Dünya Tarihi: Kronolojik Zaman Çizelgeli

Citation preview

WillendorfVenüsü

Mısır

Horus gözü

Viking miğferi

Ortaçağ mızrak ucu

Tutankhamon

İmparatorTiberius

Napoleon Bonaparte

Mısır pandantifı

Kraliçe Victoria

Roma vazosu

Hindu Şiva heykelciği

Tevrat rulosu

Tayland Buda heykeli

Prusya meçi

Hint savaş baltası

Moğol gürzü

VIII. Henry

1. Elizabeth

Mustafa Kemal Atatürk

Mohandas Gandhi

Fatih William

Abraham Lincoln

Viking broşu

Aztek süs

eşyası

Çini

tabağı

Tibet dua çarkı

Kelt haçı

Sih Handa amblemi

Gatling mitralyözü

Grant M343 tankı

William Shakespeare

Büyük Katerina

Horatio Nelson

Winston Churchill

Martin Luther King Jr

Aung San Suu Kyi

Browning tabanca

Rönesans

tuzluğu

Meiji yelpazesi

Art Nouveau vazo

mm ALFA® Usturlap

Newton teleskopu

Sekstant

Newcomen buhar motoru

Gramofon

Otomatik çay makinesi

Film kamerası

TARİH

1

1

Onsöz Birçok insan gibi benim de tarihe ilgim önceleri olaylara ve tarihlere yoğunlaşmıştı; 1588'de İspanyol Armadası'nın yenilmesi, 1815 Waterloo Muharebesi, 1453'te İstanbul'un feth i gibi. Bu olay ve tarihlerin bazılarıyla kişisel bağlarım vardı: Topçu olan büyükbabam en yakın arkadaşlarının birçoğunu 1Temmuz1916'da Somme saldırısının ilk gününde kaybetmişti. En erken zamanlardan itibaren tarihyazımı olayların ve eylemlerin büyük çaplı bir kronolojisi, destansı kahramanların işleri olarak kurgulanmış ve büyük bir edebiyat eseri gibi insanların hayal gücünü yakalaması ve etkilemesi hedeflenmiştir. Ancak 20. yüzyılda akademik tarihçiler "olay tarihi " anlayışına giderek kuş­ kuyla yaklaşmaya başlamıştır. Bu olaylar daha çok muharebeler, antlaş­ malar ve siyasi mücadeleleri kapsamış ve bu anlatım tarzı erkek, kad ı n ve çocukların büyük çoğunluğunun hayatlarını dışarıda bırakmıştır. Tarihçiler bu duruma bir tepki olarak kültürel, toplumsal ve ekonomik sürekliliklere eğilmiş, kanıtlarını günlük yaşam objelerinde, ticaret kayıtların­ da, çocukluk ve yaşlılık dönemlerinin hikayelerinde aramışlardır. Bunun sonucunda insan yaşamının kesinlikle daha zengin ve çeşitli hikayesi ortaya çıkmış, ancak bu tarihçilik zaman içinde meydana gelen değişim­ lere ilişkin olarak çoğu zaman fazla bir anlam ifade etmemiştir. Bu kitabın gösterdiği gibi, bir zaman çizgisini izleyerek yazılan tarih savaş ve fetih, antlaşmalar veya ihanetlerin dar bir hikayesi olmak zorunda değildir. Tüm bu sayılan konular elinizdeki kitapta bulunmakta, fakat kitap aynı zamanda entelektüel ve teknolojik yeniliklerin tarihlerine,

kilit sanat eserlerinin yaratılışına, ve ticaretteki can alıcı değişim kalıplarına da yer vermektedir. Bu, insan yaratıcılığının olduğu kadar yıkıcılığının, keşiflerin ve anlayışın, doğal felaketlerin ve insani yanılgıların heyecan verici ve kapsamlı bir hikayesidir. Güzel resimlerle bezenmiş, konular özlü olarak açıklan­ mış, tarihteki kilit olaylar tarım hayatının başlamasından en son astrofizik keşiflerine kadar muhtemelen şimdiye kadar hazırlanmış en kapsamlı zaman çizelgesi boyunca bir araya getirilmiştir. Dünya Tarihi'nin küresel tarih anlayı­ şına yapacağı katkıdan büyük bir heyecan duydum . Bu heyecanı bu kitabı hazırlarken ve insanlık tarihinin tüm safhalarından seçkiler yaparak zaman çizelgesini oluşturmaya yardım ederken de duydum . Avrupa ve Kuzey Amerika 'da meydana gelen olaylar, keşifler ve başarılar kitap boyunca Ortadoğu, Uzak Doğu, Hindistan, Afrika veya Güney Amerika ve Pasifik çemberindeki aynı derecede önemli ve çığır açıcı olaylarla bir araya getirilmektedir. Bu tarih tüm dünyadan olayları yan yana yerleştirerek dünyanın genişliğine ilişkin farkındalık uyandırmakta, ilerlemenin, keşiflerin, toplumsal örgütlenme becerilerinin ve siyasi statükoya karşı çıkmanın Batı dünyasının tekelinde olmadığını, Fransa ve İspanya ' dan olduğu kadar Hindistan ve Mısır' dan da kaynaklatarım, keşifler

nabileceğini hatırlatmaktadır.

Bu kitabın tasarımı insanlığın küresel tarihini tüm yüzleriyle anlamamız için benzersiz bir fırsat sunuyor. Dünya Tarihi'ni okurken ve kaynak olarak kullanırken, bizim tasarlamaktan ve yazmaktan hoşlandığımız kadar zevk alacağınızı umuyorum.

DAVID PARROTT Oxford Üniversitesi

İ nkala r'ın kayıp şeh ri

Peru Andları'nda denizden 2430 metre yüksekliğe kurulmuş alan İnka kalesi Machu Picchu muhtemelen 15. yüzyılda inşa edilmiş ve 16. yüzyılda terk edilmiştir.

8-4.5

MYÖ

Büyük arkeolojik öneme sahip bir yerleşim yeri olan Tanzanya 'daki Olduvai Boğazı bazen "i nsanl ı ğın Beşiği " olarak anılır. Erken hominin'lerin en az iki türü bu bölgeyle bağlantılıdır. İNSAN İLE DİGER MAYMUN DNA'LARI ve kan protein leri arasındaki farklılık soy çizgimizin 8 veya 6 milyon yıl önce (MYÖ) şempanzelerden ayrıldığını

gösteriyor. Bu zamanlardan çok az sayıda fosil örneği kalmıştır: Sahelanthropus tchadensis (7-6 MYÖ). Drrorin tugenensis (6.1-5

BAZI FARKLI AUSTRALOPITHECINE TÜRLERİ 4.2-2 MYÖ arasında Afri-

ka'da yaşadı. Çoğu zaman iki ayak üzerinde yürüse ler de küçük ve maymun benzeriydiler ve hala kısmen ağaçlarda yaşıyorlardı. Be-

7 MYÖ

İNSANIN İLK

ATASININ ORTAYA ÇIKTIGI ZAMAN MYÖ) ve iki Ardipithecus türü olan kadabba (5.8-5.2 MYÖ) ve ramidus (4.4 MYÖ). Tüm bu türlerin bizim gibi iki ayak üzerinde yürüdüğü görülmekle beraber, insanların gerçek ataları olup olmadığı kesin değildir. Çünkü türler sürekli olarak evrildikleri ve bireyleri farklılıklara sahip olabildiklerinden, yalıtılmış ve çoğu zaman kötü korunmuş fosillerin hangi türlere ayrılabileceklerini veya birinin diğeriyle nasıl ilişkilendirilebileceğini söylemek güçtür. Yine de bu fosiller şe mpanzelerle paylaştığımız son ortak atalarımızın nasıl olduğu hakkında bize birçok şey anlatmaktadır.

yinleri günümüz şempanzelerinin beyinlerinin büyüklüğündeydi. Fakat bazı Australopithecine'lerin alet kullandıkları anlaşılmaktadır. En erken tarihli taş aletler Etiyopya' da bulunmuş olup 2.6 MYÖ"ye tarihlenir. Ancak taş aletlerle yapıl­ mış kesik izleri taş ı yan kemikler yakınlarınd a bulunan Australopithecus afarensis'le ilişkilendirilir ve 3.4 MYÖ tarihlidir. Australopithecine'lerin ardılları iki ayrı yaşam tarzı geliştirmiştir; Paranthropus türünün üyelerinin sert bitkileri çiğ­ nemek için iri çeneleri ve büyük dişleri vardı; öte yandan Homo rudolfensis ve H. Habilis etoburların öldürdüğü hayvanların uzun kemiklerinin protein bakımından zengin iliklerine ellerindeki aletlerle ulaşmış ve daha çok protein tüketmişe benzemektedir.

PARANTHROPIN'LERİN YAŞAM

TARZI en sonunda başarısız oldu ve kuzenleri Homo hobi/is ve H. rudolfensis hayatta kalmaya devam ederken 1.2 MYÖ'den sonra soyları tükendi. Bu erken Homo türleri, Australopithecine 'lerden çok farklı değildi. Homo ergaster'le (MYÖ 1.8) birlikte atalarımız daha tanıdık gözükmeye baş ladı. H. ergoster uzun ve inceydi ve fazla vücut tüyü olmayan ilk haminin (insanları ve atalarını tanımlamak icin kullanılan bir terim) ol~ası muhtemeldir. Beyinleri atalarından daha büyüktü ve ağaca tırmanma konusundaki son uygunluklarını yitirerek yürümeye ve koşmaya bütünüyle uyum

~

YÖ' DEN.

AZLA

Bodo

AFRj KA

onso-Gaesımde rahip ktyafetleri giymiş olarak :ıazüken Augustus Lepidus'un MÖ

•2'de ölümünde pontifex maximus ::xışrahip) unvanım aldi.

' ' TUGLADAN YAPILMIŞ

OLARAK BULDUGUNU

MERMER OLARAK BIRAKMAKLA HAKLI OLARAK ÖVÜNEBİLİR. '' Suetonius'un Augustus 'un Roma şehrini güzelleştirmesi hakkında sözleri; 12 Caesar'm Hayatı adlı kitabından . AUGUSTUS'UN ASKERİ VE SİYASİ başarıları büyük ölçü de alt sınıf bir aileden gelerek MÖ 37, 28 ve 2Tde konsül seçilen Marcus Vipsanius Agrippa 'nın yetenekleri ne dayandı. Agrippa, Augustus'un kız ı Julia'yla evlendikten sonra MÖ 18'de pleb tribünü seçilmesi dahil birçok terfi aldı . Augustus'un kendi halefi MÖ 25'te öldüğünden Agrippa 'nın çocuklarını Gaius ve Lucius Caesar adlarını vererek evlat edindi . Agrippa'nın Caesar' ın yerine geçmesi muhtemel görüldüyse de MÖ 12'de ani bir şekilde ölümü vera set sorununu açığa çıkarttı. Part İmparatorluğunu MÖ 20'de işgalle tehdit eden Augustus Partlılar tarafından Carrhae 'de [bkz. MÖ 53] ele geçirilen lejyon sancaklarının iade edilmesini sağ­ lamıştı. Makedonya'nın Romalı valisi MÖ 16'da Tuna Nehrine doğru ilerlemeye başladı ve MÖ 12'den sonra Augustus'un üvey oğlu. ikinci karısı L ivia'n ı n oğlu Tiberius Roma vilayeti Pannonia 'yı [bugünkü Avusturya ve Macaristan) kurmak amacıyla İlliria ' dan kuzeye doğru harekete geçti. Tiberius'un kardeşi Drusus da MÖ 12 ve öldüğü MÖ 9 aras ı nda Roma ' nın kontrolünü Ren Nehrinden Elbe Nehrine doğru ge-

nişletti. Romalılar bu dönemde Raetia [bugünkü İsviçre) ve Noricum [Alp Dağları ve Tuna arasında) eyaletlerini ilhak etti ve imparatorluğun sınırlarını neredeyse Ren ve Tuna nehirlerine ka dar ilerletti. Başarılarıyla en çok tanınan general haline gelen Tiberius'un taraftarları Augustus'u Gaius ya da Lu cius'un yerine Tiberius'u veliaht seçmesi için zorladılar. Augustus ve ra set sorununu çözmek için şah­ sen fazla gayret göstermedi.

DRUSUS MÖ 9"DA BAŞLICA ALMAN KABİLELERİNİ yenmiş ve Elbe Nehrine erişmişti . Augustus ölümünden sonra yerine Tiberius'u atadı. Tiberius MÖ 8'de bir dizi zafer kazand ı , ancak da ha sonra gizemli bi r şekild e istifa ederek Rodos'a sürgüne gi tti. Bu durum Gaius ve Lucius Caesar'ın Roma İmparatorluğunun veliahtları olarak kalmalarına yol açtı. Çin ' de Yuandi'nin hükümdarlı­ ğı sırasında [MÖ 49-33) Xuandi 'nin idaresi döneminde başlatı­ lan [bkz. MÖ 70-61) ekonomik tasarrufları devam etti . Han hanedanın başlangıcında sindirilen bazı yarı bağ ı msız krallıklar tekrar ortaya ç ı kmaya başladı. Yuandi ve yerine geçen Chengdi [W MÖ 337] ve Aldi IW MÖ 7-1 J bircok marquisate [markilik, beylik) kurarak bunların büyük kısmını yeni kralların çocuklarına dağıttı. Bu durum birçok devletin merkezi

AUGUSTUS"UN ZAMANINDA ROMA EDEBİYAT! Cumhuriyetin sona er mesi ve Augustus'un hü kü mdar lığı Latin edebiyatın ın a lt ın çağı­ na tanıklık etti. Hatip Ci cero ve tarihçi Sallust geç cumhur iyet dönemi ede b iyatının en yüksek noktasını temsil etti. Augustus'un iktidara gelmesinden sonra Eclogues'i n ve destan şiiri Aeneid'in ya zarı şair Virgil [sağda; MÖ 70 - 19], Odes ve Carmen Saeculare ·n in yazarı Horace Au gu stus' un yakın çalışma a rk a d aşı Maecenas' ın himayesi a ltında eserlerini verdiler.

Petra'daki Khazneh Khazneh Petra'nın en güzel amtlanndan birisidir. Bir kayabğın dik yüzüne doğru­ dan oyulan anıt. muhtemelen iV Aretas'a (MÖ 9-MS 40) ait bir kral mezanydi. kontrolünü zayıflattı. Chengdi' nin bir erkek veliahdının olmaması Tde yerine geçmesi sonucunu ya rattı. Bu taht için adayları gözardı edilen soylular arasında uyuşmazlığa yol açtı. Kuzey Arabistan'ın Nabatea Krallığı Güney Arabista n ' ın baharat ticaretiyle zengi n leşerek en yüksek noktasına MÖ 1. yüzyı lda Malichos'un [MÖ y. 59-30) yöneti mi altında erişti. Bu ta r ihten sonra kuzey sınırlarında 1. Herod 'un tehditleriyle karşılaştı. MÖ 98 'deki iV. Arteas ile başveziri Syllaeus aras ı ndaki sürtüşme Romal ı ların bölgeyle ilgilenmesine yol açtı. Augustus'un torunu Gaius komutasındaki bir seferde Nabatea MÖ 31'de kısa bir süreliğine ele geçirilse de Romalılar Nabatea'nın bir yüzyıl daha bağımsız kalmasına izin vererek geri çeki ldiler. yarı kuzeni Aidi 'nin MÖ

73

ANAHTAR Roma

toprakları

MS 100 MS 100 tarihıne gelindiğinde Akdenız bır Roma ·gölü" olmuş ve Kuzeybatı ve Orta Avrupa'da yeni toprakların edinilmesi Roma'nın kuzey sınırını Ren ve Tuna nehirlerine eriştirmişti.

BÜYÜYEN BİR İMPARATORLUK İtalya'nın ele geçirilmesi Romalıların 500 yılını aldı. Bununla beraber İs­ panya, Galya, Almanya'nın bazı bö-

lümleri. Balkanların ve Kuzey Afribüyük kısmı ile Batı Asya'nın geniş parçalarının alınması bu sürenin yarısı kadar bir zamanda tamamlandı. İzleyen 100 yıl süresince Fas, Britanya ve Daçya ele geçirildi ve Batı ka'nın

Asya'da küçük ilerlemeler sağlandı. Ancak imparatorluk MS 250'den sonra küçülmeye başladı.

MÖ 240 Romalılar İtalya yarımadasının büyük kısmına hakim olmustu. Birinci Pön Savasında [MÖ 261-241 l kazanılan başarı Sicilya'da yeni topraklar sağladı, ancak Kuzey italya'da hükümranlıklarına karşı direnişler mevcuttu.

10.000

KİLOM RE ROMA SINIRLARININ EN GENİŞ OLDUGU DÖJ0IEMDE YAKLAŞIK UZUNLUGU

Kuvadlar (Quadi)

o

MISIR

o

,.- : ca ·yı yenmesi İspanya ve :--:: .,ya·da yeni mülkler kazandırdı. MÖ ::e Kuzeybatı Yunanistan 'da da bir _·Tna tahtası elde edilmişti.

MÖ 120 İspanya'nın büyük kısmı ile Kuzey Afrika'daki Kartaca toprakları Roma aidiyetine geçmişti. Yunanistan ve Batı Anadolu'nun bazı parçaları da alınmıştı .

MÖ 60 Yeni Kuzey Afrika toprakları MÖ 96'da alınmış ve MÖ 63'te Suriye ve Filistin'in bazı parçaları kazanılmıştı. Anadolu'daki sın ı rlar da gen işletilmekteyd i.

MS 14 Roma sınırları Alplerin ötesinde Galya, ayrıca Raetia ve Noricum !lsviçre, Güney Almanya ve Avusturya) ile Pannonia'da [Macaristan) yeni eyaletleri kapsayacak şekilde genişlemişti.

75

' ' QUINCTILIUS VARUS , BANA LEJYONLARIMI GERİ VER. ' ' İmparator Augustus'un Romalıların Teutoberg Ormanındaki yenilgisini duyması üzerine

sözleri, MS 9

WANG MANG İ mparator Ping hükümdarlığında [MÖ 1-MS 6] Çin or dusu ve hükümetinin ba ş ın­ daydı. Kızını genç imparatorla evlendirerek etkisini artırdı. Ping Di 'nin ölümünde Çin 'in soyluların­ dan birçoğu Wang Mang'ın yerine

28

WANGMANG TARAFINDAN BASTIRILAN FARKLI SİKKELERİN

SAYISI geçmesine karşı çıktı ve ayaklandı. Wang Mang isyanı kolaylıkla bastırdı ve MS 9'da ilk Xin impar atoru unvanını aldı . Yeninden para bastırdı, kölelerin satılmasın yasakladı, komutanlıkları [Çin'in yönetim birimleri] yeniden düzenledi

ve çeşitli devlet tekelleri koydu. 411 yıllarındaki Sarı Irmak taşkınları kırsal alanlarda a ç lık ve ayaklanmalara yol açtı. 23'te " K ırmızı Kaşlar " olarak anılan köylü isyancılar Han yandaşlarıyla birleştiler ve Wang Mang'ın güçlerine üstün geldiler. Başkent Chang 'an düştü­ ğünde Gengshi yen ilenen Han hanedanının ilk imparatoru oldu. İlk eylemlerinden biri Luoyang ' ı ba ş ­ kent yapmak oldu. Avrupa'da Tiberi us [bkz. MÖ 202] 4'te kabilelere boyun eğdirmek için Almanya·ya döndü. D ireniş gösteren Marcoma nni kabilesin e 6 yılında planlanan bir saldırı, bastırılması üç yıl süren bir isyanın patlak vermesi üzerine ertelendi. Yeni bir Romalı komutan Quinct ilius Varus Almanya·ya gönderildi, fakat bozuk yönetimi Almanların öfkesine neden oldu . Varus 9'da Teutober g O rmanında baskına uğradı ve üç lejyonu ortadan kaldırıldı. Bunun ardından Augustus Roma birliklerinin müteakip 400 yıl boyunca sınırını oluşturan Ren Nehrine çekilmesini emretti .

GENGSHİ ' NİN Ç İ N İMPARATORU OLARAK HÜKÜMDARLIGI KISA SÜRDÜ . Kırmızı Kaşları uzaklaştırdı ve başkenti Luoyang 'tan Chang 'an 'a geri taşıması nedeniyle birçok soyluyu ve memuru kızdırdı. Chang'an Kırmızı Kaşlar tarafından 25 yılında yağmalandığı sırada Çin'in büyük bölümü Gengshi'nin kontrolünden çıkmıştı. İmparator tahtından indirildi ve ilk Doğu Han imparatoru olarak görülen Guang Wudi [25-57] yerine geçti. Yeni hükümdar ilk olarak iç savaş l a uğ­ raşmak zorunda kaldı. 27 yılı gel-

Bütünlestirici hü kümdar Roma topraklarını fetihlerle genişletmek yerine, Tıberius mevcut imparatorluğu güçlendirmeye çalıştı. İmparator Augustus 14'te öldüTiberius tahtın herkesçe kabul edilen [Lucius ve Gaius Caesar'ın ölmüş olması nedeniyle] veliahtıydı. Tiberius esasen Augustus'un gücünün büyük kısmını elinde tutuyordu ve Augustus'un kurduğu Roma merkezli elit birlikler Pr eatoria mu h afızlarının sadakatine sahipti. Senatoda Cumhuriyeti yen iden kurma yönünde hareketler olmasına rağmen, Tiberius bunları hızla ortadan kaldırdı. Saltanatı [37 yılına kadar] ülke içinde sakin geçti. Tiberius'un yeğeni Ger manicus 16 yılına kadar Almanya'da seferler düzenledi, ama çabaları Ren Nehrinin ötesinde kalıcı toprak kazanımları sağlamadı ve 19 yılında zehirlenerek öldü . Oğlu Drusus'un 23'te ölümünün ardından imparator kamu hizmetinden usandı ve Napoli açıklarındaki Capri Adasına çekilğünde

diğinde Kırmızı Kaşları mağlup etmişti.

di . İdareyi eline alan, Preatoria muhafızlarının komutanı Sejanus despot bir yönetim tarzı benimsedi. Tiberius 31 'de yönetimi ele geçirdi ve Sejanus·u infaz ettirdi.

Ancak kendisine karşı gelen savaş beylerini bütünüyle yenmesi 36 yılına kadar sürdü. 37 yılında seleflerinin zamanında ortaya çıkmış olan krallıkların üç ta-

MOGOLISTAN

Japon Denizi KOR E J APON YA

Ti berio Köprüsü, Ri mini, İtalya Tıberius 'un hükümdarlığı sırasında

tamamlanan bu köprü Via Aemilia'yı (Riminia'dan Piacenza'ya giden yol) Marecchia Nehrinden geçirdi. Guanzhou e Güney Çın

Denizi

Eski Han hanedanı tarafından eklenen topraklar Mö 206- MS 9 -

Han döneminde Büyük Çin Seddi

Çin Hun İ mparatorluğ u Guang Wudi'nin Doğu Han hanedanını 25'te başlatmasıyla Çin hôkimiyeti Orta Asya 'n ın içlerine kadar ulaştı. Bu toprakların büyük kısmı Batı hanedanı döneminde kazanılmıştı.

İ SA PEYGAMBER (MÖ y. 4-MS 33] asıralı bir marangoz olan İsa ...,ı syonuna

30"lu

.adı.

geleneği

Ya hudi

yaşlarında baş­

çerçevesin-e öğ retilerini anlatarak Tapına­ ; rı slah edilmesinin, komşu sevgisinin dini kanunları sıkı bir se iıde tatbik etmekten üstün u Ulmas1 çağrısında bulundu. İ5a yanınd a on iki kişilik bir mürit ;'"1.lbu topladı, ancak büyüyen ets nden korkan Yahudi muhafa::a arları n hedefi haline geldi . a uda"daki Roma makamları 33 rıd a haça germe yoluyla İsa'yı ::a'Tl etti. Bununla beraberi52 ın öldükten sonra dirildiğine -2 an müritleri öğretilerini yay-aya devam etti. 0

HİNDİ STAN ' DA BAKTRİYA'DA bir bölgedeki bir grup Yüeçi (Yuezhil göçerleri , Kuşan İmparatorluğunu kuran ve Gadhara·nın bazı bölgelerini işgal eden Kuju l a Kadphises [30-80) yönetimi altında birleşti. Kujula " nın hükümdarlığına dair fazla bir ayrıntı bilinmese de Baktriya ve Kuzeybatı Hindistan ' ın kü ltürel b i rli kt eliğini gösterir şekilde Yunan ve Roma modellerine göre taklit ederek si k ke bastırd ı. Kuz eyba tı Avrupa"da öfkeli bir Roma saray muhafızları grubu zalim ve akıl dısı hareketlerinden bıkarak [bkz. 2İ.-40) Caligula'yı Ocak41"deöldürdü . Yeni imparator Claudius [W 41-54) dört lejyonluk bir gücünü Pannonia valisi Aulus Pauti us'un komutasında Brit anya'yı işgal

aricinde tümünü dağıttı ve ng·ı başke nt olarak ilan etti. uzey sınırlarındaki Hsinu"yla yaşa masına rağmen, da rakipleri ni n iki ayrı kae bolü nmesi nden gereğince =:-..anamadı.

a İmparato rluğ u Tiberi-- 3T deki ölümünde bir kere =-a veraset belirsizli ği soru arşılaştı. İki veliaht ata~ Bunlardan Gemellus kısa nde kenara itildi. cünkü - • l a (küçük çizme) t~kma aius senato ve ordu tarafın­ -=- -- uluyordu. Caligula'nın im=~=- r olarak davranışları gide::e gesiz hale geldi. Gemel- _ dam ettirmiş ve Tiberius'un _ - - taraftarını öldürtmüştü. - =a •eliaht olan kız kardeşinin .::::=s da ölüme mahkum ettir~

=-= ::

=

di . Rheineland lejyonlarını 49 yı­ lında ziyaret ettikten sonra Caligula onlarla birlikte Britanya karşısındaki kıyıya vararak işgale hazırlandı; bölgeye vardıklarında lejyonlara sahildeki deniz kabukları­

etmesi için gönderdi.

Romalılar

direnişle karşılaşmadan

nı toplattırdı.

Filistin "deki bağımsız Yahud i gücü arttık­ ça çökerek dini değişim için güçlü bir maya ortaya çıkarttı. Vaft izci Yahya 'nın 20'li yıllardaki vaazları­ nı 30 yılı civarında İsa "nın vaazları izledi. İsa"nın 33 yılında ölümünün ardından müritleri mesajını daha fazla yaymaya başladılar. Hıristi­ yan adı verilen, İsa " nın takipçilerinin oluşturduğu cemaatler 50 yılı civarında Batı Asya boyunca büyük gruplar halinde, özellikle Antakya "da kurulacak ve Hır i st i yanlar Roma ' da ilk defa belireceklerdi. krallıkları Roma'nın

H ır istiya n yeraltı mezarı,

Roma

Romalı Hıristiyanların başlangıçta

kendi mezarlıkları yoktu. Daha sonraları ölülerini katakomp adı verilen yeraltı kompleks/erine gömdüler.

Richborough"a inerek, Londra 'ya harekete geçti ve Britanya esas önderi Caractacus 'un başkenti Cotchester'i ete geçirdi. Claudius yeni bir vilayet ele geçirmenin görkemiyle taltif ed i leceği Roma'ya dönmeden önce Ro c hester" ın alınmasında bir süre bizzat hazır bulundu. Romalılar doğuda Huber Nehri ve batıda Severn Nehri arasındaki bir hatta vardıkları 4Tde Britanya 'yı işgallerine kısa süre ara verdiler. Exeter ve Lincotn dahil olmak üzere yeni vilayetlerinde lejyoner kaleleri inşa etmeye başladılar. Aulus Plautius"un yerine gönderilen Ostorius Scapula Caractus'un direnişine devam ettiği Galler'i işgal etti . Silurian ve Ordovician kabilelerinin ordularını 50"de mağlup etti ve Caractacus güven içinde olacağını düşündüğü Kuzey İngiltere' deki Brigantes kabilesinin yanına kaçtı. Ancak Brigantes kraliçesi Carti mandua Caractacus'u Romalılara teslim etti ve Roma Britanya'sı izleyen on yıl boyunca nispeten sakinliğini korudu . Hıristiyan cemaati içinde 40 yılında Yahudi geleneği içinde kalmak isteyenlerle Paulus 'un liderliğindeki Yahudi olmayanların Hıristiyan kilisesine kabul edilmelerini savunan grup arasında bir mücadele yaşandı. Pautus 46 yılında Anadolu ve Yunanistan yoluyla Roma'ya ulaştığı ve burada 62 yılı civarında öldürüldüğü misyonerlik seyahatlerine 46 yılında başladı . Karizmatik bir vaiz olan Pautus çeşitli Hıristiyan gruplarına bir dizi doğru

direnişinin

İMPARATOR CLAUDİUS (MÖ 10-MS

54)

Caligula ' nın amcası Claudius Roma imparatoru olmak için akla getirilmeyen bir adaydı. Ancak akıllı ve güçlü bir yönetici olarak ke ndini gösterdi. İki isyanı 42 yılında bastırdı ve 300'den fa zla senatör ü öldürttü. Eş seçiminde şanslı d eği ldi; bir ilişkisi otan ilk ka rı sı Messalina'yı idam ettirdi ve daha sonra evlendiği Ag ri pp ina'nı n

[Caligula'nı n kız ka rd eşi)

kendisini zehirlettiği söylenir.

etkili mektuplar [epistele) yazdı. Roma İmparatorluğu içindeki Yahudi gruplarının dışına çıkarak çağrısını genişleten Pautus Hırist iyanlığın İmparator Neron yönetiminde 46 yılında başlayan takibatları aşabilecek kadar yayılmasını sağladı. H ristiyanlık

geç 4. yüzyılda Roma İmparatorluğu içindeki çoğunluk dini olacaktı.

70

BİN

BOUDİCC-1.\'~IN ORDUSU TARAFIN-

DAN ICENI iSYANI SIRASINDA ÖLDÜRÜLENLERİN SAYISI :~ . ·· Romalılara karşı

66'da

ba şlayan

Yahudi

isyanının

son mevziisi

Ma,sada 'nı n

yıkın t ıla rı.

CLAUDI US 54'TE ÖLDÜGÜNDE imparatorluk tahtı üvey oğlu ve damadı Neron'a (37-68] geçti. Genç imparatorun hükümdarlığı senatoya keyfi önlemler almaktan kaçınacağın ı bildirmesiyle olumlu şekilde başladı. Ancak Neron 'un tiranlığını n ilk belirtileri annesi Agr i pp i na 'yı (15-59] öldürtmesiyle birlikte su yüzüne çıktı. Yeni bir praeator prefect (İmparatorluk Muhafızları Komutanı] Tigellinus (y. 10-69 ] 62'de atandı. Tigellinus giderek daha despotlaşan Neron 'un kişiliğinin tehlikeli taraflarını teşvik etti. Roma ' nın büyük bölümünü tahrip eden 654 yılın­ daki yangından sonra Neron'un günah keçisi rolünü oynaması için uygun bulunan Roma ' nın küçük Hıristiyan topluluğundan korkunç bir intikam aldığı söylenir. Roma ' nın yeniden inşası sıras ında Neron, yeni bir saray yaptırmak için topraklarına el koyduğu senatörlerin kendisine yabancılaşmalarına yol açtı. Ayrı ca Filistin' de aldığı yeni ek vergiler 66'da Yahu di i syanın başlamasına neden oldu. Br itanya· da Romalılar 60'ta ciddi bir lceni ayaklanmasıyla karşı­ laştılar.

lceni

kralı

öldüğün d e topraklarını

kraliçesi Boudicca'ya bıraktı. Ayaklanma Romalı pro-

78

curatorun (mali b aşmem u rl Boudicca ' nın topraklarını miras Roma taraf ı ndan ilhak edileceğ i ni açıkladığın d a patlak verdi. Boudicca bir ordu olusturdu ve Camulodu.num (Colchesterl üzerine yürüdü. Br itanya valisi Suetonius Paullinus baş-

alamayacağını, toprakların

ka bir seferle Galler bölgesindeydi. Döndüğünde Camulodunum 1ceni tarafından yağmalanmıştı. İs­ yancılar daha sonra Londinum'u (Londral ve Verulamium'u (St. Albansl yaktılar, ancak Paulinus isya ncıları kıstı rdı ve mağlup etti. 1ceni'ın 80.000 savaşç ı kaybettiği, Bodicca·nın tutsak alındığı, ancak muhtemelen zehirlenerek kısa süre sonra öldüğü söylenir.

ROMA, DOGUDA Partlılarla Part kralının kendi adayı Tir idates'i 53'te tahta geçirdiği sınır bölgesi Ermenistan konusunda sorunlar yaşamaya devam etti. Bir Roma kuweti 59'da Ermenistan ' ı işgal ederek başkentleri Artaxata ile Tigranocerta ' yı ele geçirdi ve Roma yanlısı VI . Tigranes'i kral olarak ilan etti. Tigranes'in bir Part müttefik toğrağını yanlış bir tutumla 61 'de işgal etmesi görevinden alınmasına ve Tiridates'in yeniden tahta geçirilmesine yol açtı. Yeni bir Roma ordusu bunun ardından 62 yılında Partlar tarafın­ dan kesin biçimde mağlup edildi ve savaşı ancak ertesi yıl Romalıların Ermenistan 'a büyük bir kuwetle girişi bitirebildi. Roma'ya giderek Neron'un onayını alması şartıyla Tiridates'i n tahtında kalmasına izin verildi. Tiridates bu seyahatini 66 yılında gerçekleştirerek onay aldı. Neron'un imparator olarak pozisyonu Calpurcus Pi so 'nun başlattığı ve senatörleri da hil birçok kişinin idamını emrettiği komplo sırasında daha da tartış­ malı hale geldi. Gallia Lugdunensis Valisi Gaius Julius Vindes tarafından 68 başlarında bir isyan çıkartıldı. Vindex isyanından kısa süre sonra İspanya ' da yerleşik lejyon vali bir isyanla Sulpicius Galba 'y ı imparator olarak ilan etti. Vindex'in ayaklanması Almanya valisi Verginus Rufus tarafından bastırılmas ı na rağmen, Neron paniğe kapıldı Rufus'un tahtını e-

le geçirmeye çalışacağına inanarak intihar etti . Neron 'un intiharının ardında dört kişi birbirini n hemen ard ı n­ dan imparator olarak, 69 yılının " Dört İmparator Yılı" olarak anıl­ masına yol açtı. İ lk olarak praetoria muhafızları Galba ' yı (MÖ 3 MS 691 imparator olarak ilan ettiler. Ancak Galba praetorialara det olduğu üzere verilen bahşişi vermeyerek itibarının düşmesine yol açtı. Haziran 69'da Yukarı Almanya Valisi Aulus Vitellius, ayaklandı ve Gal b a ' nın eski yandaş ­ larından, Galba ' nın başka birsenatörü veliaht ilan etmesine kızan Salvius Otho (32-69] imparatoru öldürterek tahta geçti. Nisan 69 'da Otho ve Vitellius'un orduları Kuzey İtalya' da Cremona yakınla­ rındaki Bedriacum'da çarpıştılar. Vitellius'un zafer kazanması üzerine Otho intihar etti. Ancak Vitellius bir süre sonra -Yahudi isyanı­ nın bastırılmasından sorumlu ge-

a-

960

·~ Roma işgali Romolılor Masada surlarını en sonunda aştıklarında yedi kişi dışında savunmacılar Romalıların düşmektense intihar etti.

tüm eline

60-74 arasında Yahudi ısya nla rı ;.:; y ıında ısyan

= n'in büyük

Ptolemais •

eden Yahudiler

Galile

GALiLE

kısmının

GOiü

Nazaret e

•

trolünü ele geçirmeyi xşarsa da 69 yılında Kudüs'ün ?>~esındeki küçük bir alanın ~ 'lda kontrollerini kaybetmiş-

Caesarea

SAMARIA

YAHUDA

x ~~~on

TAR 66"daki isyan

alanı

-

9"daki isyan

alanı

•

usatma

Gadara e

Gazz

X Yahudi zaferi

-eral- T. Flavius Vespasia-::s un (Vespasian ) (9-79) ::es.attı ğı ve rakip impara-:- olarak karşıs ına çıktığı .--.oto ile karşılaşt ı. Tüm Doğu -: 3a anlar derhal Vespasian · ın :- a geçti. Ekim ayında Cremoınlarınd aki ikinci bir savaş·ettius"un güçleri ağır bir yee u ğradı. Aralık ayında Vesc:as · ı n ordusu Roma "yı almıştı. s bunun ardında idam edil-

görevden alarak ve yeni bir - _ -a' z birliği kurarak ordunun ---;;. a ıni güvence altına aldı. Ay- - 3atavia halkın dan bir soylu o=- Julius Civil is"in Ren boyların­ - ::aslatt ığı ve isyancı lejyonlarla - -.:serek neredeyse bağımsız bir İ mparato rlu ğu kurduğu o ı r ayaklanmayla ilgilenmesi ;~-=· di. uda Kra l 1. Agrippa"nın 44"te den sonra doğrudan Ro eti mi altına g i rmişti . Yaaresi ve Romalıların Yahu- :saları na karşı duyarsızlığı

==

CİVİL İ' NİN İ SYANI 70'Lİ YILLARIN ORTALARINDA gücünü yitirmişti . Vespasian"ın hükümdarlığının geri kalan kısmı sakin geçti . Cimriliğiyle ün kazanan Vespasian, Mısır dahil bazı eyaletlerden vergiler alarak impa ratorluğun mali durumunu düzeltti. 79 yılında öldüğünde istikrar taht en büyük oğlu Titus·a (ili 79-81] hiçbir muha lefet yaşanmadan geçecek kadar güçlüydü . Titus·un Roma imparatoru olarak tahta geçişinden iki ay son ra günümüzde Napoli şehri yakınlarında bulunan Pompeii

büyük bir rahatsızlık yarattı. Herod "un onlarca yıl önce talimat verdiği Tapınak " ın yeniden inşası 60"da tamamlandı ve işsiz kalan 20.000 kişi mevcut gerilimleri artırdı. Roma·nın Yahuda elçisi bu duyguları sert yönetimiyle keskinleştirdi ve 66"da bir isyan baş gösterdi. İsyanın önderleri yetenekli olmasına karş ın , siyasi liderlik yetersizdi ve Ya hud i direniş merkezleri önce Vespasian ve ardından oğlu Titus (39-811 tarafın­ dan giderek azaltıldı. Kudüs 780 "de kuşatma altına alındı ve Ağustos sonun da şehir düştü ve tapınak tahrip edildi . Yaklaşık 20.000 kişi öldü, kutsal Yahu di hazineleri Roma·ya götürüldü ve binlerce Yahudi köle yapıldı. Direniş iki yıllık bir kuşatman ı n ardından 71 yılın­ da düşen Masada"da devam etti .

şehri bir yanardağ patlamasıyla tahrip oldu . Kül yağmurları Vezüv "den şehrin üstüne yığıldı ve zaman ı nda kaçamayanlar ya n ardağ d an gelen piroklastik akıntının (sıcak gaz, kü l ve atıkları n oluşturd u ğu hızlı akan kitle] altında kaldı. 20.000 kişilik şehrin belki yüzde onu öldü . Ölenler aras ı nda başarısız bir kurtarma girişimine katılan yakınlardaki bir deniz kuwetinin komutanı doğabilimci Plinius da vardı.

Britanya·da R omalılar tarafın ­ dan kontrol edilen topraklar vali Petillius Cerialis"in (71-74) Kuzey İngiliz krallığı Brigant ia " yı işgal etmesiyle genişlemesini sürdürdü. Julius Frontinus (74- 77) Silureleri yenerek Galler"e boyun eğdirdi . Bununla beraber Roma ordularını İskoçya · ya kadar gönderen ve

Kuzey Denizi

Mons Graupius"ta (muhtemelen Aberdeen yakınları ) Caledonii"leri yenerek tüm İskoçya " nın ilhak edilmesini sağlayan Julius Agricola (77-83/4) oldu. Ancak im parator Domitian (81-96] Tuna"da sorunlarla karşılaşmaktaydı . İmpa ratora yard ım için 86 yı l ı civarın d a bir lejyonun Bri tanya" dan çekilmesi kuvvet boşluğu yarattı ve bu nedenle Kuzey İskoçya tahliye edildi . Domitian, Tuna boylarındaki Sarmatianlar, Marcomanniler ve Quadilerin yarattığı te hdidi 84 yılında savuşturmayı b aşarsa da Tuna"yı 84 yılında geçen ve vali Moesia"ı öldü ren Daçyalılarla (günümüzde Romanya] savaş ç ı ktı. Domitian yeni kral ları Decebalus·un komutasındaki Daçyalıları aynı yıl mağlup etti. Ancak Daçya · nın Romalılar taraf ın dan işgal

edilmemesi ve Decebalus·un yerinde bırakılması, Daçyalıların Romalılar için sorun oluşturmayı sürdürmelerine yol açtı.

ANAHTAR •

Atrebates, iş g ali 70"ler İceni, fethi 60-61

•

Brigantlar, fe th i 69-74

-+ Roma genişle m esi 43-47 -+ Roma g enişlemesi 47-50 Roma ge ni ş l e m e s i 69-74

Pompeii 'den figür Pompeii patlamasında ölenlerin vücutları daha sonra katılaşarak vücut hatlarını koruyan yanardağ küllerinin altında kaldı.

lscaOumn

' ' YÖNETİMİ ALTINDAKİ

HERKESİN HER ŞEYİ YAPMASINA İZİN VEREN [BİR İMPARATOR].'' Fronto, Romalı hatip, Cassius Dio'nun History of Rome kitabından İmparator Nerva hakkındaki sözleri

Roma'daki Trayan Sütunu Tra ianus'un Decebalus'a karş ı Daç Sa vaş larını n görsel bir hikayesi ni verir. DOMITIAN (51-96) kardesi Titus'un [39-81 I beklenmeyen ölLlmü üzerine Roma impa r ator u oldu. Domitian hiçbir zaman ordulara komuta etmemiş ve yüksek otoritenin uygulanması konusunda tecrübe edinmemişti . İlkse­ ferlerinde başarılar elde etti. Ancak Daçyalılara karşı Sa t urninus tarafından başlatı­ lan bir lejyoner isyanın bastırılmasında kuwetinin sı­ nırlarını zorladı. Dikkatinin başka yönlere çekilmesi Daç K ra lı Decebalus'un !W 871061 Roma 'ya karşı tekrar savaşı başlatmasına imkan verdi ve Domitian Daçyalılara yıllık bir haraç vermeyi kabule mecbur kaldı. Saturninus·un komplosu Domitian'da paranoya yarattı ve bu sebeple birçok senatörü ihanet su ç lamasıyla infaz ettirdi . Domitian Eylül 96 'da bir saray komplosu neticesinde öldürüldü ve senato yaşlı M. Cocceius Nerva'yı [30-981 yerine getirdi. Senato daha sonra tüm heykellerinin yıkılmasına ve sürgüne gönderdiği kişilerin geri çağrılması­ na karar verdi . Bununla beraber Nerva 97'de saray muhafızları­ nın Domitian ' ın katillerinin cezalandırılmasını isteyen ayaklanmasıyla karşı karşıya kaldı. Nerva ' nın buna razı olması otoritesin i zayıflattı. Durumu bir veliahta sahip olmaması nedeniyle daha da kötüleşti . Bu eksikliği kapatmak için askerlerin kuvvetli desteğine sahip Yukarı Almanya valisi M. Ulpius Traianus·u (Trayan) evlat edindi . Nerva kısa süre sonra öldü ve Traianus imparator oldu .

80

İ MPARATOR TRAIANUS (98-117)

İS PANYA'YA YERLEŞMİŞ BİR

İ mparator Domitian Domitian 'ın hükümdarlığı

iyi bir şekilde başlamıştı. ancak hükümdarlığının tiranlığa kayması muhaliflerinin buduruma dayanamayıp kendisini bir suikastla öldürmelerine yol açtı. Orta Asya'da Kuzey Hsiung-nu Konfederasyonu [bkz. MÖ 146-1 311 89 yılında çökerek Han'lara General Ban Chao [32-1021 komutasın­ da bölgede geniş kazanımlar elde etme imkanı verdi. Ban Chao 92 'de Batı bölgelerinin koruyucu generali olarak İpek Yolu üzerindeki önemli vahalarda kontrolü tekrar sağladı. 102 yılında görevden ayrıl­ dığında Han'lar Tarım Havzasının büyük kısmını kontrolü altına almıştı. Çin devlet örgütü Han idaresi altında çok karmaşık bir hale geldi. Üç yüksek memur geniş ve karmaşık daireleri yönetimleri altında bulundurdular. Bu dairelerin her biri altı bakanlığa bölündü. Va liler bölgelerin başında bulunurken, bölgeler her biri bir kaymakam tarafından yönetilen 1000 ilçeye ayrıldı. Hadımlar sarayda giderek daha etkili hale geldi.

