 108 XV, 9 ...... 288, 290 II Cor., IV, 17 . . . . . . . . . . 46 VI, 3 .......... 262 VIII, 12-14. . . . . . . . 394 IX, 7 80, 148, 404 XII, 7 36, 110 Ad Galat., I, 8 .......... 362 IV, 15 .......... 362 VII,

TABLE DES CITATI ONS

494

V, 6 .......... 90 Ad Philipp., I, 18 .......... 457 381,465 II, 8 9 ........ 49, 381 Ad Coloss., I, 21 .......... 235 I Thess., IV, 13 .......... 149 II T hess., III, 6 .......... 351 11 ...... 351,474 14 ...... 371,458 I Tim., I, 13 .......... 52 li, 9 .......... 240 III, 6 .......... 376 IV, 6 ..... ' .... 402 180.402 8 V, 22 ...... 218,256 IITim., II, 2 .......... 256

Ad Hebr.,

XIII, 17 ...... 322,428 JACQUES I, 27 III, 2 17 V, 14 16

. ......... 233

..........

220 237 237, 280, 313 311, 424

. .........

..

PIERRE

II, 18 . ......... 360

I Petri, II Petri,

IV, II,

8 9 10

79,169,399

. ......... 234 . ......... 234

JUDE 9

. ......... 362

II. Citations pat ris tiques S. AMBROISE

De fide ad Gratianum, I, 19 . . . . . . . . . . 2 5 3 De Joseph patriarcha, XII, 71 . . . . . . . . . . 55 De of ficiis ministrorum, I, 30 .......... 231 De poenitentia, I, 2 434 214 11, 10 11 ...... 169,399 De viduis, 55 XIX, 55 Expositio Evangelii secundum Lucam, 55 1. II, n. 77 217 1. V, n. 11 I. X, n. 8 7 . . . . . . . . . . 2 8 1 Expositio in Psalm. CXVIII, sermo XVIII, n. 3 ...... 284 Ps.- AMBROISE

Sermones, XXIV

.......... 143

XXV

7,9

AMBROSIASTER

In Epist. Pauli ad Rom., I, 32 .. 274,356,357

II,

2 .......... 272

VI, 19 .......... 199

S. AUGUSTIN

Conf essiones, X, 3 1 . . . . . . 2 3 3, 2 37 33 ...... 158,228

Contra Epistolam Parmeniani libri III, III, 11 .......... 375 Contra mendacium, VII, 18 ......... . 385 De baptismo, II, 4 ......... . 24 De âdtate Dei, XI, 23 405 XIX, IV 13 5 De diversis quaestionibus LXXXIII, LXXVII . . . . . . . . . . 45

TABLE DES CITA TI ONS De /ide et operibus, XVI, 28 . . . . . . . . . .

90

XLV LXVIII

3 .......... 347 4 .......... 347 6 .......... 347

De libero arbitrio libri tres, III, 20, n. 56. . . . . . 347

DP natura Pt gratia ad Timasium et Jacobum, XVIII, 29 . . . . . . . . . . 70 XXXVI, 42 .......... 147

De nuptiis et concupiscentia libri duo,

1. I, 26, n. 29 .. 130, 329 De patientia, XXXVI, 23 .... 83, 87, 108

De peccatornm meritis et remissione et de baptismo parvulorum, I, 39, n. 70 II, 4, n. 4

.... 130 . . . . 13 0

De sermone Domini in monte, I, cap. 11, n. 30 93 De sPiritu et littera, XXVI, n. 64 401 De vera religione, XIV, n. 27

237

Enarrationes in Psalm., IX, 24 XXXIX, 13 XLVI, 8 LXVIII, LXIX, 4 LXXXI, 4 XCIII,13 18 XCVIII, 1

205 125 52, 366

ex

De Genesi ad litteram, VIII,

495

.......... .......... .......... ...... 166, .......... .......... .......... . . . . . .. . . . ....... ...

248 227 224 392 248 273 66 81 12 C, 4 . . . . . . . . . . 81 CII, n. 12 .... 191,416 CVIII, 4 .......... 170 CXIV, 6 . . . . . . . . . . 38 CXVIII,127 .......... 201 CXXXVI, . . . . . . . . . . 88

Enchiridion ad Laurentium, X .......... 197

Epistolae, LIV 222, 245, 392, 394 CLIII, 3, n. 7 ...... 167 CLXXXV, n. 4 5 . . 3 7 5, 3 7 6 CLXXXVI, 3 .......... 410 CXC, 15 . . . . . . . . . . 347 CXCIV, 6, n. 24 .. 74, 170, 396 CCLXV, n. 7 ...... 129

Quaestiones in Heptateuchum, 1. I, c. 30 .......... 225

1. III, c.

1 .......... 305

Retractationes, XIII,

..........

237

.......... .......... .......... ..........

380 90 286 351 128

Sermones, VI CLXXII CLXXXI CXCVIII CCCLI

..........

Tractatus X in I Epist. Joannis, VII, n. 7

........

61

Tractatus CXXIV in Joannis Evangelium, XLI, LXXII,

8 . . . . . . . . . . 91 3 . . . . . . . . . . 214

Ps.- AUGUSTIN De salutaribus documentis, 52 ...... 323,429

De vera et f alsa poenitentia, IX, n. 24

.. 182, 213, 406,407 X .... 6, 282, 312, 331,425,430 XIII, 28 .......... 403 XIV 112 XV, 31 309 XIX 187

Sermo, LXXXII, n. 1 . . . . . .

217 ss,

TABLE DES CITATI ONS

496

V. BÈDE Homilia in /esta SS. Petri et Pauli, 16 .......... 434 ln Matth. Evang. Expositio, lib. I, cap. 1 . . . . . . . . . . 70 cap. 5 93,252 lib. II, cap. 9 36, 11 o ln Marci Evang. Expositio, lib. I, cap. 1 ...... 203,285 ln Lucae Evang. Expositio, lib. I, ca. 3 . . . . . . . . . . 394 lib. II, cap. 4 70,203,285 lib. V, cap.16 ...... 83,242 Super Acta Apostolorum Expositio, VIII, 20 . . . . . . . . . . 149 Super Epist. Jacobi Expositio, V ...... 237,311, 313,424

ln l Epist. Joannis Expositio,

III V

.......... 237 .. 199, 232, -1-05

CASSIODORE Complexiones in Psalmos, XXXI, 7 . . . . . . . . . . 72 LXVIII, ...... 166, 392

S. CÉSAIRE D'ARLES Sermo ClV (inter sermones S. Augustini), 15 3, 15 4, 15 5, 156, 157

S. CYPRIEN De habitu virginum, 8, 13 .......... 241

Dialogorum Libri quatuor, IV,c.39· ...... 134,152 c.40 .. 355,411,448 c. 44 .......... 236 Epistolae, l. III, epist. 2 6 338 l. IV, epist. 26 338 l. XI, epist. 2 8 137 epist. 64 . . . . . . . . . . 3 24 Homil. in Evang., XX, 8 .. 160,393,416 XXIV, 1 .......... 217 XXVI, 6 .. 439,449,468 XXX, 1 .. 199,232,405 2 ........ 73, 77 XXXII, .. 166,393,409 XXXIV, 15 .......... 7, 9 XL, 3 .......... 242 6 ........ 64, 83 10 . . . . . . . . . . 64 Homil. in Ezech., X, 4 . . . . . . . . . . 86 Moralia in Job., II, 9 .......... 244 IX, 34 26, 102, 118 XIV, 6 . . . . . . . . . . 83 XVI, 42 .......... 226 68 .......... 100 XVIII, ........ 84, 92 '4-3 .......... 226 XXI, 2 .......... 216 XXIV, 2 .. 166, 393,409 XXXV, 14 .......... 225 Regulae Pastoralis Liber, I, 9 ...... 382,464 II, 4 .... . . . .. 257 III, 26 . . .. . . . . 83 30 . . .... . . 139

S. FULGENCE DE RUSPE De /ide ad Petrum, III, 38 .......... 126

S. GRÉGOIRE I LE GRAND Decreta, conc. Rom. 603, n. 5 .. 158, 228

Ps.- GREGOIRE Commentariorum in l Regum libri sex, II, c. 4, n. 3 .. 199,232,405

TABLE DES CITA TI ONS S. ISIDORE DE SÉVILLE

Sen tentiarum libri tres, l. II, c. XVI, n. 1 139 1. II, c. XLII, n. 13 ...... 242

497

LII, LIV, LXIX, CVIII,

5 3 8 15

S. JERÔME

.......... .......... .......... .......... ..........

