Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros

461 36 128MB

German Pages 182 Year 1985

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD FILE

Polecaj historie

Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros

Table of contents :
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part1......Page 1
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part2......Page 25
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part3......Page 49
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part4......Page 73
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part5......Page 97
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part6......Page 121
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part7......Page 145
Schmitz D. Zeugen des Prozeßgegners in Gerichtsreden Ciceros_Part8......Page 169

Citation preview

PRISMATA Dietmar Schmitz

Zeugen des Prozeßgegners ın Gerichtsreden Ciceros

|

Verlag Peter Lang

k r o Y w e N : n r e B : n i a M m a Frankfurt

|

|



Frau

Professor Opelt, h a t m ich nicht nur während meines Studiums an der Univ ersität Dü wollend gefördert, son dern

ihr auf Dauer zu Dank verpflich tet. Mein

Dank

Thesaurus die

gilt

auch

Linguae

Lemmata

der

Herrn

Latinae noch

nicht

Dr. in

Flury,

München,

Generalredaktor der

erschienenen

mir

Einblick

Lexikonartikel

des in ge-

währt hat.

Düsseldorf

im März

1985

Dietmar Schmitz

INHALT Einleitung: Gegens tand d er

Forschungsstand

Seite

Unter

suchung und



I.

Rede für P. Quinctius

19

Il.

Rede für Sex. Roscius au s Ameria

30

III.

Rede

IV.

Rede für A.

Caecina

V.

Rede

Cluentius Habitus

65

VI.

Rede für L.

Valerius Flaccus

75

VII.

Rede für P.

Sestius

100

vVIll.

Befragung des Zeugen P. Vatinius

112

IX.

Rede für M.

116

X.

Rede für T. Annius Milo

Exkurs:

für M.

für A.

;

i

Fonteius

Caelius Rufus

Die verschiedenen

ö l i k n den Gee r Vö

richtsreden Ciceros

43

52

133 4

148

Zusammenfassung

158

Namen, Sachen, Wörter

165

Literaturverzeichnis

169



ses

-

den zumindest

Reden

Ciceros,

‚da die. igen

„aum

hat.

-

in den

letzten Jah-

Vor allem die Arbeiten

-

Berger zeigen di es einerseits, st nicht alle Pr obleme eingeDies liegt unter a nderem am Um-

-

fang der Reden und der einschlägigen Fachliteratur. Es l äßt sich daher rechtfertigen , eine Auswahl aus einigen Reden Ciceros zu treffen, die sich fü r das jeweilige Thema besonders anbieten. Prozeßgegners

in den Gerichtsreden Cicero s; dabei müssen nicht nur rhetorische, sondern auch j uristische‘ und historische Aspekte berücksichtigt werden. Das The ma ist meist nur am Rande behandelt worden; diese Lücke in der gegen wärtigen Forschung soll also hier geschlossen werden, insbesonde re im Anschluß an Untersuchungen von R. Heinze sowie den neueren Untersuchu ngen von C. Neumeister und W. Stron. Die Analyse der Reden soll

im Vordergrund stehen, doch darf

die Theorie (praecepta), die bereits bei den Griechen ihren Ursprung

hat,

nicht unberücksichtigt bleiben.

Zunächst soll also

die Technik, wie sie hauptsächlich bei Cicero, aber auch bei un f au t, is rt ie ul rm fo n te if hr Sc n ne de ie Quintilian, in versch | e di en rd we n ra da uß hl sc An Im . en rd we t f ü r p r e b ü n hi a m e h T r se e ri eo Th en ch is zw h ic le rg Ve r de i be wo , t r e i s y l a n a n e d e R n e n l e einz in o r e c i C r e k i t e r o e h T r e d h c i s t i e w e i w , d r i w n e b e und Praxis erg n i e m e g l l a e i d n a , m u r o F m e d f u a l e g e R r e d also in der Praxis, ©. ranı *

g e ll so n ma , gt sa an li ti in Qu . lt hä n e t f i r h aufgestellten Vorsc eim e g l l a r e d n a m s a w , n e n r e l n e l e i p s i e B s u a n rade das am be ste ] : 7 1 4 1 , 5 I I „ . r O . t s n I , g a m r e v

nen

Theorie

n e m h e n t n e u z schw er

. a t n e m i r e p p x x e m a u q a t p e c e a r p t n e l a v s u n i m e r e f nam iin n omnibus .

.

h

e

ß a M m e ß o r g n i lich s i r o t a r o r e d e Kürz



S

-

getragen werden.

Ein Gedanke Ciceros soll deutlich mach en, auf welchen Gegen. stand sich unser Untersuchungsthema bezieht. Er schreibt in sei. nem Werk De oratore”

Ooratori

II

27,

116:

Subiecta materies:

te (

Ad probandum autem duplex est

res!

una rerum earum, quae non excogitansed in re positae ratione tractantur, ut tabulae,

tur ab oratore, testimonia,

func

pacta,

quaestiones,

leges,

senatus consulta,

Ana;

wei:

der:

res

iudicatae, decreta, responsa, reliqua, si quae sunt, qua e non re.

ric

auc

periuntur ab oratore,

sed ad oratorem a causa atque a reis deferuntur; altera est, quae tota in disputation e et in argumentatione oratoris conlocata est. Es gibt also zwei A rten von Beweisen. Die Forschung hat sich in den letzten Jah ren vornehmlich mit der zweiten Art auseinandergesetzt, näml ich mit dem, was von der Argumentation des Redners abhängt. ® Die vorliegende Arbeit hingegen wird einen Aspekt beleuchten, der z u den unkünstlichen Beweisen gerechnet wird.’ Daß insbesondere d ie unkünstlichen Beweise für den

Erfolg einer Verteidigung

licher Relevanz

100:

At vero

pulationes,

sind,

erklärt Cicero

vor Gericht

selbst,

in foro tabulae, testimonia, cognationes,

denique eorum, qui

arg im

20, (di Arg

154

von erheb-

De oratore

pacta,

des

II

conventa,

adfinitates, decreta, res ponsa, in Ccausa versantur, tota cognos cen

(15

24,

abh

Sti-

vita

51)

da est;

Il,

quarum rerum neglegentia plerasque causas et max ime privatas

mon

sunt enim multo saepe obscuriores - videmus amitti.d Von Interesse ist demnach für unser Untersuchungsthema,

Art

von

Beweisen

in

seinen

Reden

jeweils

wie Cicero

behandelt

diese

sti

hat.?

Als Verfertigungsphasen der antiken Red e lassen sich sentlichen fünf Phasen erkennen: inventio!! ( eüpeoLc )

Auffindung der Hauptgesichtspunkte; dispositio!2

tor

tio

im we-

fes

also

gar

tun

gliederung;, elocutio!® ( AgEıc), Gestaltung des Au qualitäten,

ZW:

Stilarten)!®; memoria

tes; actio/pronuntiatio'® ( indupuauc ), Vortrag der men dieser Arbeitsgänge (officia oratoris) muß Sich der Ren ner nit ntio) (inve nkte htspu gesic Haupt der ndung Auffi der bei

Beweisen befassen. Der Beweis darf wohl als der Wichtigst den

e Tejj

der Rede angesehen werden, Die Einteilung in technische und untechnische Beweis hat ® 6rie den bei rn sonde Cicero nicht selbst vorgenommen, c ven Vorge_

.

we



ä

i

a

jr

Dean

>

Arı

iR

Be

Inventio

und

|

ihrer Lebensführung und K ohärenz Zu beachten ist jedoch, daß er den signa und

53

des Zeugnisses.

zur elocutio ausf ührlich

äußert. 22

argumenta mehr Wert beimißt al s den Aussagen." In

seinem frühesten

Werk,

De

inventione,

befaßt

sich Cicero

im ersten Buch hauptsächlich mit den Teile n der Rede (exordium 20, narratio 27, partitio 31, confirmatio 34, reprehensio 78

(digressio 97), conclusio gg)26, Im zweiten Buc h stellt er die Argumentationstopik vor, wobei er auf das genus iudic iale (11154)

den Hauptakzent

(157-176)

legt,

während er das genus deliberativum

und vor allem das genus demonstrativum recht schnell

abhandelt.2’ Im Rahmen der

Besprechung der constitutio coniecturalis

(14-

517,28 geht Cicero auch auf die Funktion der Zeugenaussagen ein,

Il, 46: monia,

accedunt autem saepe ad coniecturam quaestiones, testirumores,

quae contra omnia uterque Simili

torum torquere ad suae causae commodum debebit.

via praecep-

nam et ex quae-

stione suspiciones et ex testimonio et ex rumore aliquo pari ratione ut ex causa et ex persona et ex facto duci oportebit. Um festzustellen,

ob eine bestimmte Person

irgendeine Handlung be-

verm uZeic hen sich tbar en aus Fäl len man chen gangen hat, muß in und werd en, ges chl oss en tungsweise auf die jeweilige Handlung

zwar beruht diese Beweisführung dann auf Kombination. die übe r all gem ein Nachdem Cicero

loci

communes gesprochen

concon sti tut io die auf gew öhn lic h sich hat, erklärt er, welche

t e e r e t r o p o i d e r c s u b i n o i c i p s u s : n e s s a l n e d n e w n a s i l iectura i t s e t , e r e | t r o p o n o n t e e r e t r o p o i d e r c s u b i r o m non Oportere; ru e t r o p o i d e r c s quaestionibu

; ® r e t r o p o n o n t e e r e t r o p o i d e r c bus re et non oportere.

In seinem Werk

n e d n o v h c i l r h ü ...31 f s u a o r e c i C t Ha h c i r p s Topica t e d i e h c s r e t n u i e b a D verwenden kann.

Redner der die Argumenten,

"3, Tuea Pungeu ıs “snqryse4 Stinburs ap 32 :6h -ıo "2484 “uab

JoqnN 43p usstTamsuayfey4ar ap dbow pun U9YYPU uayaı 414 usa euasuaßbı3 | u yY9TS Uapuly SO4O > Fluyy "geBuy 3PTA01IEU10 sauoTYTN4ed usp UT > NBuaysoudsagq Jaysıq uep nz zyesua6b39 WI gp „TPpuPu u9Dn97 3 ‘T]0S ufapueyaq 9p®A Jop

Toqep uaıs se uuamM s4apuosaq

4594195 IUITU astomag Uay> | 10A2suny y3ouuap asaıp “yduraquyornday T3sunyun IP 49 uusaM yane “uaupay Jap yep ‘Yuoyaq 49 TOAOM “ Mag MOYSTTYSunyun, Jyt4bag uap 04391) 4EIY4a ISy>9Punz

A4Sun Yu n aı p san sT ew ya ou 04 89 1) Iy aT Aa ds “p ut s

ST 49q

"(gel - 19) san Tayıdey uapuagarjyasue ueuep y3ISs wap UI U9U (09 - L2) a[1929p3y ap Aaqn SaYYTUuyasqy Sap uawyey

Jop

YUA9A

utu

us6

"ISı “us urow 0439 Ip

i ‘

3103 psne

Puurs A y a r y a s a p sa rq o " u s b n a z a r p J a q n y > n e S 4 o p u o s a q p u n ISTaMag USYSTT ıneqaßy,ne zy rw ay as Ju om uy ab e4 4 wa p y9 eu a p jp >e ru oy eu o SOUOTI TI UP g U P ‘Y T1 02 9U Y Ja qN n I4 14 UY IS U8 a4 9I TO M Aa ul a U] oY YPqS Ön zg e sı uß na z sa ßı pa nm gn ei b u1 Ia “b ry ey se IT 4o Na ne 4auyI AU PP Ua Ta Ka s qr au yassıyatyasag pun Aayyaıq “uaydosoftiud “daupay y9ne uU 4J Sp Uo S ‘u ap Ia IY 4> As q Jw y Sy 9T [F eE IS aT p “a su up y nu JyYJTIN gg Yrauas pun uT3S UaUISIMZ

gg 19 „SNY44TA, S19]S

I9qep J2pLTayas4ayun 43

4ap Bu ng na pa g a1 p yn e ua ne ua ßb Yy ab 04 99 1)

jg verdnu usuy9aTazsne SMIurA Ip yudunp

“us39uß1a abessneuaßna z us 6r pu nm su an e4 J4 aA AN Z

U9JJPU9S

-u85613 uo JT ye za ßy ne ap eu ab aI p yu au np YI TS s a p ‘“ au af ge p “q ur au w 49 uuoM “a oA Bu ny up uy as ul 3 au la y9 at af bo s 04 99 1) Jw wI u SB ur p

I9TA

-JolIY gg PT PA nM su an eu zu an ua be ss ne ua ßn a7 T° q US YI SU SW JU 9A YP JA I

us?

+19Z 4Op 9%,ne7 wI pu n 32 13 1n 69 q “a 4u ys [a B Bu ns se yy ny Ja ul aw aß L [pe u2eu U9TOS Su 9a pu os aq su ]J "w n4 e7 1n 24 0J wn 4a u we nb un u uo u we 12 9 oTSs4n Ju o) ‘S PI IS Sa Ia U Sn sn SA P eu nJ 40 J se I9 e sa do wn Tu aß ul " e l “6I *doj “uan eu gu an ua ßn az ua sp up 4s wn Sp ua ßL fo J " U S P A a M I y U a y 9 s -35 uaneuJuaA 3UUQ Y Ua bn a7 Z ua y9 Jo s wa ul 9 un u g e s e r T 4 o y d n e 1 9 S s Bunzy3assneuon au13 gg Yueı u e 2 9 4 2 y n e A a p a f J y a t u A a y e p p u n g n u usTIny4a uabunzja s s n e u o 3 n s s ı m a ß b a b n a z u l 9 g e p ‘ u e I 9 1 n 3 p 0 1 4 3 9 -1 ) g g a r w n s a n s sj ua wn B4 y ua 4a gy ne aI p As ıu n ua aI p “u 1l o ua ßb es "Sneuaßnaz „ne ya ne 4a Yy ab 31 T9 yu 95 9[ 39 Aa sa ıp 19 8g zg 9 ° 81 u

Jap s4ı9p 6n937

| 49p ynud

uoB

)1S9H zueß

19 42 4 Tu Uy 9J sq y uU sp UI ua y9 aT [2 su ny un I p 48 IT ep ue y “( 17 6) 20 w "PIM Tayıde y sa ya Tr a4 ub ue yu wn UI S U9 ST aM ag U9 YU IT II SU NY Ua p ua Pu au

indwi

I un)

"upm «

3713107u 10NX31Y

pun

10NX21A43

Ip Iy4T ay as X 3 S 3 I P ut

yane ua

cum

| ominia | , ign

impulsi,

SiT

si

spe ‚

praemio »

Si metu,

si

iracundia

Si gratia adducti .

si misericordia

Ä

ganz praktische An weisungen an seine n Ge Gesichtspunkte bei der Beurt eilung der Zeugen zu b erücksichtigen sind. Bei er Analyse der einzelne n Gerichtsreden wird zu prüfen

sein,

Inwieweit Cicero selbst diese Gesichtspunkte bei der Darstellung der gegnerisch en Zeugen zur Geltung bring t. Nachdem er einige Beweggr ünde genannt hat ‚ weshalb sich ein Zeuge In einer bestimmten Situation vor Gericht so und nicht an-

ders verhalten hat, behandelt Cicero das Problem, das sich aus

der Art und Weise der Befragung von Zeugen ergibt; den so genannten "quaestiones" müsse man sich häufig widersetzen, da sich viele

Zeugen

aus

Furcht vor den Schmerzen auf der Folter Lügen

ausdächten. Mit dieser Bemerkung räumt Cicero ein, daß die Folter kein

geeignetes Mittel

die Wahrheit zu cero,

sagen.

wenn er von

sei, einen Zeugen zu veranlassen,

Zu berücksichtigen ist übrigens, daß (Ci-

"quaestio"?> spricht,

indirekt nur Sklaven

da freie Bürger auf der Folter nicht befragt werden durft er ef li er üb ik bl pu Re e di für t es nd mi zu s da , um kt Fa ten, ein 46

meint,

gen

auf der Folter.

e g n e b e L s e n e g i e r ih e i d Es gebe Menschen,

e i l n e n h i e i d , r e r e d n e t s n u g u z n e t e d r h ä f e g ring achteten und es r e p r ö k e i d , g i h ä f n e i e s e r e d n A ” . t s b l e s h c i s e i s s l a n e i e s ber ; . 8 4 .ünden zu ertragen. e i W r G n e r e d n a s u a r e t l o F r e d n e l a u Q lichen

n e n h i e i d , n e d a h c s u Z n e n e d m u , n e g ü L h c i s n e k n e der andere erd e n | ? * . d n i s t ß a h r ve c u a , e g a s s u A n e h c i l t h c i r e g r e d t l a h n I r e d r u n t h c i N

a i e im en e ep Sa 1: ,5 14 r. .o rt Pa , nd de ei ch ts en ist Formulierung i red Inc aut er nt ta ns co in aut e gu bi am t au si t, sun quae dicta ’ , . 14; re er it il bt su a, ct di io al ab r te al m ia et t au nt su liter dicta .

j

z i e s ) prehenduntur. 0 6 7 2 ( n e l i e t e d e R n e d n o v t t i n h c s b A m i o r e c i C e l w e o Hatt s , t l e t t i m r e v e s s i n t n n e K n e g u e Z r e b ü r e n t r a p s h c ä r p s e G . m ) ne 8 3 1 1 6 ( e r h e l s i s a t n S n e i d b r ü e l e t i p a K m i s e i d ) 9 r 1 e 1 t l o 7 h 1 1 ( der s r e g ä des Ankl

i t i s o P r e d n o v t s h c ä n u z Er geht n e r h h ü ü f n a n e g u e Z n b ma

o , e g a r F r e d i e b aus

soll

, t h c i n r e od

um

uoul 4oqn

6n37

# 2 2 4

sata

nbuI

I N :

“ #

R

=

Ä

Fo

N

up,

Yuu >Tyyuszuoy

nz ayaıp3uasaeM Sep yne y>1Ss

‘ z1a9b1ye4 91Pp De l

Ba VDIyeyosuanız 349219M SIE gg pbnez ste ayaw[9aIA S[e 97319

Aus, Prozus SIe ayas os Iyatu ‘39944UuTa uarbe]YyaBbuy uaula ANY Tu

"SEITUOJONE, ayaı[pupy3s4anysqjes 3 assImaß aule pun ap _-uon snuneag sap uos4ad Aap UI uabnazZ Ssauta

PU 43

sep usgewuassımaß sun 0483919 411935 ggsmanus wi

"(br pun ge $$

gQ orsusayaudaua ap sne „TDO]„ Jauaf 3y4TTIH Y1w

A AOp apuam os ‘34394299 494104 Aap yne uabessne GG ?P4uam yqneı636 wauray gep

“uaydneyaq A961pı9

uuep “usgey uabnazZ a[aTA APMZ auugY Aabe[Y Uuy Aap 4891) +uraw WS4SPpue Jayun "I4yunyue ua sIp “U9P4aM JUIPMUYDS "aba °IYUnd auaf

ITe uaggnw sa

:uosseyagq saabe[yuy SOp UOSAaG

“»P IrW Isyopu nz yaıs SSSnWw ueseıp ‘s4aßb rprer4 en sap IYundp ueıs

Uon 8SToamag yap Bunjus mag aIp 0483919 I94y2n ajaq 6ll $ ul

4nJep 31p

“ayuswunßuy s61u ta ya ne 04 99 19 39 34 91 q

y; Yay9auds *‘I1ey 6rJ0u un,

o11saenb au1a “aßeIyuy a p ge p “T Ie y u p An g gs Ya qa yn zu on ua y

us45e1y96uy sap +r oy yI TT ug su ad a p “p ue 4s aq ur 4e p aq eß yn y 3a u1 as Jap u “ I T O Z U n A 4 A a p J O p u o A Y r ı a n d a y u s p u a y a ß s n e J S p u 9 a 6 n 9 a 7 S a p uoT3Yyun4

31p

y9ıs

39pLOy9s4uaIun

urueg

"JUPASTOA

SI

‘“yey

uabes

nz 1Ie 3 w a p n z 4 3 s o m u U 4 J O P u o s “ B u n t [ a s u a y s t T 4 y 3 e y 3 s t T 1 9 s a ß p u n U9TPTZO S 4 A 9 p y 9 p u u n u T y 9 T u a b e s s n e u a ß n a z u a u 1 a J 4 9 M A 9 p y a ı s IyTwaq S Y 1 9 S A 9 A 4 9 P p U y " u s ß b n y u a r u a b g w u a y s p u s y > 3 a u d s j u s s e p 4 s a n 4y3Tu pun u 9 a 4 o y a ß u e 3 y 9 T y I S S I y e y a s [ [ a s a g u 9 4 S 4 9 q 9 0 A a p I y d ı u 3 1 p

“ıyaısu e 6 r p u n m g n e s ß s f e u s u o s 4 a d S y 9 J o s y a n e s n e y a u n pP 0 4 3 9 1 7 Jep “y9rınap putm 26 verdn A y a u r o H n S S S T U 4 U U S Y U S I S O n e u a ß a ı p Jeqn uT9a4ayuU 4 o A U o A Y y 9 ı u u a b n a z u 8 4 S 4 4 3 1 n 6 3 q 3 1 p g J e p p u n 3 4 4 n p

punw ISTA 2° 98 11os

uU9p4u9aM

ı eu n

u9assowag

u9apuep2swn

uaßbr][pynz

uop

y)pu

4y>Tu

usneu2Juo‘

sep gep “ u a u o 4 9 q A a b e I y u y A a p a s s n u \ g Y 2 S O 1 T O I I T W A S P p o 2 y u n y "4° H 4 a j u u e y a q u n u a b n a Z T a g " u a l j a y s u r y y y 9 1 l u

nz

I41A

48 1I0S u u e g g g ? s s n w u a g o T 4 s y a p u n z a b e s s n e u s ß n a z X S U 1 I 9 J u o M Vsp aaßpIyuy J a p d e p “ A o n u a y 0 4 9 5 1 ) I q 9 " y u a T o y g d q e n g q s u s r u n n z ObIPTaJuan sa p I u 9 ı s u a p s n s B b S e 1 u y p a q u ı e a u s e p g u n y a s u y w ı

AU SOM

uaBessny mup gazold W! Jap. uauap pun - uabn97 uapu9s® d n r u Y I [ L l e u n u y a ısqed unz 9P 1ayos4 e a y uap wauasınz 39 22 B Bunuyyay uap a y u e b a u uay9T 234 1T4u25 u9 9 g eyayy sntytwod “suetftgurnd yauysı

23 EEE

Anae

g 490 yg" UTomyag usabnaZ J9P 6unynap3a

y ap 322° ssneuaßnaZ 31p *urd Kun e ß a u 0 5 4 9 4 EMUV a1 p u9 usısyupıs uop 9Y1 ey seg d aa7ıaı uaßnaz 9!P aaqn 19Y1

erfiyutnd -4sw3g Jap Yu u

"JUuPA9T

z p pun “"4yLÜ ZUR "AOTISUl “uaßna -34 012eIny34 ap Bun4a 2043 aı

Any "ula 4apuosaqsul purs eway]l Jasun aıp san I71Uy9sqv Jap 3 DIMm S O I U N o O 4 Q A T ! T d usu1a u3494279] uap P bueywn uauagaub yaTTqau4l osusqa “uaqe Junp4 “uay9T[YSsumd usp Jon Sstamag UOUSTTISUNYUn

31p uerftguind ITepueyaq 04891) SIe SAapuv "IU9TTUDS UOna @ryuny

sep I1wom “ewautystde sep pun Oo1YEINF434 9TP 44944049 *PYuaunb

-ıe ap yaneuqag uU9p 4a Y494nE[4O USPUPQ gg" Wayansuayun nz Jayupu eidwexa “eyusunßue “eußıs aIM Uuay4esTaMag gnyasuy wir

wn

°‘s932sa} “wnpueuntsnt

UOUYITTYSUNY STp UBAURP

“oeijnge}

“sa4aown4a

“eweJ

‘PI)

-ı1pnıae4d aIm “aoA 3SToMag Uay9T[4sunYyun 3Tp A yang UT 49 411995 AI yang uoA 9puJ we oT41Y4ed Aap Bunyaaudsag AOp yIeN

9119}

-spay UaU[S3ZUla 31p UETTIYUIND 49240949 IA - AI U4ayang uUap U] gg SPuetttzurnd sntqe4 "w SOp PIAOFEAO OT4NI1I4SUJ 3TP 04391) y9pu ST uOpa4s4yu91T439 UT U8aBnaZ 31p Aaqn d 3[1an 94A 3ISy91 >10 uou12 un uıs "> uuon done 1194 4421499 0A

°279puey U9YISTUOAI

usßn37 saura yanudssny abrssn[y4agn

ze . pun ddeuy a6essneuaßn37 gepJayep gep pun gnw u1as sızeud aur8Japaf



osaenb ‘apıa **-

Pusysudau we au

“BIAOISIU

“yınbul

UT pas Yn ° 2 6 2 " UI aIM 185 Juamsulapey osusga u Inıg) us6naZ saura apunm ‚uou

-03S1y 4au1l2 19q gep *

"InA8) UO I s T u a r y e u e y s T T o n y d e u y s s z p uogey

I9UyI19Z386Sne

-ay|l J a s u n A n y ı s ı

s82jPAyos



r

| . ud u a -SIq r o v y L 9 a 6 u 3 o y o u p a u l B U 3 ı p y a y z Y n s d u a D U ? 9 0 nz uop G g g e | n a m n ı p ' e Sn y> t y w w e M u sa mS aM ab u9

"usuuoy u9228s s441yI3u Bunßıp n3Z 49p uuv u936n37

s89 349 usy

ın6

JOoA UUl "uUsuuoy uerl1l?

8/

-uaB

8 234e4% 19M an

“an

nqı35®} x

nsz

p1!8

uoPp

woul9Ss ul usp Y1W

"uaayrınyas4e nz 1aybrp4anmqneI9 aTp ‘YIaM7 WOP

ray Moyapupdsnz yaıtuyomaß uaßessneuaßna7 use} >1Pp ya4anp waus1s T3$ ‘82 "OITEyyoTTBoy ausl fe 37195 auapue atp PU9AUPM ‘“uaba] uoßessny yne yats aıp ‘Bbunuynystamag atp anu

4Bp u

1 83185 auta arg "uaßnez ap I3EA4YSTaMag atp Any zIeSsuy uoySr 1 Bow uoTrayued V8Zou4d aptaq Any Uaula FJUypM4a ueTf1Fjulnd

-Snyu 3

Toq

-ıyatu Jaeßb y9ou

uaßbes

e PUN Susußaßgazoud sep uaßnazZ a1p 140 AeKopeid waulas

Sus J

-aUJ

"9 doqe S4UUEY uspay uaryans4ajun sun UOA U9p UI

16euysq "}T183s8Byne 4y38uun nz 4aquny u "f UOoA 9uU1l9a AN}

os ?°

p anm “uop

PI IR MU y ap sua k ua wıI woa4 U9YIST g9Z04d yJpu uap Id OpP U pP I -N87 31p gep 13

man sa Ip 48 ay [e y Ss Te *Y I9 na pu 13 U p IX 99 MA 19

BZ Nuesaßsur

USSOy] UR4TEY9Imqu o J u a q u n H "L Uo RA 31 p ı y 9 a y

"7 48 UUOM “yours

"M APQqU9 JJ O YI IS 49 Pp ua m B u n s s e ,

-4NY 9SaIp u a ß a g ey " P I A T s s o d sn ıd a1 4 8 4 4 n 0 9 9 , 1 P J u a w a l g ı s ı a

pus? ougw SToyued 43 sypqgp sap as ey d s u a T w a u d 3 3 4 3 9 su ep s a

-4 Nn 0S S9 4 S3 S S3 In 0Y se d oB eß ua ,u uo ry es na ae ,| [ To nb un od an bı ı[ dx a

s4T03P40 UOTYP A I S U O W I p PJ s a 4 d e w n 1 2 s 3 4 S n 9 o f np a 9 e r d eI ur yJ u3 , :1S34 311345 pun ın e 3 P 3 21 s a y 4 a u 1 a s Bu ns an ew 4u a4 un un z ı4 9q un y} w °C 33 19 45 6 “u ow ey 34 0M NZ S1 [e Mu y Aa p SA SÄ OP P [I d US Pp y9 eu 1s ua

usßnaZ 3I1p uU3SS9Zoud uUaIsT aw us ap UI ge p ‘a yd es ze 91 ] q o y >e pu nD -95 SS UO LY >I P wn UY II S a[ pu ey sa “u p sb pL ua au g *y Jw wı u “y ya ıa ds

us4Qy4sAusBnaZ uajuyunyaßby au np SI Ta 42 q o A 04 39 1) UO US P ul “sIIe3 Sy2fos any Bunupfy43 SIy gg Y a p ı o m 4d be uy 43 9q sA sÄ ko pe Id Ua p

yseu [abay ASP UT UOI9S gOZo ud Ua yd sT ua WI 4 ua ßn az aı p “B bu ns se , -Iny aIp STTE4UaI 2 O 2 1 4 2 4 9 gg 4 eP pt us au "y g "y ın , sn ty ua nb au 19 , snı]t>e, 39 “ a n y e q e ST b o UO 4 oL Se YI Y1 E Ul 4S ,) od uo u Sı YI S3 Sn 4 qı nb “sngqıuodwa

SIT

ponb

‘styeurwou snqt2saY} ne

***

G2’L’nA0o*1SUuJ

"I49 yA 3I 4a IE R BM Aa uU S p A y a Ä O UO P yd P P I eu 35 d 43 Iy 9 9L Ty u oM us 6n 37 Ip uap4nm usrg ß u n 4 d s *" u SO n o4 39 A9 T) YI EI 19 WI Z SI TE Aa 49 pu ul e a HTaz un Ao 44 p ul JP eA qU AB 9J M SA 40 QY 4S AU Ba SO BE p YX Nn Uu aZ nd a y1 g az "41491299 9AQUAOA USPUSPUL, "77035 uabessny uap yudeu aL p yn e uu ep “a be ss ny 31 p yn e s y a e u n z Veßunuaynpjug aulas 43 TaqgoMm “Aay9T[Aunysne UELLIAUIND YIIS 1uU9S

"NE UB6naZ uapuasamue ap Aa qN jg Y P U U N Ua Y pu on y J e u q a b u us o a b "PSSneuoßnaz ay9ı [93 Ta y9 s ua ba b aI p *y ne 3Y y4 un ab d tu la Aa 11 UR z

uaybeyaBuy UaP

«uaßnaz ".

+ jzıNnU ANn4 eu ay9ı

Jap 94120 W

a 91P 49P Bunßbat4e

’ nrao"ysul j ‘ z g . u 315

uetLeYUrNd

«uabrry4IRP4aA yniyul3 Uuau

44UnJ

Yy>P -yt 4» 9nu «or abr s o u 149 9 A0OA U9ULTa YISAJ SOyIL [ugs4a d uI9aS Jem ‘“gesag ?318X5 1YI1n9 aLIoR ‘241[o s uapuam ıyJ9eu qua uaßb -naZ Sap abess ny 3ıp ys4np Aap °‘sTom ag Aap I1weg -sne 9SOJAU J

asstmaß pun uaßrp unwun aıp “uaua sse[a ßta4g uauaßı a ap uaßna7

se 4991 1yIS ZI9S39 sasaıgq Jap

-ejeatud 33 edarggnd

IA ap eıln]

x9]

UT YSIS 39pu1l y Bunfa bay aulawa ßI [Te 3au1g jg Ye re 4ı nz yn e Jy aı ı -39 JoA 936n37 sSIe "IAYOMAOA U3 ZI 3S 39 UO U[ SZ UI a y9 eu ua 4T Ie Nu n „Jen TIouTwiay STE uaJwwryIsaqg ya ne Sa AB M US AP [Y S Ua P Aa yn y gg HOUu9essjyeydspunwuon pu n -S 2J ey 3s q4 3 UT An u 4u oq e

“483j04 49p yn e Bb up bu oy Ja sa tp yI ıs Bo z] jo R 0oS

“uabeuyaq nz usa

-BINS ‘Brpuamjou Sa PM og F> uy 91 az aq S3 45 94 SI E 9I U US AP IY NS ua q ey Jawoy aIg

"uUa4eM ua ss e[ oß nz ST uß na zZ wn z Yy 9ı u jd ne ya sa n ua A

-PINS pu9auypM yg Prun y ab es sn es tu ßn az An z S1l aug J An u Ua ue M yd ıl "ZyPSp un 4a "u g as sT uu 24 n 59 4 AB M ‘U 22 JU UO U9 Y 49 44 4N ua E bn az SsI e 32

"O4dye12s Aapo -TIATZ WOUIa UI 3Ip “UaUOSs4ad Jaual SIauy 430 "Puls u94ySeaq nz Taqep 3YYUundsYy91Ss39 aysIaM pun ey us

-Teyyaa nz ua6na7 Aap bu nb eu ,a g Ua ua r[ ey aß qg e 3I IE MU uy ap ua pa y

a

Usp yJeu Aap 9ynefuan WI AO Uu pa y Ja p YI IS aI M “u Ue Tf T4 UI Nd 24 91 "NRT4B ua ßn az aı p Aa qn gg S[ YP aY 1d Pu ey a1 aı ss sa az p ou ap d uJ Wy >® 2P 48 aP SI o 13 44 SS ua Yy pa 49 sa l 9Y ul Ju a eu ab Aa 13 p y9 eu y9 ıs u s

"Ius pu Tu n Br 4I ey 4I ua aT la 9s A s aI "U g 94 1a NZ 4a Ua q YI 9A Yb TA SI My IS OI

-uappP4ınm ıbesaq 0S 201

edT>urW sie uj9yej 919z9q uaßnazsuory

Y9U y btualarp y>ne uau zduan abessny 4NnZ us

aTP “yayydtl s pun ulas nz abnaz o ı a y a z a 2) uap gewaß n Ö uayaıznzn z u9 ı 2 l e y ® l u ) uarToMsal |g|" . 8

-em ua sngosdwi, (22° l u 1 ‚ y a 5 r e OSI® ‘ „anbstitg U e 9 u uam 2 u 9 A 4 e b ı T -wao4 “brypyun eu UOyDS bn97 aau1la Bunyy91Tu }) apunyAnua abyTu (o1ye752

Saq “puım *Yeu yaım euayyeTe | w4og US4WWII 4gtT usp em? ap I9q 4apo . uayseyoasaßre Sa qeß ı a -uauyeusny abTUaM yaııBbıp 19q Aap “abnazwa0og Jap ANNu taqeQ

ßyne oaßes ueMz aayat [YruI94 pun4 - uazya9snzy>4np ja271usb 1a6ay Jap ut puejsaq aA

00 az 3ula ‘I n: -s"neuaß sny -1793dS4ad aayasıystunt

1U Buebu 85

(SE6I) ı v IIA 39

i

°S wonqaya]



“oaesı) SnıiinL

“uueulung 'W

wir

01

"ds

ZW Fir Suse "I4Y nt u "Sc "v2

ih

“rt :"6'9‘ IT "uua4aH pe Aoyany "E2 (9261

u

:ut

‘„wntuua4aHn pe 4oydny„ Sap 341

ID Du NtaQIT 1914098U4, 5048915 "AaWTauzIogieh 9

uSIm"ssıg ‘„wntuus4en Pe Aordny, wnz „I9t40Jay4 tagt,

“8919) uoA stu2jjpyuay SPeg *paApaw "W ayats „auol?}uaAul

30

7

90,

>, SO4891) nz „wntuus4aH pe P91T40JayY. Uay9sImz bunyalz

8 ®1Pp san uorssnysta anz "0961 U2DULII09 “yanqayaT ayas TrEWaIsAs seg “uuewayung "W SUalS "Iq1OAU9SnZ Sauawixeuy SOP Branapura „uopupxaly UB Y140J9UYu I41AY9S SIP UTIAEW

„S gusauen “IST J9puaaq STIEJSaUTEY *Yy9Tu 49po IST uay) ue yr SNZNZ Soyesdwe] UOA SOUSWIXEUY JOJ2UN WOP „AOpuexafy go „ligorauy, SIAOTPPAI S3a]2I0ISTuy Sap uaWweN wap Jajun 31p

-won-u

HH

"aarP YOISSnYSIQg arp gep “ue4ep 2uauulda g192 "ds [au Bnya ßnzu ry SaBPp 424aA Pun 3239 599 yY9ou Saua wIxe uy Sap

veruueus6 Taup uap yagne 5,

ou

:

AONX319 SraroJu

UaP ey S3a[2I04S1Ay

-asstußnaz ay3fos sfe pun °

101397143

BIP *21184sa6 133471WST9Mag uauawwouaß uagnE UOA

STP SPUBWIxeuy JPy USST eMag USUS UUOM ab USUO SAag pun uaßun j .

-woH’H °(

sne 4 e q [ 2 4 4 T w u n u a p u a q a N : / 6 "S ul 3j 4e w °f "1e

12qQ YTaoyayy

FI3109U 10NX31A3

"32192 "ds jaw

"y9arub JOp 34y91y3sa9 addeuy a 1 p a y a ı s "02 “39 5 "S u l I 4 e W "P C y a n e n z e p a y a ı s

pun 10nX319

)

astomag

uay>stuy33% 3Tp pun

usy>sTuy33ajun 3 1 p s u s 4 8 T j u s u n b u y S O P U B I 1 3 9 Y U Y I T T E O W U R I g e J -a5 a6ny s u r u o y d ı y uy J a u p a y WO A UO yI S u a p I a q 3I p y9 ıs us q

-aB43 SISaunaH a p S n y :9 19 2 "d S “ Y T A O J a U y "I uy “ I 9 w w o H °H "6 l "E961 "C’N UOY99UlAd "99 9 9 4 5 UT U O T S E N S A A d 0 I4 UY y ay l “Apauu o y ' y ° 9 °! (Z 96 1 Y d o y M o n " A p y > e N ) e 6 8 l , U o p u o ] “ a p g 2 "so9PS]

“1061 uay3unw

03 uoydrzuy wou} S4 0o Je ug S 1 3 4 v ” a y ı “a qa rt

‘49woy

Ll

"3

"Bl

°9°%

"3396 °S UTJuey "C ayats !gz2 "Ss

p u n u a y u s a T 4 g A a p YA 14 04 3y y

“uupwylorA

"SGE - ISE "S *"suag "gı "0SE - ZPE "S uryuey °p "sm "€292 "ds “Gg6I Yuebyynıs

/y>tanz "372M uaIIv Aap Uo Y L x a “ T Y 1 4 0 2 a " y I y 4 Y “ T e W W o "H H pl "SPE - Gp2 "Ss ‘*suag “El “ere - Ile °S uruen °C "el "u911939pay UaL[e UOA U3YSyYITTAyunysne we 012 - EI °S Yang waulas uf url j4e w °C Y[ Op ue ya q „O lY ua Au l, 31 q m "uuesag 0174991 [34UT A9po Snouen uap Hu Jsyapunz 4oupay Aap dep “ue4eP I4auuld® ST *S UlIaen "p Ol "puIs usgqab aßu on os pu n ua bf oy ay de s Aa p Sne Is ep “4 Su ny 4a p JObIusam y9opaf 34epaq Bunputlyyny a4yT “u9p4aN 197119q1P9q Spay Ip AN, APMZ UASSNW asIaMag 3saIg :/61 *S durpan ‘9

-A4nJu9u4o SnqIulwn]| TPu9JIp STY43I In “ZJunuınbau snuaJ9ey Jexezwnp eydasaeud 23 wapınd warue

-PBWIXPU WOINE STUOTFEI41I49X9 *sSTAIoIpaWw [aA TuadbutT PTuWwo

.

4uns Joey :6IT‘II’AO ag "919 “I10S UBbaLAOPIM 1apo uaz

MS "Msn usBb es sn eu aß na 7 up w aI M “u ab al nz ue p „n eu ep 04 39 1)

PAYITZuOR "yyy°y°a "Ao"IsuJ “uerfi gu in nz d zy es ua ße u] g "8 vı

‚MW. Kroll Sp. 1092; eJ n d i e b r e d u a b f u A m u Z S.58 - 69.

J. Martin S. 30 De inv. II 50.

. Ebenda,;

-

BR

15

Martin S. 52 - 136. Bücher

siehe M.,

Fuhrmann,

32,

ICh: siehe auch:

Auct Auctor ad Here

. C. Hammer, De Ciceronis Topicis, Landau IB Cicero spricht in der Ei nleitung der Topi i a

Lehrbuch

inclusa sunt, alii

'

in eo ipso de quo a itur

aerent, alii adsumuntur extrinsecus. Die Einteilung der

künstlichen ‚Ben Beweise hat Cic ero nach stoisc

vorgenommen; siehe W. Kroll, Art M. Tullius Cicaron Sp 1103.

dici d d.a auo n de Fi m da en ad r itu sum s rn aliaun re re i < oni tim tes est n em aut a que son cum Per lis qua : ‚73 on op.dus habet. 34. Hon

c nun em aut um oni tim Tes 73: 19, . Top . 3 3

. tur eri qua s ita tor auc dam ien fac m eni em 19,73: ad fid

35. Top. s ati aet et tos len opu et s oso eni ing et 36. Top. 19,73: Nam

. ant put ur dat cre bus qui nos dig spatio probatos a ips , unt ell exc i dix s qua his us reb m eni Qui 73: 19, 37. Top. Ciu G. h auc he sie lle Ste Zur . ere ell exc virtute videntur um ert Alt s, ero Cic ke Wer im nz que Elo he lei, Die juristisc et os ios gen "in ten Wor s ero Cic aus der 9, 1963, S. 210, enass "kl e ein " ... os bat pro tio spa opulentos et aetatis ner sei g sun fas Auf e nd he sc rr he als gebundene Stellung"

38.

n e h c s i m ö r m i g n u l l e t S e r h I . a n a m o R s u t r i V , t u h n e s i E W. . 6 7 7 5 . S , 3 7 9 1 n e h c n ü l M u q , m e e r t e b s a y h s t r m e We t u t r i v S 0 e o d o m n o n m e t u a t s e o i n . r u t 39. Top. 78: opi n a e d i v e r e b a h i u q m a i t e s l o r e o n o d h e s n i , t i u q s i habean l a t e s s e t n e s n e c s o e m t u e l o s e u q e 40. Ebenda: n

b u s p i t e c u i d q e r t e i l m u u p r o o p u q s x u e b , s o c i r o t s i h t e . n e s d a n t i e f o p m a t d e n e s i o c h a p f o d a r u Dhilos t i t e p s a t i r o t c u a e p e a s u B s i t p i r c et s ı o a K , r e g . i f ß 2 ä m l u h c . s n i e 4. d n i s . r . b o a . g t r a m P e n r e D n e : h 2 c 0 i 1 e l : g r P e S d l 5 l 6 o 42. We Kr e i w , t r o w , t n A d , n u e s g i r a r F o p n a i t o r E s u m . s t i r h A c , s e i r r ö D . H / e i r r ö D . H . e 7 Sieh 2 2 . , 5 s r a , 6 6 s 9 i 1 r o t t a r a g t e t u e t S , 6 e g i Bd. d n i o r e v a l l I : 8 4 , 4 1 P n o 43, Part.or. 4 d e s , t n i s a t i d o u q , e t r a d a s i r o f d e s

44,

b i n o i t s e a u q m a i t e e p e a S : 0 5 , 4 " ne fugie m e r o l o d quod et saepe

sint.

s e a u Q . t r A , l e t k n u K Ä . W 45. Siehe t h c i r f a r t S ; t n i e r s e G m m o M r o . V Th ; 7 4 . u z Sp. 720 - 786. a d . l g y . n.

e g u e Z i e m b u i I , n R o D m i t s e T , .; AN. Zumpt SM. . Ka24s8e;r» YA . ten ul s.

47.

E

u.

.

s05f.;

.,

N

, t n i r e x e l g e n m a h e g n A nnt bei

16 eos qui eis cariores quam ipsi sSibi essent libera rent. 48. Part.or. 14,50. 49. Part.or. 14,50: alii ementiti sint in eos QuOoS Oodera nt. 50. Part.or. 34,117: Sin autem erit etiam test lum facul primum genus erit

laudandum

tas,

...

5l. Part.or. 34,117: ... si obscuri testes erunt aut tenues, 52. Part.or. 34,117: ... Dicendum erit non esse e x fortuna fi. dem ponderandum aut eos esse Ccuiusque rei locupletiss imos testes, qui id quod agatur facillime scire possint. 53. Siehe G. Broggini, La preuve dans l'Ancien Droit Romain, in:

R.I.D.A. 6 (1951), S. 243:

La fonction originaire du

t&moignage consiste dans l'illustration de la per s o n n a l i t ä de l'accus&.

54. Part.or. 34,117; vgl.im Gegensatz dazu P art.or. 14,50. 55. Part.or. 35,119: ... aut multos arbitro s quorum crederet nemin

i. Siehe zu arbiter: G. Broggini, La pre uve dans l'Ancien Droit Romain, S. 264: Dans le s formes primitives de justice populaire, t&moins et juges s'identifient. Die zitierte Stelle aus Part.or erinnert daran, daß arbiter und testis ursprünglich gleiche Fu nktionen hatten.

56. Cicero, Brutus,gerkl.v. 0. Jahn und NW. Kroll, überarbeitet v. B. Kytzler, "1979. 57. Cic. Brut. 111f.; siehe Sall. lug .

15:

homo nobilis

factiosus, avidus potentiae ho noris divitiarum, vitia sua callide occultans.

impiger

ceterum

38. Brut. 111: In Scauri oratione, sapientis hominis et recti, gravitas summa et naturalis qua edam inerat auctoritas . 59. Ebenda: non ut causam, sed ut testimonium dicere putares, cum pro reo diceret. 60. Brut. 112: significabat enim non prudentiam solum, sed quod maxime rem contineb at, fidem. Zu den Begriffen virtus, auctoritas, grav itas und fides si ehe:

K.

Meister,

iee Tugenden der R ömer Di

( 1 9 30), in: H. Oppermann (Hrsg.), Römische W e r t b e g r i f f e , Darmstadt 1974 Ss. 1 - 22. L. Curtius,

Virtus und constantia

(1944/64),

in:

mann, 5. 370 - 375. R. Heinze, Auctoritas (1923), Ders.,„Vom Geist des Römertums (Hrsg. E. stadt 1972, S. 43 - 58. 6. Hiltbrunner,

6l.

Burck),

H

Opper-

in:

Darn-

vYir gravis (1954) in: H. Oppermann, S. 402 - 419. R. Heinze, Fides (1929) s in: Ders., Vom Geist ..., Ss. 59 - 81. > Brut. 292: Ego, inquit, ironiam illam, quam in Socrate dicunt fuisse ... factam et elegantem puto.

62. R. Faranda, L'Istituzione oratoria di Marco Fabio Quinti_

liano. 2 Bde. Turin 1968. Classici Latini. Collezione fon-

data da Augusto Rostagni, diretta da Italo Lana.

63. Quintilian, 64.

Inst.or. V,9,1l: omnis igitur probatio artifj_ cialis constat aut signis aut argumentis aut exemplis,

Inst.or. V,7,1: Maximus tamen patronis circa testimonia

sudor est.

65. 66. Ination! 31; ea (testimonia) dicuntur aut per tabulas aut a praesentibus.

67. , e m i T s ' o r e c i C f o e r u d e c o r P l a g e L e h T , e g a i 68. Ren

BITTER TEE

ayaaıuasag ulay ‘4.a en

53, 962 > °s dunz "M’Y "26 219599 VAR 0se s 3dunz "M’V "16 Y z M n u " d 3 2 "W ia “u sıasey w 6 "0 es "9261 0 " d u 8 "6 ıy ‘buaqsel a 9 a autos Ul oa aaleß I3SS3Z0AdIIA urMm aubun Ası u Sızdıaı] "wayarag PUN

n :282 °S Aarc9 "MW "88 osadıtatz “AOSeN MW "18

ip zromatmul S ° uaßbunjabay "928 2 -17 Any y>n® ‘“oyuny

m 2865 .s "Ss

"98 yazoudıIAtZz «Bam ]oh-uueuurd8 N Mn "98 ‘1 el . tgs MN uou "AV wnr ds IE "v8

.g65 "Ss ‘IT yazo4 ren!

2 ‘rn "J4o"Ysul "€8 -z119%5

sap uabna7 Uap UN

zo4d

-aayun apunuBbanng SEIT et 1eu lapıon usyas AIM DtM y so ed 0aa1D UnIs "

"ı499nR

"

EeRT "28 ey 9STaM ENEATE -A0O” UN 22 "€2 8 "1 "12 - ST ‘L‘n "40"ISU] "08 "6/ ZI -

IT

UN “4o’ysul

BR AanE Punlassı län sususB onp ;e"zin „don asui 6a

unssl

-ue6

uabessny

aıp

stargand straTpnt Ul

ınb ‘wn409 ne

-21921049 uoddnubuayIoN 4aZ

"8

yane - sna9Je]4 JAN Y9Zo4Ad WI SIM - UOP

"ion Teuuauen " 1opuan uasse,3q [ay1dey uaJ4apuosab waule

ur sun JIM wap I1w “u4auul4e NZ gazo4dsnt4s3S WI SNTUTYEA us6naz uap ue IST a4apuosaqsu1l “uaßnaZ uau[azul® ı7u 0499 "AO°YSU] LL -19 y9ıs 29ey49q uapay uUaIstow usp UI :9 - G’/TN -2P49WNU9

e1UOW1IS3I PS[e4 JUP9[os TA4aTy aenb Aad ‘eruwo WOpTy STITL wepuaye42j3p pe P4aI[e “eXIu PEIYUSIIS wnuTwoy 15 9enb wenb

“11pu32u09 3SS3 wauoLJego4d wauolwATy wefinu euayfe Sued wnd *sn90] STunwwoD IIy 33 !:Y‘/‘A "A0°ISUJ ‘ueIf[1Tyulnd "9 „uspay USSOIp ydeu ZYe]Id U9UI9S

uyauwoy uap

19q Sa Jey

“ayabuayuaor

BunbrprsyusiA

pun 36e1N

-uy uoA u9pay USp AQyu4aAUaßbnaZ Sep - YJ4aqunn YqneL6 Satp

- yazodd uays9sty9ataßb M wi uup Pua (1) „ :EE "S 2S "G/ YOoA °M

"4y4geE "Ss Uou1S °M vl . a un ed an ay ayı 0yu abj y 31P wriu Teut tIe3 u ewuo uoal WI

em “uUSpAnM UaY[eyab

uapay aIp aus ‘QUoyab uab

„n®7 @!p uopınm puefuaydalud U], :G8 "S Y1XOI3UY “OYAeL)

In S279S48U135 YSIS Zynaaq UyT yny °g9 "Ss “yuaqung "LO El

"#5 - TE "S youIsS "M nzep ayals “el _ "Ge6l Stuepdg “Uo4g9L) ap SO] 1994 Sal4tlopıeid saL 49 S11499 suaAo en . quny °C id “yua sa7 pte "TIL asuı u" PaMITADA 9u4aU ST oT

sr “9148 U8YP] a9UapIAa ayl pue “Auswu4nolpe ue 4a

ne

u

-

„sburpeatd puosas, fe aue (Z’wuy Zip "S

s44an uabab *sny9yeyy

“Sn1T22U04 any uapay LP

34uny alardsıag sIe .n | 2 ds ) saa sau yl asa :g/p "Ss uag *"s 0 " "sburpeajd ay4 uarye

‚19 Bu2 o14sBenb ayy Jo oud pan aun zur ur e si "Ss aso +?s "sLlb °S ‘1061

PAOYXO

"69

L\

en

-epuaqg3 "6ro r " d s ° ° I 5 3 L * a a s e y " w "480% °" S “ I U 9 B u g e a l s “ u a s w w o w " y L "082 °S *"saag "1/2?