ROMA AİLESİNDENDİ . İtalya yerine bir Roma vilayetinden gelen ilk roma imparatoruydu . Tahtta hak iddia etmek için 100'de Almanya'dan Roma 'ya d ö ndüğünde Decebalus'a karşı 101' de Daç Savaşlarını başlattı. Viminacium'da [günümüzde Sırbistan! bir üsten Orta Daçya'ya ilerled i ve her iki tarafın ciddi kay ıplar verdiği Tapae 'de önemli bir çarpışmada savaştı. Traianus'un lejyonları Daç kraliyet başkenti Regia bölgesindeki Sarmizegetus 'a yaklaştığında Decebalus barış istedi ve ordusunun silahlarını ve kuşatma teç h iza tını teslim etmeye ve elinde kalan kaleleri yıkmaya razı oldu . Roma ordusu tam olarak ülkeden çe kilmeyerek dağ yakınlarında bir Kutsal şeh i r Bu harabe tapınak Oaçya başkenti (bugünkü Ramanya'da) Sarmizegetusa'dadır. Tapınak krallığın

en kutsal mabetlerini içerdi.

lejyon üssü kurdu ve nehirden daha rahat geçiş sağlamak için Tuna üstündeki Drobeta'da bir köprü inşa etti. Üç yıl sonra 105'te Senato Decebalus'un antlaşmayı ihlal ettiğini duyurdu ve Traianus İkinci Daçya Savaşlarına başladı. Bu defa lejyonlar Sarmizegetusa 'ya erişerek 106'da aldılar. Decebalus kaçtı ve ele geçmemek için intihar etti. Romalılar Traianus'un Roma'da büyük forum dahil olmak üzere büyük bir inşaat hareketine girişmesine imkan veren muazzam bir hazineye el koydular. Daçya önce Roma'nın Tuna ilerisindeki ilk eyaleti olarak ilhak edildi. İzleyen 160 yıl boyunca imparatorluk dahilinde kaldı. Suriye'nin Romalı valisi 106 yılı sıralarında Roma ' nın Arabistan eyaleti haline getirilen Nabatea (Nebati) Krallığın ı ilhak etti. Traianus'un doğudaki son edinimi bu vilayet oldu ve 113'te Part İmparatorluğuna karşı bir sefere girişti . Önce 113-114'te Ermenistan'a saldırdı. Ancak

165.500 kg ALTIN

Dac hazinesi Traİanus'un Oaçya'da ele geçirdiği büyük hazine Oaçya seferinin hatırasına etkileyici anıtlar inşa ettirmesini sağladı. doğuda

daha önceki tüm Roma daha büyük bir

imparatorlarından

zafer

kazanmasını sağlayan

doğrudan

Parthia'ya karşı sefer oldu. Ermenilere 114'te boyun eğdirdikten sonra Mezopotamya'ya ilerleyerek Partların başkenti Ktesiton ·u ele geçirdi . Traianus 115 y ı lı sonunda başlattığı

Kuzey İngiltere'de Hadrian Duvarının kalıntıları. Duvarın orta kısmı savunma büyük ölçüde artıran yüksek bir konumu işgal etmektedir.

değerini

günümüzde

TRAIANUS'UN HALEFİ HADRIAN

yakınla rında

[W 117-135) selefinin genişlem e siyasetini reddetti ve imparatorluk sınırlarının daha iyi savunmasına dikkatini yoğunlaştırdı. Hadrian 122' de sınır sorunlarının yaşan dığı Britanya 'y ı ziyaret etti. Batıda Solway Firth 'ten doğuda Tyn e Nehrine kadar muazzam bir setin insa edilmesini emretti.

lrak'ın Basra şehri Pers Körfezirlne Buraya geldiğinde daha genç bir yaşta olması halinde , indistan 'a girebileceğini söylediği oelirtilir. Ye ni ele geçirilen opra klar Mezopotamya ve Suriye vilayetleri olarak üzenlendi. Bununla beraber - raianus 117'de Roma'ya :::ondü ğünde bölgede isyan -ıareke tleri çoktan başlamıştı. =>arttılar Traianus' un getirdiği kla kral Parthamaspates'i -eddettiler ve Traianus Ağustos - e öldüğünde doğudaki bütün ..azançları elden ç ıkmıştı. Traianus - m dö şeğinde Suriye valisi ::>ublius Aelius Hadrianus·u (Hadrian) ve liahdı olarak tayin etti. Traianus tarihci Gene Plinius'u [61. -y. 112) Anadolu' n~n Karadeniz sahilindeki Bithynia-Pontus'u yön etmek için şahsi temsilcisi olarak tayin etti. Bu tayin BithyniaPontus teorik olarak senatörlük vilayeti olduğu için tartışma yarattı. İmparatorluğun vilayetleri Au gustus'un MÖ 27'de yönetime geli şinde imparator ve senato ara sında bölüşülmüştü. İmparator yaln ız lejyoner garnizonları bulunduran vi layetleri yönetimi altı nda bulundurdu . Plinius düzensizlik içindeki başlıca şe hi rlerin mali durumunu dü zeltmeye ça lışarak iki yıl Bithynia -Pontus'ta kaldı. Plinius'un Tra ianus·a mektupları, dönemin emperyal yö netiminin anlaşılm ası içi n benzersiz bir

erişt i.

aynakt ır.

Hadria~ Duvarı ' nı [kısmen taş,

kısmen tüf kullanılarak) yaptır­ mak Vali Aulus Platorius Nepos'un iki yılını aldı. 113 kilometre uzunluğunda olan duvarda bir dizi hisarlar ve askerlerin barın­ ması için kuleler mevcuttu. Hadrian Duvarı izleyen 40 yıl boyunca Roma Britanya'sının savunması için kuzey sınırı hizmeti gördü. Part Krallığı Traianus'u n seferleri nedeniyle karışıklık içine dü ştü. Kukla kral Parthamaspa tes 11 Tde indirildi. ancak Part Krallığının doğu bölümünü yöneten 111. Vologeses IW 105-147) ve batıda Osroes [W 117-129) ile ardından yerine geçen iV. Mithri-

----

HADRIAN (76-1381

Hadrian İspanyol kökenliydi ve selefi Traianus'un üvey oğludur. Bazıları Yunan hayranlığı yüzünden onunla alay etmiştir. Sakal uzatan -bir Yunan modası- ilk imparator oldu. Hadrian Roma İmparatorluğu boyunca İngiltere' den Kuzey Afrika 'ya kadar geniş çaplı seyahat eden ilk imparator oldu. Bu ona vilayetlerle ilgili ilk elden bilgi sağladı.

985

BAR-KOCHBA İSYANI

SIRASINDA YERLE BİR

EDİLEN KÖYLERİN

SAYISI dates [W 129-140) arasında bölündüğü a nlaşılmaktadır. Parthia ve Roma arasında bir süre çatış­ ma yaşanma dı. Hindistan'da Kuşan İmparator­ luğu Maga dha 'y ı ele geçiren Çinlilere karşı Orta Asya 'ya seferler düzenleyen Kanishka [127-140) zamanında büyük ölçüde genişle­ di. Bu imp aratorluğun yazıtları Afganistan'd aki Amuderya Neh-

rinden güneyde Varanasi ve Sanchi'ye kadar olan bölgede bulunabilmektedir. Budizm 'in kuwetli bir koruyucusu olan Kanishka dördüncü Budist Konsülün e baskanlık etti ve baskenti Purushp~ra ' da [Peşaverl bir tapınak inşa ettirdi. Hadrian'ın sünnet adetini yasaklaması, Kudüs'ü bir Roma şehri Aelia Capitolina 'ya çevirmesi ve Kudüs'te Yahudi dini uygulamalarını yasaklamaya niyetlenmesi dindar Yahudilerin dini reformlara

Hadria n Filistin 'de Yahudiliğin ve isyandan sonra hayatta kalan Yahudilerin birçoğu ülke dışına kaç-

yasaklanması planını uyguladı

tı.

karşı ayaklanmasıyla

132 yılında Kudüs'te çok şiddetli bir isyana yol açtı. Simon Bar Kochba önderliğindeki isyancılar Roma'ya karşı başlangıçta başarılar kazandı. Bağımsız bir hü kümetin temellerini attı­ lar ve kendi paralarını bastırdılar. Hadrian Britanya valisi isyancılara karşı savaşı yönetmek üzere Julius Severus'u gönderdi . Severus 12 lejyondan toplanan askerlerle kurulan bir ordunun ba ş ına geçti . Büyük yerleş im yerleri isyancıların elinde değildi. Bu nedenle ellerindeki küçük hisarları korumaya çalışırken gerilla savaşı yöntemleri uyguladılar. İsyancı ların son güçlü mevzi isi Bethar 135'te büyük bir kıyım yapılarak Romalılar tarafından düşürüldü . Bu olaydan sonra ayaklanma giderek söndü.

Hazineli Kupa Bu güzel vazo Kôbil yakınlannda, 1. yüzyılda Kuşan yazlık başkenti alan

Kapisa'da (Bagram) bulundu.

81

200

BİN TEOTİHUACAN'IN Z~~VEYE ER)ŞTİG.

DONEMDEKI TOPLAM NÜFUSU

MEKSİKA VADİSİNDEKİ TEOTİHUACAN ŞEHRİ 200 yılından önce nüfusunun 80.000"e erişmesiyle 1. ve 2. yüzyıllarda büyük bir gelişme kaydetti. Şehir, bir ızgara planıyla ana caddesinin her bir başına ay ve güneşi temsil eden iki muazzam piramit yapılarak tasarlandı. il. Teotihuacan dönemi [0 -350) devasa Quetzalcoatl Tapınağının inşasına ve Teotihuacan ' ın Meksi-

138'de Roma imparatoru oldu. Antoninus tevazusuyla tanındı ve Roma 'dan nadiren ayrıldı. Daçya 'da [günümüzde Romanya) 140 yılı civarında başgösteren

huzursuzluklar ve 145'te Kuzey Afrika'daki ayaklanma i mparatorluğun sükunetini gereğinden fazla bozmadı. Antoninus İskoçya ve Yukarı Almanya"daki sınırları genişletti ve Britanya "da Hadrian Duvarının [bkz. 188-135) kuzeyinde yeni bir set inşa edilmesini emretti. Antenine Duvarı 63 ki lometre [35 mil) uzunluğundaydı. Hadrian Duvarı garnizonu kuzeye yeni bir dizi hisarlara kaydırıld ı. Ancak bu bölgelerde uzun süre kalmadı. Antoninus Pius"un halefi Marcus Aurelius 161 yılı civarında garnizonların Hadrian Duvarına çekilmesini emretti ve Roma sınırı 5. yüzyıla kadar burada

ka " nın geniş alanlarına

hakim olduğu ve Guatemala kadar güneydeki krallıkları kendisine tabi kıldığı bir i mparatorluğun oluşturulmasına

tanıklık etti.

Hadrian, Antoninus Pius'u [86-161) Antoninus"un akrabası Marcus Aurelius [121-80) hükümdarlık için uygun yaşa gelene kadar geçici bir çözüm olarak evlat ve halefi olarak kabul etti. Ancak Antoninus Hadrian 'dan 23 yıl daha fazla yaşadı ve

kaldı. Hıristiyanlık büyüdükçe tek bir doktrin tan ı mlanması sorunu da baş gösterdi. 2. yüzyılda ortaya çıkan alternatif doktrinler

63

KİLOMETRE İSKOÇYADAKİ ANTONİNE

SURUNUN

UZUNLUGU

82

arasında H ı ristiyanların Tanrısının

Meksika maskesi Teotihuoc6n'don bu gösterişli maske şehrin

eserlerinin özelliği alan yumuşak. düz hattan taşımaktadır.

tane lerinden kolye

yapılmı ş

Eski Ahit'teki Yahudi Tanrısından farklı olduğunu ve İsa ' nın insan doğasına sahip olmadığını öğreten Marcionizm de vard ı. Justin Martyr [y. 103-165) Hıristiyanlığın Yahudi kehanetinin gerçekleşmesi ve Hıristiyanlığın yeni seçilmiş halk olduğunu öne sürdü. Justin ayrıca Marcus Aurelius'a Hıristi­ yan doktrinini açıklamak amacıyla yazı yazdı.

MARCUS AURELIUS LUCIUS VERUS'LA BİRLİKTE 161 'DE TAHTA

GEÇTİ. Marcus ikisi arasında daha

yetenekli olan olmasına rağmen, 162 yılında Ermenistan'ın talihsiz bir işgalinin ardından Kapadokya valisinin Persler tarafından mağlup edilerek öldürülmesiyle durumu kurtarmak üzere doğuya gönderilen Lucius oldu . Lucius 163- 164"te Ermenistan ' ı tekrar Roma hakimiyeti altına aldı ve baskentine Kaine Polis !Yeni Şehir) ad ı nı verdi . Roma yanlısı yeni bir kral tayin edilmesinden sonra lejyonlar Pers topraklarına

''BİR ŞEY DOÖRU DEÖİLSE YAPMA: GE~ÇEK

DEGILSE SÖYLEME.,, İmparator Marcus Aurelius , Düşünceler'den ,

161-180

girerek Mezopotamya 'daki Edessa ' yı [Urfa) aldı ve Part başkenti Ktesifon 'a 165'te erişti. Romalı General Avidius Cassius [y. 130-175] Part sarayını yaktı ve daha sonra batıya döndü. Fırat Nehrine kadar, doğuda Dura Europos'a [kuzeydoğu Suriye) uzanan bir kısım toprak ilhak edildi. Bununla beraber zafer kutlamaları birliklerin veba hastalığını Roma 'ya 167'de getirmeleri ve hastalığın buradan da bütün Akdeniz 'e yayılması

nedeniyle uzun süreli olamadı. Part savaşları henüz sona Marcomanni Savaşla rı başladı. Langobard i e Obii kabileleri 167 yılı ba şları nda Roma eyaleti °annonia'ya saldırmak için Tuna ehrini geçti. Kolaylıkla ouskürtülmelerine rağmen arcus Aurelius 168' de durumu değerlendirmek JZere bölgeyi ziyaret e meye karar verdi. İki an kabilesi daha, arcoma nni ve Quadi, 'Tlparatorlukta "E!rleşmele rine izin .-erilme diği takdirde sınırı zorla geçme tehdidinde - lunuyordu. Ancak arcus·un mevcudiyeti :aydı ncı rol oynadı. Sefer, cius Verus·un 169 :;astarında vebadan ölümü -edeniyle kısa tutuldu. arcus İtalya'ya döndü, fakat e esi yıl Tuna üzerinden büyük ·r saldırı gerçekleştirmek için °a'lnonia'ya döndü. Saldırı 20.000 s kaybeden ve Marcomanni ve adi"nin İtalya·ya geçerek ~ ile i a'yı kuşatmasına yol açan = ma lılar için bir felaketti. arcu s'a kolay bir zafer sağlamak :rine, savaş 1Oyıl daha -- ncemede kaldı. Çin"de saraydaki hadım ksiyonu gücünü artırmış ve -.oarator Shaodi"nin 125.te :: ~ nilmesini düzenlemisti. parator Huand i [146-68) e im i döneminde bir dizi doğal ~ - et merkezi otoriteyi zayıflattı parator hükümetin fiili - trolü nü hadımlara bıraktı. 12 erm işke n

Marcus Aurelius Bu heykel Marcus Aurelius'u iddiasına Marcomanni Savaşlarında hiçbir zaman bütünüyle elde edemediği bir zafer pozuyla göstermektedir. karşın

yaşındaki

imparator Lingd i"nin

[W 168-89] naibi Dou Miao 'nun hadımları

katletme girişimi Ele verilen komplo neticesinde, Dou Miao intihar etmeye zorlandı . Dou Miao·nın yüzlerce yandaşının öldürülmesiyle düşmanları ortadan kalkan hadımlar karşılarında bir muhalif olmadan iktidara hakim oldu. başarısız kaldı.

MOCHE KÜLTÜRÜ 100 VE 200 ARASI NDA KUZEY PERU kıyılarında ortaya çıktı. Bu halklar Peru vadileri Moche, Chicama ve Virı'.ı 'daki üslerinden hareket ederek neredeyse tüm kuzey sahil hattına hakim oldular. Savaşçı bir halk olarak tutsakları nı Al Apaec [kelle alan) dahil Tanrılarına kurban ettiler. Altın işlemeciliğinde ustaydılar ve seramikleri olağanüstü gerçekçi bir niteliğe sahipti. Ro ma İ mparatorluğu 170.te krize girdi Marcomanni ve Quadi Kuzey İtalya ' yı işgal etti. Lazyge ve Costobocci kabileleri Balkanların geniş bölgelerini istila etti. Romalılar Tuna·dan dönen Marcomann ileri tuzağa düşürdü ve birçoğunu öldürdü . Quadi 171'de barış istemesine karşın, Marcomanni'nin boyun eğmemes i 172'de yen i bir saldırıyı zorunlu kıldı. Marcus Aurelius·un kuwetleri öldürücü darbeyi hiçbir zaman indiremedi ve savaş 175'te çıkmaza girdi. Aynı yıl mayıs ayında Marcus Aurel ius'un sefer sırasında öldüğü söylentilerinin çıkması Suriye valisi Avidius Cassius'u n isyan başlatmasına yol açtı. Avid ius Mısır' da imparator ilan

ALMAN KABİLELERİ Romalılar Julius Caesar'ın Ren Nehrine erişmesinden itibaren Alman kabileleriyle karşı karşıya geldiler. Tuna'nın ötesindeki Quadi ve Marcomanni gibi Alman grupları 2. yüzyılda sorun çıkarmalarına karşın 3. yüzyıl sonlarında Alman kabilelerinin kurdukları Franklar, Alamannlar ve Gotlar gibi yeni ve daha tehlikeli konfederasyonlar 5. yüzyıl ortalarında Roma İmparatorluğunun büyük kısmını işgal etti.

edildi ve kendi vilayeti Suriye dışında Arabistan·dan destek aldı. Ancak Part Savaşlarında birlikte savaştıkları Kapadokya valisi Martius Verus·un desteğini almakta başarısız olması durumunu hassas bir hale getirdi. Martius'un ordusu yaklaştığında tahtı gasp

etmek isteyen Cassius'un birliklerinin sadakati sarsıldı ve haziran ayında Avidius Cassius'un hoşnutsuz bir bölük komutanı tarafından öldürülmesi kısa, ancak tehlikeli macerasına son verdi. Marcus'un eşi Fa ust i na 'nın kocasının sağlığından endişe duyması

ve Commodus'un yönetim yeteneğine güven duymaması nedeniyle Avidius'u teşvik ettiği • yolunda fikirler öne sürüldü . Avidius·un isyanından kurtulan Marcus Aurelius 17Tde Tuna·ya döndü . Roma ordusu 179- 180 kışında Tuna derinliklerinde mevkiler tuttu ve Marcus Marcomannia ve Samartia adlı iki yeni Roma eyaleti kurma hazırlıklarına başladı. Fakat yaşlı ve yorgun Marcus Mart 180'de öldü. Oğlu Commodus savaşı oğlu

hızla sonuçlandırarak

Moche sa p lı kavanoz Bu kavanoz arka bölümüne iliştirilen tipik bir Moche "sap"lı kavanozdur. Kürek çeken figürün gerçekçiliği bu kültürün seramiklerinin

Roma ·ya döndü.

özelliğidir.

83

MÖ

700 -

MS

599

KLASİK ÇAG

Yu nuslu altın küpeler Hayvan başları yla süslü küpeler özellikle Doğu Roma İmparatorluğunda revaçtaydı. Bu çift, deniz Tanrısı Neptün'ün sembolünü taşımaktadır.

Dekoratif kadın başı

Çekül Bu bronzdan

yapılma

çekül

ağırlığı Romalılar tarafından

çizgilerin düzlüğünü ölçmeye yarayan bir araç olan groma'ya eklendi

Kırmızı

lal

tası

ve

altından

yapılmış bu k~lye göz kamaştırıcı

bir meyve

ağacı

şeklinde.

Yaprak şeklinde altın

Kemik iğ n e Bu düz ve ince bıçak veya iğnenin üstüne bir kadın başı oturtulmuş, böylelikle esasen sıradan bir ev aleti olan objeye bir süs öğesi

Bronz ağırlık

katılmışt ır

İbadet edenleri

•

taşıyan

araba

ROMALILAR MUAZZAM iMPARATORLUKLAR! BOYUNCA ZENGİN BİR MADDİ KÜLTÜRÜ YAYDILAR

Roma yaşam tarzı İtalya dışına istikrarlı biçimde yayılan Roma hakimiyetini izledi. Roma planlamacıları yeni şehirle r ta sarladı: yerel seçkinler Roma uygulamalarını benimsedi ve kitleler gla dyatör oyu nlarını izledi. Ev yaşam ı nda Roma giyim ve takı modası yaygındı.

Bronz pergel ve cetvel Pergeller mühendislerin ölçek planlarını veya modelleri iki misli veya yarı büyüklüklerinde kopyalamak için kullanılırdı. Alt noktalar arasın­ daki aralık her zaman yukarı noktalar arasındaki aralığın iki mislidir. Bir Roma ayağı (29.6 santimi uzunluğundaki cetvel kolay taşınabilmesi için katlanabilir özelliğe sahipti.

Ro m a l ıl a rın ele ge ç ird i ği birçok ülke başlangıçta dirense de, bu bölgelerin nüfusları, özellikle yönetici sınıfları zamanla Roma adetlerini kabul etti. Nüfuzlu kişiler Roma vatandaşı oldu, şehirlerde hamam ve mahkeme binaları gibi kamu binaları yaptırıldı , Roma lejyoner garnizonları stratejik yerlerde kuruldu ve yeni ticaret yolları Roma' dan lüks mallar getirdi. Sonuç olarak 1. yüzyıldan başlayarak 5. yüzyıla kadar olan döneme tarihlenen benzer Roma eşyaları Avrupa, Orta Doğu ve Kuzey Afrika' da bulunabilmektedir.

Okeanos'un başı

Okeanos hamamları Roma hamamlarının en önemlileri Libya'daki Sabratha şehrinde bulunan bu deniz tanrısı Okeanos mozaiği gibi zengin mozaiklerle süslendi.

Tahta tablet İnce bir tahtadan yapılan bu tür tabletler Roma ordusu tarafından günlük mektup ve kayıtları tutmak maksadıyla kullanılırdı. Resimdeki örnek İngiltere' de Vindolanda bölgesinde bulunmuştur.

Cetvel

ESKİ ROMA Geçit tören i res imli çanak Bir ç eşit alçak tabak olan bu lekane şarap Tanrısı Baküs'ü n onuruna geçit yapan yarı tnsan yarı ke çi satir sahneleriyle

Modern görünüm lü ren de

Antik ren de Peynir Romalıların beslenme düzenin de önemli bir yere sahi pti . Bunun gibi rendeler peynirin diğer yiyeceklerin üzerine se rpiştirilebilmesi içi n kullanı l d ı.

Amfora Romalılar yağ

şarap

gibi sıvıları bir tür geniş, iki kulplu depolama ka vanozları olan amforalarda taşırdı.

K ı sa k ı l ıç

ve

k ı sa k ı lı c ı veya gladius yakın mesafeden saldırmak için id eal ola n kı sa bir ağza sahipti . Askerler ve baz ı gla dyatörler tarafından

Roma

Kı sa ağız

kullanılırdı.

Asker ciriti Her Roma lejyoneri bu pi/a'lard an lciritl iki tanesini beraberinde bu lundururdu. Ciritin demirden yap ı l ma ba ş kıs mı kalkandan veya yaradan ç ıkarılmasını engellem ek üzere bükülecek şekilde tasarlandı.

Uzun demir sap

İ mpa ratorluk sikkeleri Mevcut imparatorun [burada Augustus ve Cladiusl büstünü taşıyan sikkeler kitlelere hükümdarlarının tasvirin i göstererek impa ratorluk çapında bir propaganda aracı olarak vazife görürdü. Vatandaşlık

belgesi bulunmayan kişilere Roma ordusunda 25 yıl görev yaptıkları takdirde, vatandaslık bahşedilir ve bu imtiyazı kaydetmek üzere bunun gibi bronz belgeler ve r ilirdi . Vatandaşlığı

Sapan taşları Romalı lejyonerler genellikle k ı l ıç larına güvenirdiler. An cak hafif piyade destek güçleri tahripkar etki yaratan bu metal sapan taşları gibi başka silahlar da kullanırdı. Küçük boyut fazla bir koruma sağlamad ı ----'

Gladyatör miğferi Romalı gladyatörler çeş i tli silah ve zırhlar kullanırdı. Bu tür miğferleri esk i Trakyalı savaşçıların silahlarına benzer silahlar ta şıyan Trakyalı gladyatör sın ı fı

'giyerdi .

Bronz gladyatör kalkan ı Hafif silahlı bir sınıf olan Tra kya glad yatörleri bunun gibi hafif, yuvarlak kal kan ları savunma maksad ıyla taş ı d ılar ve kı sa , kavisli bir bıçak olan ve rakiplere s aldırmak için kullanılan scimitar 'la bir likte bu kalkanları kulland ılar.

Banyo malzemeleri Romalılar hamamlarda yağ lanır ve ardından yağı vücutlarından sıyırarak ter ve kirden arınırdı. Bu gere çleri taşımak için bir halka kullanılırdı.

Giovanni Stradano·nun bu gravüründe İmparato r Commodus leopara boyun için ok atmaktad ır. Gladyatör d övüş le ri Commodus'un tutkusuydu .

eğ d ir m e k

CİN'DE HAN İ MPARATORU LİN ­

Dİ'NİN IW

168-89) sarayındaki hadımların artan yozlaşmas ı ve bir dizi doğal felaket 184'te katı­ lanların taktığı başlığın renginden dolayı Sarı Türban Ayak lanması adı verilen büyük bir ayaklanma ba ş lattı. 400.000 "e yakın isyanc ı batıya başkente doğru akt ı. Beş

Ölçek Pirinç mezhebi tarafından alevlendirilen bir ba ş ka ayaklanma güneybatıdaki Sichuan · ı almayı başardı. Sarı Türbanlılar 185 başlarında büyük ölçüde ezilmesine rağmen Han imparatorlarının kontrolü zayıflıyordu . Lingdi 189'da öldükten sonra yerine yarı kardeşi Xiandi IW 189-220) geçti, ancak hiçbir zaman gerçek güce sahip olamadı. Onun yerine imparatorlukta hakimiyeti 30 yıl boyunca ba şta güneybatıdaki Liu Bei ve güneyde Sun Quan olmak üzere bir dizi savaş beyiyle mücadele eden Han generali Cao Cao üstlend i. Marcus Aurelius'un oğlu Comm odus IW 180-92) 90 yıldır baba-

18

COMMODUS'UN TEK İMPARATOR

OLDUGU SIRADA YAŞI

86

sının yerine geçen ilk Roma imparatoru oldu, ancak bunun fe ta ket lere yol açan bir seçim olduğu anlaşıldı. Kız kardeşi Lucilla tara fından düzenlen d iği anlaşılan 182 yılındaki bir suikast girişiminden sonra Commodus gider ek despotlaştı. Komploya karı ş an birçok senatör idam edildi ve yön etimin kontrolü praetorian pr efect [saray muhafızlarının komuta nı) Tigidius Perennis"in eline geçti. Britanya ve Daçya "da [günüm üz Romanya ·sının büyük bölümü) küçük sorunlar meydana geldi, ancak oğlunu imparator ilan ettirmek için bir komplo düzenlediğinden kuş­ kulanılan Perennis 185"te kendi birlikleri tarafından infaz edildi. İmparatorluk mabeyincisi Clean der yönetime hakim olup hükümet görevlerini en çok para verene satarken Commodus kend isini gladyatör olarak arenalard a dövüşmeye verdi . Tahıl dağıtımın­ dan sorumlu kişi Papirius Dionysius, Cleander"in görevden alın­ masına yol açan yapay bi r k ıtl ı k düzenledi. Cleander"in ortadan kald ırılmasından sonra yerine geçen kişi de kısa süre sonra öldürüldüğünden daha istikrarlı bir yönetimi getirmedi . Commodu s ken disini giderek Her k ül'le [Yunan kahramanı) özde ş leştirdi ve Roma ·ya kendi adını -colonia Commodiana - verdi . En sonunda Com modus"un, kendisini öldürm eyi planladığına inanan saray muha fızlarının komutanı Laetus, 193 yılbaşı gününde harekete geçerek imparatoru zehi r led i ve zehir yeterli olmayınca boğarak öldürttü .

' ' BİRBİRİNİZLE UYUMLU · OLUN, ASKERLERE REFAH : SAGLAYIN, GERİ KALANLARI! DA DİKKATE ALMAYIN ... ' ' , Septim ius Severus'un ölüm

döşeğindeki

Roman History'nin 77. Kitabından

alıntı ,

sözleri, Romalı tarihçi Dio Cassius 211

ancak hükümdarlığı hemen akabinde ayaklanan sınır birlikleri nedeniyle k ı sa sürdü; Tuna bölgesindeki birlikler Septimius Severus·u [y. 145-211) imparator ilan ederken, Suriye birlikleri komutanları Pescennius Niger'i [y. 135-941 imparatorluk tahtına getird iler. Severus Roma ·ya daha önce ulastı ve Caesar unvanını [ast seviyede imparator) Britanya valisi Clodius Alb inus·a verdi kten sonra, doğuya döndü ve 194 ilkbaharında orduları Niger'i Suriye"deki İssus Muharebesinde mağl u p etti. Severus doğuda kaldı ve 195"te Part İmparatorluğuna sald ı rdı . Fakat isyan eden Albinus'la meşgul olmak için batıya dönmek zorunda kaldı. Albinus Lugdunum [bugün Lyon, Fransa) yakınlarında 197'de öldürüldü . Severus bunun ardında Partlılara döndü ve bu defa başkentleri Ktesifon "u 197'de ele geçirerek Roma kontrolünü Dicle Nehrine kadar ilerletti ve yen i

COMMODUS'UN 193' TE ÖLDÜRÜL-

MES İ NDEN sonra imparator ilan edile n sehrin valisi Helvius Partin~x [126-93) üç ay sonra öld ürüldü. Bu olay tah t iddiasında bulunan rakiplerin m u hafız kışlası önünde kimin imparator olacağı hak k ında bir açık artırmaya g i r iş melerine yol açtı. Artırmayı Didius Julianus [133-93) kazandı ,

Didius Julianus tara f ından her bir askere verilen para

Flavius Sulpi cianus tarafından : Mezopotamya vilayetini kurdu . her bir askere verilen para ! Br itanya'daki sorunlar

l l

Sadakat satın almak yaşlanan imparatoru 208"de bu Oidius Julianus tarafından birliklere vevilayete gitmek zorunda bıraktı. rilen rüşvetler imparator olması için · Geniş çaplı bir Roma harekatı eyaaçık artırmayı kazanmasını sağladı. letin kuzey sınırlarındaki Caledo-

JULIA DOMNA (170- 217) Suriyeli bir yüksek rahibi n k ı zı Julia Dom na Septimi us Sever us" la 18Td e evlendi. Bir ke hanet imparatorla evleneceğini söylemiş ve bu da d oğru çık­ mıştı. Güçlü ve zeki olmasına rağmen babalarının ölümün den sonra oğ u l ları Caraca lla ve Geta arasındaki uyumu sağla­ makta ve Geta " n ın öldürülmesini engellemekte b aşarılı olamadı. Caracalla öld ü r üldüğün­ de aç ka lmak yoluyla inti har etti ve bu protestosu Severus ailesinden geri kala nlara destek topla n m a sın d a etkili old u.

nialıları

ve Maetae"yi 209"da varmak zorunda Ancak 210 "da anlaşmayı bozup yeni bir sefer başlattılar. 211 Ş u bat"ta Severus Ebora cum "da [York, İngiltere) öldü ve yerini oğulları Caracalla ve Geta"ya bırakt ı . İskoç Savaş ın dan sonra Roma ·ya geri döndülerse de eş hükümdarlıkları kısa süreli oldu ve ikisi de 211 Aralık " ta öldürüldü . uzlaşmaya bıraktı.

HİNDİSTAN'DA KUŞAN HANEDAN! tarafından

kontrol edilen topraklar Kral Kanishka'nın 140'ta ölümünden sonra azalmaya başladı ve özelikle Huvishka ['iil> 160-90) yönetiminde büyük kayıplara uğ­ radı. Vasudeva IW 190-225) yönetimi ndeki Kuşan hakimiyeti en sonunda Pers istilacıların onları Kuzey batı Hindistan'dan çıkartma­ sıyla yıkıldı. Kuşan kralları çok küçül müş bir ülkeyi bir yüzyıl daha yönetmeye devam etseler de en parlak dönemlerini geride bı­ raktılar ve etkileri yerel ölçekte aldı.

Roma'da Caracalla'nın yönetimi alk taraf ından tutulmadı. Getirdiğ ı önlemler arasında vatandaşlı-

ğın, imparatorluğun neredeyse tüm erkeklerine verildiği 212 tarihli Antonine Anayasası da vardır. Ren 'e basarılı bir seferden sonra [213't~) Caracalla daha uzak bölgelere gitmeye kalkışarak 215'te Mısır'a ulaştı. Bilinmeyen bir nedenle kızgınlığa kapıldı ve İskenderiye'n in tüm sakinlerinin kılıçtan geçirilmesini emretti. Ertesi yıl Part İmparatorluğunun işgalini emretti. Muhafız alayının komutanı Opellinus Macrinus Caracalla ' nın kendisini öldürmek istediğinden şüphelendi ve durumundan memnun olmayan bir askeri, imparatoru öldürmeye ikna etti. Caracalla ' nın katlinden sonra ordu Macrinus'u imparator ilan

2000 CARACALLA

HAMAMINI KULLANABİLE­ CEKLERİN

SAYISI etti. Severus ailesine karşı kökleşmiş bir sadakat mevcuttu ve Suriye' de Julia D omna'nın kız kardeşi Julia Maesa'nın torunu Elagabalus'u [203-22) tahta geçirmeyi amaçlayan bir isyan baş gösterdi . Macrinus desteğini kaybetti ve Haziran 218'de kaçtığı Kapadokya' da öldürüldü. Elagabalus 221 'de veliaht olarak kuzeni Alexanius'u evlat edindi. Bu ikisinin 222'de araları bozulduğunda ordu Alexanius'u destekledi ve Elagabalus öldürüldü . Alexanius 13 yaşında İmparator Alexander Severus unvanıyla tahta çıktı. İran'da Part hükümdarlığı, veba hastalığı ve birbirini izleyen Roma

Caracalla kemeri Kemerin asıl halinde üst kısmında imparatoru bir savaş arabasında gösteren bir heykel vardı. Kemer Roma Mauretania Tigitana (günümüzde Fas) vilayetinin merkez şehri Volubilis'tedir. işg alleriyle zayıfla­ mıştı. Krallık,

207'de VI. Vologeses'in kardeşi V. Artabanus rakip-kral ilan edildiğinde ikiye bölündü. 216'daki başka bir Roma işgali Midiya vilayetinin büyük kıs­ mını tahrip etti. Bu karışıklığı fır­ sat bilen güneybatı Pars vilayetinin hükümdarı Ardaşir topraklarını genişletti ve nihayet V. Artaba nus'u 224 civarında mağlup etti. 1. Ardaşir ['iil> 224-42) bunun ardın­ dan kral ve Sasani hanedanının ilk hükümdarı ilan edildi. İran bir

Belh e Merv •BAKTRIYA ~-ô'>. ~1(\6.S Taxila • • Kab ı l

e N işapur

Kıbrıs*

Akdenız Aleksan

0

Şa

eBarbalissus

Ektabana

HORASAN

5~R~4~o:;~:ısTA~alut; • ~ıhavend •

reıa • Kudüs

SASANI

Seleucia .. Ktesıfon

IMP.

Babil •.MEŞAN · ~'(,5/ısTAN

241- 72) HÜKÜMDARLIÖI ZAMANINDA GÜCÜNÜ YENİDEN KAZANDI . 111. Gordian 'a karşı Ktesifon yakınlarındaki Mische'de önemli bir muharebe kazandı. Bundan kısa süre sonra 111. Gordian öldü rüldü ve yerine ordu komutanı Philippus [veya "Arap " Philippusl geçti. Philippus Şa­ pur'la barış yaptı, ancak Sasani topraklarından çıkmak için yüklü bir tazminat ödedi. Halefleri anlaşmanın hükümlerini ihlal etti ve bu nedenle 256'da Şapur Suriye'yi işgal etti ve Dura Europos ve Antakya şehirle r ini ele geçirdi . O tarihte tahtta bulunan Valer ian lal> 253-60) bir süre sonra Antakya'yı geri aldı. Bununla beraber 260'ta bir tuzağa düştü ve Şapur tarafından esir alındı. Romalılar

1. Şapur' un

kabartması

Bu kabartmada/. Şapur Roma imparator/an 111. Gardian ve Valerian'a karşı zafer kazanmıştır. Şapur'un tutsak aldığı Va/erian 'ı atma binmek için kürsü alarak kullandığı söylenir.

karışıklık

içinde

kaldı

ve

Şapur'un

orduları İconium'a [bugün Türki-

ye ' deki Konya! kadar ilerledi. Roma İmparatorluğunun batı bölümleri de artan baskılarla karşılaştı. Roma eyaleti Daçya, Carpi halkı tarafından 214 civarında istila edildi. Carpiler yeni bir grup olan Gotlarla birlikte Tuna üzerinden 239-40 yıllarında akınla ra katıldı. İmparator Philippus'un 248'de Carpi ve Gotlara ödediği yıllık harac ı ödemekten vazgeçmesi Moesia'yı [günümüzde Bulgaristan! istila etmelerine yol açtı. Philippus, Qu intus Decius'u istilayla meşgul olması için gönderdi. Decius'un kazandığı başarılar birliklerinin onu imparator ilan etmesine yol açtı. Decius Roma 'ya yürüyerek Philippus'u yendi ve öldürdü. Roma'daki iç savaşı haber alan Gotların tekrar istilalara başlaması ise Decius'un 250'de tekrar Balkanlar'a gitmesine yol açtı. Gotlar önderleri Cniva başkanlığında Moesia eyaletini yakıp yıktılar ve

VALERİAN'IN PERSLER TARAFIN·

:C:ı

r ilk önderlik tecrübele-- oabası Ardashir'e Part -;-sa ı d hanedanına destek

__ - ta yen mesi Suriye ve

:::opotamya'da geçici bir ...:." ~., uk kurmasına yol açtı. a Antakya' da aldığı r Veh Antiok Şapur Sa r·un şehri Antakya'dan --a ı) adlı yeni şehrini inşa = ,.,..,ekte kullandı.

DAN 260'TA tutsak al ı nması Roma İmparatorluğunun doğusu kadar batısı için de yıkıcı sonuçlara yol açtı. Valerian'ın oğlu Gallienus IW 260-681 İtalya·n ı n Alman kabilesi luthungi tarafından işgal edilmesine önlemeye çalışırken Alman ve Frank akıncılarının aştığı Ren sınırlarını güçlendirmek için kaynağa sahip değildi. Aşağı Germania valisi Marcus Postumus bu sırada isyan ederek Gallienus'un Galya ve Almanya vilayetlerinin sorumluluğunu verdiği oğlu Saloninus·u öldü rdü. Postumus kendisiGal İmparatorluğu Postumus, Gol İmparatorluğunu Golya, Almanya, Britanya ve İspanyayı ele geçirerek başlattı. 274 yılında çöküşünde son hükümdarı Tetricus İspanyayı kaybetmişti.

ni imparator ilan etmekle birlikte, daha önce tahtı gasp edenler gibi Roma üzerine yürümeye giriş­ medi ve bunun yerine bir Gal İm· paratorluğu kurdu. Bu imparatorluk başlang ı çta Britanya, İspan­ ya, Batı Almanya'nın bazı bölümleri ile Galya·yı kapsadı . Postumus, resmi bir imparatorluğu yansıtan ve bir senatonun tamamladığı bir yönetim biçimi oluşturdu. Kendi birlikleri tarafından 269' da öldürülen Postumus'un yerine preatorian prefect Victorinus getirildi. Batıda Got işgalleri ve doğuda Palmiralı Zenobia ' nın isyanıyla karşı karşıya

kalan Galllineus Gal İmparatorlu­ son verecek güce hiçbir zaman erişemedi. Ordu tarafından 268.de öldürüldü ve yerine Balkanlar'da savaşmaktan Galya'yla uğraşmaya zaman bulamayan il. ğuna

Kuzey Denızı

ANAHTAR s,ıksonlor \

Postumus döneminde Galya İmp., 260-68 -

-= sehir Nicopolis'i lgünü-.:e 3ulgarista n ' ın Nikopol

=·

Mogontıacum

Roma İmp.,260

Ourocortorum •

Tre~~~~~~

u.sattılar. Savaş Romalılar

s höyük mezarlara gömen Orta Japonele geçirdi. a kın da bilgilerin büyük ·deki Yamata kraliçesi::: - Himiko olarak kaydeden := a tarın dan gelmektedir.

..,

"

~

t"r

"'"!.·

Norcomonni

/"'"""tJI

İSPANYA

.,.

~

Korsıl

Tetricus döneminde Galya İmp., 270-74

Claudius Gothicus geçti. Roma İmparatorluğu ancak Aurelian 270-741 zamanında Galya·yla uğraşacak kadar güç kazanabildi. Bu sırada Gal İmparatorluğu zayıf­ lamıs ve son hükümdarı Tetricus IW :270-74] ordu içinde bölünmelerle karşılaşmaktaydı. Tetricus Chalos yakınlarında tutsak alındı ve Gal İmparatorluğu tekrar Roma

!W

Kartaca e

e Siraküza

Palmira Kraliçesi Zenobia'nın Aurelian Augustus 'a sözleri, Historia Augusta'dan, y. 375-400

''PROBUSSAVAŞSANATINDAKİ BİLGİSİ NEDENİYLE NEREDEYSE

İKİNCİ HANNİBAL'Dİ. " Aurelus Victor, Romalı tarihçi ve devlet görevlisi, De Caesaribus'tan, y. 360

Teotihuacan'daki (günümüzde Mexico City yakınlarında) piramit 200 yılından sonra şehri n Ölüler Bulvarının bir ucunda i n şa edildi. Güneş Piramidi caddenin d i ğer ucunda bulunma ktadı r. ÇİN'DE BATI JİN HANEDANIN İLK İMPARATORU Wud, ıw 265-89] Batıya

ticaret yollarını güvenlik altına alan ve ulaşımı kolaylaştır­ mak için Sarı Irmak üzerinde köprü inşa ettiren kuwetli bir hükümdardı. Ancak, Üc K rallık dönemi savaş ları lbkz ..231-244] vergilerin yükselmesiyle birlikte devleti fakirleştirmiş ve birçok köylü korunmak için toprak sahiplerinin yanı­ na kaçmış, bu da özel orduların ortaya ç ıkmasına yol açmıştı. Roma İmparatorluğunda İmpa­ rator Aurelian·ın ardından -275'te öldürüldü- Probus 276.da iktidarı

ele geçirmeden önce, kısa süre iki imparator -Tacitus ve Florianus- tahta çıktı. Probus iki yıl içinde Tuna'daki Gotları yenerek Frankları Ren 'den geriye sürmüştü. İran'a karşı 281 'de planlanan bir sefer Batı' da tahtta hak iddia eden iki kişinin, Bonosus ve Proculus'un, isyanları nedeniyle gerçekleşemedi. Askeri başarı­ larına rağmen Probus, Sirmium·da !bugünkü Sırbistan] bayın­ dırlık projelerinde çalışmaya zorlandıkları için kızgın olan birlik leri tarafından 282'de öldürüld ü. yaşayan

KÜÇÜ K ASYA'DAKİ ROMA ORDUSU,

imparatorluk

muhafızlarının

eski

komutanı Diocles'i İmparator Di-

ocletianus IW 284-3051 adıyla 284'te tahta geçirdi . Diocletianus 285'te Carinus'u !Batı İmparator­ luğunun o tarihteki hükümdarı] yendi, orduyu yeniden düzenleyerek ve eyaletleri alt bölgelere ayı­ rarak imparatorluğun yeniden teş­ kilini başlattı. Sınırlardaki sorunlar yalnız başa çıkılamayacak kadar büyüktü; yönetimde yanında olması icin Maximilian 'ı 1250-310] önce c'aesar lası imparator] daha sonra Augustus !kıdemli imparator] unvanlarıyla 285.te hükümdar olarak atadı. Britanya'nın Carausius 'un döneminde 286'da imparatorluktan ayrılması Diocletianus'un daha fazla değişime ihtiyaç olduğuna inandırdı. O ve Maximilian 293'te iki yeni Caesar daha atadılar; Constantius Chlorus IW 293-306] Diocletianus·a batıda yardım edecek ve Galerius [W 2933111 doğuda Maximilian ' ın astı olacaktı. Bu tetrarşi !dört imparator sistemi! Britanya·da 1296] ve Mısır' da [298] ilk zamanlar başarılı oldu. Diocletianus 294'te bronz ve gümüş, yeni paralar basarak sikke sistemini değ i şt i rd i ve 301 'de artan enflasyonu kontrol altına almak için Azam i Fiyatlar Fermanın ı çıkardı. Diğer önlemlerinin

30

Pers kabartmas ı Paikuli frizi Narseh'in Ermenistan'daki zaferlerini kutlamakta ve öncülü 111. Vahram'ı tahttan indirmesini meşru göstermektedir. tersine. bu önlem

başarı

kazana-

madı.

1. Şapur"un 272.de ölümünden sonra İran bir siyasi istikra rsızlık dönemi yaşadı. Narseh IW 293302] 293'te İran tahtına çıktı. Ermenistan ve Mezopotamya 'da Romalılar' ın aldığı toprakları geri al-

KİLOMETRE KARE TEOTİHUACAN'IN EN PARLAK ZAMANINDA KAPLADIGI ALANIN BÜYÜKLÜGÜ

mak için kararlıydı. 296'da büyük bir istila başlatarak Caesar Galer ius'u 297'de mağlup etti. Ancak ertesi yıl Galerius Narseh'in ordusunu Ermenistan'da ezici bir yeni lgiye uğrattı ve Pers kralın ailesini esir aldı. Galerius'un Ktesifon'a kadar ilerlemesi ve şehri 298'de ele geçirmesi üzerine Narseh antlaşmaya varmak zorunda kaldı INisibis antlaşmas ı]. İran Romalı­ larla izleyen 40 yıl boyunca barış içinde kaldı. Meksika Vadisinde Teotihuacan şehri 300 yılı civarında gücünün doruğuna ulaştı. Şehrin ana caddesi -Ölüler Bulvarı- Ay Piramidi ile Ciudadela !hükümdarın sarayı olması mümkündür] arasında uzandı ve bulvar boyunca şehrin beylerinin ikametgahları sıralandı.