321 360 :?.57 144 71

Ps.- JERÔME

Comment. in Joel, I, 13 .. 164, 176, 184, 191,409,417 Comment. in Osee, II, 9 . . . . . . 19 Comment. in Matth., XVI, 19 ...... 280, 330 Comment. in Epist. Pauli ad Titum, I, 2 .......... 347 Epistolae, XXXIX, 3 .......... 148

Regula monachorum, 4 .......... 268

S. MAXIME DE TURIN In Sermone Paschali, Homil. 53 .......... 281

PRUDENCE

Cat hemerinon, V, 125-128 .. 367,413,454

III. Citations d'auteurs ecclésiastiques AIMON D'AUXERRE

ABÉLARD

Commentariorum super S. Pauli 1']Jislolam ad Romanos libri quinque, 1. I 74, 170, ,97 1. II . . . . . . . . . . 14 Ethica, VII XVIII XXV XXVI XLVI

71, 72, 174, 19 3 7,9 281 327 347

Sermo in Ramis Palmarun (ed. V. COUSIN)'

...... 282, 283

Sic et Non, LIII CLI

206 281

T heologia christi.ana,

III

74,397

Expositio in divi Pauli epistolas, in I Tim., II, 9 .......... 241 ALAIN DE LILLE

Contra haereticos, I, 5 6 .......... 2 82 72 .......... 126 De Virtutibus et Vitiis (ed. O. LüTTIN),

I, 2 ...... 380,463 Liber de /ide catholica, I, 52 .......... 281 Liber poenitentialis, .... 6, 167, 279, 282, 283, 308, 309,393,409 Summa de arte predicatoria, XXXVIII . . . . . . . . . . 2 04 T heologicae Regulae, LXXXVI . . . . . . . . . . 50

498

TABLE DES CITATIONS ALEXANDRE III (V.

S.BERNARD

ROLAND BANDINELLI)

Epist.,

355

Epistolae, VIII

...... 173,400

ALEXANDRE DE HALÉS

BONIFACE VIII

Glossa in quatuor libros Sententiarum Petri Lombardi, 1. II, dist. XLI . . 72, 176, 208, 402 Summa theologica, tome I, n. 29 55 - III, n. 53 72 n. 57 .. 176,208,402 n. 61 .. 176,208,402 n. 389 .......... 140 n. 862 .......... 254 tome IV, n. 583 .......... 351

Liber Sextus Decretalium, V, tit. 12, c. 4 .... 223, 245 V, tit. 12, c. 65 ........ 252

ALGER DE LIÈGE

Liber de misericordia et iustitia, Il, 37 . . . . . . . . . . 313 III, 55 .......... 296 ANSELME DE LAON

Comment. in Psalm., LXXIX, 11 .......... 378 Enarrationes in Evangelium Matthaei, XVI 345 Sententiae Anselmi (ed. BLIE-

BRÉVIAIRE ROMAIN

Oratio ex officio Feriae VI in Parasceve, .......... 375' Passion de S. André, 81 Passion de Ste Lucie, . . . . . . 48 S. BRUNO

Expositio in Epistolas Pauli, in I Tim., VI, 8 ........ 241 BURCHARD DE WORMS

Decretum, XI, XI, XI, XI,

CÉSAIRE D'HEISTERBACH

Dialogus miraculorum, III, 21 .......... 291

METZRIEDER),

CONCILES .... 15,206,281

Maître BANDIN

Sententiae

...... 309,314

BARTHÉLEMY D'EXETER

Latran, Latran, Reims, Reims, Rome, Rome,

Penitentiel,

VIII CXVIII CXIX CXXIV CXXV

31 ...... 371, 374 38 .......... 371 44 .......... 451 52 ...... 348,469

...... 169, 399 472 348 350 350

1139 1179 1131

1148 603 1078

3 50, 352 349,352 .......... 352 .......... 352 ...... 15 8, 228 ...... 52,217, 371,451

EUDES DE SOISSONS

Quaestiones,

Il, 34 . . . . . . 327, 329 11, 321 . . . . . . . . . . 112

TABLE DES CITATIONS GANDULPHE DE BOLOGNE Sententiarum Libri quatuor, IV, § 164 72, 327 IV, § 166 .......... 331 IV, § 167 .......... 314 GEOFFROY BABION Sermo., XXX

..........

314

GERHOH DE REICHERSBERG De im·rstigationc Antichristi, L, 57 .......... 478 GLOSSA ORDINARIA In Genes, In Genes, In Exod., In Exod., ln Ledt., In Job., In In In In

Psalm., Psalm., Psalm., Psalm.,

In Psalm.,

In In In In In ln In In In

Psalm., Matth., Matth., Matth., Matth., Matth., Matth., Matth., Matth.,

In In In In In In

Matth., Matth., Matth., Luc., Luc., Rom.,

XV, XV, XXXII, XXXII, XXV, IX, XXXI, XLVI, LXXXI, XCIII, XCVIII, C,

III, V, V, VI, IX, XII, XII, XII, XVI, XVI, XVIII, XII, XVI, I,

226 11 12 225 17 159 18 159,229 50 166, 393, 409 26, 102, 28 118 6 .... 471 8 .... 224 4 273,274 66 13 12 5 81 4 168 11 252 23 26 93 90 4 2 55 10 13 32 133, 152 35 175, 207, 401 19 280,436 23 . . . . 330 3 .... 214 48 170, 396 20 64 26 47

In In In In In In In In In In In In

Rom., Rom., Rom., Rom., Rom., I Cor., I Cor., I Thess., I Tim., I Tim., Jacob., Jacob.,

499 I, VI, XIV, XV, XVI, IX, XI, IV, Il, III, V, V,

32 12 23 30 19 26. 27 13 9 10 15 16

3 57 234 139, 208 189,414 235 11 143

,o

240, 241 257 237 313

GLOSSA IN DECRETALIUM COLLECTIO GREGORII P AP AE In (X), V, tit. 4, c. 3

255

GLOSSA «PRO AL TER CA TI ONE» (inédite)

In Rom., In Rom., In In In In In

Rom., I Cor., I Thess., I Tim., II Tim.,

I, 32 272, 274, 356,357 VI, 19 42, 198, 213 XIII, 14 238 IV, 4 284 IV, 13 149 240 II, 9 256 II, 2 GRATIEN

Decretum, . ..... 3 54 C. 4, D. IV c. 4, D. XXV . . 134, 152 . ..... 217 c. 8, D. XXXII c. 1, D. XLIII . ..... 257 c. 3, D. LXXXIII . . 274,357 c. 22, D. XCII .. 158,228 c . 1, D.XCV 338 c. 11, C. II, Q. I . ... 335 c. 22, C. II Q. V .... 355 Q.VII 323,429 c. 7, C. III, Q. III . ... 324 c. 1, C. VI,

500

c. 4, C. VI, C. 99, C. XI, c. 1, C. XI,

TABLE DES CITA TI ONS Q. III . ... 339 Q. II .... 225 Q. III 439,449,

468 c. 17, C. XI, Q. III 371,447 c. 18, C. XI, Q. III 371, 374, 447 c. 19, C. XI, Q. III 371,451, 475 c. 40, C. XI, Q. III 334 c. 65, C. XI, Q. III 332 c. 97, C. XI, Q. III 380 c.103, C. XI, Q. III 371, 374, 451 c.110, C. XI, Q. III .... 447 c. 58, C. XII, Q.11 20 c. 23, C. XIII, Q.11 52, 197, 366 c. 1, C. XIV, Q. VI 223,245, 392 c. 5, c.xv, Q. VI 370 c. 14, C. XVII, Q.IV 350 c. 29, C. XVII, Q.IV 350 c. 5, C. XXII, Q. I 217 c. 9, C. XXII, Q.11 286 c. 43, C. XXIII, Q.V 448 c. 31, C. XXIII, Q. VIII 350 c. 32, C. XXIII, Q. VIII 350 c. 4, C. XXIV, Q.1 369,453 c. 3 8, C. XXIV, Q.1 369,453 c. 39, C. XXIV, Q. I 369,453 c. 1, C. XXIV, Q. II 348,469 c. 2, C. XXIV, Q.II 345 c. 3, C. XXIV, Q.11 .. 445 c. 5, C. XXIV, Q.11 . . 343 c. 7, C. XXX, Q. I 325,433 c. 8, C. XXX, Q.1 325,433 c. 1, D. I, de poen. .... 281 c. 5, D. I, de poen. 71 c. 56, D. I, de poen. 169, 214, 399 c. 60, D. I, de poen. .... 136 c. 66, D. I, de poen. 164, 176, 184, 191, 409,417

c. 88, D. I, c. c. c. c. c. c. c. c. c. c. c.

1, D. III, 2, D. III, 4, D. III, 5, D. III, 6, D. III, 11, D. III, 14, D. III, 29, D. III, 3 3, D III, 41, D. III, 42, D. III,

c. 4 5, D. III, c. 49, D. III, c. 1, D. c. 1, D. c. 6, D. c. 7, D. c. 1, D.

