Willelmi Tyrensis Archiepiscopi Chronicon [1]

Citation preview

NUNC COGNOSCO EX PARTE

THOMASJ. BATA LIBRARY TRENT UNIVERSITY

Digitized by the Internet Archive in 2019 with funding from Kahle/Austin Foundation

https://archive.org/details/corpuschristiano0063unse

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

LXIII

CORPVS CHRISTIANORVM Continuatio Mediaeualis

LXIII

WILLELMI TYRENSIS ARCHIEPISCOPI CHRONICON

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXVI

GUILLAUME DE TYR CHRONIQUE

EDITION CRITIQUE PAR

R.B.C. HUYGENS Identification des sources historiques et determination des dates par

H.E. MAYER et G. ROSCH

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI BREPOLS EDITORES PONTIFICII MCMLXXXVI

SVMPTIBVS SVPPEDITANTE Svpremo Belgarvm Magistratv PvBLICAE INSTITVTIONI atqve Optimis Artibvs Praeposito EDITVM

© Brepols 1986 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

AVANT-PROPOS La presente edition est le resultat d’un travail de longue haleine. Elie a ete amorcee des les annees soixante mais a ete interrompue pendant de longues annees, periode qui m’a permis de faire une vingtaine de voyages jusqu’aux confins des Etats des Croises et des terres avoisinantes. Cetait surtout Rudolf Hiestand qui m’a finalement decide a reprendre - et a refaire completement - tout le travail deja accompli. Les encouragements n’ont pas fait defaut et je releve avec une profonde reconnaissance la genereuse assistance financiere de la Deutsche Forschungsgemeinschaft, qui a rendu possible une etroite collaboration avec mon collegue Hans Eberhard Mayer et avec son assistant, le Dr Gerhard Rosch. Je mentionne egalement avec gratitude 1’importante subvention qui m’a ete accordee de la part de Dumbarton Oaks, Washington, D.C., centre d’etudes dependant de 1’Universite de Harvard, allouee, celle-la, grace a 1’interet stimulant que portait a mon travail son eminent directeur Giles Constable. Tout cela n’est pas sans trancher singulierement sur la position de certains de mes collegues hollandais sur le conseil desquels 1’Organisation pour la Recherche Scientifique neerlandaise (Z.W.O.) a juge opportun de me denier son soutien, estimant que 1 edition navait rien d’urgent vu 1’existence ...d’une ‘bonne traduction anglaise’. En revanche, il m’est un devoir des plus agreables de remercier J.R. Smeets (Leyde), H.L.W. Nelson (Utrecht), J.W. Smit (Amsterdam), ainsi que A. Welkenhuysen de Louvain, pour les discussions philologiques que j’ai eu le privilege davoir avec eux et pour les conseils qu’ils ont bien voulu me donner. Finalement, je ne saurais manquer d’exprimer ma gratitude envers 1’Institut des Hautes Etudes de 1’Universite Hebraique: le sejour d’un an que j’ai pu y faire m’a permis non seulement de saisir le veritable sens de 1’exclamation du psalmiste: si oblitus fuero tui, Ierusalem, oblivioni detur dextera mea, mais aussi de reprendre la question de Foucher de Chartres: quare reverteretur in Occidentem qui hic taliter invenit Orientem ? Leyde

R.B.C. Huygens

'

U3U

I

.mamfl efhnrre oim? qm fu rrsouv ton Innput cero tme maftjmcr ft»; mu Iit '3515

I. Guillaume de Tyr corrigeant sa Chronique, Paris, BN, ms. fr. 2631, f. 1, ca. 1291-1295, origine lombarde, dapres J. Folda, Crusader Manuscript Illuminatiori at Saint-Jean d’Acre, 12/J-1291,

Princeton 1976, p. 131 et 199 (no. 19) et pl. 185 (en noir et blanc). Phot. Bibi. Nat. Paris (grandeur naturelle)

&P»

_ .■#

.4

fjmwinul tempus Jcvtfm tsrtif. nutwr.er Atunt a. dk* «fov £m m

* ak *

«*

.