Milvia Köprüsü Muharebesine ilişkin bu 16. yüzyıl freski Vatikan"daki Papalık Sarayındadır. Muharebeden önce imparator Konstantin"in, rüyasında zaferini öngören bir Hıristiyan sembolü gördüğü söylenir. HIRİSTİYAN CEMAATİ 250VE 260'LARDA GÖRDÜÖÜ EZİYETLERS DEN SONRA Roma İmparatorlu­ ğ unda 40 yıl süresince sükunetiçi nde yaşam ışt ı. Diocletia nus 303"te tüm kiliselerin yıkılması ve

75.000

Hıristi yan kitaplarının yakılma­ sını

emreden bir ferman ç ıkarttı ­ durum bütünüyle değişti. Bunu izleyen daha sert bir ferman Hı ristiyan din adamlarının tutuklan ması n ı emretti ve bir diğeri de tü m Hıristiyanların pagan tanrıları­ na kurban sunmasını mecbur tutu. İ nançlı Hıristiyanlar bu taleplere uyamadılar ve birçoğu öldürü ldü . Diocletianus 304"te ciddi biçimde ha stalandı ve kendisi ile Maximilian·ı n tahttan ineceklerini duyurdu . Constantius Chlorus ve Galerius ugustus olarak tahtı devralacaklar ve Maximus !Galerius·un kuzenı) ve Flavius Severus !Galerius·un ordudan meslektaşı) yeni Caesarlar olacaklardı. Yen i tetrarşi ğın da

J

Oiocletianus Sarayı ::ı.odetianus 305'te emekliye aynlmas.'ldan sonra otu. rm . ok için, Hırvatistan, Solıt'te büyük bir saray mş a ettirdi. Bu-:ıda lahana yetıştırmekle uğraştı.

Milvia Köprüsünde savaşanların sayısı

Maxentius'un kuwetleri Konstontin'in kuwetlerinin sayısmdan fazlaydi. Ancak ordusu Konstantin'in askerleri ile nehir arasmda sıkıştı. kısa sürede bozuldu. Constantius Temmuz 306"da Eboracum"da !günümüzde York, İngiltere! öldü ve oradaki birlikleri oğlu Konstantin 'i yeni Augustus olarak ilan ettiler. Ekim ayında Ma x imil ian· ın oğlu Maxentius IW 306-1 21 Roma ·da imparator olarak taç giydi. Severus Roma ·y ı Ma xentius"tan almaya çal ı ş ırken öldürüldü ve Maximian kendisini Augustus makamına getirdi. Emeklilikten geri ç ağrılan Di ocletianus başkanlığında, anlaş­ mazlıkları çözümlemek üzere 308"de Carnuntum Konferansı düzenlendi. Konstantin Licinius·u Augustus IW 308-241 yaparak mevkiisi dü ş ürülmek suretiyle Batı"da Caesar olmayı kabul etti, Maximin Dala da IW 310-1 31 doğuda Galerius"un Caesar"ı oldu. Bu yeni düzenleme eskisin den daha fazla başarılı olmadı. Galerius 311 "de öldü ve Maximian Doğu"da Augustus oldu.

zuldu. Barı ş 31 Tde tekrar sağlandı ve Roma İmparatorl uğu altı yıl boyunca huzursuz bir barış dönemine girdi. Cin"de Wud i"i n halefi Huidi"nin 290-306) akıl sağlığı yerinde olmadığından bir dizi naipler imparatorluğun kontrolü için mücadele etti. Huidi "nin kardesi Huaidi IW 307-12) Kuzey Xionghu kabilesini rekabet içindeki Çin fraksiyonlarına karşı mücadelesinde yardımcı olması için davet etti, ancak kabile Huaidi"yi tutsak aldı. Son Batı Jin imparatoru Mindi IW 313-16) Xionghu"nun Chang"an · ın !günümüzde Xi "an) başkentin i yağmalamala­ rına tanıklık etti. Jin güneye kaydı ve Yuandi IW 317-231 burada 31 Tde ilk Doğu Jin imparatoru oldu.

Maximian Hıristiyanlara karşı yeni önlemlerin alınmasını emretti. Konstantin ise İtalya·yı işgal etti ve Ekim 312" de Maxentius·u Milvia Köprüsü Muharebesinde ye nerek öldürdü. Muharebeden önce Konstanti n"i n rüyasında HiRo simgesini gördüğü ve ordusuna bu simgeyi kalk anlarına işlet­ meleri emrini verdiği söylenir. Licinius ve Konstantin 313"te Mediolanum"da !günümüzde Milano) buluşarak iktidarı paylaşmaya ve fiiliyatta Hıristiyanlığı yasallaştıran tüm inançlara ibadet özgürlüğü verilmesine dair Milano Fermanı­ nı çıkarttılar. Licinius daha sonra doğuya döndü ve Maximin Dala"yı öldürerek doğu eyaletlerdeki güvenliği temin etti. Konstantin ve Licinius arasındaki ittifak 316 'da bo-

IW

AVRUPA

Colonia e Agrippina

Londinium e

Hi-Ro simgesi lsa'nm isminin Yunanca yozımmm ilk harfleri olan Hi-Ro monogramı Hıristiyanilğm erken simgelerinden biri olarak önem kazandi.

Augusta • Treverorum

ATLAS

Karadenız

Agu~qn~rt~a••

A,ugustodunum •

OKYANUSBUurdı·gala o Lu~i~~~~=oValentı· a o Medi~~~~.~ Ne~aus~s •

Bıterrae

•

Pisa .• Flo

Massilia

oSırmıum Chalcedorı

ntia

Carales • Hippo Regiui eTıpasa

~hılıppi

Stobi •

roas e rcyzicus Tarsus e e Anazarbus Sardes • e Hıerapoli s • • Antakya • Dura-Europos Efes • Myra Seleucia . e palmira ın: • Miletus • • S~ lam is e •Trıpolıs Cor'inth Cos Paphos • . ~ Şam. Rodos T ıre Berytus

Thessalon ic: Nico polis •

Corduba Ga rtha go His pa l" s • • • rN ova

Amisus

Sin~:a:i :• o l'leocaesarea rg:~~:~~~iae Nicaea Nyss; V e Edessa

Konstantin~~olls~ ~ icomedia

Salonae

e Ro rne N ea pol ~

Barcino •

lllıber r is • Tingıs

• Poetovio

M essin a •~tıeg ium

Af

Sıdon

e Syracusa • f( artaca

Betle hem : Kudüs e Petra

Ak den i z

• Melıto SiccaVe neria

Alexan dria • Ptole ma is • e Cyrene

• Leptis Magna

AFRİK A

Hıristiyanlığın

Coptus e

ilk yayılışı

Hıristiyanilk 2. ve 3. yüzy!llarda Anadolu, Güney Ga/ya,

İtalya, Mısır ve Afrika vilayetinde (Tunus) güçlü cemaatler oluş turarak yaylidı.

ANAHTAR 325 yılında

Hıristiyan l ığın

güçlü

olduğu

bölgeler

' ' DİGER İNSANLARDA KIYIM ZEVKİ BAZEN GÜCÜNÜ YİTİRİR ... CONSTANTİUS'TA DAHA DA ŞİDDETLİ HALE GELDİ. '' Ammianus Marcellinus (d. y. 330) İmparator II. Constantius'un karakteri üzerine yazısından, The Later Roman Empire

325'te İznik Konsilinde (resimde) toplanan kilise önderleri çoğ unlukla Doğ u Kilisesine mensuptu ; yalnızca sekiz Batılı piskopos lznik'e seyahat etti. 1. CHANDRAGUPTA b atı Ga nj Ovasındaki küçük bi r krall ı kta 320' de çıktı. Güçlü Li ccachevi hanedanında n prenses Kuma radevi ile faydalı bir evlilik ve fetihler vasıtasıyla ülkesini Magadha 'dan [Güney Bihar'da] Prayaga 'ya kadar [Uttar Pradeş' tel merkezi Ganj'ın büyük kısmını içine alacak şekilde genişlett i. Selefleri Guptalar Kuzey Hindistan ' ı yaklaşık 150 yıl boyunca yönetti.

tahta

Hıristiyanl ı ğı 313 yılında kabuleden Roma imparatoru Konstantin Hır i stiyanların gerek doktrinde gerekse örgütlenmede birlik içinde olmaktan çok uzakta oldukları­ nı anladı. Küçük Asya'daki İznik 'te 325'te bir kilise konsilini toplantıya çağıra rak Aryanizmin [İsa'nın baba olan Tanrıya tabi olduğuna inanan Ari us teolojisi] yarattığı bölünmelere karşı bir ortodoks anlayış kurmak [ve ka bul ettirmek] istedi. Konstantin d ı şı nd a 300 kadar kilise önderi top la n t ı ya kat ıl dı ve Arius'un görüşleri la netlendi.

KONSTANTİNO­ POLİS'TEKİ BÖLGELERİN

SAYISI

Konstantin Sütunu Konstantin'in yeni şehri için yaptırdığı eserler arasında ayakta kalan tek anıt bugün lstanbu/'un merkezindeki bu sütundur.

Licinius'u [W 308-24) 324'te yendikten sonra Konstantin Doğu Roma İmparatorlu ğ u için Avrupa ile Asya arasın d a stratejik bir mevki işgal eden eski Byzantion şehrinde bir başkent kurdu. Pagan tapınak larını yıktırdı, Ayasofya gibi yeni kiliseler yaptırdı ve Roma 'ya rakip olacak kamu binaları tesis etti . Konstantinopolis [günümüzde İstanbul] resmi olarak 2 Nisan 330 tarihinde başkent oldu. Doğu Roma İmparatorluğuna 1000 yılın üstünde başkentlik yaptı.

8

SAMUDRAGUPTA TARAFINDAN BASTIRILAN SAF ALTIN PARA TÜRLERİNİN SAYISI 335'TE SAMUDRAGUPTA [ili 335- 75) babas ı 1. Chandragupta'nın Kuzey Hindistan'daki topraklarının hükümdarı ola rak yerini aldı. Gupta Krallığına ilhak ettiğ i Uttar P radeş ve Mathura ·daki bir dizi seferleri hakk ı nda Pragaya'da d iktir d i ği yazıt gü nümüze gelmiştir. Ayrıca H ind i stan'ın doğu

337 -61 l D oğ u İmparatorluğunu yönetti. Hükümdarlıkları, b abasının erkek akrabalarının hemen hepsini Konstantinopolis'te katletmeleriyle ve tahta rakip kimsenin ka lmamasını sağlama larıyla başla dı. En büyükleri olan il. Konstantin k ı demini kabul ettirmek istedi, ancak İtalya'nın 340'daki bir istilası sırasında öldü. Bunun ard ın da n Ko nstans, Galya'daki Frank işgalcilerin e karşı bir dizi sert çarp ı şma yürüttüğü ve karş ı laştığı sorunlar nedeniyle 343'te ziyaret etmek zorunda kaldığı [bun u yapan son tart ı smasız Roma hükümdarı ola r~kl Britanya'nın yönetimini devralarak B atı Roma imparatoru oldu. Hayatta kalan iki kardeş arasındaki sorunlar, özellikle [il. Constantius'un sürgün ettiği, fakat Konstans'ın makamına iade etmek istediği] İskenderiye

kıyılarındaki Madras·a ka dar fetihler yapıp Batı Bengal dış ı nda Racastan ve Pencab' a boyun eğdirdi. Diğe r başka bölgeler de

üstünlüğünü tanıya rak Samudragupta'yı Maurya'dan sonra en güçlü Hint hükümdarı haline getirdi. Konstantin vaftiz olmayı ancak ölüm döşeğindeyken kabul etti ve 337' de öldü . Verasete ilişkin kesin hükümler bırakmadan ölerek, imparatorluğun oğulları aras ı nda

bölünmesine yol açtı; il. Kon stantin [W 337-40) İspanya, Galya ve Britanya'ya sahip oldu; Konstans IW 337-50) İtalya'yı yönetti ve il. Constantius IW

Altın Gupta sikkesi Birçok Gupta sikkesi bazı Gupta hükümdarları rarafından icra edilen törensel at kurbanlarıyla ilişkili alması mümkün olan at şekilleri içermektedir.

piskoposu Athanasius 'un statüsü kon usundaki ilişki leri n i kötüleştird i. 350' de kıdemli bir askeri görevli olan Magnentius Güney Galya'daki Augustodunum' da [günümüzde Autun , Fransa] isyan etti ve Konstans öldürüldü. İra n 'daki savaşlarla uğraşan il. Constantius başlang ı çta bu türe diyi hoşgörd ü, ancak 351 'de ona karşı harekete geçti . il. Constan tius'un ve l iahdı olmad ı ğın d a n 337 kıy ı m ı n d an hayatta kala n az say ıd a kişiden biri ola n kuzeni Gallus·u 351'de Caesar mevkiine yükseltti ve Doğu'nun yöneti mini ve rdi . Bu esnada Bat ı 'da Magnentius'a karşı seferini sü rdü rdü. Magnentius'un kuwetleri Mursa'da [günümüzde Hırvatistan] yenild i; İtalya ve Afrika hızla geri al ı n dı ve 353 'te Magnentius Galya'da intihar etti. İz leyen yedi yıl boyunca il. Constantius başlıca, Galya 'ya Frank isti l aları, 353'te tahtta hak iddia eden Silvan us'un isyanı ve doktrin ihtilaflarını çözmeye çalışa n kilise konsilleriyle [i l. Constantius geleneksel Ortodoks l uğa ka rş ı Aryanizmi tercih etmekteydi] uğ raşa rak yalnız başına hüküm sürdü . Sonunda Gallus çok i ht iraslı görü lmesi nedeniyle 354'te tahttan indirilerek öldürüldü . il. Constantius onun yerine Gallus'un kardeşi, pagan felsefesine bağlı çalışka n bir genç olan Julian 'a döndü. Si lvan us'un isyanının ard ı ndan 355 'te Julian Caesar ünvanıyla Frank i stilac ı larla savaşlarda şaşırtıcı bir şekilde başarı gösterdiği Galya ·ya gönderildi.

ETİYOPYA'DA AKSUM KRALLIGI

sınırlarında

Roma dışında Hır isti yanlığı kabul eden ilk devletlerden biri oldu. Suriyeli Hıristiyan misyoner Frumentius kral Ez ana " yı IW> 320-601 Monofizitizmi lisa " nın tek ve kutsal doğasını vu rgulayan bir doktrini abul etmesini sa ğ l adı. il. Constantius'tan Ezana'ya,

başladılar

!Meksika! gibi büyük yerleşik merkezleri , merkezi bir akropole yerleştirilmiş büyük piramidal tapınaklar ve saray kompleksleri yle nitelenmektedir. Mayalar önemli olayları anmak icin diktirdikleri bircok stelae lislenmis taş' bloklar! üze.rinde . günümüze erişen hiyeroglif bir yazı şekli geliştirdiler. Tikal'de bu tür tarih verilmiş anıtların ilki 292 senesindendir. Tikal'in adı bilinen ilk kralı 1. Siyaj Chan K'awiil' dir ly. 3051. Chak Tok lch'aak'ın IW> 360-761 hükümdarlığında Tikal klasik Maya şehirlerinin en büyüğü ve en güçlüsü oldu. Roma İmparatorluğu 340 ve 350'lerde batı ve doğu

bağlılığını

Aryanizme çevirmesini ve cru mentius"un erine bir - ryanpi skoposu ~-,,.,,a sını isteyen 357 bir mektup

-=aratorl arın ı n

dini ciddi bir şekilde ortaya koymaktadır.

-~s tarını n

!arıyla

=

diğini

OMETRERE

AL

,

RİNİNİN

-~I(y.400)

istilalarla karşılaştı. Franklar Ren'den baskıya ve 350 yılı başlarında bazı eski Roma kalelerini işgal ederek Ren sınırını geçtiler. Caesar Julian Franklara karsı bir dizi sefer 1356-591 yaptı ve.ele geçirdikleri toprakların büyük kısmını geri aldı. Doğu' da Romalılar ve Roma İmparatorluğunda 350'lerde yaşanan siyasi sorunları fırsat bilen il. Şapur IW> 309- 79] hükümdarlığındaki Persler arasında çatışma çıktı. il. Şapur 359'da batıya doğru ilerledi ve büyük Roma kalesi Amida 'yı !bugünkü Diyarbakır, Türkiye ] Batıda

Ezana , sınırlarının ötesine seferler düzenledi : Bir yazıt, komşu ""Gaze"ye, sonra Agarne ve Siguene "ye ·· savaşlardan bahsetmekte ve ordularının Meroe şehrini !Kuzey Sudan! işgal etmiş olabileceği anlaşılmaktadır.

Bu fetihler ve Afrika ve Arabistan ticaretini kontrol ederek zenginleşen Aksum 7. yüzyıla kadar bölgeye hakim Sahraaltı

olabilmiştir.

aldı . Roma ' nın doğudak i

pozisyonunu tehdit ederek diğer bazı şehirleri de ele geçirdi ve nüfusları İran·a göç ettirdi.

ANAHTAR

Klasik dönem öncesi Guatemala ve Meksika"nın Maya Krallıkları 200-300 yılları ci varında bir çöküntüye girerek nüfusları azaldı, inşaaat

faaliyetleri kesildi. Ancak bölge kısa süre içinde bir dizi güçlü krallığ ı n belirdiği, Maya Uygarlığının klasik dönemi 1300-9001 olarak adlandırılan yeni bir çağın başlamasıyla tekrar canlandı. Tikal IGuatemelal ve Palenque

• •

KuzeyMaya Orta Maya GüneyMaya

+ Maya yerleşimleri -+

Ticaretyolları

Maya Krallıkları Klas_ ik Maya kültürü Uaxactun ~'1' ve Tikal gıbı ova şehırlerınden ~ çıktı, ancak yaylalara ve Yucatan +o.r Yarımadasına yayıldı. r4 N u u 5

93

İ sta nbu l' daki Aya İrini Kilisesi 1. Konstantin tarafından yaptırıldı .

İ mpara to r Julianus burada dini bir tartı şma sırasında görülmektedir. Dini sebeplerle sürgüne gönde rilm iş olan ların d önüşünü

öngören bir kararnameyle H ıri stiyan la r arasında uyumsuzluk yaratmaya çalı ştı .

ÇİN'DE DOGU JİN HANEDAN! (317420) ülkenin güneyine nispeten istikrar getirdi. İmparatorların bir çoğu kısa süre yaşasa da güneyin başkenti Nanjing 'teki bürokrasi etkin bir şekilde işledi ve dönem kültürel bir canlan maya tanıklık etti. Gu Kaizhi [y. 345-406] gibi sanatçılar Mürebbiyenin Saray Hanımlarına Öğütleri [Admonitians af the lnstructress to the Palace Ladies] gibi başyapıtları resmetti, ayrıca resim kuramları üzerine kitaplar yazdı. Kuzey Çin, diğer taraftan, son derece istikrarsız bir halde kalmış ve çoğunluğu göçebe gr uplarca yönetilen On Altı Krallık arasında bölünmüştü. Doğu Jin imparatorlarının On Altı Krallığa karşı tutumları savunma ile özellikle Sic huan ve Luoyang ' ı geri alan Mudi'nin [ili 345-61] hükümdarlığı sırasındaki saldırı savaşları arasında değişiklik gösterdi. Ancak elde edilen tüm kazançlar imparator Aldi'nin [ili 362-65] zamanında yitirildi. Doğu Jin 383'te [Xi-

DÖNEKJULIANUS (331-631 1. Konstantin'in kuzeni Julianus Hıristiyan eğitimi aldı. Ancak y. 351 'de Efesli Maximus'un etkisiyle pagan oldu. Julianus beklenmedik şekilde 363'te imparator olduğunda Hıristiyanların edebiyat öğretmesini engelleyerek paganizmi tekrar kurmak istedi. Hıristiyanlığa ihanet olarak algılanan tutumu nedeniyle Hıristiyan yazarlar tarafından "Dönek" olarak

adla n dırıldı.

94

16 304-439 ARASINDA ÇİN'DEKİ

KRALLIKLARIN SAYISI aouwudi hükümdarlığında] ülkenin kuzeyindeki önemli bir işgali savuşturmak zorunda kalacaktı. Roma İmparatorluğunda Julianus 360'ta birlikleri tarafında August us ilan edildi ve Constantius'a meydan okur hale geldi. Küçük Asya 'ya doğru ilerleyen Perslerin tehdidi Constantius'un hemen cevap veremeyeceği kadar büyüktü.

Kasım

361'de isyanla için nihayet batıya ilerlerken öldü. Artık tek imparator olarak kalan Julianus bir tür pagan Ortodoksluğu ve Hıristiyanların gücüne karşılık vermek üzere resmi bir pagan rahipleri uğraşmak

hiyerarşisi oluşturarak

Roma imparatorluğunda­ ki paganizmin rolünü yeniden k ur maya girişti. Pagan tap ına k larını tekrar açtı ve kurban sunma hakkını yeniden verdi. Julianus 363'te İ ran lideri il. Şapur'un imparatorluğa 359-60 yılla­ rındaki saldırılarını

cezalandırmak için iran'a sefer e ç ıkt ı. Ktesifon 'a erişti, ancak daha sonra Dicle Nehri boyunca geri çek ilmek zorunda kaldı. Erzakları tükenen Roma ordusu Perslerin sürekli tacizlerine maruz kaldı ve Julianus bir çatışmada öldür üldü. Pagan karşı hareketi de onunla beraber sona erdi. Julianus'un ölümünde ordu Jovianus'u [ili 363-64] imparator olarak seçti. Ancak Jovianus 'un kilit önemdeki sınır bölgelerini Perslere teslim

etmesi desteğini azalttı ve birkaç ay içinde [muhtemelen katledilerek] öldü. İmparatorluk muhafızla­ rından Valent inian [ili 364-75] tahta cıkarıldı ve kardeşi Valens 'i [W 364-78] e ş hükümdar olarak seçti. Valentinian hükümdarlığının büyük kısmını Ren'de Frank ve Alleman işgalcilerle mücadeleyle geçirdi. Kendisine hakaret ettiği rivayet edilen barbar Quadi temsilcilerine duyduğu öfkeyle bir nöbet geçirerek 375"te öldü . Batı Roma İmparatorlu­ - ğu Valentinian ' ın iki oğlu Gr at ian [ili 375-83] ve il. Valent inian [ili 375-92] arasında bölündü. Doğu imparatoru Valens 370'li yılların büyük kısmını Suriye' deki Pers tehlikesiyle uğraşa­ rak geçirdi, fakat Tuna'daki artan barbar tehlikesi Balkanlara yönelmesini zorunlu kıldı. 0

Sarmati hanceri Bu hançer at ü~tünde savaşmakta usta, İran kökenli bir kabile olan ve/. Valentinian tarafmdan mağlup edilen Sarmatilere aittir.

''

...

BARBARLAR

üLKENİN GENİŞ ARAZİSİNE SALINMIŞ VAHŞİ

HAYVANLAR GİBİ[DİR] ... " Ammianus Marcellinus, Balkanların Gotlarca istilası üzerine, y. 390 KALABALIK GOT GRUPLAR! 376 yı­ lında Tuna sınırına ulaşarak Roma İmparatorluğuna alınmaları için baskıda bulundu. Orta Asya'da yeni beliren bir göçebe grubu olan Hunlar peşlerindeydi ve Gotlar bu grupla imparatorluk sınırı arasın­ da sıkışıp kalmaktan korktu. İm­ parator Valens Got ordusunun karşısına çıkmak için destek kuvvetlerinin gelmesini beklemedi . Romalıla r Fritiger komutasındaki Gotlarla Edirne yakınlarında 9 Ağustos 378'de karşılaşt ı. Got atlı­ larının o esnada görülmemelerinden yanılgıya düşen Valens saldırı­ ya geçti, ancak ordusu Got atlıları tarafından sarıldı. Valens öldürüldü, Doğu or dusu Balkanlar'ı Gotlara açık bırakarak imha edildi. Gratian bu durum karşısında İs­ panyol ordu subayı Theodosius·u eş imparator olarak atadı. Theodosius İzleyen üç yıl boyunca sabırla müzakerelerde bulundu, bazı grupları satın aldı ve imkan bulduğu yerlerde askeri darbeler indirdi. İki taraf 382'de ateşkese vardı ve Roma ordusuna asker

' ' SAMAN NE KADAR KALIN OLURSA, O KADAR KOLAY BİÇİLİR. ' ' Gotlu Alaric'in düşmanlan hakkında sözleri, y. 400

Aziz Jerome (y. 347-420) İnc iri n Latinceye ilk tam çevi risi olan Vulgate"yi 405 yılında tamamlad ı.

sağlam a karşılığında Gotların im::aratorlukta istedikleri yerlere erleşm e l erine izin verildi. Gupta İ mparatorluğu il. Chand=g pta 375-415) hükümdar; nda Kuzey Hindistan"da genişeye devam etti. Chandragupta _ ca ülkesini güneybatıya geniş­ =-,....,esine izin veren faydalı bir _ "lik i tt i fakı yaptı.

rw

ORTA AMERİKA' DA MAYA ŞEHRİ TİKAL gücünün zirvesine 4. yüzyıl

İTAL YA'DA HÜKÜMDARLIGINA DEVAM etmiş olan il. Valentinian

sonla rı nda u laşm ı şt ı.

392"de

Siyaj Kak adlı yabancı bir bey 378"de muhtemelen Teotihu acan "da n Tilak"a geldi . Askeri bir işgale benzeyen gelişi Tikal hükümdarı Chak Tok l ch " aak"ın öldürülmesine ve Tikal'in kamu anıtlarından çoğunluğunun tahribine yol açtı. Siyaj Kak Tikal tahtına Teotihuacan hanedanı mensuplarından kurulan ve ilk hükümdarlığını Yax Nuun Ayi" nin ( "" Kıvrık Burun··; W 379-404] yapt ı ğı yeni bir hanedanı getirdi. A n ıtlar bu k i şiyi Maya"dan çok, Kuzey Meksika giysileriyle göstermektedir. H üküm d arlığı altında Tikal'in doğru d an yönetimi altında olan alan 50 kilometreye [30 mili genişledi . Batı Roma İmparatorluğunda Gratian Edirne Muharebesinden sonra [378] zamanının büyük k ı sm ı nı Kuzey İtalya'da geçirerek Roma'daki paganlara karşı faaliyetlerini sürdürdü ve 382 yılında senato binasındaki Zafer Sunağının kaldırılmasını emretti . Gratian kuzeyde Alemanniler tarafından işgal edilen Galya·ya 383'te ordusunun başında gitti, ancak lejyonların Magnus Maximus'u imparator olarak ilan ettikleri Britanya'da bir isyanla karşılaştı. Komutanlarından bir çoğu saf değiştiren Gratian Ağustos 383'te Galya 'ya geçen Maximus tarafından yakalanarak öldürüldü . Perslerle sorun yaşamaktan veya batıya hareket ettiği takdirde Ba lkanlar' da Gotla rın isyanıyla karşılaşmaktan

korkan Theodosius, Maximus'u eş imparator olarak tanıd ı.

Bu bölünme başla n gıçta belli bir niyet olmaması n a karşın, kalıcı hale geldi. 395 yılın d an sonra hiçbir hükümdar yal n ız b aşına imparatorluğ u yönetme di. Gotlar Frigidus Nehri Muharebesinde Theodosius·u n ordusunda yer almışlardı. Ancak verdikleri kayıpların karş ı lığını yeterince alamadıklarını düsündüler. Bu nedenle Alaric 395-41 Dl yönetiminde 395'te ayaklandılar. Batı Roma ordusunun yarı Vandal komutanı Stilicho'nun [y. 365-408] engel olmaya çalışmasına rağmen Gotlar kaçtı ve 396'da tüm Yunanistan ' ı talan etti . Stilicho Alaric 'e karşı 397'de tekrar harekete geçti, ancak bir kez daha mağlup edemedi. Alaric 'in Doğu Roma tarafından mogistermilitum [kıdemli bir generali olarak atanması Gotların saldırılarına kısa bir süre ara vermelerini sağladı.

asılmış

ola rak bulundu. Valentinian " ın katillerinden old uğun ­ dan ş üph e duyu lan askeri komuta n ı Arbogast orta dereceli bir su bay olan Flavius Eugenius'u hemen imparator yaptı. Thedosius Eugenius'u tanımayı reddetti ve 393'te İtalya'yı işgal etti. Hıristi­ yan Eugenius paganlığın hala güçlü olduğu senatoda destek kazanmak için Theodosius'un pagan karşıtı yasalarını kaldı rd ı. Ancak Theodosius'un ordusu Ağustos 394'te Aq uiliea yak ı n larındaki Frigidus Nehrinde Eugenius'u mağ ­ lup etti. 395 "te ölen Theodosius tek imparator olarak hükümdarlığının tadını uzun zaman süremedi . Ölümünün ardından imparatorluk iki oğlu arasında bölündü; büyük oğlu Arcadius doğu bölümünü, genç olan Honorius batı bölümünü aldı.

Aziz Ambrose Soylu bir Romalı o/on Ambrose 374 'ten 397 ye kadar Mi/ana piskoposuydu. 1. Theodosius üzerinde kuwetli bir etkisi vardı.

An cak Persle rle 386 yılında yapılan barı ş Theodosius'a Ma ximus 387'de İtalya 'yı işgal ett iğin de tep ki gösterme imkanı tanıdı. Theodosius Ağustos 388' de Kuzey İtalya 'ya hızla geçerek Aquile ia'da Maximus'u esir aldı ve infaz ettirdi . Gotlara ve Maximus'a karşı savaşmanın yanısıra Theodosius Ortodoks H ıri stiyanlığın kabul ettirilmesiyle uğraştı . İstanbul piskoposunu 320'de görevinden alan Theodosius Aryanlara karşı harekete geçti ve İznik Konsilinin Aryan karşıtı görüşle r ini teyit eden bir konsülü 391 'de başkentte topladı . İskenderiye'deki büyük Serapis Tapınağı dahil Pagan tapınakla r ının tahrip edilmesine el altından destek verdi ve 391 'de imparatorluk çapında tüm pagan kurban törenlerini yasakladı.

[W

Kuzey

BRITANNIA

Oen ızı

ATLAS OKYANUSU GALLIA

\\e~:~:nıor

ıor

osır09"'

"'"11g;

.o.,* jaepıdoe ~ +.

VIENNENSIS HISPANIA

Korsika

"":4~j_;}lf;i.:;ı! t._.;,k1~.1)i..,.:J.J.j;Ju;~1j.i.·..:;s

.,,~0~~(~7J~~~ Fatimi dönemi metni Adını Hazret Muhammed'in kızı

Fatima'dan alan Fatimiler Kahire'deki El Ezher Medresesini desteklemek yoluyla bilimlerin hamisi olmakla tanındılar.

[907-923) oldu . Art arda gelen Huang He bölgesin in kontrolünü ele geçirmelerine ve kendi hanedanlarını kurmalarına rağmen, iktidara t utunmayı ba şaramadılar. Beş hanedan ve On Krallık dönemi olarak bilin en bu anarşi çağ ı Kuzey Song hanedanının (bkz. 951-60) kurulmasına kadar sürdü ve çok büyük sıkıntılar yaşandı. Otorite yıkıldı. ekonomi çöktü ve mal alış verişi para değişiminin yerini aldı. Sel bariyerlerinin ve sulama tesislerinin bozulmasından ötürü yaygın seller ve açlıklar yaşandı . Beş Hanedan bölgesinin ba t ı ve kuzeyinde Shatuo Türkleri ve Hitan Moğolları kendi krallıklarını güçlendirdiler. Güney Mançurya'nın Hanları 905'te Yelü Abaoji'nin (ili 872-926) grupların

önderliğinde imparatorlukların ı

kurdular. Abaoji 916 'da kendisini imparator ilan etti ve beş krallıktan birisi olarak Kuzey Çin'i kontrol ettiği kısa bir dönem dahil 1125'e kadar varlığını sürdüren Liao hanedanını kurdu . İsmaili bir Şii olan Sa 'id ibn Husayn Kairouan'daki (günümüzde Tunus) Sünni Aghlabid hanedanını devirerek kendisini Mehdi ilan etti ve adını soyundan geldiğini idd ia ettiği peygamb er Muhammed'in kızı Hazreti Fatma'dan alan. Fatimi hanedanını

kurdu .

Akitanya dükü Dindar Willia m Burgonya'da 91 O'da kurulan Cluny Manastırı Avrupa 'daki (bkz. yukarıdaki panel) manastır "imparatorluğunun" merkezi haline geldi.

Emirliğinin yeni Emevi hükümdarı oldu. Ayaklanmalarla küçülen ve kaybedilen topraklarını geri almak için hızla harekete geçti . Kurtuba , kendisinin ve yeri ne geçenlerin yönetimleri altında gücünün zirvesine ulaştı (bkz. 921-930). Geleneksel kaynaklara göre 914 'ten 945 'e kadar Kiev Rus hükümdarı olan Prens İgor. Novgorod 'u 862 'de kuran efsanevi Rurik'in oğluydu. Kiev Rus lbkz. 881-890) koruyuculuğu altında 941 yılında Rus-Bizans savaşında kuwet yoluyla

Kurtuba

Manastır içi n 91 O'da arazi bağış­ layan Dindar William, Benedikten keşişlere herhangi bir yükümlülük getirmedi. Dolayısıyla keşiş­ ler sivil kontrolden muaf olarak yalnız papaya karşı sorumluydular. Cluny büyük güce sahip 10.000 keşişi yöneten bir manastır imparat orluğunun merkezi oldu. Cluny'nin eski başkeşişi olan Papa il. Urbanus 1098'de manastırı "d ünyanın ışığı" olarak tanım­ lad ı.

Peçeneklerin (bkz. 891-900) Macarlar on yıl boyunca bir dizi y ıkıcı akınlara girişti. Carinthia'yı 901 'de yerle bir ettiler, 906 ve 90Tde M o ravya 'yı yıktılar, 908'de Bavyera , Saksonya ve Thuringia'ya saldırdılar. Frank imparatorunun yardıma isteksiz batıya doğru ittiği

Bes Hanedan

Birbiri ardına gelen rejimlerin hôkimiyet kurmakta başarısız o/malan. kuzey ve güneydeki savaş beylerinın bağımsız

GANZHOU SHAZHOU

Uygurlar

krallıklar kurmalarına

yol açtı. Harita. Çin'in parçalı jeopolitik durumuyla devlet ve sınır karmaşasını

yansıtmaktadır.

tarafından

ANAHTAR •

Çineyaletleri Çin olmayan halkların oturduğu

eyaletler

Tilıetlller

olma s ı

veya i mka nı bulunmaması nedeniyle Doğu Frankları kendilerini isti lalara karsı savunmak için bölgesel :.dükler" seçtiler.

Kievli 1. İgor 914 'ten 945'teki ölümüne kadar hükümdarlık yapan İgor bu 19. yüzyıl minyatürün-

de maiyetine bir işarette bulunuyor.

' ' İNSANLARIN KRALI, SAVAŞÇILARIN LORDU KRAL AETHELSTAN BU YIL BRUNABURH ÇEVRESİNDE KESKİN KILIÇLARLA SAVAŞTA SONSUZ GÖRKEM KAZANDI. " Yazan bilinmeyen eski bir Ingiliz

şiiri

The Battle

of Brubaburh'tan, 937

.panya'da Medinetü'l-Zehra'daki Halife Sarayında bulunan bu dekoratif panel ağ dat'taki Abbasi halife sarayının taklidi olarak 111. Abdurrahman tarafından yaptırıldı. Bizanslıların saygısını kazanarak karlı ticaret imtiyazları elde etti ve bölgede çekinilen bir güç oldu. Sürekli ve yıkıcı Viking akınları (bkz. 881-8901 karşısındaki çaresizliklerini 911 'de kabul eden Batı Frank Kralı 111. Charles Seine Nehrinin ağzını koruyan ve so nraları Normandiya adını alan bölgenin büyük bir bölümünü Norse kabilesi şefi, Hrolf adıyla da bilinen Rollo 'ya Hıristiyan olması şartıyla verdi. Charles tacına zayıf bir şekilde tutundu; Karolenj hükümdarlarının oto rites i krala (bkz. 841-8501 yalnızca şekli bir bağlılık duyan, uygulamada ise bağımsız davranan toprak sahibi kontlar karşısında tehlikeli bir gerileme içindeydi . Batı Frankların önde gelenleri nin güçlü bir kesimi Paris Kontu Odo'yu 887'de

krallığa seçti ve Charles bu nedenle hükümdarlığının büyük bölümünü Odo ve soyundan gelenlerle savaşarak geçirdi. Karolenjlerin Macar tehlikesi karşısında güçsüzlükleri nedeniyle etki kazanan kabile düklerinden birisi olan 1. Henry, 919'da Doğu Franklarının kralı seçilerek Sakson hanedanını kurdu . Doğu Frank Krallığının son Karolenj hükümdarı Çocuk Ludwig 911 'de öldü. Ardından Franconia Dükü Konrad kral seçildi . Ölümünde ise en güçlü rakibi Henry'yi halefi olarak seçti.

EMEVİ HALİFESİ 111. ABDURRAHMAN (bkz. 911-9201 Toledo 'yu ele geçirerek İspanya'daki tüm Müslümanları bir bayrak altında topladı. El Rahman ayrıca kuzey

100

z

80

iii

60

~

40

-~

20

.§

;::: z

sınırlarındaki Hıristiyan krallıkları

8. Kurtuba'nın

Leon ve Navarrre·a karşı yürüterek tabiliklerini kabul etmeye zorladı. Yahudiler ve Hıristiyanlar Endülüs'te halifeliğin hoşgörüsünden yararlansalar da ikinci sınıf vatandaş muamelesi görüyorlardı. Din değiştirmeleri­ nin arkasındaki itici güç ise vergi meseleleriyle ilgiliydi. Koryo Krallığı Silla Krallığını (bkz. 651-670l 935'te zapt ederek artık Kral T"aejo (W 918-9431 adını alan Korya önderi Wang Kon' un yönetimi altında Kore 'nin birleşmesini tamamladı. Wang Kon Üç Krallık devleti Koguryo 'da 918 'de tahta çıktı, devletin adını değiştirdi ve 934'te topraklarına kattığı Paekche Krallığına ve Silla'ya karşı başarılı askeri seferleri yönetti. T'aejo, hükümdarlığı sırasında Silla soylularını yeni yönetici bürokrasisine dahil ederek gücünü sağlamlaştırdı. Britanya topraklarında gerçekleşen en kanlı muharebelerden birinde Anglo Sakson Kralı Athelstan (y. 893-939] bir kuwetler ittifakını 937'de ezici bir yenilgiye uğrattarak Britanya'daki hakimiyetini ve birleşik Anglo Sakson krallığını sağlamlaştırdı. Anglo Sakson genişlemesi ihtimalinden telaşa kapılan Alba Kralı (günümüzde İskoçya] bu tehdidi savuşturmak için kuvvetlerini Vik inglerle ve diğer Britanya ülkeleriyle birleştirdi . Beş kral ve yed i kontun savaş savaşlar

9. YÜZYIL

10.

nüfus artısı

Kurtuba'nın küçük bir kas;badan dünyanın en büyük ortaçağ şehirlerinden biri haline gelişini bu

rakamlar ortaya koymaktadır. BAGDAT'TAKİ ABBASİLERİN ZAYIF-

LAYAN otoritesi 111. Abdurrahman ' ı 929 yılında gerçek halifenin kendisi olduğunu ilan etmeye teşvik etti ve böylelikle krallığını da emirlikten halifeliğe dönüştürdü. Baş­ kenti Kurtuba 10. yüzyılda Batı Avrupa 'daki en büyük ve gelişmiş şe­ hir haline geldi . İzlandalılar 930'da adalet ve kanunlar hakkında karar vermek üzere Thingvellir Ovasında biraç ıkhava meclisinde toplanmaya başladılar. Kanuna aykırı davranmamış tüm özgür insanların katı­ labildiği Althing dünyanın en eski temsili parlamentosudur. Arkeologların il. Pueblo çağı olarak adlandırdıkları dönemde Kuzey Amerika 'daki Chaco Kanyonunda yaşayan Pueblo halkları gelişme içindeydi. Bu halklar, bazıları 700 kadar odaya sahip "büyük evler" olarak adlandırdıkları muazzam yapılar inşa ettiler.

alanında "sayısız kalabalıkla "

birlikte öldüğü bu çatışma Anglo Sakson güncelerinde (bkz. 871-880] kayıtlı eski bir İngiliz şiirinde ölümsüzleştirilmiştir.

Zafer Galliler ve İskoçları sınırlarına hapsetti, Viking genişlemesini durdurdu ve İngiltere'n in bir devlet olarak kurulmasına yardım etti . İran Şii Büveyhileri 946'da Bağdat'ı aldı ve halifeyi Ahmed ibn Büveyh'i yüksek komutan olarak tanımaya zorladı. Abbasi halifeleri 1258' e kadar yerlerinde kalsalar da artık yalnızca göstermelik devlet başkanları haline geldi . Gerçek güç İran Şiraz 'daki başkentlerinden

hüküm süren Büveyhi sultanları­ na geçti. 1. Henry (bkz. 911-920] Macarların Karolenjleri tehdit ettikleri sırada güç kazanan kabile düklerinden biriydi. Şahinci Henry adıyla bilinen Henry krallığını genişletti ve Macarlara Avrupa'ya akınlarının başlamasından beri ilk büyük yenilgilerini 933'te Riade Muharebesinde tattırdı. Henry ölümünden sonra tahta geçişin kalıtsal hale gelmesini sağlaya­ cak kadar güç kazanmıştı ve oğlu Otto'yu yeni kral olarak tanıyan 936 'daki seçim bir formaliteden ibaret kaldı. Otto'nun 936 'daki taç giyme töreni Charlemagne ' ın taç giyme törenini bilinçli olarak taklit etti ve Otto imparatorluk başkenti Aachen'de taç giydi.

Thor'un çekici Güç ve erkeklik simgesi olan Thor'un çekici mücevherlerde kullanılan ortak bir konuydu. Thor Norse

Baskı, bon cuklama ve ince işlemele rd en oluşan ögelerle süslenen Danimarka'nın Rabylille bölgesinden bu kol bandında haç ve ağaç şekille r i va rdır.

Altın boncuk ve sicim

işlemesi Kılıç

binicinin

savaşçı olduğunu

fırtına tanrısıydı.

gösteriyor

Gümüş atlı

fügürü İsveç ' ten, biçimlendirilmiş bu metal figür muhtemelen atlı bir savaşçıyı temsil etmektedir. Vikingler iyi at sürücü leriydi, ancak gemiyle seyahati tercih ettiler.

Frey heykeli Vikingler bereket tanrısı Frey'e taptı. İsveç'ten bu heykel Frey'i büyüme ve erkeklik simgesi olan sakalını tutarken göstermektedir.

•

•

8. ve 11. yüzyıllar arasında güneyde ve Pontus steplerinden batıda ve kuzeyde Kuzey Amerika kıyılarına kadar Avrupa'nın her yerine erişti. Bu diyar sanat ve el sanatları kültürüyle birbirine bağlandı. Viking

dünyası

doğuda

Kayışı

tutturmak için plaka

Viking sanat ve el sanatlarının birleştirici motifleri incelikli süslemeler,

birbirine bağlanan desenler ve stilize hayvanlardır. Vik inglerin maddi kültürü çoğunl uk la kullanıma dönük ve güzel bir işçiliğe sahipti . Genel, törensel ve askeri eşyalar son derece süslüydü. Oyma, yontma, kakma ve metal köşebe nt gibi teknikler birbirine girmiş sarmaşıklar, "birbirini tutmuş hayvanlar" ve stilize uzuvlar gibi motiflerin yaratılmasına yardım etti .

Kayış !omuza bağlamak için)

Tahta kalkan Kalkanlar ladin, köknar, veya ıhlamur ağaçlarından, arkaya demir kollar ve göbekler eklene rek yap ıldı. Parlak renklere boyandı ve genellikle karmaşık desenleri

Gümüş broş/iğne

Bu İsveç'ten altın kaplama broş veya pelerin iğnesi siyah, metalli bir bileşim olan niello ile

vardı.

renklendirilmiştir.

Renkler bağlılık veya amacı -......;..;.__~.:___---.--_ gösteriyordu .

Demir ağız

Rünik yazılı sağlam

tahta sap

İki taraflı

keskin

kılıç

Balta

Kılıç

Kılıçtan

Kılıçlar nadir ve Vikingler için son derece değerliydi. Bu kılıç kınından kolaylıkla çıka rt ılıp tek elle kullanılabilirdi.

daha ucuz oldukları için baltalar fakir Vikingler tarafından kullanıldı. Bu Danimarka baltası metal bir ağız ve tahta sapa sahiptir.

-

~· ~-_

,/-:

,(

ı' -- -ı~,-~: 1

•

A_ . : _,...