IV, V, V, V, VI,

c. 16, D. II, c. 97, D. IV, c. 24, D. V,

de poen.

de poen. 7,9 de poen. 214 de poen. 187 de pocn. 403 de poen. 7,9 de poen. 139 de poen. 139 de poen. 86 de poen. 167,394 de poen. .... 284 de poen. 182,213, 406,407 de poen. 112 de poen. 83, 87, 108 de poen. 19 de poen. 279, 309 de poen. 52, 217 de poen. . ... 217 de poen. 312,425, 430 de cons. 9 de cons. 129 de cons. 185, 198, 410

Dictum ante, c. 1, D. XLIII c. 1, C. VI, c. 78, C. XI, c. 32, C. XXIII, c. 4, C. XXIV, c. 1, C. XXIV, Dictum post, c. 4, D.XXV c. c. c. c. c. c. c. c.

12, 24, 40, 65, 72,

77, 4, 3,

6, 128, 282,430

. .......

257

Q. III 339 Q. III 45 3 Q. IV 375, 376 Q. I . . 349 Q. II 345, 346

143, 153, 154, 155, 156, 157 C. I, Q.IV 204 C. XI, Q. III .. 352 C. XI, Q. III .. 334 C. XI, Q. III 332,453 C. XI, Q.III 334 C. XI, Q. III 334 C. XVII, Q. I 71 C. XXIV, Q. I 370

TABLE DES CITA TI ONS c. 4, C. XXIV, Q. I c. 87, D. I, de poen.

349, 370 72, 160, 393,416 c. 44, D. III, de poen. 139, 208 c. 19, D. IV, de poen. 112

501 36 ...... 281,283

HUGUES DE SAINT-VICTOR

Expositio in regulam B. Augustini, 8 .......... 321

De Sacramentis, GRÉGOIRE VII Conc. Rom. V (a. 1078)

52,217, 451

GRÉGOIRE IX

II, pars 14, cap. 1 .. 237, 280 II, pars 14, cap. 6 . . 72, 176, 208,402 II, pars 14, cap. 9 15 II, pars 16, cap. 6 52, 197

Decretalium Libri quinque, I , tit. 29, c. 26 ........ 336 3 . ....... 335 2 ........ 211 tit. 46, c. 2 . ... 208,286 tit. 3, C. 1 . ....... 352 tit. 4, c. . ....... 255 tit. 7, c. 9 . ....... 448 tit. 7, c. 13 ........ 448 tit. 14, c. 1 . ....... 355 tit. 14, c. 2 . ....... 355 tit. 19, c. 3 . ....... 350 tit. 39, c. 22 ........ 350

I, tit. 31, c.

III, tit. 42, III, V, V, V, V, V, V, V, V,

HYMNES

Summi largitor praemii, 50

'-•

INNOCENT III

Regest., lib. IX, epist. 3 .... 208, 286 ISIDORE MER CATOR

Collectio canonum, 345

JEAN DE SALISBURY GUILLAUME D'AUXERRE

Epistolae,

Summa aurea,

CCLXXXIV . . . . . . . . . .

I, IX, II, XXIX,

4 . . . . . . . . • . 55 ...... 175, 176, 207,402 III, XXX, 40 .......... 255

38

LANFRANC

GUILLAUME DE CONCHES

Commentarii in omnes Pauli Epistolas, Interiecta glossula, In I Tim., II, 9 .......... 241 Libellus de celanda confessione,

Moralium Dogma Philosophorum,

.......... 281

..........

56 LITANIES DES SAINTS

GUY D'ORCHELLES

56

Tractatus de Sacramentis, ..

15,112,175, 207,288,402

Maître HERMAN

Epitome Theologiae christianae, 34 . .

72, 174, 193

MISSEL

Praeconium Paschale

52

PIERRE DE BLOIS

De confessione, .......... 227

502

TABLE DES CITA TI ONS

Poemata, IV, de confessione . . . . . . 279

Sententiarum Libri quatuor, libr. II,

D. II, PIERRE LE CHANTRE

V erbum abbreviatum, CXXIV CXXXV CXLIII CXLIV

.......... 224 154 282 291 350

L Summa de Sacramentis et Animae consiliis, t. I,

§ 47

. . . . . . . . . . 296

c. 3

347

D. XXXVI, C. 6 D.XL, c.1 D. XLI, c. 3

45 231,385 237

libr. III,

D. D. D. D.

III, XI, XVIII, XX,

D. XI, D. XI,

De Sacramentis, 6, 7, 9, 112,182,282,407

Sermo,

X

281

Collectanea in Epis!. S. Pauli, In Rom., I, 17 In Rom., I, 26 In Rom., I, 32 In Rom., II, 6 In Rom., VI, 19 In Rom., XIII, 14 .. 233, InICor., III, 12 In I Cor., IX, 26 In I Tim., II, 9 .. 240, Enarrationes in Psalm., In Psalm., V, 6 In Psalm., IX, 24 In Psalm., X, 6 In Psalm., XXXI, 6 In Psalm., XXXVI, 13 In Psalm., XXXIX, 13 In Psalm., LXIX, 4 In Psalm., LXIX, 8 In Psalm., C, In Psalm., CVIII, 4 In Psalm., CVIII, 127 ..

D.XIV, D.XV, D.XV, D.XV, D.XV, D.XV,

PIERRE LOMBARD 90 47 3 57 126 199 237 125 11 241 235 248 236 71 42 227 248 378 81 170 201

147 254 109 61

libr. IV,

D.XII, D.XIV,

PIERRE LE MANGEUR

c. 2 2 c. 2 c. 5

C.

D.XVI, D.XVI, D.XVI, D.XVI, D.XVI, D. XVII,

D. XVII, D. XVII, D. XVII,

D. XVII, D. XVIII,

D. XVIII,

c. 1 15 2 c. 2 279 c. 6 9 C. 2 7, 9, 139, 187,403 c.4 167,394 c. 1 . . . . 113 c. 2 36,110, 287 c. 3 284 c. 6 112 c:.. 7 83, 87, 108, 182, 213,406, 407 c.2 160,309, 393,416 c. 3 52 c. 4 128 c. 5 129 c. 6 129 c. 1 164, 176, 184,191, 409,417 c.2 .... 281 c. 3 6 c.4 237,312, 313,314, 425,430 c. 5 281, 282 c. 5 . . . . 3 31 c. 6 3 32, 364, 453

TABLE DES CITATIONS D.XX

c.2

D.XXI, D.XXI, D.XXI, D.XXI, D. XXII, D. XXXII, D. XXXIII, D. XLII, D.XLV,

c. 1 c.4 c. 5 c. 8 c. 1 c. 1 c. 2 C. 2 c. 2

D. XLVI, D.L,

c. 1 c. 1

26, 102, 118 134 125 150 286 15,19,23 130, 329 .... 206 325,433 53, 125, 197,366 44,102 .... 126

PIERRE DE POITIERS Sententiarum II, II, II, II, III, III, III, III, III,

libri quinque, 4 .......... 126 9 26, 102, 118 14 72,174,193 19 ...... 130,329 2 .......... 112 3 26, 118 12 ........ 6,282 13 .......... 314 16 ...... 435,439

RABAN MAUR Comment. in Evang. sec. Matth., V, 18 . . . . . . . . . . 19 V, 22 . . . . . . . . . . 93 V, 35 . . . . . . . . . . 19 Expositio in Genes., XV, 11 .......... 226

RICHARD DE SAINT-VICTOR In Cantica Canticorum Explicatio, XXV .......... 143

503

ROBERT DE MELUN Questiones de epistolis Pauli, ..

7, 9, 82, 272, 356

Questiones de divina pagina, Q. 6 .......... 231 Q. 30 .......... 214 Q.31 ........ 15,23 Q.71 ........ 15,23 Q. 83 74, 170, 397

ROBERT PUILLEYN Sententiarum Libri VIII, VI, 51 .......... 314 ROGER BACON Opus minus, .......... XV ROLAND BANDINELLI Stroma, . ......... 204

Sententiae, 211,434

RUFIN Summa in Decretum, In c. 2, C. XI, Q. III .... 352 SENTENCES DE L'ÉCOLE DE LAON n° 581 .......... 434

SENTENTIAE ANSELMI 15,206,281

SENTENTIAE DIVINITATIS IV, 3 72, 193 V, 4 .... 15, 23,281, 309, 314

ROBERT DE COURÇON Summa (ed.

KENNEDY) ,

4, 5,323

Maître SIMON De Sacramentis, .......... 211

504

TABLE DES CITATIONS SIMON DE TOURNAI

Disputationes, D. II,

D. III, D.XVI, D.XIX, D.XXV, D. XXVII, D. XXVIII, D. XXXIV, D. XXXIV, D.XLI, D. XLVI, D.L, D. LI, D.LV, D. LXI, D. LXVIII, D. LXVIII, D.LXX, D. LXXII, D. LXXII, D. LXXVIII, D. LXXX, D. LXXXVI, D.C, D. C.,

c.65,C.XI,Q.III .. 332

Q. 2 . . 72, 174, 193 Q. 2 .. 199, 232, 405 Q. 1 70 Q. I 231 Q. 2 .. 130, 329 Q. 6 126 Q. 2 110 Q. 2 29 Q. 4 50 Q. 1 231 Q. 1 13 5 Q. 1 231 Q. 2 50 Q. 3 125

Q. 1 ...... 92 Q. 1

30 Q. 2 74, 397 Q. 3 .. 130, 329 Q. 1 ...... 237 Q. 3 13 5 Q. 4 .... 50, 51 Q. 3 72, 174 Q. 5 .. 208, 286 Q. 1 208 Q. 4 231

SULPICE SÉVÈRE

Epist. II de vita S. Martini ad Aurelium, 146 SUMMA PARISIENSIS IN DECRETUM GRATIAN!