"sue

ı1yaıydwa "

,

als

pun49

STW gu’ UPTIPURISABA apay uap ue[d4WeS3H uSUsabLoqLaA wap s8ssazouda

19 Sauıa PY UBL[oAU e B I u s d n [ 9 8 e d t p t a r 4 e A m Jan pn@skjeuy 14aIp gsj BrauaPı

SILO1SPaY UN apay aop hun „u hrstBau nz ayyruyasqy pun 'sne y9ıuy y2opaf

sIp„

"naapayıy SU [AaynE



SnIY J 2 U I n d

"d

40}

zue6 unu yaop el

pay

61

"+2PI S U r s w e s u r a w a ß u a q a t ı 1 9 q S n t A a e N " x a g p u n s n r y > u r n d u»sBozaß

Iıydtu

daydts

°)

gu PraRU “uap uo m ua ss of ys sa b Be uj 4a rs jy ey 9s

T[aseg u1lo T 8 S ı p un x v e u o s a d g u a p u a y s s ı m z ‘ B b u n f t a r i t m u a g o r t q 4 a p

Sn e a e o r 1 p " O S S 1 U 6 1 a u 4 7 a a p a n e f 4 a a A u U 9 a 4 3 a 1 T a M u a p A a a q a n u a b u n ı n u JO B A T J E B a u " I y o b r ı m K r i t i m 1 3 u u a m “ 1 2 4 9 sI T9 43 q4 4 3 1 9 4 , J a p PU uaßaag *gq

"„I9Ss od a s s o u s e t f t w e , Ss tu je d

nt

In 0In1tIsut

et

wou

11499

uawe) wnuasaan

eun, uau1g

:uaBbunJ u a M 1 1 w 3 9 9 1 y 9 s S

Sul9 S N I A B P E N

-

"xas

ITw I 9 p u n u ß

v e y s t ı y s e s a s a r g " I F e y 9 s 1 [ a s a g “snıy9urnd

"d u94ber y a g s 3 p 4 9 p

n4g JOp “s n t J 9 u r n d : ( T “ T I ) o r g e u u e u 4 3 p Z I e S u a J s u a w ı ysıs 16193z B u n y a s ı y s a r g i u4opuoS “ u a J y s T a u s ı u n n z u n u

ı l e y 4 a a y d e s u s l 1 4 9 T z T 1 d w o y

USP O043I1IJ

:us53j4uep ITIM OTJP u u e u “ o p u j "PAIM

g

y"1>4 -oyed T u n y a ß r s q j a s w a u r a s u B “ r P 2 y A B I u M y U S P I a y 9 s y u a I T e 4 u a s

-sIp el sep “ u n y T f q a n d g ,

S e p y 3 u n p o m *

-SIM J U I T 4 3 9 W O S I I P 0 A 3 T 9 y u a y J J e y 9 s 4 y 2 a y S 1 p g e p “ u e u e p q u a ı ı

-Iedde p u n s 4 0 J B u d s p „ S e g i n b i u r

ul pz, »ST u o ß u n m z a ß u a p a u n z 1 1 2 4 5 4 3 I S 4 8 u e s n t y 9 u 1 n d s u a ß "BIN Sep 2 I e m u y s [ e 0 4 3 9 1 9 g e p o s “ y y a s n e z u a a B u n s t a m u l a z y 1 s a g e!p san ua l [ o y a ı p U 9 A Y P J A S A A O N W I u U 9 T 9 S A 9 4 Ö 5 e L y a g S n t J 9 u L l n d pun 4 a ß b p I y s ı J 3 S s S N o n I I A B l E p N S O p B u n u a p u o y J S p p u n u ß y n e uuap U 8 J u e p u P y S O U I 9 S U O T Y I S O Y a l e w u o y a 6 ı

"B1 4 y I I M S A 9 P p u o s a q u a L a s s a a y j y d l y s a p

sh

) UST ToMIyoM "4y 9 1 a I b u a a ( p ) Y ı a y u a a

Jap

31Tw



I9 YauI [8 5 p u n (€ ) s n ı 3 9 u r n d s a p B u n 4 1 3 9 u a b u r d Il o r r d d r g r y g S n I D 4 e W " 7 S A 3 T 4 O S U O ) S a p p u n ( | ) _ 6 snıs

02

uypyuay v18 snty9u1nd Uabab ua u) J0r88.dd woap JOAN sntfau40o) wOoy JOAN ei1ns

“yund2182 wasaıp nz

"1

ayy« 59P Bars VAPUaPT

'Sneuty

18 ZUPW uap u;

Pu osIe EN "xag -ua wap y9 nu 3743502 SNIAa 7195J49 uras u uey4eN oıp s *(59) ap4nm uarTeyabura Jyyıy sıq usbunjp

we yotTase uapu14738}5 usin 8825 enıaaurnd wor ‘8Y1108

aysıa ula wapyseu -u® ap 4NP “ayıp3 "JeqyPy BUPJAOILTOoN

wsp uor woy ul SNnIAOEN a7y4ım49 uayasımzuj

"(v2) YDnanz uaıı epen ur areyauayny ura Anu 251 asıay Jap uon

"AUJTA €8 Bejuenuef u9JzZ43[ -189 yJeu woy UOA sntz9u1nd 945194 waute‘ NZ usopsl 3a1p *‘uabunfpueyuan uy - (302) us2uyny stuqab43

uoLlyyny atp uaßunßurp yaıs uassojyu9s ue4el -(02) we4yunyua4np nz US[yezZYIn4 -ag uauabrısundun nz snt39ulnD "d JSOT] “U9uugY

19S U94FJ04435 Iy8y)s -nz aejndeas ap ue uapIny>S alp un -(gI) US Stq “u9] -118S39 493p us2139yuaßajabuy aysıTywes Aaaqn uauwwWoygy

-yez nz.awwng I1134sa6 Iyaıssny ul a1p Snt29UInd "d wap “SnIA

-3eN y9ıs a44ab1aM age unn "(/ZI) aYwur4seq neuaß »aeinde)s a1p

USIeA ue pinyas a1p ap “snıjeg Sntiinby.*)J sep yanudsspatyss

-ı11d wau1la snı39u1Ind

*"d

YITS

Juem4aıJun

uryyneyeg

°(9])

woy yIeu

yaıs uegeßbaq apıaq pun ‘6unuab1raIs4an 31p yne A3SaIp 94944ITZA9A “us1134s BunßnyaaA Anz P139 SntYJ9uLlnd -3eN Ssp 70qabuy sep „ne y9ogQ

*(ST)

*"d WOp 3p4aM 493 *uly SNnIA

u3I10yab uabqwusaIeAlAg WOU

185 nz 3a1p “uauuyunyya4np 97449M Jaual UOoLYANY 3U1Ia OQJeN NZ 9P4OM Js “Juueyaq uar [eg UT

SntY9uLnd

*d qeb

“aydnw uasıau4 woy y9eu

48 Bun]137u13 ua4ap Any ‘aI7ey uassefusaqury uyı ue (GI ‘un

-uenbije [usIl]e SI4ae) UabUn4aPpu0Y apuayayssne you »btLula Jap

„n4g waulas snıeg eg "(If !SI) 195 uayeuab uapinyas ur *yaqnuad "ab snınaen ‘wyT SnIeg gJep "YıW Iu9Tu snı49u1Ind *g wap 3Y119}

SPTABEN y90Q "(GI )uaWWwesnz asIaM Aay9T[Iyey9spunauy ul SNTADEN tw 340P 8348] pun uaL][eg y9eu Ifeuruayny uabraypluro wauld nz 48 » @ U t D p g 1 q 5 e y b D a e q " u u e a u g g a 4 y g 9 s t s a i s e e n g ! u } a w e r s a r

>u r * n d d Y a l l y a p u y n ( u ı y (ZI) Joluaıın e tııe9



I[Ie9 ur queqsaaa sntY2uUlNd

uawyauyayun

SAYILLJYHEYISYAIMPUR|

saydll

LE

Uap dxın

Yup,

aaı or ar.

uue, rag up

U

Sys

ua6

ZZIys

N

1316 ıSıxa

Map ep *a6r244oy42y98 4 2 y a ı u B u n s t a m u 1 l 3 a p y a ı l y a p s y e } a a q e a l p

"S5eu4 ur (29) „w n I L 4 9 U I N d a s s e w n S s U a J a P w a l u a s q e a u e b a u “ T A a E N "xOS ‘sapne, ‘„I1Md a n y ) u o u S n s u a , a p o l a I p n ı s u a s q e ı n b , a 1 1 a ı s Ip unu 3wwoy S a " U O 2 I R U U 9 J J 0 4 2 4 B Ö 6 n Z S n 1 Y 9 U I n d J n e u a b u n b u r p

">8 UOJSUUSTSZUaA I y 1 p 3 w a p u l a p a u l a y e p ‘ ( 5 8 0 9 ) u a u u g y

uspuTy37e35 agey 34 > r u s n 1 3 9 U 1 N n d s a p A a I n g A a p Z I 1 S O g u a p u J Bunstamu13 3a1p S 4 0 O J R A d 4 s a p 4 9 1 p 3 w a p y J e u g e p ‘A ae p 0 4 9 9 1 9 3 6 9 1

Bunuun y s t e m a g u a p + 3 T u y d s q y u a r T a m z w i

"(65 L E ) a q e y J u n p s u a A

urwuaIsjIyusTusg uau1lay s n r T J > u I n d y e p ‘ 4 a I S T a M a g w a p 4 a g y n e ! u o M

usaBo z I [ o A p u n u g us p3 a[ l a u y o B u n s t a m u t a z y 1 s a g a 7 b n y 4 a A S s n u a T u u n g uoA 31p gep “uaßa i n z u e p u n 4 e p I S y S p u n z y a ı s J y n w a g q 0 4 9 3 9 1 )

= „aSSTP3a S S s o d u o u o w a u 2 s o d , )

"(9€

aqey u9ssasaq Jya ı u Y J d n e y u a q n 4 3 1

-n J9 9 T P S N T A Y P N g e p “ s u U 3 4 4 T 4 p “ ( 9 E ) U a U u g Y u a z y I ı s a q a g e y I y 9 ı u

euog 9S O T P S N T A D E N YJ ep “ u r y u a r ı a m “ ( g g „ S e 4 a p I s s o d 1 3 9 u 1 n d -

euog In S a 4 e I n I s o d a u o g a e u d e u n a S S S I N J u o u w e s n e 9 , ) u a I f e y 4 u a nz euoq UT O T S S I W 3 1 p s n u s t u u n g u o A “ a q e y I q e y a ß p u n u g u a u I a y

g, Duninapag

16u1p

SNIABBN YEP “uUaSsIamag 4 a I I I m + S y S R B u n z : 2 I y a ı s s n y u r s a p u 9 3 6 I o y , 04351) 31 1 9 3 5 ( o T J 1 J 1 e d ) e 3 1 Y u n d s ı a m a g u a p B u n i y p z y n y u a p 1 9 8

ysıy 3ysıq

0€°92 dnuys 13 Jap

p y2ıs 31103 325103 r 49P 4asatPp 049?

slauT3WabI [ e 3 u U T a u U s Y p u e m u s n 4 a j u n 1 9 4 4 5 A a s S a I p I [ a 1 y a a a b e ] sustyT7od ab r T e w e p a p y o a u n p p u n u 8 a u o s u a d u U a 4 6 L T 1 T 3 J I 2 q Jg 39 Z0 A1 d w e aıp ydung gi Tre r s " A U J ° A T g B u y e r w I p u e y J 9 Z o u d 43 9g y o n u a 6 unnzaßb „uabef y n z u r a ( n j e i n d ı y s x 3 ) B e r u n d g a d 9 e I T P 3 4 I B e 2 1 3 9 0 1

"IE auUTD YIAN P S n I T A D B N U O A S s w w n s 7 7 3 M , 3 I p 4 a p p ‘ ı B b u e 4 p a 6 b s u a 6 "BIXUY S O p U O I Y 1 S O g s 5 1 3 s u n B b u n a ı p u r S n T Y 3 U I N d A e M y o u n p e g "(0€) „IUOss3 u o N e S S 9 S S O A X X X S O I Q S T 4 0 I 3 L A d T t u s r u u n g * d 0 2 "1PJ x3 eng pu o g T S . : o q e y u a p u n y a q s 4 a B b r q a n p I H s a u ı a 9 z 7 1 S 9 g w ı ®beL Brgtaup s n u s T 4 u n g * d S A O J P A d s a p B u n ß n y u s a 4 a p g e w a ß ı y 9 r u V B b g u u s n u r a s uU sT Ss g e p “ I T e y u a p u n , v a r T u a y 9 a u d s u a a B e u r a q

a NS P s s a s s o g y y x S a r g B u o g S T u o I a B A d 0 1 2 1 P 3 x 3 S n ı o n 2 0 3

2

189 ua u 1 a S N I A B P N " x 3 S u o A y > 1 s S n t 3 9 u 1 I n d * d y 9 e u o m “ ( o t s u o d s )

yuptl

aauın)

nu

12T sr „ıeuoP

REOngaZ o u g S u f a e I f e g e j o g a J 6 n y u a A n u r u g n e a e g " ( 8 ° 1 I 2 ° 9 E ° 0 E )

“3 Av pon d b B [ n w a o } x 3 2 3 p s ı y e s I A T J O S w n 2 e d T p n T s n t y a u m n d 3 1 I n u : ( 0 € ) S N I A B e N S a p B e u y u y w a p y s e u d s J u o e r f a g e r o g

spp

Ei

gy ’eM BrY ur J B U y S I S y n 9 T a Y u > U I S N a d D p u a ß g | w u a y b u n s j a m u r g 3 ı Ö n J u B A J O u n 4 y a I p q o ‘ u m 4 9 u n d A a b 1 y Y r T u N s

ce

s719494 aıs YUyBMA9 Ja

„net4aN wAiusıads oryeuu4eu Jap

1 ur uoyas 348 04991)

as. ieh

"y°’p “ryp ‘

snıäaaen Sap uaBnd7 ap Aaan

p ua] 1945u® usabunynwua‘ Jnu Uaßbna7 ua

Q (SL) n"FUTASXIp

BeeN oJa919 paım AJayß uayeds al p 3% unyueu -ua24944y4NE8 n4oN -aueatp Doy Inb S22S w ‘ o d r u o j < n a u y g u Z Y L F L “ un) KIN up ene op “pue2saq2e UT®

:ı[12u49 -ed, s se Ay 4a Eu YI S “O p Ye ) 1 9 8 4 0 p a az ßn ua ou aapo uayasaß y49Tu UP p u „a o d TU u uJ e u9 ] d "I 4 m e T s a ng zu Ta

ap 36311 o179U1ND d ou ed 89 ap 21 19 a Ul Ua p y a Aa p U a A p py Ja uu a2 uayasıuaußaß Jap wabna2 a3 p aı aM uu 45 27 70 d "3 4e 9J 1l ua g Ia pı ua

“apınm uagoyISs4aN a 19 ui NOBUNWYSUASAUSENSZ BIP Wan

aap sAakopeid uap UIPU _ iy Nspusßar1.don 1ap-T211dey uapuauaß -uß}

DE

-aayaon ur n aı m ıa ap "u D4ep 58 23 19 41

o12>U1nd o4d 3p34 4aPp UT uaß

O13901

-na7 abremge aım “uapuom Jydns4ajun unu [105

.

uUap4nA

NM

JUaTZZIYS

Z49TZZ1%

sassaZold sap Jnej4en Jap pun a4yaTyasaß4uorn ee) sarah

euoq I nz euogq SNTAYPN 049919

-3q uryaaITam yane sn139u1nd uap ‘- yny ay4nb Jap - Oo1TYEWIIS1xX8 a1p gep “uassef uayayasaß sa abgw aa “purm Juarpjadde Aojysty

usp ue gep pun aqey Yqeyaßb BbunuynysuagaT 3so][ayew aula Jaysıq snt249utnd gep ‘Opay Aap Hnfyasqy Aap yane uuep 9ed nzeg

*(£6) snıaaen Y1u zz" ststayuäs 433Ödu1p

-Sqy>IaMZ, UT U9JUPPUPW U9SUI9S OA9I1J JA9TSTA9IYP4eyI °'(’0E"92 “ee’02 ) pI I’ 'S = Y9 °2 p °6 e u I1 B 2 S IM 4 9 PA 1 7 2 aw su ya so[[adnuys 4a

pun Jaßtusrsgey ua STE SnTAaeN Pua4yeM ze 23110 uaqab4a Jap -uoßuImZ 07S3p 3Juaunbuy usyaTttqayuusagazoud p 3 A9 1A ap zu lp 3a Ss DI y>

ueuop rajusa e ungusmag b Sn ay s u “u e g s I e nz q e a ll aß aw ut Ja 103 31

eul® pue3susßoßlTs41ls oy yu u1 Ja ua aq ıs p ua wa qa “y m ue 3 u 10 43 35 :9 29 uayaßuor ulas wa q Ia 17 39 04 p us 9S u1 ‘“ nz g fd } ue 9e ı3 as ay P J9

"24 zuopu2L s p ya o1 ra m Zu sı ay Br nm pı ds "a au bu ua ıy aq Ir lp sa Ja

“auyey uap sep eyuon sg “u a ur ey “y

96

J9719q1P la u1 az uf ua WI 9) 04 "19 sunßuy ju ua m fa y9 ua u t m uo sp “u p 4e 26 3s 79 27 e sn ny ay ıf ya Yy9lu 11235 4asaıp ue 0s T1 s3 " z o eU DA aß ou uw uo ag 1s zy d Nn ut ul >2 ty sn sap uaßgwuen ß sa we ay p se qe aa u rT g y9 nu pu ıs on “y e ut az uf sa ? ul

venz SNnIABeN p p ye ue nz ni “u 0p I4 ), 15 33 04

94yans

uupw4ung

°W

yaeu MOJSILABAN Qyayu g me r ta s ss un nu Bu : T T E B p T ua U R E T E B T E

24 (11

- 32) und wartet damit nicht - wie man annehmen Würde _ bi, zur Beweisführung. Ob Cicer o einen solchen Vor g r i f wendet, werden wir bei der f N ä u f i g Analyse der folgend en Reden Fesetrste„, len.

Man kann allerdings davon a usgehen, Quinctius betrifft,

Es ist schon darauf hingewie sen worden, daß Quinctius am

letzten Januartag 83 v.Ch r. Rom verlassen hatte u nd nach Italien gereist war, wobei er bei Volaterrae von L. Publicius , einem gu. ten Freunde des Naevius, ge sehen wurde, der diesem Skl aven aus Gallien mitbrachte (24). Nach seiner Ankunft in Rom habe Pub licius Naevius davon Mitteilung gemacht, wo er Quinctius ge sehen habe. Dann sagt Cicero: "Quod ubi ex Publicio audiv it,

circum amicos dimittit,

pueros

ipse suos necessarios ab atriis Liciniis et a faucibus macelli cor rogat ut ad tabulam Sextiam si bi adsint hora secunda postridie. Veniunt frequentes. Testificatur iste P. QUINCTIUM NON STETISSE ET STETISSE SE; tabulae maxime signis hominum nobilium cons ignantur,

aufhin beantragt Naevius bei

disceditur"

(25).2? Dar-

dem Prätor Burrienus, daß ihm de n Edikt gemäß der Vermögensbesitz eingeräumt werde. Daraus folgert Cicero, daß sich, wer den Freund, den Teilhaber, den Ver-

wandten um Ruf und Vermögen zu bringen

versucht hat,

der Lüge,

Untreue und Lieblosigkeit bekennen solle (".. . necesse est iste qui amicum, socium, adfinem fama ac fortunis spoliare conatus

est

vanum se et perficiosum et

impium esse fateatur"

-

26).

Cicero spricht zwar von vielen Z eugen ("veniunt frequentes"), aber die kommen von den li cinischen Hallen“* und den Gassen am Fleischmarkt.2” i statt -Naevius war ja von Beruf Ausrufer (praeco - ll) -, während die Fleischmarktgassen als eng und übel ber üchtigt ang e26 sehen waren. Diese Mitteilung trägt bei den Hörer n Sicherlich nicht dazu bei, diese Zeugen für sehr glaubwürdig zu halten, obgleich Cicero diese nicht direkt in negativer Weise Ch arakterisiert hat.

Der Gedanke

ist doch wohl

der, daß Cicero den Rich-

tern zu verstehen geben will, Naevius habe zwar Zeugen,

sogar

zahlreiche, aufgeboten, denen man aber von] keinen Glauben schenken darf.

Das geschieht

in der Weise, daß dieser Gedanke

FA

3

A.

H

dern ver

len, wob enthielt

Die rechtigu

verstehe

fung der

genparte teristik

Es ersct

ıp4n ueyd NZ G uau4aıst49 p el zos waula nz uaßn -39 aıp pun abıupatu t p a uauyda4 nz pue4S U y40 "U2j TIINaP *‘Y7 aap nz ru a4gyab aequay

®1P ß atp s pI eg Sn t} >u rn d "9 ua ua p “g eb Ja ßu ng 3a 6b 1u la Sa ge p

‘153196uep ua 97 7e y 4o aA nz za ny

*(g/)

„FuUTAOXIp wnD

"IuesIp ınb s a y s a y 4 n j u p 4 e d ,

‘snwiI49pta

:u U 9 6 n 3 Z u a y 9 s t

uau -536 31p yne O 4 S I T I ) I S I T O M A S A o T } e J u s u n ß u e 4 a p 1 1 9 } S A 9 U I a u y piItg a3 d r y y s T ı s g e a g S e p y S I s g e p o s Jap Buna1stua r y e u e y g J O p u l

"3 2 9 p u n 4 q e A y a w J o w w ı

“440% uaßnaz u s y > s ı u a u ß a ß

yg !P A S O T e n g r a M

“uauy9ataz n z S P > 4 J a p y n e j u s a A w i s n ı y ->uInd p u n s n t A a e N u o A J O p I T q } s e 4 J u o y “ y 9 I s J y n u a q 0 4 3 9 1 7 "usps4 n z u 1 a B u n s s e , 4 n y a n ı y e b a u S u U T 3 S N I A B E N S a p B u n t a s sIe I z o s 3 1 p J e a n y > n e I X 9 4 T p u T A y a u U X S A Q H

UP B r y t a z y s ı a g b 05 4 8 J y a n s u a n u u e p “ Y q a y u o R A y a y S a I p u a p u n u s 4

gyaß z y > t y a s „FrABSSa99U, a T p u u a M Fun uapje y u a y 9 s t u r d t ] u a P u U o A u a j n e u g u s A U a b u s 3 1 p u n u J U y p M u S 3

"u8ZJ9snz

“ie

ung

y9Junp 4B S s a q U a s s a u U a ] S U I 9 S S e Y T U 1 o 2 9 n e “u8994Ju1a u y t u n 3 u 8 6 n a 7 s [ e y a n e u a u y

T u o A a b r u r a GAua p s a 9 U P M * u a u u I M a b n z a y 9 e s a u ı a s A N I R I T I I A O N a a p

TO4unTyuIa “yp M m u a ß b u n f a ß w y ı S 9 u u a M g g M O Z I n ı s u s g I Sntaaen a 1 p " u o a w e N n p u n B u e y u o A u a r r o y y s ı ı

4 44>7 U u u a ß n a z 9 S a I p u a s s e d s S B u r p u a g f i y

92

o1ba4e17s}weseg autas u; .

JS

Jey

s

ıuaubeb Jap 6 untiagsueg @IP I uboßdezous A a u b a u a y u n ı z u r a a g J a y U -uuaapßanloz 04H8E9U1T)“ D T d a N s d ı ı y a e q a n e A u o y ) ı a p u J r u o n m a t m u r “ U a y N 4 m y a r u 1a

n e z Q u n u 7 e 5 S 1 y a a S sap q S u 9 n Z O J d y a ı s I g 9 B A I O U u e p

DU

va

ew4oy a7ue wnpuapa4> UoU [9A WNPuapau)

yeu uora 9t ade n ıp anbsınb 931ıs eınb “e\nyad4B sa ın ’ “anyarnoweSTY291 o "s :‘g“L'1 TaA WIUS 29q3Pp. kaanpı} snqt| ıse? Iyeuyap Ta T4aty s “ısu] AR . 9sqy ueryan suayun Jaypu apeua ß wap u} SnTY>U INnd un, easu ns 319pua mabue so4391 ) nzape 4aß IqTauy dsagq

verınauınd ara ı11a3sabuep pue2saqyel Ua4yeM en lanlen Wr un sem ‘sep se uajdneyaq Sa4apue SEMI9 915 UUSM

UOP

yası

IRRE a31S I1wep “4oRr Jaubag Aap uabnaZ aIp „ne uagewuassım -36 Jalydıy aIp 4941949q 43 UA3PUOS ‘9IUU0QY U9UU9U YITTJUOWEU PM13 JO ap “usuos4ad U9JWWIISOG UOoA YUyITUu Iy9I4ds 049917 ge 9rTouaquon y>asıbojoyaAsd

Jspo yasıBbof uoy9s uspuaß [oy aLp pun Ineqy ne uauabu eßaßue -JoA usp „ne a p a ge p, ‘o s af ıa ]L u s u [ 9 z Z u l 9 9a Ip I Y T u y a s q y w a s a ı p ul 4941e3s96 43 jgr Nr A O I 2 U y U S y I S T s u s 4 0 o 4 A O p Z I E S P U N n A 4 g 1 a u a TOM UIl9, - ynw uSpauus a n S S T a M I I T A y I S A S u Q H 3 1 p J S p “ y e q [ 1 [ a 3 s "3593 04851) a s T o m s u s y a b u o n 3 a 4 y 9 1 y 9 s a ß I p I S T T o q 4 a ı y y a n y

"ey IUBIY49 +1S 9 U 4 y P M S I E Y J o A N n Z 1 9 S o m “ u s ß e s s n e s p p n e u a ß 4 y I T U 9 1 S U U O M “ge se2T 4 o g a n e a ı p u s ] I P 4 u a y > T 0 S u r y 3 e u w a p u s ß n a z Z u s p y a ı u d s 1 3 g g e 3 1 4 0 2 9 n e p u n

-9q 484g9y n z U S Y I S T W O A

(Staeu6)

sIp any

3

g g s e r t a e u ß

-U94 B M A 1 O M U Y I S S B U N Y N a P

UP YUIIS 3 1 5 U U 9 M “ u a s s n w u a b "MOA uog e w u a s s ı m a ß ı q 1 9 4 y 9 S s 'W "OSaIp u o ß n " U 2 2 1 1 0 S u o b e s s a u a p u e u"p ! 4 B a j a ß u e p M O U A O A U O o y 9 s 0 4 9 9 1 ) Y e y

METZ E R T E R E u n p u e 0 1 0 2 a n v o r u o n " O S O T P I I m ( G y ) „ a u e a n t p e YuPBa]jaquı Sau. p a s u n T d e p u s u u n p u a u r z g o p e u O u

P N 85 5 9 e Syag



"90 J u i s s o g W a I E y I n B U h e n

ren



tUluaxa L b a u w e a T s : o u a u l }

PTOA waregıuaa ıs “an 9553 -uoBRmge sa pu aß jo y a g e

S S B I T 4 u e u a p a ı p “ a p u a m u R }

hi

be 0€

BD . .o "413 w u e e p y 4 a o r r s p ° H u e y a q e e u a b u r a n ı " D e 2 a w a B u r a n ı

"P8’ı

“woy usyra u e s a p a t y d e u ß o d o j n z e l a r e B r u r a t ] M u r

"Erz "ds ‘(926

"92

’ız

"LS "S '"saag "S 0 / 6 1 2 4 e 6 4 ı n ı s

°E2

°H

ve

1) I “ITIX 38 “ e t a r e B u e b u u r "T z I o u ° y M a y e ı s „ " u a g e n y z u a b a L a e ß u b n g q n A s a p “ 1 8 9 0 1 +uUlSayas (G2 ‘ z [ " 4 > 2 u 1 n d o d 9 1 9 ) e r u t d t T P I A I Y y a 1 p -SuorJ> I s n n u y r g , : : I 2 " w u y „ " u a 3 j y 3 o f u u 9 e a J u p s s e 9 g 1 p o r „ 4 . 0 8 p u n u a d ı a u a y y 9 r a u t y y S b a ? ı t y j u a O w M e p u u n I S T u 9 -ula uSpu a w w o u s g q I a u j e q g u a m e g p u n u 4 8 y 4 a M m p u e y u o A ‘ “ w n y 2 4 a b u n q g u t a t y | “ u 9 f y a I 4 y I T A U a S n p a H W w y a u 4 wsp o A U T “ T a y u a ı y S e } U y o M a q 4 y s T u I p l a s I e e u n q n s a 1 p J u T a y > s 4 a SIM 1197 uo y d s t u e y t j a n d a J u 3 p 9 p u 3 w y , „ [Z8I urga o I I g ° 2 ° n | I “ o p g )

eI4S Aap a r y d e u ß o d o j

“uepuof

"800 " 1 d s j 2 p u n ° g y " z z

/y>tunz “I

"pg “uopay

"95

"23€6 "S_ “22 a 2 6 u 1 n , g 2 p e ° r 3 s w u " A e g B s u y " S w n 3 4 9 w g y s a p I s 1 9 9 w o r n ’ ‘ " s u a g : u 1 "PDURJUV SUS S T F T I O A S o u s a r ) “ a z u r e n y "2001 " d s [ o p u n g * y “EI °S 9 7 3 0 2 W " C ° H LI "Ss ‘ 6 9 6 1 0 4 8 9 1 ) “ 4 8 2 1 9 9 * w "62 °S "Sarg "82 °S "SOIg

-gj 1 91 "Sy "pı

Le "S *aa “e "w u ß u y a g ° G 9 * E q Q ° e S g } ° , p g u o p a y S a y s y w e s “ u u e w a y n g " W " s ’ e z i “uapegqsaIM “ y a n s u a y " 9 1 4 ° a s y > s t y d e u ß o r g u r O J S O I T ) 4 2 2 1 9 9 * y " 2 ı “9561 "90€ ‘ O E w I n 6 a 2 a y ° s “ S P I T A B U g “ A B I X B U g ° H S y 9 I S „ S e I T A e u B b , n z * ı ı 2 5 4 9 s e J o T " ( f $ i 6 w ) n y I S T u 9 a a s n o b y m e J O o l 4 O J u T SnI A D e N J -®4Pds a u b a ß g a z o u u r g o s g e u p a u " 3 y a r s q e B u n y u a w a g u s a p u s Ve y W 9 1 U a U f S b M u a r “ J u u u a e y a q s Y y a r u + 5 1 B u n p j t g s n y p u n :900 1 " d s ( E I 6 T ) A I X X 3 9 “ S n T 3 9 U I n ce "IIIA 39

“SnTPJ40H N S N T S U 9 J 4 0 H

d * g " 4 4 Y “ T e p u n g ° y " O l _I8 r e 0 2 2 " d s “ ( g i e r )

°d

"S3 L T ° S * T p e l “sayJeuß “sn “ 6 E S o u e u 3 j e “ u s g n s o t “ y p e u u e ß u 2 s ı q " 3 : U 9 4 9 I 1 9 M S I p 4SnTIe " B s E 6 T s a p U T U J u S a Y g U O M S J y I T Y I S Y H u s p u I B u n u u r -Tugu S} s a ß s q e e 4 g 9 g M p u J n a 4 y g a s “ I y 9 s o d A : " 1 B u a A „ P I Y J P A B , y y r u b a g u n z * "ee "ds g “ A O Y T I T I T O g s t e 0 4 9 3 9 1 ) II " Q u y ec " 4 9 2 1 9 9 ° * y 1

‚ITS

"ge °S ABB “ger 22 u a W g n I s * e q u w " ä 9 g “ o u a y ı 4 T e M U E T T A T Z o B u n f u a g

Sog. C ’ H e n 3 s 1 (868 c961 u o p p q s a r y

Bunsse,yny 4 e 4 a p u e

‘ı U944TU y 9 S S u l a ] y es o s a s ı 9 S P S 4 y a Z o u d I T A T ) T a m z

6)

!92 "s 4 a b u a g * ' q °*"suop U T 2 2 4 9 8 [

"
T au ty ez I 1 w u s B u n p u r g u s y 37531 4Jd “eruoawy Sn e “ a ß u n g J a y s T a 4 u a z s n 1 9 s o y 9 7 1 e 13 9g

"(WST - EHI)

orIeuousd “(zr1 - 21) s e i i n s B u r ı s u n g wa ur sa * s n u o ß o s A y y ı l w 93 2T 4p P 4 o p pu n (Eel - 28) 11950 4 u s p I 1 W 9 4 T 9 M Z a p “ ( 2 8 LE ) s n r o n u g J a b e y -uy wa p I 1 w y 9 ı s I 9 P J 9 q 11 9] 3 1 5 4 3 4 O p “ ( Z I 18 ) o t e r u e u n G IB :(9E 62 ) o1 Y1 24 1e d : ( 6 2 SI ) o r y e u u e u “( PT 1) w n ı p u o x a :I49p9a1 16 a6 u s y e w u a p u a ß ] o , 0 1 3 9 M J ıe y O p a y A a p 4 0 4 5 E r „"ANF349pIA oT uT >o ug Je d o4 2S so u e u ß t p uo u 3 e n b ‘“ ı9 ss 3 e n uo u ın “ ı ı n g e y s T u o T j e p u s w w o s wn yJ ue g e I D T P oT DS so y " x a s O4d e y r j a n d es ne )J p w i u d a n b e 3 ] , :z I1 e s n i n u g “y ne v a z o u d j e u r w r u y

woula ur 4abIpr a y u s i st e 6 1 0 3 4 3 u a y g o u ß w s p t w pu n [ e u u s y s u a unz 043519 7 3 e 4 3 e I u a w y S n e S N T D S o y " X 8 S A n y a p a y 4 3 P Y I y on " u a 6 n 3 7 u a y 9stuaußaß 4 8 p B u n j j a y s u e g S 1 p y 9 e u P “uapuom 3d31964ep p u e 3 s u a ß a ß g y a z o u g a p + S y > R u n z [1 05 sy

.

"(ruayy'ag umer u a y d s T u e ] I n s 4 a p u a u y e r u s p Sn e L l e s T e u r u r u y 1 1 a

. oacıYıasn ıze SNIISoy S u n " x a S s a p g 9 Z 0 u d J a p J e M 9

pie®

Oynejuoy wi

“apPuAnnM u a 4 T e y a ß sa s

snt} > u 1 n d *" d A n y 3 p a y I p pu 9a uy eM

Pluawy s n e S N n I D S o y

"XxaS A n y p 3 y I l

0€

, t r e i z s i f n o k r e t ü G e i d n e d r wu

, ) 1 2 ( n e z r e t s e S 0 0 0 2 r ü r Roscius nagnus

ei

en procurator des Chrysogonus bestimmt wurde:

hierdurch bot sich ihm die Möglichkeit,

Sich auch zu berei-

chern (21). Demgegenüber wurde Sex. Roscius junior mittellos aus dem Hause gejagt. Über diese Vorgänge im Hause des Sex. Roscius wane ei , oß hl sc be n ma d un , 4) (2 rt ren die Bürger von Ameria empö s da er üb g, ra ft Au m de t mi en ck hi sc zu a ll Su t L. af zu ch ts nd sa Ge hfü zu e ag Kl e ut Le er es di it ke ig dr wi ts ch Re e Verbrechen und di n te To s de re Eh e di te ch mö er , en tt bi ren und den Diktator zu

, er hi ch Au . 5) (2 en tt re es hn So en ig ld hu sc un s de en ög rm Ve s da d un

re rb ve m de n vo be ha a ll Su , ro ce Ci nt to be , f. 21 $ in n ho sc wie

. ßt wu ge te es nd mi s da t ch ni tt lo mp Ko en ch is er ch nso n, ge an pf em a ll Su n vo t ch ni n nu e rd wu t af ch ts nd sa Die Ge

be n te nd sa Ge n de t mi ch li ön rs pe ch si r de s, nu go so dern von Chry , h c a r p s r e v n e n h i r e i e b o w faßte,

s iu sc Ro ch au e t l h ä z n e t d n a s e G n e d Zu . 5) (2 füllen 6).

2 ( e t e d e r s u n o g o s y r h C e i w e n n i S n e im gleich u n o g o s y r h C n e t h c a d , n e t r h e k k c ü r ner zu i r e m A e i d Während

u Z n e g n u h g n u h c e r p s r e

V e r h i , n a r a d t h c i n h c i l r ü t a n n e z i l p seine Kom en sSIe nichts,

h

0:

uns



alten (26). Einige Zeit unte

rnahm

sen sie, auch den jungen SeX.

a Sob ). (26 n nte kön en ieß gen e Ruh in en Vermög

dann beschlos-

orden, damit sie das \d der junge Roscius n e d n u e r n F

s u c i r a l l a B s e T CE f au h e i s r e b a g e b , e t k r e m e b e g diese Anschlä , a i l i c e a C r e d z t u h c S Nach Rom in den

, n e t n n a k r e r e d r ö M (27,.° Da die

ä w r e V n e g e w n h i nen nur noch,

! r e b ü n e b a g n A n e r Nach Ciceros weite

a ” s u t e v r o t a s u c dienter Ankläger ("ac

. e d r u w n e t a r e b s u er von Roscius Magn

blieb ih-

H>ne pun, “zuueyuau e u o T I d I A N S O A d a I p Y O s t ? y e 4 d I T w e p 4 a a 7 7 B U

USPuagn y a u p m u a s a m a b 4 e q z 4 2 S s y > 4 n p w n e % U O T Y N I 1 2 5 9 9 9 U T 9 E P

05

-PM

“usqarıgseß ua3jyey SA9p4AQ w 4 a I e S r a A U u l a In Yy J a p SN nI IS Oo y U P 9 4

"usßey o s a ß u r a B u n 6 r p r a 2 u a n A a p I a q b a M U a s a T p 0

43919 37IPH I Prey 2Z4 n I s a ß + T o y T 8 u y 4 y e 4 2 S a u a p u n g q y 4 a A A y T I 1 W a T p p u n u o L

"dTaysou g a p y n e S T a M u i H y S u n p B u n ß r p i a y 3 4 a n a u 1 r a s a 2 6 e [ y a B u y HOP uuoMm “ a l p m u a s a m a ß 4 9 9 4 z u e 6 s n u o ß o s A 4 y ) w a p s a g e p ‘ 2 8 4 or sermeq u93juepuey S3aU1I9S pInyasun

a4yTw Jy ar u Bu nb tp ra yu an Ja ul as ı1 9q “uaßeuy yane yUSI S uu ey ue w pu p g un ao uo q Oo TI 1p u9 aA y U 9 4 N P Y P M Z p u n “ ı 6 u e t a 6 u 2 2 4 8 p u 4 o w 4 J s a p s u s ß g w 4 a n s a p z } 1 S s 9 g u 9 p ul uvorydTuysou g 4 O S a I p p u n u ß y n e u n u u e M " m A B M 4 a J 4 9 T q T A Y S O U d SnTDSs o y 3 4 I [ e u a p y > t r a r ß g o “ 3 4 U U 0 Y U 9 2 J 1 E M U 9 S n I I S o y " x 3 S u a b u n f sap Bun 1T a y u n u a y a u l o a “(ezl

-

611

“LL)

sn u o B b o s A 4 u y ) J g e p “ B r p u n m y u a w u I S T S s uapunm u s 6 o z u a y u n 4 y > T u J Q o y d a a A u a y s t f [ u r

ad wsp "UDJOPYXow13 s a p u a n e I y S 1 a m z “ u a ß n a z 4 e | u s b r z u r a a 1 p g e p

“4ny e P y » n e 9 3 6 4 0 o s 4 a

-a23ey uswwoyag s u a ß g w u a n S a u l a s

[19

4uy us4g 0 4 B u a p P [ u a e p “ u a u u g y u a q r a u g a g s n t > s o y u a 4 [ e s a p B u n p

-Jow 4 3 9 a I p I s q I a s

‘snußey pun 0o41dey

snuoßosAuy)J SI I E U U 9 I S O U 9 w y “uapıag 91ıp -

“yne A3p4goyw SIe

vay d s t 2 4 y 4 e 3 } s n e A a ß r p I a r u a n y a p S I y n w u s 4 a p u P u a u I l a u u a p 0 4 3 ) -T) 9aıIn e q u 9 S S O p I " I ( P U 1 S S T [ 2 I S I S 3 J y 9 o u u n e 4 T U o M a ı n a y y a ı s WET "ABM ASP A Q W S Y 9 T T y a ı m

-185 y9unp O4XS I 1 J I 3 4 y 9 n s u a a sbe]yuy Ip 9 I M S n I I s o y

ur S s a I p 0 4 3 9 1 9 s t e

43p 4 a M ) u s a 6 3 L 4 u a p ı M m n z 3 1 5 3 2 P 1 I S a u “ABM 1 3 P 4 Q W J a p 3 5 q 1 9 S 9 3 9 J d n e y a q

*

4B A P a o w u a p y 9 u n p s a I p 4 a a q g e y

“sgey v s e u y e y u s u y o s a p S y " ( 0 % )

due] uo y a s 1 8 5 s n ı 9 s o y a b u n [ a g

"(85 ‘ # 5 2 5 ) Q u a p u r y

“34T TOS UOPuaM J q u 4 s ı u a u a g e p uasamab Iyeyuaa J a r e A w a u ı e s "ep uyos pun 4 9 4 P A u a y a s ı m z

SOII3 4 4 5 S a u r e + e I I n s a y S I e J e ] a I p 9 4 1 1 0 4 5 a b e t y u y 1 g UIPS uauyem usp

‚(309 "85 “82 ° ° 4 G ) U S Y D a p n z } n e

“uabu r u g y n e I n y u a p I T e M u y U I 9 Y 9 p u a M m

u

cius die Hände gebunden, sitz seines Raubes: dies und nich zweck seiner Anklage. C ice| ros Zie l bei seiner Verteidigungsstrategi s e e t ß u m e i g e x e S n e g n u j s e d n e b e L s a d r u n t sein, nich

dafür zu sorgen, daß dem Angeklagten dieses Vermögen

von

C hry-

i sogonus zurückerstattet wurde. . Ci cero standen versch Chiedene Möglichkeiten zur Auswahl, sein Ziel zu erreichen . Entwed er er sagte, genau wie der Ankläger Erucius, nichts von d n ann t eb erg ebe nde dar n, aus sic h den bonhze orun m und (N) 4 > » en angeführten Konse-

que ‚ ode r abe r er beg rün det fol e sei ne Bew isf eis ühr fü ung Bu "Di (I) : endermaßen

g

:

"Die venditio bonorum zeige, daß der Vater in

adversariorum praesidiis (und nicht etwa von seinem Sohn) getö tet worden sei (Zeuge: Chrysogonus).""3 Während eine Verurteilung des Roscius jeweils in beiden fällen für Chrysogonus ungünstig gewesen wäre, mußte sich ein den n erw eis en; vor tei lha ft rec ht als Fal l Freispruch im zweiten für Vat ers des Ver mög en das auf auf diese Weise hätte Roscius

Ver möneu es sei n Chr yso gon us wäh rend immer verzichten müssen, auc h sic h erk lär t Hie rmi t kön nen .” gen ieß en hät te Ruh e in gen

die schwache Rede des Erucius: vertistis,

iudices,

"operae pretium est, si animad-

neglegentiam eius

in

" . e r a r e d i s n o c o d n a s accu

s e d e g a l k n A r e d n o v l h o w o s s u i c s o R . x e S , n ß e h a c i d e r r u e m z U es

(59).

d n e g ö m r e V s a d h c au s l a e d r u w n e h c o r p s e g Verwandtenmordes frei r a w z e t k c e d r e ; r o v s r e d n a o r e c i C g n Vaters wieder erhielt, gi

s a d m u g i z n i e s e ß a d , auf

ab er , g n i g s u T i c s o R n e t l a s e d n Vermöge

e i d e g a l k n A e i d ß a d , n i h f u a r a d h c i l k c ü r d s u a t h c i n s e i er w , e t l l o w n e z t e s h c r u d t h c i n h c i l t z t e l s u i c s o R s e d g n urteilu n e g e w s u i c s o R . x e S n e d e t l l o w s u n o g o s y r m h u C r u n t h c i , n t e s t u p i u c a s h o e R b e t f p m ä cero k o s en. g i t i e s e b s nes Vermögen

verci>. S ei

n e d n e t t a h n e m r o v o n t e a g n i e d s l u N 6 1 . n e b e L n i e s m u r a g o s n r e d n o s , n e g ö m r e Ö v en Unschu

n i e r e h e n e t n n o k e i s r e r e d ; n e e i d i w e h c r s t e n t e ü s u z s l a ß e Proz . so ge-

"ISSItp

15

“an gıstw wnns wn4a4sıbew oape anbye wn15os pe wer4auy

"nTaunu weusnton apeeo esdt x® . Ally 19 :0499 des Z01 $ ul

-u979412yne

T u T U O M Y I I S J E M 1 3 " U a u U o M usp4oM u a s s e f a ß n z 4 8 3 4 1 0 3 4 3 p „ n e A Q y a a A w n z J y a t u s n u o ß b o s A u y ) von sbur p u a t f e 9 a r p “ S n T I S O o y U 9 I I E S O P p u s A ä e f y s T O M Z U 9 U P M u a ß n a z "Ie| obrzu1g eSN T I S o y " X a S u a ß b a b u U a 6 n a 7 a y a ı T b o u u s u e m J O M +yJTu B u n 6 I p ı a y u a y J3 au l9 as

g, vabr2usTsy>9nusgyTu 19q uabess n y a p 4 9 s 7 u u o y “ y 9 e u d s

“A u u a A u s ß n a Z w a p A o R S n 1 9 S o y " x a s u a y b e i y a b u r s a p A a b ı p ı a ı

Jen s I e 0 4 3 5 7 ) p u n q r T a u y a s a q u r T W 4 a I s B b u n f p u e y u s r u U a I s u a u s p e g

2440 a p a y e 1 4 a y a T [ u s q n s u n a I p e g " y n e f u a n g a z o 4 d W I u a B n s Z u a p "

110g u a p S t u p u p 3 s u a n u a 4 a s s a q w n z u u a y a y a s a ß b s n Y r a a L g l o a y y n y s n e 0 s u " X 9 2 5 A n y a p a y A n z u a b u n y 4 a I n e [ 4 3 u a b r u a y s ı q a r g u

z, ?> U U u 0 a o u y y S 9 T a I y a S F a A U 4 U T I O a o s L I N J I a T p I S O Y

"Prelbnz Yanudstauy waure y q o Ta s O L n S p 9 ye 91 43 “0 t sa u b

ve

|

ı

a

g n u k r i w t i M n e s s e d , s nu

ın

Sex.

-

u

) 9 9 3 r 8 e ( h r r e o t v r k „ a r a n d n e n a e den Richtern eing atte, der zweite war T.

cius Capito, dessen mögliche Zeugenaussage Cicero auch schon zur

sprache gebracht hatte ("Quae, si prodierit atque adeo cum pro-

dierit - scio enim proditurum esse - audiet" -.100). Wäre der

Verteidiger überzeugt gewesen, daß auch Roscius Magnus als Zeu-

ge auftreten würde,

oder hätte er dies gewußt, da vielleicht

Erucius eine solche Aussage des Magnus in Aussicht gestellt hatn e g n u i r t S h i m ü f r s e u n e A i l e l r s e e t s S e i e d n t a r t e ä h o , s te cherheit davon gesprochen. , 4 n 8 e ( g u e s Z s l l a a m r h o e r m e c t i h C c i r o p t s i p s Ca von Rosciu

100,

r n e e b t ü i e h l e z n i E r i n w e r h a f r e r o 102). Doch schon zuv

101,

n i h f u a r a d a j f e i l e i g e t a r t S s o r e c i . C n e g n u m h e n r e t Capitos Un s g n i d r e l l A . n e l l e t s u z n i h r e d r ö M s l a i i c s o R n e aus, die beid d r i w r E . o t i p a C s u i c s o R s e d g n u g i l i e t e B e spricht wenig für di n e b l e s m e d u z r e t ü G i e r d r e d r e z t i s e B ) 1 2 ( n e b a g n A s o r e c i C h c na n a e i d s u n o g o s y r h C n o v g a r t f u A m i s u n g a M s u i c s o R Zeitpunkt, da e G r e n e j d e i l g t i M r e n r e f r a w o t i p a C . t e deren Güter verwalt . x e S an r e t ü G r e d n o i t u t i t s e R e i d a l l u S n o v e i d , t f a h c s t d n a s daß der

, t i m a d g u n e g t h c i n d n U " . t h c u s n e h c i e r r e Roscius zu t i m t p u a h r e b ü s u i c s o R n e t l des a

" d n i e g „ e h n c e s n i I r o t o n o r e nach Cic e . n i e s r a b . n e f f o h c o d e i d , d r i w t u a r t e b n o i s s i M n e h c l o , s n e b a h einer n e d n a t s r e v h c o n h c u a er soll es e-

die arglosen

. P i e b n o h c s t s i 0 5 trügen."2>

b u Z s u n o g o s y r h C in mit e i d ß a d , n e s e l u z l l h ü M r e d Von h c i l g a r f t s e d n i m U Z

g n u n d r o m r E r e d n a o t i p a C s e d g n u g i l i e t Be 24 na

Ä bleibt,

ar ee

.).© 106f ., EuEE

, g n u t u m r e V e i d t lieg

Näher schaft

daß Capito ©

aus

| Ameria

von

. ) 7 1 1 ( e d r u w n s e u h i c c o s t o s R e b . s x u e n R o g n o e s t Chry & s e d r e d r ö M s l a l l o s o n t h i i p a C o r s e c i C t e T. Rosciu n h t l e z e b n e h c l o s n e n i m e u C s " l A : ) 2 . 8 n e d r 7 e 3 w ( t l l e s u i c u dargest r E s e d e g a l k n t e A i u q r s e i d g S n ® u g s e u l r r u t e ide i d nium , r u t a g a e d e a c e d t e s i de bon

aueh

naeh

'

o m i t s e t

36

sector est et sicarius" (103), als o: Mörder und Meuc

Cicero hatte schon

in der narratio ausgeführt, ein routinierter und namhaft er "Gladiator", d.n zeßsüchtig,

post

viderimus,

Si,

prodierit;

terisiert Cicero späte r noch eingehender (1 00).26 Das Ziel ei. ner solchen Charakteri sierung

rine!