:-

- ...::,.'erilen gizli bir antlaşma imzaladı. tlaş manın hükümlerine göre -panya, Fransa ' nın Kuzey erika'daki Mississippi Nehrinin :::a ı sın da bulunan Louisiana - lgesini aldı. Antlaşma bir

bakıma.

verd ikleri destek için İspanya Bourbonlarına teşekkür etmek ve ayrıca kaynaklarını tüketen bir kara delikten kurtulmak için yapı l mıştı. ispanya ayrıca Britanyalıların başta

Meksika olmak üzere İspanyol topraklarına doğru

genişlemelerinin

önünü tıkamak için antlaşmadan yararlandı . Fransa'da filozof ve yazar Jean-Jacques Rousseau l1712-781 yönetenler ve yönetilenler arasındaki ilişkilerle, siyasi iktidar karşıs ı nda özgürlük sorununu incelediği Toplum Sözleşmesi adlı etkileyici eserini yayımladı. Kitap Fransız makamları tarafından

derhal yasaklandı.

biten ve tükenen Avrupa devletleri Paris Antlasması IParis Barısı adıyla da bilinmektedir] ve . Hubertusburg Antlaşmas ı yla çatışma ya son verd iler. Savaşın bedeli muazzam olmuş, binlerce asker ve y ığınlarla para kaybedilmişti . Britanya'nın ulusal borcu 75 milyon sterlinden 133 milyon sterline yükseldi; Prusya vergi leri yükseltti ve talerin değerini üç defa düşürdü. Avusturya ' nın masrafı 392 milyon gulden !ba ş langıçtaki tahmin 28 milyondu] ve Fransa·nın milli borcu 1753'te 1360 milyon livre iken 1764'te 2350 milyon livre olmuştu . Paris An tlaşmasının tarafları Britanya , Fransa ve İspanya'yd ı. En büyük kaybı Fransızlar yaşad ı ; Britanya'ya St. Pierre ve Miquelon dışında günümüz Kanada ' sındaki topraklarını; günümüz ABD'sinde Mississippi'nin doğusundaki topra k larını; Karayip adaları Gre nada, Dominika, St. Vincent ve Grenadinler ve Tobago 'yu; Akdeni z' de Minorka'y ı ve B atı Afrika ' da Senegal'i bıraktılar. Ay rı c a Lou isiana topraklarını İspan ya 'ya bırakmalarını resmi hale getirdiler. Bunun karşılığ ı nda Britanya, Fransa'ya Karayiplerin değerli ş eker adaları Martinik ve Guadeloupe'u; Bretanya k ı yı ları a ç ığındaki Belle Adasını ve Batı Afrika'daki köle ticareti yap ı lan Goree Adasını iade etti . Fransa a y rı c a Hindistan ticarethanelerini geri alsa da bunların tahkim edilmesine izin ve r ilmedi. İspanyollar Florida topraklarını Britanya·ya ve r mek zorun da kaldı, ancak Britanya birlikleri de

Manila'yı bunun karşılığında boşa lttı. Avrupa 'da Fransa, Alman topraklarını boşaltmaya raz ı oldu . Hubertusburg Antlaşmasına göre, 1756 sınırları tekrar tesis edilerek Avusturya Silezya' dan çek ildi ve Prusya Saksonya ' y ı bı raktı. Böylelikle Avru pa eski sı nı rları n a dönmüş oldu. Ohi o Nehri vad isi topraklarında Ottowa halkının seti Pontiak 11720-691 ülkesini. Britanya himayesine sokan antlaşmaya öfkelendi . Ottawa ve Britanyal ılar aras ı nda 1766'da antlaşmaya va rı lana dek, Pontiak İ syanı olarak bili nen ayaklanmayla yerleşimlere yönelik sa l dırıla r düzenledi.

Havana ve

SAVAŞLA BOŞALAN KESELER İ Nİ DOLDURMA ÇABASINA GİREN BRİTANYALILAR Kuzey

Amerika'ya ithal edilen melastan vergi kaçırılmasına el atan Şeker Yasasını çıkardılar ve bu hareket tüccarları ve yerleşimcileri sinirlendirdi. Bu sıralarda müzik dehası Wolgang Amadeus Mozart 11756-91 I ailesiyle birlikte üç y ı llık bir Avrupa turuna çıktı. Münih, Brüksel, Paris ve Londra'yı ziyaret ederek babası tarafından kraliyet saraylarında takdim edildi. Londra'da tanıştığı Alman besteci Johann Chr istian Ba ch l 1735-821 önemli müzik hocalarından biri oldu.

Aydı nla nm a Avrupa 'da yerleşik düşünceleri sorgu lama, 18. yüzyıl­

da n itiba ren yazılarda ve d iğer kültürel ürün lerde ya n sımasın ı bulan bir dü şü n ce ya pı sı değişikl i ğ i dönemiyd i. Ayrıca , bilimsel m erak ve iler lem e de bu döneme damgas ını vurdu. Luke H oward'ın 117721864) bu ta blosu birçok bu lut tip lerini a dla n dırmasına ve sı n ıflan­ dırm ası n a yo l aça n hava şartları n a duyduğu ilgiyi yansıtmakta d ır.

Napoleon 1799'da Fransa Birinci Konsülü olduktan sonra, kısa sürede imparatorluk hırsını açığa vurdu. 1804 yılında tacını başına kendi elleriyle yerleştirerek imparatorluğunu ilan etti ve Avrupa çapında askeri harekatlara girişti.

d~~r~~ •

Madrid

İSPANYA .1846-48: İkinci Carlist Savaşı

Nüfus çizelgesi Prusya

Napoıeon iktidonnın

başlangıcında Fransa, çevresindekı ülkelerden çok daha büyük bir nüfusa sahiptı. Bu çizelge 1800 yılındaki nüfus rakamlarını göstermekte-

İngiltere Habs~urg

lmp. Fransa

dır.

10

20

30

40

1800'DE NÜFUS (MİLYON)

1812 Napoleon 1799'da iktidara gelişinden sonra Fransa·nın Avrupa'daki gücünü ça.rpıcı biçimde genişletti. Felemenk, Almanya, ltalya, ispanya ve Polonya·nın bazı bölgelerini hakimiyetine alsa da Rusya·ya da el atma çabası 1812'de ağır bir yenilgiyle sonuçlandı.

ANAHTAR

1812'de doğrudan Paris'in idaresi altındaki Fransız toprakları

1812'de bağımlı devletler

1.000 .000

2.000.000 YERLİ FRANSIZ ASKERİ

1804-15

ÖLÜ

1804-15

Fransız kuvvetleri Nopoleon Savaş/on boyunca Fransız ımpara­ torluğunun her parçasın­ dan gelen askerler Napoleon'un ordularında savaştı ve öldü. Ordu en güçlü zamanında 600.000 kışiye sahiptı.

SAVAŞA DÖNÜŞ 19. yüzyılda ortaya çıkan devletler arasında devam eden

birçok sorun 20. yüzyılda hız kazandı. Avusturya Arşidükü Franz Ferdinand"ın 1914'te Sırp milliyetçileri taraf ı ndan öldürülmesi Avrupa ' nın biçimini d e ğiştirecek bir küresel çatışma olan 1. Dünya Savaşı ' na yol açtı.

RUS İMP.

.

Varsova '

• Brest-Litovsk

POLONYA

•

1830-31: milli aya klan ma

3 VY ERA

Krak ov

• ı 1847: KRAKOV CUM . 1~7: köylü Avu sturya 'ya

i tuttgart

EUCH ATEL :::•EN SLİGİ

WURTTEMBERG BAVYERA

•Mü nih

is y anı

Viyana •

AVU

GALİ ÇYA

..

URYA İMP . Buda Pesi

MACARİSTAN

TRANSİLVANYA

~-(;) 11'1-

EFLAK 1807-33:

Sırp isyanları•

~Osl\'4

,/

• Belg rad

SIRBİSTAN

Bükres e • 1821: Eflak ve Boğdan ' da

ayaklanmalar

KARADAG

OSMANLI İMP.

ANAHTAR

13 6 •

Rakip nüfuslar

8 Müttefik devletlerin/. Dünya Savaşı başındakı nüfusu ıti/af dev/etlerinin nüfusunun ikı katindan fazla;dı.

Müttefik devletler: Rusya, Fransa , Britanya, Belçika ve Sırb i stan

Almanya ve Avusturya-Macaristan

Birlik sayısı

Müttefik devletler 1914 'te itilaf devletlerinden çok daha fazla sayıda kuvveti seferber etti

263

......-, -~,..-~

Pul Yasası hakkındaki bu karikatür Hazine Bakanı George Grenville'i üzerinde "Bayan Ame-Stamp, ölümü 1766" sözlerini taşıyan bir çocuk tabutunu taşırken göstermektedir. BU YIL AMERİKA KITASINDAKİ BRİTANYAVE İSPANYOL KOLONİLERİNDE sömürgeci

yönetimlere karşı artan rahatsızlıklara sahne olacaktı. Mayıs ayında And kenti Quito 'nun (günümüzde Ekvador ' dadır) sakinleri İspanya'nın tükenen hazinesinin gelirlerini arttırmak maksadıyla getirilen yeni bir vergi idaresi sistemine karşı protestoda bulundu. İsyancılar kraliyet memurlarını kovarak ertesi yıl kraliyet kontrolünü yeniden tesis edecek birlikler gelene dek bölgeyi yönetecek bir hükümeti iktidara geçirdiler. Daha kuzeyde Britanya'nın Amerikan kolonileri de benzer gelir arttırma denemelerine karşı öfke duyulmaktaydı. Hoşnutsuzluk yaratan Şeker Yasasının ardından (bkz. 1764) Pul Yasası çıkartıldı. Bu yasa ç alışması Amerikan kolonilerinin kullandıkları her basılı kağıt için vergi ödemeleri esasını getirdi. Bu hüküm. resmi belgelerden gazetelere ve oyun

''TİCARETE

VERGİ KONACAKSA, O ZAMAN NEDEN TOPRAKLA-

RIMIZA, ÜRÜN-

LERİMİZE, KISACA SAHİP OLDUGUMUZ, HER ŞE-

YE KONMASIN? " Samuel Adams, Amerikalı siyasetçi, Şeker Yasası üzerine, 1764

kağıtlarına kadar her şeyin vergiye tabi olması anlamına geliyordu . Koloniciler yasanın bir basın sansürü anlamına geldiğinden endişe ediyordu. Ayrıca yasanın getirdiği maliyetten çok kraliyetin ek gelir için daha önce hiç yapmadığı şekilde, dış ticaretten çok Amerikan ülke içi ticaretine yönelmeye başlamış olması da tepki yarattı. Buna ek olarak Britanya kolonilerin rızasını almadan vergi mükellefiyeti getiriyordu ve kolonilerin protestolarına karşılık yasa ertesi yıl iptal edildi. Bu sırada İngiltere'nin Lancashire kentinde James Hargreaves (1720-78) adlı bir dokumacı ve marangoz, kendi icadı olan eğirme tezgahını tamamlamıştı. Bu makine çok sayıda mili çalıştırabilmesi bakımından çıkrıktan daha ileriydi. Hargreaves'in yerde ters dönmüş şekilde duran bir çıkrığı gördükten sonra bu fikri bulduğu söylenir. Yatay bir makine

doğumu

1765,

yaratarak daha fazla mil eklenebileceğini fark etmişti . Eğ i rme tezgahı kumaş üretiminin sekiz kat artmasını sağladı ve d i ğer mucitler Hargreaves'in tasarımını geliştirmeyi sürdürerek daha da etkin hale getirdiler. Almanya'da il. Joseph (1741-90) Kutsal Roma İmparatoru ve annesi Maria Theresa'nın 1780'de ölümüne kadar birlikte Habsburg aile topraklarının eş hükümdarı oldu . Joseph daha sonra serflerin özgürleştirilmesi ve okuduğu Aydınlanma çağı eserlerinin etkisiyle eğitim sisteminin iyileştirilmesini içeren bir reform programını uygulamaya soktu . Hükümdarlığında " aydın bir despot" olarak görüldü.

Makine çağının doğuşu 19. yüzyıl başlarında eğirme tezgôhında çalışan bir kadın. James Hargreaves'in buluşu kumaş üretiminde devrim yarattı.

Jacobusçular -Yakışıklı Prens Charles- Charles Stuart şerefine Edinburgh'da kadeh kaldırıyor. Taraftarlarının çoğu lskoçyalıydı. JAMES FRANCIS EDWARD STUART Roma 'da Palazzo Muti' de Britanya tahtına 111. James unvanıyla çıkma misyonunda başarıya ulaşamadan 1766'da öldü. 1688'deki doğumu Muhşem Devrimi başla­ tarak babası il. James'i (16331701) ailesiyle birlikte sürgüne gitmeye mecbur bırakmıştı. Meselenin özünde Stuartların inancı yatıyordu: Katoliklik. Kraliyet ailesinin kaçmasın­ dan sonra İngiliz Parlamentosu 1689 Yerleşim Yasasını çıkartarak Katoliklerin tahta geçmesini yasaklamıştı. Ancak Stuartlar İngilte re, İskoçya ve İr­ landa 'da çok sayıda taraftara sahipti. Bunlar James'in Latince karşılığı olan Jacobus adından ötürü Jacobusçu olarak anıldılar. 111. James veya daha sonra bilineceği adıyla "Yaşlı Talip "i tahta geçirmek için birçok teşebbüste bulunuldu. Bunlardan en önemlileri 1715 ve 1745 isyanlarıydı . Hiçbir teşebbüs başarıya ulaşamadı. Yaşlı Talibin sürgün süresinde oğ­ lu, "Yakışıklı Prens Charles " ya da "Genç Talip " olarak tanınan Charles Edward Stuart (1720-88) fazla bir katkı sağlayamasa da babasının mücadelesine katıldı. Charles, Culloden Muharebesinden sonra (1745 aya k lanmasının son çarpışması-bkz . 1744-47) hiçbir zaman kendine gelemese de baş­ ka isyanlar için Fransa ve Kutsal Roma İmparatorluğunun desteği­ ni almaya gayret etti. Yaşlı Talibin ölmesiyle Charles Stuart tahtın meşru varisi oldu. İkisinin de hayatlarını tüketen mücadele kaybe-

Yakısıklı Prens Charlie'ni~ yıldız ve kuşağı Charles Stuart tarafından takılan yıldız ve kuşak meşru bir hükümdarın oğlu olduğuna işaretti. Aile sürgünde olduğu sırada verilm işti.

dilmiş

olsa da davalarına olan devam etti. Danimarka'da Vll. Christian (1749-1808) on yedinci doğum gününden kısa bir süre önce kral oldu. Aynı yılın sonlarında İngiltere Kralı ili. George'un kızlarından Caroline Matilda ile evlendi. Hükümdarlığı, akıl hastalığı ve evlilik dışı ilişkilerle geçti . Hükümdarlığının başlangıcında Alman doktor Johann Freidrich Struensee (1737-72) saraya sızarak zayıf kralı etkiledi ve siyasete karışma­ nın dışında kraliçe ile de bir ilişki yaşadı. Struensee en sonunda tutuklandı ve idam edildi. Kristian ' ın hükümdarlığının son yılları, yalnızca isminden ibaretti ve 1784'ten itibaren oğlu VI. Frederick (17681839) naip olarak faaliyet gösterdi. hayranlık

eni Dünyadaki Cizvit yerleşimler i si n Cemaati Amerika kıtasında eşım yerleri kurulmasına vesile "1UŞ ve 1767 ye gelindiğinde yaygın k misyonlar kurmuştu.

YIL ÖNCE PORTEKİZLİLERDE LDUÖU G İ B İ İspanya - ~ üm darlığı Cizvitler ve tarikatın - -ıerikan kolonilerindeki "=3 etlerinden endişe duymaya :asıadı. Endişenin temelinde ::~n sebeplerden biri Cizvitlerin - _ umete aşar vergisi -ememekte direnmesiydi ve bu ;:;..,ülsüzl ük, tarikat ile kral :"'3.Sınd a daha uzun sürecek - cad elenin belirtisiydi. Mesele, __ Leri n İspanyol Amerika·sında - -U

kablo vasıtasıyla iletildiği güçlü ve kolay bir sistem üretti. 1860'larda telgraf hatları kıtaları sardı ve sualtı kabloları okyanuslar arasında anında haberleşmeyi mümkün

ii:

50

Ü

40

~ :.:

30

j

z

,_

20

,_~

10

.~

o

kıldı.

19. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başlarında telefonun bulunması konuşmaların elektronik olarak iletilmesini sağladı. Radyo dalgalarının sesi iletebileceğinin keşfi yeni bir yayın imkanı yarattı. 1920'lerden itibaren eğlence ve haber temin eden "telsiz setleri" evlerin alışıldık bir parçası haline geldi . Ancak televizyon 1950'lere kadar bir kitle iletişim aracı halinde gelmedi.

e

Gelişmiş ülkeler Gelişmekte olan ülkeler Küresel ortalama

w

1996

uygulanması

ANAHTAR • •

1998

2000

2002

2004

2006

2008

YIL

İnternetin yükselişi İnternet kullanımı gelişmiş ülkelerde 1997 ile 2007 arasmda hızlı

bir şekilde artmasma karşm, gelişmekte olan ülkelerde erişim ancak küçük bir azmlıkla smırlı kaldı.

__/

kodların

talimatları

·;;;. ·;;:

Ahize

BİLGİ ÇAGI Birkaç gelişim çizgisi il. Dünya Savaşından sonra "Bilgi Çağını" yaratarak iletişimi devrime uğrattı. Transistorların kullanıma girmesi elektronik cihazları küçülterek ucuzlattı ve füze teknolojisindeki ilerlemeler uyduların uzaya konuşlandırılarak iletişim ağlarına küresel erişim imkanı sağladı. Dijital teknolojinin ve 1980'lerden itibaren mikro işlemcilerin başarısı bilgisayarları evrensel hale getirdi. Bilginin dünya çapında dolaşım kapasitesi artık sınırsızdı.

Uzun mesafe arama Alexander Graham Beli 1892 yılında New York ile Chicago arasmdaki ilk telefon bağlantısmı gerçekleştiriyor. New York bu tarihte Baston ile Philodelphia'yo bağlanmış durumdaydı.

J Tarih öncesi Duman isaretleri Ates, du~an isaretlerinin uzak me~afelere gö nderilebilmesini sağladı. Ancak bu yöntem önceden anlaşılmış basit mesajların gönderilmesiyle s ınırlıydı. 0

MÖ 3100-2500 Çivi yazısı Yazı ileti ş imde

devasa bir adımdır. Mezopotamya çivi yazısı kil tabletlere işlenir.

1-2.yüzyıllar

1784

Kurye Mektupları Roma impara torluğunda mektuplar papirüs veya tahta üzerine yazılırd ı. Roma dönemi Britanya ·sı nda Vindolanda tabletleri bir d oğ umg ü n ü davetiyesi içermektedir.

Posta arabaları Britanya yolcu taşıyan menzil arabalarından cok daha hızlı, baslıca sehi rler 0

arasında post~ taş;yan

dört atlı posta arabalarını kullanıma soktu .

Vindolanda tableti

374

1837 Elektrikli telgraf mucit Samuel Morse ABD' de elektrikti telgrafı geliştirdi. Britanya Demiryolları bir elektrikli telgraf kullanmaya başlad ı. Amerikalı

MÖ 2900-2350

17. yüzyıl

1791-95

Posta güvercinleri Güvercinler eski Mı ­ s ı r' da ve Pers ülkesinde mesaj taşıma k ta kullanıldı . 1. ve il. Dünya Savaşlarında ordular

Gazeteler Bilgiyi geniş halk tabakalarına dağıtan gazeteler Avrupa ' da 17.

Görüntülü telgraf Fransız mucit Claude Chappe şifreli mesajların röle istasyonları tarafından iletilmesine imkan veren bir semafor sisteminin kurulmasına öncülük eder.

y üzy ılda geliştirildi . Matbaanın bulunması

gazetelerin

ya ygınlaşmasına katkıda

bulundu .

tarafından kullanı l ma ­

Sümer tabletleri

Morse alıcısı

ya devam edild i.

The Landon Post

Chappe

telgrafı

İLETİŞİMİN HİKAYESİ

' ' BU İNANILMAZ

BİR BULUŞ, FAKAT BUNU KİM KULLANMAK

İSTER?''

Rutherford B. Hayes, ABD başkanı , telefonun tanıtımından sonra Alexander Graham Bell'e sözleri, 1876

Santrale sinyal göndermek için dinamo üreten kol

Santralden bir sinyal geldiğinde çalan zil

Telefon Amerikalı

Alexander Graham Bell gibi buluşçular Amerika' da ilk telefonları tanıtır. Kuzey Amerika'da ve Avrupa' da ilk telefon santralleri 1878 tarihinde kurulur.

/

....

;(,'

;;,, .,e

Penny Black

837-40 => s ta pul u

- _la nya -:o

yapı şan

bir pul alınması yam asraf ı karşılanan, düşük ve «yatlı posta sistemini başlattı.

Atlant i k-aşırı

kablo

Atlantik deniz tabanına döşenen te lgraf kabloları mesajların

Avrupa 'yla Kuzey Amerika arasında iletilebilmesine imkan verdi .

İlk masa telefonu

Ericsson metal moso telefonun yapım tarihi 1890 'dır. Ağızlık ve kulaklığı tek bir ünitede birleştirir. Kol, telefon santralindeki operatörle temas kurabilmek için zil çaldıran bir jeneratörü çalıştırır.

Hava postası 1. Dünya Savaşın d an önce küçük ölçekte başlatılan hava yoluyla postacılık , uzun mesafelere teslim tarihlerini bütünüyle değiştirerek önem kazandı.

21. yüzyıl başları Mobil habe r leşme Mobil telefonlar 21 . ilk on yılında kitlesel kullanıma girer. yüzyılın

Apple iPhon e

1900'1ü yılla rın

1920'1er-30'1ar

20. yüzyıl

basları

Televizyon Hareketli görüntülerin iletilmesi devlet televizyon yayınlarını başlatır, ama 1950'lere kadar az sayıda kişi televizyon sahibi oldu .

sonları

Radyo Telsiz telgraf ve ses iletimi gelişt i r i lerek

rad yo ya yı n l arı b aş:atılır.

Telsiz

İnternet Küresel bilgisayar ağları e-posta yoluyla

1960'1ar

televizyon

yayınının

anlık iletişime

baslatılmasını

sa§ladı.

imkan verdi. Telsta r

375

' ' TANRININ GÜÇLÜ YARDIMIYLA, TEKRAR GERÇEK ALMANLAR OLDUK.'' Adolf Bitler, Alman

şansölyesi ,

1933

Adolf Hitler Nürnberg 'te Eylül 1933'te düzenlenen yıllık Nazi Partisi toplantısında taraftarla rı tarafından kutlanırken . Toplan t ı , iktidara gelmesi nedeniyle bir bayrama dönüştü.

ALMANYA' DA, OCAK AYI SONUNDA, Cumhurbaskanı Paul von Hindenburg l1S47-19341. çevresindeki muhafazakar politikacı ve ordu subayları zümresiyle ka p alı kapılar ardında yapılan müzakerelerden sonra Nazi lideri Adolf Hitler'i (1 889-1945) şansölye lhükümetin başı] olmak üzere iktidara davet etti. Muhafazakarlar, hükümetin sadece üç üyesi Nazi Partisine mensup olduğun­ dan Hitler'i kontrolleri altında tutacaklarına inandılar. Ancak Hitler atanmasını devrimci bir ikt idar a el koyma ola rak kutladı. Berli n'd eki Reichstag b i nası 28 Şu b a tta ya nd ı . Hollandalı

komünist Marinus van der Lubbe yangını çıkartmakla suçlandı. Yangın

hükümete ve polise neredeyse sınırsız yetkiler veren bir Ol a ğanü stü Hal Kararnamesinin çıkartılması için bahane oldu . Naziler beş gün sonra düzenlenen seçimlerde çoğunlu­

Yahudi boykotu Bir Nazi fırtına askeri elit Schutzstaffeln (55) askeri eşliğinde bir Yahudi dükkônın vitrinine 'Yahudilerden alışveriş etmeyin" posterini yapıştırıyor. hazırlanan ilk toplama kampları mart ayında açıldı; nisan ayında Yahudi işletmelerine ülke ç apında bir günlük bir boykot uygulandı ve mayıs ayında Alman Öğrenci Birliği "Alman olmayan" olarak nitelenen kitapların yakılması eylemlerini düzenledi. Reklamı yapılan bu eylemler sadece başlangıçt ı . Hukuki koruma komünist, sosyalist ve Yahudilerden alındıkça rejimin yüzlerce muhalifi öldürüldü, binlercesi işkence gördü ve dövüldü . Nazi şiddeti birçok Almanı endişelendirmesine rağmen

rejime verilen destek, ekonomide belirgin bir yükseliş ve işsizliğinin ortadan ka l kmasıyla

milliyetçi ve Katolik partilerin 23 Martta tüm yetkileri Reichstag'dan hükümete aktaran bir Yetki Yasasını parlamentoda onaylatmayı başardılar. Alman parlamentosu kendi yıkılışını onaylamıştı; Hitler kısa süre içinde diğer siyasi partileri yasaklayarak tek parti devleti

otoyolların yapım programları

Alman secim sonucları Mart 1933 Reichstag ~eçimleri komünistlere ve sosyalist 5BO'ye korkutmalara rağmen inatçı bir desteğin olduğunu gösterdi.

%8 DNVP

% 43.9 Naziler

0

kısa

Reichstag yangını Hollandalı bir komünist Alman parlamentosunda yangın Ç1kartma suçlamasıyla infaz edilmesine rağmen birçok kişi Nazilerin sorumlu olduğuna inandı.

Bu duruma kamu bayındırlık çalışmalarının, bunlar arasında da en fazla iş alanı sağlayan sayesinde ulaşıldı. Ayrıca Nazilerin Almanya'yı birleşmiş, güçlü ve dinamik bir ülke olarak yansıtmaları güvenin tekr ar kazanılmasında rol oynadı. ABD, Baskan Franklin Roose velt'in şah sında lbkz. sağ panel) güçlü ve yeni bir lider buldu. 4 Martta görevi devralırken yaptığı konuşmada "korkacağımız tek şey kendimizdir" diyordu. Bu prensibini de derhal sallantı halindeki ABD bankacılık sistemine uyguladı. ABD 'deki tüm bankala r 6 Martta kapatıldı. Başkan, bankaların federal makamlar tarafından sağlıklı durumda oldukları saptanana kadar açılmayacaklarını duyurdu.

yarattı.

Nazi yönetiminin sonuçları sürede açığa çıktı. Aceleyle

altına alındı.

kısmen, iddialı

hızla

ğu kazanamamalarına rağmen desteğiyle

güvence

' ' KENDİMİ AMERİKAN HALKI İÇİN YENİ BİR DÜZENE ADIYORUM. ' ' Franklin O. Roosevelt, başkanlık seçimlerine adaylığının kabul konuşmasından, 1932

Florida'da sırtlarına Roosevelt'in Yeni Düzen polit i kasın ı n ba şlıca daya n ak la rında n olan Milli Kalkınma idaresinin mavi kartal armasın ı sırtına boyamı ş genç ka d ın la r. Am erikalılar

Roosevelt'in güvenli olduklan na" ilişkin teminatını kabul etti bu güven oyunu birikimlerini ·ekrar bankalara yatırmalarını - bankaların artık

sağladı.

Roosevelt yönetiminin bu telaşlı 100 günü süresince "Yeni Jüzen " (New Deall vaadini ;ıerç ekleştirmek için bir dizi yasa arttı. Önlemler ne bütünüyle ta rl ı ne de aynı ölçüde başarılıy­ :ı ı. Federal hükümet görevlilerinin aaşları kesintiye uğrat ı ldı . Çiftçi"re ekilmemiş arazilerini ı rak maları ve hayvanlarını -ğ i in ancına dayalı aktif bir "ya-

. ırma" politikası uygulamaya ::aşladı. Dikkatler Südetler bölges nde yoğun biçimde yaşayan Çe• slovakya'daki Alman azınl ı ğ ı na ::evrildi. Hitler Südet Almanları a-asın da karışıklığı körüklerken ;enerallerine Çekoslovakya'nın .sgali için hazırlık yapmaları emri- erdi. Britanya ve Fransız hükü~etleri çaresizce savaştan kaçın­ -ıak istemelerine karşın, Çekleri savun mayı taahhüt etmiş bulunurlardı. Eylül ayında Chamberlain :s görül memiş bir diplomatik giim başlatarak Almanya'ya Hiter'le yüz yüze gör ü şmek için iki ::efa uçtu. Britanya, Çek hüküme. ön emli tavizler vermeye zorla~a la beraber bu durum Hitler'in :-;:ı,,eplerini artırmasından başka i;;e yaramadı.

Neville Chaınberlain, Münih Londra'ya dönüşünde, 30 Eylül 1938

K ı rı k Camlar Gecesi Bir dükkôn sahibi kasım ayın­ da Alman ve Avusturyalı Yahudilere karşı saldırıların ertesinde yağmalanmış bir Yahudi dükkônından kırık camları temizliyor.

10.000.000 AVUSTURYA VE SÜDETLER BÖLGESİNİN İLHAKIYLA ALMAN

NÜFUSUNDA MEYDANA GELEN YAKLAŞIK ARTIŞ Savaş kaçınılmaz

Fransa ve

göründü .

Britanya ' nın savaş

ha-

z ı rlıklarına giriştiği bir sırada , İtal­

ya diktatörü Benito Mussolini dört ülke arasında bir konferans düzenlenmesini önerdi . Hitler kabul etti ve Fransa Basbakanı Edouard Daladier (1884-19701, Chamberlain ve Mussolini 'yle Münih 'te buluştu. Çekoslovakya'nın aleyhine

barışı koruyarak Südetenland'ı Almanya 'ya veren bir anlaşmaya varıldı. Chamberlain ve Daladier ülkelerine döndükleri nde kahraman gibi karşılandılar ve Britanya ve Fransız halkları savaşın önlenmesinden ötürü rahatlamışlardı. Münih Antlaşmasını eleştiren azınlık grubuna dahil Muhafazakar Parti milletvekili Winston Churchill 11874-1965] anlaşmayı "savaşmadan alınan mağlubiyet " olarak niteledi. Münih sonrası iyimserlik ancak Krista llnacht !Kırık Cam Gecesi] olayının Nazi rejiminin müferit yapısını açık bir şekilde ortaya koyduğu kasım ayına kadar devam etti. Bir Alman diplomatının bir Yahudi tarafından Pa-

Buharlı lokomotif rekoru Nigel Gres/ey tarafından tasarlanan buharlı lokomotif Mallard biçim ile işlevin usta-

lıkla birleşti­

rilmesiyle yapılmıştı. Kalıcı bir

dünya hız rekoru kır­ mayı başardı.

ris'te öldürülmesi tüm Almanya ' da Yahudi evlerine ve işyerleri­ ne Naziler tarafından saldırı düzenlenmesi için bahane oluşturdu. Sinagoglar yakıldı ve kutsal eşya­ lar kirletildi; 30.000 Yahudi erkeği toplanarak dayak ve işkencenin gündelik uygulamalar olduğu toplama kamplarına gönderildi. Demokrasi ve özgürlüğe hata bağlı olan ülkeler Nazilerin Yahu di düşmanlığına karşı infiallerini dile getirdiler, ancak Nazi zulmünden kaçma telaşı içindeki Yahudilere vatan sağlamak konusunda istekli değillerdi. Konu hakkın d a temmuz ayın d a Evian'da toplana n uluslararası konferansta Avustralya temsilci T. W. White açık bir dille " Irk sorunumuz olmadığı için bu tür bir sorunu ithal etme arzusu içinde deği­ liz" ifadesini kullanmıştı. Britanya, sınırlı sayıda çocuğu, ebeveynleri olmadan kabul etmeye razı oldu

ve ABD mevcut göç sınır­ lamalarını muhafaza etti. Yahudiler Nazilerin kendilerini bırakmaya hazır olmalarına rağmen gidecek yerleri olmadığı için kapana kısılmışlardı. Yahudilerin gidebilecekleri hedef ülkelerden birisi Britanya'nın Yahudi Memleketi olarak tanındığı Filistin'di (bkz. 19171. Ancak Britanya Yahudi yerleş i minin gen i şle til mesine kesin bi çimde ka rşı olan Filistinli Arapların silahlı isyanıyla karşı karşıya kaldı.

Yaşanan gerginliği

azaltma çabası içindeki Britanya Yahudi göçüne katı sınırlamalar getirdi. Dünyaya o dönemde hakim olan gerginliğin derecesi ABD' de bir radyo yayınının kitlesel paniğe yol açmasıyla açık biçimde görüldü . Orsan Welles'in uzaylıların iş­ gali klasiği The Warof the Worlds !Dünyalar Savaşı] adlı eseri radyoya uyarlanarak CBS tarafından Cadılar Bayramı gecesinde yayın­ landı. Temsili sırasında kullanılan haber yayını formalı milyonlarca Amerikalıyı gerçek bir Marslı iş­ galinin başladığına inandırdı. Gerçekten korkuya kapılan Amerikalı dinleyiciler yanılgılarını en sonunda anladıklarında geniş bir öfke dalgası yayıldı.

Madrid'te İspanyol kadınları Franco'ya bağlı milliyetçilerin ülkenin iç savaşında kazandığı zaferi kutluyor. Franco'nun yenilen muhalifleri ağır bir baskıyla karşılaştı. ASKERİ DİKTATÖRLÜKLER

1939'da Avrupa

çapında yayılmak­

taydı. Britanya ve Fransa başta

olmak üzere sadece bir avuç ülke liberal demokratik sistemi korudu. Bahar aylarında General Francisco Franco'nun milliyetçileri İspanya İç Savaşında başarı kazanarak ayakta kalan cumhuriyetçi kaleler Barcelona ve Madrid'i iş gal etti. Franco'nun düşmanlarından on binlercesi infaz edildi. Diğerleri yurtdışına kaçtı ve birçoğu Fransa'daki kamplarda tutuldu. Bu esnada İtalya diktatörü Benito Mussolini [1883-1945] Arnavutluk'u ilhak etmiş ve k ralı Zogo'yu [18951961] ülkeden atmıştı . Avrupa barışı için daha büyük bir tehdit oluşturan, Alman Führer'i Hitler'in Prag ' ı işgaliydi. Münih Antlaşması [bkz. 1938] Çekoslovakya'yı savunmasız bir ülke ola-

'--

S~YAŞI BAŞ~f\TMAK.VE

SURDURMEKTE ONEMLI OLAN HAK DEGİL, ZAFER KAZANMAKTIR. ' ' Adolf Hitler, Almanya ' nın askeri ve siyasi lideri, 30 Ocak 1939

rak bırakmıştı ve Almanlar. Çek hakimiyetinden hoşlanmayan Slovak milliyetçilerini bağımsızlıkla rı­ nı ilan etmeleri için teşvik ediyorlardı. Mart ayında Hitler'in birlikleri direnişle karşılaşmadan Prag'a girerek Çek topraklarını Bohemya ve Moravya bölgelerine ayırdı ve Alman " protektorası " na dönüştürdü. Daha sonra Macaristan ' ın doğu bölgesini ilhak etmesi Çekoslovakya'nın bağımsız bir devlet olarak varlığını sona erdirdi.

Prag ' ın

Almanlar tarafından demokrasilerinin liderlerini Nazi yayılmacılığının kural tanımazl ığını kabullenmeye mecbur etti. Polonya ' nın bir sonraki hedef olacağı açıktı. Güç kullanma tehdidinin Hitler'i caydıracağ ına inanan Britanya ve Fransa Polonya 'ya askeri destek garantisi vermesine karşın, Hitler hedefinden geri dönmedi. Nisan ayında Polo nya 'nın işgali için askeri planla maları başlattı. Umutsuz Yahudiler Nazilerin denetimi altına giren alanlar geniş­ ledikçe kaçmaya çalışmalarına rağmen birçok ülke girişlerine izin vermemekteydi. Daha talihliler arasında Kindertransport programıyla kurta rılarak Britanya'ya sı­ ğınmalarına izin verilen 10.000 işgali Batı

Polonya'nın işgali

Alman klfVVetleri 1 Eylülde Polonyayı Doğu Prusya, Almanya ve Slavakya'dan geçerek işgal etti. Nazilerle anlaşan Savyetler Birliği ise Doğu Polonyayı işgal etti. ANAHTAR -+ Alman ilerlemesi/harekatı

-+ Sovyet ilerlemesi -

Polonya' da Alman/Sovyet sınır hattı

386

ŞEHİRLERİN BOŞALTILMASI Eylül ayı başında Britanya ve Fransa sivilleri tehlike alanlaHa va akınları bekleyen Britan ya lı ­ lar 1.5 milyon çocuğu, bebekli ve küçük çocuklu annelerle birlikte büyük şehirlerden tahliye ettiler. Frans ızlar doğu Fransa'daki sınır eyaletleri Alsace ve Lorraine'den kitlesel tahliyeler gerçekleştirildi . Almanya 1942'deki ağır bombalamalar başlayana kadar kitlesel tahliye rından boşaltmaya başladı.

yapmadı.

kadar Yahudi çocuğu vardı. Yetiş­ kinlerin ise çocuklarına eşlik etmelerine izin verilmedi ve çocukların birçoğu anne babalarını bir daha göremedi. Tüm gözler Avrupa'ya

çevrilmişken , Sovyetler Birl iği Asya'da Japonya'yla ilan edilmemiş bir savaş yürütmekteydi. Yaz boyunca Sovyetlere bağlı bir devlet olan Moğolistan ile Japonların işga l ettiği Mançurya sınırı boyunca çarpışmalar meydana geldi . Sovyet Generali Georgi Jukov'un çetin bir savaşla Halhin Gol Muharebesinde kazandığı zafer, sonucu belirledi . Bu yenilgi Japonların Doğu Asya ' da daha fazla toprak ele geçirmek yerine Pasifik ve Güneydoğu Asya ' da deniz kuvvetlerinin öncülüğünde genişleme siyaseti benimsemelerin de etkili oldu.

il. Dünya Savaşı İngiliz gaz maskesi tüm sivillere zehirli gaz soldı­ nlanndann korunmak için gaz maskeleri verildi. Parlak renge bu boyanmış maske çocuklar içindir. Britanyalı

anya 'yla bir beklentisi i. e giren Britanya _ Fransa hevessiz bir şekilde 52YJT1 edikleri ve güvenmedikleri 5ovyetler Birliğiyle askeri bir itti"'3 yaptılar. Hitler ve Sovyet lideri ef Stalin arasında bir anlaşma .se hiçki msenin aklına gelmezken :!3 Ağu stosta Sovyet ve Almandı­ - - eri bakanları Vyaçeslav Mola- (1 890-1986) ileJoachimvon oben trop (1893-1946) Molov -Ribbentrop Paktı adıyla bili-en ve Polonya 'yı aralarında bömelerine ilişkin bir hüküm içe: bir Saldırmazlık Antlaşması

Tarafsız

=

a ladılar.

Alman kuvvetleri 1 Eylülde lonya'yı işgal etti. İki gün son "'3 Polo nyalılara verdikleri taah- J teri nden kaçamayan Britanya Fran sız hükümetleri Alman·ya savaş ilan etti. Avustralya, ~ i Zelanda, Kanada ve Güney Afda artlarından savaş ilan etti. ~ tanya seçilmiş temsilcilerine

::a

ı şm adan Hindistan'ı savaşa

- ı

aı:

> "'1

YIL

Avrupa' da Stratejik Müttefik bombardımanı RAF Bomba Komutanlığı ve ABD Ordusu Hava Kuwetleri kilo Avrupa'sında sürekli biçimde ve genış kapsamlı bombalama harekôtlan yürüttü. Müttefikler 2 milyon ton bomba atarak yaklaşık 500.000 kişiyi öldürdüler. ABD gündüz saatlerinde sanayi hedeflerıni vururken, RAF geceleri şehırlere saldırdı.

'

oldu. Narmandiya'ya 1944'te yapilan D-DayÇ1kartmasının ardından Fransa tapraklanna gmlmesfY/e Almanya doğudan ilerleyen Sovyet birliklerfY/e batıdan saldır1ya geçen Batılı Müttefik devletlerin birliklerinin arasında kaldi.

Winston Churchill, Britanya Başbakanı , Parlamentoya hitabından 4 Haziran 1940'ta.

İngiliz Uluslar Topluluğu

Bir Britanya propaganda posteri dominyon ve kolonilerden kişileri savaş çabalarında birleşmiş

o-

larak gösteriyor. Britanya 1940'ta dahi "yalnız kalmadı. "

şürülerek

BRİTANYAVE FRANSAALMANYA'YLA SAVAŞTA OLMALARINA RAGMEN 1940 başında Avrupa'daki tek gerçek savaş Sovyetler Birliğiyle Finlandiya arasındaydı [bkz. 19391. Her ikisi de şiddetle komünizme karşı olan İngiliz ve Fransız hükümetleri Finlere yardım etmek için keşif kuwetleri göndermeyi planladı. Birlikler toplandı, ancak Sovyet askeri başarıları mart ayın­ da Finlandiya'yı barış istemeye yöneltti. Fransa ' da Finlere yardım etmekteki başarısızlık Başbakan Edouard Daladier hükümetinin dü-

Churchill siyasete girmeden önce asker ve savaş muhabiri olarak maceralı bir hayat yaşadı. 1. Dünya Savaşında Amirallik Birinci Lordu olarak Gelibolu felaketinden sorumlu tutuldu. 1930'larda muhalif milletvekili sıfatıyla Hitlerin yatıştırılmasına karşı çıktı. Amiralliğe 1939'da, 1940 yılında başbakan olmadan önce döndü. Britanya ' yı savaş süresince yönetmesine rağmen 1945 genel seçimlerini kaybetti .

yerine baş­ bakan olarak Paul Reynaud 'nun [18781966) getirilmesine yol açtı. Mart ayında ayrıca Sovyet diktatörü Josef Stalin [bkz. 1928) Batı Polonya'nın işgali sırasında Sovyetlere esir dü şen tüm Polonyalı subayların öldürülmesini emretti [bkz. 19391. Bölgenin eğitimli elitinin büyük kısmı da -doktorlar, hukukçular ve öğretmenler- öldürüldü. Yaklaşık 22.000 kurban Katyn Ormanındaki ve diğer yerlerdeki toplu mezarlara gömüldü. Haziran ayında Sovyetler Birl iği Baltık devletlerinde -Litvanya, Letonya ve Estonya işgal ettiğinde- on binler-

ce kişi daha infaz edildi veya çalış­ ma kamplarına gönderildi. Stalin 'in acımasız hükmü sürgündeki rakibi Lev Troçki'nin sığındığı Meksika 'ya kadar erişti. Troçki, ağustos ayında Stalin'in gizli polisine bağlı bir ajan olan Ramon Mercader tarafından öldürüldü. Britanya Başbakanı Neville Chamberlain 4 Nisanda İngiliz silahlanması hızlandığında Hitler'in büyük bir saldırı gerçekleşti­ remeyerek "treni kaçırdığını " duyurdu. Bu kendini beğenmiş konuşmadan beş gün sonra Alman kuwetleri Danimarka ve Norveç'i işgal etti. Britanya ve Fransa Norveçlilere yardım etmek için birlikler ve savaş gemileri gönderdi, ancak Norveçliler bir Alman zaferinin önüne geçemedi . Norveç Kralı Vll. Haakon Savaşı sürgünden sürdürmek için hükümetiyle birlikte İn­ giltere'ye tahliye edildi. Norveç'teki feci başarısızlık Britanya 'da Chamberlain hükümetine güveni ortadan kaldırdı. Winston Churchill 10 Mayıs tarihinde geniş bir koalisyonun başında başba­ kanlığa getirildi. Aynı gün Alman kuvvetleri Hollanda, Belçika ve Lüksemburg 'u işgal etti. Rotterdam'ın ağır bir şe ­ kilde bombalanmasından sonra Hollanda kuwetleri daha fazla tahri batın meydana gelmemesi için teslim oldu. Hollanda Kraliçesi Wilhelmina Almanlara cesurca karşı çıkarak Londra 'da bir sürgün hükümeti kurdu. Kuzey Fransa'daki Müttefik birlikleri Alman saldırısını karşıla­ mak üzere Belçika'ya ilerledi. Almanlar beklenmedik şekilde Ardennes bölgesinden Fransa'ya

•

Kuzey Den izi

BÜ\\ÜK

BRITANYA

eParis

Fransa Muharebesi Müttefik kuwetlerinin Dunkirk'ten tahliye edilmesinin ardından Alman birlikleri Orta ve Batı Fransa'ya ilerledi

ANAHTAR -+ Alman ilerlemesi

-

-

21 Mayısta Müttefik cephesi

4 Haziranda Müttefik cep

16 Mayısta - 28 Mayısta Müttefik- 12 Haziranda Müttefik cephesi savunma hattı Müttefik cep

kuvvetli bir saldırıyla girerek Sedan'da Fransız savunmasını kırdı . Hızla ilerleyen Alman tankları ve motorize piyade birlikleri Stuka bombardıman uçaklarının eşliğin­

de Manş Denizi kıyısına erişmek ve Belçika'daki Müttefik kuwetlerini yolunu kesmek için hızla kuzeye doğru ilerledi. Müttefik devletleri Dunkirk limanı çevresine bir savunma dairesi çizdi ve olağa­ nüstü bir tahliye harekatı başlatıl­ dı . 26 Mayıs ile 4 Haziran tarihleri arasında 338.000 Müttefik askeri Dunkirk Almanlara düşmeden önce deniz yoluyla tahliye edildi.