Inc. 25, C.XT, Q.III .... In c. 103, C. XI, Q. III .... In C. XXII, Q. IV ........ In C. XXIV, Q. II . . . . . . . . In Dicta Gratiani, ante c. 1, C. XI, Q. III post c. 20, C. II, Q. V c. 3, C. VI, Q. III

451 451 376 348 332 356 339

SUMMA SENTENTIARUM I,

2

I, 16 II, V, VI, VI, VI, VI, VII,

1 1o 1o 11

12 13 12

90 147 347 .......... 211 .......... 281 .... 26, 23, 102 .. 7, 9, 139,406 . . . . . . . . 15, 2 3 325,433

WERNERIUS Def lorationes Patrum, II 130, 329 YVES DE CHARTRES Decretum, Pars II, c. 27 . . . . . . . . 9 Pars IV, c. 25 . . . . . . . . ~ 54 Pars VIII, c.251 . . . . . . . . 90 Pars XII, C 42 ........ 286 Pars XIII, c. 4 222, 245, 392 Pars XIV, c. 23 ........ 371 Pars XIV, c.28 371,451 Pars XIV, c. 43 371,451 Pars XIV, c. 60 348,469 Pars XIV, c. 68 348,445 Pars XIV, c. 95 371,374,447 Pars XIV, c. 96 ........ 371 Pars XIV, c.102 .... 371,447 Pars XIV, c.108 .... 371,451 Pars XV, c. 1 ........ 7, 9 Pars XV, c. 25 223,245,392 Pars XV, c. 27 ........ 314 Pars XVIII, c. 5 •.•••••• 206 Panormia, Libr. I, c. 150 9 Libr. II, c. 174 354 Libr. III, c. 111 . . . . . . . . 217 Libr. V, c. 94 .... 371,447 Libr. V, c. 99 .... 371,451 Libr. V, c. 103 ........ 447 Libr. V, c. 107 ........ 447

TABLE DES CITA TI ONS Libr. V, Libr. V, Libr. V, Libr. V, Libr. VII, Libr.VIII, Epistolae, XLVII

c. c. c. c. c. c.

118 .... 348,469 119 ....... , 345 123 ........ 445 125 ........ 451 32 . ....... 90 128 ........ 286

. .. .. .

505

YSAGOGE IN THEOLOGIAM .... 15,211,231 ZACHARIE DE BESANÇON Unum ex Quatuor, sive de Concardia Evangelistarum,

..........

169,399

283

IV. Citations d'auteurs profanes ARISTOTE

JUVÉNAL

Éthique à Nicomaque, II, 3 .. 166,393,409

Satires, VI, 197 .. 158,228,310,424

CICÉRON

LUCAIN

De officiis, I, 9 . . . . . . . . . . 204

De Bello Civili. V, vers 527-529

DENYS CATON

OVIDE

Disticha, libr. I, dist. XIV, 2 .... 463 JUSTINIEN Authentique, LXXIX, collat. 6, tit. 6 Code, III, tit.32, 1.15 VI, tit. VII, 1. 2 Diges!P, VI, tit. 2, fr. 9 XII, tit. 5, fr. 3 XII, tit. 5, fr. 4 . . . . . . . . XII, tit.5, fr.8 ........ XIX, tit. 1, fr. 31 ........ Institutes, I, tit. 5

64

20 252 20 252 253 2 52 253 252 20

Amorum Libri tres, Eleg. IV, 17 .......... 457 De arte amandi, lib. I, 239 154 De remedio amoris, 323 .......... 153 QUINTILIEN De institutione oratoria, Libr. V, 1o . . . . . . . . . . 279 Libr. XI, 3 .......... 228 SÉNÈQUE Epistolae, LX XCII

243 258

III.- TABLE ALPHABÉTIQUE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES-

Aaron, 196, 337, 468. Abélard, 7 n., 9 n., 14 n., 71 n., 72 n., 74 n., 170 n., 174 n., 193 n., 206 n., 281 n., 282 n., 283 n., 327 n., 347 n., 397 n. Abraham, 150, 288. Absalon, 146. Absolution, distinction: absolutio

quantum ad Deum, absolutio quantum ad ecclesiam, 114; excommunicatus pro dam pno illato restitutione facta, non debet absolui, quia non suf ficit ecclesie restitutio dampni, 360361.

Abymelech, 278. Accidia, quid sit, 231; dangers: accidia expellat caritatem, 231232.

Achab, 86, 87. Actes humains, éléments: ad fac-

tum omne vel dictum vel cogitatum duo concurrunt: ratio et appetitus, 147. auteur: selon certains, omnem actionem facit Deus, homo autem facit actione, 62. Actions, bonnes - , rapports avec la charité: Pluralitas et incrementum bonorum operum non f acit meliorem nisi caritas crescat, 400 (et V. Charité, Mérite) ; choix: preferenda sunt meliora minus bonis, dummodo eiusdem facilitatis sint, alioquin mortaliter peccatur, 15 3; difficulté de distinguer le bien du mal, 152 sv,

utilité: opera talia utilia .11mt quia pariunt serenitatem conscientie et securitatem si homo interim decederet, 109. récompense en rapport avec la charité: multitudo operum uel magnitudo non faciunt aliquem magis dignum premio uel dignum maiori premio nisi caritas crescat, 109. faites par les méchants, les bonnes actions ne sont ni mauvaises ni méritoires, placent Deo quia ex virtute naturali fiunt, 8 8; Dieu accorde des biens à ceux qui les font, ut ostendat Deus illa sibi placere dat Deus ex gratia sua aliqua ipsis malis, non ob meritum, sed in signum quod ipsurum opera Deo placuerint, 88 Adulatio, quid sit, 244; entraîne le devoir de restituer les choses obtenues par flatterie, 248 sv.; devoir de réparer l'erreur engendrée dans l'esprit de celui qui est l'objet des flatteries, 249; péché véniel ou mortel, 15 6.

Adultère, confession de l'adultère, 252, 306, 307; réparation de l'adultère, 2 51; restitution des biens obtenus à l'occasion de l'adultère, 2 52. V. Confession, Circonstances des péchés. Agag, 381. A go bard de Lyon, 3 5 5 n. Aimon d'Auxerre, 241 n,

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES Alain de Lille, IX, XI n., 6 n., 50 n., 204 n., 279 n., 282 n., 283 n., 308 n., 309 n., 380 n., 39 3 n., 409 n., 457 n., 463 n. Alexandre le Grand, 3 18. Alexandre III, 335 n., 355 n., 377, 448, 461. V. Roland Bandinelli. Alexandre de Halès, 5 5 n., 72 n., 140 n., 176 n., 208 n., 254 n., 351 n., 402 n. Alger de Liège, 296 n., 313 n. Ambroise (S.), 5 5 n., 169 n., 214 n., 217 n., 231 n., 253 n., 281 n., 284 n., 375, 399 n., 434 n. Ambroise (Ps.-), 7 n., 9 n., 143 n. Ambrosiastre, 199 n., 272 n., 274 n., 356 n., 357. Amos, 288 n. Ananie, 3 51. Anathème, 362; quid: anathema-

tizatio capitalis sententia est, quia sic preciditur capud homini, 472; rapports avec l'excommunication, la suspense, l'interdit, 472. Anciaux, P., 4 n., 5 n., 328 n., 329 n., 333 n., '36 n., 337 n., 438 n. André (S.), 81, 82. Andrieu-Guitrancourt, P., 3 52. Anselme de Laon, 15 n., 206 n., 28ln., 313n., 345n., 378n. Antoine, Marc, 245. Appel, 3 3 5, 3 3 8; problèmes de juridiction qu'il sou lève, 4 52. Archevêque, 380. V. Clefs. Archidiacre, 377. V. Clefs. Aristote, 166n., 318, 393n., 409 n. Augustin. (S.), 11, 12n., 24n., 38 n., 45 n., 52 n., 61 n., 66 n.,