Sohn

Stellung der "Meuch elmorde" Capitos (" nullum modum esse h ominis occidendi quo ill e

veneno" -

100).

non aliquot Occide rit,

multos ferro, mul tos

Überblickt man die R ede in so fällt auf, daß Cicero - wie schon in der Rede für P. Quinctius - nicht e

rst

in der argumentati o auf die gegnerisc

chen kommt, sondern bere its erheblich früher. Da Cicero bemüht ist, beide Roscii al s Mörder darzustellen »

schon

im Prooemium andeutend zusamm en, Narratio gemeinsam zu beschuld igen.

faßt er sie

» wenn er von e inem verbrecherisch en Plan verwegener Gesellen Spricht ("audac ium sceleri" -7).

häufig wieder.

Das Wort Es

steht

"audax" kehrt

im Verlaufe der Rede noch im Superlativ, als Cicero die Richter

37

M

t r e s , v h t c r ö W n e h e d d r o f n f e . u t e | a l l e o a s M h e r G e d n e e i n m e w g zu “li e t n a v A t u " ( n e n g e g e b u z h c s i g r e n len möglichst e

Ortissime homini-

) 2 1 " s i t a t s i s e r s i m i s s i c a d u a bus i e r K n e d o r e c i C t k n ä r h c s o i t a r r a n zu Beginn der s e c a d u a r e o e i l i m a F n e n e g i e r e d s u a r e b u ä R f u a h c i l b e h r e a S e n i m ho h vi ereptum i c i t s e m o d patrimonium

praedones

: > e n n e n u z n e m a N , t g a w e g t l h i c e i w n h c o n n e t l l r o e s h s i b n o e r d e r c e i w C e t Hat t e t i e r e b r o v allmählich t s r e r e r ö h u Z die

i n e m e i s t " d n a w r e i V e w e z n e j s l t a z charakterisiert er sie jet

o t i n s u a i c s o R : . n T e t t f b a e h l c s d n i e r F e t l n a e n t i e d r o m r dem E t i m n e t i e h l e z n i E e r e t i e w t r h ü f o r e c i C . s u n g a und T. Roscius M u z n i h ) 7 1 ( r e h p a t e M r o t a i d a l G n e t n n a n e g s t i e r e der b

o t i p a C s u i c s o R T. , o r e c i C h c i s t h ü m e b l a M s e r Noch ein weite

, ; n e r e i s i r e t k a r a h c U Z indirekt

h c i r e b o i t a r r a n r e d im Verlaufe

e m A r e d n e t d n a s e g b A n h e z r e d r e n i e o t i p a C s u i c s o R ß a d tet er, n e m a N n e d , t r e h c i s r e v e b a h o r e c i C O S s u n o g o s y r h riner war. C m e d d n u n e s s a l u z n e h c i e r t s n e t s i L n e d s u A des Sex. Roscius e g r e b ü ' u z , n e h c ü r p s n a s t h c e R n e d m e r f n o v i e r f , r e t ü G e i d Sohn , n e d r e w h c i l t u e d r e r ö h u Z n e m a s k r e m f u a m e d l l o s r e ben (26). Hi

n e d u z z t a s n e g e G m i r e d , t s i r e l h c u e H n i e o t i p a C s u i c s o R daß T. u m n e m h e n n a n a m e i w d n u n biedere r e c i C h c i s t h ü m e b s l h a m c r h r u d Noch me d n u n e f r ä h c s r e v u z , e t t a h t e n h c i e z e g ” o t i p a C s u i von RoSc ogar i| n S 1 3 einzuprägen.

t s e f n r e r ö h u Z n e d n e g n u l o g h i r s e o d l e l i e 2 W p 3 u r k die > i i c s o R r e d a i c a d u a e i d r e t n o t e b o i t i t der par 3 t n u r e c s o p o p i b i s i i c s o R s I i C t r a p e f a u i a c l a r e d V u a , . . n n e " e d r e o d t i t p i a e C k n i s u , n e m m a s u z O o i t a t n e m u g r a e i d n e s s a f Wir ! e s o R . T s e d e l l o R e i d d n u n e g n u m h e n r e t n U e i d cero h c i l r h ü f s u a r e r ö h Zu

. t r h ü f n e vor Aug

e i h c s r e v f u a t h c u s r e v n Cicero u 9 ® g a s s u a n e g u e J e n i e r ü f r a g d n u z n a g n e n odo, : n e l l e t s u z n ScChen hi

"yeniat m

© m u i c u r E M m u s s o p e r e c a f m u n Quod ei pla S S ä t n e t n i o i c s o R . x e Illum S

on

38

weil jener bei einer mündlichen Aussage gefürchtet habe

leicht eine Blöße geben zu können."°?

sich

Zu den Richtern gewandt sagt Cicero mit Ironie: u) Praec) rum testem, iudices! o gravitatem dignam exSpectatione! 9 vb,

honestam atque eius modi ut libentibus animis ad eius testim. nium vestrum ius

iurandum accommodetis!"

(101).3* Zugleich

ne solche Tat begangen habe, dürfe überhaupt nicht als Zeuge aussagen, jedenfalls nicht, wie es die Sitte der Vorfahren be-

stimmte. Capito sei Mörder und Zeuge zugleich. Hingegen durf-

sehensten Männer in eigener Sache keine Zeugenaussagen machen, Als Beispiel dafür nennt Cicero den Africanus, der, obwohl er

ein Drittel der Welt unterworfen habe, dennoch in eigener Sa-

versucht damit auf quasi formaljuristischem Wege, seine Zeugenaussage zu verhindern als vorgebliche Aussage in eigener Sa-

che: "Cum de bonis et de caede agatur, testimonium dicturus est is qui et sector est et sicarius, hoc est qui et illorum

di care das a. aus nr ee a

in-

na erörtert er die Gesandtschaft der en

große Vertrauen, das ihm als Mitglied dieser Gesandtschaft ZU-

verh inde so rschä ndli chst auf e, Capi to mißb rauc hte teil wurde, | 15. - daß Sulla von den wah nus te er - in Verbindung mit Chrysogo Vorgängen

erfuhr,

und

verriet die

übrigen

Gesändten

38 Die-

sen spiegelte er hinterlistig trügerische Hoffnungen vor (

insidiose spem falsam ostendere" - 110), so daß sie sich durch

den Wortbruch des Capito täuschen ließen (110),

Des weiteren wirft Cicero dem Capito die Verletzung Zweier

sehr ehrwürdiger Prinzipien vor: die der Freundschaft und der

Zn

Gi

Bin.

JE f

Fi

versä! praem tot t

est r

Chara

Capit

davon

Mann

ipsorum bonorum de quibus agitur emptor atque possessor est et eum hominem occidendum curavit de cuius morte quaeritur." - 103.

ren

prodi'

hen,

Roscius Capito erst recht nicht als Zeugen zulassen. Cicero

bekom

tradie

also

als befangen gegolten hatte, dann dürfe man doch wohl diesen

ichter

mandat

sche

che nicht ausgesagt habe.°’ Wenn also ein Mann wie Africanus

;

(

coiit

ten bei den unbedeutendsten Angelegenheiten selbst die ange-

das

gisso!

novem

Cicero fährt dann fort und meint, Roscius Capito, der ja ej.

icero

se un nstan set"

wirft Cicero dem Capito und seinem Komplizen Gier, Habsucht und Skrupellosigkeit vor.»

i

ei,

N

nur
s t y 4 T 7 o d S O o 4 3 9 1 ) “ D Z u t r a } ee ) -epuaqg "19 °S *saag "4485 °S "suag "15 °S you2S *M "gezı "ds "AN) eIj239W eI] T 9 9 e ) " y u y “ u r l a ı s "3 6 ° S U O I Y 9 0 4 S °* q “snubew snt o s o y * L " y u y ‘ * s a a g “o

NonoO



v12349 v1349

yıde) snıas o y * | " r u e r s u a g Y "91 "ds ‘ | I 34 eldau y S n e s n t 9 s o y " x 2 S " Y U V “ T I U N W A O P u o N * d “ e UT puoyx X " I T 2 ° S 0 "Aydeubo r g T e I t 4 T [ o d v 0 4 8 9 1 ) “ u U 0 4 Y 4 9 0 4 S * q ı

uaBunyuawuy

Or

‘ 333414Baq249M

“pL6l BerSe N) uuaua

Sau)s

pu

n uausatu y :S . ‘ ( 0 . _ . . . sung ] 4 : 1 8 6 9 6 - £rE " 5 Z E u n w a a d d o H M S a s ı o m 1 : 1 s a p l d " O Z U L O H ur e(-bsaH) MV ° y ‘ (6 + 9 , 2 6 1 ) a 0 “ J E u I r O I A “l w S a e S w y ı r w s e ° " | Y E N T O I n s ap 199 jeunspunadd 9 7 9 i n 7 5 1 9 ) o J A 4 T I ) P p T „ W e O r B u ) u 7 , 4 a J w 6 o o £ y e y s a S I p “ * J E 1 2 U N U S (el Ba ns sau senPp p on

-sıy2l

Sa

eyuntoN

_

auabe

sau

94

ens

ens

°35

edın?

or)

n4o} Br wn4049139 18 or1su . o D U N 4 5 3 o 7 u a w I p e d w f , " g e

snur

u ouo BosAAU) a ngas st u SF a s i p ı p I S s e11nSs

-eol

n

-ı7sa3 ‘4N9

vou

- ul u r 3 n

snqau STWETapuaMmJ®

‘29 S

s o s d ı 1 5 t T u a sey]tıpp!ıdna 32.4appa. ou 0 3 9 d 9 s 3 4 0 a 4 d d w . e " G u E

"onwauspt a e l d l 3

ınaz

a 4ana Any

\ ın aut Mal) e s a q s ı y a T u “4

stußnaz

w T u e n u ] u a r e r d e p n e J a p U O o A a a o l

weou, u, :: 119504

“cool

r

"g£

u2oNn "2E

‘rg ss

due . s n t 9 a s o y " x

ie

aS uell "IıIM up y 4 9 ı n [ p 4 9 U O U D S apI a q 3 u s a I p 4 9 j Y J e p “ | w n o e r u y a n e b t y n e y Pin" aBar ı u n a n r u d s s n u ß e n 1 o u e u g a s p T 4 a 9 q 0 4 8 9 1 9 g oyıde) e . n s n t a s o g n " | s a p B u n u a l s t I n b i q u e , “ 4 L p u ° o S a y e u ß b b u p n u e } ] n a p 9 °9 8 „ I n b I E r 1 1 9 ° S y o u 1 S D o n -a1 5 “ u a z u p b u a B 1 y 1 o s u a ß a ß b y 9 I s 3 1 s e p u n d SIE wesu s e l y a > w l a s b 1 1 9 S 0 y U S p I e q a l p ‘ I S T e m M i e O 4 J a p u a u t e a n u sa gep U J O P U O S “ U U E Y U S U U a U J S P A Q W S I E T T O S 2 suat z e u y 0 4 y 8 o 3 u 1 r ) s y e " M p m ‘ " ( 8 2 2 9 " S ) 4 6 o j a B u e p y a ı n e y a < "66s 1

P

jeu

bpuer °9 °S S t e E I R E R :

A O P A O W U O Y U U P M O q U a U I S A n 24 UD1S I y N U R T J o I e I p e ] 9

"00T „ " o u s u s A -Inw ©4148P 1 9 9 0 Y o n b i f e u o u a I I r o n b

"12

“ou u a y S O } SOoyI S t u r w o y 9 5 5 3

1pusp1990

wnpow wn] Inu "4 N2 4P 49 ,8 p wewiu4d Ju py “s ew je d

SIUl

18 ewoy ae nb we je 9s tu wW s]



9SS9

uawe}

snıa sı 0 Iwe3Jul 3SsS9 seyIInuw -tde) en ur wnwiu4d >92 9unu wauold1dsns Juey UOU P9uaYaPrU

Os ae

"uaqey 49U61943 U94SOyD we

Su dals uugy

yaıs

Sa pun "un youIS -M uane UdLe V N 48SöIg asata "211 82 *dg ITynW ap vorn "4 Quagıne Bunznuuan O7 yon 1211 "ds “oyıdey SAIDSoX *| "Jay “TIUnw er: nt? .

s

"Ss

"loussnzue u. bau "den ‚9° uopayasyua qyaay 41u SO youIs N mer: 991m

u8Jj941JuBA

»eBL || urTuag JeJUowwoy «

IIsu

1491

3

voal

sol

‚pP &s

“wu

“o2ıde) SnTDsog

*L

"34V

"ZzIEe snınag ‘049919 "zZ "uly /9 °S yo u4 sS "M pu n ‘0 21 1 "d s

“TIUNW Aap uoy

“3 yDne uU9SIOM „Jneleg

"Ip

A)

43 IIl.

pie Rede für M.

Rede für M.

Fonteius!

Fonteius

bildet ein Ge e

Reden den zu genstück F beiden gegen Verres. In , ällen handelt es sichIn um , weanren N rum).? repetunda rerum gen Erpressung (crimen .

esem Prozeß trat Cicero wiederum als Verteidiger auf.? Wahrscheinli i er diese Rede im Jahre 69 v.Chr.” E Sie ist unvollstäe ndig et rhal-

6) ist nur der Schluß der von Cicero in der Actio II geh gehaltenen Rede überliefert. | Da der Vorwu| rf gegen Fonteius

lautete, er habe als Propraetor in der Provinz Gallia Narbonensis” Erpressungen vo rgenonm-

men, wurde der Prozeß von dem ältesten best ehenden Ständigen

Gerichtshof (quaestio repetundarum) behandelt. Der Sprecher der anklagenden Kelten, insbesondere der Volker und Allobro-

ger’, war M. Plaetorius.® Als Mitankläger trat M. Fabius” auf. Die einheimische Bevölkerung der Gallia Narbonensis hatte Gesandte nach Rom geschickt; der Sprecher war Indutiomarus, Haupt

des Stammes der Allobroger, der auch als Hauptbelastungszeu11 ge auftrat. Es waren hauptsächlich drei

wegen seiner Amtsführung

Vorwürfe, die gegen Fonteius

in der Provinz erhoben wurden. Der er-

zusammengeSchuldenlast einer unter Gallien daß ste besagte, von Bau dem aus Fonteius M. daß zweite, brochen sei, '? der berdie entweder er indem habe, Straßen ein Geschäft gemacht

beanstandete, nicht Mängel oder anordnete nicht stellung

der

Weinsteuer. eine auf sich bezog dritte Für Fonteius setzten

sich die

|

rönilebenden Provinz der in

römieinige desweiteren Narbo, schen Bürger ein, die Kolonie

sowie Landwirte und Steuerpächter Kaufleute, und sche Ritter 1:16 . ia il ss Ma de in me Ge e ch die griechis r e d g n u r e f e i l r e b Ü n e ft ha ck tü hs uc br r nu r de n Obwohl es wege o - wie M.L. i u . FE

ja ch si es n de r ce Ki es te rf dü Rede nicht ganz nachweisbar ist,

um , is nd tu pe re de eß oz Pr m ne ei in Clarke meint r ‘ a d g i g d n i u e g t d r i e V e i d r ü f , t ü l e d n a h s u i e t n o F . M r ü f l e e d m e r R e v r u z l l bei de a F n e d e j f u a o i t a r r a n e auf angekommen sein, ein

den.'?

aa . }

#

T

uEi

}

\ "Bu

N Sap "ang,,

Tara, oescn,

au uss

J Ydunp

uyn aaa Uras ,

°

S

+Ydru

TPueyag ug

ST2owa,y AI uou Teß6 31p eIH9

usp

|D19 S1p ISA uaıs

naZ 1p IUOy usb I9 I4P1Y Lıds usb Kuon a1p

u

ung @P

e g v a u = u a b u n , ragep " n o p u o s ubab 4op , yayıel 3919 ayerı tr ue

,

ut ua

1 vau

“ u s ı n a , J S p o a 1 [ o M u a n e 4 I U a S s S s o u a ß s a p u n g USp pun “ e 4 n o T y n e y “ T U 0 ] 0 I

"Iu8 n z y 3 T s

uSy a s t w o 4 U a “ p j n a e a y J O 2 y ' I I Y S I p 2 4 9 p 4 0 % 4 9 ! 4 a r [ [ e g u s

un u92

CuapyasuBnusa >

pu a ß b e ] y B u "OUEP Z u Y a w o y U S p u a T I e u m s T T [ e g U I J a y [ I w e s a °P 1 m u o r s a a w s g n " P " U 9

STUSSL4 6 a p p u n J® s n P T I 4 u a e ß W u o n q g u e “ N O a P T u u a o ß l e o s y s v n a y y > a s ı p r u 0 g 4 3 9 1 5 I y 9 r t a ı b u a a s n 2 Meusß n z u r a y a y

p u s a u a ß u e ß u s -1) SI n 2 S b u p O f Y J y y n Y e I T z a u a A ! O n q e n p S ! s u a p u n m I 4 P 4 1 I 1 S a q J P u a s IS U9ba w o A p u n m 3 s 5 a 1 m 7 “ u 3 7 e 3 P p y 3 4 8 4 9 1 S } 4 9 7 I 1 q 796 abat u y a B b r u 49 y e f ß U u 4 e a f w g p Q u y n u a p P U W R I S a s a r p g e p “ u P 4 e E P J u a u u l u a 1 3 "

478 3 5 S n T a q u o y d O P u r

em 4 a y z e y “ur a Z u f A o 4 d 3 1 p „ n e 0 4 9 5 1 5 ) J y 9 6 u u e g

ı y > T u y 8 w o y u a u o p " u s l T o y w e s n e u g p u

oz Yau e m B r y p z

n u s 4 T 3 usBbu y Y y 9 T r ß ı a y g n a p y u a n s u y > 2 S 2 r T ı e q y a s B ß u e B r y u a m u a p u r w y s s t T e u o w wT uapun u n g u a u M m r a u w s a u ß e L g g e u e g 6 , " U a p

unm +22 y 9 e 4 2 a q -o a M s s S e T r E y d J e O w l a 1 ß a u M m n Z g e u u a s p u n u s 2 u a ı p u u a s n e y u s y a s t w o U9AUOTYP u u r u 9 a N A J P O I p Y w S a s u , e O b r u g y a b u y 9 I 9 T A

, g e p “ u s u y +24 1[nZ y n y n z y a n u 9 n z T 3 u n e u u p e M p m u a 4 e q u e g a p B u n y u a m a g pun 9 S O I u Q B 4 " Z U I 9 P 4 y 9 J 4 S J B y u 9 P r u u a s A ß u l a w a ß ] e e J O W O A I Y I I N J o "nz w 0 y a y 3 d 1 e p s I g e e j p a ‘ p 3 z 1 0 n 4 u 8 9 1 9 y a ı s + y 9 e u “ u a u e g u "SIS e g u M s U 1 I 9 H s W O u P o a r Q ı ı [ y e g g ı a p ( e r 4 n J 3 4 I T q 4 e

S T 4 3 2 3 1 ] J u n u r w o y w n wen 4 o b u u 2 n s 4 o o u 4 p q u p S g U I P I A q I T u a w ı a y S 4 P W A T J U O a 9 s! s 3 S 1 n 3 t s u 2 p a g w d o “ p s n w q e 1 n b 4 s a S y T u a ß r u a t g e “ a n a e y n s 1 3 j 0 o u w e n b """ s t 3 0 9 u e U 6 n 1 b s “ o n r T 2 e s n a 9 e P

IS T u n y ı 6 ı s a INAYIW 9 e n d , y a : y y 9 s " ı ı w u U o 0 u J ) u 4 4 a 3 y 6 d n g u a p Y ı w S T E u s 4 p q u e g Jö u p o u A a ß S u U r N m n z e T J 4 O N M p A O I A 1 w U a U u I a 9 S T a M a q 3 1 5 “ s q n e I 6 3 1 T 5 u r a V y e u P r o p u p n u n ‘ “ S a s y } a u s u p y a q s e u s ß u r u g n z ı a g u a ß n Pun 3juuey a 7 S Y I S T W a O q A u Y n I Y “ I a T y U a I z u o r s a I S J P p “ y o n B e ] + y S u y y J p u J n O z P " 4 u 3 o a I y J a u a u 1 d m s n z u s a 6 n a 7 z u a y > s t t I e ß a r p 04 N 3 E 9 1 5 4 u 3 w P 3 o I y M p Y a a y u u ı u V S 2 J 4 9 J 3 1 [ 4 a q n s u n u s z u e 6 a p S y n e f u s a u w ] "ıya n s u a a 'ö u s T l u a n j s s n i z e u r u y u B a r y p y u s n r m y u s p u a ß n a z u a y s s t u a u ß a ß J S p yem Ve a d d n u g q a I y p n z u u o a n u a y S N T 2 4 u 0 o 4 u n , “ u 8 2 7 J 9 1 4 J n e u s T T I Jo e g w g u y r J O y I a T ı e s 3 a 1 ı m o s E T I T S S e W 2 p e ı s u s y s s t y a a ı u ß J 4 0 O T P 0 y p u 7 n ) o u q 9 J a u y u r s e p ‘ w a

Ife uo A y s I s u a 8 uauras ı y u n u w a q B u [ n 1 u 8 y 4 n 2 y d n e y w j " u s ß b u r u g n z u o n + U > T U a p u p m u r g a y a ı j

I T ) H y y s o w u a n 3 1 Y u n d a ß e

u

19 uaUu R B

yaoy 0S y2Ou — 9stwo4 U92Z -sıaall 1e9 uauayasabu® ME Ed num ua49gy04b suabıng Uau

-ap sie uassaw194 Sy aıp ua 1os Gung1a4s4eQ

uabessny uap JaIUMTE

©

-uayapısuaa uaßne7 U

.

ayasırzeß uap nz Aal 1%

en honean

zz" U8 ajaıds

n uasatp IM

uodA2U2IN uor uabessnyPr ayıam y9OUayt un W ab uAa H u t a a g -g1m SEP 048219 Im uau sseg "uassel uagrauuty U9}YIPU U9 -19g abrula AO yayny AN 19q a4apuosaqsul assnw Sql

osıad pun ıyansuaß1T3 yYI4np

-essny uauuemun NZ aaneu „aneıbab 2yaru u4augy USISOFUUN SA

“ua228 yaıs »solp uuoM sasostem a1p Yep 2Td

1Ts

!I

|

| |

3

|

u y

3

ap „ 915

-1

„19035

u

I r u

!p ap Iaq yaısuon pun IUqDa a y d e „ 0 p r ( s 3 e w3U s o 3 0 a w j s 3 p u n ı T o w 1 u S

u

uap ısqı Jayu . j 19m uaUuy 49 yqıßb ‘ysT 4ay>a I4yIT 3 u 1 4 ’ 3 4 -uayııusdunptayuds4 y g n y a s ) a y s ® z e s e z u ß . ( e p a u j u p n a u J B

ysou „equayyo upTs 4a PP swn 4ya9ıy 1 a a ) u L p I a a u 4 o 4 O E E Y U U ı

auoıdıja4 qe 249 st4e4nTUoI 79 sıye4t }

29 sıpıdn) &949P9A4I UOou ß e l l t D s r s a u o N

ei

xapnı snqrysaı unzıdı 458204, :12) Yurau UabNS7 o T S 4 043919 gep “yarı3yaısuayy

"ua6bes4uaA

SQ pun

vaneın

uaqneIg

nz

u

Up

“ bi ) E PReI’T

usvor:

I

{

ı1Z12°€

y q e

u

4san

(nstY2qap aus qey

wau4ouoy ware} ı19P u...

\

Wayu,

Pun 9y

AN STTeYunjeyasneg Juagne u4apuos . Y N O O 0 I U M y N 4 A 9 J J a S 3 r U u a 3 398448 43 "uaßnaz usyastuaußad AaP uag8 aaıy “uau

1

m

azu1

I

-ıon JaU31108BU0 an SPP INE Yyeyosuayıgn uszueb aaura uarleU uoRr -

" !4uI

st) uayunp UBS TamMu1g gu

road anbau snatnb sta ur

SYap

9%

I

Up

*Unz

Wuc

\

W Ipys Ip Moe

vag;

\ v ur

un ı N y a ı b u a a u a pun uayuayas usqnegg PR suroy +79Yd7sSspTuannz 1893 Bunyayyıquy AauyT



Na, up,

uabam als uauaPp

\

(

NS

Im "To,

4

Gh

u

Y,

tz

46

Gegen die gegnerischen Zeugen setzt C icero Vor Ur teile unbewiesene Behauptungen ein. Offe nbar konnte er q

hen, daß sie bei den Richtern be kannt waren und er hauptungen nicht zu stützen brau che.

Die gerade beschriebene Vorgeh ensweise Cicero Beispiel, die Gallier hätten weder Achtung vor de der Zeugenaussage noch Furcht vor den unsterbli chen Göttern ( "An vero istas nationes re 30: ligione iuris iurandi ac metu deo

m Eid? pa;

run

arbitramini."),

sterblichen Göttern, fehlt haben dürfte,

die spro

verständlich:

zeug

gegnerischen Zeu gen einzureden, ausgeht.

er von Unterstel lungen

Geschickt in eine Frage gekle idet wirf

schen Zeugen vor, sie seien hitzig, ge kauft,

dem die ärgsten

gen Zeugen

(32:

Feinde des Staates

im Gegensa

"Potestis igitur ignotos noti Ss, alienigenas domesticis, cupidos moderat is, Mer

cennarios

g r a religiosis , inimicissimos huic imperi o ac nomini bonis ac fidelibu e s t sociis et civibus anteferr er"), Solche Kontrastbilder geeigneter und ung eeigneter tuitis,

impios

sollen den Richtern eine bestimmte Meinung

,über

die

Z e u g e n Ga llier

na-

47

8

n . ganz verschiedenen Ebenen angehören: moralisch Nten Merkmale

- impii) gewisserm aßen domestici) verquickt. (cup idi

c ns ge Ei ® , n a mit juristischen haften (alienigenae

at qu e er ec tj ' 3 c u m quibus dam minis et barbar o atqquu e e ij mmani terrore ver-

borum.").

Nachdem Cicero den

die gegen Fonteius

Galliern und

insbesondere denjenigen ausgesagt hatten, die Glaubwürdigkeit abge-

sprochen hat, charakterisiert er endlich den Hauptbelastungs zeugen: das Haupt des Stammes der Allobroger, Indutiomarus. Als erstes versucht Cicero die Unkenntnis des Indutiomarus

von den prozessualen Abläufen nachzuweisen. Er fragt, ob Indutiomarus überhaupt wisse, was es bedeute, als Zeuge auszusagen (27: "Scit Indutiomarus quid sit testimonium dicere?"). Cicero die wohl" , meine "Ich Forme l: der stat t habe er wirft ihm vor, etwas wenn werde , verwe ndet dann auch sonst üblich sei, welche

’ es iß we ch "I t: ch au br ge rt Wo s da e, unter Eid ausgesagt werd a r e d i s n o c m u b r e v d u l l i m u m i r p ) s u r a m o i t u d n I ( i (29: "... Qu tunc tissimum nostrae consuetudinis

m a i t e S O o n o u un "arbitror", q quae ipsil

ut| imur cum ea dicimus iurati quae comper . ta habemuS,ia

se

'sCcire" "S

vidimus, ex toto testimonio SUuO sustulit atque omn!S rus been. euß e a dam it, Cic ero dixit."). Dies begründet kön ne Vol ke röm isc hen bei m sein Ansehen u.

pa rt ha be er na ch sa gen, leiden, man werde ihm

El

n

be un so isch

2: ei

quid apud vos

sie gen

ne cet eli vid nim sua deperderet, N° qua fama dacht ausgesagt (29:u "Verebatur ® e n o i t a m i t s i x e e d m u n a m o R Populumque

jem virum, tam cupide,

n de rt üh ’ : 2 tam temere dixisse."). Cicero früh

Rlen könnte, wenn be -

lwe n, ge Au r vo n r e t n L " » n u r a m o i t u d n I , i d o m s u i e r u t e r e u q e s n o C Chen Schimpf das römische Reich d .

n e t t ä h ; r e t h c i R e kannt werde, sie, di

U-

.

icht durch die Ze _ sich NI rohungen bestim eren D d

9enaussagen der Gallier, sondern urc! nd u h o r d s g e j Cicero erinnert an die Kr . tej lus nicht verurteilt werde

js

alls

ecto non ©

Fon-

48

derem, nisi aliquotiens ex ipsis accusatoribus vobiscum s imul,

iudices, audissem, cum praeciperent ut cavereti s ne hoc absoluto novum aliquod bellum Gallicum concitaretur." ). Als feindlichen

Feldherrn sieht Cicero den Indutiomarus, den er als drohend und

anmaßend charakterisiert

(36:

"Ita,

vero,

si

illi

bellum facere

conabuntur, excitandus nobis erit a b inferis C. Marius qui Indutiomaro isti minaci atque adro ganti par in bello gerendo esse possit 1). 29 Der Ausgang des Prozesses ist n icht bekannt; wenn man aber den Erfolg im Verresprozeß berü cksichtigt, liegt die Vermutung

nahe, daß Cicero für seinen Manda nten Fonteius einen Freispruch erreichen konnte.

ir re

49Wnu wnuor4endad onpo4ud wa27so9y7etOyoßbau 70% X9 unun„ :2Iun u n u < 30H. :CE „"yue rtl 4ouo[0)I

Jullian S. 193Ff. Font. 23: "An vero vos id in testimoniis hominum barbarorum

dubitabitis quod persaepe et nostra et patrum memoria sapientissimi

iudices de clarissimis nostrae Civitatis vinis

dubitandum non putaverunt? qui Cn. et Q. Caepionibus, nis, Q. Metellis testibus in Q. Pompeium, hominem novum, non crediderunt, quorum virtuti, generi, rebus gestis fidem et

auctoritatem in testimonio cupiditatis atque inimicitiarum | rogavit." i 23 .re e si homler ine ips spe os s cta con re ven jd quo it, d . e plurimum debet, non modo cum | va pro fec to te in tes :

ivitatis nostrae viris sed cum infimo cive Romano com parandus est?" j us Gallia Fea ; auisqu sauam an amplissim qui i >. 24. J. Martin, Antike Rhetorik,

ant

51

25. W. Kroll, Die Kultur der Ciceronis

igi

Gesellschaft, Bildung, Kunst. einzig 1995 ee Römische Religionsgeschichte, München 1960. 26. Zum Begriff "religio" siehe Kobbert, Art. religio, RE IA 27.

28.

I (1914), Sp. 565 - 575; K. Latte, S. 39f.

Font. 34: "... tamen esset vobis magno opere providendum, ne, quos ita adflictos vestris patribus maioribusque accepissetis aut contemnendi essent, eos pertimuisse et

eorum nimis et terrore commoti esse videremini." Font. 36: "Magna me hercules, causa, iudices, absolutionis cum ceteris causis haec est, ne quae insignis huic imperio pe rl at ita um hoc si su sc ip ia tu r, ig no mi ni a at qu e macula tes tinon Rom ani pop uli eq ui te s se na to res erit in Galliam, lib idi nem ill oru ad m rem co mm ot os mi ni s moniis Gallorum, sed

. , n u iudicasse." be r" ro it rb "a t t a t s o i c s " s u r a m o i t u d n I s e d 29. Die Aussage iche Äußerung.

l t l a h n i e i d t h c i n , m r o F e r e ß u ä e i d t f f tri

52 IV. Die Rede für A.

Caecina

Rede für A.

Caecina

ist ebenso wie di

tius ein Privatrechtsf Q u i n e . all. Eine genaue Da tierung ISt nicht „; cher; meistens

werden die Jahre 69 od er 68 v.Chr. genannt, y; , rend W. Stroh zuletzt für 72 v.Chr. pl ädiert, !

Die Rede für A. Cae cina ist folgenderm aßen Aufgebaut: mium (l - 10), narrat io (10 - 23) ; Beweis führung (23 - 10 2) Aufrufen der Zeugen (23 - 3l), die Vert eidigung Pisos ( 31 die Frage der Posses sio (90 - 95), Epilo g (103 - 104). Es h andelt

Besitzstreit.

sich

bei

89),

diesem Fal

Während Cicero für d en Kläger A. Caeci n a Sprach, vertrat C. Calpurni us Piso“ die Sache des Beklagten Sex. Ae butius. Der Prätor P. Cornelius Dola bella hatte die Ver fügung erlassen, die den Rech tsstreit in Gang br achte. Der zweite Ab -

welches

te, sel

zugestar

Cice

bestimm!

scher A Die vorliegende Rede ‚ das Cicero zum dritt en Termin gehalten

hat 3

gen Stattgefunden hatten, kannUm

hat,

besser ver-

ist es notwendig,

kurz die Fakten zu nenne n, die er in seiner nar ratio den Richtern nochmals vorträg t.*

Der Bankier M. Fulcinius aus Tarquinii

verheiratet, der er ein Grundstück

kaufte (10,

11). Einige Zeit später erwarb er selb

das Landgut con Caesennia angrenzende Güter. Na ch seinem Tode

wurde der mit Caesennia gezeugte Sohn Erbe, während seine Frau Caesennia den Nießbrauch an dem gesamte n Vermögen erhielt (11). Kurz danach starb auch der Sohn M,. Fulci nius (12); als Erbe wurde ein P. Caesennius eingesetzt, wobei vom erblasser auch seine

Mutter berücksichtigt wurden (12). Die Erbmasse r a u u n d s e i n e e m r i t t d ; e m i h r z wurde zum Zweck der Teilung versteig tu el he ern.. nia, das Landgut desusF

den Geldbetrag beabsichtigte Caesen

»

.

=

Per

sollte;

keine g

Caecina

apa

n soaa91) Bunaapt tus auaqabab apa

neuab

ys1

sald

os @tP .unıynaav S®OP uaß

ısa yyeuaq ng sar4ed .(22) 0 e a e n stuqnegf43 I1W IE nus -na7 saure ‘saazıısag S®P

ayta4uart[O una aean uaayıajbag vautas ı1W pu193P) 00 arzuaabura YInıSspund) abı2231195 SPP au 1pT

(as

1yey494 sntıInqay

g1suadsaan “a3110Mm aıp 4ap ‘ua203 nz uap “soyaorzuy vareIIS N aıyez u Ineuep „2 SIV “(22) Bam uap arauyy4emag ayaıa s a a i r u S 5 ) z i 5 ‘ apuazua abue uaıa112qu yDnıspunag aß172143

1auysemag “apanm I449MA4aN u9 -135 ua4apup Jaule UOA

vor wyt Bueßbn7

94794 nz

‘u94 punug Y>nıs un 42p wepydeu ‘yane Wwul sem ausııbunadsan “abr221435 FU9TU sep aauansaN P S qe6baq y>ouuad uras I1W eutaae) U91

unz usa2ıajdog uo 19q 1yospaq uUaSaTp UOU una wn4nytqe,) a Jassıssanne Is “SS n4Spun4g S9p > Y s ) e a d ep Jap BnzTIon we eur om “uaapuru nz oı29np S pun Uap 4 y [ e r a u “ p J9U,4yEM9A astamfie? aT Sunzıasag yDanp “uauem Sep

ıy9nsuaa SnTY4NngaY yao0a -una4g UoA 93,14 Y1W a2 om

aA We “pıxy yaeu Be] ua73pa4geu

"bei

uspuna44 .

Y>nıspun4g

U9ul9S

I1W

eu1l)9e)

ol usaqeßbuy uaneuab 3uU1lay n u p t u2ıs qeösq “uayaızıToa nz Y9Y UaSa

ads uap Joqn g??11os sa ıqı6 snqıyow o14>npap Jap UUIS uaıjaız

4 Aays uspıam uswwousß4or *“snqtT4ow O1}INPaP ay7uueuabos 31p °I%Y

-ıroqwÄs u1ra Yanıspun4g U9PuU9ay4y94Y49q4 WOP yne

w3p

UP

‘U9IWWIISIG

uIwsa]| uaura Snıynqay pun eul9ae) gep “Aep uuep 459] O4a91) „ paru

uspue2SsaBnz

3yaasyaneyggaın Sep Anu PETUU9SaPE) PuUaAJUpM “wnJUuaß13 UISS 195 ‘31 -Joyab eruussae) Jap 3Sssewgq4g Anz

SEULISB) Jy9Ilsuy yDeu

Say2laMm

“wanıspun4dg sauaf “ion sntyngey qeß y9euep zuny *(6] - Sepunas

2484 Serfiwe) 0139e) Bunf1arq43 Jne abeIly Aaula I1W BuLdse) 91

uroy U

-93Z04d uoR

u

"9 13 dun6n "gay x;

Deuds E a7 yy

-81J0M]UuPpag saıo .’(er) 3d74y9BA19qqua IyaTu ueb Pur9ae) sap pun

ne an ERS #05 ten as surssa anna Ingay UayI9sIMmZ 19435 Sa qeb 210408

-sßIayJy a u N e r h I a a ı w s r a v p asst! a u s a J ula “euL)99e) 37729 Ay Y1a!yud9 sınbqu3 sap Jay 830046 Hansen ua

u -I28e) "y aıs S1a1Ba1ay Monde u2euep pieq age queysuaa e WaOp uoen (st) yezosg wasaıp uı u d sasarp AUIMAIF

"sntyngay "ag ars ybeuyyne9d

VIWeQ "(ST) Wayney nz "ayzuauhı p

e Inbpuej sayjge ayı ue sep 'Sntu

eg

54 die Ereignisse, weil

x

sie bei der Behandlun

gegnerischen Zeugen wicht ig wird. ben Zügen dargelegt werd en

beim Prätor ,

gnissen beantragt e C Ae cin;

auf Grund des interdi ctum de vi armata - "De yj

Hominibus Armatis" (2 3) - in den Besitz de s Grundstück S einge. wiesen zu werden, und zwar ohne jede Einschr änkung. !! Darau f. hin erklärte Aebutius in der üblichen Form, nicht zu fügen,

,

tius weigerte Sich, A .

und der Streit wur-

ie Frage geprüft: "Handelim Sinne der Formel?"1 4 Doch AebuCaecina wieder da ein zusetzen, woraus er

ihn "deieciert" habe, d a die Voraussetzung des I n t e r d i k t s, die Deiection, nciht gegeben

sei.

Es ging vor den Schn ellrichtern im wesent lichen um die Frage, wie das Interdikt zu interpretieren sei. Bei einer logisch korrekt

en Beweisführung hätte entweder stichh altig n a c h g e w i esen werden müssen, daß C aeci

na Besitzer des Grund stücks war (I),

oder aber, daß der Besi tz für die Vertrei

zung sei (II); dann erst hätten die Richt

Caecina von Aebutius deiezier t worden sei » Se lbst wenn er nicht auf das Grundstück gelangt sei (III), und daß man daher , w eil Gewalt angewandt worden sei, von vis armata im Sinne des

dikts sprechen könne (1v).'? Cicero ging bei seiner Argument

Inter-

ation so vor, daß er die Punkte III und IV zuerst behandelt e, "um sich so durch retorsio

criminis die Grundlage für die Behandlung des ersten

schaffen, "'6

Punkts

zu

|

Von der narratio geht Cicer o sogleich über zur Argumen ta-

tion unter Auslassung der partit io. Den ersten Teij der Argumentation bildet die Aufzählung und Bewertung der gegnerischen Zeugenaussagen.

Er konnte sich mit den Aussagen der von Aebutius aufgebotenen Zeugen auseinandersetzen, da er diese und ih-

besitze er

ners und de Aussichten

spes erat p

sarii, tum

suarnpe 9P

PI q0 ‘aBeuy arp un ef 44 36 sa uu ag "Y qr by 4a pa ım ua be ss ny 4a p IT8] usur o un u “P qU BJ J0 04 39 1) Je p “u ay ua pa q nz IS T Ss bu tp ua f

"Tv "UTeusan oryeuupu 4o p 1 W ya ne us wu wt 3s pu n yI TT zI NU SO 49 91 )

AOÄOPRId se p An a Pu ts sn ıj ry en *d ua bn az ua ya sı ua uß ab sa p ua ß

-PSSNYV DSOrg *(pz „S eu T9 ae ) wn ty ng ay 9S sa wn Je ul w, ) Fy o4 pa g

PUTDSP ) US p og ey sn ıI ng ay z z WP Sa Mm aB b aj au Jy em ag au au ya u ua Ta s

> ız VPUBTYOS4a sn ra ng ay 12 q pu e3 st ag ST e

uaAeLYS UaJaUJJeM -304 I1u 19S ua “8 48 2d ne ya gq SN TI 1I 3A "d Aa sa tg *s nı yY ng ay Sa p ua } -PUPMAON UBUIS “s nı yi ya n +g 04 39 1) Ju ua u Ua 6N na Z U3 JS A4 a SI y "4UOPpUT ya 6 SY ya nI sp un 4g SO p uU 3J 94 J

-ag w e B u n y o 4 p s a p o | p u n + T e m a B u s y y e M I 1 w e u r d a e 7 p u n I 9 U J J E M

-32q

-nqay

‘I]9wwesuaA

*

:aBbessny JS S O I p B u n ı n a p a g

:F491pP9ZuoYy

Snı?

"(bz „t Tn aa 9a 3j 0o 4d an bI e 19 91 94

+T9Tp >oy 39 ou ua y, “y ın bu r *, 04 ua y, °1 9 “IAPWAP

“1 5 6 9 0 5 ‘ s a u r w o y T A P I O A U O D , -S sq ey u a q a ß a ß n z 4 5 q 1 a s yu sa tı qa b -ue snıIngqay SEM "Tewu1l9 y 9 o u 0 4 3 9 1 ) + T o y 4 a p a I M P u 9 Y 1 a f u 1 l g "usauTay>s49 49T] w a ß r y s u n ß u n ur

u s ß b e s s n e u a ß n a z u 9 6 1 ?

-/uny OTp I9PT SOtg o z > a e u + 4 y u n y a ß b y s u n p a s t a q 9 3 s B r 4 y 9 p A J u 9 P p a T U eIp „ n e 4 8 O r p “ o b u r g a p n e u a ß u n y ( e z * 9 9 e J Y 1 S d u n s e r u o u 1458 4 ) I 3 4 e y 9 s a q u a ß e s s n e u a ß n a z y 2 T s o q e y A a s a I p “ s n ı y n g a y w a p 117845483un 43 "uayaß nz T r e y a g s u r “ u s u u r ß a g 4 8 u u e y ‘ e y ı 9 n 1 J

-uta9q uabnazZ uaydastuau ß a ß J S p B u n f t a y 4 u n a g s } w w 1 4 s O q g 3 U I a „ n e sSsteM uaJ4opILyas a b u s q d A a p UT A 2 4 y I I Y 3 1 p 0 4 3 9 1 ) W O P U Y I E N

" 3 y 9 T u 4 3 p o u a y J a u d s 4 u a Y T a y a y e M J S p u n u 3 1 S q 0 "usuugy ul9s Br f r a y y a e u ı y a t r u Y d n p y u s q n A a A o p e I d g uU l9 S A n y u a ß "187 uap uabessny a ı p y e p “ u a y s e w n z Y I T L [ I N 9 P u u a y y a L y uU 3p 0 4 9 9 N Ayansuan Bunß

ajueg JSSa I p Y 1 m * I 9 I 4 E M A 9 U a U u y I U O A 0 4 3 9 1 ) S e m Vaß e s s n e S e p 3 I S u u “ u a a s T M a M A 4 A a n u 3 y I [ o S S T E A a q e y Y 9 I S u a u "04 a1 "UO1aS Aauupwuauy3 YILIYAIM DIS UUaM “un? yane a1S uap

Ir sarp a7 ar

pun "us2uugy uS5 TI4 RAN Dq YDo u Anu PLF USA UT Yau np usb

re °4dITam “Iyyrıynz BunbIpinyssag aulas gep “sneuoA 0489 -

("4re)

snt39u rnd Any 3pa y Jap ul

s11949qQ 9IM y9lTuye

99

sıW 35 wapu4o91T4a

usıs „asaıp ep

194 r) puagynyy1w ST® BZ ef

«771934n94

a4 u uepaq 0492! N r : d p a > 1 u z s “wur tag 4BBos UD1° Pur? aßna ay

82

“sntuwaw "d

usptos aıs ‘uayy1q NZ ayyaıy arp

“pundd

jarte uane aabıptaF.SN

sngtuntdwo9 sıyewue)

a®yıa1do i aßbtıuam AU9S nu e>aonp ry, ey 4 0 0S ,, ‚( ( 92 - sıaneduad sN 49 p 22 ut99e) esnıyngay Sap uspueysaßuagnuabaß e vsaPp yne I uay2ey ‘u9las usyauyaß o4a9t) Sn® 1

om s ua79uy4eMag UOP 1a AOp Bun p t a y s s y u g a r p A n y Sı y9 tT u TI aJ 4a Nn SO o4 39 1) y 9 e u 9 1 5 Iyomgo "SnIpo]) "xas d o T y u e g A a p p u n ‘( 21

*990)) IS1 Juueyaq

vou25 SNT U T S I N 4 "w u a ß u n f s a p a q u y s i e s u n a p ‘ s n t u u a s a e ) "d sjyJTu 9Ip

‘“ue

uaßna

“u a 4 y 9 T u a g Y e 4 2 T e M a Y 9

Ip Aaoqn

z TOMZ u n u 0 4 3 9 1 9 ) J u y n , “ ı y o 4 p a q u y I pun u9384398B6ua6 a 6 ß y u a P U I I 3 P ) w a p u U 2 4 9 U u y y e M m a g

9gey

snıyngqay °

-y3t9 4ap Bu n s s n [ y u r a a g 4 O p

}1w us6naZ uap B u n j u a m a g u s y I s ı j e u -ou Jaula Bunyd n u y u a y a 1 p y a t T l w e u “y IT LI NS aP SO 4A 39 1J a p o y r o w I p pPpAIMm JOTyu UY "uabes J r I o N y Y u y e q SI p SI E S O u a p u e sy y9 aT u ue ßb I1 le 3 wssaIp UT SuugY SnTI II NY y *d s ß r p u n m q n e t ß u n 4s uo s J3 Sa Il p I S q 1 a s

-ITem uaydT[4nop4sA ua a 4 y s T y U B p 0 4 3 9 1 9 g e p “ u s ] 1 9 4 s 4 o A I n 6 y a ı s UU P Y U P y g g > u u g y u s q n e ] B o q e y y s t u w y T u e w a 1 p “ s q e y I y 9 e w S ß ue b e s s n y S I 8 4 S U 9 S S O Z O U d u S 4 9 P U E u r 4 a s a ı p y e p “ I S T a M m u I l y y n e u e p

saıptIny "d S O p a ] f e 4 wı O4 J9 I1 ) T9 Oq go M *“ us ßb na zZ U a 4 s p u e a p u a -uNAETY4IF Up u a y 9 a u d s q u a s n t f t y n y *d S O p p u n * s n ı y r a y *ı u y o s v8SSop “ s n ı y r g y *Y “ u a b n a 7 u a y Y s y 9 p u A a p u a b e s s n y a 1 p y a n y "3ey uaJogaßyne Ydneyuagqn us 6 n a 7 3 y 9 T o s s n ı y n q a y w n u e m

bvogey Ybeuyab u > r T y u r w I T e S b u r p u s T [ e Y I T S U a I y A n p y a y y d ı y a r g

(snsorßr7Ja4) + 4 8 4 s a 8 n Z z u 9 J y e y 9 s u a ß 1 3 a y a s ı T e u o u 9 A L Y 1 I S O d 0 4 3 9

"I uy ı y e p os ‘ P u 1 l d a e y A n

y sne 6rYsunb sneu a g q n s n ı y n g a y S O p 3 6 "67 4 d s a ı p y o n d e s y 9 e u w a g g z y a u e n u a 4 y 4 t u b u a Y y d u n y u o A 3 ]

8 Te “agey 7894 e7 53 6 su ap nu g Sa ul as Yo nı sp un ıg se p Aa qn F E °! p pu n Bu eß yd un g ua p PU LD BP ) SO p UO pu na 44 US p 43 TI OM IEuua goy sdSaIg "a ge y ua sa lm aa

(92 WN SO IB T [O 4 OT UO W1 Is 21 u] ) 4eyuassj m s a ı ß e a b e s s n 4 y a u l a s u l p u n ( 9 2 Y ı u a n q a e u d

89

07 uaul®s -py uasspjaßsne u1 ons

otanıyed

wPeul 33P)

“o4a9ı)

‘wur

opow unu yn)



4

u auomy9saß

anb499®

suaway®d

89 W194 (82 “ıPM uoualyds4® 14914 ® 4a} YPP “1o71om ua4uP44 -wiab pun Bı2392y4 48 ®r nP -

os1®

p 3w ruoaj aap Toyıın wa

einste4 “a enbrYUu® “s1uotßbtIa4 a „einajeg sntuetn>tpld aopua1ds b3P SnI9aP “stutp4o

74?

wnjJusweuuo an aneıbun SI® UaSTaM4® Kıpanm -a5 ° 9", 711m

-jeam ne

„ejdwax® “wn4otdtpn! dod 4oJeu “tueWoyY ıin

naynyul3 a7 59 satp Bu

aıp

sY19498

*‘Jy91T]Ynap49A uaßn 4D ap yane Buntlaıs -arayuariaungsny Jap PUN

403euas,

ıındod 0 (82) |Tuewoy a2ua1uodxa asaıp I\ ST dequay4 Y O T U O W 19uy919294 “7QuypM49 Y40M sje epnajeg4 Sntuen9atp!g 49 e n AP 043919 puauyeM "U>TTAuNnySs atTw ussrugn Jap pue4s uaje!zos U

7z291 ue uyl 49 EP “nz ein)>Iey ayas saıp pun IT9pueyaq 311935 wa2 1ma9 S949puU0S9g UI snıuefnatptg usbnaZ wop 04891) IUW ıy9 ger

„rayyarıyaesun

ANZ

ZUuapus]

abıgewsuasam autd YTaoyayy Sy9sTsus4oy Alp. YEP "UDTTPURISAUSA

patm yaunpeg "uagabnzuspeim JyaT4ag Jon - 251 B134SunB uajuep

-UPW UaUIaS Any yaLfwpu Jap - uabessneuaßnazZ uayastuaußaß Jap 1193| uaura Anu ‘Jwwoy ap] aIdwıs Spun49 WI 9Ip yne Aa gep os “sı633e43S auIas ur 4y9ıu Ae6b pun Zueß unu 0O43IT) I49ed seq

"uag

-ayunz4oAJay S49puosaq SaTp “uagey J44BYUISaBUTD YITL[AOYILS uab -na7 uaulaSs p4AIM Sntyngay SsOp IeMuy A9Q "Opıunm Yuuadsua r bupb

Fa “ap Anu wyT qo A8po uUaqaLlA4A49A YINISPUN 4H USÖLII1A IS wep

Ox8019 gen uerlonnaen dor “TOT yJU940oA U4SIYIIY USPp T[Ia] uaula

Ina Brasund 7593 32348[ uuey uew *usgey 1besaßsn e puLyae) | ND sneaagn 0S So4asL) Yyaıs 4a P ut snııJjnqay SaP usabna7 SIp wnuem “uUapuoMm 36 J 45 eu 3 19 31 “u>rIynep y9Ta]bos puım

ab Sp Tewufa uoyas uem Ss} 3 +44 144nz ua6naZ ua

ssap „ne yane u4ap "vos " u s u ß a ß g a z o u g u 8 p np J n u y S t B u u n y durfbunusn ab1TY1E4aP yas BuaB Ise5 “yarugsuad A

s uage

y 971 pMmuy USYISTWAA “

LP pun

“yYneur43A

Ian . g g P B u n u y s r a z u s g y e u e y g a y > L [ o s

'tesow B U , l y 9 o n Y e y 9 a m z u 4 a a q p u o s

Tınd

a

Bunı

U

N

au

f

an

“2 ye p * “ 2 s t u s ß u n u a g n y u a u t a s

ur Bryn w i a y u e M m A y a s P I N D I P 4 -OINIIP ge u T p " Z u a s t o 0 m 4 a 8 q 9 I 1 T 9 I Y M a n o y p ! ? s u P r I 4 a p au u r y

-PS a8p so “ m a y 1 a a a u u ß u b s a o m e “ q a y d a s u u a d ß s n U a 4 a 7 a U Z p 9 ı Y m 9 4 } d B y n a e a y s ı u q a p u a e p “ A a 0 3 j P 4 8 S 7 [ J P 9 u A y f J 9 u y 9 1 T e 0 z 4 a 9 g 5 1 ) 6g YPS e Y M a a 7 b 1 9 1 U B a a J q a u , U y e a M J a a g s U y o a A J w y 9 l u 185 Snr y n “ g e a 3 y y 9 3 d n u e a y b a ı q z S u t t e “ a u a b n u a a 7 u a p u a u f e

"Te n z Z 3 p s u o ß w o ı g “ u a y v e p ‘ u e a a J u y n ‘ y e y Y b p 4 a d a ß b e u i r n a ) -TP3 Sntuetn o t p r u y o 4 A p I t a s a s a t p u 4 a u o y n u z a p 0 4 3 9 1 ) w W a O p y d e N

"y9Z o 4 w d n z A y 9 ı u u S T T y u a ß t u I s e u g y a u ß s b u n y u a w 9 a s g a t p I I Y

04951) 22P19] Y J u n m u o n U 9 A a M y 9 S 1843 STe us[Tay J u n u a a a a g q a t ı a y 9

Ss u a J u u P y J o q u n W y T

yaura ur u a Y e p

TeydaAy D e S U O p 4 a T y o m g o

“4eIY wur

°‘ (62)

19S

3Y20y uawwou4an 3y91u

ITe4 4O p ‘ o q g e y 4 9 2 d n e y

32289S

I Ppusu usgalu 51T aay)

S U n y " I Y P T u a u

ge >rToyuap

AUS 000°0 5 S I T E a a B b ı u a m

"ORT Yanasp

“Bunadney a g a u ı a s u a V e p 0 S ‘ ( g a „ * * * In) uaßbry n u a g n z u y ı

1.