Belçika Kralı 111. Leopold (190 183) hükümetinin savaşı sürdürme isteğini reddederek 28 Mayısta teslim oldu. Fransız ordusu geri çekilmek zo runda kalarak Almanların 14 Haziranda Paris'i işgal etmelerine izin verdi. Fransa ayrıca savaşa geç bir tarihte girerek Alman zaferinden ganimet elde etmek isteyen Mussolini 'nin savaşa girmesiyle italya'nın da saldırısına uğradı. Fransız hükümeti nüfusun büyük kısmıyla birlikte güneybatıya kaç tı. Yeni hükümet yenilgiyi kabul eden Mareşal Petain (1856-1951) baş-

' ' FRANSA BU MUHAREBEYİ KAYBETTİ, FAKAT FRANSA

SAVAŞI

BETMEDİ.'' Charles de Gaulle,

Fransız Generalı ,

KAY-

18 Haziran 1940

Alınan birlikleri Paris'in Haziran 1940'ta işgalinden sonra Champs Elysees'de yürüyor. Fransa ba ş kent i a ç ık şeh i rdi ve çarpışma olmadan al ı ndı .

anlı ğında

Bordeaux'da kuruldu. eynaud hükümetinde genç bir oakan olan ve orduda aktif görevi evam eden General Charles de Gaulle Britanya'ya kaçtı ve direnisin sürdürülmesi için çok az kişi ­ nin kulak verdiği duygusal bir çağ­ n yaptı. Peta in'i n t alep ettiği ateşkes 22 Haziranda yapıldı. Hitler'in ısrarıyla antlaşma 1918 aeşkes antlaşmasıyla aynı tren vagonunda imzalandı. Al manlar Fransa'nın kuzey ve bat ı sını işgal etti. Petain, Vichy'de üm Fransa'yı kapsayan bir yönetim kurdu, ancak Alman işgalin­ deki bölgelerde uygulanacak siyasette Almanlarla mutabık olmalan gerekiyordu. Devlet başkanı ola-

1449

İNGİLİZ ŞEHRİ

COVENTRY'DE 10 SAAT SÜREN SALDIRIYA KATILAN ALMAN BOMBARDIMANUÇAGI SAYISI

lantı sağlamıştı. Ancak bombardı­ man uçaklarının savaş uçakları eşliğinde dalga dalga gelerek radar istasyonlarına, havaa lanlarına ve uçak fabrikala rı na saldı rmaları karşısında Savaş Komutanlığı güç anlar yaşadı. Luftwaffe Eylül ayı başlarından itibaren Londra ' yı bombalamaya geçtiğinde RAF rahat bir nefes aldı. Britanya 1000 Alman uçağının sald ı rdığı 15 Eylülde 28 uçak kaybetmesine karşı­ lık 60 Alman uçağı d üşürdü. Bu rakamlar Almanya' n ın bir işgali desteklemek için hava üstünlüğü ­ nü ele geçirmesinin ko lay olma d ı­ ğını gösterdi. Alman işgal planları ekim ayında bırakıldı , ancak 1940 sonbaharın­ dan 1941 Mayıs ayına kadar İngiliz şehirleri Blit z adlı, ağır can kayıp­ ları verdiren -40.000'den fazla sivil öldü- ve geniş çaplı tahribat yaratan Luftwaffe 'nin gece bombardı ­ manlarına maruz kaldı. Savaş öncesi tahminleri aksine hava akın­ ları sosyal çöküntü veya moral tahribatı yaratmadı. Ateş altında

kalan Britanyalıların soğukkanlılı-

ğı tarafsız

ABD' de birçok kişinin

hayranlığ ı nı kazandı.

F.D. Roosevelt 1940'ta üçüncü bir dönem için aday oldu ve kazandı. Seçimlerden önce Roosevelt Nazi A lmanya'sı ve Japonya'ya düşmanlığını açıklamıştı.

Silahlanma çalışmalarını bir tür askere alım programı uygulamaya koybaşlatıp

Yeraltına gidiş

Blitz sırasında binlerce Londra/ı geceyi bombalardan korunmak için metro istasyonlarında geçirdi. duysa da halkın savaş ka rşıtı tutumunun farkındaydı. Radyodaki bir "ocak başı sohbetinde" Amerika'nın "demokrasinin cephaneliği" olacağını ve Britanya'ya silah sağ­ layacağını söyledi.

bancıların alıkonul­ "'lasından

Alman istiYurt Sarunma milisleri örgütü kurulmasına .a sın a karşı

~dar uzandı. Britanya'nın barış

antlaşması yapmayı

reddetmesiy-

Supermarine Spitfi re =?AF'ın il. Dünya Savaşında en ünlü savaş uçağı olan Spitfire, Alman ıesserschmidt 109 uçağının ::erjormansını yakalayabildi.

391

' ' KAZANINCA ELİNİZE BİR ŞEY GEÇMEYECEKSE SAVAŞMAYIN.'' Erwin Rommel, Alman Feldmareşal ve Afrika Kopsr Infanterie Greift An isimli savaş hatıratından , 1937

komutanı,

-

~~;.-~·~~~

Rommel'in Afrika Korps'una ba ğlı Alman tankları ve piyadesi Kuzey Afrika'dak i çetin harekatlarda Libya'da ilerliyor. FAŞİST İTAL YA'NIN HAZİRAN

1940'TA il. Dünya Savaş ı na girişi savaşı İta lya' nın , Libya dahil kolonilerinin bulunduğu Akdeniz ve Kuzey Afrika'ya kadar genişletti. İng i li z Uluslar Topluluğu kuwetleri 1941 başlarında Mısır' dan ilerleyerek Libya liman şehri Tob ruk 'u ele geçi rdi ve 130.000 İtalyan askerini esir aldı. Buna karsılık olarak Hitler General (daha ~onra Maresall Erwin Rommel' i (1891-19441 z'ırhlı birliklerle -Afrika Korps- faşist

müttefikini kurtarmak için Kuzey Afrika 'ya gönderdi. Rommel k ısa sürede Britanyalıları geri sürdü ve Tobruk'u kuşatma altına aldı . Bu esnada Sicilya 'da bulunan Alman savaş uçakları İngiliz deniz taşı­ macılığını hedef aldı ve hayati öneme sahip Malta"daki Britanya deniz üssünü bombalamaya baş ladı. İtalyan ordusu ayrıca 1940"ta Yunanistan ' ı i şgal etmeye çalıştı, ancak bir kez daha Almanlar devreye girmek zorunda kaldı. Mihver Alman paraşütçü

rozeti

Alman paraşütçüler bu şık

rozetten görülebileceği gibi, dünyanın diğer

yerlerindeki hava askerlerine benzer şekilde elit gruplar olarak görüldü. devletleri nisan ayında Yugoslavederek hızla yendi ve faşist Ustase hareketinin yönetiminde bağımsız bir Hırvatista n kurarak parçaladı . Alman birlikleri güneye doğru baskısını sürdürerek Yunanistan'ı hızla bozguna uğrattı. İngiliz Uluslar Topluluğu kuwetleri savunma ya çalışmakla birlikte, Yunan istan ' ın Girit Adası paraşütlü birliklerin ilk saldırısından sonra Almanların eline geçti. Hitler için Akdeniz sadece küçük bir şovdu. Sovyetler B i rliğin i n iş­ gali için kod adı Barbarosa Hareka tı olan işgal hazırlıkları çoktan devreye sokulmuştu . Nazi lerin niyeti soykırıma yönelikti. Hitler generallerinden "bir yok etme sa-

vaşı" planlamalarını

istedi. Einsatzgru ppen adı verilen Özel SS ölüm mangaları orduların peşin­ den gelerek işgal edilen topraklardaki komünistleri ve Yahudileri öldürmekle görevliydi . Nazi idarecileri Almanya için gıda temini bakı­ mından 30 milyon Sovyet vatandaşının öldürülmesi gerektiğini hesapladılar.

22 Haziranda başlatılan Barbarosa Harekatı muazzam bir savaş mücadelesiydi. Hitler 1 milyonu Mihver devletlerinden olmak üzere 4 milyondan fazla asker toplamıştı . Ba şlangıçta işgal karşı konulmaz bir ba şarı halinde gelişti. Bir dizi kuşatma harekatıyla 3 milyona yakın Sovyet askeri esir alındı. İşgal­ ciler Le ni ngrad 'ı n kapılarına kadar gelerek Moskova ·ya doğru saldırı­ ya geçtiler. Ancak Mihver ilerleyişi sonbah ar yağmurlarıyla yavaşladı ve en sonunda karlarda durakla d ı. Sovyetler şiddetl i, çoğu zaman da i ntiharı göze alan karşı

ya"yı işgal

Hava hareka tı Almanlar Yunanistan Korinthos şehrini işgal etmek ve dana sonra da Girit'e saldırmak için paraşütçü birliklerini büyük bir başarıyla kullandı.

SSCB

800

"'w

• SNa stopol

Barbarosa Harekatı Mihver devleterinin Sovyetler Birliğini işgali 1941 'in ikinci yarısında büyük bir ilerleme kaydetti. Sovyet birliklerine ağır kayıplar verdirildi, ancak Hitler'in ihtiyacı olan hızlı zafer sağlanamadı.

Moskova'nın dış

'§

400

....ı

,3 200 'o

1939

1940

1941

Mihver savaş kayıpları Almanya ve Mihver devletlerinin yol açtığı savaş kayıpları savaşın Avrupa'da yayılmasıyla 1939 ile 1941 arasında çarpıcı biçimde yükseldi.

Denizi

KaradenizK 1R 1M

sald ırılar başlatarak düşmanı

650

z

Azak

ROMANYA

mahallelerinden sürdüler. Almanya ilk defa, parlak bir zafer kazanamadı. Baltık cumhuriyetleri (Estonya, Letonya, Litvanyal Belarus, ve Ukrayna "da nüfusun büyük kısmı başlangıçta Stalin'in yönet iminden kurtaran Almanları memnuniyetle karşılad ı . An cak Nazi yönetiminin zalimliğini gördükten sonra pek az ı coşkularını koruyabildi. Alman ve Fin güçleri tarafın­ dan kuşatmaya alınan Leningrad"da, çoğunluğu açlıktan olmak

AN AH TAR ~

Alman-Mihver ilerlemesi

-

21Haziran1941 "de cephe

-

1Eylül1941"de cephe Kasın

hattı

hattı

-

15

-

5 Aralık 1941 "de ce phe

1941 'de cephe

hattı

hattı

üzere binlerce kişi hergün yaşamı ­ nı yitirdi. Mihver devletlerinin eline düşen savaş esirler inin neredeyse tümü infaz ediler ek veya a ç l ık ve ihmalden hayatını kaybetti. En çok ıstırap çekenlerse Yah ud ilerdi. Ukrayna ' nın başkent i Kiev yakınlarındaki Babi Yar şehrinde 30 .000'den fazla Yahudi iki gün içinde öldürüldü. Naziler Polonya'nın Chelmno şehrindeki yok etme merkezindeki gaz odalarında da Yahudileri sistemli bir şekilde öld ürmeye başladılar.

•• PEARL HARBOR SALDIRISININ ŞAŞKINLIK YARATABİLMESİ

BÜYÜK BİR NİMETl'İR. " Hideki Tojo, Japonya başbakanı

USS West Virginia ve USS Tennessee savaş gemileri, Pearl Harbor'a sürpriz Japon saldırısı sırasında duman ve alevler içinde kaldı. Britanya 1941 boyunca Hitler'in Rudolf Hess'in 118971987] garip barış önerisini reddederek savaşmayı sürdürdü. Britanya hükümetini Almanya 'yla bir ittifaka girmeye ikna edebileceğine em in olan Hess 1O Mayısta İskoç­ ya ' nın kırsal bölgesine paraşütle indi. Tutuklandı ve hayatının geri alanını hapiste geçirdi. Britanya 'ya savaşın bu aşama­ sı n da başlıca tehdit ülkenin deniz yoluyla gelen gıda ve savaş malzemesi hatlarını kesmeyi amaçlayan Al m anya'nın başlattığı Atlantik Muharebesinden geldi. Mayısa­ yın da Alman savaş gemisi Bismark Atlantik'e çıktı. Kraliyet donanması s avaş kruvazörü HMS Hood'u ba tı rd ı ktan sonra Bismark'ın izi bulundu, Swordfish uçaklarından yardımcısı

1.000.000

KUŞATMA SIRASINDA ÖLDÜGÜ TAHMİN EDİLEN LENİNGRAD SAKİNLERİNİN SAYISI

atılan

bombalarla durduruldu ve Britanya savaş gemile-

ardından

rince batırıldı. Britanya ve Kanada donanmaları ticaret filolarını Alman denizaltı­ larına karşı korumakta ise pek başarılı değillerdi ve kayıplar kısa sürede büyümeye başladı . Britanya halkı bu durumu azalan gıda oranlarında hissetti.

Britanya Başbakanı Winston Churchi ll Sovyet komünizminden hiçbir şekilde hoşlanmamasına rağmen Sovyetler Birliğiyle ittifaka girmekte tereddüt etmedi. Ancak Britanya için ABD'nin savaşa girmesi gerçekten önemliydi. Başkan Roosevelt lbkz. 1933] tarafsızlık oyunu oynamadı. Martayında çıkarılan Ödünç Verme-Kiralama Yasası yla ABD hükümeti tarafından bedeli ödenen askeri teçhizatın Britanya'ya sağlanması uygulamasını başlattı. Amerikan tersaneleri ve fabrikalarıyla bol ve yüksek ücretli iş bulan ABD işçileri bu uygulamadan yarar sağladı. Yı­ lın ilerleyen döneminde ABD tarafından bedelsiz askeri yardım Sovyetler Birliğine kadar genişletildi. Roosevelt ağustos ayında Kanada ' nın Newfoundland bölgesindeki Placentia Körfezinde Churchill'le buluştu. Toplantıda liberal demokratik ilkeleri içeren ortak bir savaş hedefleri bildirgesi olan Atlantik Şartı hakk ı nda mutabakata vardı-

Karda savas Bir Alman askeri Sovyetler Birliğinin Rus kışım tecrübe ederken. Mihver güçleri hava şatlanyla baş etmek için yeterli teçhizata sahip işgali sırasında

değildi.

lar. Amerikan gemileri esasen Doğu Atlantik'teki konvoylara eşlik etmekteydi ve ekim ayında bir ABD destroyeri bir Alman torpidosuyla batırıldı, fakat Roosevelt savaş ilanı için yeterli kamuoyu desteği­ ne sahip olmadığını düşünü­ yordu. Roosevelt'in açmazı Japonlar tarafından çözüldü. ABD Japonların Asya 'da yayılmasına karşı olmuş ve Japon birliklerinin Fransız Çinhindi'ne giriş i nden sonra temmuzda Roosevelt bu ülkeye petrol ambargosu koymuştu. Japonya bütünüyle ithal petrole bağımlı olduğundan askeri ihtiraslarını

ISOROKU YAMAMOTO (1884-1943} Japon Amirali İsoroku Yamamoto 1930'larda deniz kuwetleri havacılığının önde gelen bir savunucusu oldu. Deniz Kuvvetleri Komutanı olarak Pearl Harbor limanına düzenlenen baskının mimarıydı. Nisan 1943'te Amerikan istihbaratı tarafından uçağının teşhis edilmesi sonucunda Pasifik 'teki Bougainvi lle Adası üzerinde uçağı vurularak öldürüldü.

Pearl Harbor rozeti "Pearl Harbor 'ı Hatırla" sologam Japonlara karşı savaşta vatansever desteği uyandırmak için ABD'de yaygın olarak kullomld!. terk etmek ya da ABD'yle savaş­ mak arasında kaldı. Amiral İsoroku Yamamoto 'nunhazırladığı bir planı izleyen Japon uçak gemileri 7 Aralıkta Hawaii 'deki ABD deniz üssü Pearl Harbor'a sürpriz bir saldırı gerçekleştirdi. Baskın sırasında 18 savaş gemisi batırıldı veya hasar gördü, 300 civarında uçak imha edilerek ABD Pasifik filosuna ciddi bir zarar verildi . Diğer Japon birlikleri de Filipinler ve İngiliz kolonisi Malaya'yı işgal etti. Pearl Harbor baskınının şoku Amerikan halkının Japonya'yla savaş için desteğini sağlamakla birlikte, Almanya için aynı durum söz konusu değildi. Hitler Churchill ve Roosevelt'i rahatlatarak Japon müttefiklerini desteklemek için ABD'ye savaş ilan etmeyi tercih etti . Aynı yıl Arcadia Konferansında Britanya ve ABD önceliği Almanları yenmek olan askeri bir strateji kabul etti.

. 1

·-. -·.. 1

ÇİN

1

Büyük Altı say ı sı

edilen k ı smı 50% 31 % 56% 26%

Yokohama

44%

Kawasaki

33%

32 • •

10Martve15 Hazı­ ran 1945 arasında Tokyo ve Kabe dahıl olmak üzere altı büyük Japon kentinin büyük kısmı ABD'nin ağır bombardımanı altında

yeryüzünden silındı.

Burma harekitı

1942-45 arasında Burma harekôtında

savaşan Japon askerlennin yüzde altmışı (beşte üçü) yaşamını yitirdi. Toplam Japon

kayıp/an 200000i bulurken buna mukabil ölen veya yaralanan Britanya ve Hindistan askerleri 71.000 avanrıdaydı.

Ç İN

Yen i Gineliler sık ormanlardan yara lı Müttefik askerlerini Japonlar kadar öldürücü bir düşmandı. 20OCAK1942'DE 55 GENERALİ REINHARD HEYDRICH [1904-1942) Berlin 'in bir dış mahallesi olan Wannsee'de bir konferans düzenledi . Toplantının amacı Alman devlet memurlarını ve dış işleri bakanlığı personelini Yahudileri Avrupa ' daki ülkelerden kitle halinde sınır dışı etme planları hakkında bilgilendirmekti . Yahudiler, başlıcaları Polonya 'da kurulacak kamplara nakledilecek, buradan da, açıkça belirtildiği gibi, hiçbiri geri dönmeyecekti . Bu esnada bir Japon fetih dalgası Güneydoğu Asya'yı kaplamaktaydı. Büyük bir Britanya üssü olan Singapu r' un göstermelik bir

taş ıyor.

Sert doğa

koş u lla rı

direnişten sonra Şubat ayında Japonlara teslim olması Britanya İmparatorluğunun itibarına büyük bir darbe indirmişti. Yaklaşık 80.000 İngiliz, Avustralyalı ve Hintli asker esir alınmıştı. Amerikalı ve Filipinli askerlerin Filipinler'in Bataan Yarımadasın­ daki kararlı direnişi nisan ayında sona erdi. Japonların hasta ve yetersiz beslenen insanlara dayattığ ı 100 kilometrelik acımasız Bataa n Ölüm Yürüyüşünde çok sayıda asker hayatını kaybetti. Japonların ilerleyişi Hollanda idaresindeki Endonezya ve Britan ya yönetimindeki Burma·ya ulaş­ tıkça, Avustralyalılar kendi ülkele-

HOLOCAUST Naziler, Slavlar, eşcinseller ve çingeneler dahil olmak üzere bir çok gruptan çok sayıda insanı öldürmekle beraber, Yahudilere karşı davranışlarının benzeri yoktu. 1942' de Avrupa Yahudilerinin tümünü yok etmeye girişmişlerdi. Bu "nihai çözümü" başarmak için Naziler Yahudile ri gaz odalarıy la d o n atılmış amaca yöne lik kamplara naklettiler. Çoğ un luk vard ı ktan birkaç saat içinde öldürüldü, ancak bazıları köle işgücü olarak kullanılmak için canlı tutuldu. Avrupa Yahudi nüfusunun üçte ikisini oluşturan yaklaşık 6 milyon Yahudi öldürüldü.

rinin sırada olduğundan endişe etmeye başladılar. Japon deniz kuwetleri uçakları tarafından Kuzey Avustralya"daki Darwin limanına şubat ayında yapılan bir sald ırı 500 can aldı ve Japon cep denizaltıları haziran ayı başında Sydney Limanına girmeyi başardı. Tutumlarında sert bir değişikliğe giden Avustralyalılar savunma için esas müttefikleri olarak Britan ya "dan ziya de ABD "ye döndüler. Japon karşıtı yoğun duygular içindeki Başkan Roosevelt Birleşik Devletler'in batısında yaşayan Japon asıllı Amerikalıların toplama k ampla r ına sürülmesine izin veren 9066 sayılı İdari Kararnameyi imzaladı. Yaklaşık 120.000 Japon asıllı, savaş sırasında edildi. Birleşik Devletler topyekun sa vaş için hazırlıklarını hızla tamamlarken, Japonlar a karş ı mücadele başlamıştı. Mayıs ayın­ daki Mercan Denizi ve haziran ayın daki Midway Muharebeleri, Japon ve Amerikan filoları birbirlerinin görüş mesafesine girmeden uçak gemileri arasında yapılan düellolardı. Mercan Denizi karşı­ laşması taraflara önemli bir avantaj sağlamamakla birlikte Midway Amerikan den izalt ıları ve torpido uçakları sebebiyle dört uçak gemisi kaybeden Japon donanması için bir felaketti. Midway savaşındaki Amerikan zaferi savaşta belirleyici bir dönüm noktası olmakla birlikte, kendi başına kesin sonuç getirmedi . Amerikan güçleri Ağustos ayında Solomon Adalarındaki Guada lcanal'a indiklerinde Japonlar şiddetle karşılık vererek kendi

' ' BATAAN'DAN

GELDİM VE ORAYA

DÖNECEÖİM.

''

General Douglas MacArthur, ABD komutanı , Bataan yenilgisinden sonra kaçtığı Avustralya'daki sözleri, 20 Mart 1942 birliklerini karşı saldırı için adaya indirdiler ve iki tarafın da ağır kabir dizi deniz muharebesine girdiler. Yeni Gine'de Avustralya birlikleri düşman ormanlardaki çarpışmalarda öncü rol oynadılar. Hindistan'da Britanya askeri olduğu kadar siyasi niteliği de bulunan bir sorunla karşı karşıya kaldı. Japon birliklerinin Burma 'yı işgal tehdidinin başlamasıyla Mohandas Gandhi [1869-1948) ve diyıplar verdiği

ğer

Millet Meclisi önderleri tam

bağımsızlık talebiyle " Quit lndia" [Hindistan ' ı Terk Et) hareketini ba şlattı.

Sivil itaatsizlik kampanBritanya makamları tarafın­ dan acımasızca bastırıldı ve Gandhi dahil olmak üzere 100.000'den fazla Hintli tutuklandı. Bazı Hint milliyetçileri Subhas Chandra Bose'nin Hind istan Milli Ordusuna katılarak Japonlarla birlikte savaştı, ancak çok daha fazla sayı­ da Hintli Britanya'yla birlikte sayaları

ISVEÇ

Kuzey Denizi

DANİMARKA

Jungerhof e

• Riga

Baltık Denızi

HOLLANDA

e Mınsk

MalyTrostinets e

BEL Çİ KA !

POLONYA SSCB

e Treblinka Bertin • Chelmno e • Varşova BÜYÜK ALMANYA Majdanek e e sobıbor

Prag e

A~i~~=~~~ .

ÇEKOS .

FRANSA

• Krakow • Belzec

SLOV.

Viyana e • Bratıslava

İSVİÇRE

AVUSTURYA

Nazi ölüm kampları Almanlar özellikle Yahudilerin öldürülmesi için çoğunluğu işgal altındaki Polonya'da ölüm kampları kurdu. Ayrıca binlerce insanın öldürüldüğü birçok diğer toplama kampı da mevcuttu.

MACARİSTAN

ROMANYA

ANAHTAR • Nazi ölüm

kampları

Sovyet piyadeleri Stalingrad " ın yıkıntıya dönmüş binalarında çarpışıyor. Şehirde yenilgi il. Dünya Savaşının dönüm noktalarından biriyd i.

Almanların a ldığı

Deniz gücü ABD Deniz Kuvvetlerinin pike bombardı­ man uçak/an Pasijik'te Midway Adalan üzerinde uçuyor. Amerikan ve Japon uçak gemileri arasında bu bölgede Haziran l 942'de kesin sonuçlu bir düello yapıldı.

sinde Fransız Kuzey Afrika 's ına çıkart­

vaşa girdi: Yaklaşık 25 milyon

Hintli Britanya "z ordusuna gönüllü olarak yazıldı. Kuzey Afrika'daki çöl savaşın­ da Feldmaresal Erwin Rommel'in l 1891-1944) karşısı nda birçok defa ye nilgiye uğrayan Britanya Sekizinci Ordusu Gener al Bernhard Montg omer y 'nin 11887-1976) komutası altında ekim-kasım ayla rında Alameyn Muharebesinde büyük bir taarruz zaferi kazandı. Rom mel' in Mihver ordusu Libya'yı geçerek batıya doğru çekildikçe, General Dwight O. Eisen3500

140

3000

120

2500

100

z

ı: 2000

z "§

~

ma yaptı. Vichy yönetimine lbkz. 1940) sadık Fransız koloni güçlerin in direnişi kolaylıkla aşılarak, Rommel batı ve doğudak i ordular arasında kıstırıldı. Almanlar buna Fransa 'daki işgallerini Vichy yönetimi altındaki bölgelere de genişleterek karşılık verdiler. Sovyetler Birliği ndeki savaş lbkz. 1941) Stalingrad Muharebesinde bir dönüm noktasına erişti. Mihver güçlerinin doğuya doğru ilerleyişi temmuz ayında Kafkaslar'a ulaşarak ve

z

80

~

60

'§

1500 1000

40

500

20

Azerbaycan ' ın

stratejik petrol teh dit ederek devam etmişti. Hitler, birliklerinin, isminden dolayı sembolik önemi olan Stalingrad şehrini almalarında ı srar etti. Alman askerleri eylül ayında şehre girdiler, ancak Sovyet orduları yıkık binalar arasında sokak yataklarını

çarpışmalarıyla savunmayı

-4

SAVAŞ GEMİLER İ

Yanktankı

Amerikan yapımı Grant tank/an Kuzey Afrika'daki Britanyalılara verildi. Bu tank General Montgomery tarafından gözleme istasyonu olarak kullanıldı.

UÇAKLAR

Amerikan sanayi mucizesi il. Dünya Savaşı sırasında ABD fabrika/an ve tersanelerinin üretimi hızla arttı. Sadece gemi inşa sektöründe çalışan işçilerin sayısı 1940 'ta l 00.000 'den savaşın sonlarına doğru 1.7 milyona yükseldi.

sürdürdü. Kasım ayında Sovyet Generali Giorgi Jukov (1896-1974) bir karş ı saldırı planlaması yaptı . Kuzey ve güneyden taarruza geçen orduları Mihver güçlerini kuşatarak 250 bin Alman askerini Stalingrad 'da tuzağa düşürdü . Hitler tarafından direnme ve çarpışma emri alan askerler yıl sonunda açlık çekmekte, donmakta ve cephane eksikliği çekmekteydi. Alman komutan Feldmareşal Friedrich Paulus ertesi şubat ayına kadar yaşayarak teslim olan 90.000 kişi d en ve Sovyet tutsaklığından hayatta kalan bir avuç insandan biriydi.

!%' -

ABD Ba şkanı Roosevelt ve İngili z Başbakanı Churchill ocak ayında Casablanca'da bu lu şa rak savaşın gid işatını tartıştı. OCAK 1943'TE FRANKLIN D. ROOSEVELT İngiliz Başbakanı Winston Churchil l'le Fas'ın Casablanca şehrinde buluşarak il. Dünya Savaşının Avrupa'da gelecekte alacağı şekli tayin etti. Britanya Kuzey Fransa 'daki harekatı 1944 yılına kadar erteleyeceğini bilerek, ABD 'yi S ici lya ' nın i şgal i n i planl amaya ikna etti. Müttefik liderleri hava kuwetlerinin Almanya'ya karşı ortak bir bombalama saldırı­ sı başlatması konusunda uzlaşma sağladı. Konferansın sonunda Roosevelt Müttefiklerin d ü şmanın " ko ş ulsuz tesliminden " başka hiçbi r se ç eneği kabul etmeyeceğin i duyurdu . Mihver güçlerinin şubat ayındaki Stalingrad teslimiyeti (bkz. 1942) Almanya için büyük bir yenilgi olmakla birlikte Almanlar Avrupa ' nın büyük bir kısmını işgal altında tutmayı sürdürdüler. Silahlı d ire ni ş har eketleri birçok yerde işgale karşı koydu. Fransa'daki d iren i ş için dönüm noktası Fransız erkeklerinin Alman fabrikalarında çalışmak için 1943'te askere

Frans ız D i reniş savaşçıları bir grup fotoğrafı için poz veriyor. D i reniş sabotaj eylemleri yapt ı, istihbarat t opladı ve gerilla savaşı harekatları düzenledi.

Casablanca

Casablanca filminin genel gösterim tarihi haberlerde geniş biçimde yer alan Casablanca Konferansıyla aynı tarihe denk getirildi.

alınmaları kararıydı.

Zorunlu çakaçmak isteyen binlerce genç, Almanların elinden sıyrıla­ rak uzak kırsal bölgelerde gerilla lışmadan

grupları oluşturdu. Direniş hareketleri siyasi bölünmelerle zayıflamaktaydı. Balkanlar'da komünist Tito lbkz. alt panel) idaresindeki partizanlar Al-

manlara karşı zorlu bir savaş vermekle birlikte Sırp milliyetçisi ve monarşist Draza Mihailoviç'in liderliğini yaptığı Çetnik gerillaları­ na da aynı şekilde düşmandı. Fransa' da Direniş lideri Jean Moulin rakip fraksiyonları birleş­ tirmeye çalışt ı, ancak mayı s ayın­ da tutuklandı, Gestapo şefi Klaus Barbie tarafından işkence edildi ve tutsaklıkta öldü . 1943 baharında Alman U-botlarına karşı Atlant ik Muharebesi olarak bilinen savaş zirveye ulaştı. Mart ayında Müttefikler Alman denizaltı saldırıları nedeniyle 260.000 ton ticari gönderi yitirdiler ve Britanya ' nın hayati deniz hattı bağlantılarının kesilmesi tehlikesi ortaya çıktı. " Kurt sürüsü" olarak bilinen gruplar halinde faaliyet gösteren Alman U-botları radyo

' ' ALMANYA BİR KALE, A~CAK ÇATISI OLMAYAN BiR KALE.'' Franklin O. Roosevelt, ABD başkanı, 1944 1943'te en zorlu kara savaşı Almanya'nın doğu cephes inde meydana geldi. Stalingrad'taki felakete rağmen Mihver güçleri baharda Harkov'da başarılı bir karşı saldırı düzenleyebildiler. Saldırı Sovyetleri Kursk 'ta saldırıya açık bir to prak çıkıntıs ı veya ileri mevziyle baş başa bıraktı. Alman generalleri Sovyet güçlerini kuzeyden ve güneyden saldırarak ileri mevzi içinde tuzağa düşürmüp yok etmek istediler. Ancak baş komutan yardımcısı Georg i Jukov Alman saldırısını tahmin etmiş ve etkileyici bir savunma sistemi ha-

vasıtasıyla operasyonlarına eşgü­

düm

sağlamaktaydılar.

Ancak o deniz devriyelerinin artan kullanımı, Alman deniz mesırada uçaklı

Hırvatistan'da doğan Josip Broz, komünist bir eylemci olarak Tito soyadını 1930'larda benimsedi . Yugoslavya·nın Almanlar tarafından 1941'de işgalinden sonra Tito 1945'te ülkenin kontrolünü eline geçiren bir gerilla hareketini yönetti. Yugoslavya·yı komünist bir ülke haline getirmekle beraber Sovyetler Bi rl iğinin güdü müne girmeyi reddetti. Ölümüne kadar Yugoslavya devlet başkanı olarak kaldı.

sajlarının şifrelerinin kırılmasıyla

edinilen istihbarat ve konvoy eskortlarının geliştirilmiş radarlar ve radyo yön bulma cihazlarıyla donatılması dahil bir dizi faktörün birleşmesi dengeyi denizaltılara­ leyhine değiştirdi. Mayıs ayında Ubot kayı pları denizaltı komutanı Amiral Karl Dönitz'i kuwetlerini Atlantik'ten çekmek zorun da bıra­ kacak kadar yükselmişti. U-bot saldırısı bir daha asla eski gücünü kazanamadı.

Sovyet rozeti Bu rozet il. Dünya Savaşında tankçı/ara verilmiştir. Sovyetler 1943 yazında Kursk Savaşında yaklaşık 5000 tank kaybetti.

zırlamıştı. Kursk'ta toplanmış olan güçler muazzamdı. İki yönde 2 milyonu aşkın asker, 6000' den fazla tank ve 5000 uçak hazır beklemekteydi. Sovyet kayıpları ağır olmakla birlikte dört günün sonunda Kızıl Ordu karşı saldırıya geçti. Almanlar dövüşerek geri çekilebilmekle birlikte, doğudaki savaşın döngüsü geri dönülmez biçimde değişmişti. Kursk Muharebesi en şiddetli anlarını yaşarken.Müttefik devletleri Sicilya ' nın geniş çaplı işgal i harekatını başlattılar. ABD ve Britanya orduları sahile indirilerek, derhal teslim olan İtalyan kuwetlerinden direniş görmeden adanın iki tarafından ilerlemeye başladı. Harekat ABD generali George 5. Patton ile İngiliz General Bernar d Montgomery arasında bir yarışa dönüşmüştü. Palton Messina'ya ilk varan taraf oldu. Ancak iki komutanın bu yarışı sırasında Mihver güçlerinin büyük kısmı İtalya anakarasına geçti . Sicilya ' nın kaybedilmesi İtalyan diktatörü Benito Mussolini için ağır bir darbeydi. Büyük Faşist Konseyinde aldığı güvensizlik oyundan sonra Kral 111. Victor Emmanuel 11869-1947) tarafından görevinden alındı ve tutuklandı. Yerine getirilen Mareşal Pietro Badoglio (1871-1956] İtilaf Dev-

ABD Sahil Güvenlik filikası Spencer'dakiler 17 Nisanda Atlantik'teki bir Alman U-botunu batıran sualtı bombasının infilakını seyrediyor.

Savasta kadınlar Bir ABD posteri cephane fabrikasında

Uçan kale Amerikan Sekizinci Hava Kuwetlerine bağlı 8-17 Uçan Kale

çalışmanın üniformalı kadın işlerinde

çalışmak kadar cazip bir meslek olabileceğini öne sürüyor.

mürettebatı

İngiltere'deki bir üste

wow

WAAC

• WAVE

ARMYRURSE

RAVYNURSE

UDCROSS

..etleriyle eylül

başında ateşkes

a n tlaşması imzaladı.

Ancak Al:nanlar İtalya'da kilit mevzileri alak ve yarımadayı Müttefik işgal uwetlerine karşı savunma fırsa­ nı bulmuş lardı. Alman paraşütcüler i Mussolini'yi tutsaklıktan u rtardı. Mussolini daha sonra da

Sala şehrinde kurulan kukla İtal­ yan Sosyal Cumhuriyetinin baş­ kanlığına getirildi. Müttefik kuvvetleri Napoli'den kuzeye, Roma'ya doğru ilerlerken Badoglio hükümeti Almanya'ya savaş ilan ederek Müttefik Devletlerine katıldı.

Almanya 1943'te ağır hava saldırılarına maruz kaldı. Yeni Lancaster bomba uçaklarıyla donatı­ lan RAF Bombardıman Komutanlığı mayıs ayıda "Dambusters" akınıyla büyük başarı kazandı. Lancaster uçakları "sıçrayan bombaları" kullanarak dört Ruhr barajına alçak irtifadan gece saldırıları düzenleyerek ikisini yıkmayı başardı­ lar. Temmuz ayında bombacılar liman şehri Hamburg'u yangın çı­ kartan mühimmatla yoğun biçimde bombaladı. Kuru ve sıcak hava koşullarında ortaya çıkan ayrı yangınlar tek bir yangın fırtınası halinde birleşti. Çoğunluğu sivil olmak üzere 37.000 kişi yaşamını yitirdi. RAF Almanya'yı geceleri bombalarken ABD Ordusu Hava Kuvvetleri gündüz bombalama harekatına başladı. Silahlarla doldurulmuş ABD bomba uçaklarının Alman uçaklarının saldırılarını bertaraf etmek ve geliştirmiş teknolojiye sahip vizörlerle bombalarını hedeflerine atmaları planlanmıştı. Uygulamada ise B-1 Tler ve B-24'ler end i şe uyandıracak derecede ağır kayıplara uğradı ve savaş koşullarında hedefi başarıyla bombalamanın güçlük arz ettiği anlaşıldı. Bombalamanın Alman sivil nüfusuna etkisi büyüktü. Kayıpların dışında binlerce insan evsiz kaldı ve ciddi gıda sıkıntıları baş gösterdi. İki milyonun üzerinde çocuk şehirlerden tahliye edildi. Birçok

Almanyayı bombalama

görevi için hazırlanıyor. Sekizinci Hava Kuwetleri 1942 ile 1945 arasında 26.000 kişi kaybetti.

fabrika bombalardan kaçınmak için yeraltına taşındı. Alman halkının yaşadığı yokluklar tarafsız İspanya dahil tüm Avrupa ülkelerinde az çok hissedildi. Britanya 'da işgücü noksanlığı kadınların hizmet için sivil savunmaya, askeri ikincil hizmetlere, fabrikalara ve tarımda işe alın­ malarına yol açtı. ABD' de kadın işçiler geleneksel olarak erkeklere ayrılan ağır sanayi işlerine alın­

ölenlere dağıtılacak gıda maddelerine gemilerde yer vermeyi reddettiği bilinmektedir. Asya' da 60.000 Müttefik savaş esiri (POW'larl ve yaklaşık 200.000 Asyalı işçi Burma 'daki Japon birliklerine malzeme temini için Tayland'dan Burma'ya bir demiryolu hattı inşaa­ tında çalışmaya zorlandı. Yaklaşık 16.000 POW ve 90.000 Asyalı işçi inşaat sırasında öldü.

dılar.

Siyah işçiler de barış zamanında beyazlara ayrılan işlere alındı . Bu, Detroit'te isyan boyutuna ulaşan ırk gerilimlerine neden oldu. Beyaz ve siyah çete çarpışmaları sonucu federal polisin düzeni sağla­ masından önce 34 kişi öldürüldü. 1943'ün en acı trajedilerinden biri Britanya Hindistan'ında bir milyondan fazla insanın ölümüne yol açan Bengal kıtlığıydı. Bu felaketin sorumluluk payı tartışma konusu olmakla birlikte, Başba­ kan Winston Churchill'in açlıktan

Burma demiryolunun

inşası

Asyalı işçilerin yanında çoğunlukla

İngiliz, Avustralyalı ve Hollandalı savaş

esirleri Japonlar tarafından demiryolunun yapımında çalıştırıldı.

150.000 9 000 •

NORMANDİYA KIYILARINA

ÇIKARTMA YAPAN MÜTl'EFİK ASKERLERİNİN SAYISI ÇIKARTMA SIRASINDA KAYBEDİLEN MÜTTEFİK ASKERLERİNİN SAYISI

Amerikan askerleri Normandiya ' nın 6 Hazirandaki i şgali sırasında çıkartma gemileri nden sahile iniyor. Ç ı kartma işgal altın da ki Fransa ' nın kurtuluşu n u ba şla ttı. 1944 YILI BAŞINDA İTALYA'DA Alman güçlerinin Müttefik kuwetlerinin Roma 'ya gidiş yolunu tıka­ maları nedeniyle şiddetli çarpış­ malar yaşanmaktaydı. Müttefiklerin Ocak ayında Alman savunma hattı Gustav ' ın gerisine, Anzio'dan yaptıkları deniz çıkartması tıka­

imkan verdi . Hindistan ' ı Terk Et hareketinin [bkz. 1942) bastırılma­ sıyla Britanya Hindistan' daki siyasi otor itesini de güçlen d i rmi şti. Bu esna da işgal altındaki Fransa ' nın

nıklığı aşamadı. Şubat ayında

kurtarılması hazırlık­

Müttefik komutanları, Gustav hattı üzerindeki ana mevzi olan ortaçağ manastırı Monte Casino'yu bombalamaya karar verdi. Ancak kutsal mabede yapılan bu saygısızlık istenilen sonucu sağlayamadı. Monte Casino Polonyalı piyadeler ta rafından nihayet mayısa­ yında alınabildi. Roma ' nın kurtarılması da ertesi ay mümkün oldu . Baharda Britanya Hint birlikleri J aponların Burma üzerinden Ku-

ları Güney İngiltere'yi silahla dolu bir kışlaya çevirmişti . Overlord adı verilen bu ha rekatı General Dwight Eisenhower [18901969) kom uta etti. Müttefikler Fransa kuşatma ­ sına başlamak için Normandiya · yı hedef seçmişlerd i. D-Day adıyla anılan Normandiya çı­ kartmaları kötü hava şartları nedeniyle bir süre ertelendikten sonra 6 Haziranda başla d ı. Gece boyunca 18.000 asker havadan paraşüt veya planörle Alman sahil savunma hatlarının ge-

zeydoğu Hindistan ' ı işgal girişimini

engelledi. Japon saldırısının püs kürtülmesindeki başarı yılın daha sonraki döneminde Burma ' nın büyük bölümünün geri alınmasına

Burma Yıldızı Bu askeri madalya İngiliz ve Uluslar Topluluğu askerlerine 1941-1945 arasında Burma Savaşındaki hizmetlerinden dolayı verildi.

Man ş Oenizı

risine indi. Sabah 5000 gemiden oluşa n ve 130.000 askeri taşıyan filo kıyıya ulaşmıştı. Çıkartma tarihin en büyük deniz operasyonuydu. Sword, Juno ve Utah a dları verilen beş çıkartm a plajından

üçü Britanya, Kanada ve ABD bi rliklerince kolaylıkla ele geçirildi . Ancak Gold plajı ve özellikle Amerikal ıla rın çıktığı Omaha plajı düşmandan temizlenmeden önce önemli kayıplar meyda na geldi. İk i dahice buluş olan Mulberry yüzen li manı ve Pluto denizaltı petrol boru hattı kuwetler karaya çıka r çıkmaz malzemelerin Müttefik kuwetlerine ula ştırılmasını sağladı. Ardın d a n No rm a n d iya 'yı

e Cherbourg

aşmak

için çetin bir mücadele ancak Alman d i renişi ağustos ayına ka dar kı rı lama d ı. Adolf Hitler [1889-1945) bu araStMere Eglise e da bir suikast teşebbüsünden sağ kurtuldu . Vatansever Alman subay ve görevlileri Führer'i devirmek ve Batılı müttefiklerle barış e Caen sağlamak amacıyla bir komplo giFRANSA rişiminde bulunmuştu. Albay Klaus Schenk von Stauffe nberg [1907-1944) Hitler'le D o ğ u Pru sD-Day Çıkartmaları ya ' nın Rasten burg şeh r indeki topMüttefik kuwetleri beş Normondiyo sahi- ANAHTAR /ine -Sword, Juno, Go/d, Utah ve Omaha- -+ Müttefi k bir likleri çıka rtması/ilerleme! j lantıya giderken çantasına bir bomba saklamıştı. Bombayı Hitçıkartma yaptılar. Müttefik askerleri ayrıMüttefik birlikleri para şüt indirmesi ler'in oturacağı masanın altına ca düşman hatları gerisine paraşütle indi. - Müttefik dev. 7 Haziran ' da cephe hattı INGILİZ2.0R O USU

başladı,

yerleştirdi.

Patlayan bomba dört öldürmekle birlikte Hitler hiç yara almadan kurtuldu. Stauffen berg ve diğer önde gelen ko mplocular idam ma nga s ı taraf ı nd a n vu r ularak öld ürü ldü; binlerce kiş i tut u kla n d ı ve uzun iş­ kencelerle acı çektiri lerek öldürüldü. Suikastçılar arasın d a a d ı geçen Feldmareşal Erwin Rommel'in [1891-1944) ise intihar etmesine izin verildi. kişiyi

Müttefik kuwetlerinin Normandiya ' yı ağustos ayında aşmaları

Paris'in hızla kurtarılmasının yolunu açtı. Fransız D ireniş savaş­ çıların ı n

19 Ağustosta

başlat t ıkları

isyanı n ardınd a n Ei senhower' ı n

Müttefik

ord u ları

bü nyesinde sa-

vaşa katılan Özgür Fransız kuwet-

leri Paris'e hızla ilerledi . Fransız bir kolu 25 Ağustosta Paris merkezine ulaştı. Almanların geri çekilmelerinin ardından

tanklarının

' ' ... SON DERECE CÜRETKAR BİR

HAREKAT.'' General Alfred Jodl, Hitler'in karşı

ABD 7.

Zırhlı

saldınsının

harekat başkanı

Tümeni Almanların Aralık ayındaki Ardennes saldırısı sırasında çetin sahne olan karlar içindeki Belçika kasabası St. Vith'te devriye geziyor.

çarpışmalara

Paris'te kutlamalar ve işbirlikçi­ lere karşı misillemeler başladı. Yaklaş ık 9000 Fransız yargılanma­ dan infaz edildi ve on binlerce kişi halk önünde aşağılandı, kadınlar tıraş edilmiş kafalarıyla sokaklarParis'in kurtarılması ' Parisliler şehirlerinin kurtarılmasını ve General Charles de Gau/le'ün Fransa'ya özgür Fransızların lideri olarak dönüşünü kutluyor.

dan geçirildi . De Gaulle geçici hükümeti kurduktan sonra düzeni tekrar kurarak bu olaylara son verdi. Polonya direniş hareketi ağus­ tos başında Varşova·da Almanlara karşı bir ayaklanma başlattı. Sovyet Kızıl Ordusu yaz boyunca bat ı­ ya doğru ilerleyerek neredeyse Varşova kapılarına kadar gelmişti . Ancak Stalin büyük çoğunluğu Ruslara ve komünistlere karşı olan Polonyalılara yardım etme niyetinde değildi. Kızıl Ordu Varşo­ va 'ya girmeden durakladı ve Nazi birliklerinin Polonya ayaklanması­ nı ezdiği iki ay boyunca hareketsiz kaldı. Yüz binlerce Polonyalı öldürüldü. Hayatta kalanlar ekim ayı başlarında teslim olduktan sonra Almanlar Varşova'yı yok etti. Müttefiklerin eylül ayının başın­ da Belçika'nın büyük kısmının kontrolünü ele geçirmeleriyle Britanyalı general Bernard Montgomery [ 1887-197 61 işgal altındaki Hollanda'nın hava yoluyla ele geçirilerek savaşın süratle bitirilmesi için bir plan geliştirdi. Britanya, ABD ve Polonyalı paraşüt­ çüler Müttefik tanklarının Kuzey Almanya ·ya girişlerini sağlayacak bir dizi köprüyü ele geçirme ve savunma girişiminde bulundular. Ancak Arhem 'deki son köprü alı­ namadı ve operasyonun bu nedenle başarısızlığa uğraması Hollanda'yı Nazi yönetimi altında zor bir kışa katlanmak zorunda bırak­ tı.