70n., 72, 74, 8ln., 83n., 87 n., 88 n., 90 n., 91 n., 93 n.,

507

108 n., 125 n., 126, 128 n., 129, 130 n., 135 n., 139, 143, 147 n., 153, 157, 158 n., 166 n., 167, 170 n., 188, 191 n., 194, 197 n., 201 n., 205 n., 214 n., 222, 224 n., 227 n., 228 n., 233 n., 237 n., 245 n., 248 n., 260 n., 273 n., 289, 329 n., 347 n., 3 51 n., 366 n., 375 n., 376 n., 380 n., 385 n., 392, 394 n., 396, 401 n., 405 n., 410 n., 416 n. Doctrine de l'origine des âmes, 346. Augustin (Pseudo), 6 n., 112 n., 182 n., 187 n., 213 n., 217 n., 282 n., 309 n., 312 n., 331 n., 403 n., 406 n., 407 n., 42 5 n., 430 n. Augustin (S.), évêque de Cantorbéry, 137. Aumône, Dieu donne aux méchants des biens pour qu'ils puissent racheter leurs péchés par l'aumône, 67. Autorité. V. Église. Avocats, devoirs des 246 ss.;

ad vocatus tenetur ad restitutionem eorum que advocatione sua, amissa sunt a proximo, 246; de advocato qui favet causam iniustam, 246, 2'4-7; .tdt'ocatus tenetur quandoque ad restitutionem salarii advocationis sue, 247; pericula advocationis, 247 ss. Bacon, Roger, XV n. Baudin (Maître), 309 n., 314 n. Barthélemy d'Exeter, 169 n., 348 n., 3 50 n., 399 n., 472 n. Baptême, reçu ficte, il ne remet pas le péché originel, 5. effets: omnia peccata in baptismo delentur, 128; rapports avec le ministre: non maior

5os

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES

gratia Spiritus Sancti con/ertur in baptismo a bono quam a ma-

lo, 456. administré sous condition, 211, 444. exigences du pacte baptismal, 163, 164. Bède le Vénérable, 3 6 n., 70 n., 83 n., 93 n., 110 n., 149 n., 199 n., 203 n., 232 n., 237 n., 242 n., 7.52 n., 285 n., 311 n., 313n., 394, .i05n., 424n., 434 n. Bénéfices ecclésiastiques, dangers quand ils sont conférés à des enfants, 217-218. Benoît (S.), 47, 337. Bernard (S.), 173, 400. Bernard le Borgne (?), 464, 478. Bernard, moine, 478 n. Bersabée, 214. Bethléem, 274. Bidez, J., XVI. Bliemetzriedcr, F. Pl. V. Sententiae Anselmi. Boniface, VIII, 243 n., 245 n., 252 n. Borenius, T., 276 n. Brewer, J. S., XV n. Brown, P. A., 276 n. Brunet, A., 39 n. Bruno (S.) , 241 n. Brunon, évêque de Cologne, 400. Burchard de Worms, 348 n., 371 n., 374 n., 451 n., 469.

Calixte III, 3 54 n. Caspar, E., 48 n. Cassiodore, 72 n., 166 n., 392 n. Cathares, 37 4, 37 5. Caton (Denys), 15 8, 228 n., 463 n. Caton d'Utique, 5 8 n. Cens, 14. V. Justice. Césaire d'Arles (S.), 15 3 n., 154 n., 155 n., 156 n., 157,

Césaire d'Heisterbach, 291 n. Champoins notoir.es, doivent être excommuniés, 3 51. Chant, péché de ceux qui eprouvent du plaisir à chanter, 15 8; qualités du chant d'église, 227;

delectatio in cantu, peccatum mort ale aut veniale, 158, 2 8 8; symbolisme du chant religieux:

ut cantu nni/ormi unitatem spiritus, morum et convcrsationis ostendant, 230. Chapitre, 377. V. Clefs. Charges et offices ecclésiastiques, difficulté pour leur titulaire de faire pénitence, 164; les devoirs de la charge du titulaire sont insuffisants comme penitence extérieure, 17 3. Charité, Voluntas pro facto reputatur, 71 sv. mesure de l'amour de Dieu, se-

cundum modum caritatis attendimus modum dilectionis, 32, 34; mesure de la gratitude envers Dieu, 31, 34. accroissement de ia - , la multiplication des bonnes œuvres n'entraîne pas nécessairement un accroissement de la charité, 29; multiplicatio bonorum ope-

rum auget numerum meritorum, non tamen premium nisi caritas crescat, 70; pluralitas et incrcmentum bonorum opemm non facit meliorem nisi caritas crescat, 400; caritas potcst augeri per preces aliornm, 189 (n. 15 3) . connaissance de la charité que l'on a. On ne peut savoir si l'on a la charité, 7, 9, 11; certains au contraire l'admettent, 10; satis probabile est ita esse

ut qui habet caritatem sentiat

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES in se saporem quemdam et iocunditatcm unde dictat sibi conscientia quod eam habeat, 13; Celui qui ne sait s'il a la charité ne doit pas communier, 9; et même celui qui a la

charité peut s'abstenir de communier par humilité, 9. mérite, récompense et charité:

Penes caritatem est omne meritum, 403, 405; caritas fundamentum est omnium eorum que meritoria sunt, 3; eque meritoria sunt opera si ex pari caritate procedunt, 191; pariter premiabuntur duo qui parem habent caritatem, 69; par caritas rcmuneratur pariter eternaliter non temporaliter, 175; par caritas etsi eque temporaliter el eternaliter non tamen eque celeriter remuneratur a Deo, 401; meritum perfecte caritatis semper maius est ad vitam merito imperfectc, 397; premium operarum imperfectionis, si ex caritate facta sunt, remuneretur in o pere perfecte caritatis, 107; sed si ex naturali dilectione antequam haberet homo caritatem, aliter, l 08; opus imperfecte caritatis remuneratur in premio quod redditur operi imperfecte caritatis, 22, 41, 107. charité parfaite ou imparfaite:

J1erf ecta caritas semper est devotior inperf ecta et forte plu ra habet opera specialia interiora etiamsi imperf ecta caritas quandoque habeat plura exteriora, 399. exigences de la - ; le pécheur reconcilié est-il tenu d'aimer Dieu davantage que celui qui

5 09

n'a jamais péché, 31, 32; une plus grande charité, étant reçue de Dieu, impose un plus grand amour à son égard, 34;

saluti proprie et saluti proximi omne temporale debemus po5tponere, 215; qui non est paratus ponere corpus antequam peccet mortaliter non videtur penitere vel caritatem habere, 406; quisque iuxta mensuram caritatis quam habet tenetur operari, 7 4; unde nullus supererogat in quantitate meriti, sed quandoque in qualitate operis, 75. contrition, rapports avec la charité, 70 ss.; penes caritatem

est contritio interior et exterior satisfactio, 397: in quantulacumque caritate potest quis digne penitere, 198-201; de eo qui plus operatur pro Deo quam pro mundo licet ferl'entht5 vel in pluribus pro mundo, 199-201; de eo qui malet peccare quam bona amittere, 202; caritas operit multitudineni peccatorum sed non suf ficif ad declinandam penam purgatoriam, 169; oPerire peccatum quantum ad penam non debeat nec possit attribui caritati nisi gratia con tritionis, 79; impossibile est quod caritatem haberet quis sine contritione aliqua habita pro peccato, 79; secundum Magistrum 0, nunquam accidere potest quod aliqui parificentur in caritale quin parificentur in opere, 72; opinion admise par Pierre le Chantre, 73; potest esse maior contritio

in uno quam in alio ita tamm

5 1o

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES

ut parem caritatem habeant, 70; in caritate pari possunt esse dispares contritiones et in dispari pares, 170; maioritas contritionis potest esse vel ex caritate, i'C! ex pia ig11orantia vel ex naturali quaclam teneritudine vel ex alia causa, 71; ubi ex caritate provenit maioritas contritionis meretur ea qui conteritur, ubi ex pia ignorantia vel ex naturali aliquo dono, non est meritoria, 71; hylaritas, dolor, sustinentia crutiatuum non prosunt ad evasionem purgatorii si caritas non candit ea, 178; en cas de contrition disproportionnée à la gravité du péché, inspecta peccato, non tenetur ad tantam contritionem, inspecta caritate, tenetur, 74. reviviscence des œuvres faites avec la charité, 29; mortificantur opera illa per peccatum morfale, deinde resurgit peccator penitens in caritate imper/ ecta, reviviscunt opera priora, non secundum quantitatem quam ante habuerunt, sed modificatur quantitas illorum pro modo caritatis in qua resurgit, 29. la charité et les états de vie, on trouve habituellement une plus grande charité dans la virginité que dans le mariage, chez les martyrs que chez les confesseurs, 7 5; dans le martyre, la charité s'accroît, 76.