“uaßun

u y T s a 1 9 5 y J o u u a g * I I e y Y a u U 6 1 a 3 6 3 y > T U T 4 o M y 9 o p

N4 Tuuey uaJy 9 s u u a y a q u n u e ß p u n z u p 6 u a u IPI4 u e w g e p “ U 9 a U I T 9 A A D O 4 S I T )

JOp 7]

ITIıIm bunu

"u82[e y u o n S a y 9 ı o s u r 8 A n y P u n 4 g u a p y 9 ı u

(82 -

„rase n I A N 2 3 4 8 p I A T y I W W e I I S p a s ) a q 09

61

iim Grunde g gar nich t aufmerk sam den Prozeß verfolge. *' Mit ande ren wo r ten : DiDi ese Zeuge ist ganz und gar unglaubwürdig, so daß

die Richter sich vor ihm hüten mögen. Sein Urteil schlient ci cero mit der perfiden Frage, könne Dummheit zur Entschuldigung

l -

der höchsten Unanständigkeit dienen? ("Quid huic tu homini

facias? Nonne concedas interdum ut excusatione summae stulti-

tiae summae improbitatis odium deprecetur?" - 30). Die Analyse hat ergeben, daß Cicero nicht jeden Zeugen der rn sonde ft, himp besc gar oder t mach g ürdi aubw ungl Gegenpartei glaub haus durc für cht Geri dem vor daß er auch deren Aussagen

) rgibt wiede s ander e weis teil auch sie er n (wen ärt, erkl würdig

paßt. e tegi Stra r seine zu g erun risi akte Char falls diese positive

), nnius Caese (P. e Ironi der els Mitt des Teil zum sich ent bedi Er

Clo(Sex. g erun fizi uali Disq he lisc mora eine er t nimm teilweise Ciuns net zeich la) Falcu s aniu icul (Fid Fall m eine dius) vor. In i s n u r e d , s e n n a M n e h c i l h c e t s e b , n e g i n r o z s e n i e d l cero das Bi e g u z t h c i s r o V t i m s t e t s e i d d n u n e g n u r e ß u Ä n e n i e s n i t s i cher h ä W . d n i s g i d r ü w b u a l g n u r a g d n u z n a g t s i e m e i s a d , t n n e n nießen sind, t h c i n n e g u e Z n e r e d n a r e d t f n u k r e H e l a i z o s e i d o r O e p c i r o C t a n e d s n " re s l a r e n e d Falcula, s u i n a l u c i :d

l e t S r e t r e i n o p x e n e s s e d n e g e w e d a ger

g n u f p m i l g n u r e V r e d i die Härte

7

“4aspy

*y

‚-OyaIs

"1487 „otsuods,,

°S NE

"Iy9aagyezoadiiatz

ayas. twg4ETDEER Sseg ‚82 3908) " 2 :£2

or dosze Im rs otrsuods,„ e79P,

.

u

IE IS IZoG1 antun oh 52 "pn "opungsapuel aussııent "IT 3 “ErXy

UOSSIN CH ©0292 °ds “(g6BL) 2

"340yaßb Y189495Sswn4uaßbt3 A49PO

4IM„

:08

nee

“ushes ITayaaydıs ılw [ewuta auaru vouuo)

*"s yo42s

°M

Sustuoay| DR ‘9 &* "S

PISosIN

11935

"e1eBunınog "v.37aBe "Ss "9061 d4op

"V any pay Sso4aaT) aaqn

‘tıbog

°H

34521 °S ‘go6l ze49 *syy99y uayastwg4 us[[®nd usp nz voytxoıpu sap en “194oac “3 uueuneH -H ‘ggz "Ss “vesT BrzdıaT “(Q) yorud saed “A *Ton *7°7 "UL :oTaanpap n7

"6

u "ANJ249 I n p a p S s n q t u o w P u l s e ) . opunJ 2p 3 8 a u n J a u r u a a w e j u s s s e u d w a u u r a t p on b, „ ° 0 2 " 9 3 e 7 8 „ Se LUU9SHP) J e 4 a n , T 4 l A 0 J u a -63583 SNASNAJ 3 w 8 T p u n , s n t a ° „ I r

n b u r , “ w r u a s n s n „ : 6 I * 9 3 e J on2 = 1 1 2 2 " d s “ l ı g e l ) ı “ y o y ı 3 8 S e 4 u a g e f o n " J u y ‘ a y p e y " 9 -g u" 3 1 B u a d s e w e 1 n I x a s

“ı4ala

o1yngqay STuaotuadns w u n J u o q g t I T " w n t u r s i n g “ w xea S T ‘ I w n P y U x I a I s S P ) s n g P e I n 9 p u n w a s 9 S > U n a p x 3 w a p a u a y 3 1 9 e 4 , : 2 1 ° 9 8 e 9 * g

op weI

SIG wauor2pu

on

buweı s o u o u ‘ s a u o j e u a d n y s 4 “ o a

pensusd 91 :9 39) “ „ w a u o r j e y T q g n p O p u e > a t p n i

Ss IyIW wm C063 w e n b w e n d , , u r w e u j s a n , : 9 " 9 9 8 7 €

„FILEI " ı III d s 3 8 “ ( ° z ( e E g 9 L ) " a N ) O S t d s n T u a n d j e ) ° 9 5 " q u y “ d o z u n w " 4 ' z 04d) J w w i u y a n " u ( n # z 0 1 o r y u a n g y I O p e | u a u r a s

Snt4uan

]J any SP3 Pusuypm * 4 ‘ ( g A 7 S ) P s u n r S t 4 u a e r d d o s a p I I e 3 w T seu 4 o l 4 a y s 9 J u ı a y b o m s p e P I n s y u f a e y y f e y S u A a T u y U e I n S T P L 4 *9 u a p P E U T I Ipi 9 P ) u n g J a O p p a u U I 4 8 2 [ 9 p e I s I 1 9 S 4 9 sedtgan 4 9 p u e d ( T u a u r o } e } T w e j e ) 9 p T T y r u “ a u o d u s O T I T O p T ı y r u y g : G 6 ° 9 9 e ) 5 )

StTub1943 u a u s b u p b u s a A SI1TOSUO U I a ı y 9 T a d s

y usopuny

3aß23e 4 s ( " a y y ' a 9 9 ) s n y t g e y A U J ’ A 8 / 2 ) e I i n s u o n O p

u937195 u u e y J O Y I I S

Togom “up

P eIIns "uyy’

Sy

"ızınıs

ıpnas “ E I S O J I N

a el Aye L s e p ‚P 32385 ua u n y B a b u r y g g S s U O 4 3 S ° M ae : E 9 2 ° 5 ° ] “ p g 1 u 2 p ° S , ' S 9 6 1 “ 2 4 u n ı s e u w s g Son “ o l a s n ı y e n I T 0 e m u 8 e 9 I o y " p H ‘ z o " S s " 6 9 6 1 0 Cudpıni 4 8 9 1 5

a “ H u a Z z u ı B a y g a g y t y g g + g S b "DO go Bu p t u a a u g " y p n e e ! d g z g 1 e S q < ] " ] B a m 9 9 [ 2 o n u u e w y g a g ' a y e y : A U y ° A g °P2A a g I p u a u a r z e p u e u o r n y u s 4 s t a w a r g > | uaBu n y u a u u y

e9

63

i e d d u i c s a i H b " o e v " n . : o t i s s e n m . o u p d s n a c i N g : n a l e Caecgei2e3 k c 3, u e 1z S n n a m u e H : o i ct

M. ; 0 3 1 . S , n o k i x le

. f f 6 7 . S t h c e r ß e z o r p l i v i Z , cer

.

. 3 9 . S h o r t S W . 5 1 . a d n e p E 16. o i i n t a r r e a i t n r d h e e c t d i f n r o > u r d | jz. Cice hä n n a n d



.

K

d-

iti

e t k n u p s i e w e r e e B n i e S 8 9 n ; 1 a 4 e n m e d o g w , n e e g l s n s a ü f m n A . Sc: hon. zu . ung ıe n erein r h ü f t s i i e e k der Bew sinnig si

von Vorneh

Klan

n e e d r o w e g

; ) 3 9 u , a . S . f h r 7 e h 5 e . o t s S r s t i ’ e S m u . e W N ° ( u C wäerredem Qui: nti. lian, Inst. a caz B ;

j o i die ja nur fragme

i e t n o F r ü f , s e u d e R r e d n s I . 18. a fe

E

h c u a o r e c i C n o " n e l l e t s t s e f n e T ” n I ' r e d o r e d m u i n d i r o k n e h c s i r e n g e a g n e d n o v o i t narra

. t a h n e h c o r p s e g n e g u e Z r Caec.

| a e t n a o g e s u b i u q e : d " 3: .

r u t n e h a m i t e l e e i b o r p i s , t n e r e c i d d i u q i l a i s l a " f . o m i s , s i u q e a o esusocent m i n a m u s c n u n ; t n e r a b pro

.

0. g a nonia . 1.

aborabam ne

'

‚siil

.

Cae

c.

in eas

in

eis

et

umpsit

” . r u t i t u s i i causä testimon

" . m u t a c o v d a e s s i n e v s i v r e s s i t a m r a m u c "se Aebutio "

A

24:

t i c e f e m i s s i b o r p m i s a u q s e r s a s ip

. s o t a m r a s u b i r u l p m o c e s s i u ä "F a r e p u c e r , c o h i s i n m a c i d e t s e t de hoc

22. Caec. 24:

o g e d i u Q " : 4 2 . c e a C 3° e idcirco

minus

ei

homo minus

d o u q s i t a d cre

d i e t r a p a l l i x tores, e d o u q s i t a d e r c o e d i d e s , r u t e b a h " ? m s u n e i l a idoneu t i s e m i x e a d m , e e s a s s i u u a f c s i e l n l i i m o h d o s o t a m r a dicit qu , t i c i d c o h s m ä r u e i p t m u i b e A e s n I " , o v : r 5 e 2 s . c l t u b e A 24. Cae , o h c o r i e i t H n A " , . : t t e ä r c e i d d a e v a n r i p o r c o h m e t u a se t, das n

ut

r o W n e n i v e d a , " m o a r n r i e c f " e a C g n n u i | n h t c t s i u b e l e z s e se B ) ] 4 2 . c e a C ( t g a S r g o A v u e i z d t z i r m u o k w , o " r . e . . c i C e i w s e u i D i . e t t u l b l Ae o » erden so

hatte:

t e d n e w ver

aa s e d t ä t i v gressi es Verbums Wahl d

"ferr

w n e b o h e g hervor

dient

an

dieser

Stel-

n a t k e r i d h c i s s a d h c i l t h c i s n le offe

O o g e r m g e g u a q n r I e d ? e t n r i _ do hoc nom e r e u g r a e n ji,

n

l e r m u ill

hmen

können,

daß A.

s b l e e s n h n c a i s $ n e e t g s e n g g r n E u g n i e d l l l u a h c t s e h B c e i n S i e h h c i U E h c r i a l u h q o o w l d r i w s n i a t a m r a 26. M m u c m u i Aebut a

u l t n e r e T t b e h r e 2 . c e a C 27.

.

Caec-

Caec-

de De! mplu

, t i x i d Rutilius

stück 31.

n

m u l s o l s c u n a o p n r s e p s i t a c Caeliu o v d a m u c m a i t e m u r e v s u b i r

a d i l a r j &

. r u t e r a t u p m u t P i d e r m c e d i o l n o m „Hoc i t s e 7 t s u i e o O l c i d u i n i Ando u

|

64 32. Caecina ?7. 33. Ebenda. 34, I. Opelt, S. 213; s. Terenz, Phormio. 35. A. Haury, S. 123 spricht dav on, daß sich Cicero seines Humors gerade in den Abschnitten be dient hat, in denen er den Gegner und seine

Zeugen ($$ 10 - 30) karikiert. A . H a u r y S. 124 nennt als Beispiele die "noirceur des noms" (Phormio) und ‚embonpoint des corps" (a lso Körperfülle) (P. Caesennius). 36. M.L. Clarke S. 87: "Römisc he Sitte gestattet es dem A nwalt

37. C. Neumeister S. 130. 38. Caec. 28. 39. Caec. 30: "Verum tamen is testis .. . Cum omnes ante eum dixissent testis armatos cum Aebutio lus dixit non fuisse." 40. Caec. 30. 41. Ebenda.

ERETTT TITTERRST

B

Be

& H

2

ep aap 'unersaq sntiung vap 4a PP

| „ar snaıupıddo apann APR? 40r

-unaag

apanm

pun

ayuaPS

Byuupyag

aıp

pun

j

ı7apuPu4

“zyudop4ar

uap40848

"uasse|

„op



7373

eu

u .. nuntsl usp

an snırunW 9Pp sap apJow43

uar,dou>s yne4ep

us

2 any

vuf

saut®

p

snransv

u3s

udt94 ls SauuPM vaßbunf u ay Z ut3 u9t „a8 'wnutapı sne wautas N Ju4aN uarsund

-sımab

Sautl®

1uoweısS®]

sapy sn>ıuerddo

sarıudsIe

9£)

°

'(6E

Buny»ste35s}

uvaweı5®l

ataal (ge) Bun :utra

w von autad aut?

Ssndtu

3917 zuab u9euPO

tYuy 9uaq mrue49N abe .10s yartr40

AR yane ap pun FARBE ZZ

:

u pun A916 usp usbab yeH

auiau)sae nea4 UVaITINy4

| 2$ ul? se 6unt13 -aey uor ‘ ‘asojjebnz u3s9q ı1wW y21S ua ı513738 eiyabuy sap JaIınW ap

I5uUIBu

sep ‘warıb UON 049351) 191 aq4uaN uayaıqaßbue uap “nz "snaruerddo S®P uau9a >SqgY u9ls49 WI ydneH ua7s1a sap YY+1Uy -usıaea (g# - 01) sırey

612594494 I19Yy91] -(z) wartaasnzbtyyata "Oqgeu 1

-Aus430 Jap ur yaıs aıp "aupyyesbunyaarsag Jap UOTSASA ab12sun6

-un snıauang) any aıp “oJAanpaq uaßbun4aynysny Aa4abup]

S9 puauyem

“ı2s 1epunabaqun aeb pun zueß Js ep “ujspueyge ZUNnY 49 apıam vesara „"(1) sep4owsyt9 sap wsp I1u S49pue AOp “SP4aM Uasse}aq 1T990M

bunu9sısaqJar2ydıy Aap JAnMmuorA Wwop Y1u [19] SuTa JOp UDTS

“ysspimus w4O4 uaq[asıap uaqa ur S4abeIYXUy SOP 3pay USpuayaıs -2q ua]1a| 12mMZ Sne Jap 3p4aM 43 "STUIUUSY UI 3Ppay Jaulas adP] -uUy S1p Jaqn 43JU9IY 3IP 04391) 42495 Pay Jaulas uulßag n7 "(6) uwaydıa4aa nz Snatuerddg sap 6bunftarunuan 31p un “vagey usydoIsaq wntd3] [oYAaIyUIIy sep yaıqaßue

11os sntyuan!)

Dunuuequan aıp ur snaruerddo Burb Bunjragunuaan Aaulas yaeNn "ua

"ı21858q nz 25319 Jıw SntYuan]) “yyans4aAaA aqey SY1aSAaULlas Sn)

-ıueiddg : ‚ e e 0 :. 4e M U S P 4 O o Y M ] a p u e y S a n q I Y U a N s ] a ) p a b e I x u a y u l a w a p ul ‘8224ns FURL BAyEL WOA UAAYPJAB AJEAIS U1a „ne Junmuor , „snatuetdd0 (1) uaqey nz 294y1Bdaaa ul® yI9IS puauypm Jalap purup

snıq v SNIIEIS JaJeAyaııS uauıas “ABıpınyasaq apına snıyuan!) |

V9Zo4dye4Is uay9T[Juay,g wauıa ul sny!qeH

er zunächst beha uptet und z nicht Cluentius,

Nach dem iudicium Iunianum (9 - 16I ) b e h a n delt er im zweiten Hauptteil den Giftmord des Clue ntius an Oppianic us (160 187).

tet,

ille

mat

impı

mord an C. Vibius Capax (165) jüngeren Oppianicu s (166 - 168). Dan n untersucht Cicer o die BeSchuldigung, Cluen tius habe im Jah re 72 v.Chr. unter Mithilfe zweier Sklaven, des Strabon und des Nicostratus,

sowie eines gewissen M. Aselli us den Oppianicus vergiften lassen ( 169ff.). Ausführlicher behand elt Cicero ei Sklavenzeugnis,

187).

auf das

Im Schlußteil

Personen

an,

sich der Anklä (188 - 202) seiner

schwört die

die sich für Cluentius ein Richter,

Darlegungen

von

Beweisteil

den gegnerischen

»

und

zwar ein

Zeugen,

(argumentatio - refutatio). Ein Gru nd dafür mag sein,

daß diese Rede nicht schulmäßig entsprechend den rhetorischen Vorschriften gegliedert ist, son dern dan z.B. narratio und argumentatio ineinander verwoben sind. Aufgrund dieser Eigenart der Disposition kommt Cicero an verschiedenen Stellen auf di e Belastungszeugen zu sprechen.

mul!

per

67

Ci t nn o ne er ic us ic an pi Op s de n ge eu nz ge Au en lt el Als einen best huldi

sc be r wa us ic an pi Op '! s. iu nl Ma Q. n ir mv iu Tr den

er habe den Asuvius ermorden lassen (38). Doch lesen. IHOBE wurde vor einem Dreimännerausschuß 2 behandelt

hobeı en

ser Avillius, der Komplize des Oppianicus und Mörder es en

vius, ein Geständnis ablegte."? Daraufhin ließ Q. antius den oppianieus aus seinem häuslichen Versteck hervorziehen.'* An dieser Stelle setzt Cicero mit der Charakterisierung des Q

Manlius ein als jemandes, der von Jugend auf nicht nach öffentd en hr wä r de n er nd so e, bt re t st ei gk ti ch Tü ch na d un rn te Äm en lich

n he ec fr m ne ei von es lk Vo s de n me im St . die h der Bürgerwirren durc t er rd fö be e ul Sä r de er eh fs Au m zu und unanständigen Possenreißer ei gl be er el vi n te or fw mp hi Sc n de n vo t, of er r e d zu i, se en word n no s, ti ra no ue iq er pl um li an "M 9: (3 ? r a w n e d r o w t r tet, abgefüh ti is ex m lu ul n no , s i t u t r i v a i d u t s n o n , a i t i r e u ille honorem a p e u q t a i t n a l u t e p d e s , t a r a t i g o c m a u q m u m u t c u r f e a n o b s i n o i t ma m a u q d a m a n m u l o c m a e d a s i t a t i v i c s i i d r o c s i d n i a r r improbo scu i l u p o p s i i g a r f f u s m u t t a r e s u t c u d r e p s i i c i v n o c multorum saepe

pervenerat.").

s u i l n a M Q. , o r e c i C t e t p u a h e b g n u r e i s i r e t k a r a h C Nach dieser n a d l e G m e s e i d n o v , n e f f o r t e g n e m m o k b A n i e s u c i n a i p p O t i m e b a h n e h u r e b h c i s f u a e h c a S e g i d n u k n e f f o t r a r e d e n i e d n u n e m m o gen

lassen. '

Triumvirn Q.

i C t g i t ö Manlius ben

i n a i p p O ß a d , n e d e r u z n i e n r e t h c i R n

, e i g e t a r t S e r u n l i h e e F s s e n i ür e r e f p O e s o l d l u h c s d iche un m e d t i e s t i e k h c i l t n e f f ö n e t i e r b r de . galt. e r b e t h c i R e i d r e d , n e r terisie

n h i l l i w o r e 17 Cic

vielmehr

4

arak

n e h c i l g ö m e l l a s u Oppianic

n e h c e r b r Ve

i s r e v t h r ü a m g e b d n u z Er n a g n e n i e m ihn als u nzuhängen, d l i B s a d chnet

i e z e g s u a t ß a p u z a D . n e s i e w r e m e n zU n e i h e c u z r , e r d e ß i e r n s e n s e s o P , g derbten M n i l m m ö k r o ls Emp " d n n e a g t i S d r ü w b u a l g g i n e w d n n e u t chte O S i e s r e 8 1 ; t s i h c i l h c e d best frech un

j

icus

nichts

l h o w b o , e b a h unternommen h c r u d h c u a eugen als

68 dessen Testament bewiesen wurde, worin der Name des Oppian,

an erster Stelle stand (39).

"eu

Nach dem iudicium Iunianum (9 - 160) behandelt Cicero. ,; schon erwähnt - zu Beginn des zweiten Hauptteils (160 - 163) angebliche Missetaten des Cluentius.

Beschuldigungen erfunden und angebliche Beweise in die Verhan. lung eingebracht, damit man sie nicht als die schlimmsten

Schandbuben (omnium turpissimi - 160) entlarve. Die Anlage hatte offenbar mehrere Zeugen vorgeführt, die aussagen sollten,

Cluentius habe ihnen Unrecht getan.

so soll das Gesinde des Cluentius dem Samniter Cn. Decidius

in einer Notlage Schaden zugefügt haben (161). Daraufhin habe seinen Mitteln den

Decidius in der beschwerlichsten Lage geholfen, eine Handlungsweise, welche der Samniter sowie alle seine Freunde und Verwandte anerkannten.

In einem anderen Fall sollen die Gutsleute des Cluentius de

Hirten des Ancharus und Pacenus handgreiflich Gewalt an getan hä ben. Als Beschwerde ergangen war, ging man auseinander, nachden der Sachverhalt geklärt worden war, und zwar oh ne Prozeß und Meinungsverschiedenheit.

In drei weiteren Fällen, bei denen es um Erbschaftsange legenheiten bzw. um den Kauf einer vermeintlichen Sklavin ging,

habe sich ns I Bon „roffenen gütlich geeinigt. Diese fünf Fälle stellt

a |

ran ander® pen.

Zunächst wirft Cicero den Prozeßgegnern vor, Sie hätten die

Cluentius sich großzügig gezeigt und mit

sie

Cicero s

u

Negatives aussagen. Dabei fällt auf, daß Cicero diese Ze ugen de

n vo n Ab ge se he n be sc hi We mp is ft e . ke in in er des Prozeßgegners jeweiligen Namen und den Sachverhalt erfährt der Hörer nichts über diesen Personenkreis. Man könnte die Darstell ung der genannten Zeugen und deren Aussagen als objektiv ansehen; deshalb

hätte eine irgendwie negativ geartete Charakterisierung nicht recht damit harmoniert. . r E e s e i d e g a l k n A e i d o s e i w , e g a r F e i d n u n h c i s Es erhebt h i n ji n e g a s s u a n e g u e Z e h c l o s d n u t g n i r b r o eignisse überhaupt v g n u t u m r e V e s e i d d n u , e s i e w r e h c i l g ö M . t h e i z e b n i e re Strategie Ge

strat‘ führt

dureN der 9

ten f Enni Dars

bitu zeic

ner!

be

Opp die hat Che

de,

be

-

tius nicht nachteilig sind und über einen es

hl

‚achd®

f Tr.

R

N r n W

‘ ’

69 e i w h ic h c i l n h ä o ” r e c i C t a h , t e d n ü r g e b n u t h c i n h e je sienerli i e T n e n i e s l i e w e j r u n a n i c t a e T a C . A r ü r f e ß e d z o r P m , i 1 n o ß ‚cn a d o s en,

s s a l e g s u a s e r e d n a , t r h ü f e e g s n s a e n d n o pestä u z t i e k h c i l k r i W n i h c i s e i s s l a n e n i e h c s r e anders

m h a e h c c n s i a s n e r o f r , e h d ß c a i d l t u e d d h r c i r w u pen. Dad e di nn we , bt re st se is gn ei Er r sachgemäßer Darstellung de a t v ch li ch sa Un zu s , da el tt Mi n Ei ” . t strategie dienlich is ist die ungenäue Wiedergabe der Aussagen, die ul einer g un er si ri te ak ar n Ch le ra ut ne t er ab es nd mi n, zu ve durchaus positi führt,

der gegnerischen

nn na ge ei zw in e wi , nn ka n Zeugen einhergehe

. t g i e z e g ) e d e R r e s e i d n i d n u a n i c e a C . A ( n e l ten Fäl

n e s s i w e g m e n i e , n e g u e Z n e r e t i e w m e n i e n o v t Cicero sprich r e d n o v b a d n e l l a f f u a h c i s t b e h g n u r e i s i r e t k a r a h C e n i e S Ennius. a H . n e g u e Z n e t n n a n e g t t i n h c s b A n e t z t e l m i f n ü f r e d Darstellung e b o r e c i C . n i e s s u i n n E s e d r e t ü bitus solle

im Besitze der

n e n i e s l a s n u zeichnet En i

G

d l ö S " n e n i e , r e d m u e l r e V n e unbemittelt ha n e t l a h r e v g i h u r e r h a J iele

v h c i s r e d , s u c i n a i p p O s e d 0 2 " r ne

s u i r a n n e c r e m , r o t a i n m u l a c m a d i u q S n e g e s u i n n E c i h t s r e e b a h s be (163: "E e g a T s e n i E . ) " . t i v e i u q s o n n a S o t l u m r e p h c i i l u z q r ü , k i Oppianic lagt, und

k r e v l h a t s b e i D n e g e w s u t i b a H s e d n e v die Skla e h c ü r p s n selbst A

a m u z geltend , n e l l e t s u z r a d nden

s u t i b a H n e g € 9 , n e n habe er begon a m e j s l a s u i n n E t i m a d t h c u s r e v o r e c i C ! 2 . n e t ch i e k g i g n ä ann

n e h c i l t f a h c s t r i w r e n i e s e g l o f n i der " " t f u a k e g ihm n o v r a g r e d o t s i n e befang e i z s o r e c ‚

r e g ä l K m vo

wurde.

t i e k g i d r ü w b u a l G e i d ‚

n e d o r e c i C t b i g d n e ß e i l h c Abs i e s ß e z o r p t a v i r P in einem

r e w n e h e g t n e t h c i n V s n u e z r e i s s e z o Richtern r P n e h c s j m a i n m u l a r c e g , ü e r t t i d e r c n e g i e h i w m e f a ner Str r o V n e d o r e c i C t h c u s r e v g n u t p u a h e B e f a r t S e n i e r a g o s m h i ß a d so e b o r e c i C . e b a h zessiert

zutra-

der

wenn

Rede fü

t r e i t i d e r und disk t l ä h , ä a n i c e a C . A r

ihn. , o r e c i C sich , t h e g n e g ussä

a n e g u e Z n o v e h i e R r e n i e g n u t e r i d e f u w a e r e t ie B h e g h c i l m ä n t s r e u Z . e enfolg

h i e R e t n

70

Ex

Aussagen jener ein, über die er sich nicht in Negative n ,,,

äußern gedenkt, um dann erst - gewissermaßen als Hönepung, einen Zeugen zu Sprechen zu Kommen, dem er vahlreiche son... Eigenschaften zuschreiben kann.

In dieser Reda geht ice

zwei Zeugen ein, deren Unglaubwürdigke it er Offenbar n

ayf

will: den genannten Ennius und ein en gewissen A. letzten.

A. Bivius war Schankwirt in d er latinischen Straße » e i n sen, gastfreundlicher Mensch (163: "At que etiam, ut nobis ren untiatyr hominem multorum hospitum, A . Bivium quendam, copo nem de yia Latina, subornatis qui sSibi a Cluentio servisqu e e ius in tabern; sua manus adlatas esse di cat."). Dieser sol] also er klären, er sei in seiner Schenke vo n Cluentius und des sen Sklave n angegriffen worden.

müssen,

Cicero glaubt,

und er will

diesen

Vorwurf nicht entkräften zu auch über den Schankwirt nichts weiter sa-



25 es

falls er

»

wie es dessen Gewohnheit In einem solchen Falle werde Cicero ihn so empfangen, da}

ihm leid tue,

Sprache, Cluentius habe im Jahre 72 v .Chr.

ter Mithilfe zweier Sklaven, sowie eines gewissen M. Ase

den Oppianicus un-

llius vergiften lasse n (169ff.). Zu-

nächst versucht Cice ro den Richtern wahr s c h e i n l i c h zu machen, daß Oppianicus entw

eder eines natürlic h en Todes gestorben ode r, wenn ein Verbrechen vor liege,

mordeten

zu

suchen

versucht habe,

die

sei

(175),

Sklaven

Straton

des Oppianicus hinzustellen,

un

handelt hätten (176ff.).

hafte und

in jeder Hinsicht

angesehene Leute

(176).

scharfen Folter blieben di e Sklaven bei der Wahrheit u n d e r klärten, nicht das mindeste zu wissen (176). Nach gerau mer Zeit wurden sie nochmals befragt, wobei kein Z wangsmitte] Schärfster

GB

-sapue4s uaßrpunmgnejb Bruam P

L1y994s2aq sauld aabruoyaßuy pun y>a1

‘ ta4uassod g a 4

A ob!

pug2sueun

92549

sIv

pun aeusauy se yuupuaß snriuen "D apınm aBn2Z 1earp 04891) "juaıpaq U9POyF9W sauapa1uns49 27 uay>s

s 2q16ua snıyuanıg ung apey Jap U!

uabn

.

uUS1s gep “uaı a9sıe326 sıe agya yatmyluaRalsqeAy4 uspus Ba6 ap Buntj27Ss4eg AOap P 6unfm!19I4n9g n =

1) 9% aııınyeu 0499 SEP yane y 110902044 33z2349saByne PISSPS uoA 193S 19 P yanınz ısq jg yassel nz vorl 3 | Zu9 -gnw “uaydTa44a nz SaIp un ‘< ay7y3ey Y191 -ıedus639 atp „ne pun PISSES u pu Bunyaım 9249048 yarıyayaıs 4a WOP yr

nmaor U9Pu -356 snıy2y uap ‘“yeyardu] Jap ya M “uas 1 3 A a A y>s pun zq49p -abuy sap Jayıny atp “eISSPS yarıpue

UUAP u80 ‘ IIe3 48 | p P e p d e u e n y ‘ s ı 3 a 1 y U u t 6 I s w e u n u p s y z ı n w “ w y a u l l d y a u an _-un "2328 usßrugn aıg -EINS S1p ueu a

l2

4 nz abessny ay9sje, aura

[Tom yyaugaın “U[3I41WA3 NZ

“uabulmz u

YTaUAueM aıp ayad

ge N af APP Ayaru so gep “Dyuaua a r N u u ı p n a y s o e u u b w a 2 u a 8 ‘ 4 Q usßna7 IQ *(ZZ21)

apunm uassegaßsne WO}

u. u

“uassnw nz u s B b a T u a p ı m

abessny a1p

"v SYUTMY U P y 9 S s a p “ u 3 4 a p u e p S a p

-snIJt u e r d d g s 9 p A a u y g [ a ß e ] p

un Jopwna]4ua A u a w u e s e "sntuuJ ‘“uaßn a z T O M Z 0 4 3 9 1 ) 3 J u u p u u P 4 e p y n j y a s u y w ı I 4 9 4 1 q u n a a A n z 3 1 5

‘84uuoy

u U 9 J y a T z u a A

"uayduwııß

sulas UT as u a g e p “ a 3 3 e y J 4 9 p u P p u a A 4 4 P A 9 P A e q u a , J 0 0 4 3 I 1 9 u a ß -BSSn y u 3 a 1 3 p “ u 3 6 n 3 7 Z Y u n , u o A B u n 2 j 4 1 3 M a g 3 1 p u e m s 4 J 3 p u P z u p g

el

3

azul3

ur 2u0q3 49

d auras JOAN "92 l 4 o u t -uau4ypyj4a nz UOSJA s a y a yas aut95 uf bunpe IT el auarıam “Bunpequrg “ayua "vy ayatSs u ara syars n e n a k S " } l o w z n 9 8 5 2 -1amz Bunyastwuon "921 D1S ıaq 99>% “ayay4ımaq U r u N snıarg "y S®p EL LAEE ap "ITım uayna4onday t Y1W o4a9a1) EP u a t y e u s -B1zossy (uope]ule) uew4aund u “ l u a t y e ası "uaapuoyyne - au P st eul99®) T O S “pinaje4 snruenatpt4

-yuan]) 'I2

H sch ng 2 0 I ° o d 2 1 y „y1dao> auayad or1qP * puenbt1® a rgz cs dan) IrTqen STA4DS und o ejaystawnaN "I "61

-g12 °S orsıpni

35ssa wnyu 5 9 D o u s 7 e sor wanb snıa ‘yeq

usty>D1p bye wn49Stw

Be: [ıd uawou TE a

0494 wny Sl

tit Juawe4Ss9} snei ng Vu

t a u 2 s u a ı u n

nz un

“aYJ

ea "Jueu o u ß ı “ s n p u o d T34 a 9 s n ı n y a n b s n ı 2 0 4 “ ı 1 ı n [ o 9 oT4eu e3s t w e n b w n u w s p T y 1 2 w a u o ı ß T I 9 4 w n 4 o T u o w t 2 s a ] : 6 ° % " 9 0 1 3 4 IIIM sneury 4 9 J n e u o M m “ y > t ı ı n a p z u e ß 0 4 9 3 1 ) 4 1 5 e s u u e p y 3 o g " u s "1939 u a j f a ı a J n e 9 S S s T u j J u u s y p u n

Bun p g ı g U S J R u i n z u a y 9 a L ı g 3 ] "®IA yne Ip p u n u a 1 a s u 9 2 4 9 M 3 q n z A T Y ı S o d s j e S n e y 3 u n p 3 1 p ‘ n e "lyey9 s u a ß ı z S b ı u r a Y I y e z 4 3 z z + U > T u d s g e + 1 8 4 6 T p u n m a n e 4ya ] g a p T a u f A l 0 o A w a s a ı p u a T y j z o p m u i q s o u a y u s s T u d 3 a 1 s g e p °Ip “ a y d e s z p , 1 9 5 « 1 8 5 w e s u t a w a ß u o r I e S e M " u r u a u T a w a ß ] e w i u 9 6 n a 7 3 1 p

Unysne sTe w y 9 o u 3 p a y J O u T 9 S „ n e f u a n W I

I4ab 049919

s 4 9 p u a d x a w e n b 0 3 [ 0 S a u e u a u n u e 9 w W P I L o u “ w n u 'Iuo) wn> w a p ı n b a " 6 0 € ‘ 9 / 7 " Y e u o 3 g q “ Q u 9 g n P }uawnßuy ap B u n 2 u a m a g a p ı 9 q 0 4 3 1 ) a y y e y

u

81

y

pnd wn) oyuenb 23 »1owa4y Onb “ayo rdejg

nsse anzu o)an] sap Bu

6bny 43 0€ -yaapul -3g azany autlea YIOU y uabes nz SaP -ey y2og *(Y91edn) wn>)

‘198 991) yayun 04

“71199 s

uap S9 yep soJAnT yYDSsunM JOP y>ou Y X1P jtytn :0l un» ‘y24u9paeg ponb Y1 Ö6y4ne 9 6naz ste 5 sıyaTu "APM uaj94279

unu aqey Ye] Aap Ul

uayajos

-19]

-9e1d

«besaß

u9saMmaß -ja49dn)

[ag

sapu9a4se1

"W uabab J49P “o34nT nmqnel

9 91Pp u9a6n37

punsg -uasse]l Ua] -uauuay4anzqP a zyEe

orn UAOWMY 13q 3584 yorl 'gejuy uruaryoy osiOST e “2a4ı9s gen uazyassneu

uassımad Jul

}

yaanp Uu>!

y9tu

19694 Jap u1

aybryseyuassimad yaeu u9 bessneuaßna7 vew uuey “ua24yde4} Ar jıaysnz4el? a u : z puaJuRM : a1ıdızutud ty9at4b -g’ 4aruNn usqt ua6naz ayds sıMmz patyas a y uabnazsbun4Sse19d

ay9sıu

12q 1499 JON usabessny y uayao4dsaßq® yy9 e n s 9 S s14

R *Yuag o ıayßtpunmaqne]9 UITTZU 9WeN ı1w 315 auy u z n uN wju9uuaud q ususp nz patyas4ar

U oJa919 ASAN urawaßt ie JN -nea6 uabnaz ap

yaıs

Yey Jaustg

-usapa4nzuloa U9bnD7

ruam “uequnds pun UITTINOP 4ab ıaqn Bunursy druuLy5%d auta

aıp 91 “ q 9 4 9 auoynz uap uutrbag nz SY1 spo Jyaw ‘aapaım Jowwt ua yuR ure wney ur aIm "Snjew4o, » -19 y2ıs Iy4nwaq 3pay U34OPUr s

s3 nn unpuapa4) uou [aA Wnpuapa4D PP ı

*“anyarow STIDTP anbsınb

e42ap TON Tal, I Jıs eınb “enyaduad auoıye4o sapıy snq12sa} Tu wıus 2aq80 :g ‘/2 ‘A "do *"4suIl

“Yeu abesab uaßnaz ap Y189YÖdTpunM

-qnejg Anz uerftguind sem “JuaUUT4a ue4ep [ewuta yJou 195 S}

y 824Ww1l33 -ura neuab Aapfrquayye4eyy9 pun uaßbessn

ay Jayydıy 91P usyuayas Iraybrpunmaqne]9g aut

. ua “ua1Tos rıyebeu Wap a u g a u a r 9 y " 3 en usp 1Zzusub 4 ta sortie" yane 1aae stıen sontans vsönazsöungserag ara ‚pi sddnubuayasuay

TEN ueber

OEOR ENeUDunP STTS2 UrB NO 1159q aau1la von 2auy9ıaz a3 "duraq bun?

u a M u y A n z y a b t p y 0 4 9 9 [ynn eu

_*

-J3lH

I) sep

‘ UlD purm 194 “yIt[Ynap uauyey4ua‘

sne JyawjaIn " M z q u a p e 1 9 6

18 4 S ® U a U a p u o A s B r I 4 p 8 u a 4 n y Y a y p 4 ‘ 9 p a 1 ı y 9 u q 1 a a u b 9 u s n yazoıd wasaIp nz yep

80

pallore dixit. Ferner soll Lur co im Zorn gege haben, weil dieser einen seiner Freigelassenen" Finlacecus Ausge ine " a g : lichen Verfahren verurtei S c h: lt habe. >! Cicero versucht e n befangenen Zeu gen darzustellen.

Einem weiteren römischen Belastungszeugen, wirft Cicero ebenfalls Be fangenheit vor. cero

ihm, daß schließlich se in Gewissen den Zor Cicero erwähnt, Septimius sei erregt

ten römischen Belastungsz eugen ‚» M. Flaccus verfeindet, weil di

Caelius.

Dieser sei mit

eser ihn aus der Richte rliste ge-

strichen hatte. > Denn och habe sich M. Caelius beherrschen können und nichts Belaste ndes gesagt." Die drei genannten römis chen Belastungszeugen M. Lurco, P, Septimius und M. Caeli us » über die Cicero später noch einge; hat er deshalb kurz charakte risiert,

um deutlich herauszustellen, daß sie - als Römer - gewiss enhafte Aussagen machen, auch wenn sie sich durch besti mmte Gründe veranlaßt sehen könnten, sich anders zu verhalten; sie heben sich - durch ihre Gewis senhaftigkeit bei Zeugen aussagen.- auffallend ab von griechische n Zeugen. Im weiteren Verlauf k ehrt Cicero wieder zu m Thema: der Griech e als

Zeuge,

zurück.

Er behauptet,

ein griechischer Zeu-

ge trete stets mit der I ntention auf, eine belast ende Aussage zu machen, und seine ein zige Sorge sei es, beim Verhör bloßgestellt zu werden. 30 Cicero st ellt sehr ausführlich das Ver hal-

ten

der Griechen

und

Römer

vor Gericht gegenüber.

chen sei der Eid ein Scher z,

est,

Flac. 5,

12:

eine Zeugenaussage eine Spiel erei,

ius

Für die Grie-

iurandum iocus

testimonium

ludus,

während die Römer darum bemü ht seien, Jedes Wort zu bede nken, 3 7 nicht übereilt, nicht im Zorn, nicht mehr oder w e niger auszu38

sagen.

Im folgenden geht Cicero auf die Vorbereitungen des Prozes-

ses, die die Ankläger getroffen haben, ein. Dab ei wirft er dem Laelius als Hauptankläger v or, er habe auf verschiedene Weise

die Provinzialen dazu gebracht, als Zeugen gegen Flacc us aufzu-

treten:

diejenigen,

die

die

Heimat

nicht zu diesem Zweck

u E

ver-

-O4d uSpuay9a4sue wi 8149, SaTp op. yabeuy9d n

ut uabnaz 3ıp “uastemeq Jua[e]L U1T9S Y5UO 9 -ı81 wroeq !uowwouaß Bunuueds Jap YUaWOoN ulg 7

-usp4am JUuupydoue aydfos sTe Aayaw JU9TU u

abnaz 97°

112yuowwouaß

un un v u Y I e b p a a n U u 6 Spunag u] "uauyauue ayatu JrayyaııTarued

-uT340AUN uauy! Iaq uew auugY U4OyOSUI "zuuadt

uon buauıs Juaıu uaßnez uayastuaußeß @!P u219 as pn

-Jom 21aba1saan puersnz uayyasıRyad WI von Son 1bataaruru

-36e| uaIIT4p we uaqeruyas aßb 4or IM ya ya tu ua p

abe] uarssrgte4p ue Isua uaras ars “U919° Ba

5 Aussesuan

-un y3ou asney nz a1s uuaM Isq[as “uu9Pp «soj349M 1184

vopal 3ne “ua un

us19s *uagqey uaqabusqn 491499 WOP uarerzuraodd 91P ern an dsıaa ny»94 .

-ın 310 „,"ualaıseqg uadunyoug pun uay9a4u9S 4NP vaaund \ ‚ne ‚& Dun zue6 aıp “us1os uapuom I4EqUTOJaA USYISUaN uas 0] 49PUOS -27ey “uabryuag2y91Ta]T vor aıp “uabun4ayny un uU

“usabessne

-usbnez wn Ayaıu osfe yaıs afpuey S3 "uabnynznZ uapeyussS SOYEEeIS USU9STWOA Sep Aarau woute ‘“uazınuag Y19yuaba1®9 apaf uapunMm Tpueuy uabessneuaß

-nez wn Adneyusan Aaıy yaIs se go ‘assnw uayn4d Bryuemuaßbaßb upuw pusuyem beuJaBuor s u “ 3 n u pI J S a S A y U n E g I a S 4 n p u O b S ß a u U p P I I a I O U asaıp :Ssa4uan Uabeab Yazoud WI

U8bna7 aIp „ne 4a ISTOMAOA

Taqeg

"uowwo y Sp ue 4s nz us Bu nj ww es us as y[ on Ua yI sT ya aL ub 19 q as sn [y u2 sa g a1m *ISy9Bunz JqTeuyas aq 43 " u 9 S T 9 M a g N Z J 4 y S 4 O P u U e Ju U1 Ia } n ®

uabessny yauyı + 1 9 4 B 1 S O o ] J 4 9 M 3 ı p “ u a ı y 3 a n s u a A 9abes nz ‘uowwoy -Sny anz woy yIpu “ I e y J U O T S I T T g o w z u U t A O A d A 8 p S n e u a ß n a 7 S n t ] 3 E 7 9 S T O M p u n J u y a y 9 f a m y n e «

3448 D U l 9 S a 3 1 m " o s u 4 9 p u o s ‘ U 9

tw Iy9 ı u y a n e “ B u n y e u s g

ITe o1p “uspuo m 4 g e y 4 o b a s s n I u 9 s y>sne] yaunp uawung 31P + 4 3 4 y 9 n y 9 s a ß u r a u s y s 1 a y a 1 p * 4 z 4 n 2 S 4 9 %

Nzyo 4 6 b w a u ı g ı r w ‘

82

=

Was bisher an der Rede für Flaccus bes onders auffäljr

der Umstand, daß Cicero unermüdlich den Zuhörern

mit Nachdruck einzureden versucht, daß die aufgebotenen 7 nicht glaubwürdig seien. Dies tut er gewisserma ßen unmerk

Eugen lich,

so meint er, er würde auch einen Mann niedrige r Herkunft Vertej. digen, Flac. 11, 24: Si quem infim o loco natum - defenderen tamen civem a civibus communis humanitatis iu re ac Misericordj,

deprecarer, ne ignotis testibus, ne inci tatis, ne aACCusSatorjs consessoribus, convivis, contubernalibus, ne hominibus levita. te Graecis, crudelitate barbaris civem ac sup plicem vestrum dederetis ... Das Zitat beinhaltet fast alle bisher erhobenen Vorwürfe. Cicero bereitet also sehr eindringli ch die sich an die Plädoyers anschließenden Zeugenbefragunge n vor. ® Nachdem Cicero die Zuhörer um Sorgfalt gebet en hat und vor Lügen gewarnt hat, will er im einzelnen die Beschuldigungen der Griechen und Asiaten besprechen. Als erste wird die Gesandtschaft aus Ak monia aufgerufen, als deren einziger Vertreter Asklepiades erscheint.’ Cicero stellt ihn in ironischer Weise den Zuhörern a ls einen Mann von Ansehen dar, denn er sei in seiner Vaterstadt in besonders schändlichen Prozessen verurteilt w orden; zudem existierten Aufzeichnungen aus Akmonia über seine Un züchtigkeiten, Ehebrüche und Vergewaltigungen. "® Darauf wolle er aber nicht näher eingehen wegen der Obszönität.*? N ach diesem Charakterbild, wahrscheinlich um Neugierde zu wecken ‚> geht e r auf die Behauptung des Asklepiades ein, es seien 206.000 Drachmen öffent-

lich gezahlt worden. > Dies sei ledi glich eine Behauptung, die durch keinerlei Beweise gestützt werde. Des w eiteren behaupte

Asklepiades, er habe diese Summe sel bst gezahlt. Cicero bezeichnet ihn als einen besonders sc hamlosen Menschen (homo impudentissimus), da er vorgebe, diese Summe se i ihm genommen

worden. 2 Cicero selbst legt aber auch keine Gegenbeweise vor;

er greift eine Aussage des Asklepiades auf, derzufolge die Sum-

me durch A.