Pasifik'teki ABD saldırısı yıl boyunca hız kazandı [bkz. s.394-951. Sayıca az ve askeri yönden zayıf Japonlar hayatlarını hiçe sayarak savaştı. 15 Haziran ile 9 Temmuz

arasındaki

Saipan Adası Muharebesinde 30.000 kişilik Japon birliği­ nin neredeyse tümü öldürüldü. Japon İmparatorluk Donanması haziran ayındaki Filipin Denizi ve ekim ayındaki Leyte Körfezi muharebelerinde büyük ölçüde imha edildi. Üstün ABD kuwetleriyle eşit olmayan çar pışmalarda neredeyse kesin bir ölümle karşılaşan Japon deniz pilotları "kamikaze" olarak bilinen intihar uçuşlarıyla özellikle ABD savaş gemilerine saldırdı. Bu taktiklerin etkili olmasıyla kamikazeler bir kitle saldırısı biçimi

Ucan bomba

Aİman insansız V-1 uçan bombası ilkel bir jet motoruyla hareket ettiriliyor ve patlayıcılarla yükleniyordu. 1944 yazında günde 1OO'den fazla bu tür bomba Londra'ya fırlatıldı.

uçan bombaları veya dünyanın ilk balistik füzeleri olan V2 roketleri Londra'da ağır kayıplara yol açmakla beraber belirleyici bir etkide bulunamadı. Yaklaşık 3000 V2 füzesi en çok Londra ve Antwerp 'e fırlatıldı. Uyarıda bulunmadan atılan bu füzelere karşı savunma imkanı da mevcut değil­ di. Ancak hedeflerine isabet edemeyen füzeler Hitler'in istediği etkiyi yaratmakta başarılı olamadı. Aralık ayında Alman Führer. Ardennes bölgesinde Bulge Muharebesi adıyla bilinen sürpriz bir saldırı başlata ra k son kumarını 1941

1942

ABS

ABS

oynadı.

Alman tankları ABD cephe deldi ve Antwerp 'e doğru yöneldi. Özellikle ABD hava birliklerinin Bastogne'daki sert direnişlerinin ardından Müttefik kuvvetlerinin iyi örgütlenmiş karşı saldırısı geldi. Alman tanklarının yakıtı tükendi ve iyileşen hava koşulları Müttefik uçaklarının kara güçlerini destekleyici saldırılar düzenlemelerine imkan sağladı. Hitler'in son attığı zar da başarısız olmuştu. , hatlarını

1943

1944

1945

ABS

ABS

ABS

250 200

~

150

-~

100

~

50

ve hiç eğitim almamış yüzlerce acemi asker bu maksatla kullanıldı. Avrupa ' da yenilgiyle karşılaşan Hitler ümidini gizli silahlara bağla­ dı . Savaşa sokulan ilk jet uçağı Messerschmidt 262 Müttefik hava kuwetlerinin savaş alanındaki genişleyen hakimiyetini değiştireolarak

uygulandı

DENİZ GÜÇLERİ

ABD ve Japon donanma güçleri ABD'nin müthiş üretken tersaneleri karşısında Japonların ağır kayıptan ABD'nin Pasifik'teki hôkimiyetini sağladı.

ANAHTAR

A Uçakgemileri

•

ABD

B

Japonya

S Denizaltılar

Savaş

gemileri

1914-2011 TEKNOLOJİ VE SÜPERGÜÇLER

FAITES VITE ... FAITES BIEN Denizaltısavar

silah

BRİTANYA

Britanya Donanma gemileri Alman U-botlarının saldırılarına karsılık vermek icin deniz altı­ na ~tış yapan sila.hlar taşıdı­ lar. Mermiler önPa r ti üyesi

Sarı Yıldız

ALMANYA

ALMANYA

15 Temmuz 1937 tarihli bu üyelik defteri sahibinin il. Dünya Savaşında Almanya ' da iktidarda olan Nazi partisinin üyesi olduğunu belgelendirdi.

1941 Eylül ayından itibaren Alman tüm Yahudiler üzerinde sarı bir yıldız takmaya zorlandı . Reich'ındaki

Jude (Almanca Yahudi) yazan

'-- Derine namlu

atış

yapan

Fransızca

Kanada posteri

KANADA Kanada'nın Fransızca

fusuna hitap eden bu

SS kaması

konusan nü-

peste~ Alman

U-botlarına karşı savaşa katılmak

ALMANYA

Nazi seçkinleri olan tüm SS verilen merasim kamalarında SS birliklerinin siarı Meine Ehre hei/Jt Treue (Sadakatim o~urumdurl subaylarına

için deniz kuvvetlerine gönüllü bulunuyor.

çağrısında

sembolü

yazılııydı.

••

il. Dünya

Savaşı insanlık

tarihindeki herhangi bir daha fazla insan hayatına mal oldu. Karada, denizde ve havada mavzerli tüfeklerden atom bombasına uzanan silahlar kullanılarak muharebelere girildi.

Şifrelenmiş --9'-~"": mesajın basıldığı

çatışmadan

il. Dünya Savaşı 100 milyondan fazla askeri personel ve dünya

uluslarının çoğunu

kapsayan bir çatışmaydı. Tarihte en geniş alanda yürütülen savaş olmasının yanı­ sıra geniş ölçekli hava bombardımanlarına, Alman ve Japon askerlerinin ve güvenlik güçlerinin katliamlarına ve Japonya'ya atom bombasının atılmasına maruz kalan siviller arasında kitlesel kayıplarla da diğer savaşlardan ayrıldı.

kağıt şerit

Şifre

makinesi

ABD

M-209

hızlı

ve basit

şifreleme

sağlayarak savaş alanında

yeterli güvenlik sağlayan mekanik bir şifre cihazıdır.

Mavzer Hareketli kol Lee Enfield mavzerli tüfeği BRİTANYA

1Oatımda 303 fişek atabilen bu tüfek her iki dünya Britanya ve Milletler Topluluğunun

savaşında

standart

silahıydı .

Saha telefonu ABD

Burada görülen Amerikan EEB gibi telefonlar savaş alanında kısa mesafelerde kullanıldı.

taşınabilen

Dua kitabı JAPONYA

Bu tahta dua kartı Budist bir Japon askerine aitti. Tüm uluslardan askerler dinlerine ve batıl inançlara yönelerek huzur aradı.

402

JAPONYA

Gemilerin pozisyonunu hesaplamakta kullanılan denizci sekstantı gemicilik tarihi kadar eski olmakla birlikte. il. Dünya Savaşı sı­ rasında da kullanılmaktaydı.

Dönen ayna

İntihar hapı

Keskin nişanc ı tüfeğ i

BRİTANYA

SSCB

İngilizler yerel direnişçilerle irtibat

kurmak için Nazi işgalindeki Avrupa 'ya casus gönderdi. Her casus yakalanma durumunda kullanmak üzere intihar hapı taşıyordu.

Kızıl

..

~~"ll!i!l!i!!i!~~--------- ~;:~-~:ı

özellikle Stalingrad Muharebesinde keskinOrdusu nişancılardan yararlandı. Sovyet Nisancılar nisan dürbünlü standart M~sin-Naga~t piyade tüfeği kullandı.

Uyduruk botlar ALMANYA

Sovyetler Birliğini 1941 yılında işgale­ den Alman askerleri Rus kısı icin hazır­ lıklı değildi. Bazı askerler s~ğ~ktan korunmak için hasır botlar yaptı. Vizör, sifre harflerini gösterir

Siviller için karne

Karartma posteri

ALMANYA

ALMANYA

Gıda, yakıt

diğer

ve

gerekli maddelerin kıtlığı savaşan birçok ülkenin vesikalı dağıtım yapmasını zorunlu kıldı. Bu Alman karnesi et içindir.

Bu çarpıcı poster Alman vatandaşlarını ha va saldırısı sırasında karartma kurallarına uymaya çağırıyor. Üstündeki slogan "Düş­ man senin ışığını görüyor. Karart!" demektedir.

Uzun Mesafe Cöl Grubunun akrepli rozeti

Çöl Başlığı YENİ ZELANDA

İngilizler tarafından kurulan Uzun Mesafe Çöl Grubu başlangıçta Yeni olustu. Askerler Arap tarzı başlığın ç.öl koşullarında iyi bir koruma sağladığını keşfetti. Zelandalılardan

Kızıl

Haç paketi

BRITANYA

Savaş

esirleri Kızıl Haç gıda paket-

lerşi almaktaydı. Savaş bittiğinde

Müttefik savaş esirleri kendilerini esir tutanlardan daha sağlıklıydı. Tevzi tablosu; sifreleme icin ayarları değiştirilebilir ·

Tank savar

mayını

ALMANYA

Bu Teller mayını tank paletlerin in baskısıyla aktive olan bir fünyeye sahipti. Bu mayınlardan il. Dünya Savaşı sırasında üç milyon adedin üzerinde üretildi.

:Enigma şifre makinesi

Nükleer kalıntı

ALMANYA

JAPONYA

Almanlar Enigma makinesiyle şifrelenen mesajların güvenli olduğuna inanıyordu . Ancak ilk elektromekanik bilg isayarların yardımıyla Müttefik şifre kırıcılar bu şifreyi çözdüler.

Bu erimiş cam şişe Hiroşima'yı 6 Ağustos 1945 tarihinde yok eden ABD atom bombasının meydana getirdiği büyük ısıyı gösteriyor

403

' BU

SİZİN ZAFERİNİZ! HER ÜLKEDEKİ ÖZGÜRLÜK DAVASININ ZAFERİ.,,

Winston Churchill Londra'da kitlelere hitap ederken, 8 Mayıs 1945 Coskulu Londra lıla r Alman kuvvetlerinin tam ve kosulsuz olarak tesliminin açıklanmasından sonra Avrupa 'da zaferi (Victory in 'Europe-VE] kutluyor. JOSEF STALİN, FRANKLIN ROOSE· VELT VE WINSTON CHURCHILL Kı­ rım ' ın Yalta şehrinde bir konferansta son defa bir araya geldiler. Stalin Polonya'da serbest seçimler düzenlenmesini kabul etti, ancak bu, tutmayı düşünmediği bir vaatti . Batılı liderler Almanya'yı doğudan işgal eden Sovyet birliklerine yardım etmek için Dresden dahil Alman demiryolu merkezlerinin daha fazla bombalanmasın­ da mutabık kaldılar. Britanya Hava Kuvvetleri uçakları 13-14 Şubat gecesi Dresden'e düzenlediği saldırıda yangın çıkartan patlayıcı ve yakıcı bombalar atarak ya n g ı n fır­ tınasına yol açıp kentin ta ri hi merkezini yok etti ve 25.000 kişinin ölümüne sebep oldu. Müttefik kuvvetlerinin girdiği bölgelerdeki ölüm kamplarının açığa çıkardığı Nazi suçları nedeniyle Almanların başına gelenlere çok büyük bir acıma duyulmadı.

İwoJima çıkartması

Bu esnada Amerikan B-29 bomJapon şehirle­ rinin sistematik olarak yok edilmesine b aş la d ı. Tokyo 'yu yakmak için 9-1 O Mart tarih lerinde Tokyo'ya düzenlenen bir akın en az 80.000 kişinin ölümüne yol açtı. Başkan Roosevelt Almanya ve Japonya'nın yenilgisini görecek kadar yaşamadı. 12 Nisandaki ölü m haberi Amerikan ha l kında şok yarattı. Üç aydan daha az bir süredir görevde bulunan tecrübesiz Başkan yardımcısı Harry S. Truman Beyaz Saraya geçerek büyük sorumluluklar altına girdi. Mütte fikler Berlin'i ele geçirme onuruna ve beraberinde gelecek ağır kayıplara Sovyetler Birliğinin sahip olması konusunda anlaşmışlardı. Hitler bardıman uçakları

Amerikan askerleri volkan adası lwo Jima'ya 19 Şubat tarihinde yaptık/an çıkartmada Japon askerlerinin açtık/an ateşle kıyıya çakliı kalmış

durumda.

Auschwitz dahil ana yok etme merkezleri Sovyet Kızıl Ordusu tara f ı nd a n ku rtarı ldı. B atı lı Müttefikler Nazi barbarlığının en açık deneyimini Saksonya'da bir toplama kampı olan Belsen'e girdikler inde yaşadılar. Nisan ortasında kampı kurtardık­ ların d a İngiliz birlikleri açlıktan ölmek üzere olan binlerce savaş esiriyle to plu mezarlarda veya ortada bırakılmış cesetleri buldu. Belsen'de çekilen sinema haberleri kamuoyunun büyük kısmını Almanya'ya karşı savaşın adil olduğu n a ikna etti.

Dresden yıkıntılar içinde Alman şehri Dresden'in sakinleri, şehirde bir yangın fırtınası yaratmış olan müttefik bombardımanı ertesinde kendilerine gelmeye çalışıyor.

Japonya'yla savaşın insani maliyeti yükselmeye devam etti. ABD deniz piyadeleri, Pasifik'te 18.000 kişilik bir Japon garnizonu tarafından ölümüne savunulan volkanik bir kayalık olan lwo Jima adasını Şubat-Mart ayla rı nda ele geçirmeleri s ı ras ı nda 26.000 kayıp verdi. Çok daha geniş bir ada olan Okinawa'ya Nisan ayında başlatılan saldırı ortalığı kan gölüne çevirdi. Japon askerleri her zamanki gi bi ölene kadar savaşt ı ve de onla rla birlikte adadaki sivillerin on binlercesi, birçoğu intihar ederek öldü . Kıyı açıkların d aki Müttefik donanması kitlesel kamikaze saldı­ rılarında zarar gördü [bkz. 1944].

11 5 •

Almanya' n ın savunmasının

büyük kısmı 18 yaşından küçüklere ve yaş lılara ka lmasına rağmen sonuna ka dar savaşmakta kara rlıyd ı. Ame r ikan ve Sovyet birlikleri b atı d an ve d oğ ud a n ilerleyerek Elbe Nehri nde dostça bu luş u rken, K ı z ıl ordu Berlin'i almak içi n sokak sokak çarpışmak­ taydı. Sovyet askerleri 30 Nisanda sığınağına

MİLYON t 945'TE

AV~UPA'~A. "YE~İNDEN

EDiLEN KIŞILERIN " TAHMİNİ SAYISI

Resmi giyimli Japon temsil heyeti 2 Eylülde Tokyo Körfezinde bulunan Amerikan savaş gemisi fvfissouri'nin güvertesinde teslimiyet belgelerini imzalamaya hazırlanıyor. ANAHTAR 15

•

Asker sayısı

•

Sivil sayısı

il. Dünya Savaşı kayıpları il. Dünya Savaşında askerlerden daha fazla sayıda sivil öldü. En yüksek ölüm oranlan Sovyetler Birliği ve Almanya'da yaşandl. Polonya, Polonyali Yahudi nüfusunun büyük kısmı dahil olmak üzere vatandaşlannın beşte birini yitirdi. yaklaştıklarında

Hitler kendisini vurdu. Eski İtalyan diktatör Benito Mussolini de o sırada komünist partizanlar tarafında infaz edilmişti . Cesedi metresi Clara Petacci'ninkiyle birlikte Milano'da bir benzin istasyonunda kasap kancasına baş aşağı asılmıştı.

Alman kuvvetlerinin tesliminin 8 Mayısta tamamlanması Müttefik ülkelerde coşkulu zafer kutlamaları başlattı. Savaş Japonya'da devam etmesine rağmen İn­ giliz İşçi Partisi genel seçimlerde Churchill'in başkanlığındaki Muhafazakar Partiyle mücadele etmek için savaş koalisyonundan Kızıl bayrağı dikerken Bir KIZll Ordu fotoğrafçısı tarafından çekilen bu fotoğraf askerlerin Berlin'deki Reichstag binasına Sovyet bayrağını diktikleri om yansıtwor.

çeki ldi. Refah devleti ve demokratik sosyalizm vaadiyle Churchill'in savaş başarılarının cazibesini alt eden İşçi Partisi genel bir şaş­ kınlığa yo l açarak ülke çapında bir zafer kazandı. Dünyanın ilk atom bombası patlaması 16 Temmuzda New Mexico Çölünü aydınlattı. Bu, çok gizli Amerika'ya Kongre onayı olmadan, Başkanlık emriyle harcanan 2 milyar dolara mal olan mühendislik ve bilim başarısı Manhattan Projesi'nin sonucuydu. Patlama güneşin çekirdeğindeki patlamalrdan daha yüksek bir ısı ortaya ç ıkarttı. Başarılı atom testi Müttefik li derlerinin Ber-

lin"in dışındaki Potsdam şehrin ­ deki bir konferansla aynı zamana denk geldi. Batılı müttefiklerle Sovyetler Birliği arasındaki anlaşmazlıklar büyümekle birlikte, Stalin Japonya"ya karşı savaşa katılmaya karar verdi . Konferansın sonunda müttefikler Japonya·yı derhal teslim olmaya veya "derhal ve mutlak yıkıma" razı olmaya çağırdan Potsdam Bildirgesini tebliğ etti. Japon hükümeti "hiçbir değeri olmayan·· teslim olma çağrısını reddetti. Japon şehirlerine atom bombası atılması hazırlıkları ilk atom bombası testinden çok daha önce baş­ latılmıştı. Hazırlanan ilk bomba hava koşulları uygun olur olmaz Hiroşima kentine atıldı [bkz. sağ­ daki paneli. Üç gün sonra, 9 Ağustosta atılan ikinci bir bomba Nagasaki şehrini yok ederek 35.000 kişinin ölümüne yol açtı. Sovyetler'in Mançurya işgali de Japonya'da ayrı bir şok yarattı. Japon hükümeti Hazi ran ayın­ dan itibaren barış müzakeresi yapılmasını savunanlarla ölümüne savaş konusunda ısrarcı militaristler arasında bölünmüştü. İm­ parator Hirohito kararlı bir şekilde barış fraksiyonun

Hiroşima sakinlerinden

birinin cesedinde bulunan bu saat atom bombasının kentin üzerinde patladığı om tam olarak kaydetmiş.

HİROŞİMA Pilotluğunu Albay Paul Tibbets'in yaptığı Amerikan B-29 bomba uçağı, Enola Gay, Mariana Adalarındaki Tinian Adasından 6 Ağustos günü saat 2.45'te bir atom bombası taşıyarak havalandı.

Bombayı

bir liman şehri olan sabah 8.15'te ve patlama yaklaşık 70.000 kişiyi derhal öldürdü. Radyasyonun süren etkileri toplam ölü sayısını tahminen 140.000"e yükseltti . Hiroşima·ya

attı. lsı, ışık

yanında

yer aldı. Japonlar imparatorun statüsü güvence altına alındığı takdirde, teslim olmayı kabul etti. Her ne kadar Truman'ın böyle bir güvence vermeyi reddettiyse de Hirohito 15 Ağustosta savaşın "Japonya'nın yararına" gelişmediğini ve barış yapacağını halkına açıkladı. Savaş

ani bir şekildi

bitmişti .

Savaş sonrasında yıkılan şehirler,

bozulan ekonomiler, işgal edilen düşman ülkeler, mülteciler [yerinden edilen kişiler) ve savaş suçlularıy la baş etmek, savaşın kendisi kadar büyük bir sınav olacaktı.

Yahud i mülteciler Filistin'e gidiyor. Binlerce k işi Britanya yasalara durdurmadan önce bu yolculu ğ u yapmaya çalıştı .

YIL, 51 MİLLETİN TEMSİLCİLERİ ­ NİN MİLLETLER CEMİYETİNİN [bkz.19191 yerine geçen Birleşmiş

Milletler [BMI Genel Kurulunu oluşturmasıyla başladı. BM'nin amacı dünya milletlerine bir müzakere forumu sağlamak, barı ş ve güvenliği korumaktı.

il. Dünya Savaşının ardından gelen barış Batılı müttefiklerle Sovyetler Birliği arasındaki ilişki­ lerin soğuk olmasından dolayı kısa sürdü. Winston Churchill martayında yaptığı bir konuşmada komünist tehdidini Avrupa üzerine düşen bir "demir perde" olarak tanımla-

aykırı

Filistin

g irişlerini

dı. Sovyetler Birliği Avrupa üzerindeki hakimiyetini "mihver devletler" yaratarak güçlendirdi. Çekoslovakya, Bulgaristan, Arnavutluk, Polonya, Romanya ve Macaristan ' da komünist rejimler kuruldu. Fransa ve İtalya' da komünist partiler iktidarı kılpayı elden kaçır­

.' ' KITANIN ÜZERİNE ! DEMİR BİR PERDE !ÇÖKTÜ. ''

dı.

j

Winst on Churchill, İngiliz politikacı , 5 Mart 1946

Britanya ' nın savaşın ardından

Hindistan ' ın bağımsızlığını kazanacağını açıklamasıyla Hindistan ' da gerilimler arttı . Müslüman Birliğinin başkanı Muhammed Ali Cinnah [1876-19481 ayrı bir Müslüman devleti talep ederken, Hin-

dular bu d ü şünceye karşı çıktı. Cinnah , tüm Hindistan için tek bir devlet kurulmasını öngören İngiliz önerilerine karşı 16 Ağustosu Doğ­ rudan Eylem Günü ilan etti. Çıkan ş iddetli çatışmalarda binlerce kişi hayatını kaybetti. Buna karşılık olarak Mohandas Karamchad Gandhi [1869-19481 Hindular ve Müslümanlar arasında uzlaşma sağlama k için bir kampanya baş­

ForoeAdolon (Danimarka 'ya)

~

lattı.

S S C B

ABD , Filipinlere temmuz

ayında

ba ğı ms ı z lı k tanıdı, ancak bu bazı koş ullara bağlıydı.

1:1

fiSPANYA

f

IGIBRALTA R

FAS

Savaş sonrasında Avrupa'nın bölüşülmesi Savaştan

sonra Sovyetler Birliği Doğu Almanya 'nın kontrolünü elinde bulundururken Britanya, Fransa ve ABD Batı Almanya yı işgal etti. Litvanya, Letonya, Moldova ve Estonya SSCB'ye dahil edildi.

AB D bir dizi aske ri üste egemenlik haklarını korudu, Filipin ekonomisi AB D pazarlarına bağımlı kılındı ve "eşitlik" hükmü ABD vatandaşlarına Filipinlilerle aynı ekonomik hakları verdi. Afrika'da bağımsızlık mücadelesi Ganalı Kw ame Nkrumah ve Kenya 'dan Jomo Kenyatta tarafından 1 Pan -Afri ka Federasyonu nun kurulmasıyla devam etti . Hedefleri : Afrika b irliğini geliştirmek ve ırk ayrımın ı sona erdirmekti . Yahud i mültecilerin Filistin'e kabul edilmesiyle büyüyen krizin çözülmesi için Fi l istin'de top lanan konferanslarda hiçbir anlaşma sağlanamadı. Sorun Ağustos ayın­ da mültecileri taşıyan botların İn­ giliz sava ş gemileri tarafından

engellenmesiyle büyüdü. Britanya Filistin·e yasadışı girişlere artık izin veremeyeceğini ABD'ye bildirerek diplomatik bir savaşın fitilini ateşle d i .

Çin'de dünya savaşı sı rasında iç savaş tekrar baş­ Komünistlerin lideri Mao Zedong [1893 - 19761 yönetimdeki Kuomintang Partisi ve lideri Çan Kay-şek ' e [1887-19751 savaş ilan etti. Fransa , Çinhindi 'ndeki kolonilerini elinde tutmakta kararlı olması tarihteki en uzun gerilla savaşla­ rından birini başlattı. Kasım ayınask ı ya alınan ladı.

l l

Juan Peron milliyetçi, ABD ve komünist karşıtı olan Peron kapitalizm ve komünizm orasında "üçüncü bir yor önerdi.

Ateşli bir

Lüt Gölü Yazmaları LOt Gölü Yazmalarının bulunması en önemli arkeolojik keşif/erindendi. Bu yazmalar Eski Ahit'in el yazmalarının bir bölümüdür.

yüzyılın

da Ho Chi Min 'in [1890-19691 lideri olduğu Viet Minh ile Fransa ' nın yö netimindeki Uzakdoğu Keşif Kuvvetleri arasındaki çarpışmalar yoğunlaştı. Vietnam , Kamboçya ve Laos'un Fransa'ya karşı isyanlarıy­ la İlk Cinhindi Savası 19 Ara lıkta ilan edildi [bkz.19541.. Arjantin eski Çalışma B akanı General Juan Domingo Peron [1895-197414 Haziranda Arjantin devlet başkanı old u. İşçi sınıfının ve askerlerin desteğiyle Peron, sosyal güvenlik ve daha yüksek ücret vaatlerinde bulundu. Pennsylvania Üniversitesi teknisyenleri ilk elektronik bilgisayarı işletmeye baş ladı . Maki ne ilk olarak askeri amaçlarla ku lla n ı ld ı. 50 tonluk makine 167 metre karelik bir alanı kapladı, 18.000 elektron tüpüne sahipti.

BM Genel Kurulu Londra Central Hall'da toplantıda . Genel Kurul, tüm üyelerin temsile sahip olduğu BM'nin tek organıdır. LORD LOUIS MOUNBATTEN HİNDİSTAN'DA İngiliz İmparatorluk yö netiminin sona ermesi ni gözetmek üzere son kral naibi olarak atandı. Ülkenin tek çıkış yo lunun bölgeleri dinlerine göre iki parçaya bölmek olduğuna inandı. Temmuzda İngilizler Hindistan Bağımsızlık Kanununu kabul ederek Rac·ı Hindistan [Hindu ve Sih) ve Pakistan [Müslüman) bölgelerine ayırmış ve Keşmir'i ke ndi kaderini tayin etmesi için serbest bırakmışlardı. Pakistan, araya Hindistan ' ın girdiği Doğu ve Batı Pakistan olmak üzere ayrıldı. Pakistan 14 Ağustosta bağımsızlı­ ğını kazandı ve Muhammed Ali Cinnah ilk genel vali oldu. Ertesi gün bağımsız Hindistan doğdu. Bölünme şiddet dalgalarını harekete geçirdi ve Pakistan toprakları haline gelen bölgelerde yaşayan milyonlarca Hindu ve Sih, ayrıca yeni Hindistan devleti t oprakla rında yaşayan Müslümanlar yerlerinden edildi.

Keşmir hükümdarla rı bağımsız

olmak ya da Hindistan veya Pakistan'a katılmak konusunda önemli bir karar ve rm ek durumunda kaldı. Ekim ayında Pakistan'ın Keşmir' de Müslüman bir ayak lanma y ı desteklemesinden so nra Hindistan ile Pakistan arasında savaş çıktı. Hindistan, Keşmir Mihracesinin askeri ya rdım talebini Hindistan ile Paki stan arasındaki savaş durumu sona erdikten sonra Keşmir'in Hindi stan'a bağlanması karşılığında kabul etti [bkz .1949). Altı yıl süren savaştan sonra Britanya büyü k devlet statüsünü yiti rmi ş ve ABD Sovyetler Birliğine denk olabilecek tek güç olarak bel irmişti. Winston Churchill'in komünistlerle

eşit

hükümet yanl ı sı kuwetler arasında iç savaş ın ç ıktığı Yunanistan konusunda ABD yardımını istemesiyle 12 Martta "Truman Doktrini" tesi s edildi. ABD komünist tehditle mücadelede kullanılmak için Yuna nistan'a 400 milyon dolar göndererek bu çağrıya cevap ve rdi. Başkan Truman'ın doktrini komünizm tehdidine karşı demokrasiyi muhafaza etme mücadelesi veren tüm devletlere destek güvencesi verdi. ABD Dışişleri Bakanı George Marshall [1880-1959 ) tüm Avrupa'nın komünist rej imlerin eline geçebileceği korkusuyla galip-mağlup ayrımı gözetmeden Avrupa'nın sars ılm ış ekonomileri için bir yardım planı uygulamaya

Anne

Frank'ın

günlüğü

Het Achterhuis'in [Gizli Ek] 5 Haziranda yayımlanması Nazilerin İkinci Dünya Savaşında Amsterdam'ı işgali

sırasında saklanarak geçirdiği yıllarının

güncesini tutan genç bir Yahudi kızı olan Anne Frank'ı dünyaya tanıttı. soktu . Avrupa Kalkınma Programı veya "Marshall Planı" ekonomik büyümeyi teşvi k etmek amacıyla yak ıt, hammadde, kredi, gıda ve makine sağladı. Britanya' nın BM'ye sevk ettiği Filistin krizi [bkz.1946) kötüleşti. Bölgeyi Yahudi ve Arap devletlerine bölmek için bir plan hazırlan-

BATI PAK İSTAN

Hind istan'ın bölünmesi Eski İngiliz Rac 'ı iki ayn devlete bölündü: Hindistan ve Pakistan. Pakistan oralannda 1700 kilometre bulunan iki bölgeden oluştu.

Bölünmeyle yerlerinden edilenler Bölünme tarihteki en büyük kitlesel göçe yol açtı. 1Omilyona yakın insan yerlerinden edildi. Bu Sih mülteciler Pencap 'ın Müslüman bölgesini terk ediyor.

dı.

BM Genel Kurulu 29 Kasımda kararla bu planı onaylasa da karar Araplar tarafından olumlu karşılanmadı. İngilizler bölgeden çekilmeye hazırlanırken Arap ve Yahudi toplulukları arasında çarpışma lar başladı ve terörist saldırıla r yoğunlaştı [bkz. 1948) a ldı ğı

MOHANDAS GANDHİ'NİN (D.18681 bir sisteme dayandırdı ve beyaz MUAZZZAM BAŞARISI Hindistan'ın Güney Afrikalılara imtiyaz tanıyan 1947'de bağımsızlığını kazandı­ ırksal bir hiyerarşi dayattı (bkz.1994). ğında fark edildi. Ancak Hint Malay Yarımadasında sömürYarımadasının bölünmesine şiddetle karşı olan Gandhi'nin gecilik karşıtı duygular il. Dünya Savasından sonra arttı. Gerilla Müslümanlara verdiği tavizler Hindistan'ın bölünmesi konusungrupları fanatik Chin Peng ld. 1924) önderliğinde ormana çekildi. da kendisini suçlayan fanatik bir Hindu tarafından suikasta Şubat ayında Avrupalı yerleşimci­ lere karşı saldırılar başladı ve "acil uğramasına yol açtı. Gandhi durum" ilan edildi. suikastının haberi tüm dünyada Kore'nin tümünü kapsayan derin bir etki yarattı ve Hindistan 'da yas ilan edildi. seçimler 1948'de ilan edilmiş, Güney Afrika 'da Mayıs ayında ancak Kuzey Kore lideri Kim İl Sung 11912-94) serbest seçimleri gerçekleştirilen seçimlerde Milli Parti iktidarı Jan Smuts'ın Birleşik kazanamayacağına inanarak Sovyetleri BM 'ni n 38. paralelin Partisi'nden devraldı. Dr. D. F. Malan (1874-1959) başbakan oldu (Kore Yarımadasının SSCB ve Hollanda asıllı Güney Afrikalıla­ j tarafından işgal edilen bölümünü rın IAfrikaner) hakimiyetindeki ilk ! ABD güçleri tarafından kontrol hükümeti kurdu. Seçimlerden j edilen güney bölgesinden ayıran j sınır) ötesine geçmemesi hemen sonra hükümet ırklar arasında ayrımı kurumsallaştır­ ! konusunda ikna etmişti. Sonuç maya başladı. Malan, Afrikalıların j olarak Güney'in Kore CumhuriyeAfrikaner kültürünün saflığını ve ! ti olarak 5 Ağustosta bağımsızlığırefahını tehdit ettiklerine inandı. ! nı almasından bir ay sonra Kore Siyasetini apa r theid adıyla anılan Demokratik Halk Cumhuriyeti · Kim'in başbakanlığında ilan edildi. Sovyetler Birliği 12 Ekimde Kim'in rejimini yarımadanın tek meşru THE OIVISION/ıl" COUNCll Of !HE CAPE hükümeti olarak ilan etti. Kuzey Kore 1949'da tüm unsurlarıyla komünist bir diktatörlük haline

!-

WHITE ~R~.~

gelmişti.

BM Filistin'i Yahudi ve Arap milletlerine ayırmak için bir plan hazırladı, ancak 14 Mayıs tarihinde İsrail devleti ilk basbakan David Ben-Gurion tarafı~dan il~n edildiğinde bu plana bağlı Irk ay rı mı işaret i ! kalınmadı. Son İngiliz askerlerinin Apartheid sisteminde ayrı yerleşim ! bölgeleri tespit edildi ve farklı ırklar ! 15 Mayısta ülkeden çekildi. Bunun· arasındaki sosyal temaslar katı biçimde ! ardından, Ürdün, Mısır, Suriye, yasaklandı. · Lübnan ve lrak'tan beş Arap

gelişmeye katkıda bulunmayı

BM PAYLASIM PLANI 1947 LÜBNAN

Filistin toprakları

SURiYE

İsrail

~a a

toprakları

• Nası ra

Uluslararası

bölge Batı

Şeria

• Akdeniz

TelAviv

Gazze

• Eriha • Ku üs

Şeridi

• Et tıalile Gazze

.

Ölü Oenız

Beerşeba

ÜRDÜN

MISIR

• Eilat

Filistin Planı BM Genel Kurulu Kudüs'ü uluslararası yönetim altına alarak Filistin'in Yahudi ve Arap devletlerine ayrılmasını önerdi.

ordusu derhal yeni Yah udi devletine saldırdı, ancak geri püskürtüldü. İsrail ordusu direnişin sürdüğü bölgeleri ezdi ve birinci Arap-İsrail Savaşı lbkz.1949) adı verilen bu savaşla sınırlarını genişletti. İsrail milletinin hayatta kalabileceğinin anlaşıln:ı-ası Arap dünyasında İsrail ve Yahudi karşıtı duyguları artırdı. Kuzey 11e Güney Amerika ' nın bağımsız devletlerinden oluşan !Xmerikan Devletleri Örgütü IOAS) 30 Nisan tarihinde kuruldu ve komünizme karşı savaşmayı , güvenliği artırmayı ve ekonomik

taahhüt etti. HarryTruman 11884-1972) ABD'yi il. Dünya Savaşının sonu ve Soğuk Savaşın ilk yıllarında yönetmişti. Ancak birçok güneyli demokratı yabancılaştıran sivil haklar Lehine polit i kaları nedeniyle 1948 başkanlık seçimlerini rakibi Cumhuriyetçi aday Thomas E. Dewey'e karşı kazanması bekleniyordu. Ancak kampanya süresince halkın desteğini artırmayı başardı ve tarihteki en büyük seçim sürprizlerinden birini yaratarak tekrar seçildi. Britanya'da ücretsiz sağlık hizmeti konusundaki tartışma 19. yüzyıldan beri devam etmekteydi. İşçi Partisi'nin 1945'teki seçim zaferinden sonra Aneurin Bevan 11897-1960) ilk defa herkese ücretsiz sağlık hizmeti sağlayacak bir planı sundu. Bevan Milli Sağlık Hizmetini (NHS) 5 Temmuzda resmi olarak başlattı. il. Dünya Savaşının bitmesiyle Olimpiyat Komites~ !IOC) Olimpi-

İsrail devletinin kurucusu Ben-Gurion Polonya'da doğdu ve Filistin 'e 1906'da göç etti. Bağımsız bir Yahudi devletinin aktif destekçisi oldu ve 1915'te milliyetçi faaliyetlerinden ötürü Filistin 'den sınır dışı edildi. il. Dünya Savaşı sırasında Nazi soykırımından kaçan Yahudilere yardım etti. Ben-Gurion siyasi hayatfan 1970'te çekildi .

yat Oyunlarına ev sahipliği yapacak bir ülke seçebildi. Londra seçilmekle birlikte, altı yıl süren savaş Britanya'yı gıda ve giyecek yetersizliği sorunlarıyla baş başa bıraktığından 1948 Olimpiyatları "Tasarruf Oyunları" adıyla anıldı. Olimpiyat Oyunları Çekoslovak jimnastik takımı başkanı Marie Provaznikova 'nın ülkesine dönmeyi reddetmesiyle komünist Doğu ' dan Batı ' ya ilk kaçışa sahne oldu. Çekoslovakya il. Dünya Savaşından sonra demokrasiye yönelmekteydi . Ancak Sovyetler nüfuz alanları içindeki hi çbir devletin demokratik rejim kurmasına izin vermeye niyetli değildi. Sovyetler tarafından desteklenen komünistler Prag'da Şubat ayında bir darbe düzenledi. Cek baskanı Edvard Ben es (1884-l948) görevinden alındı ve yerine Çek Komünist Partisi baskanı Klement Gottwald l1S96-1953; bkz. 1989) getirildi. Çekoslovakya gergin bir süreç

' ' GÜNÜMÜZDE VE YAKIN TARİHİMİZDE

MANEVİ GÜCÜN MADDİYATA ÜSTÜNLÜGÜNÜ BU KADAR İKNA EDİCİ BİÇİMDE GÖSTEREN BAŞKA KİMSEYİ TANIMIYORUM.''

Sör Stafford Cripps, İngiliz devlet adamı , Gandhi üzerine, 1948

içerisindeydi. Çek dışişleri bakanı Ja n Masaryk demokratik bir Çekoslovakya · nın Sovyetler'e güvenlik tehdidi oluşturmayacağ ı konusunda güvence vermeye çalıştı. Ancak Stalin'in desteklemeyi reddettiği Marshall Planı (bkz.1947) yardımını kabul etmekten yana olmuştu. Çek hükümeti 10 Martta Masaryk'in intihar ettiğini duyurdu. Komünistlerin Masaryk'i öldürmüş olabileceği yolunda şüpheler duyulmasına karşın, bu yönde bir kanıt bulunamadı.

Berli n il. Dünya Savaşından sonra Britanya, Fransa, ABD ve Rusya (bkz. 1961) arasında imzalanan bir antlaşmayla dör t bölgeye bölündü. Kent, bir bütün olarak Sovyet işgali altındaki Doğu Almanya' da anklav durumundaydı. Batı devletlerini Berlin'den çı kartmaya kararlı olan Sovyetler, şehirle Batı arasındaki kara ve demiryolu bağlantılarını Haziran ayında keserek Soğuk Savaşın ilk krizini çıkardı. Müttefikler ise fırında p iş irm ek

Berlin Hava Köprüsü Bir grup Berlinli kentin Müttefik sektörüne yaşamsal ikmal malzemeleri taş1Yan Oouglas C-54 Skymaster uçağını izliyor. "Berlin Ablukası" n d aki insanlara ihtiyaç maddelerini ulaştırmak için havadan nakil ve ikmal düzenleyerek [Berlin Hava Köprüsü] karşılık verdiler ve abluka May ı s 1949'da kaldırıldı . Savaşının sonunda Avrupa'da yerin den olan milyonlarca insanın ül kelerinden kaçması veya sınır d ı ş ı edilmesi kitlesel mülteci hareketlerini yarattı. Mültecilerin birçoğu zalimce davranışlara maruz kaldı ve içinde bulundukları toplumla kaynaşamadı. Bu duruma karşılık olarak BM "diğer ülkelerde iltica arama hakk ın ı ·· güvence altına alan İnsan Haklar Evrensel Beyannamesini , ayrıca Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandı­ rılması Konvansiyonunu kabul etti.

il. Dünya

Doğu

iç in t aze maya

çocuklar içi n t am

yağ l ı

süt

peynir kahve süt tozu tuz ya ğ

kurutulmu ş

patates

şeker

100

200

300

400

500

GIDA AGIRLIGI (TON)

600

70 0

Berlin'i doyurmak Bertin ablukasının en hararetli günlerinde her 30 saniyede bir uçak Berlin'e ulaştı. Bu grafik Berlin'in 2 milyonluk nüfusunu beslemek için her gün uçakla 800 gönderilen gıda miktarını gösteriyor.