75 ss.;

Châtelain, 3 56 n. Chevalier, U., 48 n. Christ, ce ne fut pas sa mort ou sa passion qui furent méri-

toires, mais son obéissance, 49; secundum quod homo orat pro nabis, 57; Christus potest dicere: Potestatem habeo ponendi animam meam cum volnero et nonnisi cum voluero, 63. Cicéron, 2 04, 24 5. Circonstances, de l':imour et de la gratitude envers Dieu, 3 5. du péché, quales sunt, 206, 279; circonstances qui aggravent le péché, 306; circonstance spéciale qui ;:!,ggrave le péché mortel pro tempore: l'occupation du Saint-Sépulcre par les infidèles, 3 06. confession des circonstances qui aggravent le péché, 206, 279; 1l0n debent con/essores querere quasdam turpes circumstantias peccati a sim plicibus ne ipsi provocentur ad talia que prius erant incognita, 310; confitens, pro vitando scandalo sui sacerdotis, qui ex tali confessione in mortalia multa caderet, potest omittere turpes circumstantias, 311. Claude Robert, 478 n. Clefs sacerdotales, quid sit clavis, 327, 434; quidam dicunt quod clavis est scientia discernendi inter lepram et lepram, 327; dicunt quidam quod duplex est clat'is, 435; dicunt alii quod triplex est clavis, 434; Robertus Puella dicebat quod scientia est quasi manubrium, 329, 43 5; clavis est debitum vel obnoxietas vel auctoritas discernendi inter ligandum et solvendum, 329, 435. claves date fuerunt ad Petrum Post Pentecostem, 436.

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES

officium

clavium,

quid

sif,

330, 436, 467; quid sit ligatio, 3 31; duplex ligatio alia Privat a, alia sollempnis, 330; alia prii:ata, alia commuuis, 437; alia activa, alia passii'a, 437; iusta ligatio, conditions: cul-

Pa, ordo iudiciarius, animus, 43 8.

iudicis

titulaires du pouvoir des clefs: sacerdos ordinatus sine titulo, 3 3 5, 4 3 9; sacerdos parrochialis, 335, 439; diaconus delcgatus, 336, 338, 440; abbas: in collatione dignitatis abbati confertur potestas ligandi per disciplinam non per penitentias, 3 37, 468; magister scolarum: excommunicare Potes! suas scolares, 440; diacre, sousdiacre, archidiacre, 440; off icial, 440. pouvoirs du pape: habet plenitudinem potestatis, 379; - du primat 370, 462; - du mé~ropoli~ain, 379, 462; de l'archevêque, 380; - des évèques, 380, 462, 476; du maître sur ses disciples, 432, 440; de l'official, 440; de l'archidiacre, 377; 460; .du chapitre, 377-379, 460-462, 476; - du doyen du chapitre, 378, 379, 461, 462, 476; sede metropolis vacante debent subcliti subiacere preceptis sedis illius, 376, 460; auctoritas sedis residet penes capitulum sede vacante, 377. obéissance due au pouvoir des defs, 381, 463; due aux mandements du pape, 3 81; due à l'abbé ou supérieur par les moines, ~ 81 ; - au roi en cas de guerre injuste, 3 8 3; quan-

51 i

doque non obediendum est propter periculum, 382; non satis estimamus obedientiam et inobedientiam, 3 8 3. Cohen, G., 365 n. Colère, péché mortel ou véniel, 1 5 3 ; distinction entre ira et iracundia, 153, 154. Comédiens, devraient être excommuniés, 3 51. Concupiscence, 234 ss. Confesseur. V. Martyre. Confession; origine de la confession, dans l'Ancien et le Nouveau Testaments, 280. utilité et nécessité de la - ; trois causes rendent la confession utile et nécessaire, 2 82; la confession générale est un remède contre les péchés véniels, 129; confessio fieri debet et ad hoc instituta est ut sit cura et non animarum subversio, 311, 42 5; la confession est inutile si elle est faite sans la charité, 3; elle ne doit pas étre renouvelée si elle a été faite sans la charité: il suffit d'avouer au prêtre que l'on s'est confessé sans la charité, 5; mais elle peut-être renouvelée: quedam que iniungitur in ipsa satisfactione iterari potest, 6; la confession est un sacrement qui peut être reçu plusieurs fois: iterari potest et debet et de iure et de f acta, 5. qualités de la - : vera, humilis, discreta, 286; aliquem aliquid confiteri ex caritate est ipsum moueri ad id et contritionem eius attingere id, 13 3; causes qui empêchent une bonne confession: l'oubli et l'ignorance, 2 8 3; cautela ne ces sari«

512

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES penitenti ut attendat que, qualiter, quotiens, quantum debeat confiteri, 220. que doit-on confesser ? Con-

fiteri debemus omissa et commissa, 220; confession des péchés dont on ignore s'ils sont des péchés, 2 8 6; confession des péchés qui n'ont pas été commis: quandoque commendabilis est, 2 87; confession des péchés dont on ne sait avec certitude s'ils ont été commis, 209-213; 287, 290; nécessité de confesser non seulement le péché in substantia, mais aussi les circonstances du péché, 206, 306, 421, 423, 467; casus

de eo qui dormivit cum uxore sui confessoris et sacerdotis, 306 sv., 421 sv.; de uxore sacerdotis que adulterata fuerit cum fratre viri sui, 307 sv., 422; de parrochianis sacerdotis qui revelator est confessionum, 308, 423; en cas d'adultére, 2 52; non debent con/essores querere quasdam turpes circumsfantias peccati a simplicibus ne ipsi provocentur ad talia que prius erant incognita, 310, 424; confitens pro vitando scandalo sui sacerdotis, qui ex tali conf essione in mortalia multa caderet, pot est omittere turpes circumstantias, 311, 424; confessio peccatorum redeuntium, 21, 320, 433; propter recidivum unius peccati mortali debet omnium peccatorum conf essio iterari si accedat confitens ad novum conf essorem, 320 n., 433; confessio generalis debet esse de commissis et omissis in cogitando,

loquendo, operando, 287; fur convictus et deprehensus et crimina sua publice ccnf essus debet revelare socios, 3 87. ~- qui doit-on se confesser ? sacerdos, medicus est spiritualis, 283, 429; unusquisque debet confiteri proprio sacerdoti, 322, 428; unusquhque prdatus potest precipere ut omnes sibi confiteantur, 322, 428; clericus qui 11011 habet ecclesiasticum titulum debet confiteri episcopo loci vel alicui eorum cui episcopus vices suas commisit, 323, 432; quis habet curam animarum in ecclesia ubi sunt plures sacerdotes ministrantes, 324, 430; scolares subditi szmt iurisdictioni episcopi in cuizts sunt diocesi, 432; monachus, 430; sacerdos wm ordinarius, 4 3 2; confession aux laïques, 312; en cas de nécessité, on peut se confesser aux laïques, même pour les péchés mortels, 313, 314, 42,;

confitendum sit cuicumque in mortis articula, scd non iudeo neque heretico, neque parvu~ la, neque surdo, 3H, 31 t, 426; tamen potest iudeo uel heretico confiteri, 315,426; la confession aux laïques ne fait pas naître de parenté spirituelle, 326, 433. confessions multiples, utilité des - , propter erubescentiam, 6, 282, 325, 429; confession divisée entre plusieurs prêtres, 3 09, 310; uidetur contra om-

nem auctoritatem et etiam contra usum et doctrinam ecclesie ita diz:idere confessionem, 309, 323, 424.

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES effet de la confession: proximitas spiritualis, 325, 429; cas de la femme qui se confesse son mari, 32 5-326, 429; la confession à un laïque ne fait pas naître de parenté spirituelle, 326, 43 3.

a

secret sacramentel, 291; sacerdos audit non tamquam homo s:'d quasi Deus, 291 (n.); sigillum confessionis non est dolandum per quamcumque innuitionem, 291, 292, 293-306; casus, 292-306; le prêtre qui connaît l'indignité d'un pénitent doit-il empêcher son élection, ou son ordination, ou son élévation à -.:i_uelque dignité, 293, 296, 303-304; le confesseur doit solliciter l'intervention du ~ouverain pontife, 3 86; melius est non spargere crimen vel peccatum in numerum, 296 ss., 320-322; penitens potest reuelare quis eius f uerit socius in crimine et con/essor p0!e•t alterum adhuc impenitentem socium confitentis super hoc convenire, 298-299; sacerdos potest reuelare conf essionem defuncti utilitati:: causa dummodo sine scandalo, 300; con/essio non debet revelari per mani/estam expres:,ionem aut quamcumque innuitionem ubi >iullum imminet periculum, 304, 306; sed tamen propter maximam necessitatem revelanda est con/essio alio modo, 305; attitude du confesseur quand il est le maître auquel le serviteur dévoile ~es larcins, 301302; attitude du juge qui conn;::Ît par la confession les crimes cachés de l'accusé, 3 02;

5 1:,

si le prêtre apprend en conf ession qu'un crime va se commettre, il doit s'efforcer d'en empêchei: l'éxécution de quelque manière, 316-320, 426427; Rober tu; de Camera diccbat quod si aliquis confitetur ~ecerd oti se comniissurum aliquod crimen, non debet sub con/essione tale quid recipi, sed si ex illo operc ledendus est aliquis, a sacerdote premuniatur si fieri potest, 317, 427n. confesseur, ne doit pas ordonner, mais seulement conseiller le mariage ou la continence perpétuelle, 219; obéissance due au confesseur, 215-219; l'obéissance n'est pas due si le confesseur impose le mariage ou la continence perpétuelle, 219. V. Clefs sacerdotales, Pénitence Confirmation, administrée sous condition, 211; J1otestas crismandi potest con/erri minoribus sacerdotibus pro necessitate, 338. Conseiller, tenetur ad restitutionem eorum que consilio sua amissa sunt a Proxima, 246.