Sextilius und seine eigenen Brüder ausgezahlt worden sei,” die nicht vor Gericht geladen sind; dennoch forde rt

Cicero, sie sollten die Behauptung des hsklepiades bekräftigen, wobei er seiner Sache sicher ist.

Cicero will den Zu-

Diese Gem

Schriftst

aufzutre

stücke v

keit ver schen

ve

an ande

Wagnis

1e ı1wep UUPW uews4yupM®) 5 . -stp aberyuy vayoı2uagag Jauta 194 U rayrasg UassaPp “ut®s nz

uasaıp II1M 04891) „„"araydneyuag 49 ,g

sayıy ayastwa4 abtp

us6ıualsep uerpuemuay urs ‘2qneıbab Jud!U “ ssip uaııey sassaz

-ınmsuane42uon pun auayasabue T34P ar rasen uaul9 ‘“4aqn

-oudsataytaug saura aynezuan ur "uuen UAAUHT

315

„nJebAAUd us

-uaba6b snaJef4 uaydıpınyasag UP o4a91) N neusa gorıbipet 43

-uueyaqun ae6 pun zueb wasatd gg" FP@Pı eu us1uueyaqun Uaula pun sqey uayasaß af uyı puewall .g ein a,1amzad

un yaıs sa ıtam “yraybrpunmgne]9 aul95 #1

[arm

-wyauueun An) satp 4ap “04a9T) 79 „ıuezab ul

“°

hesusm AeM S.dop

quabrarsuaa y9TT3uayy0 Sn99eITd SPP anan id ST 8 sep Buns se,

-nug seutas uaßguaan sep !puauuny1ap24 ET unau uoa Buny 1a1b -ay Jap Taq aem seru psäl „g’U tas nz VAAP TNS

-3g ur

s Susgey assey

‘usqababue YT9y 4yeM AOP uaßa ßyua

uayıRu 91° 6 a7 -SIEPIS uayaJstwo4 4ap vor p[39 I[9TAnz uU9YITOM souusı En ua6n asatp aTIv gg" FunqaBuro aInog Jap ur

zy1S

pun

u9bow4o‘

9qpey

pun ıf1a21n4sa Bundejyasuaqun uaßbam yaop “YnaTnog JEM - 4ByDs -2puesag ap IdneH sep - seruesk]

-49ıA

(

ot90s oud 43 TYJ4ny)

‘aBbnazZ 33Y14p JOQ

anauyun pun

STyeYsqaIg

"YITayun

UaBbaM SITau

-3q den SOp3woyIN :s4aIIvV UayaT1Y4y49R42Ja2q SaUTO ZI04% InaLnog

ıy9Tu apunm SsapIa[y4e4aaH *3Z4nuaq uabessny AauyıT

Buny9pmydsqy

y/ - 194 B

sauupwW S ep “uag

Anz Bjoz3 uagtw Syas ııT[ odje unww oy Jap PAIM U9BN DZ uapı Iaq uas -31p 18g „„’Uapıom nz souw a| UT S}EU 3S SOp PaL] bIIW “SOp Lafy e4aH yane SsYTauaq aIm Brua m osne uaß sa Buef aß SOP3 awoY IN +18X 5 1 J y 9 IM 1 a g o u b S 4 8 P U 0 S a q U o A Y I y a T u J P A U I J J O O A 3 I T J

"uIas nz UaULIay)Ss

“setues/] p u n S O P 3 W O Y I N “s ou wa ]l s n e u s b n a Z a u a ı T a M m 19 Mm 7

-uosaq pun

g g ( S n u r s s t o e n b o p ) ( Snwiss t o e p n e o w o y )

uuew AO b I z I E e M y 9 s a ß b S A u a p

T 4 a y Y J 9 3 4 S 1 9 4 p

“(S T I T a n T o A o w o u )

Jaysau y d s 4 O 1 [ a u y a s y g M w ı s s t a a ] o w o y * y a s u a y A a b r z ı n u s y y d l u u18 & 8 ( x e n b o f 3 s n 4 d a u 1 o w o y ) Ä O Z I E M U I S p u n A u e n u U I l a ° 3 Z 4 1 5

-uawwesnz

u

U d r IYuy uap Ju

zg Wn4op u e 4 T 9 u w n o u 9 o 9 s e

4g wntu w o 2 2 n d e y 9 « J a u ß a ß g a z o u g u o a y ) s t y o a r u ß J S P „ A 8 T b s \g S®P! t m y n e r d T n a e T n Y , e 4 a W y I P I T w u 9 9 s u a s i e « -39 Ja p a b e s s n y J 3 p r w 0 4 8 5 1 7 5 . u y g yu e 2l i n z

ITe3 wasaıp ur

86

Stige Beweis und son. stücke den Vorg ang genau erkl ä rten 94 Mit dem Zeuge n Herakleide s befaßt sich Ci lichsten (Flac cero am ausfüh r. 1842 _ 2]

standegekomme

"ıchtbare" Ge

wertlos

richt

sei.?7

aus

i

Haß mache und

sie somit

als ein Mann, der mit allen Leuten, mit denen er zu t un hat Schwierigkeiten ha t und in Streit li egt, sie zu betrüg en versucht und unehrenh aft i st.?8

Abschließend rechtfe rtigt sich (i-

Nun folgt nochmals Lys ani Falc.

21,

51:

q u e m ( g e m eint ist Lysanias) tu cum ephebum T emni Cognosses, quia tum te nudus delectarat semper nudum es se v

oluisti. Ihn erfreue des L ysanias

nackter Anblick in doppe ltem Sinn: in der eigentl i c h e n B e d eutung (Ephebe), dann aber auch : mittellos, !01 Cicero stellt d ie

Situation so dar, daß Lysanias von Deci anus durch die Aussicht auf ein Grundstück dazu bewegt worden sei, vor Gericht zu er he ei in nen und auszusagen 2 Hier wi Sch . rd demnach wiederum be haupteet t,, Lysanias trete aus materiellem Gewinnstreben al s Zeu

Cicero muß allerdings noch se ine Auss52 9 e abwarten, ag Arrtt

v von Mensch, ,

ihr

Verhalten,

i re LaLaunen, . !0* Er, ih

a

ge

auf.

Ch diese

Cicero, ge.

die Volksvers

Cuius (Maeanc

egentium cont

Absicht]

u

sna9eld

4

sqrı 91P

-uassım sapuagoT A\"oßnazshunyse1>® uop . SV |] . uaygy SNE oı]| U E T B

d ST

yuapaım nZ stewsyou

} usıpuesaßqy aıp uayDauds4aptM snase1 -yalo . parm satPp ne „Snq -19249e1480 \

vapus3samup 9a1 p “ I T e y a q o ß n y w ı Tog o m " Y T I T A Y U a o y I o n

-PU9Ss e p , J u s w w e s

Qyaßuy “ u a ß n a z 13 Iz s e p s a y s y S t r T a n y e u 0 4 3 9 1 5

afey9asn e d I S T S a I p J e -13U y " 3 S A T P p [ y o S w o a y y a a s p t d A u 2 s u u n n ß T o q u a ı y y a ı s + 1 3 2 p u e untjued y s y & w I n 9 u S e w S i a u d s n S p n / A A 7 U a u S o p u n

J3uUJ9}

TuTuoadxa O I n > E1 t u s d 4 u n a “ Z u P u t I e n y b a q ı s S O : p 6 u 9 3 6 [ 0 , 1 8 5 J ö 4 e y a p "OP Tra J o a n y u " n ı I s q u t l a a s s U a 9 r J p P I S " y W 3 4 o T j a w 9 4 9 1 o s Le ey

} -uasseg nz uabıye73seq

Syoassnuw u9714ueZ9 -

9SI1

1) oTM aqey 49 3. Flac. 15, 35: Ab

ablatum homo impude ntissimus ausus ut haberet oOpt are.,

A. Sextilio dicit se dedisse et a suis

54.

Ebenda: tamen aliqui d fortasse coram pr oducti quo reprehendantur. 55. Ebenda: Quod e rgo unus Asclepiad e s fortuna egens, v PiS, existimatione ita turdamnatus, impudenti a atque audacia fretus sine tabulis, s ine auctore ijecerit , id nos quasi crimen aut testimoniu m pertimescamus? 56. Darauf weist au ch M. Fuhrmann, Red en Bd. V, 5.471, An hin. m. 43

57.

Dies

läßt darauf

Schließen,

sich nicht um ein asiatisches Zeugnis han deln konnte, da sol che mit weißem Ton untersiegelt wurde n - wie Cicero se lbst erklärt (Flac RE S. Wenger, Ar . 16,

t.

58.

da ßB es

Flac.

14,

Signum, RE II A, 2

38:

(1923), Sp. 2361 -

59. Flac. 17, 39 - 4]. 60. Fl ac.

61.

17,

dixerunt. Flac. 17,

39

i

39.

62. Flac. 17, 40: Sup plet enim iste nescio dicit se dedisse. qui et privatim 63. Ebenda: Hoc vero ferri n u l l o m o d o potest. 64. Ebenda :

65. 66. 67.

68.

Cum vero is quem ne m o vestrum videt umquam qui mortalis esset audivit. , nemo Ebenda. Flac. 17, 40: ... ab hoc ignotissimo Phryge „.., M. Kaser, Das Römische Privatrecht, Ss. 100f.; Ss, 248. Flac. 17, 40: Atque huic e i d e m nuper tres equites Romani honesti et graves, cum In causa liberali eum qu i adserebatur cognatum meum esse diceret, n on credi

69. Flac. 17, 40: Qui hoc evenit , ut, qui locuples testis doloris et sanguini sui no 70.

n fuerit, id s auctor iniuriae publicae? Flac. 17, 41: Atque hic Dorylen sis nu

magna frequentia conventuque vestro,

71. Flac, '?-

73.

17, 4l.

. 0 : c. 17, 41: Homini eniim m Phrygi qui arborem numquam

A

fiscinam ficorum obiecisti.

I. Opelt, Schimpfwörter, S. 2l3f., S. 182 - 184:

78. Ebenda 79. Flac. 80. Flac.

81. F. Mün

sondere S.

184:

",, -

aus der

von PPh hr ry yx geht die Diskredi.t,i„eerruunnggdle s aanaen .

74. Flac. 17, Al: Cuius mors te aliau

Se anmmmeensdunhger-

hospitem amisisti. Qua re levavit, 75. F. Münzer, Art. Mithridates Nr .

36,

2215 bezeichnet Mithridates als Zeugen A 2.1932), sp. in or yl ai on Ci ce r von zw ar wi rd Phrygien, er .

ı

x

genannt, in einem Abschnitt also, : 41 als Zeu ge ug Ze s da o r e c i C e e n e i r p e e b n o i a l y r o D s u a r e g r ü B r e d . nis : gen

erwähnte

icht; Flac.

inge-

Cicero bereits einen Mithridates, der nucnd e

durch sein Ansehen, sondern durch üppi i Menge beherrschte und die Zuhörer au diese Meise dur Zu-

stimmung brachte. Wenn der Flac. 7, 17 genannte Mithridates mit dem Flac. 17, 41 identisch ist, was sehr wahrscheinlich ist, so kann man F. Münzer nicht zustimmen und muß Mithridates als Zeugen aus Pergamon bezeichnen. ebenfalls, vermutet 5.469) 25, Anm. V, (Reden M. Fuhrmann ein der handelt, Pergamon aus daß es sich um Mithridates sei. VI Mithrida tes von Sohn ... tuae accusatio nis columen istud At 76. Flac. 17, 41: 77.

Flac.

17,

4l.

78. Ebenda. . s i t a t i v i c t s e m u i n o m i t s e t c o H : 7 1 , 7 . c a l F . 79 , ) 2 1 9 1 ( 1 ‚Aal. , . I I I V E R , s o n m e T s u A s e d i e l k a r e H . t r A 31. enger, Sp. 468. ‚5. 2l4.

Minor, Vol. I» >.

3 # , 8 1 . c a l F . 7 8 88. Ebenda. 89. Flac. 18,

n erinnert; was

n Ratschlägen dem

Qu

f den Weg gibt:

a ra T U C , t s e m u t r e c n i o e in d o 1 s s u b i u q 91. Es sei dafr@ür d in7 t e s a u q , t a m e r p m u e r , I . e u q a t i : 3 ,2 Redner a d n N e c c i i d d e a r p e n o | i t a r o n i | e u q a e , t n n a : i e r e e v i s s u p s o e j t s + e b i r t o i t s 0 i a 1 A t l f n o c o i Inst, d o r n 9 2 1 t jei

90. Ebenda’ -

i u n l o i v n i R r e d u i v a i n u c e p e v i s T Z d d n e i l o m e u r g q4 e 4 tus

c u d e d o r e m u n o t n a t c O N : 4 a x E . ; 9 g 1 a . 9 . 1 c s c a l 92. F

93. FlaC94.

56.

FleCac

Flac:

|9, 44.

f.

est nemo

Ä e r e c i p s r e p

poss

i-

m a i t n e d u p m i s u i e y e B 6 19° 4 o i d o e v i s : 3 2 , 7 ; % . r o . t s n I ' ” nullus ’

ist

i u c , ) s e d i e l k a r He

r

esset usquam con s i s t e n d i locus u 99. Flac. 21, 50: Satisne .,. video r ad Ssingu dere neque, ut primo ConStituer am, tantum mag S So genere confligere? tis ar,, 1

00. Cicero hatte ihn schon Flac. der sein

18, 43 genannt,

en Sitz im Senat ver loren habe. 101. M. Fuhrmann we ist in se

Um uniyg,

a],

SeNätor,

i n en Anmerkungen (Red hin, daß "immer n en V)d ackt" im übertrag enen sjInn, näml; “r tellos, verwendet wir a u f . d . A . F o r c e llini, Lexi tinitatis, T, 3, P n l i ch mit. adua 1965

102. 103.

104. 105. 106. 107.

108.

109.

dus" unter pPropr ie genau unsere Stelle (Cic. Flac an, denkt also ni h "u cht an eine übert ragene Bede Flac. 21, 5]. Flac. 2l, 51: Ita que, etsi teneo q uid sit di Flac. 21, 5]: Novi g e n u s h o m i n um, novi novi libidinenm. , Flac. 21, 5]: Totu m enim Convertet a tque alia finget. Flac. 22, 52ff. Flac. 22, 53,

Zu "ministrator" Ss. Cic. De orat. II, 305; M. Tulli ronis, De oratore Cicelibri tres, with Introduction and n by Augustus S, Wil otes kins, Hildes with

his

heim 1965, 5. 383:

facts.

"This

Flac. 5, 12: etenim potest esse infinit a; si mihi libeat totius gentis in tes timoniis dicendis ex plicare levitaten. 8, 19: audire conti onem concitatem le vissimae nationis. ll, 24: levitate Gra ecis. 16, 3

7 : N e que enim testis ipse inspecto falsum no s P r o f erre dixit, sed l totius Asiae protul e vitaten it .. 24, 57: quae levitas propria Graecorum. 25, 61: ... liceat mihi pPot ius de levitate graecorum queri quam de crudelit signo

ate. 29, 71: Homines sunt a

Graecorum

Flac. 27, 65.

Über die Myser äußert sich Cicero auch an anderen Stelle n seines Oeuvre,

116.

18

.

interessant vor allem Cic. a d Q. fr. 1,14, 6 $ 19: ... nisi forte me Paconi n e s c i o C u i u s , hominis ne Graeci quidem ac Mysi aut Ph rygis potius querelis moveri putas ... Flac. 29, IR - 33, 82, äc.

33,

.

\

Flac. 33, 83: velut quod ait Lucceius, L. Flaccum sibi " dare cupisse, ut a fide se a bduceret, Sestertium viciens. 119. Cicero hat seine Aussage schon einmal erwähnt (Flac.4,10).

121: Flac 35 87! Sed tamen Lurconem ...



iratum Flacco esse

vidistis. 122 Flach 36, 90. talenta quinquaginta se Flacco dicit se dedisse. 123. Flac. 36, 90.

99 oo

. s u b i v i s c i s u u s c i m a n o m n a u ! q r i v ensa: At ui :

. 4 2 1 125.

Mg



, n r e m ö n R d e n h u c e i r t G n f e a d i h e c b Die Freunds

m r a D , e f f i r g e b t r e W e h c s i m ö R , ) . s r h ( e Fee a n e d l h o w o s s u c i m a t r o W s a d n ‚1974, S. 326: "So kan eb

r e m b i a h t h c n a e M n t e l d e l i e w t s e g h c i e enbürtigen und Gl n A n t e r d h e k e g m u h c u a r e r d e o Verhältnis zu seinem Anhäng h c u a e i w , n e n h c i e z e b s p e c n i r p m u z s i n t l ä h r e V m i hänger

c e f e a r p . B . z , r e t r ö W n e b l e s e i d n e b e L n e h c s i t sonst im poli g n a R d n u n e g n u l l e t S e n e d e i h c s r e v r h e s r ü f s u t a g e l tus, m u z n e i d u t S , z n u a M n i e l K . E ; d n i s n e d r o w t h c u a r b e g n e f stu i e r F , t f a h c s d n u e r F n e h c s i m ö r d n u n e h c s i h c e i r g Problem der

. e r a p i s burg 1957. s i d t i u l a m s i i v i v n o c m u r o c e a r G . . . i u q : 0 9 m , a 6 i 3 n u c . e c p a l m F a e . 6 t 2 u 1 , m a l u t s i p e r e p e s t a g r u p : 1 9 e , s 7 s 3 i d e d . c o a c l c F a l F d e 127. s , e s s i s p m u s n o c n o n t a r e c e i a r t quacum . r u t a e d i v

c. 37, 92.

129. Flac 130.



Flac.

n

. m e t a t i l l i c e b m i s i r t a m t e s i r o r t e m u m i 37, 92: so s s i t n a t s n o c ebutium

, s a g o r r e t n i l i h i n , m e n i f d a i d i c l a F , m m homine ? m u i l i n a M raeditum, C. :

A . M o r e At v

p e d i f i r a p m u r e n e g s u i] ei

100 VII.

Rede für P.

Sestius

Anfang März 56 v.Chr. ten, in der er sein p olitisches Pro

Cicero hielt, wie s o oft nach 70 v.Chr. plädoyer; vor ihm hat ten schon M. und Q. Hortensius ge sprochen? gepunkte eingegangen . ? Die Anklage laut ete de vi,? während seines Tribun ats Männer bezahlt, rüstet habe.” Ankläg er war wahrscheinli ch

nus.®

gen Pompeius

t der mitangeschuldig-

.

Lentulus Spinther, ? als weiteren Zeuund eine Abordnung aus Capua.” Als Bela stungszeu-

gen gegen P. Sestiu s traten auf L. Aem ilius Paullus,! de r Clodianer Gellius Popl icola!! und insbeso ndere pP. Vatinius.'2

In der Einleitung (] l

- 5)

ten; der ge gewese

zerstörer

Cicero d: Erkenntn

wo die d ger schon die Anklagepu nkte, die gegen Sestius vorgebracht wor-

(6 -13). In einem ersten Exk u r s 15

geht Cicero zunächst auf das FaTätigkeit des Angek lagten ein

Ü

Verbindung mit den Maßnahmen de r Konsuln L.

A. Gabinius im Vordergrund bis zur fre iwilli ceros (15 - 35). Im nächsten Abschnitt seiner Rede und erklärt,

daß die Triumvirn Cäsar, Pompejus und Crassus zu dieser Entscheidung beigetragen hätten, da si e ihn im Stich lie-

ßen

(39 - Al). Dann geht Cicero auf das Treiben d as Clodius ein,

wobei

er betont,

daß er,

Cicero,

durch seine freiwillige Verban-

Zu B

ki

101

; r k r e g r ü B n e n e f f o n e d ng nu je Ereignisse sej

en habe (

8 5 e r h a J m I e s i e r b A r e n i e s l n i S e S s de r ibunat 3 5 ( n e d 72 - 95), Nach us



(

sen während der Amtszeit (72. - 77) ge des Prozesses, vor allem di e Gew 78), ja daß Sestius b einahe von sei wäre (79) und sich daraufhin zu sei

_

ES folgen

71)

und der

Politischen Ereignis.

umgeben habe (84 - 85), Cicero

hält dem Anklä



Sestius, der genauso wie 0 be Milo, während er den in der Situation,

in der sich der Staa eef ra n B R t e nrhal and, richtig ve -

ten, indem sie mit Leibgarden Leben und Freiheit verteidigt hät-

ten, der Staat selbst sei trotz seiner Gesetze nicht in der Lage gewesen, die rechtsstaatliche Ordnung, die die Abenteurer

aufrechtzuerhalten (86 - 89). Dann beleuchtet Verhältnis von Recht und Gewalt. So gelangt er zu der

zerstören wollten, Cicero das

fi nd et En , de ih r do rt Re ch ts de s He rrschaft Erkenntnis, daß die (90 - g92,,'6

t n n i g e b t l a w e G r e d wo die

tan be de Re er in e s s t t i n h c s b A n e ß o r g n e t i e w z s e d n n i g e B u Z e i d , i e s n n e d s a d s a w , $ r e g ä l k n A s e d e g a r F e i d o r e c i C t e t r o w r ü f n o i t i n i f e D e n i e h c r u d , ) 6 9 ( " n e t a m i t p O s e d t f a h c s p p i S " se en

; " s e t a m i t p o " den Begriff

t f a h c s n e g i E r e r h i e r e r h e m t er zähl n e d s u a e t u e L n e i e s e i s , g i l h ä ie unz n e t d ä t S n e h c s i l den ita

, l e i Z n i e , n e h e s n A d n u Rang n,

n e g i t r ä w n e g e g In der

. ) 0 0 1 ( Schwächen GE ie n e d d n u nenn! auc k l o V m e d gera n e h c s i w z e t S aber r r e 99), h (98 rüher f s k l o V e u z t l z t h a a z e b r . e r . h ü r f u A e i d d n n e e r g h ä w Zeit im Ge immung; i e r d d i i e h b c i i e s g i e z s a . D ) 4 0 n 1 ( e s s ü n m t e s t n i i ® a r | n Ü be u Optimate n A e h c s i t i l o p e a n i e s k l o V e h c s n i m e ö g r n s u a l d m n m e a n s e d r e v m m a s r e v s k e d l o V in r e d n i : e n n ö k n e t rtre e v h c i g n u t h deutl c a r t e B r e d i e B . n e l e i p S n de

n e g e g r e d | g , s u i l l e G e g u e Z r e d h ! c m i o l k r h ü n e f d s u i j a t n i e n lung, bel e i v r h e s n e d r ü w r ü w n e i t i m o K n e d n I r. i a n r e i t i a w m o n k e ® d o w n ö ı de r ebot®

noch

112) des

sei

weder seines

Ritterstandes, zu

öre, würdig. 22 Durc h den Ver‚

der das Ver-

bereits vergeudet habe. ? Cicero fährt dann fort: iste populo Romano deditus." Diese Aus sage ist als Widerlegung aufzufassen, die aber durch eine

Konzession eingele itet wird, 24 Cicer o behauptet, ‚ der dem römisc hen Yolk aber erklärt er, Gellius,

seines

können,

Stiefvaters habe

lieber

Scheinbare

er habe keinen

L. sei

Gellius, der die höchsten Ämter bekleidet hatte u frater - vir

clarissimus atque optimus consul; L. Philippu s in amplissimis

honoribus summus vir - homo iste (Gellius) gelingt es dem Ver-

teidiger,

dem Zuhörer zu suggeriern, daß dieser Gellius b ereits

ä

Y

#

RR

100), das !

er hatte a eng mitein dieser Zie sus ohne
bringt Cicero seine besondere Verachtung Gellius gegenüber zum Ausdruck, die

noch durch "otiosus" verstärkt wird; in seiner Rede war Cicero schon ausführlich auf das Ziel der Optimaten eingegangen (96 -

100), das mit der Formel er hatte

"cum dignitate otium" umschrieben wird;

aber betont, daß beides,

sowohl dignitas als auch otium,

ei ne m nu r na ch St re be da n s un d se ie n ve rknüpft eng miteinander dieser Ziele

unstatthaft sei.

Wenn Cicero Gellius also otio-

s ge ti ei ns ei um h ac mn de ch si es t l e d n a h sus ohne dignitas nennt,

4 Mußestreben. den n kan man r abe , aus en off ht nic r zwa es t ich Cicero spr

Eindruck

n e s e w e g e g e W n e g i t h c i r m e d f u a s u i l daß Gel

gewinnen,

n e h c i l t f a h c s n e s s i w n e d v i s n e t n i h c i l k r i " wäre, wenn er sich w n e g n a e d u e r F e n i e k e t t a h s u i l l e G h c o D . e t t ä h t e m d i 5 tudien Au Texten, ja er versetzte die Bücher sogar für Wein, o r p i l l e b griechischen i l ’ , e a t s o n g a n a t n a n b e a t v e u t i u e d i e e b a t c e A s nüs ane e G e h Br c i l b i e L " . r u t n a b a S Sest.

110:

"nihil

Eu igner da g, un ig ft hä sc Be e ch li ft ha sc en ss wi de p p o vino etiam ; saep® hr als je u . blieb" (Sest. 110: manebat

ihm also viel HR Inersättlich

, h c i s r e d , n n a M n i e s l a t n i e h c s r e s u i l l Ge nient

"des Gellius ) . n e m o d b , e t h 4 c ä r b e h c l i s i b t i m n e g n u z t e s s u insatura a r o die V obwohl

für

er durchau®

inwesen

in P

, t r e i g a g n e e s i e ositiver W

Ja nicht ein-

sondern im Gegenteil seinen Besitz

z r u t s m U f u a s t e t s r e h a d d n ufzehrte u . sse 4 e ar Ha e au gr m ih i be t aa St im n de ie Fr d un u n leibliche se

änrend

RU

es ob , ro ce Ci t ag fr u nd er r e l en ef ri hervor verallge®

mein

| mals je

eiinen Aufstand

familiaris

seditiosorum" un d "turbulentae dienen dazu, Gell ius als Aufrührer , von Aufrührern, S taatsfeindlich an zu Solches Verhalten den Staat bedroht, "ecquae" bzw. "ecq ui"

|

Eine Gruppe,

inneren Zusammenh alt geprägt

des Staates ist, stel lt eiSolche Subjekte dürfen nicht die ihnen darf kein Vert rauen geschenkt werde n, erst recht nicht i n einem Prozeß. Cice ro spricht es nicht o ffen aus, sondern deutet nur an, daß ein Zeuge w i e G e l lius nicht glaubwürdig sein kann .S> Gellius hetze näm lich nicht nur turbulente Volksvers ammlungen auf,

staates wille gen einen SO

(furiosissimu

seine Neigunc als personifi

Cicero | Volk bei dre

deutlich zei

Sest. 110:"qui,

ut credo, non

libidinis causa, sed ut plebicola videretu r, libertinam duxit uxorem. " Die Vermutung, er habe diese Frau nicht aus Lüsternheit gehe iratet, wird noch durch einen ironischen Einschub "ut credo" verstär kt; >® vielmehr wollte er

tien und bei Ur Sprache

als Freund der Plebs erscheinen,” Wenn Cicero d iese Heirat

nennt,

so weil eine Ehe zwischen einer Freigelassenen und e i nem Freigeborenen als entehrend an ges

ehen wurde. 38

Dieser Gellius habe über ihn abgestimmt , er habe an den Festessen von Ciceros Verrätern seilgenomnen; dabei ha be er (i-

cero allerdings etwas gerächt, u er nit seine m bekannten un-

flätigen Munde seine Feinde geküßt habe.

Ciic ce e ro wiederholt, ’ daß Gellius sein väterliches Vermögen

Sch aft"

In

er

N

m

&

2

de

105

h er i; se s o l l e t t i m t z t e gurengebracht habe und j als ob dies seine, cj ‚

, d n i e F n e n i e gesha > als

er

betrachte

ih

n

d l u h c S h e h a n e t R P t i m n l e d n a H n i e s t h c i e l g r e v Cicero es Gellius:

sei.

er vi i e s d un n ih n ge ge e rt ie ßie Sp ger Konsul, der sein Leben risk n a B st Se r, se as Pr d un r me em hl Sc r de rt do gesellen, ac es rg gu : ‘ ’ yorago, der sein Erbe durch die Kehle jagt. *!

Auch versucht Cicero, Gellius als isoliertes

Mi

De Kae sei von keiner ner Familie darzustellen: wolle Angehörigen ven i ä 6 ein j Begegnung, eine l mieden alle ‚ ihn noch sehen

ein esoräch, gebrandihn habe Postumus i Neffe Sein mit ihm. it | Zusammentreffen unberücksichtige, nicht Gellius, ihn, gerade er narkt, indem seifür Vormund als er die Leuten, von ter einer großen Zahl ne Kinder einsetzte.

des und seinet um Haß aus sich er daß gesteht, Cicero

Staates willen

habe

hinreißen

geer als sagen, zu lassen mehr

Schlemmer armseligen gar und ganz und rasenden so einen gen . n e l l o s n e g a s tte

ä h ) m e n o e n a g m u m i s s i t n e g e e u q t a m u m i s s i (furios r e h p a t e M r e d n i t e d n i f , n e r ö t s r e z u z t a a t S n e d , g n u g i e N e n 42 Sei . k c u r d s u A n e r h i , a i r u F , i e r e s a R e t r e i z i f i n o e s h c s i m ö r als per s a d ß a d , r a d ner Rede i e s e f u a l r e V m i t g e l Cicero

s r e d n o s e b t h c i s n A e h c s i t i l o p e n i e s n e t i e Gelegenh n Komi-

e d i e b , g n u l m m a s r e v s k l o v r e d n i : e n n ö k n r e e g i t e g z n i r b h heiten deutlic . n e l e i p S n e d i e b d tien un Volk bei

drei

i e b h c i s r e i e . b L o n w e g , u e e h z c s g a n r u p t S s a l e zur B n e d n e g e g h c

n e ß i e r n hi

lassen, geht

131)

d

si

s u i l l e G

. n r e ß u ä u z e s i e W n e t r . t s e childe S ( n i e r h e k k c Rü f u a r e wied h n e g e l e G r e s e i d i e B i®-

o j s t g i 9 cicedro rechtfert un n P. gszeugl

Vatini

ih

t h c i n r e b a e s e i d ß m, da

127 -

e g l l a f s dem Au

, N A s u i n i Vat n u r h ü f s u seine A

. n e i e s n e t a m i t p O was die . P h c i s m e von d P p i S " e s e i d r e d , n n a M m e ein . ) 2 3 1 ( e en wollt i C h c i s n e n e d n i 135),

nicht als glaubw ürdiger Zeug fahren wir, concidi cupivit) , wobei mit "

Erinnert man

sich,

hatte (97f.), da niert nn wird klar, wa s e r d e m Vatinius Zur Las und ihm vorwi t Jegt rft: Daß er n

vernichtet seh en will]

ämlich gerade d iejenigen Im Sta ate

Cicer‘ Sestius

wie Vatinius vorgeh t (Sest. 133:

Cotidie aliquid de me ficti adferebat). Ferner habe Vatiniu s den Cn. Pompeius v o r Cicero gewarnt (133 und er deutet auf ) die enge Ve

Erzfeind, und Vatinius hin. #5 zenden,

bekannten

und

ruhmreich

hafte Anspielung auf das Äußere des Vatini

quam strumam civitatis.

Cicero versucht, auf verschiedenen Wegen, Vatinius als Zeu.. ;

gen unglau bwürdig zu r ück, s

hen; mac

sein Erscheinungsbild

er schreckt auch nicht

davor zu-

lächerlich zu machen.

N

@

107 Cicero befaßt sich fü im Verlauf der Rede lichen mit zwei e für Sestius im wesentgegnerischen Ze ugen: mit Gellius und mit V a t i n i us. Wie auch sonst Sp richt Cicero von diesen Zeuge n nicht nur im Beweis-,

sondern auch

men nennt,

im Schlußteil ‚ wobei er zwar nich t die Naaber durch bestimmte Redewendungen und Bemerkungen an

sie erinnert.

Während er in einem Falle ganz allgemein bleibt und erklär t, man müsse sich im Staate mit Abenteurern und Böswilligen auseinandersetzen (139: cum multis audacibus, improbis, ... dimicandum),

erinnert Cicero den aufmerksamen Zuhörer an Gellius und

an Vatinius, wenn er sagt, Sest.

139: Neque eos in laude posi-

oiti sed ad mos ani uli pop o nd ua iq al nt re ta ci in tos videmus qui a ic bl pu re de e ben et os vir os ar cl et nem, ... aut qui fortis

" . t n u r e v a c o v m a u q i l a m a i d i meritos in inv r ü f h c u r p s i e r F n e n i e r e y o d ä l P n i e s h c r u d e t n n o k Cicero Sestius erzielen.

108 Anmerkungen M.

Gelzer, Cicero:

1969, 5. 157. Sch

Ein bio raphischer

or

L P T S U E R ol. Bob. p. 125, 2 , W i e s h a g , 4 f . ( S tangl): Hanc Igitur sam plurimi defender eandem cz, unt, in quis fecit Q

Crassus C. Licinius C alvus, partibus quas

in agendo tuerentu r . s . dazu Cic. Pro Sesti Quamquam a Q. Horte o 3)8 nsio clarissimo viro mo, Causa est P, Ses tj perorata, sest. Sest. Sest.

5: Sed quoniam singul is criminibus ceterj responderant

75: 78:

..

2 00

Quibus eo die Sestiu s, is qui est de vi reus, Hic iam de ipso accus atore quaero, qui P, n a t u et cum praesid magno fuisse ... 84: i o Homines ..., Inquit, emisti, Coegisti, parasti ... Seinen Namen nennt Ci cero in der Rede für Se Stelle, und in der int errogatio des Zeugen V atinius wird der

ac nominis mei, fratris liberorumque nostrorum, misero squalore et sord ibus. Fam.

I,

9,

in hoc

7.

Sest. 9: Qua de causa

et tum conventus ille Capu ae, qui propter salutem illius urb is consulatu co

n s e rvatam meo me unum patronum adoptavit, h uic apud me P. Sestio maxi mas gratias egit, et hoc tempore eidem homines nomine commuta to coloni decurionesque, forti ssimi atque optimi viri, bene ficium P. Sesti testimonio d eclarant, periculum decreto s uo deprecantur.. 10. Ad Q. fr. II, 4, 1: Quin etiam Paulus noster, cum testis productus esset in Sestium, confir m a v i t s e n o m e n Vatini delaturum si Macer Licinius Cun ctaretur, et Macer ab Sesti subselliis surrexit ac se ill i non defuturum adfirmavit. 11. Sest. 110ff. o o 12. Sest. 132 - 135 und vor allem die in terrogatio in Vatinium. J. Humbert, Les plaidoyers &crits et les pPlaidoiries r&elles de Cic&ron, Hildesheim/New York 197 2 ( P a r i 1 s 9 25) S.169 vermutet, daß neb

en den genannten Belastungszeu g e n w e i t e r e "Jieutenants" von Clodius, wenn nicht sog ar Clodius selbst, als Z eugen gegen Sestius aufget reten selen.

Für diese Ver-

mutung gibt Humbert allerdings keinen Be w e i s I . n d e n b e iden Reden sind auch kei ne Anhaltspunkte für eine solche Annah -

13.

me zu finden. u t Z— dog

od ad reum,

nihil

in hac confusa atque universa ad vestram quaestionem , nihil quod ad rem publicam pertineat praeter-

missum esse videatur.

az

g l i e d e r t d i e s e n t e i l., netten in einHeanupt histo

14. M. Fuhrmann, "Gesamtschau” genannt, 4 in einen systematische n T e i l rischen Teil (6 -

95) un

4

y + ww

ee

109

(Da96 C-ic1e43ra

15.

wenig eingeht

d en

r e u n t k n u n e g a l k n " A a u e r a t l A m i n o h c s e i s 5 (Schol. Bob. 292 n e d r o w e ..

sunt,

extra ca

usarı

in accusatione

tium",

ut plerique arbitrati

i m a u Q e s a d n ı l hoc Illud est quod de me Dat vis. il um

quaesisti, quae es set

-

sic

.

h m a t i l o p r pe e t a t i n a n u t us a

a m ı h m 96: Ni irum

Se st.

17.

ist

s

Ker

. i t s i a o P : zu da e eh Si 18.

issim

et tu

ma ti op io at "n nostra

s de ’ s vu ae Wi n e . ch 1; 19 a e d , s ne en ci cum digni erudo'ess An f o ’ l a m r u e J n. io at er id ns co Re A m u i . o al of ar ’ Fu M. ; 13 , nn ma hr 1 5. , 54 - Poli‚ ti19sch

Roman Studies a

19

tate otium m

Diese Auffassung

.

ci i be e ri eo th ts aa St r e n 1960 r

Gymnasium 67

cero,

Cum dign

mat

des

- 500.

e in se er üb t i e w ht ge f m u d n u s u a n Bedeutung hi hentich

e ch li ng rü sp ur größeren Personenkreis.

M

Fuhrman unfaßt einen er

fAu e Di tt ri rt ve 5 28 5. n an rs de an e es di h rc du ß da e e g, un d r e fass w t r h ü r e b t h e S der Kern selbst timatenbegriffs

29

i e e e mi rö r de il Te n de cero meint stets a F m e i d en hr wa be das Überkommene zu ie maßgeb-

." ng ha An n re de ch au nn da is suchen Kräfte, at rt be li m re to ep er e qu at um nn ra ty quem

l l i tu m ge le se r t ci di - a , ae ic bl pu i re a a ruin

21.

22.

lisse.

i u q t s e s i u Q : Sest. 109 ? r u t a e t i f n o c m u i g a r f suf

, r u t a b e r e f e m a r se, cum cont

g i d n i e r t a r f t e o m o h , s u i l l e G t i r e d a i b u c i s n e A n i : d 0 r 1 o 1 t e , e l Sest. u s n o c o m i t p o e u q t a o m i s s i s r u a i l c c r a o M r i . L v s e d r nus, e d u r b f e i t S r e d r a w s u i Gell sohn-des

f e i t S d n u , 1 9 s e r h a J s e d s l u n s e n h o c K i l d s n e i d f e b , t m A m i t s b Philippus l e re 56 s

23

25.

j

-

tinet,

, t i c e f n a o t c ornamen

id erit

l u h c S n e d r ü F , s u i t s e S ede für P. . 3 1 1 . s , 4 9 8 1 " a h t o G , r k r e e w t r e u t u o o B B . n R Rs i m i s s i l p m a n i a i t n e c ius adules s i u t o p e r e r o l f , i c i r t i v i p p i . l t i e h s P s e . m L o c , s i u r l i o v s a i n o m b m u t s u s s i u r a „ l . u p o p Sest t i u f . non 9 , k i t s i l i t S e h c s i n i e t a L , h c a b s l e näg

n a"rea gulam

n r e n , 5 0 1 n e g t r r e e b f n e r i ü l N r e b , ü n i h Y c i l t f i r h c 26. KV.-F. s d han e b a g s u A d r o f x O r ine ür P. 271.

Kon-

. 1 9 9 . p S , s u i l l e G . t r A E R s u i , u r c e z , n i r ü t M s e u q e e n i d r o t e .

.„Sest.

24.

inisse

e s 0 Statt

"reculam"

hat Pe-

e g t x e T n in de

r ü F . S u i t Ses

f e d e R W s n o o r v e c . i l C f u A , d r . 2 a h r , h e c b o E K . A . x H t x n e o T v ? n r . e e g t d s n r i h " m . a h l c u u r a e r p h “ e n c e o b K a „ h 7 6 z t . e 5 s , 7 7 e 8 L 4, e > N , r e d h c i , s r e m m e l t g h i c d S e l r t e n D e " , d . — r i w n e h p o s o berhar"» en: l i h P ' m n u e z g i d , n t e a w h h t o t n h a c a F u r Z ‚ n e t i a om ebr® L n e d aufgen m r e ü d f t e i i m d g h gurch i ügt sic n Dinge, f , u d a n n i e s d d r n r o e i w e s w g s . i i n e f b a D s " ‚ s der edür i Fluss en Hausr in

LebensP®

r

z n a g n e n i e s (ar

110 die Alliteration "ad philosophorum perulam wiesen. Durch die Wahl des Deminutiy " gensatz zwischen dem großen Vermögen des Vat ringe Habe des Gellius beso nders betont, worauf auch ae ge. Halm, 6. verb. Aufl. v. G. Laubmann, Berlin 1886 S | hinweist, der noch hinzufügt, i n test Deminutivum handelt. 28. I. Opelt, Schimpfwörter, S. 154ff -,‚ insbeso ndere 5. Beispiele dafür angeführt w 1 erden, daß mit de 5 6 , w o m Adjekt iv impurus auch sexuelle Maßlosigk eit, Ausschweifun g oder Perversion angesprochen wird. 29. Ssest. 110: deinde ex i mpuro adulescente et petul ante, poste; quam rem paternam ab idio tarum divitiis ad philosop horun reculam perduxit Graecul um se atque otiosum puta ri voluit, Studio litterarum se subito de didit 30. I. Opelt, S. 171, 176. 31. Dazu ausführlicher M. Fuh rmann,

32.

Cum dignitate otium, S,. 48| -

500. Sest. 110. Itaque semper vers abatur in spe rerum novarum, otio et tranquillitate rei publ icae consenescebat. Consenescere ist Metapher für den Verlust an Bedeutung. So a

uch Bouterwerk, te verkommen."

S.

114,

während Halm S.

93 übersetzt:

33. sest.

"muß-

110: Ecquae seditio umquam fuit i n qua non ille princeps? Ecqui seditiosus cui ille n on familiaris? ecquae turbulenta contio cuius ille no n concitator? 34. I. Opelt, S. 136f. 35. Diese "suggestive Indirektheit" i st Haupteigenschaft des forensischen Stils, wie C. Neumeister S. 204/205 und öfter nachge

36.

wiesen hat. Koch/Eberhard, S. credo allein.

68:

ut credo:

ironisch, sonst gewöhnlich

37. Plebicola ist als Anspielung auf den Na men Poplicola zu verstehen, siehe dazu F. Münzer, Art . Gellius (1), RE VII, 1, S p.

991f;

a.

Haury,

S.

145.

38. C. Halm, S. 94: Da zwischen Freigelassenen und ingenu i kein Co

nubium bestand, galt es noch bis zum Ende der Republik für

entehrend, eine Freigelassene zu he irate n; Kunkel, RE XIV, Sp. 2262ff.

siehe dazu N.

39. Sest. lll: Is de me suffragium tulit, is adfuit, is interfuit epulis et gratulationibus parricidarum; in quo tamen 40.

est me ultus, cum illo ore inimicos est meos saviatus. Sest. 111: Qui quasi mea culpa bona perdiderit, ita ob eam

41.

Sest.

ipsam causam est mihi Ill:

inimicus, quia nihil habet.

Quid? Tu meo periculo

moni, helluabare, ut, Si ego consul

rem publicam Contra te ‚et gregalis tuos defendissem, in civitate es 7. 15 S. t, el Op I. " go ra vo ac s ge ur "g Zu | ne Nu e? au is qu s mu ti . f 0 4 42. Il. Opelt. S. 1 si , ro ? u Sa q s imu opt te is go er Quis 43. Sest. . 97: in numerabiles, neque enim aliter stare possemus,

at princh es consili publici, sunt qui eorum sectam ra te Li e eh Si . s .. ne mi m ho nu di m or ru mo xi ma t un ur nt uu a s S

l.

est. 9: AT lagen mean contemnat; 135: quod meam legem

„2

44.

E

111

45.

contemnit;, Steigerung: 135: quod sic Statuit, omnino consularem legem nullam putare; 135: solet gloriari, C. Caesaris legem de pecuniis repetundis non putat esse legen. Siehe: Metapher: Vatinius: Tafel - Clodius: Schreiber.

112 VIII. Befragung des Zeugen P. Vatinius

auEEe

Die

Interrogatio in Vatinium hängt e ng mit der Sestiana z men. In der Befragung des Zeuge n P. Vatinius! befaßt Be cero ausschließlich mit diesem A nhänger Cäsars.2 Ob die Fragen

an Vatinius wirklich in der überlieferten Forn? g e s t e l l t w o r . den sind oder ob die Befragung nur ausgedacht Ist, ist n icht

geklärt.

Hauptziel

der Befragung des

Vatinius war offensichtlich,

sein Zeugnis in Frage zu stell en. Um dieses Ziel zu erreich en,

bedient

sich Cicero aller Mittel,

die

ihm zur Verfügung Stehen.”

Bereits in der Rede für Sestius (132 - 135) wird deutlich,

daß Cicero das Zeugnis des Vatiniu s in zweifacher Weise als unglaubwürdig darzustellen versu cht.

In der Befragung werden alle

ri"

ou

se

von. posit sime

eing‘

druch

dent:

Vorwürfe der Sestiana nochmals aufge griffen und verschärft

loca

gungen gegen Vatinius mehrmals im Verlau fe seiner Rede wieder-

das

Dabei

verfährt Cicero derart, daß e r die meisten Anschuldi-

holt, damit den Zuhörern auf kein en Fall irgendeine entgeht.

In der Einleitung weist Cice ro auf die unbekannte Herku nft

reine Gmesthas wie rare an

Dann geht er auf besonders C harakteristiscne a n sche Eigenschaften des Vatinius ein. Er bezichti t in "der r ge (1,3) und des Meineids (1,3: periurio: ]7 10) sowie des .

Diebstahls (5,11: vicinos compila ris; 5,12: furacissime: 5,13: furtis; 6,15: furcifer). Auch di e Leichtfertigkeit des Yatinius

attackiert Cicero mehrmals (1,3: levitas; 6,14; 17,40). Dazu gesellt sich Grausamkeit (1,2: ferocitas; 2,4) und sein Wüten

(6,14: tantus furor), seine Gefühlslosigkeit (1 0,24

tanta

riki

(2,4

emir

5

se

Mi

1;

in

a

sc

crudelitate, 11,28) und sein barbarischer Charakter (6,14: tuis barbaris moribus). Eu

so

19: latrocinio) und Betrug (11,28) gesteigert. Die Ausdrücke,



Der Vorwurf, Vatinius begehe Di ebstähle, wird zum Raub (8,

die Vatinius als Verbrecher schlechthin charakterisieren, sind als weitere Steigerung zu verstehen (5,13: quod genus Sceleris;

9,22:

vorum;

...

utrum veterum facinorum sis i7mitat or an inventor no 9,22: scelere vero atque audacia‘ tua; 10,24, ıj 28: 12

te

si

q

i

113 |

30).

Auf einer anderen,

poliit tiischen, Ebene liegt der Vorwurf

od in rg bo no od eras) und Neid (1(100,24) gegen die boni Stiu aam tsbü er ) s au s. (gute Cicero bemüht

sich aber nicht nur durch negative Eigenschaf ten Vatinius zu diffamieren, sondern ihn auch durch Verneinun

positiver als unglaubwürdig darzustellen (3,8: homo Imberitis-

sime solidae laudis ac verae dignitatis; 4,10; 5,13; 15,36)

Auf sein Äußeres war Cicero in Pro Sestio (135) NEU eingegangen.

In

Vat.

15,39 variiert er den verwendeten Aus-

ihn durch den Pluralgebrauch: strumae® nco s ci lo se m ia s ii al et t un ar gr mi de o ob denique ab ore impr ka io at og rr te in r de ng tu ei nl Ei locarunt. Doch bereits in der , us ni ti Va s de en eh ss Au s da h ic le rg Ve n ne ei h rc du ro ce Ci rikiert t: is h sc pi ty ld bi ts ei kh an Kr e ch ws do se Ba s da das übrigens für

druck und steigert

s i l u c o s i l u b i t a l € s n e p r e s m a u q m a t e t m i n e e t n e p e R ) 4 , 2 ( . . . i t s i l u t n i s u b i c i v r e c s i d i m u t , o l l o c o t a l f n i eminentibus, u z t h c e s l a s u i n i t a V s e d n e t f a h c s n e g i E n e t r e i s i t i r k e i d m U n a h c r u d s u i n i t a V s e d g n u l i e t r u r e V r u z o r e c i C t f i e r g , n e s i e w r e e i d , e m m ä t s s k l o V r e z n a g l i e t r U s a d t r e i t i z r E 9 . n e n o s r e P e der risiert

e t k a r a h c t a k i d ä r P n e k r a t s k c u r d s u a m e n i e t i m r o f , m u er jeweils r o n i b a S m u n i m orum ho 36:.

m i s s i r e v e s sciasne te

10

\

m u i l u b i r t on .

m u r o n g i l e a P t e m u r o s r a M m u r o r i v e g m t s u i r o r m e n i b a S tissi r e d l i e t r U s a D . ) . . . m u t a t o n o i c i iud (15,

...