, ,, ... ATLAS OKYANUSUNUN ÜZERİNİ KAPLAYAN BİR ÇATI.'' Ernest Bevin, İngiliz dışişleri bakanının Kuzey Atlantik Anlaşmasını tarifi

Kuzey Atlantik Antlaşmasının 4 Nisanda Washington'da i mzalanması ABD Başka nı Harry S. Truman antlaşm anın önemini belirtiyor.

sırasında

NORVEÇ ALMANYA IZLANDA _

B~~m:~-

KANADA

HOLLANDA __ BELÇ iKA ~

KA AR ESTONYA /,::::ÜTONYA

~~~:::ı~

~CUMHURiYETi _

SLOVAKYA

LUKS EMBUR G__......, A'°". ı ı ~ MACARiSTAN FRAN SA _,.,,.- ·' • 1 . ' - ROMANYA PORTEKIL..: J 1 TÜRKiYE i SPANYA_/ ITALYA 1 SLOVENYA HIRVATISTAN ARNAVUTLUK YUNANiSTAN BULGARiSTAN

BiRLEŞiK DEVLETLER

ANAHTAR ilk imzalayanlar

Ni M Of

FRANSIZ GUE NA'SI

1949'dan sonra katılanlar

ARAP-İSRAİL SAVAŞINDA sekiz ay

süren

çarpışmalara

son veren bir

at e ş kes sağlandı [bkz.195481. İs­

railliler savaşa " Bağımsızlık Savaş ı" adını verirken, Araplar "Al

Nakba " veya " Felaket " adıyla andılar. Arap devletleri İsrail'le ayrı ayrı ateşkes antlaşmaları yaptılar.

24 Şubatta ilk antlaşmayı imzalayan Mısır'ı Lübnan, Ürdün ve Suriye izledi. Antlaşma İsrail' le Ürdün'ün elindeki Batı Şeria arasın­ da Yeşil Hat olarak tanınan bir çizgi belirledi. Belçika, Britanya, Kanada, Danimarka, Fransa, İzlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz ve ABD Nisan ayında Washington'da Kuzey Atlantik Antl aş ması Ör gütü'nü (NATO) kuran tarihi bir antlaşmayı imzalamak üzere bir araya geldi. İttifak ortak savunma hedefine yönelikti. Silahlı saldırılara karşı koymak için yeteneklerini geliştirmeyi ve ülkelerden biri tehdit altında kaldı­ ğı takdirde istişarede bulunmayı taahhüt ettiler. Antlaşma üye ülkelerin i htilafların ı ba rı şçı yollarla çözecekleri hükmünü getirdi.

NATO ittifakı Harita 1949 'da NATO anlaşmasını imzalayan 12 milleti göstermektedir. İttifak ABO'ye Avrupa'da askeri üs bulundurma imkônı verdi. Sovyetler Birliği ilk atom bombasını 29 Ağustosta Kazakistan'daki uzak bir deney bölgesinde patlatarak Batı'yı şaşkınlık içinde bıraktı. " İlk Şimşek " adı verilen bombanın geliştirilmesini teknolojik sırları Sovyetler'e aktaran ABD casusları Julius ve Ethel Rosenberg'le İngiliz Donald Maclean [bkz.19511 gibi casuslar kolaylaştırdı. Nükleer üstünlüğün kaybolması ABD Başkanı Harry Truman ' ın çok daha güçlü olan hidrojen bombasının geliştiril­ mesi talimatını vermesine yol açtı. Batılı müttefiklerin Bertin hava köprüsü [bkz.19481 çalışmaları Batı Alman liderleriyle dayanışma içine girilmesine yardım etmişti. 23 Mayısta batılıların işgali altın­ daki bölgeler Almanya Federal Cumhuriyetini kurmak üzere birleştirildi. Batı Almanya 1932'den beri ilk serbest seçimlerini gerçekleştirdi ve Dr. Konrad Adena -

uer [1876-19671 başkanlığındaki Hıristiyan Demokratlar küçük bir çoğunluk elde ederek kazandı. Temmuz ayında papa Xll. Pius tarafından alınan Komünist Partiyi destekleyen veya işbirliği yapan Katoli kl eri aforoz eden karar Vatikan ' ın resmi gazetesi olan Acta

Apostolicae sedis'te

yayımladı.

Kararname dini Soğuk Savaşta komünist devletler tarafından Katoliklere uygulanan eziyetlere karşı Kutsal Makamın önemli bir karşı taarruzunu teşkil etti. 1938 yılında çıkartılan yasa uyarınca Eire, Paskalya bayramı Pazartesi günü 18 Nisanda İrlanda Cu mhuriyeti oldu. İrlanda böylelikle resmi olarak Britanya Tacına bağlılığını kopartmış oldu. Britanya Parlamentosu Mayıs ayında Kuzey İrlanda ' nın Büyük Britanya ' nın bir parçası olarak statüsünü sürdüren bir kanun tasarısını onayladı; altı Kuzey İrlanda vilayeti 19 Şubatta düzenlenen Kuzey İr­ landa Genel Seçimlerinde Britanyalı kalma lehinde oy kullanmışlardı.

Dördüncü Cenevre Ko nvansiyonu Ağustos ayında kabul edildi. Konvansiyon daha önce 1864, 1906 ve 1929 yıllarında imzalanan üç Cenevre konvansiyonunun unsurlarını bir araya getirdi ve savaş sırasında sivilleri korumak için ek hükümler getirdi . İkinci Dünya Savaşında Nazi zulmüne ve "topyekun savaş" uygulamasına karşılık

olarak tasarlandı. Bu uluslararası tutsaklar, diplomatlar, casuslar, çevrede bulunanlar dahil olmak üzere askeri işgal altındaki topraklarda savaş zamanında antlaşma,

sivillere uygulanacak muameleyi düzenledi. Çin 'de iç savaş [bkz .19461 1949'da sona yaklaştı. Beiping komünistler tarafından ele geçirildi ve adı tekrar Beijing 'e [Pekini çevrildi ve nisan ile kasım ayları arasında büyük şehirlerin çoğunluğu asgari direnişle komünistlerin idaresine geçti. Mao Zedong [bkz .19211 Çin Halk Cumhu r iyetinin kuruluşunu 1 Ekimde ilan etti ve Aralık ayında Çan Kay-şek ve milliyetçi birlikleri ana kıtadan Çin 'in geçici başkenti olarak Taipei şehrini seçerek Formosa [Tayvan) Adasına kaçtı.

Hollandalılar Endonezya konusundaki mücadelelerinden nihayet aralık ayında vazgeçti ve dört yıllık savaşın ardından ülkeye bağımsızlık tanıdı. Savaş sıra­ sında Japonlarla işb i rliği yapmış olan ve en güçlü milli lider olarak ortaya çıkan Başkan Ahmed Sukarno [1901-70) tüm farklı bölgeleri yeni bir anayasa çerçevesinde, başkenti Cakar ta olan bi r leşik bir ulus olarak bir araya getirmek göreviyle karşı karşıya kaldı. Endonezya 26 Eylül 1950'de Birlesmis Milletlere [bkz.1965) kabul ~dildi. Yeni 7 inç plak kayıtları [45'lik olarak da bilinmektedir! kayıt şirketi RCA tarafından 1OOcakta kullanıma sokuldu. Her iki yüzünde birer şarkı olan "singl e", rock 'n· roll için mükemmel bir çözümdü ve pop müzik işin de devrim yaratmayı sürdürdü. Üretiminin ilk yılında RCA 25 mil yondan fazla 45'lik üretmişti.

Halk Cumhuriyeti Çin Halk Cumhuriyetinin ilanının ardından

propaganda posterleri gülümseyen başkan Mao Zedong'u halkını refah içinde yeni bir ülke kurmak için teşvik ederken gösterdi.

' ' INCHON'A ÇIKARTMAYAPACAGIZ VE ONLARI EZECEGİM. " Douglas MacArthur, ABD Generali, 1950 Kore' deki iç savaş hızla tırmandı ve bu İngiliz makineli tüfekçileri dahil olmak üzere tüm dünyadan birlikleri BM komutasında toplandı . YAKLAŞIK

SÜREN BRİTANYA

Hindistan Amblemi

İDARESİNDEN

Hindistan 'ın

100 YIL

sonra Hindistan 26 Ocak tarihinde cum huriyet oldu . 1947 yılında bölünmesinden beri kendi ken dini idare etmesine karşın cumhuriyet i lanı tüm bağların resmi olarak koparıl­ mas ını ifade etti. Başkan Rajendra Prasa d [18841963) resmi bir törenle görev yemini etti ve yeni anayasa yürü rlüğe girdi. Ürdün Haşimi Krallığı Birinci Dünya Savaşından sonra Maver a-i Ürdün [Transürdün] adıyla urul masından beri ihtilaflı statüsünden, zayıf ekonomisinden ve yapay sınırlarından kaynaklanan sorunlarla karsılastı. Ürdün Kralı Abdu llah [1882°-1951) 24 Nisanda ralı ğını geni ş letmek için Filistin'i n Ara p bölümünü ilhak ederek Arap komşularının öfkesini çekti. Doğ u Kudüs'ü de içeren ilhak edilen to praklar Ürdün' ün nüfusunu ki kat ına çıkardı. Bask ıcı apartheid kanunlarını

" KOMÜNİZM, i DÜŞMANI i EZMEK İÇİN i KULLANDIGIMIZ i BİR ÇEKİÇTİR. ,, / Mao Zedong, 1950

cumhuriyet olarak ilanından sonra Aşoka Aslanlı Sütun Başı adı verilen bu heykeli amblem olarak benimsendi. Üzerinde Devanagari alfabesiyle "sadece gerçek galip gelir.· yazılıdır.

uygulayan Güney Afrika [bkz.1948) artan ırk gerilimleri yaşamaya başladı. Beyazlar ve siya hlar geniş ölçüde tecrit edilmiş ve kişilerin ırkını belirten kimlik kartları kullanıma sokulmuştu . Ayrımcı tüm yasalara karşı 1 Mayısta genel grev düzenlendi . Polis Alexandra kasabasında halkın üzerine ateş açarak 18 kişiyi öldürdü ve 30 kişiy i yaraladı. Çin komünistlerin iktidara gelmesinden bir yıl sonra komşu Tibet'i işgal etti. Askeri saldırı Ekim ay ınd a başladı ve Nisan 1951'de Tibet liderleri "On Yedi Nokta Antlaşması" adıyla bilinen Çin'e Tibefin dış ilişkilerini kontrol etme yetkisi veren ve ülkeyi Çin askeri işgali altına sokan antlaş­ mayı imzalamaya zorlandıklarını iddia etti. Komünist karşıtı cadı avcısı Senatör Joseph McCarthy ABD Dı­ şişleri Bakanlığının 205 komünisti barındırdığını iddia ederek Amerika' da "kızıl tehlikeye" karşı 9 Şu­ batta haçlı seferi başlattı. İddiala­ rının hiçbir zaman kanıtlanma­ masına rağmen birçok kişi bu

yüzden iş lerini ve itibarlarını kaybetti [bkz.1954). Haziran ayında Kore konusunda yeni bir kriz eski savaş müttefiklerini böldü . Sovyet işgalindeki kuzey bölgesi ve Amerikan işga lind eki güney bölgesi olarak ikiye bölünmüş ülkede, işga l kuwetlerinin çe kilmele r inden hemen sonra -hata SSCB tarafından desteklenen- Kuzey Kore güneyi işgal etti. Ruslarla uzlaşmacı bir politika izlemeye kararlı ABD, Güney Kore'yi desteklemek üzere ülkeye gönderilen BM ordusuna ana asker i birlikleri sağladı . BM kuweti dört ay içinde Kuzey Kore içlerine girmişti; Kuzey Kore'yi çökmekten Çin 'in müdahalesi kurtardı [bkz.1953).

Güney Kore

Kuzey Kore 1950' DE NÜFUS

135.000 _

_

Kuzey Kore

Güney Kore

1950'DE ASKER SAYISI

Kore nüfusu ve ordu Kuzey Kore, 1950'lerde Güney Kore'nin yandan daha az nüfusuna sahip olmasına rağmen, ordusu büyüklük ve teçhizat bakımından üstün durumdaydı.

McCARTHYCİLİK Senatör Joseph McCarthy'nin [1908-57) ad ıyla anılan McCarthy'cilik 1950'lerde ABD kamu hayatında yürütü len komünist avcı­ lığıyla eş anlamlı hale geldi. Doğu Avrupa ve Çin'de komünizmin başarısı ABD' de ciddi bir krize yol açtı. Dünya çap ında komünist komplosu korkuları komünist eğilimleri ol duğundan şüphelenilen insanlara karşı kampanyalara yol açtı. MacCarthy komünistleri " dışarı atmak" için senato soruşturma ları düzenledi ve sözde "Amerika karşıtı" kita plar devlet kütüphanelerinden kaldırıldı.

İlk organ nakli İllin ois'deki Little Com pany of Mary hastanesinde yapıld ı. Ölen bir kişiden alın an böbrek bir hastanın hasta böbreğiyle değiştirildi. Daha sonra vücut tarafından reddedilmesine rağ­ men, organ nakli hastaya kalan diğer böbreğinin iyileşmesi için zaman kazandırdı. Nükleer silahs ızlanma ve insan hakları konusunda aktif olarak mücadele eden Almanya doğumlu fizikçi Albert Ein stein [bkz.1919) "on the Generalized Theory of Gravitation" [Yerçekimi Genel Teorisi] başlıklı çalışmasını Scientific American dergisin in Nisan say ı sı nd a yayımladı. Bu çalışmasında kuantum me-

kaniğinin çekim ve elektromanyetizma arasındaki ilişkiyi yeni bir şekilde ele almas ın a yol açacak şekilde aç ı kladı. Değişik mağazalarda kullanıla­

bilen ilk modern kredi kartı ABD' de Diners Club tarafından 8 Şubatta kullanıma soku ld u. Daha çok işadamlarının seyahat ve eğ­ lence masraflarının karşılanması için tasarlanmıştı. Kart sahipleri harcamalarını 60 gün içinde tam olarak ödemek zoru n daydı. Tüccarlar kart k ullananların genellikle daha fazla harcama yaptığı­ nı anladıklarından kartı kabul etmekte hızlı davrandılar.

1914-2011 TEKNOLOJİ VE SÜPERGÜÇLER

Kozmonot elbisesi 1965 • SSCB Sovyet Aleksey Leonov Mart 1965'te uzayda yürüyen ilk insandı. Elbisesi Serkut, sırtta taşınan bir yaşam destek ünitesiyle donatılmıştı.

Radyo anteni 2.4-2.9 metre uzunluğunda

Conta başlığı elbiseyi başlığa

bağlar

ABD Deniz Piyadeleri, dünyanın yörüngesinde dolaşan ilk Amerikalı John Glenn'e bu olayın anısına hazırlattıkları özel bir madalya verdi. Bir önceki yıl ise Alan Shephard uzaya giden ilk Amerikalı olmuştu.

Sputnik 1 1957 • SSCB ABD uydularından daha önce fırlatılan ilk yapay uydu bir radyo vericisi içeriyordu. Dünyadan yüzlerce kilometre yüksekte yörüngede dolaşarak bilim adamlarının Dünyanın atmosferini daha iyi anlamalarına yardım etti.

Elbise hava geçirmez bir yalıtım tabakası

Gagarin Posteri 1961 • SSCB Bu Sovyet posteri Vostok 1'le uzaya giden ilk insan olarak tarihe geçen Yuri Gagarin 'i güler yüzlü bir pozla gösteriyor.

UZAY VARiSi

İKİ SÜPERGÜCÜN TEKNOLOJİK KUDRETLERİNİ KANITLAtlA REKABETİ

İki ülke -ABD ve SSCB- 1960'larda uzayı keşfetme yarışının başını çekti. Uzun menzilli füzeler konusunda bir araştırma olarak başlayan yarış, hiçbir tarafın kaybetmek istemediği uluslararası bir itibar mücadelesine dönüştü. Sovyetler Birliği Sputnik 1'i 1957'de yörüngeye fırlattığında ABD'yi şaşkınlığa uğrattı. Daha sonra Sovyet kozmonotu Yuri Gagarin 1961'de dünyan ın yörüngesinde dolaşan ilk insan oldu . Bu yıllarda ABD'nin yarışta geride kaldığı izlenimi oluştu. Ancak Apollo programının gerçekleştirilmesinden sonra ABD en büyük ödülü kazandı: Neil Armstrong ve Buzz Aldrin 21Temmuz1969'da Ayın

Basınç ayarı

Kavramayı

için parmak uçları kauçuktan yapılma yalıtımlı eldivenler

kolaylaştırmak

yüzeyine ayak basarak uzay araştırmalarında yeni bir çağı başlattılar. Ay taşı 1969 Apollo 11 astronotları tarafından toplanan ay taşı dünyada bulunan volkan lavlarına benzerlik gösterdi ve bu nedenle Ayın bir zamanlar erimiş durumda olduğunu akla getirdi.

Kepçe

Fırça

Örnek kiti 1969 • ABD Apollo 11 mürettebatı ay yüzeyinden taş. toprak ve toz toplayarak dünyaya getirmek için özel alet ve kapları beraberlerinde götürdü.

412

Life dergisi 20 Ocak 1969. ABD Apollo 8 misyonunun görüntüleri uzay araştırmalarına gösterilen büyük ilgi nedeniyle Life dergisinin kapak sayfasında yer aldı. Apollo 8 mürettebatı ilk defa Ayın çevresinde dolaştı.

-----lll••••··

UZAY

Tünel

Lunokhod 1 uzay roketi 1970 • SSCB "Yay yürüyüşçüsü" anlamına gelen Lunokhod 17 Kasımda aya inen uzaktan kontrollü iki seyyar robottan ilkiydi.

çıkışı

YARIŞI

/

Üç mürettebat taşıyan bu modül aya iki ay sonra inecek Apollo 11 için deneme yapmak üzere Ay çevresinde yörüngeye gönderildi.

Oondurulmus-

kurutulmuş yem~k

Uzay yemek tepsisi

'''"' ~

TARİH VE PROGRAM BİLİNMEMEKTEDİR

Metal çatal bıçağı ve küçültülerek paketlenmiş yiyecek ve içecekleri emniyete almak için yapışıcı bantları olan bu yemek tepsisi düşük yer çekimine karşı koyması için mıknatıslıdır. Apollo rozeti 1969 •ABD Apollo 11 mürettebatı tarafından tasarlanan ay yüzeyine tünemiş zeytin dalı taşıyan kartal desenli birlik rozeti.

Mıknatıslı

Mir rozeti

yüzey----'---'·-

TARİH BİLİNMİYOR• SSCB

Rus Uzay İstasyonu Mir Programının resmi görev rozeti. "Mir'' sözcüğü Kiril alfabesiyle yazılmıştır.

Uzay aletleri TARİH VE PROGRAM BİLİNMEMEKTEDİR

Astronotlara örnek toplamaları için özel aletler tasarlandı. Hantal uzay elbisesi eldivenleri ka'lramayı güç ve yorucu hale getirdiğinden alet kabzaları normalden daha kalındır.

Ayda yürümek icin ideal, y'umuşak ay ~ botları

APOl.LO SOYUZ

r

cot3

AnOAAOH

Hatıra sigaraları

1975 • ABD VE SSCB Bu sigaralar ABD ve SSCB gemileri uzayda birbirlerine kitlendikleri 1975 yılındak i Apollo-Soyuz misyonunu kutlamak için üretildi. Paket üstündeki yazılar lngilizce-Rusça olara k basıldı.

Küba gazetesi 1980 •KÜBA Uzay yarışı sırasında Küba gibi birçok komünist ülkeden mürettebat Sovyet uzay gemileriyle uzaya gitti.

413

''OLMAK ZORUNDAYDI. JJ Julius Rosenberg, Casusluk suçundan ölüm cezasına çarptırıl­ ması hakkındaki sözleri, 1951

MISIR BRİTANYA'YASÜVEYŞ ÜS· SÜNÜ kiralayan antlaşmayı Ekim ayında iptal etti. Britanya geri çekilmeyi reddetti ve Süveyş Kanal bölgesinde bir gerilla savaşı baş­ ladı.

Mart ayında İran hükümeti Anglo-iranian Oil Company hakimiyetindeki petrol sanayini millileştir­ di. Britanya bu harekete İran petrolüne karşı dünya çapında ambargoyla karşılık verdi. ldaho"da kurulan ilk nükleerenerji santrali 1DO watt gücünde dört adet ampulü yakacak yaklaşık 100 kilowatt enerji ürettiğinde nükleer enerji çağı başladı. Julius ve Ethel Rosenberg 'in ABD "den Sovyetler için bilgi çalmakla suçlanmasıyla komünizmin yayılması korkuları derinleşti. İn­

giltere Dışişleri Bakanlığı görevlileri Guy Burgess ve Donald Maclean 28 Mayısta ortadan kayboldudaha sonra ikisinin de Sovyetler Birliğine kaçtıkları açığa çıkarıl­ dı.

HİNDİÇİN YIL BOYUNCA DENGESİZ

BİR DURUMDA KALDI. Nisan ayın­ da Fransızlar Saygon'un kuzeybatısında Viet Minh direnişini kır­ mak üzere büyük bir harekata başladı. Ekim ayında bir diğer Fransız harekatı Viet Minh ikmal hatlarını hedef aldı. Japonya'yla barış antlaşması ABD"nin San Francisco şehrinde imzalandı ve ülkeyi tekrar bağım­ sız bir devlet haline getirerek 28 Nisanda yürürlüğe girdi. Doğu Almanya 27 Mayısta Batı Almanya "yla sınırını kapattı. Sınır boyunca 10 metre genişliğinde bir '"kontrol şeridi" kazıldı . Britanya kralı VI. George 6 Şu­ batta öldü . Kızı Elizabeth iki gün sonra resmi olarak kraliçe ilan edildi. Muhalefet Kenya"da Britanya hükümranlığına karşı Mau Mau isyanını başlattı. Mau Mau sömürge karşıtı bir isyan ordusuydu. Beyaz yerleşimcilerin çiftliklerine baskın yapmakla başladılar ve yıl sonu geldiğinde İngilizler olağa­ nüstü durum ilan etti. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu Temmuz ayında kuruldu. Altı devletten oluşan topluluk kömür

50 Rosenberg'ler yargılanmayı beklerken Amerikail Julius ve Ethel Rosenberg atom araştırma/an sırlanm Sovyetler Birliğine kawmaktan suçlu bulundu.

414

BİN MAU MAU AYAKLANMASINDA

ÖLEN AFRİKALI­ LARIN SAYISI

DAHA ÇOK YAHUDİ KARŞITI HALE GELMEKTEYDİ. 1952 sonunda Politbüro"ya bütün Yahudilerin Amerika"ya yakın olduklarını söyledi. 13 Ocakta dokuz doktor Sovyet askeri kuwetlerinin önde gelen subaylarını öldürmeye çalıştıkları suçlamasıyla tutuklandı. Doktorların altısı

EVA PERON 11919-521 Maria Eva Duarte de Peron veya Evita, eşi Juan Peron"un Arjantin devlet başkanı olmasında önemli bir rol oynadı. Fakirler tarafından idolleştirildi ve sosyal güvenlik ve reform alanında birçok program başlattı. 32 yaşında kanse rden öldü .

ve çelik için bir '"ortak pazar" yarattı ve bugünkü Avrupa Birliğinin temelleri atıldı. Mısır"da Albay Cemal Abdül Na sı r başkanlığındaki Özgür Subaylar Komitesi askeri darbeyle hükümeti Temmuz ayında ele geçirdi ve Mısır 1953" te cumhuriyet rejimine geçti. İlk atom bombaları Hiroşima ve Nagasaki "ye 1945 yılında atılmıştı. Çok daha güçlü hidrojen bombası veya "" H-bomb"" ABD taraf ından 1 Kasımda test ed ildi . Dünyada mekanik kalbin ilk başarılı kullanımı ABD ' de 3 Temmuzda duyu ruldu. Dodrill-GMR makinesi acık kalp ameliyatı sıra­ sında 50 dakika süreyle kan dolaşımını sağladı.

Hillary VE Norgay Edmund Hi/lary ve Sherpa Tenzing Norgay dünyomn en yüksek noktası o/on Everest Oağımn zirvesine 1953 Britanya Everest keşif gezisi s1rasmda başanyla t1rmanan ilk kişiler oldular.

Yahudiydi. Bu suçlamalar Batı Avrupa"da kötü bir şeyler olacağının habercisi olarak algılandı. Doktorlar Stalin'in Mart ayında felç sonucu ölmesinin ardından serbest bırakıldı.

Stalin"in ölümü Kremlin ' de büyük bir iktidar mücadelesine yol açtı ve Georgi Malenkov 11902-88) başkanlığındaki ılımlı bir koalisyon başa geçti. llımlı siyaseti destek görmedi ve Stalin"in gizli polis servisinin başkanı Lavrenty Beria 11899-1953) iktidarı ele

Hindiçin ihtilafı sekiz yıl sürerek 19ı4'te sona erdi. Bu Hanoi şehrini tahliye edişlerini gösteriyor.

fotoğraf Fransız

birliklerinin

-

İSRAİL KUVVETLERİ MISIR'IN E-

ONA

LİNDEKİ GAZZE ŞERİDİNE Şubata­

Yaşamın temel planı olan DNA'nın [deoxyribonucleic acidl haritasın ı çıkaran

James Watson ve Frances Crick bilimde çığır açan bir buluş yaptı. ONA tüm canlı organizmaların oluşturulması ve korunmasını için ihtiyaç duyulan şifreli bilgileri içeren kalıtsal bir malzemedir. Watson ve Crick çift helix olarak adlandırdıkları bir ONA modeli önerdiler. Model, kalıtımı açıkladı ve kapsamlı bir biyoteknoloji endüstrisinin gelişmesine yol açtı.

olduğu anlaşılan

bir

şekilde

bir vurularak

kamyonun arkasında öldürüldü. Kore'deki savaş [bkz.19501 27 Temmuz tarihinde imzalanan ateşkesle sona erdi, ancak askıya alın an düşmanlıklar ortadan alk madı. Kore Cumhuriyeti [Güneyi ve Kore Halk Cumhuriyeti [Kuzeyi bir barış antlaşması yapmamayı tercih ettiler. Yeni Zelandal ı Edmund Hillary 191 9-2008) ve Nepalli Şerpa Tenzing Norgay [1914-86) ünyanın en yüksek dağı olan Everest'e ilk defa tırmanan kişiler oldular. Oksijen eksikliği cektik lerinden zirvede sadece 15 dakika kaldılar. ~amuel Beckett'in "absürd " yeni oyunu Godot'yu Beklerken 5 cakta Paris'te prömiyerini erçek leştirdi. Eleştirmenler :Jeğeri hakk ında

ikiye bölündü.

HİNDİÇİN'DEKİ FRANSIZ YÖNETİMİ

21 TEMMUZDA SONA ERDİ. Laos ve Kamboçya bağımsız olurken, Vietnam komünist bir hükümete sahip Kuzey ve Güney Vietnam olarak ikiye bölündü. Komünist olmayan üç devletin tümünde komünist gerilla hareketleri ortaya çıktı.

Senatör Joseph MacCarthy komünistlerin kökünü kazıma kampanyasını yoğunlaştırdı

[bkz.1950). Dikkatini ABD Silahlı Kuwetlerine çevirerek ordu mensuplarına temelsiz suçlamalarda bulununca 2 Aralıkta senato tarafından disiplin cezasına tabi tutuldu . McCarthy'ye kamuoyu desteği azaldı ve korku hükümdarlığı sona erdi . Çocuk felci aşısı için Nisanayında büyük bir saha deneyi yapıl­ dı. Deneyler başarıyla sonuçlanın­ ca ülke çapında bir aşı programı ertesi yıl uygulamaya konuldu.

sü rpriz bir saldırı düzenledi. Saldırı Birinci Arap-İsrail Savaşı­ nın 1949'd a [bkz.1956) sona ermesin den sonra düzenlenen en kapsamlı harekatı teşkil etti. Apartheid mevzuatı çerçeves inde Güney Afrika hükümeti sadece beyaz ların kalabileceği bir mahalle yapmak amacıyla Sophiatown şehrinden 60.000 siyahı Şubata­ y ında zorla tahliye etti. Apartheid 'a karşı bir örgüt olan Afrika Milli Kongresi [ANC) bir günlük dua eylemi düzen leye rek karşılık verdi. Varşova Paktı adıyla bilinen Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Antlaşması 14 Mayısta imzalandı. Antlaşmayla komünist devletler Batı'daki NATO'ya önlem olarak askeri bir ittifak kurdu . Sovyetler B irliği il. Dünya Savaşının sonundan beri süren Avusturya işgal ini Avusturya'nın taraf-

ROSA PARKS (1913-2005)

yında

Doğu İttifakı Varşova Paktı Doğu Blokunu NATO'ya benzeyen bir ittifak içinde birleştirdi. Antlaşmanın imzacıları Arnavutluk,

Bulgaristan. Çekoslovakya, Doğu Almanya, Macaristan, Polonya ve SSCB'ydi.

Rosa Parks otobüste yerini bir beyaza vermeyi re ddederek ta rihe geçti. Tutuklanması Montgomery otobüslerinde ırk ayrı­ mına son verilmesini sağlayan bir boykotun başlatılmasına yol açtı. Boykot ayrıca uluslararası dikkati sivil haklar davasına yöneltti. Parks davasına bağlı kaldı ve 2005 yılında 92 yaşında ölene kadar sivil haklar mücadelesinin simgesi olarak kaldı.

sız kalması şartıyla

sona erdirdi . ve egemen bir devlet olarak tekrar kuran Avusturya Devlet Antlaşması 15 Mayısta imzalandı. Ülke aynı yıl BM'ye katıldı. Arjantin devlet başkanı Juan Peron 'un durumu eşinin ölümü ve Roma Katolik kilisesiyle anlaş­ mazlığa düşmesi y le zayıfladı. Eylül ayında bir darbe sonucunda devrildi ve Paraguay·a sürüldü. Rosa Parks ' ın 1 Aralıkta bir otobüsün arka tarafına geçmeyi redAvusturya 'y ı bağımsız

dederek Alabama ırk kanunlarını ihlal etmesi Sivil Haklar Hareketinde bir dönüm noktası oluştur­ du. Binlerce kişi otobüs şirketini boykot etti. Batı ' da 1950'lerde18 yaş altı gençler kendilerine has ilgi alanları , müzik zevkleri ve moda yaklaşımları olan belirgin bir grup olarak ortaya çıktı. Çocuk suçlarından endişe eden yetişkinler bu durumu kınadı. Gençlerin yeni argo dili ayıplandı, dans yerleri kapatıldı ve bazı kurumlar kot pantolon giyilmesini yasakladı.

ANAHTAR •

Varşova Paktı'nı

imzalayan ülkeler

' ' NE YAPABİLİRDİK? TERÖR HÜKÜM SÜRÜYORDU. ' ' Nikita

Kruşçev,

Stalin hakkında sözleri, 25

Şubat

1956

Kruşçev' in Londra 'ya sekiz günlük Londra ziyareti sırasında çekilmiş bir fotoğrafı Kruşçev'in SSCB'yi "Stalinsizleştirmesi" Soğuk Savaşta bir yumuşamaya yol açtı.

Nikita

ABD SİVİL HAKLAR HAREKETİ Sİ­ YAH BİR ÖÖRENCİNİN Alabama Üniversitesinde okumaya başlama­ sıyla hareketli bir dönem geçirdi. Beyaz topluluk üyeleri Afrika-Amerikalılara saldırırken beyazların üstünlüğünü savunan Ku Klux Klan örgütünün faaliyetleri arttı. İspanya'nın kıyı şeridindeki Ceuta ve Melilla şehirlerinin ida resini elinde tutmasına karşın TÜRKiYE

L~~~~~

SURiYE

İSRAİL -------.

~

IRAK

IRAN

ÜRDÜN

5K0av~;;9f Port Sa~~HREY;-KUVE~MİRKana/ı

KATAR _

r

LiKLER

°\AR~~r~~AN ; \

.sf YEMEN

GÜNEY YEMEN

ANAHTAR Süveyş

Krizinden etkilenen

bölgel ı

Süveyş Krizi Süveyş Kanalı Akdeniz'den Kızı/denize uzanan hayati bir ticaret rotasıydı.

Fas Fransa'dan bağımsızlığını 2 Martta ilan etti. Cezayir'Le sınır sorunları 1963'te savaşa yol açtı. İngiliz makamlarının Başpisko­ pos Makarios'u Kıbrıs'ı Yunanistan'la birleştirme kampanyası nedeniyle sın ır dışı etmesi üzerine Kıbrıs'ta ayakla nmalar baş gösterdi. Makarios terörizmi kış­ kırtmakla suçlanmaktaydı. Mısır Devlet Başkanı Nasır 26 Temmuzda Süveyş Kanalını kamulaştırdı. Britanya ve Fransa'nın Süveyş Kanal Şirketinde hisseleri bulunmaktaydı ve ekim ayında buluşarak İsrail'in Mısır'a saldırmasını öngören gizli bir antlaşma yaptılar. Saldırı Süveyş

Kanal bölgesinin İngiliz-Fransız güçleri tarafından işgal edilmesi için bir bahane oluşturacaktı. İs­ rail Sina Yarımadasını 29 Ekimde işgal etti. ABD İsrail'i bölgeden çeki lmesi için zorladı ve BM güçleri Mısır-İsrail sın ırına konuşlandırıldı. İngi liz- Fran s ı z saldırısı 5 Kasımda başlatıldı. Uluslararası eleştiri ler bir ateşkes ve ardından geri çekilmeyi zorunlu

Chevrolet Bel Air Convertible 1956 model Chevy Amerikalıların tam aradığı şeydi. Hızlı, büyük ve bütçeye uygundu. Kısa zamanda Amerikan rüyasının simgesi haline geldi. kıldı. İkinci Arap-İsrail Savaşı olarak bilinen bu krizin ardından Mısır ve İsrail arasındaki gerilim yüksek kaldı. Sovyetler Birliği Komünist Partisi Birinci Sekreteri Nikita Kruşçev 25 Şubatta ya ptığı bir konuşmada Stalin'i "acı masız bir despot" ilan etti. Konuşma Stalincileri öfkelendirmekle birlikte ABD 'yle ilişki­ lerde bir yumuşama ufku açtı. Doğu Avrupa 'da ise d eğişim beklentilerini yükselterek çarpıcı bir etki gösterdi. Ekim ayındak i Macar Devrimi Liberal bir hükümetin k u rulm as ına yol açtı ve ılımlı bir siyasetçi olan İmre Nagy başbakan old u. 3 Kasımda Nagy Varşova Paktından [bkz.1955) ayrılma planlarını açıkladı. Ertesi gün Varşova Pak t ı birlikleri ülkeyi işgal etti, devrimi ezdi ve denetimi tekrar sağlad ı.

Sovyetler "Uzay Yarışını" dünyanın ilk uyduları Sputnik 1ve ll'yi fırlatarak başlattılar. Poster bu başarıyı kutlamakta.

KEŞMİR 26 OCAKTA BM KARARLARiNA aykırı olarak Hindistan'a resmen dahil edildi. Hindistan anayasasında Keşmir'e tanınan

özel statü. diğer hususlarla birlikte Keşmirli olmayan Hindi sta nlıları n bu bölg ede mülk alamayacakları nı teminat altına aldı. Pakistan bu karara siddetle karşı çıktı [bkz. 1917, 19S6). Gana 6 Aralıkta koloni yönetiminden bağımsı zl ığını kazanan ilk Afrika ülkesi oldu. İlk basbakanı Dr. Kwame Nkrumah [1.909-72) iddialı bir yatırım program ı başlattı ve Afrika'nın siyasi i lerlemeyişinde başı çekti. Roma Antlaşması 25 Mart tarihinde imzalandı. AET'yi [Avrupa Ekonomik Topluluğu) kuran antlaşma ülkelerin sosyal ve ekonomik programlarına olanaklar sağladı. Ayrıca eski kolonilere AET ile serbest ticaret hakkı verdi ve insani ya rdım için hak sahibi kıldı. Malaya"da komünist gerillaların bastırılması Britanya için sürekli bir endişe kaynağı olmuştu

[bkz.1948). Britanya nihayet bu durumun askeri araçlarla çözülemeyeceğini fark etti ve 31 Ağustosta Malaya Federasyonunun bağımsızlığıyla sonuçlanan anayasal düzenlemeler getirdi. Endonezya Devlet Başkanı Sukarno 1945 yılındaki bağımsız­ lıktan beri parlamenter demokrasiyi muhafaza etmek için gayret göstermişti.14 Martta parlamentoyu feshetmeye karar verdi ve sıkıyönetim ilan etti . Sukarno 3 Aralıkta Hollanda işletmelerini kamulaştırdı; iki gün sonra da tüm Hollanda vatandaşlarını sını r dışı etti. Uzay Çağı 4 Ekimde Rusya'nın Sputnik 1uydusunu yörüngeye fırlatmasıyla başladı. Laika adında bir köpeği taşıyan Sputnik 2 bir ay sonra bunu izledi.

Avrupa Ekonomik Topluluğu Harita, l 957'de altı kurucu ülkenin Roma Antlaşmasını imzaladığı sırada AET'nin oluşumunu göstermektedir.

Genç

hayranlarına şarkı

katıldı

ve

olağanüstü

söylerken görülen Elvis Presley Amerikan ordusuna kariyerine ara vererek Almanya'ya gitti.

ÇİN HALK CUMHURİYETİ'NİN KU-

RUCUSU MAO ZEDONG milyonlarca insanın hayat ı na mal olacak bir reform programı başlattı . "Büyük Atılım" Çin'in kırsal ekonomisini hızla sanayileştirmeyi hedefledi. Ancak Mao·nun planı ülkeyi tarihteki en büyük kıtlıklardan birine ma hkum etti. İzleyen dört yıl içinde en az 35 milyon insan açlık, şiddet ve aşırı çalıştırılma nedeniyle hayatını kaybetti.

Büyük Atılım Bu propaganda posteri çalışanları Mao Zedong'un Çin'i modernleştirme girişimi olan "Büyük Atılım" programı çerçevesinde daha çok çelik üretmeye çağırıyor.

35 MİLYON

BÜYÜK ATU.IMDA

ÖLENLERİN

SAYISI

Ortadoğu, Süveyş Kanalı

nin etkilerini bu

yıl

kriziboyunca his-

setti (bkz. 19561. Şubat ayında Mı­ sır ve Suriye Birleşik Arap Cumhuriyetini kurmak için birleştiler. Ortadoğu ' dak i batı taraftarı rejimler bu birleşmeyi güvenlikleri için bir tehdit olarak gördü ve Irak ile Ürdün gevşek bir birlik kurdu . Temmuz ayında Lübnan'da ağırlıkla Hıristiyan ve Batı taraftarı Başkan Camille Chamoun rejimi ve Müslüman Sosyalist Milli Cephe arasında iç savaş çıktı. Özgür Irak Subayları üyesi bir grup General Abdul Kerim Kasım ön derliğinde 14 Temmuzda vahşi bir askeri darbeyle iktidarı ele geçirdi. Kral il. Faysal, naip Abdülillah ve Başbakan Nuri el Said öldürüld ü.

Asker, siyasetçi ve devlet adamı Charles de Gaulle Fransa' da 1944 yılında geçici hükümetin başkanı oldu. 1945 yılında başkan seçilmesinin ardından 1946 yılında istifa etti ve Cezayir Savaşı krizini çözmek üzere 1958 yılında iktidara döndü. Anayasal reform konusundaki referandumda aldığı yenilgi üzerine 1969'da tekrar istifa etti.

Irak darbesi Batı'nın Ortadoğu ve petrol kaynakları üzerinde kontrolünün bozulması tehdidini ortaya çıkardı. Buna karşılık olarak ABD Bağdat darbesinden sonraki 48 saat içinde Lübnan 'a Baş­ kan Chamoun·un sallanan rejimini desteklemek üzere Mavi Yarasa Harekatı çerçevesinde deniz piyadeleri taburu gönderdi. Gerilim azaldı ve ABD birliklerini tek mermi atılmadan 25 Ekimde geri çekti. Çinhindi'ndeki Fransız savaşları , Cezayir' deki iç savaş ve bir dizi istikrarsız hükümet General Charles de Gaulle'ün (bkz. yan paneli yeniden iktidara çağrılmasına yol açtı. Düzeni sağlamak ve Beşinci Cumhuriyet için bir anayasa hazırlamak için altı ay süreyle olağa­ nüstü yetkiler talep etti. Hazırladı­ ğı anayasa 28 Eylülde düzenlenen referandumla halk oylamasına sunuldu. De Gaulle seçimlerde kolay bir zafer kazanarak iktidardan ayrılmasından 12 yıl sonra 21 Aralıkta devlet başkanı oldu . Rusya'nın 1957 yılında başa-

rıyla

uzaya uydu fırlatması Kuzey Amerika Uzay Ajansı NASA' yı kurmaya yönlendirdi. Başkan Eisenhower Ulusal Havacılık ve Uzay Kanununu 29 Temmuzda imzaladı ve üç ay sonra NASA resmi olarak faaliyete geçti. Elvis Presley bir dizi liste başı şarkıyla büyük bir yıldız oldu ve bu yıl kariyerinde kilit dönemlerden biri oldu. 20 Ocakta dördüncü filmi olan King Creole üzerinde çalış­ malara başladı. O sırada gelecek vaat eden mesleğinin en yüksek noktasında orduya yazıldı ve eylül ayında Almanya'ya gitti. Billboard plakları­ nın satışında bir düşme kaydetti ve Elvis'i n ordu yılları eski ve yeni Elvis arasında açık bir ayırıcı çizgi çizdi. Amerikalıları

417

' ' DEVRİM GUL BAHÇESİ

DEGİLDİR. ' '

Fide! Castro, 1959-76 arasında Küba

başbakanı

John F. Kennedy ve eş i Jacqueline, Kennedy'nin göreve başlama törenleri sırasında üstü aç ık arabalarında halka gülümsüyor. ABD İLE SSCB ARASINDAKİ UZAYA insan gönderme yarışı 1959'da hızlandı. 2 Ocakta Sovyetler dünyanın yörüngesinden çıkarak aya erişen ilk uzay aracı Luna 1'i fırlattı. ABD ilk başarılı misyonunu Juno 2 füzesi Pioneer 4 aracını aya doğru gönderdiğinde elde etmişti. Luna 212 Eylülde gönderildi ve 7 Ekimde Luna 3 tarafından çekilen fotoğraflar

FIDEL CASTRO (1926- ) Fidel Castro devrimci faaliyetleri nedeniyle 1953 yılında Küba'da hapse dildi. Serbest b ıra ­ kılmasından sonra sürgüne gittiyse de 1956'da ülkeye döndü. Amerikalar'daki ilk komünist devlet başkanı oldu. ABD 'yle ilişkileri başlangıçta iyi olmasına rağmen hızlı biçimde bozuldu. Hata önde gelen bir şahsiyet olmakla birlikte devlet başkanlı­ ğından 2006 yılında istifa etti .

insanlığa ayın diğer tarafından

ilk görüntüleri verdi. Küba bir dizi diktatör tarafın­ dan yönetilmiş, Fulgencio Batista [y.1940-44 ve 1952-59) yönetimi bunların en sonuncusunu teşkil etmişti. Hukuk öğrencisi Fidel Castro tarafından yönetilen bir grup devrimci silahlarını alarak Sierra Maestra dağlarında bir kamp kurdular ve Batista'yı ayrım gözetmeden baskı uygulamaya kışkırttılar. Batista rejimi en sonunda çöktü ve Castro iktidara geldi - başbakan olarak 16 Şubat­ ta yemin etti. ABD'yle " balayı " Küba tamamıyla sosyalist bir devlet olur olmaz sona erdi. Vietnam'da Ho Chi Minh yönetimindeki Kuzey gerillaları Güney ordusuna mart ayında saldırdılar. Ho Chi Minh Vietnam ' ı komünist bir yönetim altında

birleştirmek

sırasında

yayılmasının

İzleyen birkaç ay içinde 80.000 kişi

istedi. Komünizmin önüne geçmek isteyen ABD Vietnam Cumhuriyet Ordusunu eğitti ve Güney Vietnam 'a danışmanlar gönderdi. İki Amerikalı 8 Temmuzda Vietminh askerlerince öldürüldü . ABD'nin Vietnam Savaşında verdiği ilk kayıplar bu kişiler oldu. Tibet'in ruhani lideri Dalai Lama 31 Martta ülkesinden kaçtı ve bakanlarıyla birlikte Hindistan'a sığındı. Bu olay Tibet'te Çin yönetimine karşı geniş bir ayaklanmaya dönüşen açık isyandan sonra meydana geldi. Çin'i n ayaklanmayı bastırması

binlerce

kişi

öldürüldü.

Tibet'ten kaçtı. Güney Afrika' da Apartheid'e karşı başkaldırılar devam etti. Sharpeville şehrindeki olaylar 70 göstericinin ölümüyle sonuçlandı ve Afrika Ulusal Kongresi [ANC. bkz.1994) yasaklandı. Bu olay Güney Afrika'nın apartheid politikasının dünya çapında kınanmasına yol açtı. İngiliz Dışişleri Bakanı Harold Macmillan Güney Afrika parlamentosunu Şubat 1960'ta ziyaret ettiğinde siyah Afrika 'ya bağımsızlık getireceğine inandığı "değişim rüzgarların ın" altını

çizen bir

konuşma yaptı.

VW Kaplumbağa Alman şirketi Volkswagen tarafından üretilen Böcek ikinci dünya savaşından sonra hayatta kalabildi ve süslenmiş böcekler dünyada banşın simgesi haline geldi.

ÇİN İLE SSCB ARASINDAKİ diplomatik ilişkilerde yaşanan sıkıntılar Romanya Komünist Partisinin kongresinde Nikita Kruşçev ve Çin 'li Peng Zhen 'in açık şekild e çatışmalarıyla su yüzüne çıktı Sovyetler Çin'in " Büyük Atılım" [bkz. 1958) politikasından rahatsızlık

duyarken Çinlilere daha önce vaatte bulundukları nükleer silah geliştirmelerine yardımcı olma taahhütlerinden geri döndüler ve Batı 'yla ilişkile ri nde çok uzlaşmacı göründüler. Kasım ayındaki bir ziyaret sırasında bir Çin heyeti tekrar Sovyet yetkilileriyle çatıştıysa da resmi bir ayrılığı önleyecek bir uzlaşı formülü en sonunda bulundu. Belçika Kongo'su bir çalkantı dönemi başlatarak 30 Haziranda bağımsız oldu. Federal Kongo Cumhuriyeti adını alarak Joseph Kasavubu devlet başkanı ve Patrice Lumumba -bir sosyalist- başbakanlığa getirildi. Temmuz ayında Katanga bölgesi bağımsızlığını ilan etti ve Belçika' dan yardım istedi. Belçika karşıl ı k olarak bir işgal kuweti göndererek Kasavubu'nun BM'ye başvurmasına yol açtı. Eylül ayında Kasavubu Lumumba'yı başbakanlıktan azletti ve aralık ayında tutuklandı. Lumumba ertesi yıl öldürüldü. Eylül ayında ko münist blok dışındaki başlıca petrol üreticisi ülkeler Petrol Üreten Ülkeler Örgütünü [OPEC) kurdular. Amaçları üretimi kontrol ederek petrol fiyatlarını tespit etmekti [bkz.1973) .

Lazer ilk defa 16 Mayısta bir ışık huzmesi bir bu cihaz ABD'li fizikci Theodore Maiman [1927-2007) , tarafından geliştirildi. Dünya çapında bilim adamlarının ilgisini çekti ve mühendislik, tıp ve teknolojide ilerlemeler sağladı. Etkili bir sivil haklar eylemcisi Martin Luther King [1929-1968) 1960 ' ların başında uluslararası ün kazandı. King Georgia'nın Atlanta şehrinde 19 Ekimde bir "oturma" eylemi sırasında tutuklandı. Dört buçuk ay hapiste kaldı. Başkanlık adayı John F. Kennedy [19171963) hapiste geçirdiği sekiz günden sonra kurtarılması için müdahale etti. John Fitzgerald Kennedy Kasım ayında ABD'nin 35. başkanı seçildi. Cumhuriyetçi aday Richard Nixon'ı çetin geçen televizyon tartışmalarından sonra küçük bir farkla yendi. kullanıldı. Yoğun

cıkartan

Nixon

Beyaz Saray yarışı Nixon ve Kennedy arasındaki başkanlık Kennedy Nixon'u yüzde l 'den az bir oranla -sadece 118.574 oyfarkla- yendi.

yanşı inanılmaz ölçüde yakındı.

Paraşütçüler vatandaşları

Cezayir'in kendi geleceğini tayin geride tutmaya çalışıyor.

hakkı

haberlerine kızan

Fransız