Consensus, multiplex est, 271-278; consensus est in non curripiendo delinquentem, 272; graviter peccatur in consensu, 278. Contemplation, V. Office ecclésiastique. Conteniptus, in multijJlicatione malorum operum crescit contemptus, 174; contemptus parit mortale peccatmn, 83, 88, 103; quid sit contemptus, 60. Continence perpétuelle, ne peut être que conseillée et non im-

514

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES

posée par le confesseur, 216, 219. Cont::-ition, nécessité de la - , 79;

opcrire pccce:·/unz pç:nani

uon

rf ,,bd

c;u:;,ntunz 11C'C

a.:

C:1lî-

origine de la --; l'infusion la gdce précde Li c:::mr;tion: ex mot u g ra tic et libcïi arbitrii j;:-1Tcnif b:, :1n ad b~:stanti dat Deus confiteri, 317.

u: ,;t

cxt, riora, 399.

0

0

11,f.

aftribui carifati 1ti.0i gndi:1 fritio1,i,, 79.

11um

ta et fort€' plura habet ojJc:ra interiora ctimnsi im/Juf ecl:? uni fa,

37; in i:1jJcnitcr," cf

peine et contrition: en péchant, l'homme ne mérite pas la contrition, 3 7; sens de la question: utrum maiorcm pcnani sustincat homo i'el inf!igat Deus homini quam ijhe 11icruerit, 68, 69 ss. npports rle ia charité et de la - ; jien,s caritatcm est confrifio intcrior et rxtcrior safisfactio, 397; contrri est mrrrri, 402; operire pecc.:Jtum quantum ad penam 11011 drbci nec potcst attribui caritati nisi gratia contritionis, 79; impossibile est quod caritatem habcret quis sine co11tritio11r aii-

qua habita pro j'Jcccato, 79; quantulacumquc contritio ex carita!e delct qztodcumquc peccatum, 160; in caritatc pari possunt esse disparcs confritiones et in dispari parcs, 170; aliquem diquid coiifitrri ,,,-; caritate est ipsum moucri et:! id et contritionem cius atti11gere id, 13 3; contritio pcrfr:cti pro veniali habita sufficit ad delendum criminale impcrfecto, l 8 0, 407; perfccfa ca;-itas srm per est deuotior imper/cc-

contritioc disr,roportionnée /1 la gravité du péché; 1Jzti.,' ✓.f?tC i:,x!a lill!iiS?tram carita.'is quam h:tb(/ t-enr'i11r ot1 ·--:;•~ri) 74; unde nu!lus s1tj)C'tcr:,gct iu quantitatc n: ïili ,cd quandoque in 0

op?ri,, 75; Li contripeut être trop grande

tion

qu:;ad

1nn quD,;:!

73, ins}J?Cf'.) jN)Cca!o, non tenetur ad tani:i1,1z cG11tritioncn1, in. ;f1tcfa laritate 1

tc11ctur, 74; une m·~me contrition trop grande est à la fois a:!

[)Cnam et

ad

gratiam, 69;

~oujours mile: utilis est qur:11tacumquc contritio, 70; illa co11triiio q11am habd ultra condignam uon con/ert all/Jmrntum prcmii, sed i·alet ad cmgeniium numerum nicritolïlln licct non ad augmentum prcmii, 69; si aliquis maiarem habct contritionem quam alius, non prodest ad maion:m cumulum mrriti vel ad meritum mair;ris premii sed ad picne sanandum ntlnus peccaii istius, 160, 162, ... 1 cl ad i/c'celcratiorem purgationcm in igllc jmrgatcrio, 162; maiiJrifa,: contritionis potest CS\'e l'e'! ex caritate iel ex pia ignora11tia, 1 ri ex :;afurali qnadam teneritudine z·cl ex alia causa, 71; ubi ex caritate proi·enit maiJril:!s co11tritio 11:Y, merefar ca qui conteritur, 11bi ex pia ig•ncra11 fia 1 ·cl ex na! u rali aliq u:J dGwJ, n·Jn est mfritoria, 71; maioritas contrifionis prol/enit

TABLE DES NOMS PROPRES ET DES MATIÈRES

51 5

Damnés, j;ena corum est perJJetua

ex naturali dono, 163. contrition de certains péchés véniels :i.ppelés ligmtm, fenum,

sed aliquando lenigatur, 18 8;

stipula: qu,rndo aliquis dolet se 1u:11 1~,;sse d~l:re de z·cniali huinsmodi. d -!,~r cius 11:;11 atti;r-

tionç,m s:>ntizmt jnt hostiam

git

/ 11:_•on

[,

0

rr.,t?im

·•t

idcc

de 1·efwsillnd wm :b131; il'.:i1i:é d .:

::i::li b::iz:,mc,!i dnL-,·: \l! 11rn·

1:e,11

:· 209rb*

12 'r:c

21ovb* ·-

Appendice I L f 0 110ra-112va 0 f 43v-47v 0 W f 2lra-23rb

A

Appendice II CHA.PITRES

1 2 3 4 )

6 7 8 9 10 11

12 13

14 15

p

83vb 84vb 8 5ra 86rb 87va 87,b 88va 88vb 89rb 89rb 9lra 9lrb 92va 9 3ra 9 3 \"J

z

z 202va 203ra 203rb* 203va 204ra 204rb* 205ra* 205rb 205vb 205vb* 208rb* 208va*t 209vb* 21 0ra* 210va

Appendice III Plan et fragments propres a Z i= 202rb-21lra.

V.- TABLE DES CHAPITRES

Cap. 1.- Questiones de penitentia et de peccato

§ 72

V trum iteranda sit penitentia uel confessio sine caritate facta . § 73 De uere penitente § 74 Vtrum aliquis penitens possit credere se habere caritatem §§ 7 5-77 De multiplici reditu peccatorum, et quoad reatum, et quoad penam § 78 Vtrum duo quorum unus fuit continue innocens et alius post multa opera per penitentiam dimissa factus bonus possint fieri eque mali . § 79 Vtrum homo peccando mereretur penam aliquam uel commutationem pene . § 80 Vtrum aliqua passio sit meritoria § 81 De uariis acceptionibus huius uerbi mereri § 82 De modo merendi ex adminiculo § 83 Vtrum aliquis mereatur propter passionem . § 84 De hac auctoritate euangelica: Nemo aufert animam meam a me . § 8 5 Vtrum diuitie et paupertas debeant attribui bonis meritis uel malis § 86 Ad quid ualeat quod aliquis plus quam condigne conteratur et unde proueniat illa maioritas contritionis, et utrum aliquis conteratur plus quam teneatur conteri § 87 De eis que iniunguntur in penitentia § 88 Vtrum caritas plus prosit quam elemosyna ad opertionem peccatorum, et utrum prosit alicui hylaritas uel anxietas in sustinendam penam § 89 De modo merendi malorum

3 7

8 13

30

36 43 50 53 57 61

64

68 77

79 82

TABLE DES CHAPITRES

545

§§ 90-94

De penis quas infert Deus pro peccatis uenialibus et an aliquis puniatur eterna pena pro aliquo ueniali § 9 5 De premio operis imperfectionis § 96 De penis quas infligit Deus cui immunis est ab omni peccato et quas infligit iudex ecclesiasticus cui absolu tus est apud Deum § 97 \-trum dignus sit puniri qui omnino peccatum suum penitendo expiauit § 98 De quibusdam questionibus circa penas inflictas prc uenialibus peccatis . § 99 Qualiter remittuntur post mortem uenialia peccata eorum qui dicuntur edificare lignum, fenum, sti pulam § 100 Quid debeat dici: lignum, fenum, stipulam . § 101 V trum peccatum sit dolere de intemperie eris uel de transitu amicorum § 102 De eo quod dicitur talia non cadere in animos per-

iectorum

§ 10 3 De dis tinctione pecca torum . § 104 Y trum aliquis habens maiorem contritionem quam

§ 10 5

§ 10 6 § 107 § 108

§ 109

§ 110

ahus, ea magis mereatur, et unde proueniat illa maioritas contritionis De exteriori penitentia. Quod ex pluribus causis homo tenetur ad mala uitanda et bona facienda et quomodo peccator possit facere dignos fructus penitentie De his ad que tenetur peni tens . In quo opera penitentialia exteriora ualeant ad liberationem a pena purgatoria Vtrum contritio uel satisfactio ualeant ad illud solum peccatum cums intuitu fiant, an potius extendan t se ad omnia . De penitentia pro alio suscepta et de orationibus operibusque factis pro mortuis . Vtrum in agenda penitentia ualeat auctoritas persone uel ecclesie ad relaxa tionem peni ten tie .