, n e b e h u z r o v r e : h b l a h s e d n o h c s rad e | . t s i e b g n u z t S ä h g c n s n u i E r p e v s i t r a U g e n e n i d e h t c l s l ä f t h c i w e G s n t a i h t r r e e d r ö f e g tärk . s t e t s s u i n i t a V n e d h c o d r e d » s e n u n h n c a i M l z s n ä g iene i e s s u i n i t a V , t r ä l k r e e b ha r e s e e t i D i u q , e s s p r i e i d s n d o o u s Q : 9 3 , 6 1 den (

i e l k e b u z t m A n c i i l e d o n u S o s l l u n , o u t o l u c i r e p , ä s S u a c 'is augen da e e r o n o h i n m o e t n _anitat e m a t , s u s est facile pa5

ve;

sua® a

item

. ) . . . t a c o i s d r u e i p l e m z n u i m E i e c e , t l l e t s e g h c o h d n u r e k l ö V e z n a g r u M i s nis

indig

s e d e s i e w s n e t l a rh

, r a g o s n h i n e s s a h d

selbst

.

s u a e s i e r K e r e n i auch kle

114 seiner näheren Umgebung (16,39: si te vicini,!3 si adfines » S i tribules ita oderunt ...). Indem V atinius von ganz ver Schiede. nen Instanzen verurteilt wird, s ollen den Zuhör ern die Beschul.digungen Ciceros in einem Scheinbar objektiven Rahm en erschej.

nen.

Verfehlungen

im religiösen Bereich, wie schon in der Rede für Sestius, wiederhol t der Vorwurf "Tempelsch änder" (6,15:

Vatini

... sacrilegi vox audietur

--), ein Ausdruck der poli-

tischen Polemik.'* Daß vatinius die Vorzeichen mißachtet (2,5: contra auspi cia; 6,14), einen Tempel mit Bewaffneten besetzt armatis hominibus templu m tenuerit), religiöse B räuche

(2,5:

verletzt

(2,5:

religiones polluerit),

vorbereiteten Hörer in keiner Weise.

verwundert den derart

Wie schon

in der Rede für Sest ius wir ft Cicero dem Vatin i u s auch in der Befragun g vor, er beabsichtige, den Staat zugrundezurichten (2,6: te per ditorem et vexätorem rei publicae: 8,20:

cetera

Esne

vulnera,

igitur patriae certiss imus

deleri

...;

15,35:

ll. 12. 13,

parricida?).!? Außerd em miß-

contra legem Aeliam !® aut



Um Zu zeigen,

daß Cicero

im

lichen Vorwürfe u nd Beschuldie

Verhalten gegenüber Ei nzelnen und dem

Staat, Verhalten im religiösen Berei ch,

up

sein Äußeres,

moralische Eige nschaften,

ee ua

Herkunft,

aus den

115 Anmerkungen . Gundel, Art. 1. HN

pP,

Vatinius, RE VIII, A1

(1955), Sp. 495 -

Siehe Literatur daz u in:° H . Gundel, . " . 5 P- 519f, ’ Die Rede weist eine Lücke auf zwischen d dem Anfang des Fragenk atalogs. "er Einlei

den V, Zürich/München 1978. ‚ L.G.

ögli chke iten fü ür Ein

tung und

' plausibel,

Einleitung S. 379 A Comm entary on Cicero g In Vatinium,

Pocock,

_ Re

London 1926 (Amsterdam 1967=, ‚2S . 5 sieht den Ha up| tteil der Rede darauf gerichtet, d

en Feind Vatinius zu beschimpfen.

4,10: 13:

homine sordissimo atque infimo; 5.13 : tuas sordis; 5, tuis t enebris;

7,17:

unus tu emersus e caeno;, 9,23,

Vgl. die Verwendung dieses Wortes in zahlreichen Reden (iceros.

Zu struma: I. Opelt, S. 153.

Rede

für Caelius.

Zu den einzelnen Völkern s. L.G. Pocock, S. 127: Sabinorum; cf. Hor., Carm. 3,6,37; Ovid, Amor. 3,8,61 etc. Vat. was of Sabine origin, his father having been afarmer of Reate.

H. Gundel, 2 . ., Sp. 5

um neiche Nachbarn es sich dabei handelt, geht C. Halm in

in: C. Halm, ‚ M.M. Tul er nis Tul lii Cicero seinem Kommentar zur Rede ein

oratio in Vat., Leipzig 1846, S. 116 zu vicini neruen m ini Va sci lic et ado les cen quo tem s ill i, Vicini non sunt ei . su n vis i sib i col lig 11 ere $ ea compilasse interpretes qui ppe Vat ini um fin ibu s in quo rum d Sabini, (...), 5°

(

)

avitas

possessiones

habuisse consentaneum

met uer int , Vat ini um vic inu m Sab ini aut em omodo Et no ne mod is quo t rec ogitaverimus, lei Lelligemus, ubi

pot uer it, cal umn et iar i vex are rus tic os mis ero s ne ner N ahdo de finibus regundis inter ipsum et vicinos lis si

14. 15.

exorta

esset.

I. Opelt, S- a nurch die Verbindung parricida patriae

Gegenbild des pater patriae (...) wird der Best ießlich die der Grundbedeutung gegenuber und gewinnt nd spezialisierte Bedeutung des illegal Hanabgeblaßt© N den den Staat arbeitenden Revolutionärs,

deinden: Seditiosus, bzw. (...) des Staatsfeinds.'

2320f. . 5 5 3 2 . p S , ) 5 2 9 1 ( 2 , I I X E R , a i r u e , t r A , s s i e W 5 . Ders.» . p S , ) 5 2 9 1 ( 2 , I I X E Aeli| a, R

116 IX.

Rede für M. Caelius Rufus

Cicero hatte M. Caelius Rufus! Anfang April 56 v.Chr. verteidigt.? Es wurde gegen ihn die Anklage de vi erhoben ..? Ankläger war L. Sempronius Atratinus," als subscriptores traten L. Herennius Balbus” und P. Clodius auf.® Zunächst hatte Caelius

selbst gesprochen, wurde dann von Crassus und schließlich von Cicero verteidigt. Die einzelnen Anklagepunkte führt Cicero zwar nicht näher aus,

mit

sich sein

doch gibt er

immerhin einen Hinweis, wo-

Vorredner Crassus auseinanderzusetzen hatte, Cael.

10,23:

Itaque illam partem causae facile patior graviter et ornate a M. Crasso peroratam de seditionibus Neapolitanis, de Alexandrinorum pulsatione Puteolana, de bonis Pallae. Neben den drei genannten crimina führt Cicero einen weiteren Vorwurf an, nämlich die Mordanschläge auf den Philosophen Dio.® Dieser war von Alexandria gesandt worden, um den König Ptolemaeos Auletes in Rom anzuklagen.” Ptolemaeus aber, u.a. von Pompeius unterstützt, begegnete dem,

indem er ihn töten lieg. !0

Die Ankläger versuchten offenbar, dem Caelius die Schuld

am Tod des Dio zur Last zu legen. !! Mit diesen Vorgängen hängen wohl

die oben genannten crimina zusammen; mit der pulsatio

Puteolana,

Vertreibung aus Puteoli, ist vermutlich ein Angriff

auf die alexandrinische Gesandtschaft kurz nach ihrer Landung in

Italien gemeint; es

Neapolitanae, Unruhen

liegt nahe, daß auch die seditiones

in Neapel, mit zu den Auseinandersetzun-

- 1,2) über den wahren

Prozeßurheber: nicht den Ankläger Atratinus, sondern eine Dirne im Hintergrund, setzt der Verteidiger sich mit der vita ante acta des Angeklagten auseinander (2,3 - 9,22). Atratinus hatte

vorgebracht, Caelius habe zu wenig Respekt gegenüber seinem vater gehabt, '2 sei in seiner Gemeinde bei den Mitbürgern unbe-

IJD

zz a

"

»-

ten. Nach der knappen Einleitung (l,!l

ck

durch einen kurzen Überblick über den Gang der Rede vorberei-

‘_

Die Darstellung der gegnerischen Zeugen wollen wir wiederum

nm

die Mordanschläge auf den Philosophen Dio.

+

Während Ciceros Vorredner die genannten Vorfälle bereits behandelt hatten, bleiben für ihn neben einigen anderen Punkten

D

gen um Ptolemaeus gehören.

en nn

117

13 liebt, habe sich Catilina a n g e s c h lossen usw. '* All diese . und

weitere Vorwürfe versucht Cicero entweder zu verharmlosen oder als ganz und gar unzutreffend darzu stellen

Daß Caelius das väterli che Haus verlassen habe sei nichts Ungewöhnliches, wenn man an sein bereits amtsfähigeÄ s Alter den-

ke; auch habe der Vater zugestimmt. '? Caelius rücke in ein schlechtes Licht durch eine auf dem Palatin wohnende "Medea",'®

die im Hintergrund agierende angebliche Hauptperson. Das Zeugnis eines römischen Senators folgt. Im mittleren Teil der Rede (10,23 - 20,50) stehen die drei Anklagepunkte, die Crassus

Pompeius 10

je Schuld

re nn En een Enee eo

ausführlich erörtert hatte, '? dann die folgenden Vorwürfe:

lius habe sich Gold geliehen und sich Gift verschafft. Das erstere vorgeblich, um Dio ermorden zu lassen; das zweite, um Clo-

dia zu beseitigen. !® Hier werden Ciceros Andeutungen vom Beginn der Rede konkret:

|

Die Person im Hintergrund sei

in Wahrheit die

Hauptanklägerin des Caelius, Clodia selbst.

Im weiteren Verlauf der Rede (11,25 - 13,31; 13,32 - 15,36, luxuund vis wie Vorwür fe einzel nen die sind 16,37 - 10,50)

hin Blick ersten den auf daß verwob en, ria - so eng ineinander Gedank enzusamm enhang loser schein bar ein an manchen Stellen Liebes ein um dazu, dient alles Dies gang festzustellen ist. 1? . n e r e i u r t s n o k u z s u i l e a C d zwichen Clodia un

verhältnis

Ein

s e h c l e w , n e d n o v t b e h b a h c i l t u e d h c i s s a d , t h e t s t n e neues Bild 1 . ch

Cicero zuvor

von

Caelius den

. t a h n e b e i r h c s e b Richtern

Au

damit wollen wir uns später eingehender befassen. s u i l e a C d n u s u i d o l C n e h c s i w z e d n a B n e g n e e i d o r e c i C Nachdem anschaulich

||

Cae-

hat.

t r e i s i r e t k a r a h c r e h ä n a i d o vor Augen geführt und Cl

n u g i d l u h c s e B e , i n d e h e g r e b ü u z a ) d 0 kann er (16,37 - 10,5 g er die

a m r e v n i h f u a r a D . n e g e l r e d i w u Z s h c u r b e h E s e d n e g e w n e g , t b i g r o v r e m e d n i , n e t f ä r k t ift zu en 5]

.

- 22,55).

Eine mög-

z n a g s l a r e t l l e t s s u i l e a i a durch C

.

Unsc huld Sein ). e liche Ermordnung der C10d - 24,60 und gar unwahrscheinlich car 123,59 In offentlichen Bade genü“erde auph durch gend bewiesen

ein in die Vorgänge 28,66). In seinem 6l

Schlußwort

Ä erinnert

Gegebenhelrechtlichen die an | | > a m n i e h c o n r e t h c i R für Cicero die sönlichkeit r e ner ganzen P

ten des Prozesses und tri

tt mit

sel

118 Caelius ein

(29,70 - 32,80).

Da der Verteidiger sich in der Rede für Caelius ni Cht gI obal mit den gegnerischen Zeugen auseinändersetzt, Sondern Äuße.

rungen über sie an verschiedenen Stel len der Rede erScheinen, wollen wir diese zusammenfassen. We il Clodia Hauptbelastungs. zeugin gegen Caelius

ist, werden wir mit

ihr beginnen.

Cicero verwendet dabei ein erprobtes Verfahren, die allm äh-

liche Vorbereitung des Bildes des Zeugen, das die Zuhörer am Ende der Rede haben sollen. Um dieses Ziel zu erreichen, nennt

er zunächst nicht den Namen der Person, um die es geht, sondern arbeitet mit Andeutungen, die ihr Bild deutlicher en twerfen. In der Einleitung erscheinen noch vage o Pes meretric iae und wobei dem Zuhörer noch v erborgen bleibt » um

libido muliebris,2>

wen es

sich handelt.

Eine Medea

vom Palatin

(Cael.

8,18:

.

hanc Palatinam Medeam) sei der Grund allen Übels oder vielmehr Geredes. Auch diese Bemerku ng ist Vorausdeutung auf C lodia. Im Zuammenhang mit einem Senat or, der später als Zeuge der Anklage auftreten soll, meint Cicero, es könne sich bei diesem um ein Bächlein handeln, das vom Haupt der Anklage abge leitet sei. 20

Aber auch an dieser Stelle wagt Cicero noch nicht offe n den Namen Clodia zu nennen, sonder n begnügt sich mit später r elevanten Andeutungen, 2’ Cicero. läß t für einige Momente die Bezi ehung ‚ Cael.

13,30:

Sunt

i, gegen ein und dieselbe Person. 2? Die Anklage behaupte, daß das Gold von Clodia genommen

und das Gift für Clo dia besor gt worden se i, Cicero erklärt, d as übri ge seien keine An kl ag ep un kt e, sondern Verleumdungen ;>! die Hauptrolle der Ankl age spiele Clo-

dia, Cael. 13,3]: Res est omnis in hac causa nobis, iu di ce s, cum Clodia ‚ Muliere non solum nobili verum au te m no ta.”* Jetzt erfährt der Zuhörer en dlich, auf wen Cicero schon mehrmals An, deutungen gemacht und den Zuhörer unbewußt vorbereitet hatte. Schon

durch die Wahl der Adjektive "nobilis" und "nota" (berühmt und berüchtigt) wird Clodia eindeuti g

charakterisiert, #9

‚ bei Cicero für diese Verdächtigungen keine Beweise liefert.” E27 i

‚eu Clodias'

tellt er folgende Alternati ven auf, Cael

.

ee

119

13,32: Quae (Clodi a)

venenum,

ab hoc

sibi

mus, Si matrem familias SeCUS quam l at nominamus.

Sin

ista

opes ad Oppugnandu m M. Caelium i aliud quod nos patro ni facere debeamus, n i si ut eos qui i tantur repellamus n s e c ? Cicero deutet also an, daß Clodi a nur dann als ehren wert zu bezeichnen Se i, wenn sie die Ans chuldigungen

gegen Caelius nicht aufrecht hielte.°® S onst aber, wenn die A nÖnne,

.

brauche der Ver-

Diese Charakteri-

sierung Clodias wird n och durch "ista mulier e" unterstrichen. ® Eine Verunglimpfung, Sch einbar nebensächlich, i n einem Nebensatz, dient dazu, nich t nur Clodius in ein ungün stiges Licht zu rücken, sondern auch Clo dia selbst, Cael. 13,32: Quo d quidem facerem vehementius, nisi int ercederent mihi inimicitiae cum istius mulieris viro - fratrem vo lui dicere. Damit wirft Cice-

ro Clodia ein eheähnliches Verhältnis mi t dem eigenen Bruder

vor,37 etwas das sich ganz und gar nicht mit de m immerhin möglichen Bild der "matrona" verträgt. Dazu fügt si ch auch Ciceros Bemerkung, er wolle keine Feindschaft austrag en mit einer Frau, die nach allgemeiner Ansicht eher jedermanns Freundin sei als

ELLE

un

jJemandes Feindin.>>

Im folgenden Abschnitt (Cael. 14,33 - 14,34) beschwört Ci-

cero Clodias Vorfahren Appius Claudius Caecus in Form einer Prosopopoiia. Da es hier nicht sein Ziel ist, die zeugin ganz

zu diskreditieren,

sondern der Nachweis beabsichtigt ist, daß

Caelius und Clodia ein Liebespaar waren, ist die Charakterii als man anneh men würü iger Sierung der Frau immer noch günst

de 40

ie, was R H . n m n, ne Ah re ih an ia od Cl rt ne "Der Blinde" erin

Sie mit Caelius zu tun habe, einem fremden Hanne, u

DR

, 3 1 . de er gi Be e os ll ge zü d un it aC libido", Unbesonnenhe e si m ru wa , er it e it we t ag fr n Ah r De n. be ie tr ge hätten sie zu ihm

n e g i r b ü r e r h i n e g ü Ü z r o V n e d s l a s r e d u r B s e d n r e t s a L eher den Ahnen nachgeeifert habe. 41 . ä ic he LiebesAls drittes wirft Appius Clodia höchst schändl

snqryduns 5:n s w n 4 3 e d w e T u o u w r s u e d 4 8 S T 4 U a 9 S S a I n p e 1 9 4 9 [ e wer72 aenb ‘JUus4e a w w o s w n T U W o S a u r p i I q t ] o n s s u n s e r e g “ w n w o p «so34oy UT

-day I 9 T [ I n a p u a ß b ı p ı a y u a y 4 9 p

TIIM yorTgabuorA

-35 ayaw SIyITU 48

un38493p weted J94aqey aenb

‘wanbıye yodwas

Sntn>

Tzueu “u s p u a g a ] y o u S s a u r a “ e r t T o d o d o s o u g J 3 p T e w S O I 1 a M Z ur9 oJat) Y21S J u a ı p a q “ u a ß r I p u p I s [ [ o A u s a A n z y 9 o u p l t q u s g y p u e y Y s35saIp un "a gq ey u a w w o u a ß b B u n f [ a I S I U 9 1 4 a 9 a o A u s ] IT EJ 4O oA U a p nz (t31dra9eud a n b y e e J e u a u y y a e n b o 1 9 S a u 94 1u Us Ww ) I Z z U n J S s 4 s q n p u n Bıpuequn 31 S g e p “ n z u r y S T e w y J O W 3 4 9 4 1 9 M S I E 0 4 9 9 1 9 I b n , u s

-JeyI9sus513 u s J 6 n 4 a 6 s n y 9 e ) J S n t p n e ] ) s n ı d d y uo rA u a p n z p p P 4 4 A n P uaßbesuaa uaqne g g u s p S t u ß n a 7 Z w a u y t T u e w g e p “ a s s n u w u s w n p u u 1 e

JOPo USJnALNSPIM U a b e S s n y a u y T Y 9 p a m q u a e I P o I ) g e p “ J y 9 ı s u y u a p -uagarydsqe Aap nz 0 4 3 9 1 9 2 u w o y T a q e g "4 15 9 9 S s s a I a u s e u o d x 3 a n b "+2 SPpp34 STU O T Y I U N T U O H 3 P q 4 u e J “ s t u T p n 4 o n s u o 9 a e 4 u e Y “ S s t y e y 1 T u

"PITIWe} 9eJue7 WOUOTILU

“*se41609 auegoud

‘sınbue aenb

“SIutTow

senb “ s e i n w i s u t r a e n b “ s t a r p a e n b ‘ s ı 9 a e , a e n b p a ıs * * * J o n b o j e1>npo4JuI

Puosua d e i j n u w n ) 3 3 % 3 s d I

wıua wei

- Jattnw “ousA n]

:GE‘GI *T9P9) “a o A a y d o 4 4 s o d y 4 a p U T e I P o f 9 s a n B u n u t a w » 3 u a ß -18 au1as “u94YT4U 9 S T O M Z U I ‘ 0 4 8 9 1 9 + d P p 4 } I s y 9 p u n z : u a y a a u d s >s174584 o1rsuayaud a u u U S b I T Y Y I T A Y a U l D U o A u w u u p % S P I P O I I S t u "Öne7 SPp “u3 u u 1 ı m a ß A > N A P U T 3 U P I y I T u u e w u u e y ‘ I 6 e m g e s e p I t e Uew uuay 2 p Y U 4 a U U P W u a p w a u y Y1 uw B u e ß u n p u n “ a y a ß u ı a b e j u s p a l IS a1p “ ( P 4 9 P 9 0 4 3 1 P 1 I 0 9 w n 4 o w i s s i t d u n ! w n 4 o w e ) u o A s s ı u p u n g

021

-npe

sop

anbxe, n wap won sntI®P) tos SOTQ "ANYEOPTA W S y4nM o 2 . O 4 u n » I o 2 A N L 7 W 1 weıya pas * [

Yd 49W pAA9YO -o4d x1439

yTeuds‘ Offe gpp

uastaMmsua :6r‘og 198) yayygedınz erpot) 4NF wap 45104 neuy uaung a e AO -auutg Jaur “grom AauqUNZ auesy4auyn

sag S449TATSUBJur zu

unßrpinus ig SeQ .oprgıi Jap B y n -ıy9 4auld pı u9S aıp asstI r u abu1d uaysyaı p -19 ‘uoq1a4} nz

s uagoub Suapuo

48 Togom ‘pyp ep ayyde4 915 “ybesyseu AUF

i st ua yd au g

-aaA “uawesne uB ‘u ar b1 7y sn 4a g *u sa Ju ur sa ß YI TT PU Ta J wa uT a uo A

abe[yuy 3Ip 19 5 Aa ya wf aı n gs ; v a r ı u a y us bn a7 Aa po as ıa ma g ay 9

-joampusßbuT

ep

‘usqey

uabupßag

+y>Tu

‘org

ue

puoyw

uap

‘uayaaugq

-49A SaSaIp 3UuQY Sn t[ aP Y gs P T p ı n y s s z r w eI PO o] J yI ne 3p ua Mm os - IP jg-Parerq Buny3dneyag Aa uy T 19 9 31 S uu aM “u ag qa ßu sg n sn ı[ ae J usy934quaA US An y YU IT TI UO SS IM aI s aq ey “a y1 fo s u9 p4 3a M 75 17 19 5 -3q oTQ Se p yS un p *‘ P1 09 se g "4 oı ın u e3 e4 1a po wu r 0 :g G‘ Iz -1 9e )J “ne4y4 Ss oj ye w Sj e yI eu ep Zu ny ya ne u4 9p uo s *u e IY 34 1p eI pP oJ 9 049979 49Pa 4 Ja Ty An u Zy II N "T Os ya rT zı nu sn tj 2e ) sa p Bu nß rp ıs y

-JaA BIP ANy EI PO IJ Aa p (e ry ua pn du r) +1 8y 51 so fu we

u31832248] WI ge p ‘“ Jw wo y nz ur y

s

Taq Sqıaıq a ı s 4 o O p o

“uaß r p i n y a s a g n z ( u w n u +9 wnan a u s a a A e ) u a y d a u q u a y u a p S n ı J a e J

lary) sumann

JRuoDIE

F24 U A 9 o 1 p Z U a ‘ 8 m a A j b u a w a ı n j ı u u o n

ce)

n

Bawuad eIl! ggetaerueupenb H 8 3 0 4 Y a “ y a ı u n p y m u ey9P, stuerfiWey ® o p 4 o M m a b S 4 2 4 S T a W O P P g S a p B u r p I 2 d u n z a 1 33404 ısıu """ :29°9 s u u o M “ U D U U N y u o ß u u p y g , .

would

3



uoA



194

\

s1

una sy 19107 eg uj p u a a s u I a I p e O S P T I U P p e Y a77ey uuPp nu sap



> Fuluuayuz

eu "ua[ [o s uo pu r4 27 ®4 S 9I 4I Ry Sg qe bu sg ny yr og Ip ınz aa ı5uejaBb 19 4 Sa n “o A Aa qn de p ua YU EP a9 aU 1a s ap eu aß



© z = a

nn

EAST

16p44 ygetuss sap op Pa “ 3. 9) 4a uy dt az aq „e r4 ej ue up en b Su s4 od JO lı nu , 0489 19 "( 29 se

spe as p4ım

A us pı am ua qa b4 aq n SO 40 WA UI T9 M ue pu n u

“Oll! ep

-we2S EI PO ]J 34 19 SE P

aayom ‘oBe4g Ja p I1 W Bu ey ua ww es nz

wj "U ab e4 14 9U N NZ E1 PO II IN e YS Pu pu n ya nı

sbu1on asıamsuagaT Aa ul 9S 93 19 Sa Be ]y uy ua p wo r

vapann T 9 nz Sn t] [9 e) sp “ay4unmaB ‘n ze p or US T TP ST U9 p JZ Y3 7 pu n uU oY SP L} Uu

|

ususıp ‘uapınm 2uayDoTaBy ne uo T2 eI Ae N yS An p 51 87 06 aı m -

söurpuste arp “usßunoyua pa ım as ar q "(

/7°02 "12e)) erusunßeyu; wn4ory16e]4 De ey A1 w e1 4T de ]% Je Ee IY TA PI TP NE UI eT uw o -u 9y 91 Ta Jb -J3A YD IS UO Ss e] ya ne !( gE ‘Y T "[ Oe )) J2 49 AL A 3u1 0ow O1 IT 4J 94 9w PSourpTqtg YDnApSny 4a p yo u 2u uo y nz ep °( 02 ‘° 62 "1 2e 9) sa ur pr g

-T7 staargnw pe y9 ou 4a 9e ds ‘( /% ‘0 z "1 9e J) wa ui pi gt j sI T4 aI lI nu sntun °(L °‘L "1 9e )) st uq at yn w op tq tı Bu nu aT ti nw uo g4 Ip us ua l -T4BA SSuUIpIqT] SOYeyI Ts nu r ar p -J oq nu aß ba ßb sı T9 Tu ya 1a w Sn qı do usp AOIU I4 94 S 31 oW OT IT AI DU OW

(1° -190)J) " J O A O 1 2 e I 4 P A a p dızur4d wap y9 eu ıya Bb uu ap uo s " Y I T T I U O M 2 J 4 O M J y a T u + T 0 y 4 9 p a I M O4SI1) "USWPN Suyı “ P I P O L ) w n 4 a p a ı M m U 9 4 3 9 4 3 U 3 Y U P P 3 H 9 S s a ı g "AnJu9s4aA e I 1 B b e L , H e e I ? T I A P y T p n e u I “saurpigtg

e n b ı u s p P r u w o “ " s e l u n x n ]

ua4agzyal W snt]98) 93

'ne4y ob| 39 Wnu

se2JeY T S s n u r e n b u r ‘ J ı s u n p "JPATA D 1 o W O T I I T A N D A O U

-us4aB s e 4 o , p o n b 4 N n J P 4 9 B I t y r u e n b u r S P I [ T w e , ) 4 3 J e w e n b u l O w o p I p o w s n ı a vou Joy w ı u a s ı n d

ut

°***

sa91ıpnı

*‘49PIA

Joh U848 4 1 9 M w ı

13 U48u Q U n Z u a p “ u 9 u 9 , , 0 J a u n !

‘a PS 4 4 a u I a s 9 4 n P T u a A w ı

e

zg Ye l y e y s s u a ß ı z +1w Sn1T8J9n7

J e y 0 4 3 9 1 )

“u a a ı y ı s o d y a ı j g a r j y a s s n e

*

49345 *suapue Bıjjor “uay9S

IXu1ly aarın w e y e u r “ x P 9 o 4 d

"43 BBT u u “ o a z y a a “ u a y u a u u o s a q u n REIT

a

Sp u]

saTt4udusa0 [94s494un

us6tzule yabueu

Ba

usp uoA 2s49 4a gep “AoA WUT

Y441IM 43

"oaqey uabeu1Ia6

au1laS 24040S Iydıu 49 wn4ueM ‘“uaßbe4y YSsydpunz uaßbnaz

rin 18 usepuos “usffaIsnzuep Aypmun STE AOpo a ueptn nz SsaIp - 3IUU0Y uaWyauue JyJ1T9aL[aTA uBw 9IM - Fua gu unu 249 -48A 04991) *"U9P4oMm uabe[yasaßb SntT[aP) UOoA „aTuem4235914d12q0

Jap Jnejua‘ wI 195 4a “uabessne 9p4aM A0JPUaS A9SaIld 1 pAIMm yuueua6 IyITu 9weN U9SSYP ‘40JEUaS UaUIa oyeMarreu ı61ıpuny

-abue abe ]Yuy aIp uap

‘uabnaZ UaULla 04391) JUuuau U9JISAa SsIVv

"U9PAaM J49pL[Iyas

-35 souadt) Bunjfa3s4eg Aap ur uabnaZ bab uay9stuau usßruan aıp us[Tos “erpol) ‘SntIae) sap dney ngsejaqgy urßnazsßu 43p y9ey

"AnJeBapIA assıs u o > t u q g e t ı n w T u r p I q t ] w n I J a e ) " y “ e r y e u ß T a q a t ı n u w n I n f o s g e (wntpol) 'x8 S ) w n i I T T u r w e r g e d a u S 3 E I T A T I B E u r : g / ‘ z e * I e e J “I3Toy4apa I M “ u a g e y Y J u o y a b S T e w u y a w 3 p a y 4 a p a y n e j u a n w ı A I M »Ip "OJUnMAoA D I p U P P p 4 a M S T e w W y 9 o N g g E M u S p u o m u a y 9 s o u d s a ß t a u y SnTPoI)J "XaS u r a L f a ı s J e y s T a T b u e w o p y 9 e u “ u a y a a u d s n z ı a u y

SntTe e ) “ 4 a J y 9 I y a r p u e 4 e l f I a d d e ı 3 " a n b u n t p o S e E T I T I T W I U T : G , “IE "1 9 0 9 “ u a s s e f n z u a 6 e 1 y u p 4 4 9 1 4 9 9 o A S n T 1 9 P ) * “ u 9 y g e f u p u s a

e I p o I ) a ı p °

“ua2ıa]

T p o w S n ı a u r 19q uew 3

:69‘62 "I “ u a u y 3 a u w a g t e + I w A y t T

9ssnuw "IST I ] j a y s a q 0 S Z u e 6 y y 9 a ı u u v o 4 j e } T T e n b s ß u n u y n g S u y u t u n J P Q U 3 J s2 Iyomgg g J 0 g F u u p u a ß „ X l a 2 j e u a d u r , , y I S T u o u T p u I m e I p o ] Y "NZy4nep 3 * y > 1 T U u + U r o y 3 s “ u o ß e f y n z u e S a p 4 o w S a p 6 1 0 4 4 3 + T w s n t j a 9 e J “ Y B b n y u a a A D T T q Y T a M u s p u a y s T a u u r y ig ?°50d

SUT9

UAS9Puos

“Y9nıSsusI

nator auf eine Genugtuung verzic penützten, um dem Caelius

Senator sei von Clodia zur Falschaussage an gest ifte t an rec ht yYor wurf nem Bild, wodurch der

19: Si mihi ad haec acute drguteque re denique ex quo iSte f onte senator emänet.

et nascetur ex

sese,

fortasse,

Nam si

ut soleo

est rivolus arcessitur et ductus ab vestrae,

laetabor,

vestra nitatur, unum senatorem esse solum qui vobis gratificari

den Zeugen als un-

moralisch oder niederen Standes zu diskrediti eren, sondern be-

mängelt, daß die doch so einflußreiche Ank lage lediglich einen

einzigen Senator habe zur Zeugnisaussage be wegen können. ”? Dies

unterstellt, der Zeuge sei Oberpriesterwahlen.

befangen wegen des Vorfalls bei den

In der Handschrift z findet sich der Hinweis: De Teste Fufio. Ob es

Calenus/

sich

bei

handelt,

dem eben genannten Senator um Q. Fufius

läßt sich nicht mehr ermitteln.

einleitenden Worten negativ dar als (Cael. 8,20)

ein

eh re nv oll, ni ch t al s te st iu m" , no ct ur norum alterum

nie ht ae m . ihr Na ch t de r in li eb er un d Tageslicht scheuen ben. 7? Da Cicero sie offenbar nicht genäu kennt, Herkunft machen.

Vielmehr wi g an r de ’ z ot tr n te ät rs to na ° Se r, e vo si hä en, sic de

"urdigkeit folgert daraus, lius zu bestrafen.’ ’

te, die sich bere

Nach Cicero gäbe es genug LEN’

.

| l

nap Iom

Purs uaßnez arg "ı9geyaßyne aarnıyebau 0S W n

l yIua “u33uUU 7 0Y 4 u9aY[p

‘W4aJyIIYy Uap uoA I 91Ss yats atp | sujazu| nwyas sap yat4ayd! Iy5tu 4 usaırı \ u 931g| "Sstı5a ıyıısod Jequtay)s

6 I \ p uspaoMm U82jJPyISUuaDI ysanpe

) ısot6auba soaej5aPad soyst *** ;styue4adwa? Saurwoy ( STI58] *(***) ay19soußon anbwerjuaßtttp wn40o9 wainyuign :€9 "92 "1905 “6rpunmanetbun se uabnazZ uaysst4außab 31p aTewyuay SATITSOod aequrayds yJanp Aabtptaj4aA Aap J491ITPaAYStp SCHT

"Puls Jurawsß uayyeyasuaßı3 uabrItaJusbaß dtp neuab yep “j40308S Je4oyn?z usp

048519

JOp

1440w

Jwnpu

y3aopaf

JOITOM

“ul

„eryuaßtttp,

ag vossel

nz

u3g04S

pun peg

„SNIAIA, sut

y9ıs

u9a6na7 “uowypu

U215 4ne SO uayrayysıpugsuad abIpAnm yD4np pun yo4np pun 3J40M -ue4y2 S4apuosaq unu ep

-105, JSUl® Spunauy4 ats

jg yarromz

“eIpo[)

:uaıas

„Ne44

uay

[19M ‘ue qfeysa p Ssus4s ua 04991) 412, 10mzZ

1178y4Ö1punmane]g auyı "seneußbuad Jurs urnb o}Tqnp uou pas :€ 9 “92 "198 “OSTomA4aydstuo4l ıaqep “q e u a p u e y s w n u U 9 U 9 p P a T y 9 S s u a n sne O4351) 349 4 1 8 2 1 1 O Y 6 r p a n m g n S e 4 f u b l u " n T 3 e u l w o u I n y p e u n s

uIus TTInu

:£9°92°198)

o

“qyaıru

y>Dou

TyoM

049315

+Uu9y

als

yIny

g varıey usapunJ a q J 4 0 p y a ı I s 3 1 p “ ı 6 T p u n y s a ß u e u a ß n a z J e q u 3 } J J 0 ©124Py 4abeIyuy 1a g " p e g S a y 9 1 T [ 3 4 U 9 , J J 0 u r a 4 5 T a g e b u a g q n a p + 4 0 "ıuupuaßb “S4110S u a p 4 a M 1 6 1 7 T 0

s q e d 4 s q n A a p 1 w B u e y u a w w e s n w z I

S 0 q o I Q w a p J ı w “ S 3 2 4 1 9 s a p usp4aMm uaßbn a z a y a s T 4 3 a u 6 3 9 s[10os I17weg **TS a u 8 a u S 9 B b x 3 I 0 H ! 2 2

usTT32Ju o A u a y a T [ u o s u s d u s u Y T U P u 4 a p u o s “ y ı 7 O y a y e M J a p u P J y a T t u y a ı s u 9 4 4 9 T 4 u a L 4 o u s b n a z s!p “ j 8 4 d n e y a g q u U 4 9 p u o s “ 3 y 9 T u y a r f a n y e u u 4 9 4 Q U n Z u U a U I l a S 0 1 3 9 -1) IBes seg g , P ı z s e p 351 510,43 Aap

“ITOYAyeM 31Pp QYDIN

" I ı y 2 T A u 8 p o » d u r u p u o a

3 T a y a y e M A n z u e w g o “ g e u a u y I u o A a b u p y s a p u n „ e q g n ] y u r a a g "3427 13M a u y o u s

las ua B n a z a s a ı q * " 4 s a J o d 1 4 a n b 4 o 4 a p J e 1 4 9 9 1 } O 1 2 0 B a u o J j n u “ ı B b u r y s w I I F > d e y 3 e nb w e u I s 1 4 e 9 0 [ u o 9 w n t 2 s 9 } PIeJungou u 358 2 j 0 d o p o w o ] [ ] n u t 4 e i n w a e n b w a j e y t L 4 a L a a l p n ı s n ı n y onbau

...

:£2'6

'I9e)

"a7 [0mM uaburugge uauyI

UuoA IS 4a wnuem

"layyo zueßb uuep W A O J U I I Y U 9 p J A U R I A 4 D 0 4 9 9 1 9 ! 2 2 ' 6 " I a e y ‘ s e q 'P l d n 4 y a r b g e I y p 1 8 5 p u n u ß b b a A m a y g " u a y d a s u d n s z u s a a t u ß n a z HT Waauupy u8]p a u a q p u n u s a y > r a y 4 y n ] y u * l u a a d b r 4 y 9 p S w n e Y I I S U O A 921

wob e i

- wie gezeigt - aber das Gege

Cicero im folgenden d ie Technik mit " (Cael. 28,66);

i

einer begüterten Dame, tapfere Männe r, die sich auf Veranlassung der G e n e r a l i n

ist)

(imperatrix, Cael. 28,67 - womit Clodia gemeint im Bade aufgestellt hätten.®*

Indirekt wirft Cicero diesen Zeugen Feigheit vor, da sie in dem Bade in der Überzahl waren, dennoch aber nicht in der Lage, einen

einzelnen

seien,

so der

Er werde

schwächlichen Mann aufzugreifen.®> Zeugenbänke

Verteidiger,

nicht zu verwechseln mit speisesofas.

ihnen alle Dummheiten austreiben, wenn sie aufträgen.

e r z w u e D r a b n en, k a n d s e i r c R s h a w t d o , e n C i c g e ro Dar a u f h i n i b t , 8 2 . l e a C , n e t s ü r b zu h c i s m u , n e z t ü n e b u z n e t i e h andere Gelegen

s u b i t p m u s r u t n e n i m o d , e t a t s u n e v m e r e i l u m m a t s i d u q a 67: vigeant . t n a i v r e s e d , t n a haereant, iace , b l a h s e d t e z t n e l u z t h c i n | l h o w , n e h c o r p s e g i e r f e d r u w s u i l e Ca

weil

u l l e a C s i n t l ä h r e V e h c i l b e g r o v s a d Cicero

. t a h t r e d l i h c s e g l l o v s k c u r d

Clodia

so ein-

.

pw

Cael. 29, 70: De yj qu a e r i t i s (iudices). F. Münzer, Art. L. Semp (1923),

ronius Atratinu s,

RE I] A, Sp

Ders., Art. L. Herennius Balbus , RE VIII, 1912, Daß dieser p. Cl Sp. odius nicht iden tisch j der berühmten Cl odia und dem Vol kstrib . W. Stroh S. 243f. j a t u r angaben bei Anm. 8. W. Stroh hat diese Reihenfolge in sei nem Exkurs S, 299 _ 303 vertreten mit Stichhaltigen Argum enten für seine These. Nicht zustimmen kann man J. Humbert , der die Ansicht vertritt (Les plaid oyers -.., 5. 153), daß Cicero weder als erster noch wie sonst üblich als letzter gesproche habe. n

Cael. 10, 23: Velle m dictum esset ab e odem etiam de Dione. Siehe weiter Cael. 21, 5] - 22, 55. E. Me

yer, Caesars Monarchie und das Prinzipat des Pompejus. i

Darüber

sind wir aus

Darmstadt

verschiedenen

Quellen genau unterrich-

tet: Strabo 17, 796; Cass. D i o 3 9 , 1 3 ; siehe weiter W. Stroh, 5. 244, E. Meyer, S, 127f .; H. Volkma nn, Art.

All, Cael. Cael. didus Cael.

Ptolemaios

RE XXIII 2 (1959), Sp. 1748 - 1755; bes. Sp. 17 52. 10,23 - 11,25; 12,30; 21 ,51 - 22,55. 2,3: Obiectus est pater varie , quod aut parum splenipse aut parum pie tractat us a filio diceretur. 2,5: Nam quod est obiectum mu nicipibus esse adulescenon probatum suis... cal. 1,10: Nam quod Catilin ae familiaritas obiecta Caeli o est... Hier bemüht sich Cicer o zu zeigen, daß Sich nicht nur verkommene Subjekte Catili na angeschlossen hatten sondern viele anständige jun ge Leute,

die offenbar von

ihm ge-

blendet waren und seine wahre Gesinnung ni cht erkannten. Dadurch entsteht natürlich ein anderes B i l d v o n C a t i l i n a n inen Anhängern als das, welches wi r aus den Reden geu

gen

Catilina kennen. nt

Siehe R.

Klotz,

, et und erl. 3. Bd. Leipzig 1839, S. 382: M. Fuhrran et zu Sämmt|

mann, Reden VI, S. 10; die ein.L r Rede für cae tus Ss . . zelnen Vorwürfe ale quod semigr arit. Quod

15. Cael.

7,18: Reprehen ninime reprendendum est. Q u quidem in hac aetate mi i . . . . . . . tere posset, non modo per mittente per aetatem mi agistratus pe igravit...

16.

ab eo semigravi patre sed etiam suac ente iudices, reperietis, aueg cum ad id loci venero, oste »

129

que hanc adulescenti cau sermonum fuisse, am sive malorum Omnium si

Cael. 10,23.

Cael. 13,30, 13,3] W. Stroh hat > gestützt a uf Rede TO melio,

sen

ve

Hermes 60,

R.

Hei

nze 193

“m poktus

en (Ciceros

“Nr, warum Cicero den Mittelteil 258) nachzumei-

20. Ss’. 274fn.ze, Ciceros Rede pro Caelio so gestaltet hat. » 9. 245f,; y, Stron, 21. Cael. 13,31 - 15,36. 25. Cael. 1,1. 26. “ » , . ivolus arc ” S e

i tu S si

c t

Aue

tus

ab

27. Hier soll noch einmal daran erinnert werde n, w meist er als

suggestive

Indirektheit bezeichnet hatı os:

Der Gedanke wird nicht offen ausgesprochen s , ondern bloß . beiläufig vorgebracht, angedeutet, erfragt. 28. Cael. 10,23f.; W. Stroh, S. 277Fff. 29. Cael. 13,30: in quibus una atque eadem persona versatur.

30. Cael.

13,30: Aurum sumptum a Clodia, venenum quaesitum quod Clodiae daretur, ut dicitur. W. Stroh, S. 279, weist nach, daß an dieser Stelle eine Zweideutigkeit in der von Cicero formulierten Ausdrucksweise liegt: "d.h. die crimina werein geGeg ens eit der e Beh aup tun g blo ße ein e als zwa r den

Beh aup teblo ß die ses daß so, sch on hie r auc h führt, jedoch

31. 32.

33. 34.

t. it tr ge Ta zu m u a k g n u r e i l u te in der Form | . Cael. 13,30. ın t is ia od Cl d un e g a l k n A r de n e h c s i w z g Die enge Verbindun rve n i er ß da SO , z n a v e l e R r e ß o r g n vo den Augen Ciceros n e l o h r e d e i w bt au gl s l a m r h e m es di n e g n u r e i l u m r o F n e schieden t n n e k r e l l a F n e d e j f u a s e r e r ö h u Z r e d t i m a d zu müssen, . t s i t g u e z über 1 V I E R , a i d o l t e w r e y und a s i n o r e c i j i

. 7 0 1 , 5 0 1 . p S , (1900) d r o f x O , o i l e a C . M Pro

1966,

, y t e i r o t o n f o . . . h t r i b e l b o n r o l n u i t n e s e r r p e s n e s : n ie r e h t o . n A 5 a d n i f ience would t e x i r t e r e m t e " 7 9 7 . c e H . r e T n o s u but Cicero S a at , x a c o r p " 7 2 2 t. biles dici

(< nO s i l i b o n gladiator

u a e H . r e T , t solen

" . ) . x i r t e r e m a of so al , " s i nobil

e i d n r e t h c i R n e d , e l l e t S r e s e i d n a . W M . n e e d sumpEun ch r u z n i e a i d | o l C d n u s u i l e a C n e h c e

35. enge

i s a i w , m e d i e b s u a h c r u d r e i h t b i e l b r e e T o g r n e u d e n i d i b h r c c e i i l v Ss. l m m ä ä n , t s i t h | c i s b A e t s j i " t erst

p u a h r e b ü a i d o l C d n u s u i l e a C s e i e un on d t g r o s r e e b r e b a , n ; e u a b zu chter auf n e r e d n a r e n i e ter

Überschrift:

der re-

d a s e p o : 2 3 , 3 1 . l e a C l h a w t r o m a s u Z m I g n u t i e l n i E r e d in der d

n u r g r e d n i H m I e i d , n o s r e P r e n e J ) g n u t r Andeu

. 5 , r e t r ö w f Schimp . P S , a i d o l C Art.

105f.

130 schen,

Sittenlosen,

berüchtigten Fraue n des | ihres

hatte clodia nicht Reizen und Verzüge n des

gleichen, Wie reich sja Körpers und Geist es begabt

sen sein muss, lä ßt sich nur aus dem Zauber eFSchli den sie als gereifte aFrau auf die Männer ausübte," konnt

N Dinge damit rechnen , dap die, hörer seine Anspiel u n g e n s ofort verstehen wür 39. Quintilian, Inst. d e n , Bu or. 9,2,99: levissim um autem Ionga ex verbo, etiam si est aqud Ciceronem in Clodiam

40. MW. Stroh, S, 282: "Am Ende des $ 34 Ist zwar Cl nis keineswegs w odias Zeugiderlegt, und si e ist auch selbs moralisch in de t nıcht m Maße vernicht et

41.

42. 43.

44.

45.

46.

Bewußtsein der Richter mit eini

wie dies

bei

Anwendung

ve.

,

Caelius

zu einem Liebes gt. Und dies war p a a r v i a r m . A u g e n b l ick wichtiger." Cael. 13,34, Ebenda. R.G. Autin, S, 94: "Clodia is so immoral that IS worthless." her evidence Dagegen wendet Sich besonders S. 281: "Man mu auch W. Stron, ß doch blinder sein als Appius meinen zu können selbst, um , daß die "wahr e Bedeutung" de de in dem Gedan r Appiusreken liege, "tha t Clodia is so her evidence js immoral that worthless" (Aus tin). Umgekehrt genteil: Weil C lodias Zeugnis und im Genicht als wertl tet wird, daru os betrachm muß sie unm oralisch sein. Cael. 15,35: Qu " ae tu Quoniam m ente nescio qua effrenata crimini

tuo neque

F. Münzer, Art

Cael. 15,36 nescio quam,

testimonio Cr edendum esse Clodius,

RE ıy (1900),

neque ateare.

Sp 82 - 88, Qui (Clodius) te amat Plurimum credo, timiditat Q u i p ropter em et Noctu rnos qQuosdam

47. W. Stroh, S. 288: “Mit d e m E n d e v o n erste der beiden $ 3 6 ı Ziele, um deren

hältnis konstruiert hatte, errei twillen er das (jana« _ c h C t l : o d i i a s t a l a esver gin (de vi) erle

48. W.

Stron.

digt,“ S, 288.

49. C.J. Classen, S, 82: "Auf die beiden am Anfan vergehen (Gold und Gift) gent Cic . ero gar nicht ein naten dienen ihm eben nur da zu, Clodia einzuführen und sie ähnlich der Sassia in der Rede f ü r C l u e n t ius als die ım Hintergrund wirkende Macht z u e n t l a r ven.* 50. W. Stroh, $. 288 und S. 289f., 5. 290: "Diese n sche Ausdrucksweise dbewirkt an de 51.

r ersten Stelle ($ 38) daß auch die Rechtfertigun g des Caelıus Wenigstens der äußeren Form nach hypoth etisch bleibt.“ Cael.

17,42 - 18,42.

#3

in

Lage der

I

wn in WW a

also nach

in

e

131 4: 19,4 . A Cael 52. reperietur,

At ve vero in M. Cae

nulli

Sumptus,

io

viviorum ac lustrorum libido. Amor hunc

numquam

...,

vocantur,

-

- nulla luxuries

lenum, nulla con-

oecupatum nen et deliciae quae

53. C.J. Classen, 5. 84: "Darauf aufbauend onsaltunve Genuerunt. ler Ausführlichkeit die ehrb are Fra setz t er dann i n alne (meretrix) ab, den Ehebrecher au nulier) von der Dir-

r) vom Liebhaber

(amator) ($$ 48 - 50)."

iniu iam ri Oblivisc 20,5dolo Cael.riam 54. memo 0: ris or mei, quae ano urias tuas, Clodia, depono Ss te crudelit ter

absente facta sunt neglego:

in meos me

dixi. R.G. Austin, sun ne Sint haec in te dicta quae

"Cicero magnanimousl to overlook the behaviour of Clodius and his Faniıy to wards

118 un Kanily during the exile. His sudden naming of Clo-

Jia is ramatic and effective, as he proceeds to put to her genen the question that he has postponed from $ 35 and

55. C.J. Classen, 5. 84: "Er (Cicero) erinnert Clodia mit ähnlich lautenden Formulierungen an seinen früher skizzierten Ausweg aus ihrem Dilemma (vgl. $$ 32; 35) und fordert sie auf, die engen Beziehungen zu Caelius zu bestreiten und zu falle n Vorwü rfe anknü pfend en daran die auch zugleich lassen

Ankla ge die nicht aller dings geno mmen genau

(d.h.

zurückzuziehen,

versucht)." 56. Cael. 20,50. 57. Cael. 21,53. 58. Cael. 21,52. ”

0:

°

Kc.

>

> °

obwohl

s,

rn

Cicero diesen Eindruck zu erwecken

e h t d n a , x a m i l c t n a h p m u i r t e h t "note : . .

117:

.

n n A s u t i c a T . f cf. c » ; e r e i l u m r o f o m o d d e t c e p s nex x e s u l n u m e c o v d e s , e s s e d a S s e r o t a s u c c a c n I t o g

all

" . i r r e f d a o m o d a c i m i n i

ek

62.

, t f a h c s n e s s i w r u t a r e t i L r e d g n

1960,

5. 285f.

214

n e h c n ü M , 1. Bd.

, e g i n i e n e n e d n a , n e g n u l o h r e d e i W e i D " t c a f p m i I. Opelt, sch o v n n i s s l a h c i s n e s i e w r e , n e b a >

j

t

r;

5.

R

.

.

h n e m m o n e g 3 , n e s s a l C u z . y . c d n e . t i 63 e r e b r o v r e n g e G e i d m u s t i e s ? n iner n e g e g Forscher Ansto s a w , s a d m u d n u n e t s a l e b u z r e i e und notwendig» n a , n e t r e w t n e u z » , r a w n t e h r c e a i r s b j en vorge charakterl

n a w s n e b e L n e s o l s e d e f r ü w r o V e i d m u eigenen Mandal nlo u en und Clodia zuzuschiie e Caelius abzuwälz

den

dererseitsS YOYn

dels lan9

64, Car

1. 25»

381,

66.