Uzaydaki ilk insan Yuri Gagarin resimde uzay gemisi Vostok 1'in kokpitinde görülmektedir. Uzaya çığır açıcı ilk uçuşu 1 saat ve 45 dakika sürdü. dünyanın ilk küresel yeşil örgütü World Wildlife Fund (WWF) [Doğal Hayatı Koruma Vakfı] için model oluşturdu. Örgütün merkezi İsviçre ' de kuruldu ve milli bürolar kasım ayında Britanya 'da kurulan büroyla başlayarak zaman içinde tüm dünyaya yayıldı. Güney Amerika'nın ilk Milli Parkı da bu yıl içinde Brezilya' da kuruldu. Devlet, 2.3 milyon hektar büyüklüğündeki Xingu Milli Parkını toprakları ellerinden alınan ve başka amaçlarla kullanılan Brezilya'nın yerli halklarını yeniden yerleştirmek için kurdu. Yeni parka on yedi kabile yerleştirildi. Güney Afrika Britanya karşıtı politikalarına yoğunlaşarak 31

Mayısta bağımsızlık oylamasını

kazandı. Ülke cumhuriyet ilan etti ve Milletler Topluluğundan ayrıldı.

LÜKS PORTEKİZ YOLCU GEMİSİ SANTA MARIA Ocak ayında Karayipler'de seyrederken kaç ırıldı. Kaçıranlar Portekiz ve İs panya'daki faşist rejime karşı olan İberya solcularıydı. Gemideki 900 kişi 11 gün aradan sonra serbest bırakıldı. Yuri Gagarin ( 1934-68] uzaya gönderilen ilk insan olduğunda Sovyetler Birliği uzay yarışında bir zafer kazandı. 12 Nisanda Vostok 1 uzay gemisiyle Dünyanın yörüngesinde saatte

27.000 kilometre

hızla

bir defa

dolaştı.

Ruslar 1960'ta Küba ' nın iktidara yeni gelen diktatörü Fidel Castro'nun (bkz. karşıdaki paneli sadakatini kazanarak bir başarı kazanmışlardı. Washington nisan ayında sürgündeki 1500 komünizm karşıtına şanssız "Domuzlar Körfezi" harekatını finanse ederek karşılık verdi. Bu kötü planlanmış Küba'nın güney kıyısını ele geçirme girişimi derhal geri püskürtüldü (bkz. 1962].

John F. Kennedy"nin ABD başkanı olarak ilk girişimlerinden biri gelişmekte olan ülkelere yardım etmek için Barış Gönüllülerinin kurulmasıydı. Amaç genç insanların öğretmen, sağlık görevlisi veya danışman olarak Afrika, Asya ve Güney Amerika 'da bir veya iki yıl

Aynı yıl Nelson Mandela (d. 1918] ANC'nin yeni askeri kanadının başına geçti ve sabotaj kampanyaları başlattı.

Devlet Başkanı Charles de Gaulle Cezayir' de kendi kaderini tayin hakkı istedi (bkz. 1954]. Ancak Fransa ile Cezayir arasın­ daki atmosfer tehlikesini korudu. Cezayir' de yaşayan Fransız yerleşimcileri karara öfkeyle tepki gösterdi ve Fransa iç savaş için kendini hazırladı. 17 Ekimde binlerce Cezayirli Paris'te toplanarak kendilerine uygulanan baskıları protesto etti. 10.000 kişi tutuklandı ve yüzlerce kişi öldürüldü. Berlinliler Doğu Almanya ' nın Doğu ve Batı Bertin arasında sınırı kapatması nedeniyle 13 Ağustosta fiziki olarak bölünmüş bir şehirde yaşadıklarını gördüler. Şehrin ortasına 2 metre yüksekliğinde dikenli teller çekildi. Birkaç gün içinde bunların yerini beton bloklar aldı ve duvar sürekli hale geldi (bkz.1989].

Bölen duvar Berlin Duvarı Batı Berlin'in üç bölümünü çevirerek Doğu Berlin ve Doğu Almanyo'dan ayırdı.

yurtdışında çalışmalarıydı.

Doğal hayatı korumayı amaçlayan dünya çapında eylem 29 Ekimde İsviçre ' de uygulamaya kondu. "Morges Manifesto"

ANAHTAR -

Berlin

Duvarı

-

Berlin

şehir sınırları

419

Sovyet füzeleri Havana'da bir geçit resminde gösteriliyor. ABD Küba' da Sovyet nükleer tesislerinin ku rulm a sı konusunda Sovyetler Birliğiyle çatışmanın eşiğine geldi.

' ' GÖZ GÖZEYİZ VE TAM O ANDA KARŞIDAKİ AHBAP GÖZ KIRPTI. '' Dean Rusk, ABD

Dışişleri Bakanı ,

Küba krizi

FRANSA DEVLET BAŞKANI CHARLES DE GAULLE mart ayında Cezayir milliyetçileriyle Cezayir'in bağımsızlığının tanınması

konusunda anlaşmaya vardı. Cezayir'i n Fransız kolonisi olarak kalmasını isteyen ordu subaylarının gizli örgütü olan Armee Secrete (OASI Paris'te bombalama dalgası başlattı ve De

hakkında

sözleri, 1962

Gaulle'e birçok defa suikast teşebbüsünde bulundu . Cezayir Ocak ayında düzenlenen bir referandumdan sonra 3 Temmuzda bağımsızl ı ğını kazandı. Sekiz yıl süren gerilla savaşı ve karışıklık sona erdi. Fransız yetkililer 350.000 kişinin hayatını kaybettiğini belirtirken Cezayir kaynakları bu sayıyı 1.5 milyon olarak belirtmektedir. Dünyanın ilk haberleşme uydusu Telstar 10 Temmuzda Cape Canaveral' den fırlatıldı. 11 Temmuzun ilk saatlerinde canlı Transatlantik televizyon görüntüleri ABD ' de Maine'den İngiltere' de Cornwal şehrindeki

Goonhilly'e gönderildi. ABD sahne yıldız ı Marilyn Monroe'nun

Marilyn Monroe Öldüğü sırada Monroe 29 filmde oynamış büyük bir ylidızd1. The Misfits son filmiydi.

420

Los Angeles'taki evinde 5 Ağu stosta ölü olarak bulunması tüm dünya haberlerinde yer aldı. Öldüğünde 36 yaşındaydı. Ölümünün nedeni hakkında bircok spekülasyon yapıldı . Adli tabip .: muhtemel intihar" teşhisinde bulunurken , birçokları yanlışlıkla fa zla uyku ilacı aldığına inandı. Bu esnada Nelson Mandela -Afrika Milli Kongresi'nin (ANCJ silahlı kanadı Umkhonto we Sizwe lideri- 5 Ağustosta 17 ay ka çaklıktan sonra tutuklandı. Sab otajla suçlanarak 7 Kasımda be ş yıl hapse mahkum oldu . Jamaika İngiliz Milletler Topluluğu içinde 6 Ağustosta bağımsızlığını kazandı ve Jamaika İ sc i Partisi lideri Alexander B~ sta mante (1884-1977) ba ş bakanlığa geldi. ll ı mlı muhafazakar Bustamante hükümeti, ülkenin yıllarca sürecek ekonomik gel i şmesini

hafta listelerde kaldı. ABD' de Küba ile SSCB'nin ittifakı konusundaki endişeler büyümekteydi. Sovyet füzelerinin Küba 'ya yerleştirilmesi ABD'ye nükleer bir saldırı d a uyarı süresini 15 dakikadan 2 dakikaya düşürmekteydi. Ekim ayında Başkan Kennedy daha fazla füzenin getirilmesini önlemek için adanın ablukaya alınmasını em retti ve Rus lider Nikita Kruşçev'e mevcut füzeleri kaldırması için bir ültimatom verdi . Dünya nükleer savaşın eş i ğine gelmişti , ancak Kruşçev son anda geri adım attı. Bu olay Küba Füze Krizi olarak tanındı. Hindistan ve Çin H indistan·ın kuzeybatı s ı nırın d aki Aksai Chin Ovası konusunda kısa, ancak kanlı bir sınır savaşına girdiler. Çin birliklerinin 20 Ekimde Hindistan 'a girmesiyle 21 Kasımda ateşkes ilan edildi.

sağlaya caktı.

Ber lin halkı Berlin duvarının (bkz. 1961 l inşa edilmesinden sonra bu tür bir özgürlüğü kutlamaktan mahrumdu. 18 ya ş ındaki duvar ustası Peter Fechter Doğu ' dan Batı ' ya geçmek isterken Doğu Alman sınır muhafız larınca vurularak öldürülen ilk kişi oldu. Britanya'da Liverpool kökenli rock grubu The Beatles, plak şi r ket i EMl'yle sonunda 4 Haziranda sözleşme imzaladı. Daha önce çeşitli plak şirketlerini denemi ş ler, ancak menajerleri Brian Epstein ' ın çaba larına rağmen geri çevrilmişlerdi . İ lk tekli plakları " Love Me Do" 5 Ekimde piyasaya çıktığında 18

5.000 duvar geç me

150 k işi duvar

Bertin duvarını geçmek Birçok kişi 1961 - 1989 ylilan arasmda Berlin duvan üzerinden Batı Almanya'ya geçmek için çaresizlik içinde girişimde bulundu.

1960'LAR KADIN ÖZGÜRLÜÖÜ HA· REKETİNİN yen iden alevlenmesi ne tanıklık etti. Betty Friedan (1921-2006) Amerikan ev kadın­ larının yaşadığı sıkıntıları Şubat ayında yayınlanan

The Feminine Mystique adlı kitabında ifade etti ve ABD' de feminizmin "ikinci dalgasının " başlamasına yardımcı

ol du . 32 Afrika ülkesi brlik anlayışla­ rını başka bir yolla daha ortaya koyarak 25 Mayısta Organization of African Unity (OAU) [Afrika B i rliği Örgütü] Şartı ' nı 25 Mayıs ­ ta imzaladılar. Hedefleri Afrika dayanışmasını teşvik etmek, sömürgeciliği sona erdirmek, ekonomi, sağlık, bilim, savunma ve kültür politikaları alanlarında üyelerinin eşgüdümünü sağla­ maktı. Etiyopya İmparatoru Haile Selasiye tarafından ev sahipliği yapılan konferans ayrıca silah, eğitim ve askeri üsler sağlayarak Afrika özgürlük savaşçılarını desteklemeyi öngördü . OAU'nun ilk üyelerinden Kenya bağımsızlığını kazanan 34. Afrika ülkesi oldu . Jomo Kenyatta (1894-1978) dokuz yıl hapiste kaldıktan sonra Kenya Afrika Milli Birlik Partisinin liderliğine seçildi ve Mayıs ayında seçimleri kazandı. Kenyatta başbakanlığa geldi ve Kenya ' yı özerk yönetimden 12 Aralıkta tam bağımsızlığına götüren süreci yönetti . ABD başkanı John F. Kennedy 26 Temmuzda Berlin konuşma­ s ı yla Avrupa 'da moralleri yükseltti. Konuşması n da Berlin Duvarının inşa edilmesinden endişe duyan Batı Almanya vatandaşla­ rıyla dayanışma içinde olacak l arı

HYALNIZ

YÜRÜYEMEYİZ ... GERİ DÖNEMEYİZ .. . BUGÜN BİR RÜYAM

VAR!" Manin Luther King Jr

1963'te ınitingte

Berlin "i bir özgürlük simgesi olarak tanımladı. Konuşması Moskova·nın müttefiklerin Berlin"den vazgeçebilecekleri yönündeki tüm umutlarını kırdı. Doğu ile Batı arasındaki ilişkiler Küba Füze Kriz inin [bkz.1962) ardından hala bozuktu. Olay nükleer kirlilik hakkında dünya ça-

İKİNCİ FEMİNİZM DALGASI Feminizmin "ilk dalgası" oy hakkı gibi yasal engellerle uğraşmışken, ikinci dalga cinsellik ve aile üzerine yoğunlaştı. Simone de Beauvoir'ın LeOeuxiemeSexe [İkinci Cins] isimli kitabı kadın hareketini tanımladı ve kadınların ikinci sınıf vatandaş oldukları efsanesini ortadan kaldırdı.

pında endişelerin duyulmasına

yol

SIMONF..DEBEAUVO IR

LE DEUXIEME SEXE 1 u-s•ursnu:.s \lntıES

'l!!f

,: '

CALL IMAKU

:

güvencesini verdi. Rathaus Schöneberg [Belediye Binası) önünde binlerce kişi toplanarak konuş­ masın ı dinledi . Sovyetler·e gönderdiği güçlü mesajında Batı

açtı

ve atmosfer, uzay ve su altında nükleer denemelerin yasaklanmasına ilişkin bir antlaş­ manın müzakerelerinin başlatıl­ masına yol açtı . Deneme Yasağ ı Antlaşması Moskova"da Sovyetler Birliği, ABD ve Britanya·nın dışişleri bakanları tarafından 5 Ağustosta imzalandı. ABD Senatosu tarafından 24 Eylülde onaylanarak, 11 Ekimde yürürlüğe girdi. Bu esnada ABD "de ırk eş i tliği kampanyas ı 28 Ağustosta zafere bir adım daha yaklaştı. Sivil haklar savunucusu 250.000 kişi iş ve özgürlük için kitlesel bir "Washington 'a Yürüyüş " gösterisinde Lincoln Anıtında bir araya geldi . ABD"de herkes için özgürlük ve eşitlik vaatlerinin bir gün gerçeklik haline geleceğini öngören ve ünlü "I have a dream" [bir hayalim var] sözlerini kullanan Martin Luther King Jr. de birçok önde gelen liderle birlikte, konuşmacılar arasındaydı.

: ' ' TÜM ÖZGÜR İNSANLAR >BERLİN VATANDAŞIDIR. ' ' John Fitzgerald Kennedy, 26 Haziran 1963

ABD için tarihi başka bir gün, John F. Kennedy "nin Dallas·ta Dealey bulvarında açık arabasıyla ilerlerken suikasta uğ r amasıydı. Teksas Valisi John Connaly de olayda yaralandı. Beraberlerinde bulunan eşleri ise yara almadan kurtuldu. Gizli Servis ajanları derhal atış seslerinin duyulduğu Okul Kitapları Deposunu basarak teleskopik mercekli bir tüfek buldular. Bir saat kadar sonra Lee Harvey Oswald kendisine yaklaşan bir polisi vurarak öldürdü. Oswald tutuklanarak polis memurunun öldürülmesi ve Kennedy suikastını gerBaşkan

çekleştirmekle suçlandı.

Başkanlık uçağı Air Force l"le Washington·a dönen Başkan Yardımcısı Lyndon B. Johnson 36 . ABD başkanı olarak yemin etti. Kennedy"nin cenaze töreni 25 Ekimde düzenlendi. Kennedy"nin ölüm haberi dünyada büyük bir şok yarattı.

Cinayetle suçlanan Lee Harvey Oswald Kennedy"nin öldürülmesinden iki gün sonra vurularak öldürüldü . Eski bir deniz piyadesi olan Oswald o esnada polis merkezinden hapishaneye götürülmekteydi . Polis ve gazeteciler tarafından çevrelenmişti. O karışık­ lıkta Dallas"ta bir gece kulübü sahibi olan Jack Ruby öne çıkarak

konuşurken

Oswald"ı vurdu. Daha sonra bu cinayeti "Jackie Kennedy" için yaptığını belirtti . Cinayet kameralarca filme alındı ve canlı olarak ABD "de televizyonlarda yayınlan­ dı . Oswald"ın Kennedy"nin ölümünden sorumlu olmadığını belirtmesi komplo teorilerini alevlendirmişti . Gerçeği araştırmaya çalışan

Wa r ren Komisyon u 29 incelemek ü-

Kasımda kanıtları

zere kuruldu. Kennedy'nin cenazesi Bir milyonun üzerinde insan Kennedy'nin Arlington Milli Mezarbğmda sona eren cenaze kortejinin geçtiği yollarda birikti. Milyonlarca insan da cenazeyi televizyonlarında izledi.

GÜNÜMÜZ DENİZAŞIRI TOPRAKLAR! Denizaşırı topraklar bir ölçüde özerkliği olan, ancak tam siyasi bağımsızlığı veya devlet olarak egemenliği bulunmayan ülkelerdir. Bir çok koloni il. Dünya Savaşından sonra öz yönetim için mücadele etmiş, bazıları ise bağımsızlığı istememiştir. Örneğin bazı denizaşırı

topraklar bağımsız bir ülke olmak için çok küçük veya doğal kaynaklardan mahrumdur. Öte yandan, Karayipler'deki Fransız Guyana'sı Fransa yönetimindeyken Güney Atlantik'teki Falkland Adaları Britanya yönetimindeydi ve ait oldukları devletler bakımından stratejik veya ekonomik öneme sahip olduğundan vazgeçilmeleri kolay değildı.

AVUSTRALYA

Ashmore ve Cartier Adaları Heard Adası ve Mcdonald Adaları Christmas Adası Coral Sea

Adaları

Cocos (Keelingl Adaları NorfolkAdası

Amerikan

ABD KRALLIK

Clipperton Adası Britanya Hint Okyanusu

Europa

Toprakları

Adası

Guam

~andAdası

Fransız Guyanası Fransız Polinezyası

Falkland

Samoası

Baker Adası

JarvisAdası

1Johnston atolü

Adaları

Cebelitarık

GloriosoAdaları

Kingman Resifi

Guernsey

Guadeloupe

Midway Adaları

Jersey

Juan de Nova

Adası

NavassaAdası

1Kuzey Mariana Adaları

ManAdası

Montserrat

Palmyra atolü

Pitcairn Adaları

1Porto Riko

Yeni Kaledonya

Saint Helena

Reunion

Güney Georgia ve Güney Sandwich Adaları

Saint Pierre ve Miquelon

Turks ve Caicos

Tromelin

Adaları

Virgin

Adaları

I WakeAdası ~

Adası

Wallis ve Futuna

Faroe Adaları

HOLLANDA

Grönland

Aruba Hollanda Antilleri

TARTIŞMALI

Antarktika

TOPRAKLAR

Gazze

Şeridi

ParcelAdaları

Spratly Adaları Cook Ada ları

Bouvet Adası

Batı Şeria

Niue

Jan Mayen

Batı

Tokelau

Svalbard

NORVEÇ

Sahara

' ' HİÇBİR ŞEY BAÖIMSIZLIK VE ÖZGÜRLÜKTEN DAHA ÖNEMLİ DEGİLDİR. ' ' Ho Chi Minh, Kuzey Vietnam devlet başkanı , Vietnam S avaşı

sırasında

bir propaganda posterindeki sözleri

Nelson Mandela Rivonia dava sında ya şam boyu hapse mahkum olan sekiz Mahkeme salonunu karara karşı s ı k ılmı ş yumrukla rıyla terk ettiler.

kiş idend i.

YIL, RUM VE TÜRK KIBRISLILAR arasında

artan gerilimlerle başladı. BM mart ayında Kıbrıs ·a 7000 asker göndererek barışı korumaya çalıştı. Güçlü diplomatik baskılar nihayet 1OAğustosta yaşanan şid­ det olaylarına son verdi. Cavaharlal Nehru - bağımsız Hindistan"ın ilk başbakanı ve birçokları tarafından modern Hindistan·ın kurucusu kabul edilir- 27 Mayısta 74 yaş ı nda yaşamını yitirdi. Kilometrelerce uzunlukta yollara dizilen 250.000 erkek, kadın ve çocuk katafalkta yatan bedene saygılarını sunmak üzere toplandı. Güney Afrika"da Apartheid karşıtı mücadelenin önde gelen şah­ siyetlerinden Nelson Mandela 12 Haziranda ömür boyu hapis cezasına mahkum oldu. Mandela ve Afri ka Ulusal Kongresi nin (bkz. 1994) diğer üyeleri hükümeti devirmeye çalıştıklarını kabul ettiler.

Bu s ı ra d a, ABD"de ırk eşitliği konusu Sivil Haklar Yasasın ın 2 Temm uzda ka nunlaşmasıyla daha olumlu bir yöne girdi . Yasa ırk, din, renk ayrımı gözetmeksizin herkes için eşit haklar getirdi. Yasanın imzalanmasında dünyada sivil haklar mücadelesi nin simgesi haline gelen Martin Luther King Jr. da hazır bulund u. Ç a l ı şma ları nedeniyle 35 yaşında Nobel Barış Ödülünü kaza nan en genç k i ş i oldu. ABD Vietnam "da GüneyVietnam'ın komünistlerin eline geçmemesi konusu nda kararlıydı. ABD başkanı Johnson 7 Ağustosta kongreden Kuzey Vietnam'daki komünist reji me karşı "gerekli tüm adımları atmak" için yetki aldı. Bunun savaşı t ı rmandırması bir yana durum Amerikan kamuoyundan gizlendi ve kas ı m ayında Johnson secimi kazandı (bkz. 1965). Kennedy sui kastını [bkz.1963) araştıran Warren Raporu Ameri kan ha l kının tüm dikkatini üzerinde toplayarak 28 Eylülde yayım­ landı. Rapor bir komplonun söz konusu olmadığını, tetikçi Lee Harvey Oswald'ın yalnız hareket etmiş olduğu sonucuna varıldığını açıkladı. Doğu"da

Beatles çılgınlığı başlıyor Beatles 1964 'te Amerikayı fırtına gibi sardı. Yüzleri tüm gazeteler ve dergilerin kapaklarını kapladı ve 23 kenti kapsayan turun biletleri tükendi.

1950"den beri iktidarda olan Sovyetler Birliğinin lideri Nikita Kruşçev ekim ayında "emekli .. oldu. Politikaları gitgide gözden düştü ve oylama sonucunda görevinden ayrılmaya zorlandı. The Beatles 'ın büyük çıkışı " Beatlemania" olarak bilinen çılgınlı­ ğı başlattı. Şubat ayında AB televizyonlarında çıktıktan sonra nisan ayında yayınlanan tekli plakları Billboard Hot 100 listesindeki ilk beşi işgal etti .

D üş man bölge ABD ordusu teknolojik bakımdan Vietnam ordusuna göre üstün olmakla birlikte, deniz piyadelerinin geçmeye çalıştıkları bu bataklık gibi tanımadıkları topraklarla mücadele ettiler.

GAMB İA 18 ŞUBATTA İNGİLİZ YÖNETİM İ NDEN bağımsızlığ ı nı ka-

Vietnam·a karşı büyük bir bombalama kampanyası olan Rolling Thunder operasyonunun başlatıl­ ması talimatını verdi ve mart ayın­ da ilk Amerikan kara birlikleri Güney Viet nam·a ayak bastı. Haziran ayı g eld iği nd e Güney Vietnam birlikleriyle beraber Vietkong'a karşı

zandı.

savaşmaktaydılar.

başbakan

ABD ' de ise ırkç ı gerilim patlama noktasına gelmişti. İçkili araba sü ren bir siyahın tutuklanmasın­ dan sonra Los Angeles"ın banliyösü olan Watts'ta şiddet içeren ırk isyanları patlak verdi . Baz ı ları olayları sıcak dalgasının etkisine yorarken, diğerleri polis gaddarlı ­ ğına işaret etti . Hindistan eylül ayında Pakistan ' ın ateşkes hattındaki gizli ope-

Dawda Kairaba Jawara ilk oldu ve ertesi yıl şöval­ Bunun tersine başbakan lan Smith liderliğindeki Güney Rodezya Tek Yanlı Bağ ımsızlık İlanını 11 Kasım d a duyurdu . Britanya bu eylemi gayri meşru olduğunu bildirdi ve Güney Rodezya 'ya karşı ekonomik yap t ırım lar uygulamaya koydu . Vi etn am "da çatışmalar tırman­ maktaydı. Başkan Johnson Kuzey

yelik

n i şanı aldı.

rasyonlarının ard ı ndan Batı Pakistan 'da bir işgal başlattı. Ateş­ kes hattının 1949 yılında tesisedilmesinden beri iki ülke de Keş­ m ir ' de hak iddia etmişti. Üç haftalık çarpışmadan sonra BM tarafından önerilen ateşkes kabule dildi . Endonezya Devlet Başkanı Sukarno kasım ayındaki bir darbe girişiminden zorlukla kurtuldu. General Suharto, ordu stratejik rezervi komutanı, iktidar mücadelesinde za fer kazanan taraf old u. Bu esnada ABD tarihindeki en uzun elektrik kesintisinde ışıklar ülkede söndü. Kuzeybatıda yaşa­ yan 30 milyondan fazla kişi insan hatası nedeniyle elektriksiz ka ldı.

California'nın

Fotoğ raftaki

Oakland merkezli, siyah haklarını savunan bir grup olan Kara Panterler i şçi sınıfının destekçiler Mao Zedong 'un Küçük Kırmızı Kitap 'ını tutuyorlar.

birliğini

savundu.

VİETNAM'DA ÇARPIŞMALAR

ARTARKEN ABD 1966'da Crimp hareka tıyla Saygon'daki karargahı ele geçirmek amacıyla Vietkong'a karşı en geniş harekatını başlattı. Savaş karşıtı protestoların artışıyla

birlikte 1966 sonunda Vietn am 'daki ABD askerlerinin sayısı 385.000'e varmıştı. Pakistan ve Hindistan liderleri ocak ayında Özbekistan ' ın Taşkent şehrin de daha barışçıl bir ortamda i htilaflarını [bkz.1965) barışçı yollarla çözmek için bir araya geldiler. Kısa süre sonra Hindistan başbak anı Lal Bahadur Shastari kalp krizinden yaşamını yitirdi . Yerine Nehru'nun kızı İndira Gandh i geçti. Kuzey İrlanda'da Somme Savaşının ve Paskalya isyanının her biri Protestanlar ve Katolikler için simgesel günler-

ANAHTAR

yıldönümlerinde şiddet olayları

•

patla k verdi. Ulster Gönüllü Gücü [UVF) adlı bir "sa dık" grup tara fından iki Katoliğin öldürülmesi mayıs ve haziran aylarında başka isyanlara da yol açtı. UVF'nin yasaklanmasına karşın "Meseleler" adı verilen mezhep kaynaklı cinayet döngüleri

•

Güney Vietnam

-

Askersiz bölge

başlamıştı.

Güney Afrika başbakanı ve Aparth eid siyasetinin mimarı Hendrik Verwoerd 'in şok yaratan bir cinayetle öldürülmesi Güney Afrika'nın geleceği hakkında soru işa retleri uyandırdı. 6 Eylülde beyazlar için yeteri kadar gayret gösterilmediğ in i savunan Dimitri Tsafendas tarafından bıçaklanarak öldürülmüştü.

ABD ' de 1960'ların ortalarında birçok şehirde ırk isyanları

Phnome Penh

• Sai p Güney

Tayfand

Çın

Körfezı

Oenızı

Kuzey Vietnam

Vietnam' da savas alanı Bu harita 1964 'te a~kersizleştirilmiş bir bölgeyle ayrılmış alan Kuzey ve Güney Vietnam'ı göstermektedir. Kuzey Vietnam birlikleri 1966 'da bu bölgeyi geçmeleriyle a güne kadarki en kapsamlı muharebeler Dong Ha yakınlarında başladı. meydana gelirken ırk gündemin hakim konusu olmayı sürdürdü. Radikal öğrenciler Martin Luther King'in şiddeti reddeden stratejisine karşı sabırlarını yitirirken eylemci Stokely Carmichael "Siyah Güç" kavramını yayg ınla şt ırdı. Ekim ayında geleneksel sivil haklar sloganlarını Marksist söylem ve siyahların özerklik yanlısı diliyle

Küçük Kırmızı Kitap Mao'dan alıntılarla dolu bu kitap onun kült haline gelmesine katkıda bulundu ve Çin Kültür Devrimi sırasında kitleler üzerinde derin bir etksi oldu. birleştirerek Kara Panter Partisini biçimlendirdi. Ağustos ayında komünist Çin lideri Mao Zedong ülkeyi "saf olmayan " unsurlardan kurtarmayı amaçlayan Kültür Devrimini başlattı. Bir buçuk milyon insan bu hareket sırasında öldü ve ülkenin kültür mirasının önemli bir kısmı tahrip edildi . Eylül 196Tde birçok Çin şehrinin anarşiye düştüğü bir sırada Mao orduyu düzeni kurması için görevlendirdi. Irk, seks ve tercihler hakkındaki sosyal tabuların çökmesinden adını alan "Swinging Sixties" [sallanan altmışlar] 1966 sonunda tam hızıyla devam etmekteydi. En belirgin öğeleri Londra ve gençlik kültürünün merkezinde yer aldığı rock müziği, fotoğrafçılık ve modaydı.

Donald Campbell sürat teknesi Bluebird devrilip de ölümüne yol açtığında dünya hız rekorunu kırmaya çalışıyordu. YIL, 4 OCAK TARİHİNDE İNGİLTE· RE'NİN Göller bölgesindeki Coniston Water Gölünde kendi su sporları rekorunu kırmaya çalışan Donald Campbell'ın trajik ölümüyle başladı. Botu dengesini kaybettiğinde 480 kilometre süratle gitmekteydi. Mısır ' ın, Sina bölgesindeki BM askerlerinin çekilmesini talep etmesinden beri Ortadoğu ' da gerilim yükselmekteydi. İsrailliler bu duruma önleyici bir saldırıyla cevap vererek altı günlük çarp ışma­ nın ardından Sina, Gazze, Bat ı Şe­ ria, Golan Tepeleri ve Kudüs'ü ele geçirdi . Bu esnada Bolivya'da Ernesto "Che" Guevara [bkz. yan panel) ele geçirildi ve Bolivya devlet baş­ kanının emriyle 9 Haziranda vuru larak öldürüldü. Guevara Latin Amerika"da gerilla gruplarına yardım etmekteydi. İnsan hayatını kurtarmakla daha çok ilgilenen Güney Afrikalı cerrah

11.500

CHE GUEVARA (1928-67] Ernesto "Che" Guevara 1928'de Arjantin'de doğdu ve Juan Peron karşıtı hareketlere karıştı. Kapsamlı biçimde seyahat ettiği Latin Amerika ' da gördüğü fakirlik ve sosyal hak sızlıklar radikal siyasi görüşle­ rini geliştirmesine yol açtı. Che Fidel Castro'nun arkadaşların­ dan biri oldu ve Küba Savaşın­ da rol oynadı. Diğer ülkelerdeki devrimcilere yardım etmek için Küba'da ayrıldı ve Bolivya'da infaz edildi.

Christiaan Barnard ilk kalp nakli 3 Aralıkta gerçekleş­ tirdi. Hasta daha sonra zatürreden ölse de uygulanan yöntem tıp için büyük bir adımdı. Avrupa'da Sovyetler'e meydan okuyarak Almanya 'yla diplomatik ilişki kuran Nikolay Çavuşesku 9 Aralıkta Romanya'da başbakan oldu. Subayların 21 Nisanda iktidara el koyduğu Yunanistan' da Kral il. Konstantin 'in karşı darbesi başarı ­ sız oldu ve kral Roma 'ya kaçtı. ameliyatını

Suriye Altı

Gün Savaşında Kayıplar Mıs1r, Ürdün ve Suriye karşısında Altı Gün Savaşıyla kesin bir zafer kazanan İsrail 759 kayıp verdi. Arapların kaybı ise buna kıyasla daha fazlaydi.

VİETNAM'DAKİ MY LAİ KATLİA­ M! ABD'nin siyasi düzeninde

Memphis'te yapmıştı; " Dağın tepesini

şok dalgaları yarattı.

My Lai Güney Vietnam'ın Vietkong 'un derin biçimde kök saldığı Son My bölgesinde yer almaktadır. Komünist gerillaların kökünü kazımak için "Ara ve yok et" görevindeki ABD askerleri 16 Martta çoğu kadın ve çocuk olan 500 Vietnamlı sivili soğukkanlılıkla öldürdüler. Katliam hikayesi ertesi yıla kadar halka açıklanma­ masına rağmen kamuoyunun Vietnam Savaşına karşı tavır almasına yol açtı. 1968 yılına gelindiğinde Vietnam Savaşı her gün 66 milyon dolara mal olmaktaydı. Halk ABD'nin savaştaki rolünü tartışırken savaşa karşı protestolar tırmandı. Canlı ifadeler içeren haberler ürkütücü sivil nüfus kayıplarını bildirdi. Chicago'da Demokratik ulusal konvansiyon sırasında savaş karşıtı 10.000 kişi toplandı ve 26.000 polis ve milli muhafızla karşı karşıya geldi. Olay televizyonlardan canlı olarak verildi. Afra-Amerikan sivil haklar lideri Martin Luther King Jr. (bkz. sağ

Savaş teçhizatı

Bir Çin pusulası, bir harita kabı ve düş­ man mevzilerinin işaretlendiği bir harita Vietnam Savaşı sırasmda Vietkong milislerinin asli takımmı oluşturdu. panel) Güney Amerika şehri , Tennessee eyaletinin Memphis şehrinde suikaste uğradı. King düşük ücretlere karşı protestoda bulunan temizlik işçilerinin bir yürüyüşüne önderlik etmek üzere otelinden ayrılmadan önce balkonunda vuruldu. Suikasttan bir gün önce sonunu öngördüğünü düşündüren ünlü konuşmasını

200.000 ÇEKOSLOVAKYA'YI İŞGAL EDEN PAKTI ASKERLERİNİN SAYISI VARŞOVA

gördüm ... Vaat edilen ülkeyi gördüm. Oraya sizinle beraber gidemeyebi lirim." King'in ölümü ABD çapında onlarca kişinin ölümüne ve milyonlarca dolarlık zarara yol açan yaygın ırk ayaklanmaları nı ateşledi. Bu birçok Amerikan şehir merkezinin neredeyse bütünüyle terk edilmesine yol açan "beyaz kaçış" (White flight) sürecini hızlandırdı. King'in ölümünden ötürü küçük bir suçlu olan James Earl Ray mahkum oldu ve 99 yıl hapis cezas ı aldı. Giderek Vietnam Savaşının daha çok karşısında yer almaya başlayan Senatör Robert Kennedy (1925-68) Demokrat Partili Ba şka n Lyndon Johnson'a seçimlerde meydan okumak kararını yeni den değerlendirmeye basladı. Kücük kardesi Edward (Te.ddy) karŞı çıkmakt~ydı; eşi Ethel ise destekledi . Çoğu kişi 1963'te öldürülen kardeşi John'la aynı kaderi paylaşacağından korktu. Adaylığını 16 Martta açık­ ladı ve Johnson iki hafta sonra yarıştan çekildi. Amerika savaştan ve şehir ayaklanmalarından zayıflamış, yaralı bir milletti. Kennedy başkanl ı k seçimi kampanyasını eşitsizlik ve sosyal adalet temaları üzerine kurdu. Robert Kennedy California ön seçimlerinde kazandığı başarı

üzerine Los Angeles'ta yaptığı konuşmadan sonra otelinde vurularak öldürüldü . Filistinli bir göçmen olan Sirhan Sirhan korumaları tarafından Ambassador Otelinin kilerinden geçirilirken Kennedy'ye ateş etti. Saldırının arkasında yatan nedenin Robert Kennedy'nin İsrail'e desteği olduğuna inanılmaktaydı. Martin Luther King 'in ölümünden 63 gün sonra gelen ölümü 1968'i Amerikan tarihindeki en hızlı ve travmatik yıllardan biri haline getirdi. Cumhuriyetçi Richard Nixon (1913-94) 6 Kasımdaki başkanlık seçimlerinde zafer kazandı. Seçim kampanyasını artan suç oranlarına dayandırmış, yasaları

ve düzeni tekrar hakim kılacağ ını öne sürmüştü . Çarp ı c ı bir geri dönüş yaratmıştı; Nixon Dwight D. Eisenhower'ın başkan yardımcısı

MARTIN LUTHER KING JR. (1929-681 ABD'nin önde gelen Afra-Amerikan sivil haklar savunucusu Martin Luther King Jr. Alabama eyaletinin ulaşımda ayrımcılık politikasına karşı

Montgomery şehrinde 1955 yılında başlattığı otobüs

greviyle tanındı. Bu ve diğer eylemlerde şiddetten uzak durulmasında ısrar etti. King 1964 yıl ı nda Nobel Barış Ödülü aldı. Dört yıl sonra Tennessee'nin Memphis şehrinde silahlı, beyaz bir adam tarafından suikaste uğradı.

olmuş ve 1960 başkanlık seçimle-

rinde John Kennedy karşısında seçimleri kaybetmişti. Sağ kanat İngiliz politikacı Enoch Powell (1912-98) 20 Nisanda çok tartışma yaratan bir konuşma yaparak hükümeti baraj kapakları­ nın açılmasına benzetmesiyle siyah göçmenlere karşı uyardı. Göç sayılarında derhal bir azaltmaya gidilmesi çağrısında bulundu ve geleceği karanlık gördü . Romalı şair Virgilius'tan alıntı yaparak " ... Romalı gibi Tiber Nehrinin kanla köpüklenmiş olduğunu görüyor gibiyim" dedi . Konuşması bir protesto fırtınası yarattı ve Powell'ın siyasi geleceği­ ni bitirdi. Avrupa ' nın başka bölgelerine bakıldığında Fransa mayıs ayı boyunca ülkenin belini büken öğrenci isyanları , kitlesel protestolar ve grevlerle sarsıldı.

g--~~I!u~t!EEs fENAD

MARTli{" LUTHE/I

KING

•..JLAIN =

' ' TEŞEKKÜRLER APOLLO 8 1968'İ KURTARDINIZ.'' İmzasız bir telgraf Apollo 8 görevinin başarısından

sonra Frank Barınan tarafından alındı

Paris üniversitelerinde öğrenci protestoları olarak başlayan olaylar iktidar ve polisle çatışma­ lara yol açtı. Polisin harekete geçmesi durumu alevlendirerek 1Omilyon işçinin -işgücünün nerdeyse üçte ikisi- Fransa çapında genel gr eve başlamasına neden oldu. Hükümet çöküşün eşiğine geldi; Başkan Charles de Gaulle [1890-1970] 23 Temmuz tarihinde parlamento seçimlerine Paris'te protestolar Fransız protestocular Mayıs ayında sokaklara döküldüğünde ülke devrimin eşiğine geldi. En büyük gösteriler Paris'te yapıldı.

gidilmesi kararını aldı. De Gaulle seçimi kazanmasına rağmen Paris ayaklanmaları kültürel ve sosyal bir devrim olarak görüldü. Varsova Paktı taraflarından bes ülkenin birlikleri [bkz.1955] 20 . Ağustosta bir baskınla Çekosl ovakya 'ya girerek ülkede iktidarı ele geçirdi ve komünizmi tekrar kurdu. Prag Baharı adıyla tanınan sekiz aylık dönem süresince görev başındaki başbakan Alexander Dubçek ifade özgürlüğü dahil olmak üzere kapsamlı reformlar gerçekleştirmişti. Müdahaleyle birlikte tutuklandı ve iktidarı yerini baskı rejimi ne [bkz.1989] bıraktı. İşgal tüm dünyadan kınamalara

yol açtı. Çek bir öğrenci olan Jana Palacha Sovyet işgaline tepki olarak kendi ni yakarak öldür dü . Cenaze törenine 500.000 insan katıldı. Kadınlardan oluşan

bir topluludikkat çeken toplanmasıyla, uzun zamandır Atlantic City Otelinin balo salonunda yapılan Miss America ödül törenini kesintiye uğradı. Sivil haklar konularında aktif ve savaş karşıtı olan, bu protesto eylemini düzenleyen Radikal NewYor k Kadınları [NYRW] adlı örgüttü. Hiçbir siyah yarışmacı finale kalamadığından yarışmanın güzellik standartlarını ırkçı olarak nitelediler. Göstericiler ğun

salona " Kadınlara Özgürlük" pankartlar ast ı lar ve protestolarının işareti olarak, feministlerin artık "sütyenlerini yaktıkları" na dair şehir efsanesini başlatan bir eylemle sütyenlerini çöpe attılar. Ayın çevr esinde dolaşan insanlı ilk uçuşu gerçekleştiren Apollo S'in 21 Aralıkta uzaya gönderilmesiyle Amerikalılar nihayet sevinebilecekleri bir şey buldular. Ay yüzeyinin resimleri dünyaya gönderildi. Mürettebat Frank Sorman, James Lovell ve William Anders 27 Aralıkta ulusal kahramanlar olarak dünyaya döndüler. yazılı

GÜZELLİK KRALİÇESİ

ADAYI

Güzellik ve ters tep ki Miss Amerika yarışmasına katılan göz alıcı yarışmacıların sayısı protestocuların üçte bir oranından azdı.

daha

1914-2011 TEKNOLOJİ VE SÜPERGÜÇLER

.

'-'

.

GENETIGIN YAŞAM VE KALITIM MEKANİZMASININ MODELİNİ ARAYIŞ

İnsanlar

binlerce yıl boyunca kalıtsal özelliklerin ne şekilde devredildiğini merak etmekle birlikte, bilim adamlarının temel mekanizmaları anlamaya başla­ maları 19. yüzyıla kadar mümkün olmadı. Günümüzde ise kalıtsal bilgileri DNA'nın içerdiğini öğrenmemiz hayatın temelini anlamamızı sağlamaktadır. Kalıtımın

ilk teorilerinden biri, vüc udun tüm temel sperm içinde yoğunlaştığını, bunun daha sonra kadın rahminde anne ve babanın her ikisinin de özelliklerini bir araya getirerek insanı meydana getirdiğini öne süren eski Yunan filozof Hippokrates·e aittir. Charles Oarwin daha sonraları bu kalıtım mekanizmasını " pangenesis" olarak unsurlarının

adlandırdı. Kalıtımın

temel kurallarını ancak 19. yüzyılda Avusturyalı rahip George Mendel buldu . Bu tarihlerde İsviçreli bilim adamı Friedrich Miescher temel hücreden elde ettiği bir maddeye " nüklein " [günümüzde ONA olarak bilin iyor] adını verd i. Amerikalı biyolog Thomas Hunt Morgan · ın 20. yüzyıl başlarında meyve sinekleriyle deneyleri

Watson ve Cri ck'in ONA modeli

genlerin kromozom larda bulunduğunu teyit etti . Ancak hala kalıtsal özelikleri aktaran maddenin ONA değil protein o lduğu düşünülüyordu . DNA'NIN ÖNEMİ Oswald Avery, Calin Macleod ve Maclyn MacCarty ONA'nın birçok orga nizmada kalıtsal molekül olduğunu ve genetik bilginin kimyasal temeli olduğunu buldular. 1950 başlarında Maurice Wilkins ve Rosalind Franklin ONA'nın sarmal bir biçime sahip olduğunu keşfettiler ve 1953'te bu bilgiler Francis Crick ve James Watson tarafından ONA'nın çift sarmalı mode llerinde bir araya getirildi. İnsan genom Projesi daha ileri giderek tüm insan genlerinin haritasını çıkardı.

GENETİK KOD

Aminoasitlerin dizilim bilgisi de dahil olmak üzere belirli bir proteinin üretilmesi için ge rekli bilgiyi barındıran ONA kısm ı gendi r. Bu, bazların "a lfabe" si olarak kodlanır : adenin iç in A. sitozin için C, guanin için G, timin için T. Bunlar üç harflik kelimelere, yani kodonlara kodlanır, her bir kodon ke ndine has am inoasitle uyum gösterir. Bir genin kodon diziliminin belirli bir aminoasit dizisine te rcüme e d il i şiy le hücrede bu protein için kodlanmış gen ta rafından protein üretilir.

illi SİZ, SEVİNÇLERİNİZ VE KEDERLERİNİZ, HATIRALARINIZ V~ I-JIRSL..{\RINIZ, KİŞİS~L KİMLİK DUYQUNUZ_VE İRADENİZ ... SINIR HUCRELERININ VE MOLEKULLERIN DAVRANIŞINDAN BAŞKA BİR ŞEY DEGİLDİR. ' ' Francis Crick, Şaşırtan Varsayım: İnsan Varlığının Temel Sorularına Yanıt Arayışı, 1994

TBB ORJG JNO P SPEC / P.8

MÖ y. 460-375 Hippokrates'in pangenesis hipotezi

1859 Doğal seçilim kuramı

Charles Da rwin uygun organizmaların hayatta kaldığını ve özelliklerini gelecek kuşaklara aktardığını ileri sürdüğü kitabı Türlerin Kökeni'ni

Hippokrates kalıtımsal malzemenin tüm vücuttan toplandığını ve insan hayatının kadın vajinasın­

da biçimlendiğini öneren bir kuram geliştirdi.

yayımlar.

Hippokrates

1663-65 Hücrelerin ilk defa tasvir edilmesi lngiliz bilim adamı Robert Hooke ilk mikroskoplardan biriyle bir mantar parçasını incelerken gözlediği mikroskobik birimleri tasvir etmek için "hücre" terimini kullanır.

428

--....~---- ......

:--~·

-

y.1868-69 Nüklein-cekirdek özünün

bulunması

İsvicreli bilimci Fri edrich

Mie~cher beyaz kan hücrelerinin çekirdeğinde "nüklein" bir madde bulur. Nüklein sonraları nükleik asit, günümüzde ONA olarak adlan-

dediği

dırılır.

Türlerin Kökeni

1863 Gregor Mendel

1880'ler Mayoz bölünme keşfedilir

1888

Bezelyelerle deney yapan Avusturyalı keşiş Gregor Mendel bezelyelerin yuvarlak veya buruşuk olmaları gibi özelliklerin gen olarak adlandırılacak bağımsız birimlerce aktarıldığını bulur.

Gametleri !cinsiyet hücreleri) üreten hücre bölünmesi süreci 1880"lerin başında tanımlanır. Kalıtım için önemi 1890'larda Alman biyolog August Weisman tarafından daha etraflı açıklanır.

Alman anatomist Heinrich Wadrey hücre çekirdeğinin lnükleus) bazen "kromozom " terimini ürettiği zincir biçimli yapılar içerdiğini fark eder.

Yuvarlak ve bezelyeler

buruşuk

Kromozomların keşfi

I

Baz sitozini temsil

Baz guanini temsil eden plaka

"->tc.,.k._/ Baz timini temsil

Watson ve Crick'in ONA modeli James Watson ve Francis Crick metal plakalar e çu buklar kullanarak Cambridge 'deki laboratuvarlarında ONA molekülünün bir modelini ya ptılar. ONA'nın çift sarmallı. çarpılmış bir merdivene benzeyen bir polimer olduğunu önerdiler ve bu yapının kalıtsal malzemenin aktarı lmasına imkan verdiğini kaydettiler. Daha sonra oluşturulan bu modelin yapımında asıl mo delin bazı plakaları kullanılmıştır.

Kök adenini temsil eden plaka Kökler arasındaki bağları çubuklar temsil etmektedir

20. yüzyıl başı Kalıtımda k romozomların rolü Meyve sinekleriyle çalışan Ame r ikalı genetikçi Thomas Morgan Hunt kalıtımı denetleyen genlerin kromozomlar boyunca sıralandıklarını ve belirli bir özelliği özel bir kromozomla birleştirdiklerini tespit eder.

1905 XY k romozomlar ı n ı n t esp iti genetikçiler Nettie Stevens ve E. B. Wilson birbirlerinden habersiz XY kromozomları cinsiyet belirleme sistemini tanımladı: Erkekler XY, disiler XX kromozomlarına sahiptir.

1953

1972

ONA'nı n ya pı sın ın bulunması

Rekombinan ONA biyokimyager Paul Berg ve Herb Oyer ilk rekombinan ONA moleküllerini üretir lrekombinan ONA yapay olarak üretilen bir ONA'dırl. Bu basarı modern biyoteknolojinin°başlangıcı olarak kabul edilir.

Amerikalı

biyolog James Watson ve İngiliz biyolog Francis Crick ONA molekülünün birbiri etrafına gevşek bir şekilde dolanmış iki nükleotid zincir sarmalından oluştuğu­ nu bulur.

1940-44

1989-günümüz İnsan Genom Pr ojesi

ONA genetik taşıyıcı olarak

İnsan Genom Örgütü insanın

t a nımlanır

Amerika l ı

Amerikalı

ONA dizisinin haritasını çıkartır ve sadece 20.00025.000 gen içerdiğini bulur. Sonuçların tam analizi devam etmekte.

bilimciler Oswald Avery, Calin Macleod ve Maclyn Mccarty

Streptococcus pneumonioe bakterisi kullanarak

DNA'nın can lı

organizmaların çoğunun kalıtsal

X krom ozomu

maddesi

Amerika l ı

olduğunu keşfeder.

Streptococcus pneumonioe

429

) _..=;;;:;;;:l::::::...~~

\