91 l 07

110

117 120

124 141 144 150 1 52

15 9

163 16 8

174

17 9 18 3 19 0

TABLE DES CHAPITRES

546

§ 111 Vtrum magis prosit mortuo suppletio penitentie quam suffragiorum deuotio

196

§ 112 Vtrum in quantulacumque caritate potest quis digne peni tere

19 8

§ 113 De ignorantia que non excusat a peccato et de circumstantiis peccatorum

202

§ 114 Quibus de causis iniunguntur penitentie et de illo qui confitetur peccatum quod non commisit .

206

§ 115 Vtrum tanta debeat esse amaritudo penitentie quanta fuit delectatio culpe

213

§ 116 Vtrum teneatur penitens in omnibus que ad salutem spectant obedire confessori suo .

215

Cap. II.- In Quibus tenemur Deo, nabis, proximo ART. 1.- DE PIETATE

§ 117 De officio ecclesiastico .

220 227

§ 118 De cantu ecclesiastico . ART. II.- DE SOBRIETATE ET SVPERFLVITATE VESTIVM

§ 119 De sobrietate . § 120 De superfluitate uestium

• .

233 239

De detractione . De restitutione fame uel pecunie De restitutione facienda heredi . Quod corruptor tenetur curare quos in anima corrupit . . § 125 Quod facimus proximum miserum facto etiam remoto puta exemplo

244 246 249

ART. III.- DE IVSTITIA AD PROXIMVM

§ 121 § 122 § 123 § 124

251

2 53

TABLE DES CHAPITRES

547

§ 12 6 Quod facimus proximum miserum etiam spirituali ter ordinando indignas

§ 127 Quot modis deserimus proximum miserum . § 128 Quod proximus leditur exemplo nostre praue omissionis uel omissione bone actionis

2 55 2 58 2 61

§ 129 Quod per consensum facimus et deserimus m1serum multipliciter .

271

Cap. III.- De confessione § 13 0 De origine et utilitate confessionis . § 131 De causis que impediunt ueram confessionem § 132 Vtrum confitenda sint peccata non certe comm1ssa .

279 283 287

§ 13 3 Quod confessio non sit reuelanda quocumque mo§ 134 § 13 5 § 13 6 § 137 § 138

§ 139

do V trum omnes circumstantie peccati detegende sint confessori . Vtrum confitendum sit laico V trum in aliquo casu sacerdos reuelare possit crimen quod cognoscit per confessionem . Vtrum in predicatione debeat sacerdos circumstantias peccatorum notare . Cuisit confitendum Vtrum proximitas spiritualis contrahatur ex confessione

291 3 06 312 316 320 322 32 5

Cap. IV- De potestate clauium et excommunicatione

§ 140 Quid sit clauis .

3 27

§ 141 Quomodo sit intelligendum: Quodcumque ligaueris et de iniusta ligatione .

§ 142 De eis qui habent potestatem clauium .

3 30 335

TABLE DES CHAPITRES

548

§ 14 3 Question es de iurisdictione . § 144 De absolutione excommunicatorum § 145 Quod non debet excommunicatus in canone misse nomman

§ 146 Vtrum mortuus possit excommunicari . § 147 De diuersis nominationibus et dissimulatione ecclesie in quibusdam casibus

33S 343 344 345 349

§ 148 De reconciliatione quorumdam excommunicatorum et casibus consimilibus De illo uerbo: 'Etiam si angelus de celo', etc. De suspensione et in terdicto De multiplici effectu excommunicationis Vtrum excommunicatus a superiori possit subditos suos excommunicare § 153 In quibus non licet communicare cum excommunicatis § 1 54 De potesta te decani, ca pi tuli, metropolitani § 155 De obedientia annexa officia clauium

§ 149 § 1 50 § 151 § 152

3 58 362 36 3 364 369 371 37 6 380

Addenda 385

Appendices APPEND. I

1 2 3 4 5

Quod penitens ad plus tenetur quam innocens De sa tisfactione exteriore Quomodo prelatus possit satisfacere exterius . De diuersitate et qualitate penitentie Vtrum contritio pro uno peccato tangat omma alia

391 39 5 399 400 407

TABLE DES CHAPITRES

6 7

De penitentia suscepta pro alio et de suffragiis pro defunctis . V trum auctoritas ecclesie uel persone ualeat ad remissionem et deletionem satisfactionis .

549

409 415

APPEND.II

l 2

3 4 5 6

7 8

9 10

11 12

13 14 15

De circumstanciis peccati detegendis Si confitendum sit laico V trum in aliquo casu sacerdos possit reuelare crimen quod cognoscit per confessionem Prelatorum interest confessiones subditorum audire Quod confessionis ius residet penes claues De usu clauium et iniusta ligatione . De quibusdam qui non uidentur habere claues Questiones de iurisdictione . Quod non licet nominare excommunicatos in canone misse De absolutione excommunicatorum et de diuersis nominationibus et dissimulatione ecclesie De interdicto, suspensione, appellatione De effectu excommunicationis . In quibus uitandi sunt excommunicati De potestate decani, capituli, metropolitani Quod obediendum est prelato suo .

421 425 426 428 434 436 439 440 443 444 450 452 458 460 463

APPEND. III

1

2 3 4

5

V trum omnes circumstantie peccati detegende sint confessori . De usu clauium Vtrum subdiaconus uel diaconus possit ligare et soluere Vtrum aliquis possit excommunicare se 1psum Questiones de iurisdictione .

467 467 468 469 469

5 50 6

7

8 9

10 11 12 13

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

24

TABLE DES CHAPITRES

Quod non licet nominare excommunicatos in canone misse . De excommunicato non potente restituere ablata et de excommunicatione post mortem . De excommunicatis uitandis Quid debeat ecclesia facere de detentoribus decimarum et scisma tici Quod ecclesia quibusdam criminibus uidetur consentire Quod nemo cogendus est iurare ne peccet An potius parendum sit ueritati an precepto ecclesie errantis . Vtrum seruus in omnibus teneatur obedire dominn mo Vtrum excommunicatus emendato dampno pro quo excommunicatus est debeat absolui . De illo uerbo: Etiam si angelus de celo, etc. . Quod excommunicatio quasi genus est ad anathema, suspensionem, interdictum . Vtrum maiori subiaceat pene pluries et a pluribus excommunicatus Quid absolutio ualeat iam contrito . Quod excommunicatio ex se penam infligit . Quod excommunicatio fit ad bonum excommunicati . Vtrum excommunicatus excommunicare possit In quibus excommunicati sint uitandi . Quod mortuo metropolitano alicuius ecclesie penes ipsam ecclesiam residet cura et officium clauium et summa iurisdictionis . Quod obedientia debetur prelatis qui habent potestatem ligandi et soluendi .

469 469 470

470 471 471 471

~1 471 472 472

473

473 474 474 474 47 4

47 5 477

TABLE ANALYTIQUE

Introduction

V

Texte Cap. Cap. Cap. Cap.

1.II.III.IV.-

Questiones de penitentia et de peccato . In quibus tenemur Deo, nabis, proximo De confessione De potestate clavium et excommunicatione

Addenda

3

220 279 327 385

ApPendices App. I App. II App. III Notes complémentaires

391 421 467 478

Tables Liste des ouvrages cités . Table des citations . Table alphabétique des noms propres et des matières Index des Incipit des chapitres Table des chapitres . Table analytique Corrigenda .

481

490 506 541 544 5 51 552

CORRIGENDA relatifs au premier volume de l'édition de la Summa de Pierre le Chantre

p. VI, p. VII, p. IX, p. XIV, p. XXX,

1. 29 1. 22 1. 11 1. 34 8° 1. 25

p. XLV, ·p. XLVII, 1. 3 p. LI, 1. 21 p. LXIV, 1. 6 p. 12, 1. 3 p. 12, 1. 6 p. 21, 1. 30 p. 65, 1. 9 p.81, p. 109, p. 171, p. 177, p.186,

1.270: titre : 1. 108: 1. 91

1.24:

au lieu de casuites, lire casuistes. au lieu de qui a bien voulu, lire a bien voulu. au lieu de Rein, lire Reun. au lieu de sacraments, lire sacrements. au lieu de 129vb, lire 192vb. au lieu de augustia, lire angustia. au lieu de intuiti, lire intuitu. au lieu de esst, lire esset. au lieu de omnio, lire omnia. au lieu de Canonicis, lire Canonici. au lieu de Rein, lire Reun. au lieu de ista, lire ita. au lieu de omes, lire omnes. au lieu de niche!, lire nichil. au lieu de Sacramentos, lire Sacramento. au lieu de dictitur, lire dicitur. au lieu de sacerdotum, lire sacerdotem. au lieu de Paris, lire Louvain.