.

; . f 6 0 l . p S , a i d o l C . t r A ia: F. Münzer, ».

uadrantan,

f

4

.

r e d n o v e g n a g r e b Ü Roms in seinem fl.

. 2 2 , g n u s s a f r e V onarchischen

Au

. S , 2 0 9 1 , ) g i z p i e L ( n i l 2. Bd., Ber , n i t s u A . G . R ; 4 1 2 . 5 , r e Schimpfwört ' lurimarum

i p et S er! vet a ell fab a tot c hae jut , f Ss. ı24 e nn Si en end ert abw im h auc us vet aß "D de cael- 27,64: Ye Res ero Cic Zu tar men Kom af, dgr Lan 6. Fi un Lar \

in, S SChlechtem Sinne 126, nim i z t u B e v , e r s t e h e n Cael. 27,65: i s t "an, GAR vor, Mimi ergo iam Cael. 28,67 . exitus n o n f a b u l a d e e i n d e fortis yiyos ab i Insidiis atque mperatr; in praes

67.

68.

Th.

69. Cael

72. 7

74.

L.L., Bd

II, 1,

32,78

idio balnearu m Conlocatios Sp.

560: (ironice) Cj c

azu

i

2 15 vermutet, ga enators genau r kenne

Cael. gg 19: A quo quaera m tius quam Ip „ C ur productus se per se, a vobis po c u r Qqueri malueri tanto post P otius quam Co t ntiny Quintilian Inst or. V,7,23: et si deficie tur Numero par ; lis produce » , C o nSpirationenm, Vilitatem, si Si hmipotent es, gra tiam Oportebit F. Münzer, Art. q - F u f i us Calenus (N (1910), Sp. r. 10), RE VII 204 - 207. F. d , Ü j

turnorum testiu m: 76.

ı

"night-bi

;

j

.a. Austin S. -"

7]:

"noc-

The witnesses

IK away from day Cael. 8,20: est light." enim dictum j uUxXores suas a | j dicerent cena redeuntis attrectatas ess Th.L.L. Bd. II, e a C a Sp. e l i o . 1 1 6 1 ä t trectare: tangit cum Pollutione

77. Cael.8.20.

ners aus mit den

auseinandersetzt.

verschiedene

Die Frage,

ist nämlich nicht die n ach nach ihrer Zweckmäßigke it." Cael. 26,62. . Cael. 26,63.

79. 80. 81. Cael. 26,63: 82. Ebenda.

qui primum sint talis feminae familiares.

84.

...

83. Cael. 28,66.

2

Cael.

28,67:

primum lautos

iuvenes Mulieris b e a t a ac nobilis familiari e d e inde fortis viros ab s, i m p e r atrice | idii tque in praeessiiddiio balnearum con l o catos. 2 ER vero responde re cogam, cur tot viri T a

et

unum et

tam imbecillum quem videtis, aut stantem compreh n o n enderint aut fugientem conse c u S t int, i j 86. Cael. 28,67.

Ar

——

der Gefolgsleute in

9 Zwischen Milo u nd P, Clodie am 18.1.52, wobei deren beireeii t t gerieten.“ ? Dabei Str wurde Clodius zu-

nächst verwundet und anschließend auf Geheiß Milos getötet. ?

Bevor der Prozeßverlauf näher untersucht wir d, soll der po-

litische Hintergrund kurz skizziert werden, da die genaue Ken nt-

nis der damaligen Verhältnisse für die Interpr etation besonders wichtig ist.” Durch sein Sakrileg beim Fest der Bona Dea hatte sich Clodius mit Cicero im Jahre 62 v.Chr. verfeindet.” Deshalb

wurde Clodius zwar angeklagt, aber er erlangte - wie Cicero beBestechung der Richter - Freispruch.

Z e i t m a d s e z l r u i e n e n a u f g e treten, brien, als Entlastungszeuge sei

Clodius

zeugte,

in

Interamna

; Clodius

habe

gewesen,

d r i e c i h SIC

ä hrend Cii cero wä

g en hiinnggeg

be-|

it aglichendurZceh Stunden vor der fr8

d u r c u n d Z e u g n i d s i e s e D s u / r c h h a l t e n . in seinem Hause aufgeha \ 9 ri st lk Vo s Al .° nd ei df To in se s iu od Cl e rd wu t a n e S im fe if e f f A ngri

i C n e g e g r e d , g a r t n A n e d r e e t l l e t s . r h C . v 8 5 r h ü e B g n u r ö w h c s r e V e h c s i r a n i l i t a c e i d f u a d n u | r a w t e t a h c i r e g cero e g t h c e R d n u l i e t r U e n h o r e g r ü B n e h c s i m o r n e n i e r e y " zug nahm: m o R ß e i l r e v o r e c i C e ® ! " . n \ e d r e w t n n a b solle ver r tötet habe, den es nachdem zurück, wieder Jahr einem nach u S er kehrte und

i M n e n u b i r t volks

e t e n f f a w e b r e b ü t s b l e s e i d , s u i t s e . S oO und P. t e s u z h c r u d g n u f u r e b k c ü R e n i e s , r ä w n e g n u l e g

e g i d n ä t s h c r u d t e n h c i e z n n e k e g n e r ä w e r h a den J Die folgen . u Ss l e p m o P s e d g n u t i e | w s u a t h c a M e i d r ü f 122 günstig

straßenkämpfe®» Wirren jt is ch en pie Ps sich um ho und C10

i

o l i M s l a , e r e d n o s e b s n steigerten sich i | f u a e t e t h c i z r e v s he Amter bewrben. Clodiu

een

C. Causinius Schola aus Interamna in Um-

ee ange

ein Freund des Clodius,

Dabei war

ELTERN

hauptete durch

134 ‚»

unterstützte

als Milo für 5 2 v.Chr. den Konsulat erstre pte die Mitbewerbe Mi

r

los um das Konsulat

Hypsaeus und Q . Metellus Sci pio.!? Erwähne nswert



Insbesondere

kurz auf die eingehen.

‚ bei

Asconius,

als wir

nachlesen

Pe Pla “

(9,24 - 10,29) ihn bei anderen Au-

können,

Vorfälle auf der Appischen Straße am

18.1.52 v.Chr.

quaestio coniecturalis handelt, 2! Die narratio‘o

reden

- waren die Chancen Milos,

Konsul

ebenbei

zu werden,

einzu-

Aus diesem Grunde habe Clodius öffentlich verkündet, Milo müsse sterben, ja er?® habe sogar den Todestag Präzisiert,. 27 Clodiiu us ist also der mögliche Angreifer, Milo das Op fe r. Cl od iu s . lötzlich von Rom aufgebrochen

(Mil. 10,27), um dem Milo an en seiner alljährlichen übli chen, offiziellen Reise nach ähre anuv ium aufzulauern. w

Pagen begleitet,

28

, n

Milo war von

f K a m pf icht au

\

Seiner Frau, von Zofen und eii ngestellltt;; Clodius » k ka

mpf.

135

vu lau,‘ an

Na \ ur

Je

ny u

Kan ner, |

ent,

Kom,

ah

ß

en

10

glaubten, Milo sei bereit

beseitigten daraufhin - ohne Geheiß ken

|ihres

Herrn - Clodius.

dern er umschreib

sonder

|

|

its tot und

9», ohne Wissen, ohne EinwirNatürlich s agt

i Cicero

nicht "töten",

reibt euphemistisch die Tat der Sklaven als ih -

re Pflicht, Mil. 10,29

fecerunt id servi Milonis - dicam enim

aperte non derivandi criminis causa, sed ut factum est - nec

imperante nec Sciente nec praesente domino, quod suos quisque

servos in tali re facere voluisset.

so weit die Darstellung Ciceros, der offenbar den Tather-

29]

N Au-

wir „Chr,

von erIita

pereit, zu Pferde, ohne Reisewagen, oh | 9 » FANe Gattin, stieß mit ; zusammen. Der Angriff begann Plötzlich 30 e ’ mit ihm

\

gang den Zuhörern anders vorträgt als er sich in Wirkli chkeit

abgespielt hat, zumindest wenn man seine Ausführungen mit den

Angaben des Asconius Pedianus vergleicht: im Gefolge des Milo befanden sich danach neben vielen Sklaven auch Gladiatoren, unter anderen zwei bekannte, Eudamus und Birria.’. Diese, am Schluß des Zeuges, hätten von sich aus mit den Sklaven des Clodius Streit angefangen. Nachdem Clodius von Birria verwundet worden war, kam es zu einem HandgemengS, der verwundete Clodius wurde

in die nächste Schenke gebracht.

Verletzt schien Clo-

ges tür mt, wur de Sch enk e die tot ; als dius dem Milo gefährlicher

P.

;

Clodius getötet; seine Leiche, beireisender Senato fand ein vorbe

Diese Vorgänge wurden

i

| r-

5

|

die auf der Straße liegen blieb,

0] r und nahm sie mit nach Rom.

nach Angabe des Asconius von mehreren Zeu-

.

Bu

33 Asconius gibt Informationen über Zeugen,

n vo

lich schweigt. Auch diese Tatsache wie die wer unt ers uch t fol gen im den sol len Asc oni us ga n? denen Cicero gen bestätigt.

>

em

iche,

_

.

.

der Ana lys e ein geh end er Neu mei ste rs chfolge von C. den. In der Na s soll herausgearbeitet werden, welche BedeuN

"Strategl®

j

ro

,

.

ung der gegnerischen Zeugen im Rahmen des Übertung die Darste einnimmt, und in welches Licht die einzelnen

ses

redungspro2®@®‚cero

"

. n e d r e w t l l e t s ge

Zeugen von C er Beweisführung (12,32 - 24,66) sowohl als pro-

n.

4, (1 a t i v ex e l i b a b o r p h c u (12,32 - 13,35) als a un s al o l i M s e d d l u h c S e i d r e g i d i e t r e V r e d t s i e n ä t s m U n e r e h ä n e i d ) 4 6 , 4 2 3? es folgen (16,44 -

gedeutet, durch die er beweisen will, daß Clodius der Angrei fer war. Auch für d ie Tatsache, daß ni cht Milo, sondern C lodius bei dem Zusammensto ß zu Tode kam, hat Cicero eine Erklärun g par at:

einerseits

sei

Milo tapferer gewese n, da sie ihren Herrn f ür

Sich seine Sklaven, auf die Clodianer ges tür

zt und dabei

andererseits hätten tot hielten, aus hut

auch Clodius getötet. * !

Von entscheidender Be deutung für den Nachw eis,

der Angreifer war,

sind folgende Ausführunge n,

daß Clodius

Milo sich hätte erkundigen kö nnen, wenn er einen Sklaven be stochen hätte” (wohl die Aussage e ines gewissen Q. Arrius).*? Ci-

cero vergleicht damit die Aussage n der Zeugen C.

Causinius Scho-

la aus Interamna und C. Clodius, die von den Anklägern aufgebo-

ten waren. C. Causinius Schola habe ausgesag t, pP. Clodius habe an diesem Tag (nämlich dem 18.1.52) auf seinem Albanergut blei-

ben

wollen,

aber plötzlich sei

ihm der Tod des Architekten Cyrus - meldet wo rden. 46 Darauf habe er sich umgehend entschlossen, ge 47 Diese Aussage v e r w e n d e t Cicero, um | en. kehr ckzu zurü Rom ach

ert, elau aufg ius Clod dem habe Milo , äger Ankl | 4,ie Behauptung der

137 n „iderlegen. Diese Z euge

ist für Cicero ein

enger Vertrauter und Reisebegleiter des Clodius (Mil. 17,46: C. Cau sini C l o d i ) C o m e s i d e m e t InteramnanuS, familiarissimus

L0 osgelöst vom Kontext läßt sich bei den Bezeich nungen

jiarissi ,

ntus Schola,

mus"

,

"come

or.

Ss”

w

keine negative Färbung erk ennen .

4

"fami-

eher könn-

| sitive verm te man eine po \ uten, wenn nicht Cicero den Richter n

'

clodius bereits so ausführlich als Verbrecher dargestellt hät te, der danach trachtet, den Staat zu zerfleischen und zu vernichten.

48

Das Gefolge dieses Mannes ist zumindest in Verdacht

dieselben Ziele zu verfolgen wie Clodius. Cicero konnte nur dann Erfolg haben,

wenn er Vorurteile gegen Clodius und seine Anhän-

ger hervorrief. Sollten diese Anspielungen, die durch die AtLicht ungünstiges eher ein comes) und (familiarissimus tribute

entgangen Zuhörern den sollten, werfen auf C. Causinius Schola ausgebeiläufig scheinbar einem in sein, so ist die Auskunft, m a i s u i u c : 6 4 , 7 1 . l i M , r e h c i l t u e d O S m u , z t a s n e b e N sprochenen . e a m o R t e t a r e u f a n m a r e t n I a r o h m e d a e s u i d o l C o i n o m i t s e t pridem

m u ß e z o r P m e d in a l o h c S s u i n i s u a C . C e i d , e g a s s u A r e s e i d Mit

n e n i e s l a n h i o r e c i C t r e i z i f i l a u q , e t t a h t h c a m e g die Bona Dea e j h c i l r ü t a n a d Angaben macht, e h c i l h c ü r p s r e d i Zeugen ab, der w

, e t ß u m n e t h c u e l n i e r e t h c i R m e d

d n u n i e n a t h c daß Clodius ni

n e t l a h f u a h c i s n e t r O n e n e d e i h c s r e v i e w z n a t k n u demselben Zeitp n u r e g l o f ß u l h c s n e einsichtig Cicero

konnte.

"

e l l a r ü f e i d t h zie

gen aus den AusSa9

u Z e d r e w o l i M : a l o h c S s u i n i s u a C . C en des

denn er konnte nicht erwarten, daß ihm

s u i v b o e l l i i , s e p p "50 (Mil. 18,47) qui e d r ü w n e n g ß e a d g , e n e b t p u a h e b s o Clodiu Daher kann Cicer

l t n e g i s verläs astet,

l l a F u Z n e g u e Z n e n ihrer eige

i e w r a s w u i d o l ” C . . C s u b i t s e t s i u t s n e c a ‚ die Ankläger dur“ l o f e G m e n i e s u z r e h a d d n u s u i d o l C mil. 18,97: “ nen;

Schola:

näm-

s u a e b l e s s gte da s u r y C s e d s e d o T s e d t h c i r h c a N e i d f u a t s r wie Causinius

g n u t p u a h e B e n e v a l k n S e n i e e b a h o , l n i e M g e l r e d i w u s z Arriu u a C . C s e d e s s i n g u e Z n e idersprech

indirekt

Mil.

17,46:

.- wie

- durch Zugehöri gkeit zum Kreis des p, Clodius, familiarissimus e t idem

Der Zeuge Q.

Arrius

sagte a us,

comes Clodi.

Milo habe einen Sklaven be-

Stochen; er wird ebenfalls, wenn a uch nur indirekt, als unglaubwürdig dargestell t; die Aussagen d es C. Causinius S chola und C. Clodius benutzt Cice ro dazu, Q. Arrius als unwahr hinzus tellen. Ihn redet Cicero mit " amicus me us"

an,

Zeugen Q. Arrius, C. Caus inius Schola und c. Clodi us versucht Cicero, die "St

rategie" der Ankläger zu du rchkr sen, daß Milo keinesfalls die Bege gnung mit pP. wissen konnte. Diese Widerlegung de r gegnerisch

gen

in der Art eines

en Zeugenaus salocus communis contra quae Sti ones”>/

wußter Schritt des Verteidigungsstr ategen: Milo als der Angegriffene, Clodius als der Angreifer. In de m Abschnitt der ej-

gentlichen Beweisführung

(Mil.

16,44 -

18,47) hat Cicero mit ei-

nigermaßen sachlichen Argumenten seine Verteidigung bekräftigt,

andererseits aber doch durch die erste ung der gegneri schen Zeugen sich bemüht, bei den Richtern rorurteile über Clodiu s und seine Helfer, insbesondere über die Belastungszeugen, di

gegen Milo auftraten,

hervorzurufan.

Die bisherige Beweisführung wird zu

sammengerast

e

(mi. 19,52),

ze hten gehabt hätte: daß

etwa Clodius ermordet worden sej Mil : on 7: ,5 21 . . , et ic il sc at eb tu Me e ss po n no re er ne indicaretur, ne dolorem perf cogerentur OCCisum esse a servi s Milonis

n t,

ne tormentis

in Appia via P. Clo-

dium confiteri. Quid opus est tortore? quid quaeris? Occideritne? occidit. Cicero stellt die Skl Retter hin, .

hätten

die das Verbrachen sordens hen sein en ann geschü Leben Be tzt

(Mil.

wie das

22,58). Die Sklaven des P. Clodius wurden verhört,

Beispiel

Sklaven Rufio zeigt.”® Normalerweise wer-

des

den Sklaven unvermutet verhört, nachdem sie in Einzelhaft gevermei zu Abspra che und Unterh altung um bracht worden sind, rbe Li s de le al rh Vo r de in e di n, den. Dagegen seien die Sklave äkl An s de m sa hr wa Ge im ge Ta 0 10 >3 , n e d r ü w t tas-Tempels verhör

rwo t hr fü ge ör rh Ve m zu h c i l n ö s r e p m e s e i d n o v d n u gers gewesen c ha id Qu 0: ,6 22 l. Mi e, ag Fr e h c s i n o r i e i d den. Cicero stellt sAu e Di ? us ti up rr co in id qu integrius,

dici quaestione

potest

r o v s e d g n u t r e w e B e i d r ü f o s l a n e n n ö k n e v a l k S r e s . n i e s sagen die t f a r k s i e w e B i e l r e n i ke S

sucht

er,

r e v , t g ä r t r o v n r e t h c i R n e d die Cicero da er von ih-

s e s s e z o r P s e d g n u d i e h c s t n itische E e b 1 7 , ders 6 2 5 6 , 4 2 n e t t i n den Absch . Insbesonichtern n e m h e n u z s u i e p m o P r o v t h die Furc

ihnen

nen im Srund verlangt.

von

o l i M , n e d r o w t e t i e r b r e v g n u n i die Me

müht er sich»

des

„61 kann

man

l i e w , n e g o z e Pompeius zug

er auf

t h c i n e g a l k n A r e d e d e R e i d Obwohl

sich

ß a d , n e l l e t s r o v | e s i e w r e t g berechti

, e d r u w t r h ü kt aufgef

n u w z e g h c i s so daß Cicero

. n e g e l r e d i w u z s e i d s t i e s , t e t i e l e g n i e t i m a d d r i s w u i n i c i n L e s s i w e g s eine

e h c i l t den

t h c i s r o V

des

En.

Pompeius

lobenswert

, i e s t u a r t r e v n a t a a t S e z n a dem der g

allzu-

viel

anhören m üsse, 03

Opferdiene

r,

müssen

interficiend

Später von ei nem von -

dein

postea

indiceret) nis.

se gladio

o Pn.

illis, ne

Cicero k, daß man

die angeführten Zitate, s o erkennt man,

nicht

als

"sacrificulus",

sondern als

"

teten sozialen Stand gehörenden Z eugen vorstell t: "nes cio qui 6 6 de circo maximo," andererseits unterst reicht die genaue A n Gegend, in welcher Liciniu s wohnte, nochmals , welch ga

b e o r j henklasse Licinius niedriger ne zuzuordnen n: Maximus l ebte

ist.

In der Umge-

n M e nschen, die de bung des Erreus m niedrigsten 7 Nun folgen w e i t e re Zweifel an Stande en d e r Glaubde, die ihm - na c h Auskunft des ‚ic würdigkeit; Fon inius lo nit einem S c h w e r t b e igebracht hätten, die Sklaven se; Ic

eenn

ha, N

olbst diese Wund e zugefügt, Da s fol 5 vVorfällen in de r S c h e n , | gende den nichts zu tun, soll aber enaKe des Licinius lles, was gegen

An

Ri, du,

Se Do,

ei en

hs,

His nt. Man

Di

"ing

Ereignis nat Zwar m d u ß e r l i cuna h ü;; b Milo erhaupt \

in Umlauf gebrac ht wurde, als L üge und Erfindun g 4 onen Anhang Cicero Spricht yon einem Sena tor, der im r lo trage eine en Waffe bei Sich . Um diese Beh a u ptung zu nider habe sich Milo an l ean jenem ehrwürdige n O r t entblöpt (Mil. 24, Omnia false atq 66 | ue Invidiose fi cta Comperta sun t tametsi netuit etiam nunc Milo). ur Ohne Stichhaltig es Gegenargument vers ucht Cicero gie Aussagen a ls unglaubwürdig da rzustellen mittels der niedrigen Herkunf t de

s Licinius, anderer seits durch die Erzählung der Ereignisse im S enat. Cicero erwähnt einige Zeugen , die die Gegenseite aufgeboten hatte. Wichtig dafür sind die Ang aben des Asconius. Die Geschehnisse am 18.1.52 v.Chr. sind bei Cicer o anders dargestellt als

bei Asconius. Der Verteidiger schilderte, daß der blutige Zusam menstoß auf der Appischen Straße zwischen Milo und Clodius von Begleitern

des Clodius

initiert worden und daß Clodius selbst

nur deshalb zu Tode gekommen sei, weil die Sklaven des Milo ihü

Bei wollten. rächen | daher ihn i | i und hielten

verder die in Schenke, der Wirt der aß r e As conius lesen wir, d wundete Clodius

en, hlag ersc urde, gebracht W

und die Leiche des Clod .

F

en

die Schenke .erstürmt

’ius auf dije e Straße geschleift worden sei.

e Einwohner von Bovillae beobachtet viel

. 1.52 Diese vorgandz hab dieser Darstellung der Ereignis se vom 18.1.5 Be l und bezeugt.

rPe te ig il te be un d un e g i d l u h fenbar auch unsc . .,» s al t ch ri den Ge r vo lo W Mi s de ge La e di ’ ß mu , en ar ” ! e n e d i e b r h c ‚. r o w t e | sonen getöt neurt

sehr ungünst19 ;

t werden.

n e n ssage

u ch ugenIa nli

Die Zeug

Einwohner von

Bovillae

vermochte Ci-

ni cht zu beeinflussen noch als unwahr dar-

gibt weiterhin an, es hätten die Vestalinzu ihnen gesei au | eugt, eine u nbekannte Frau

len. Da 5 alba’ rag Milos ein Gelübde für Clodius' m Auf fügt sich nicht

Tod einzu

in das Bild, das Cicero sel-

Milo gezeichnet hatte, bestätigt es doch die nung. daß Milo von großem Haß auf Clodius er>en nörer uei ” n

öffent!” und dessen Tod wünschte. a

Angaben di ese Zeuginn en, Gericht ge macht haben ,

0 auch in di e s e m Falle darauf diese Zeugen verzichtet, a aussagen näh uf er einzugehe n, und 209 e deren Beweis s vor, mit an mitteln zu z i ‚ ‚M. za Sie waren

Aemilius

die sich Philemon

auf einer Re ise am

eaque res seu vera seu falsa magnam traxerat.

mit seiner Verteidi gung nur dann Erfol ngte, g n e unsachlich A er

rgumente bediente.

er sah sich 9ezwunge n,

Nachweis zu erbr ingen, daß zwar C l o d i u s Milo aber seinersen oe eise des its nicht vermuten 1 1 e konnt0 n verließ.’ e, da ® Um diesen Nachwei s zu erbrin-

tellte er die Aussagen der Zeugen C. Causinius Scho C.ir Clodius denen des Zeugen Q. Arrius gegen über, sprachen.

So

W iderlegen ’

' | ge lang es Cicero, die Behauptung der

Milo

habe

dem

Clodius

aufge lauert.

Anklä er ger

zu

zeuge tungs Im Falle des Belas gen ihn ein

auf n Worte wenigen

e w r e r e b a I r e d t h c i n e g a s s u A e n i e s b als o ahrh

eit entspreche,

zeugen, C. Causinius Schola und C Clodius, rückt| Cicero in die Nähe des Verb re Chers p,

Bezeichnungen "familiarissimus" Die Aussagen

ohne

Die beiden

sozialen

Stand

. Allerdings fehlen

von Sklaven des p

illegitim zustande gekommen dar

Clodius

weil

stellt Cicero als sie nicht - wie üblich -

vor dem Prozeß zur Vermeidung von Absp rache in Einzelhaft ge.

en.

Den Zeugen Licinius behandelt Cicero anders als die vorigen So hebt er dessen niedrigen sozialen Stand

Belastungszeugen.

ausdrücklich hervor,

um seine Glaubwürdigkeit herabzusetzen.

hö Zu r de ß da so e, ag ss Au en ch ls fa r ne ei n ih er t g i t h c i z e b Auch t h c i r e G r o v e g u e Z r e s e i d ß a d , n n a k n e n n i w e g k c u r d .rer den Ein

. t s i g i d r ü w b u a l g n u r a g d n u z gan

n e g u e z s g n u t s a l e B e r e t i e w ß a d , n e s e l r i w n e n n ö k 79 Bei Asconius . t n n e n t r o W m e n i e k t i m o r e c i C e i d , n e r a w n e t e r t e g f u a o l i M n e g e s g e b r ü f e d e r s g n u g i d i e t r e V r e

5 8 r e t l e i h Offenbar

im

Rahmen

t h c i n n e g a s s u A e ser, an ihr n e g u e Z m e d h c a n t s Richter er

sein

r e d g n u s o l s u A e i d n n e W . n r e n zu erin i C e t n n o k , e d r u w n e m m o n e g r verhör vo

m e d n e t m m i t s e b S O L s a d h c le dur s e d t k n u p t i e da zu dem Z

. n e d n a t s n a e s s e z Pro

l l a F n e h c l o s m e In ein

n e g e g e i d , n e g a s s u A n e h c i e r l h a die z nicht

war esi

no ch einmal

. n e l o h r e d e i w zu

e h c i l b e h r e e n i e o l i M n e g e g rozeß n e d n e h c e r p s r e d e der sich wi

n e g u e Z Den

o l i M ß a d , n e s i e w e b n e g u e z s g n u t s a l e B n e h c s i n e b a h s i n t n n e K e n i e k s u i d o l C s e d e s i e R n e t e i d i e t r e V r e n i e wart s b l a h r e n n i l e i Z s n wic htige

ei

-

n

r e v n a h c i l r e h c i s t g e i l g l o f r e ß i Der M daß Cicero

, n a r a d t z t e l u z t h c i n , Umständen . t a r t f u a t i e h r e h c i S n e h c i l b ü n ih

wn

Asconius, in M il. 26 (Zählun g nach dem Oxf der Rede), ord Cic. Mil. 10,2 7; Asconius 28; Ci Sklaven Milos aufhin den Clod ius getötet hätt en; Mil

onem OCcisum et ex Putarent, | derivandi crim inis causa, nec Sciente nec in tali re fac ere voluisset. C. Neuemister, S. 83: g

ilt vielleicht noch m e hr als für alle and von denen wir d eren Prozesse urch die Reden Ciceros K er nur von

8. 9. 10. ll. 12.

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19.

Cic. ad Att. ı Cic. ad Att. ı F. Münzer, Art.

F.

Münzer,

enntnis haben, dag

i

. K. Ziegler 16,2.4 16,8ff

Heidelberg

pP. Clodius Pulch er

S p . 8 5 f F . . K l e b s , A r t . (1894), Sp. T 2271.

Sp. 84

Annius Milo, RE I, 2

Klebs, Sp. 2273 Ebenda. Asconius 28. Haß des Milo auf Clodi us. Asconius 3]. Quintilian, Inst. or VII, 1,3,5 Dies hat C. Neumei ster in seiner Ar beit überzeugend legt, S. 87FfFf. darge-

20. Quintilian, Inst. o r . I I I , 11,15; dazu C. Neumei 21. Quintilian ebenda. ster, 5,90. 22. D. Berger, Cicero a ls Erzähler, S, 43FFf betrachtet diese "Sachverhaltserzählung" unt

Überredungsprozeß und 23. Cic. Mil. 9,24.

er den beiden Gesichtspu n k t e n Informationsauswahl.

24. enda. 25. Se Mil. 9,24: eum (Milonem) porro summo Romani

consulem fieri

videbat

(Clodius).

Consensu

Populi

26. Cic. Mil. 9,25 und 9,26. 21. Cic. Mil. 9,26: quin eriam M. Paanio, — fortissimo Viro erenti ex eo qua Spe urere 2; reSpondit Eriduo illum aut summum quadriduo esse peritur um.

28. Cic. Mil. 10,27. 29. D. Berger hat diese Stellen der narratio sehr ausführlich

en

er

r ö H s e d g n u d e r r e b ü e n i e o s eben C. N

, e d e R e z n eine ga

, 0 r . 7 e u 1 t 0 1 s 1 i 1 . S e m u e

163 - 185.

. 9 2 . l i M cic. . 8 2 s u i n o c As Ebenda. . 5 3 s u i n o c s „ A Asconius

|

32.

z a d n e g n u r h ü f s u A e „ Näher

. 2 9 . S , r e t s i e m u s ‚ “ o i d s u i s s a C , 1 3 s u i n o c s A „ ‚

. e r o i v o a p r g a n e . us 31:.o.0.e . Asconi i c i d u i a . m e r r o o f i v e r t m e b u r o i c i d u A a m r o s u i r p x e l m i n e e u q a r t U : ] 3 s u i n o c s A . ‚ deinde uno

die atque eodem et ab acc . < cuae horae accusatori. Lres reo darantunı "1 Äubebat, aa ee na, of Milo and the other "Pro Milone" » >. 272 sieht keinen Beweis für die Annahme ; an verder und en lten geha der chen zwis ied er Untersch d ein als war es ander etwas ne" Milo öffentlichten Rede "Pro stilistischer. a vi in em ed ca m cu i, ev cr de se ip o eg ue aq it 40. Cic. Mil. 6,14: t, re ta ns co se es am ct fa Appia

4]. 12.

o e Cic. Mil. 10,29. e r o f m e n o l i M t i v i c s e l l i t u , si id Qu : 46 5/ ? t i u t o Cic. Mil. 17,4 p m e d i u q i r a c i p s u s ne lo Mi m iu od Cl c si e i S a, vi ? t i v in i s e a u die q e d n u u t i d e r i od Cl de lo Mi 6: | 43. Cic. Mil. 17,4

. Q . t u 3 7 2 2 , m a . i p t S e s m b u e v l r K e s e . h . . e n a s t i r e i s e a u Q : 6 4 , 7 1 44, Cic. Mil. Arrius,

, S u e m s u c i m a

Causinius

Schola

P. ;

Clodium

illo

45, c. m u t a t i t i n u n . e i s s e . i . e s u o i t ; r i r b u s - A . Q d e s , e s s i u f m l u t r s u 46. n o S c : m 6 a 9 m , o 7 R 1 e t n . e p l e i r M e u . q c a i t C i o n a b l A n i die e s s e m s u t a c e t i h c r a Cyrum l c s i c i f o r p e s s i tu 47. Ebenda.

48. Cic. Mil. 50.

9,2

. 7 0 . > , r e g r e B . D u z a d n e g n u r h ü f i t s e t S i h s e r e nta

a u q , s e c i 0 d @ u F n o U n A o l i M jehe r u t a r e b i l e t r a va,

. m u r u t i d e r . s u i d o l C . l C , i d o l ‚c

. a l o h c S s u i n i s u a C . C u z 4 7 n u r 2 e v " t i e x i i d D r ü : f 6 4 e l 7 e i , p m s a i m e o > R , e n o l i u M | l i M 2 . c i c . f u a " k i t s i r e t k a e z i t r h u f , 3 1 . Q ; T r e ü f l g e , 0 i l z g M s K. u i n n A . T r ü f ! v i t i k M e f u , z " , » 5 t 8 . l 8 e 1 p n j. o i E B i c c e R s o r , e c s | u r a e kt t fe af o n i e e e D B e h g j j c n s A i n o r i s , l m a l a t h c i n “ ! r e v glimp 2 n e ö n k i e s n e g r ‚ ü f r ü g g n u r e ä H l 4 h c i e z e B n e h c s i n o r i ö M . A n e b u a l g , n e b e g u z o n r e P t a k , i a i l i n a M e , g t e n L i e o m r p r e B , S = s n e e n c h o r c i a t i M a e r O z M o s r l p i P , aro ren

t o i e D e g e t R i m u o r P n ? e n h , u c o t s i u i r t m a i g r i k L , o n e t h i c l s l i u r T o t s i h >. t i M nungety , 8 . 2 e 8 n 1 o l i r M e v o o n i n n a n H a r P , S u » a l n b ö M r u . l A u n bi o v n e g stärke

10 "

n u k r e m n Pro n A

r ä l k r o

n

Arc

cl

K,

y9

M

h ark, ces oratio, e Tulli Ciceronis pr dited with In troduction Clark, Amste

ago nilone a rdam 1967, zu d i u g j, M i l , ler, Pro Milone, 2, M 17 46, 5 a unt a r y i l . D 1 y 7 , 4 gesehen werden mü 6 A , . c d a ß ' m e us ad Zieg. sse. Demgegenüber Ciceran; ONIS Pro T, Anni h c s " g e h e y n o o n J. i J. s c h M R i e l i o g n e M . a d iu T '

reid, Cambridge 196] dices orat; d e l i ro Milone, edited ( 1 0 1 8 e 9 d 4 i ) t e d u y n d F H , C o l w s i o p n h I n t t r o d uction ang al L

56.

>7.

08.

Notes by p ucero

ondon 1965

1893) auf die Problematik gar Diese Meinung vertritt nicht s c h o n A. Möbi von bitterer Ironi

C.

Neumeister, s\

Cic. Mil. 22,80, Ic. M il. 22,60:

e Spricht

"bius,

5.

403, “er sogar

62.

umeister, s, 93,

cn. Bompcı 200 " t2udaban

63. Ebenda.

64. Asconius 45_

65.

Während ein

"sacrificulus"

">

i

Einleitung s

">98 sun

324.

sanrdem ug ed ibilem diligenti am

elees

die Aufgabe hat und Sühneopfer bej t e , R e i n i S g k u l n a g v e e n n f a m i l i e n "Ppopa" ein Opfers v o r z u n e h men, wurde mit chlächter bezeich net, der aus den len der Opfer Abfälgewöhnlich eine Garküche (popina In denen sowohl ge ) u n k t o e c r h h t i e e l t , S p e i s e n a l ten wurden; in s a u c h G etränke angebosolchen Garküchen der ni trafen

ederen Plebs o d e r Sklaven. Siehe Annius Milo, Anmer k u n g z u Mil. 24,65, 66. H. Menge, Re petitorium der lat. Syntax stadt 1968, S. 27 5- "Oft steht "n escio ner a.) die Perso n, die Sache, de n Ort, als unbe

sich nur Leute a us dazu K. Halm, T .

und Stilistik, D a r m qui", wenn der Re ddie Art und Weise

deutend, gleichgülti g oder gar verächtlich nen will". bezeich67. A. Möbius, S. 427: "Übrigens wohn te in dieser Gegend niedrigste Menschenclas d i e s e , w e shalb Sich daselbst nac nem bekannten Sprich h eiworte unnütze und u nthätige Menschen ı.. versammelten."

J . R e i d , Pro Milone. 2. 24,65: "T CuUS was haunted by juggl h e c i r e r s , d a n c ers, fortune tellers, and bAsycolnoiwuspeople generally." 35: "Mul

68.

69.

70.

ti ex iis qui Bo villis habitabant monium dixerunt de t e s t i eis quae ibi

facta erant: coponem cisum, tabernam expug exnatam, corpus Clodi in publicum exK r a c k Richteurm/E©b5306, d, Cicer

erhard, Ciceroogg Rede für T. Annius M i l o , u b tet v. H. Nohl, Leipz ear" bei2 1 , 1 0 , ig "1907, S. 15: Auffällig ist die Anordnung, daß die Auslosung de r R i c fünften Tages stattf h t e r e r s t am Morgen des and. So konnt

e es leicht vorkommen, daß manche Richter ihre Stimme abgab en, ohne den fr handlungen beigewohnt zu haben. bei den Zeugenverhören immer anwesend waren, ist nicht wahrsch einlich und, da mehrere Prozesse gleichzeitig verhandelt wur. den, nicht einmal möglich.'

K.

Latte,

e

ee

aM 6 rt

eo e‘ hm Sere \ u "27 nMLe ’ 4a j e : ra® t» ra

1° epat

it sol nie

nen

9 nmen jeden

N greht

enjstutt

Sad

uaestiones urgent Mooitae nunc Mi in atrio Liberto “ nes 0. Fuhrmann, Sämt] R ’ " o n e e d n e n , B d . 6l. c. Ne , &

35°

. 2 Römische Religionsgeschichte, München 1967,5,405,

"lerdind

un, noc! ‚ürde

gel wur

1 onius

produxer@ homineM

15. AsconluS

homines

6. Asconlus perducto

N, Dies sch

beredsam 185], S.

sen schı

eitsar| tet ı oo

ortlau

Pro Mil

Neisenc

SIch zı

798° sch:

79° Siehe “Lan

Als 5 Be

lası

Ulodi, beyag. d i e s gvei n, e &

ere

Asconius 35: tam venisse

Vir

ad

se

qu

b nae Alba que Al

d

no ig em er li nu t un er o at nd ma s Clodius occisus e se Miloni od qu , et er lv so um Ot . Asconius 35: tani filia, ‚ s Socrus pP, ‚ Sempronia, TudiCic. Mil. 10,2 nulla raeda, ‚» n nulliis s

‚et

ij imped i

'

fletu

Clodius, expeditus,

suo

in equo,

ut solebat, sine uxore\ aungntis, mullis Graecis conitibus. gaben einigermaßen anna 0d numquam fere ...; daß diese Anä eit indest soweit es a d, zum mäß ni sin ro sge mp en r Se hl de s Fe da anneh . bei der Reel i se angeht, wir men können, da im anderen Falle Cicero ganz N e für jeden einsichti

verdreht hätte. Siehe Fuhrmann. San erduense alızusenr

rich/Stuttgart 1970, Einleitung S. Dan Heine elta Rede ra allerdings weder etwas behaupten, was jedermann widerlegen kann, noch leugnen, was jedermann weiß; durch so grobe Mitbrinkraft ugungs Überze ihre um sofort sich sie würde tel gen." plebis us tribun us Planci us Munati 74. Asconius 32: Deinde T. notum onem Philem um Aemili M. onem conti in produxerat . Lepidi M. tum liber hominem quattuor liberos

secum rque parite is se dicebat

75. Asconius 32: retur. occide s Clodiu cum enisse superv ntes facie iter homines 32: ... et ob id cum proclamassent, abreptos et . se is fu os us cl ae pr s ni lo Mi u 76. Asconius a l ll c vi e in er duos menses l e z n a K n e h c s i l o h t a k r e d h c u b d n a H , z t u L . J h c u a n e g n i t b ü n T i e h , n e z t ä s d n u r G 71. Be n e h c i l t f a h c s n e s s i w h c a n i e w e B , t n i e e d k n m I : a " t s b d i e r h erreds c s r e n n e , w n e t u * zu bede

be

h c i l n i e h c s r h a W t i m f o t l e i p s , b a t f o o i r e e r c h c i s r n e h A n i e n e s s o l h 1851, >. c s e g s e n e h t s o m e n i während De e s l l a f n e b e n e d e R n e h c s i p p i l i h p © c s i l p p i l i h p , n e e i d d en e d e keitsgrün R r e d n i t s b l e S . n e s i e w e B n o v e t t e K e t l a h e t b n e g i n e n w e o d tet, nd haben

u h c a w h c s e s i e w e B e n i e s e d ind n ü r G f u a t t a t s , n a d i e l t i M fleht das

r e ; t f e n i o e s e i w , 9 , pro Mmil g i d r ü w k w k r e m i l k h r c i i l k r i w t s i s e d r K 2 weii sende . t t i r t f u a n e d n ü r G n e h c a w h tzen, U S

merkung N2-

373: S. 21876, r, 3. Bd. Berlin gegen den

n o i t a g o r r e t n I e n i e s u l l e c r e i d E n e b o h r e nge» , e t l l e t s n a a l o h e u n e M N A T n e t m s u r o o l i M d n u s u us. m l l e c \ r a M ß a d , i e r h c s e G » ( n e g u s e e G z s g n s a e h r e ‚Alsa> t n U . e t r h ä w e g h c u a s u i e p m o P n e d , n e t a b u e 5 Z 1 0 5 s e n d i e e g a T n e d n e Be Sdianer g l o f n e d i e b e i d n e f e i a l r r g e v o l e i T M r ü f n e r ä w Kewaffnetel gen

a s s u A n e t s i e m e i d ; g i n u r e S m e gies 9°

! r nrvee nd.

Nichtrömische Zeugen des Proz eßgegners fielen im Bild Cicer os besonders auf; hier soll dies zusammengefaßt werden. Dabei er . scheint es zweckmäßig, von der bi sherigen Verfahrensweise abzuweichen, nämlich jeweils die Rede als G anzes zu behandeln; auf diese Weise lassen sich auf knappem Ra um mehrere Reden für unsere Fragestellung fruchtbar machen . Eine solche Methode Scheint bereits deshalb gerechtfertigt, da di e Forschung bisher dieses Thema nicht zusammenfassend behandelt hat. | Als erste Gruppe gegnerischer Zeugen, die n ichtrömischer Nationalität sind, sollen die Alexandrine r behandelt werden. In der Rede für C. Rabirius Postumus® wirft Ci cero den Zeugen aus Alexandria

vor,

widersprüchliche Aussagen zu machen, C. Rab. Post. 34: "Non est, "inquit", tum Alexandr inis testibus creditum. Quid postea? Creditur nunc "Quam ob rem? " Quia nunc aiunt

quod tum negabant."* Ausgehend von dieser konkrete n Situation gelangt Cicero dann zu Allgemeinplätzen, wobei nich t nur die

sind,

sondern alle Alexandriner, C. Rab.

Alexandream,

nunc cognoscimus.

Post.

35: Audiebamus

Illinc omnes praestigiae,”

illinc,

inquam, omnes fallaciae, omnia denique ab eis mimorum argumenta nata sunt. Auffallenderweise charakterisiert Cicero die Alexan-

driner mit Bezeichngen aus dem Bereich den niederen Theaters (preaestigiae,

mimorum argumenta).

aller Lug und Trug

In

(omnes fallaciae)

Verbindung mit dem Vorwurf,

stamme aus Alexandria, die-

nen sie der moralischen Disqualifizierung und sollen die dortigen Zeugen als unglaubwürdig für prozeßrelevante Aussagen hinstellen.

Zu berücksichtigen ist, daß die Stadt zum großen Teil aus

Griechen und anderen Völkergruppen bestand. Polybios® (Histor.

XXXIV 14) äußert sich sehr negativ über die Zustände in Alexandria und hebt hervor, daß die Bewohner ihrem Ursprung nach Griechen waren und die allen Griechen gemeinsame Sitte nicht verges-

sen hatten. Wenn auch ein großer Teil der Alexandergründung

t ch ni h oc nn de n ne ih ro ce Ci bt gi griechischen Ursprungs sind, so die er sonst für die Griechen als besonders chaiene Merkmale, » jen

Cicero gi! Ne Provinz A

2,65). Man

FR

“ay194ny ;

'

‘(OE

gr ®

ap

o (12

-s13531 st }

arer e]s 49P YePp pun

e yaıaıßnz ddip

wap 3

uop

‘ıl) is s

140Mu9a1TpOWON

“195 Ju4ayyua Y1aU AayyueM

"20100 ‘uowyau nz [oA any Iyatu uy! “azay uauabe]yISs4aA N araasusßteg ‘(92)

e -3q 43 *( ‚snnbasıpad aebos el

“ır'e) snarı öny aa bes “yyarads wyt UOA ul, , 6unuy)Jtazag aTp 9pay uazup6 Jap y994 uaul -na7z uaßrpanmgnet6 pun uabrgew4 es

alpuey Sa “u‘ua asse] I nz uawwoyyne u4ayu9Td

Toqep yaıuygmabun 6

auosauan sIsap 1z4eq191 ‘ ‘9Y491bdun, g,aPrez p unNaabe1xUuV

ayaıu eb Is4a wn "832ey uaßnaz Sauld sn “sy1T2Ss4a4apue

-T24d gep ‘7sST

bab . wpu ane pun Spt} oıdr 1 saure uayy4eyasuaßıg SabTYy9TM

uabn9Z

yarl

A

.,y7 4 Au

aM

u a y Douds u

955nu sryaarıb UaP

uauy? 4nMmaneIß "uaßn22 uaßıp 402>ne d. ponb *seyt

uo eu eys] 110 “4ınjoD ory

er -Aup4oubl u y bsnı30} e L nıny 9N sel 6

5N!horuowta aenb ‘ ‘sIA IS aenb 194 99 4 un wenbunu wopTy 29 wauoıßsrja

-Je]4 ‘u9wwesnz

Jowyeusny

uSbrU2M

unu

|

43

usgewsapuaßfoy Ayaısuy aul95 rUP3 7°, uabessneuaßna7 4ayas nz 04991) ybuel u o Y1Tu usßunuaurI awaßtfe4an u u a y y a s t u 9 a 1 4 B n e y a n u d s ua s

-ty9stab B u n f r a r u n a g Ja p Ta g

"Uau

JstyaaıaBb J a p a I p “ u a b ı u a f

-aıp ‘puıs Bryy9ew Iy9Tu ayaeuds uay2>!

J

1

-31p ya ne ge p “u eu ep S n 9 9 e ] Y 4 N J a p a a J a p

18 Aaeuutas

U!

“ası \

Stuu u a a s y a 4 J ı 3 o p r T a T u q o u a m e I a “ M u o y D L a 4 nz 2 un S s 4 a j u n

“1 35 ya sı y9 y9 aa a4 ta pu np y b n J 4 oz n p U " n n y W N n n u I U O I W y I I eg I w S , 9 I yanıds Ja p ye p “s ne Y u y n y 0 4 3 9 1 9 " 4 4 9 1 4 9 9 J o A U a B b e s s n y 1 9 q 2 1 0 %

-Brp4nmqne]9 apufayay aLp y a r j w e u ‘ J u u e u a ß b U 9 Y 9 9 L 4 9 A a p

Tewy4oy

u12 S}7840q opınm erupuexajy Sne us ß n a Z u a y a s t u a u ß a ß A a p B u n y ) -a4dsag dap Tag "dep u a y 9 a T 4 g A l p us ] [ 9 I s ‘ u s a w W y 9 u [ 1 9 I U 9 S S I Z O 4 g uop ue Jawguy y a ı n s p e a r p “ u a 6 b n a z u o r a d d n u g

9492119M Jul

"usue T Y 4 9 ‘ a p u n M m u 9 7 T e u 3 a 6 s n 1 3 4 u 0 J

!2q aa 1 [ [ e 9 3 1 p u s q n u 2 l

“UBpuaM m U S T S T A I Y Y E A B U I

De

nIcht nur in den s hri

_ orwurf der levitas pj

tlj

ns

römi schen Schriftsteller „ıriften Ciceros, sondern niet si. n so daß man davo auch bei anderen

die Phönikie

die Bemerkuı

farbe,

dieselbe Abstammung,

keine Beweise untermauert .*



So meint er,

es fehle den Sarden größte nteils an fides, am Gemeins chaftsgefühl (societas) und an einer inneren Verbundenheit mit dem rö-

mischen Staat. Wenn sich Cicero auch überzeugt zeigt, daß es selbst bei den Sarden rechtschaffene Männer gibt, 6 so betont

er jedoch, daß er über die ganze Art zu reden habe; auf diese

träfen die eben genannten Vorwürfe fast ausnahmslos zu.37 Interessant

ist, daß Cicero mehrmals darauf hinweist, daß

die Sarden aus Afrika stammen, Scaur. Afer

aut

Sardus

sane,

Si

ita

se

isti

15:

Etenim testis non modo

malunt

nominari

enge

-5

n

Scaur.

j h i m u t n e m g 17; A

q r a S s a c u d n I d e s , e r e e g t r a u c 0 s t e nibu m u e r f A m u r o r t 'sard f e s a v n F o n e m r e e d t g u n t c u i i t M m e r i r r e we e r r 7 n e h ? c n e s r e i e g e n u B O e i D . e j . B e n i i s r c r r e p e S d s t e h I i niki c D . u a o r r Ice I de fal heste M ; r p n e d n o v h c c S ein d ensch

Ag, $j & | n

Ann

dh ß

, ) s u n e g Faktum » " s e G d n u t gen h e i

i Ct, ; n ö n e

wußt

tten

d urch

3 3 o.

urı0

Haut-

‚ge >

rö’ S

“ u a

|

mo

n i e , n e ß ä r e g a h t Kar

Tatbe-

r a b t R h c t i i s m i s cht f e o r r e c i C ß a e d , m n u e r q t wa f n u k r e H e b e i d l l r n vo pr

? " . t e n h c i e z e b n e ar gleicht ma n

Ver

r e v e n h e c g u s e i Z r e n n g e g d r e n d i n ” e , g t n ä u n t t e r i d e l e w a r e n s B o t i h e t c a i i N r „ r e e G h n c e s ' e i t m k ö a r r t a h h c ni te C

d e i m h r m c e i s n t e s e b ß a d e , f c u a t l l ä f o s , s o er Fällen

N

SF

ic

wird

a n k r e n s g n u r erisie

. . n e l l a n s I a l r u e . b n u e a r t h s e n k P r e d e i a w n o s h t c e s . t s n i ß e a e l d l l a , t t e h d c n ü i r r g e e G b or

v w s n u e r g e a i s l s . l u a A G , i n e e b t a . t i s a n kei i e l K » n e h c e i . r G

n e g u e Z die

sei

og

n a K r e d n n o s e b Ins

R

g i ’ t r e f t h c i e . l n . e r . i e e s n e t e i i s d , f t r s u i w r o ” s v a t r . i e v d e l t " l l ä e i f D . t l a e d l a n a a n h a m a ; n o 3 e ’ s h x c e , i n ö e r k d G r e w m t n u e r h e c h i e s c r i i p r s s . te k es a s r e a v h e l c n i e t s s e g n i i f m u o ä h h M a . e ! i c s e a r r e G d N mit d n u h s u c a i e ” l s g a t i v n e o l y " e r h i fast h c n r u d t n n n en che ;

e i E r G e r e ° t 4 i e n W e i s . ) 4 n 2 e n . h c a l F ( Zeic " s d a n t u i e l t e n d n u a r k c e v b n u h e , r t u u d m r A n e : d r n a d i s n e Barb g t u e e d Z n ü t r e beg i sen .

m ö r t cn

go

s e b t f a h c s n e g

d e d n ä t r S e annehm

,

se

. m a t s diesen

t i m n e d r e h c i a n n u P n r n e ıe d l n u n o B v s t u l B hrer i w n o i v l s l n a e G b E e i d t . e n n e i n R e a d r b r e u r d w e n v i n n r e e i i düin . rf a R s r e d n i n e s d de r u a i S e t e n i o d s l n a e d s r u ür F r u we a c S . M r ü f ede Barb

rum

er;

r e d n a; n a de g r e V n o y F®

s o r e c die Bemerkung Ci i r f a i g n u h c s eimi

> Mal

An-

u

t ß ä l S n e g i z t e j e verst hen, daß die kani

holt

sein-

ugni

e n i e . n i n e d r a r s e r ü f a n r e E h . a e t h s c a n r 0 o b v a d e h e . c d a n a i n e l i g e o s s u e i A r d e c e r i ß i ö a d d ‚ n Zuh a . e h e c n s i i e w r z b r n e e g m n e u n z i t e s se r d t n r u e n m n o i R r e ” C ö g a n h o v t r a e K i D . ä n h e c c d e i s r g n u w i E n S e t n n e r h e t d r nan n a a K n r o v e d d e r g i a g w n r u l z r e t e t a i s n v t i e f s i r n e t n t I e g s l i A e n h h i t. c ler Zetei s l a F r e d ung B d e , t i i d e h h c r u a d K ‚ d n u d r u r w e i t r h e c | nik i s r i e r g ä e l rtha sich en, arakt

. u a l e 'ten

.

-155im

S r u z s u r u a c S

n e d "

rate

wär,

ensch

a ] n e g legj e b . e s s elbe

a d n a M ” . e werd

o J . r wo dej

‚ice

n

j d e i d , s d e a i 2 h d c r u f u stand, „ger d A e h c i e r l ah

UCh a

ı| n be0l

h c i s s a d

r

e g i E h N.

rch

153

L

n e t f a " sch r e H ge

niedri

s e l l e i r e t a m urch

, g n u h c e t s e B n o v r n ü e f l h r e o F , v t d i i e ® e k l n g i e i e k d M a n , s ä o l t i u s g a i e p l b n e n A r U ’ " e i b t l f e t r u t e d , d n r e i t w f kun! l a e h g c n s ä n e M g e i E e h c l n dies e ich, w

aernennen.

er Q y, anU . , ian g; NR,

154

ein glaubwürdiger Zeuge vor Gericht haben sollt e : r e l i g i o , fides, auctoritas. Darüber

verfügen nach Ciceros Angaben nichtrömische Zeugen nur in Ausnahmefäl len, nämlich dann, wenn es sich um sei.

ne eigenen handelt. Auffalle nd ist, daß in den in di e s e m K a p i tel unter

jbt 1, ES air. e ven in

ger, D!

suchten Reden die nich trömischen Zeugen nur in zwei

en

Fällen als Barbaren bezeic hnet werden, nämlich Ga llier in der Rede für

Fonteius und Sarden in der Rede für Scaurus. I n t e r e s sant ist ebenfalls, daß zwar die gallischen Zeuge n als Barbaren, nicht aber die von ihnen abstammenden Galater, die sich in kKleinasien niedergelassen hat ten, als solche bezeichn et werden. Zusammenfassend läßt sich sagen, daß Cicero die nich trönmischen Zeugen der Prozeßgegn er stets durch dieselben Mittel, z.B. durch den Vorwurf der "levi tas", als unglaubwürdig d arzustellen t

rac h t e t .

redner 184 0. 2. Puchst

1388; 059

3. W.

Dru

9

4, Die A

ten,

«

Rabir Strit

>. Praes &

Sklav

Wird

“ Polyp

Sun +

", Flac. Natij I.6.

8, E Ba “= Me

ASjer

Prin.

Ruing

y, FR13, »

N

Mi

Palı, u

Pe©..

1958

0 \ı



das

am K. h Und

Es o

as

od oo. tl 30590 "20190 !*** wnydnuuo) 95S9 Ba o9ıpau 181 zurwid?

.

no

-2pgqasuuoyge sad unyınu UL 1 nz

au1pnyansuo9 e uaweI ‘abuof aYP4149A os „41955 1pad un semPioı "Ss "1309 ‘Ss “aaruomydwuıyuas °21940

‚arTopuay “uaneıys vautawab MOON Zanuudh .n und

uaut® wn Jyaıu ddıptrayd

19qQ UYDI5S

“cggl, bizdıaj “snuegoreg BTugy uop, uns Pic

snı4t

ey

"

ohayıpul

“shıiasuem °W Any uapay so4ast) Paul ousoans

Try S3

u ı o- -

“el hl

-TuausA uawıI4dd ponbrje Ya91ıjaptR YFabuly .y “ uap 0) . y>n4upsnYv Jap “1x9 ul, " : 0 " p e I W , 19 09 on i P Bi Alain s +olgı uriusg "snango13

snıuedı] "d ung “orıw snruuy Tl And "gzl 60 uaunuon “So -a2swy “yDung "3 2414425259 asuatuol) nsneus1o 3 :8S6 ‘

-391) PUPLAPI0I9Q Jap Bunzyas1a17 >10 zus40[4

"v tgesı

t u " s A o N y n . E g 9 9 S 5 5 " 3 g e S n u \ a ß e s Ü o n u P u a a 9 p I a p s e a u r a u a s ı u b n e a s o S s u * a / n . g ı u n a p 1 5 2 "IPAPLISp

Psdı

sau

T43sou

"Eh "A N B 9 S " g g

Sturwou 3uU 0 o T J 9 U N I U PUI O 9 N S “ o p u ı y a u r r s w e r u e d a s s w a p ı n b w e u ß e y : ıne wnue “-- wnpy "uneag 4 s 1 e z e A t u d

-n37

“P SIT I n u o p o w u o u “ 3 u n s a ı p 1 3 p o n b ‘ ı s “ w n 1 3 s 2 ® OoTJeU pun ‘ x o r p u n “ 4 0 1 0 3 s n u n u I S : 6 ] " a n e a g

uaß r z u r g u o a u ı

-279puey

-UIy y9ou

ua

“0£

*g

"ge

T S au p a s “ w 3 a 9 P J 1 o 4 p 0 o 4 u 9 n P u o 7 u 9 W o O q P a I 9 y o J p w e L S f n n g u t n b u ı “ S 1 3 S 3 I p e 9 u n u O T u s A : g E " u n

eas IE “30L‘Z‘ I I "1T23sow “ " w u a s “ Z B s A n O a H n e 4 r g 4 6 1 " P i z a " n d p e : r y y j "1262 :19 “ ı " a s n , ‘ 6 * 2 9 n 1 S " ' 0 p € 2 : / E ' 9 ] " "snpnj u P 2 ‘ I l " w 6 n 1 T 8 u o w 1 ! 4 z s ı ' 9 s 7 g " “ S 4 e 5 1 9 J s n * > 6 o 2 t w n p u e u n ı 39340do S n I : 2 1 ‘ u 9 o u " d e 3 f 9 y 4 n T " 8 S o a p s t a n d a d Tp34D 19 ı s w e 1 j 9 “ I ‘ T P u p a a y R s n o P d u a T a d S ı n b [ a w a s

"u 8 3 2 2 e y I 6 e s a ß s n e 2 U I T A 3Ip “uarje 2 H Y o n S n s J s J a e y I j 4 p u a n n y u a 1 3 0 0 g “ e r e y a y *

ur Bunaynyu r 3 a u 1 3 " u a y d a r ı g a r g k a l u r g "jun4aanbue

o

oY TTjunu "6% " 9 9 e e 1 y " b 2 T "u l T W I S S T A S A w n u a u u n s e w i x e w “ s a b o u g o f f y w n ] I ] : y ] e r i n s "896 " € 2 1 o u r u o j “ e i n -6881 s ı p e S B o y ı I z p d ı e a J ı “ T “ U P e I d I r Z I i N * } n y s a p a y S o u 1 a 9 1

) “yeubpue] rg 9 -( 9 © 4 9 1 un ze81,) 8S6I abpıaquey EI I N S 0 4 d 0 4 8 9 1 9 ) “ p r a y + g e n " 2 2 DEZE A I T S e r g e + 0 9

"g I ‘ g p ‘ L 2 TIES ! 6 ° p e ! e p r t g A 1 T a y a ı s * | z "391 °S “ a o b u r g g e u y " 1 . 0 2

°

6561

“oT " 9 8 e s : u ı us " 4 I e 1 q 8 u Z e u g a S T p u e n y J o w o y ‘ s t a y " ı y » a n e n uUlw z e p o y * s P 4 2 U 0 9 T u o 1 2 e 4 ı n J 4 O l I T e g a p 6 0 %

I

, gt

e.

95

0)

e5

Y

s9enb “ o r y e s n a u e

{

“An J 3 1 J 1 q u e uswrua

IPTqI] ---

:# " 2 u U 0 J 6 } ‚nt o 2 u 0 3 " W a n y a p a ıy3 y a 1 y a ı s " g i Y u r S T E Aa Y g S o T r T p W n e J u e a a n l p ( B “ T y l “ ı a 7 ı “ g e N V ) S n T A T

1

[eg

op

T sun sep “ u r a u s a n P I 1 w J y 9 T u u o w w r y s “ Q u a ı s ı u a g 1J YOuap Z 1 u “ o T e w y u a y 3 1 0 il

91

5, ‚1

"e197jdn440o9 P I S T w e u

:0g

99}

AUI"A 002 - "AY J ’ A 0 0 2 1 U O A 1 3 W O N -s149 J a p J a l a t d s u s b a g a1 gq " u 9 4 2 I P y U I S W I A O Y T o

pun u9ay93

n ZILUSIYN-4 "E r "so4eq u e q S a u T w o y P n d e ur2uosaeud “ s n q a u s n q r u w t S T I 4 S T u r w e n b w e n d : 9 € " u n e a s "e r

tje t p n d a 4 4 9 3 t j e p u p w e p a s “ 1 3 n 7 1 3 5 U 0 9 T ul 1T749np9p u o u T p a e s 9 u 4 9 u a b w n 4 0 4 u J

Jsanuab a b A a w o y 4 O p g y e y f e u o ı

49Bu1 r 2 3 e u y + 7 " Z U E I A s o g ©

158 Zusammenfassung

»

tiones

Proba-

inartificiales . Auf die Relevanz diese r Beweisarte N we ist Cicero ausdrücklich h in (de or. II 24,1 00) mit der Warnu ng, daß Sowohl Kriminal- als auch Privatprozesse h äufig in Unkenntnis der probationes ina rtificiales verloren werden. In Seinen ver-

Vermögen und die Fähigkeit, z entrieren.



gravitas,

Bildung, möglichst

sich auf das Wesentliche zu kon-

Im Gegensatz dazu nennt Cicero jene Eigenschaften und Merkmale, die einen Zeugen unglau bwürdig machen: Leichtfertigkeit, niedrige Herkunft, Armut, Jähzorn, materielles Gewinnstreben, Furcht, Mitleid und Hoffnung auf persönliche Vorteile. Theorie und Praxis decken sich bei Cicer o. Allerdings fällt auf, daß er bei der Darstellung der Bel astungszeugen in den Ge-

richsreden aus einem umfangreicheren Repertoire an Charakterisierungsmerkmalen schöpft als die rhetorischen Schriften vermu-

ten

lassen.

In der Tat versucht Cicero in den meisten Fällen, die gegnerischen Zeugen vor Gericht als unglaubwürdig darzu -

stellen, wobei er sich verschiedener Verfahren bedient: Häufig

werden die Belastungszeugen mit negativen Charakteristika den Richtern beschrieben. Dabei finden sich jene Eigenschaften wieder, die Cicero

in den rhetorischen Schriften genannt hat.

Er

wirft ihnen Bestechlichkeit, Hinterlistigkeit, Impietät, Zugehörigkeit zu einem niedrigen stand, Unbeständigkeit vor. Wenn Cicero diese Eigenschaften vor beriebt nt so nandelt es d i e S t r a t s e e g i i e n S , e e r i t o e f f d e i u n e m e g ewissermaßen sic h 1ScC

e

Zeu

|

rhetorische

er sie erfo

Während

die Belastı

&xordium nı

ditus auf klären, da

dern daß N

le

er

sh

r

ereit

e ug Ze n e h c s i r e n g e J n e d n o v o i t a und in der Narr

gings zu diesem Zeitpunkt deren Namen zu ne

„inlich das Bild der Zeugen,

S

im Prooemium

N, ohne aller-

nnen,

wobei er allvon ihnen

nachen sollen, zeichnet. Dieselbe Methode wend et C r e d n i o r e c i an , R u f u s M. Caelius

rede für | in der er zunnä ächst den Namen j; ner Person, die er als unglaub würdig zu Charakterisieren suchht, .

.

n

verschweigt.

Jer

Während er zu Beginn lediglich mit Andeutungen ar-

beitet, rundet sich das Bild, in diesem Fall der Clodia, im Verlauf der Rede immer mehr ab, so daß die Zuhörer erst am Ende

das Bild jener Zeugin vollständig vor Augen haben. Im Grunde Verfahren, auf die Aussagen der Zeugen und de-

widerspricht das

al so ar gu de me r nt at a u io ß e , r h a l b C h ren araktereigenschaften

pr ae de n ei nz ug eh en , B außerhalb des eigentlichen eweisteils, se in er ke in in er er wä hn t se lb st C i c e r o A u c h cepta der Theorie. ha t Gl ei ch wo hl St ra te gi e. s o l c h e e i n e S chriften rhetorischen an ge wa nd t. Fä ll en m e h r e r in e n e r f o l greich er sie Re de n an al ys ie rt un en S vo n m e i s t e n d e n in . Während Cicero m i E r a i r L

e d n i s t i e r i e b n e g u e z s g n u t s a l e die B

, t n n e n m Exordiu

e s e i d f u a bitus

.

e d e R r e d n i r e t verzichte Strategie.

c s i " ® i r o t i e n r e i d e i s ß a d , n e r ä kl o i t a t um

T

ineinan r e d n i r a g T o s o N r e d c n u i C t h o e i g t s a u r n r i a N r e Am dern daß e b n e b a g n S A o R n e a t s g l e i g t e R h c . . r x i e e w d e "a i d 5 f u r ü f e d e R r e d In n e g u e z s g n u t s a l e B es d j ; . " @ f a h c s n e g i e r e t k a r a h n i s e i d a t n g e m u g Partitio, r r A lb

schränkt,

a h r e ß u a h c u a t h c i r p s

auf die €

t i p a c C s u i T. Rosc

I

er ’

näuf19

vo

n

de

e d d n u n e g u e Z n e h gegnerisc

l be ld Bi es mt im st be daß ein .

Auffallend

ist aller-

, l a m n i e r u n r e b a , m u im Prooemi u e z s g n u t s a l e B e i d o lusi

nden Zahl

der unter-

suchten Prozeßreden be müht, die gegnerischen Z e u g e n AS ung, würdig darzustellen, so bedient er sich In eini gen Fällen Bin anderen Str

ategie. In der Rede für A

Caecina Stellt er des

tuation so dar, als ob die Aussagen der Zeugen f i r S e i n Placo.. überhaupt nicht nachteilig se in können,

so daß er darauf ver. 3

zichten kann, ihre Glau bwürdigkeit in Frage z u S t e l l e n beurteil

Cicerg

t die Zeugenaussagen überaus PoSitiv, geht Mit humor. vollen Bemerkungen darauf ein und b ezeichnet einen Sogar al; gewissenhaft, als

Jemanden,

der ein testimonium religiosum ah gibt. Diese Strategie läßt sich vor dem Hintergrund be greifen

daß der Verteidige r einen Teil der Aussagen den enthält bzw. sie Richtern vorverändert wiedergib t, so daß die Bewertung dieser Zeugen

Insgesamt positiy ausfallen kann. Darin zeigt Sich ein weiteres Merkmal der fore nsischen Rhetorik , sachlichkeit zu t z u r U n endieren Eine ähnliche

In dieser Re-

lastungszeugen,

0 ebenfalls auf die Beschimpfu ng v on fünf Bewobei er lediglic h ih

rdacht nahe, da ß die Aussa n sogar verfä g i e c n h t w i ederge lscht w u r den. geben In der Rede für Mi lo geht Cicero auf ein i g e nem einzi gen Wort ein, ein Faktum d as durch den ,

vollstä

ndig bzw

Zeugen mit keiKomment d e s ar

Asconiu Pedia s nus deutlich wurde. In diese Fall zog C i m e c e r o s offenba vor, be stimmte Aussag r g anz zu überge e n z u b ist jedoch e h a e c n d h . a t i a n e ß llen Rede n , in de B n,

nen

aus posit d argest w iv e rden, ellt

elastu

ngszeu

durch-

gen stets die Dars von negatellun g

t iv Fcihara wei Z kter e M ti e e es t ri de hode ug eer n e D r a rstell g ten egneri ung scher Zeugen ‚ne je t r p o ositiv t z C h liegt darin a r a a e k l u r s t s nglaubi e e r , d zwar mit dem Mi isieru n t d g t e I e r ronie. Dies l würd:ig ndar dz er ustReeldlee für unP. Qui M n u ” n b n c e , t o i b i a u n S c s e h S wurde t ece Für r e | t ; den e Gaeliu

s

Rufus wer

ws’ ß ge‘

gt m 4

RR . ‚el! et |

ont‘

„a

Kon

yarz

ee on et

„anaut!9

zuragen WET

‚sierung vo a; or natürli

„rsieht.

Cicero be:

as in seine |

re Namen erwähnt und nur Mehr erfährt der Zuhö rer nicht

kurz auf ihre Au ssagen eingeht. , so daß die Darste llung der genan nten Zeugen und ihrer Aussa gen durcha a ls objekt us e rschei iv k ö n nte. Auch in dies n e n em Falle liegt der Ve

N,

pe’ ;

benfall

nisch darge stellt. Cicero ges

>: e i nige Belast n s ung

teht

|

gen iro -

ihnen virtu und dil s igenti a

Eines ähr

N Caecina

Nt,o dr er e ,n S Yurcna

geg

un

Ich

S Au e

Yu ro

a ÄuR

1. dan N it;

Car

un Auch

N;

\ des an Ih zZ

A

su

tr n de

Nan

r

n Ci

© Re

Nanı,

zu»

a n e g ß a d , pegreift

U die ge » @urch Nenn

un

h c a r t o r e c i C . ä ger und Angeklagt em in der

er dann bei

oo;

der

u Ze en ch is er gn ge , rt fo r de n ge i se g f un au er si ri te ak „r s er . äg n kl An s de i uf hä ß da so n te af ch ns ge Ei e di g hert r /Z eugen ne ei d in ro ce Ci t eh si . el tt . Mi es er it we n a gen werden. Ei er Konn e g i d , r n ü e n wo g w e u b e g u Z i a d l g r n ü d u w n u b u i g a von gl ftrasttierun ’

WöO-

n e g u n e e n z l e s a v g h m i n k t c u r a i t e g s l t M e a i r n m l ü e e i t B d a ei er n \

j

versieht.

.

.

hrc du en ug Ze n e h c s i r e n g e g r de n e g a s s u A ie d bezieht r fü de Re r de in er t l l e t s So mit ein.

Cicero

Pl äd oy er s se in e aus in . C n e g u e Z r e d n e g a s s u A e i d o l Mi

Causinius

Schola und C.

Clodius

r e d n i h c i s e i d , r e b ü n e g e g s u i r r A . Q n e g u e Z s e d n e g a s s u A n e d . n e h c e r p ers

d i w S o r e c i C g n u l l e t s r a D s n e r h a f r e en V ch

e d e R r e d n o i r e c i C h c i t s n e i bed u e z s g n u t s a l e B n e t s i e m r e d n e g a s s die Au

n e s s i w e g s e n i e n e n e d , t n n e n t h c i and er n n e g u e Z n e t n n a n e g t s r e e i d r e ellt- Während

i e s r e , r o v r o t a n e S m e d r e t wirf , t g i e z g n a g r o V r e s Meineid. Die e n e n i e s r e t h c i R Senator und

sondern vor

, e m m i t s e b e g a s iner Aus s t h c e R n e n r e d o m r e d o r e c i C h c i s t r e h in nä , n e z t e s u z b a r e ines Zeugen h . t h e t s e h a n m e s e i d e i d , r e b ü n e g e g n o n s n r e q P ’ r g e n n i e m e alt i e s d n u s u i l l e G n e h c s i w z n o i r e o c r i g C t " e gras cie® zur sestius zieh m u , e h c i e l g au r e V , n e t e d i e l k e b n e g n u

i

l l e t S e h o die h

162

auf diese Weise die Würdelosigkeit des Gellius ANZUPFangern,

bei

wird eine weitere Strategie offenbar, die Cicero mehrmals

anwendet. Der Vergleich des Belastungszeugen Gellius mit Seine

eigenen Verwandten diskreditiert, so daß die Charakterisjery, n

nicht subjektiv, sondern objektiv wirkt.

’ In der Rede für M. Caelius Rufus Spricht Cicero die Belastungszeugin Clodia nicht nur selbst an, sondern läßt auch ihren Vorfahren Appius Claudius Caecus in Form einer Prosopopoj; auftreten. Dieser zählt zahlreiche Verfehlungen, die Clodia de. gangen

hat, auf, so daß gewissermaßen von einem Mann mit großer auctoritas ihre Glaubwürdigkeit bezweifelt wird. Im Falle des Zeugen Vatinius zählt Cicero alle nur möglichen Charaktermängel, Mensch fähig ist,

Verfehlungen und Missetaten, deren ein auf. Er bemüht sich dabei den Belastungszeu-

gen nicht nur durch Verwendung negativer, sondern auch durch

Verneinung positiver Eigenschaften als unglaubwürdig darzustellen. Ähnlich wie In den Reden für Sestius und für M. Caelius Rufus wird der Zeuge durch andere Personen verurteilt.

Bemerkenswert ist dabei, daß Vatinius einerseits durch ganze YolksStämme, andererseits

sogar von Caesar selbst diskreditiert wird. In den Partitiones Oratoriae

partner ausdrücklich darauf hin

weist Cicero seinen Gesprächs-

selbst

hervorbringe,

in der Rede

behandeln

.

da er sich mehrmals

" a 0" ra

si 5° ‚te

ne u

jeuge"

'

inmt n. zu € al5 ver“

reiche T neintrön

bei AuSS gt: Sie

sich der

sonders

nische Z

Anfällig

den Mein

verfahre

die Ause ren als

Cicero ie

diese densoll,

be-

um die Zeugen handelt. An diese kei. ‚

n

In den Reden

c

ero

ve

Caelius Rufus spricht Cicero,

dung einer Metonymie, nicht von Clodia selbst, sondern von dem Hause, in dem sie wohnt, wodurch die Aussage noch eine Steigerung erfährt und

ihr ganz und gar berüchtigter und verbrecherischer Charakter noch stärker herv ortritt. Eine Personifikation bzw. Prosopopoia haben wir bereits in der Gestalt des

Appius Claudius Caecus erwähnt. Die Ironie wendet Cicero _ wie

gezeigt - des öfteren an. An Wortfiguren fallen besonders auf

i

Dur Ngaber

un;

. wattl e JNJ apay Jap ut pun -uoapıeg ap SnuneDS

I ıamz ul yaııbıpal pay „ap ur yaııwau “UOLIR uabr27? y e u u r a 334143 J4 nMAON -ag aydstwo4yjydTu 7 «uabnaz

-1By 315

"AOA

uuabefYuy

ıu ar

aydstwa4} ya

U9ap 04991)

pad

}

l9S$ Y19oPuPu uauaßta 3u uuıßag nz yaıa]9 "

nY ul -weu ‘sne ua] ]PJaWwyeUusSN 9192 se71403>n®P So43919 ydeu y3ıs uauy

qu2! aıy arp ur a1° -ı3A nz uaqne[9 uap uaSalp yayy " _gdn49 92 ? ? u a v ntayuog WI uaßnaz 043919) I9PUIQA9A gazo4ds 0 1 9 9 4 2 e j ua6bunuatst4a3ye4eU)

uauarTeyab

urawaßl

„aurowabl l} aauıa uasaM SEP + +98 s ı J -ue6 aıp Any uos49djaZzu N4 apay Jap U! -19 "uastomyaeu SnadeIg "1 A

omsja1dstaq

ea uog AN apay Jap U! a11ysyobun Jap yany "sntayj s a u n yITTWRU sTwQJ us72791 S -a1ıyadsaı nz aaya Ssuabu s Tw WO oA Jy UI TU 3y 9ı aJ -Iyez yane u4apuos Sy >S sT wo 4 An u Jy aı u “ I P A N y n E 4 s b t p ı a y u Ä a ‘ S I ® ! uOSsaZo4gd uap up gep «

teidigungsstrategie ein, so daß dies Erfolg des Plädoyers beiträgt.

gen

fügt

sich

in

seine

Ver-

in den meisten Fäll en zum

165 Nam en,

Acmonıa 82 88330.59,23' ac f

daetio53

amilia

e

n

Beweisa

ercisc

action s e cundae g e s M. Aebut ius 90 Sex. Aebut ius 92

un-

Beweise

Bürgerkrieg 101 P. Burrienus 21

65.73

Caecilia 31

Alexandreia 148.151.155

A. Caecina 52.160

110

Allobroges 43.47.75.150.156

amicitia 39.89.99 Anapher 77.163 Anaximenes 3.14 Ancharus 68 Antiochos, Sklave 53.57 T. Annius Milo 100.101.133 Antiphon 2 C. Apuleius Decianus 75

C. Aquilius Gallus 19.21

Argumentationstopik 3

Aristoteles 3

Armut

77.87.112.158.163

A. Arrius 142 Q.

Arrius

136.138

iades

s u i n o b e a o O

160

82

s u n a i d pe

66

141.1

d, h

Boule 92° „Ouleut 85 Bovillae 141

Statius Albius O ppianicus

Alliteration

unkle

Ania 135 0 0 7,188 3 Bivius, Schan kwirt 70.72 boni 104,1

hilemon 142

Ärar 85.92 Africa 152

rten

,

L. Aemili P aullus 100 u s M. Aemi P

lius

Sachen, Wö rter

13.

W Caelius 57 C1 a5 e9 lius Rufu s 80.91. 12. 8. 1116 Caesennia 52 P. Caesennius 58 C. Calpurnius Piso 52 L. Calpurnius Piso 100 Capua 100.108 Catilina 75 C. Causinius Schola 133.136. 138f.142.161 Chrysogonus 30.31.32.33.35.38 Circus Maximus 140 Appius Claudius Caecus 120 clientes 18

Clodia 117.123.129.130.159. 162 C. Clodius 138.161

P. Clodius Pulcher 100.116.

130.133.134.144 Sex. Clodius 58 A. Cluentius Habitus 65.159. 160 Coloni 44 comes 137 comitia 105 comitia centuriata 102 Constitutio coniecturalis 3 contubernalis 84 L. Cornelius Balbus 75 P. Cornelius Dolabella 52 L. Cornelius Sulla 21.30.31. 35.38 M. Crassus 100.108.116 43 um ar nd tu pe re m ru re crimen crudelitas 153

Cyrus

136

166 Cn. Decidius 6 8 deductio mori bus 53,62 Deiotarus 149 Diebstahl 71.8 5.112

diligentia

126.160

Dirne 121 Cn. Dolabella 21 Domitius Afer 7

Globulus 89

Dorylaion 76.83. 91.92

"Graeculus" 103

gratia

28

edax hospes 84 Ehebruch 82.96 ed 46.56.57.81.91. 151. 156 1

Einzelhaft 139 Ennius 69 Erucius 31.37 Eudamus 135 Exkurs 100 M. Fabius 43.79

Quintilian

7.8.

Falcidius 89.92 Falschaussage 125 Feige 84.96 fides 7.16.38.41.77.149. 152.163 Fidiculanius Falcula 59 Folter 5.6.10.14.15.34.70 M. Fonteius 43.49.63.154 Forderungen, ausstehende ?1 Frage-Antwort-Schema 4 Freiheit (als Rechtsstatus) 7

Herakleides 85. 86.91 Balbus 93.116 128 Hermobius 85 Hispani 151 Homoioteleuton 163 Q. Hortensius Hortal us 19.20.

28.84.100.108

Humor 58.84.160

"imperatrix" 124 improbus intestabilisque 11 Indutiomarus 43.47.49 Interamna 133.136.137 interdictum de vi armata 54

invitare 73 Inzest 119 iracundia 45 Ironie 7.16.25.29.38.59.73 . 78.82.102.110.120.146.162 iudicium lunianum 66.68

Freispruch 33.48.60.72.92. 107.127.133 M. Fulcinius 52.58 furcifer 149.155

iudicium publicum 12 M. Iunius 19

A. Gabinius Galati 150

Karer 88.149 Kreuzigung 71

100

Gallia 163 Gallia Narbonensis 43 Gallia ulterior 21 Gallier 44.45.150.153 L. Gellius Poplicola 100.102. 105.107.109.161 Gelübde 141 genus, illud alterum

nocturnorum testium

Gift 65.117.123.130

Giftmord 65.66.71

125

, gladiatores 135 Gladiatormetapher 36.37. 41.106.135

D. Laelius 75 Lanuvium 134 Larinum 65 P. Lentulus Spinther levitas 152.158 lex Aelia 115 lex Cornelia 73 lex Fufia 115

100

lex lIulia de vi publica et

privata 10 lex Mamilia 12 C. Licinius Calvus L. Licinius Calvus

e

108 100

e,

ie,

nissio in b

Mithridates Mörder 35 Mord 30.31. 133

aulier pot« 123

167

Licinius 140.143 Lucceius 75.88. Lüge

112

luxuria

123

120

Lyder 75.88.149 Lysanias 85

Populares 104

macellum 24.25.29

Portorium 49

Postumus 105

Maeandrius 87 mancipatio 11

Praecones 29

Präestigiae 155

Q. Manlius 65.67 .73 L. Marcius Philj

Massilia 13.04.95 > «0.102 "Medea" Meineid

117.118 112

P. Memmius 57 mercennarius 73 M e t a p h e r 111.162 Q. Metellus Scipio

Metonymie 162

Puteoli P.

134

ministrator 87.98 missio in bona 22 Mithridates 84.97 Mörder 35 Mord 30.31.33.41.65.71.117.

| 133 a i r ä t n a r d a u q s mulier poten

1 2 1 a i r a t n a r d a u q r mulie 1

S u c n a l P s u i t a n u M T.

9 4 1 . 8 9 . 8 8 . Myser 75 m u i g a r nauf

100

Proskription 31.32 Prosopopoiia 119.162 Ptolemaeos Aul etes 116 Publicani 49 Punier 153.156.1 57

) 5 e e 0 v 7 d , a e 6 l m 6 k o ° s c 8 Ni ® U t a n e r g t ö s m r o e c "y Ni

116

Quinctius

19.30.160

C. Rabirius Postumus 148 recuperatores 52.54 religio 51.58.153.160.163 Rhodanus 93 Sex. Roscius Amerinus 40.159 T. Roscius Capito 30.31.37. 40.41.159 T. Roscius Magnus 30.35.40

P. Rutilius 58

Sabini 113 Sache, in eigener 38 sacrificulus 140.146 sagina 84 Sardi 152.153.163 Sassia 65 Schankwirt 70.141 Schwarz-Weiß-Malerei 26.161 Schuster 84 Scipio Africanus 38 scurra 163 Sempronia 142 L. Sempronius Atratinus 116. 128 P. Septimius 80.91 P. Sestius 100.112.159 A. Sextilius 82 Siegel 83 Siegel, aus Wachs 96 Sklaven 143 Sklaven (als Zeugen) 34,40 Sklavenhandel 24.68 societas 20 Sokrates 7

sponsio 22.54.62

Stasislehre 5

168 Steuern 81 Straßenbau 43 Strabon, Sklave 66 Straton, Sklave struma 113

70

"Strategie" 12.23.26.27.32. 34.35.36.38.45.46.54.55 ,56. 39.61.69.71.77.80.83.86.90. 931.101.103.113.126.134.135. 139.152.158.159 subscriptores 116 Subura 28

Tarquinii 52 Temnos 85.86 A. Terentius 57.59

Terenz 64 Testamentsfälschung 65 Tmolos 76 Tralles 87.92 tresviri capitales 73. Trunksucht 89.90

M. Tullius 100.108

Albinovanus

Unglaubwürdigkeit 37 Untreue 85 Urkunde 71.81.83.86 Vada Volaterrana 21 vadimonium 26.29 L. Valerius Flaccus 75.150 P. Vatinius 100.106.107. 112.115 venditio bonorum 32.33 Verbannung 100.105

Verbuchung 86 Vergewaltigung B2 Vermögenseinweisung 24

C. Verres 43.48.49 .81 Verschweigen 123.124 Verschwendung 89 Versteigerung 21.52. 85 veterator 60 P. Vetilius 56 Via Appia 133.136.141 Via Latina 70 C. Vibius Capax 66 virtus 4.7.16.126.160 virtus Romana 15 vis 100.116 Völkergruppen 9.45.76.79. 94.113.115.148.163 Vorladung 81 Volaterrae 24.53.62? Vorleben 91

Weinimportsteuer 49 Wette 90 Widerlegung der Zeugen 9 Wiederholungen 131

Zeugen 12,

1,

-,

-, freiwillige 9.

Funktion 6,

-,

ge-

setzlich verpflichtete 12,

-, Höchstzahl 12, -, Kinder 11, -, weibliche 10

Zeugenaussage, Ausschluß 1 0, -,

Voraussetzung

Zeugenaussagen

3,

-,

10

schrift-

liche 8, -, Zeitpunkt 34.

52.55.95

ınb P "2261 oweBuag ‘ap 504391)

. “snated Any Sp3Y y n ı x ‘ı Is "Ss “ggel wuous bu aur3 "2Toyyaııyaımsßunssey44an pUN ‘



gt

nz

-16l

I

yaamı4aynod



:Uul

‘Burdae)

1MIUJ pun uuoq4ap®d -gi6l "FL ————aaid‘ usy>191g d orn 910 e us6beIpun4g *‘yıranday uayasIwgoy Jap Bunssey4

1981

"99 -

9 3 ]

/y3lunz

uory n > 3 s o 4 A d a y ] L “ p u e g s n y " M y "962 - SL2 °S ‘ g e 6 l “ 9 1 1 3

43 SI1499 s ı s Ä o p t e i d s 3 ] "9292

-

1192

°s

“yuoquny

“6961

*p

I4PB

I1InIS © * D l O o N T y T Z O M u a y ı y " p U O Y T X O T z u r “ y Y r a o r a u y " I a y “ T O W W O H * H

S H E " d s ( g o e s ) ı " N 3 8 ‘ O T I E U T A I Q * Q u y “ B r z y t y

Ob = 62.°S °

(SZ61) Be l “ N V : u r “ u a a u "AU uo p 1 a q O P 8 % a y a s ı y ı j o d a r g " O 4 4 e M S T E J u o M s e g ‘ “ T o d n a y “ I "8S6l , , z e u g ° I U I 9 9 u o a y a s an d U p n z v o y T x a I p u e H “ [ 9 y 4 9 9 S " 7 u u e w u n s H ° H I6E "s (9 2 6 1 ) 1 8 " T T y d : U T * „ W n T u u 9 4 a H p e 4 o 9 n y ,

mm

"9er -

ell

56.

Darstellun

g, Leipzig 1852 Semestri

F.L. Keller, .

Of Persuasj on

sey, 1963.

In Grec, Princeton, New Jer-

G. Kennedy, The Rhetoric of

89,

1968,

S.

419 - 436.

ji

Advocacy

,

j y in Greece and Rome, AyJPh

G. Kennedy, The Art of R hetoric in the Roman World ( 3 0 0 B C A.D. 300), Pr .

—n—

inceton 1972.

D.

Kienast,

F.-K.

Art.

Kienitz,

—_i

.

2

.

-

Fresbeia, RE Suppl. XIII, (1973), Sp. 499-628.

Die

Phryger, Staat, Kultur, Ruinenstä tten, in: Türkei, Land früher Kulturen, Karawane, 13 . Jarhg. 1972, Heft 1. F.-K. Kienitz, Völker im Schatten. Die Gegenspieler der Griechen

und

Römer

von

1200

v.Chr.

- 200 v.Chr., München

1981.

Studien zum Problem der griechischen und rönmi. 57 19 rg bu ei Fr , ft Freundscha

Klein-Maunz,

E.

schen

F.

.

E.

.

Klingner,

n e h c n ü M , t l e w s e t s i e G e h c s 7007 Römi 1 0

»

Kornemann, 3

3

"1965.

1, . Bd , ik bl pu Re r de it Ze e Di . te ch hi sc Ge he sc mi Rö 7 7 7 7

Stuttgart

4. 195

Rom,

zürich

s Vaterlandes e im republikanischen s

d n a , r e g n i t t L. Kra a: 44. Diss.

19e Rechts Ei ge Ei ne sc nf hi diE ühru ch e rung te ng ıin . sg es chichte,kinekınluh nCI

tns Ku he sc mi rö s da in d un r me Rö , H. Kreller, Römische7 n Volksrechte_der Hellen< recht,

Tübingen

oll,

Ss. W.

Kroll

krolto

Rel



. Kroll» W

139. Kroll ’

Neue Jahrbücher 53,

1924,

RE XIII, 1 (1926), Sp. 213.

4

174 - 18°.

l, . Krohle

2.

1948.

.inia Atrid, — , der t en Al r de be Er as (D it Ze n he sc ni ro ce ci r de Art- Licl _E ur jt je Ku

nzig 1933. s,, i?r planciiuus 2 fü 2 .ge he Heft3

jcer

os Re

Rh. Mus. 86, 1937, S. 127

. 38 11 39 10 . , Sp 0) 94 (1 I VI l. pp Su E R

, us ll us Ga li ui Aq C. d s u un i t c n i sQu ! ge rt. Rhetor .) bt .A om (R te ch hi sc ge ts ch Re r fü per proce5® stiftung

174

N. Kunkel, Art. Quaesti. o, RE XXIV, 1 (1963), SP. 72 0 7 9 6 B. Kytzler, (Hrsg.), Ciceros ] j | i 1973 i cerarische Leistung, Darmsta\gt G.

Landgraf,

°1885.

F,

Richter, Ciceros Rede für p,

nd

Sulla, Leipzj

st

el

k \ op! e ene "u

KU yettt 1.)

ö

er;

9

SR

°- „andgraf, Komment ar zu Ciceros Red e Pro Sex. Roscio Amerino, Hildesheim 19

66 (repr.

2

„0

3. andgraf, E. Köpke, fü r 1887. Cn. Plancius, Leipzig .

e

us

d. 2. Aufl., Leipzig 1 914).

2 Lange, Römische Alt erthümer, Berlin l. B d. 31876, 2. Bd. 1879, Bd. °1

1. M

n

gariusIC

876.

kungen V-

mn. MommS

Bd. 3,1:

Th. Momms:

Th. Momms«

3l2 (Rezeı

Leipzig 1934 (Nachdr. Darmsta dt

1971). F.

Leisi,

J.Ph.

Der Zeuge

im Attischen Recht,

n L&vy, Ciceron et lan preuve Judiciaire,

1974, S. 62 - 78.

V. von Lübtow, > Das Troöm mis ol scchheeVVo lkk,,sseeiin nSt Staaaatuunnds d seeiinnReRc echhtt, ,

Frankfurt a.M., 1955.

|

J.

Lutz, Handbuch der katholischen Kanzelbered samkeit, nach wiss. Grundsätzen, Tübingen 1851. L—€——————e | 3 67 eeee—— , . D. Mack, Senatsreden und Volksreden bei Ci cero, Hildesheim |

"

Magie,

Roman Rule



in Asia Minor,

0,

|

1950

Princeton

1 ‚1.

d e C i c & r o n , R e v u e d Martha, Les discours judiciaires e s C o urs 5 02: 638-603:79et Conf&rences, 1905, S . 537 - 546; 5 omm J.

8 00.

d Methode, München 1974,

J. Martin, Te e t o r i c i ® z u m M. Medved, Das Verhältn ”

m

is von Cicero

"Auctor ad Herennium", Diss.

Wien 1948.

F. Münzer

1273,

. Münzer

- Minzer

2845,

Münzen

2 Münze

ig,

r

Min,

Ming

Fl Müng. Fon er R Nunnz,er

Q

Neun Ri

Genr,

“ N x

Pa,

N; Os;

Im

ns

ic,

13



-

’._ Von de

in: M&l. L&vy-

A.W. Lintott, Cicero and Milo, Jo ouurrnnaallo ofTRRoomma anS n t s Stuuddiie es s 64,

(Nachdr. der Ausgabe Würzburg 1937).

(19139 , 5

Frauenfeld 1908.

Bruhl, Paris, 1959, S. 187 - 197.

D.

P. Von de:

175

Meister, Die Freundsc haft bei l n: H. Oppermann (hrsg, )

K

A. Du Mesnil,

H.J. Mette,

. 10 - 27.

S

Römi

x

en Griechen und Römern ( 1950)

Ciceros Rede rar outbegriffe, Jarnstadt 1974.

Deriunoo„———ıFläaccus,

Leipzig 1883.

Cicero, Gymnasium 72, 1965, Te

E

E. Meyer, Römischer Staat und Staatsgedanke, Zürich 71 961.

A. Möbius, Des M. Tullius Cicero auser lesenen Reden für Q. Li garius und T. Annius Milo. Mit hist., k rit. und erkl. Anmerkungen v.

A.

Möbius, Hannover 1828.

Th. Mommsen, Römisches Staatsrecht, 3 Bde., 1./2. Leipzig 31887; Bd.

3,1:

Th.

Mommsen,

Römisches Strafrecht, Leipzig 1899.

Th.

Mommsen,

Juristische Schriften, Bd. 3, Berlin 1907, S. 500-

1887, Bd. 3,2:' 1888.

18 44 ). zu er st te st iu ra m, ti De on e Es ch zu er , 512 (Rezension

=

P.

2 VI Il RE , Ho rt al us , Ho rt Q. en si us Ar t. M ü h l l d , e r Von

. 1 8 4 2 0 7 4 2 . p S ( 1 9 139, . ) 4 1 9 1 ( 1 A I E R 8 1 , 2 1 , 7 , 6 . r N s u i c s o R . t r A , l l h ü M P. Von der 1266-

T

ww >

dt

d

F.

E

Münzer,

Art

1273.

F. Münzer, Art.

F. Münzer, Art.

, I I I E R , s u f u R s u i l e a C M.

ı Cluentius (4), RE V

W.

EL . Art.

Art-

468-

1

(1879), Sp.

(1900), Sp.

112.

3 4 8 2 . p S , 9 0 9 1 2, , I V E R , ) 2 Fonteius (1

Herennius

, s o n m e T s u a s e d i e j k Hera

RE VIII,

1,

1912, Sp.

. 1 6 1 1 . p S , 8 2 9 1 , 1 , q. Manlius, RE XIV

. p S , 2 3 9 1 , 2 , V X E R , 6 3 . r N s e t a d i r h t i M

ans .

. 8 3 9 1 . p S , 8 3 9 1 , 2 oneidippos, RE XIX, . f 0 5 9 1 . p S , 0 5 9 1 , 2 , X X E R , plaetorius . f 3 3 p , S ) 5 5 9 1 ( 1 A I I I V , E s R ‚us Flaccu Art—

t g i e z e g , k i r o t e h R n e h c s i s n e r o f r e d e z t ä s „d . 4 n 6 e 9 h 1 c n ü M , e 3 . l H o r a e P t u e g n

z p. MÜNTT er, UT

a

en Prozess

h a J , s u t i b a H gegen A. Cluentius

l e i K , e l u h c s n e Kieler Gelehrt

18711.

Norden,

E.

Die

2

antike

2

2

Kunstpros

a,

Norden, Au s Ci: 0 ceros HWe er r k stat k tt t. Akademie, 1 913. 7

0

5

4

Bd. 2,1. B erlin 1902 ,

2

Bde,,

Leipzig/B

erjjn 2

Berliner S ILZUNGS bericn,

r und

,

verwandte

Heidelberg

.

1965. ‚

Florenz

Roscio Comoedo ,

her Staatsgesinnun g

»

Sprach-

1958.

Leipzig

‚ Leipzig 1926. London 1926.

in den Ge-

RE

E.

K. Schneic

R. Schott] 1967, S.

W. Schwahr

sp.1|-

A.

v.

F.

Premerstein,

Pringsheim

Art.

Clientes, RE

IV,

S.

25FFf,

ome archaique,

R,I.D.A. 6 (1951), S . 161 G. Pugliese, La preuve da ns le proces Romain de l'& poque

classique,

R.I.D.A.

6 (1951), S. 277 - 348. Quömener, Cic&ron Pro Milone, Paris 1972,

J.

G. Radke, Art. Volaterrae, RE IX A, 1 (1961), Sp. 721 - 740.

G. Radke (Hrsg.), Cicero, ein Mensch seinerZeit, Berlin 1968. H. Rahn,

179, R.

Cicero und die Rhetorik, Ciceronia j | na \ 1959, S. . 1 158jetzt auch: B. Kytzler, A.a.0., S. se - 110 Ull . a. Leipzig

Richter - 6.

21885. J.S.

W.

Reid,

Rein,

Landgraf.

Ciceros Rede für P. » —_______[[[[ÜÜIIÖIÜUUIÜÜÜÜÜÜIÜIIIU

Cicero Pro Sulla,

Cambridge er 1882). on der ältesten

Privatrecht und Zivilprozeß der T

L

1

78

E. Seidl,

Techt, J.M,

Paris 1886

]

Har

2

Zeit bis

190g.

1858).

te der

|

auf Jus Sttiinn;ian,

5. Riccobono testibus. in.

._

Zeitschrin

schichte (Rom.

- 9]. ee

, E

—ur

Aal

“N 1964 (Neudr, d. 2. A usg, Leipzig r o p

Instrument is ve l

der Savign -Stif Y->tiftung f.

“osenberg, Stud ien Zur Rede

Hirschberg ij. Schlesien 1902. M.

nbur g

i o n i bationibus,

» 5. 23] - 247

Schanz - c

umenach-

m

Leipzig

1. -

K.

1958.

ig

926. 6.

1976.

|

i

Schneider, Art. Ma cellum, RE XIV, 1 ( 1928), Sp. 129 - 133 , R. Schottlaender, Der römische Redner und sei n Publikum, WS, 1967, S. 125 - 146. W. Schwahn, Art. Tributum un d tributus, RE VII, A 1 (1939) ,

S p.1- 78.

E. Seidl, = Römische Rec htsgeschiSeund RömischessZivilpr 39a>T chte und Römische Zivilprozeßozeß-

recht,

J.M.

Hannover

1949.

Settle,

The Trial of Milo and the other Pro Milone. 1963, S. 268 - 280.

la

TAPhA 94,

]

5ö ner, ; Einführung in die römische Rechtsgeschichte, MünSöll 2 chen Insen Cicero's First Speeches, A Rhetorical Analysis, F. Solmsen, 556. 542 5. 69, 1938, TAPhA — Taxis und Ta ktik. Die advokatische Dispositionskunst W. Stroh, larl>

\

u

A. .

.

Gerichtsreden, Stuttgart 1975. in CiceroS Studien zur älteren griechischen Rhetorik. . 75 19 n le Aa , 10 19 g zi ip Le e ab Ausg

W. Suess, Ethos:>

Nachdruck een man Revolution, Nachdr. d.

RO e_ Th R. Syme» TheTu

ford 1967-

A.

1. Aufl.

1939, 0x-

über den Wert der Bemerkungen zur eigenen Per-

Thierfelder» ‚ozeßreden, Gymnasium 72, 1965, S. 385 4 1 4 . . hrung in die Rhetorik. Geschichte, Technik,

-

ü

/rübingen 1976.

in Cicero's Speeches, AJPh 86,

1965,

Suse

178

Ss. 175 - 176; S. 18 1 - 192; jetzt auch ü b e r s . A.a.0., 5. 195 - 20 9,

F.

Vittinghoff, Art . Portorium, RE X X I I I , 399,

——2yLa

esars ‚

H.

Volkmann, Art.

Groningen H.G.

München

14

(1953)

1979.

Ptolemaios XII,

RE XIII 2 (1959) , Sp. 1748

1908.

Wackernagel, Art. Massalia, RE XIV, 2 ( 1 9 3 0), Sp. 2130 2152.

B. Weil, 2000 Jahr e LCiicce =—t£/e er ro , Z ürich/Stuttgart 196 o 2 . T.B.L. Webster,

E.

Weiss, Art.

M.

Tullii

Lex Aelia,

Ciceronis,

RE XIl,

Pro L.

Flacco oratio,

2 (1925), Sp. 2320F.

L. Wenger, Art. Signu m RE II A 2 (1923), S p. 2361 - 2381. L. Wenge r,

chen F.

1925,

Institutionen des Röm ischen Zivilprozeßrec hts, Mün-

Wieacker,

Cicero als Advokat,

Schriftenreihe der ju risti-

schen Gesellschaft Be rlin, Berlin 1965. Ch. Wirszubski, Cicero's c um dignitate otium. A Reco nsideration,

Journal

of Roman Studies 44,

1954,

1

-

13.

E. Wistrand, Gratus, grates , gratiosus, Eranos 39, 1941, S . 1 7 Ff. M. Zicari, La difesa

K.

i su Su --—2>d4d1 la a, Torino 1968. lll

Ziegler, — _—U =. Tu lltll iu us sCCiicce er ro o,,PPr ro oTT..An An io o MM nni on ad d iiuuddiic iillo neea ce es s

Mi t e a dem Kommentar des Q.

Asconius Pedianus Ba sg g ew Häh lte oh en

Stücken aus den Bobienser Scholien sowie Einlei

g . Heidelberg 1949.

klärendem Verzeichn is der Eigenname n und "han Rapu bık A.W. Zumpt, Der C 1871.

riminalprocess der r ömischen

Leipzig