^ ^ »*

II. Guillaume de Tyr, auteur de la Chronique, Rome, Vat. Pal. 1963, f. 1, voir J. Folda, A Crusader Manuscript from Antioch, dans les Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia (serie III), Rendiconti vol. XLII [1969-1970], 1970, p. 286 (manuscrit de la seconde moitie du 13' siecle, miniature repeinte ca. 1400) (grandeur naturelle)

^VT fup tuc folltatuduicm-Iu perimo cm a-tr- af'canet cc trantundc computor dritnanra eotifuptt pnitr ncqucanT niB® twtnan. VufdicnC nudi prr ytr qutlvAtm ad forCcpuranfqm cof tttvra ci' dtffintnonc ad -maio:? eoltais utttnpf Crriucmrmpfiion.IV alto qtteie , ccttottaq: teUtgadi 'uteuvn iv jjaltpfeco:M.. S notatio fuo ftratc StrOr earraff Smamwtac I SifOiotuto rccttauittf. qbflt tnc&fl «firumramuncattr Caltplr ttfi> japn tvltman m> nrqi ntagtuv^cf faitif-i tono: itimT fuf Homeri"oiti Untftttlk quo urnam *. « htir ntattftouc quptptant choma lattlrala&uttrmicnrcnaf: \puratt — dtlhf fmm tiuun trcructcnn ajgtrdt pftwtptefc 5: nos .idtcpnmiutu jmnf i tUutf ftoliduart- Iroutolcnna tua ilea a rinc* mi* oouftft cnaeuutcos mdtffiailr i tnftnucur? treUgtur $.* te p»tv noli e? «nfanufe-mftfmcficoKinatuptUts ^ itttf optem'-! otnia Unu cor aWoilrbt r muC-tnmn gncuwraf oitlf anurt nfin i filios gtumc opretcoqtu dti tu logtnqm i tmlmilnni trcnonf-tlU quos nobtfta s ,iUluimui\rCai\i.uir-t teter trdilnrii i tt^ottef nrafpoffttenrtlos .u3 nmm ■> aptu q»’urbt annorioir tmmttwrno f tnftvtertt nttmmim'--?rtj qmf contra , cos dttmcmf ant&lumrcf natnmi-Vr s fuiCumftnqjtos pitcpiair hilratuuf i cor glo© uoi* duvvttn.mna-lainitotar r grinfqtracpccfftnramiortftorgr i mU-Vectu plent tem pfftnC cos + qtuminodmtmfutfcttitpwicpfttgW- * ii tnclttfos lutautux CctUos &dmonr — .ttnlneptu- Indulcrrtt g-affiucur uolt? s tartfc tuoluptttnlv unf-i tute oriif s unita lamfttunt nn-VtUcurpapuc s soltmamt'ter potntf-i ttugn-ltuo «- f tactiHurrutcufitru-dcmcc fv-tia tro ; tuama mUbtatt ttCucnuapulsamci i mcofttUUdcnm dnto. Lmiffumi J au metuatur cos J pdte fubtcc-tgi trano ^ cdnapwf fiiarfflnp gtiu putet uctarufatbmdti-urcos apfttnm fuit

mUpm&r.-tduiciprftta amfttftotic rttporftt e" Atno Cinc afomeptibittouUfuo tudioo tuctttf alntr i coufttfuC cta* tlU mato: e'tttfUern eonrttmclta- tanto tn.uo: trttgata con&tfu*. oolcrcra ttutf nfA^ffolacto i cnfu trav lattoicrfuut nf &:nlv i ftttnrnfdtmtir'fu|\ra- flcur cduifo ttttaf «ujenutur* .id.utqvr ig~ uountiutn- .u> mdtgntfi utltte o y tentu tttamta , Hirif- fit evonttu jjtr obftdtonc tuiLtta-et? «ni cgttdt uf tttgiult • t. ftu crituf futtatt nogocwtj lietur,-fta e nfe nuilto ceno; wdttto. Hunuttud) ttrfrcfdltttoncctoaac €uncfwattttntr ©lito uciottagi tni urpdcftcm mcautlttt tfiwutf ttnqfi tumrf.ttWltina. tuimutt mtftnnfcp accrOtrart tcut nujpjjandt abi gta ylcM ud atrpu tuttuf axlttutrranupndt.l-Htvii crar ui cfaff apLv Ccltfdtos diffnvnau-ricnxr rnantop al* ttmnttdtf icgaltfiiu dtihn eno. o: qO' cufttf o ftcivtur/rac gnf fmc at ivto/ td in alui ttccluf- mCctunfru qwnfa fittncliatf- Otfi.idlttJttfEtacter b~3 VufltltTO tuetur ttnylduf. Soti aur ruto» nobtltln-1? nigtntitf ttatatndi,i. tfifif auaitf utifottunof fc eomtuiaf tti gnxtt.uutd; ttuntb .Utaitf tnbtatc-ttn ttwunc {tto qO' dqu napbrf fttgttur.i tnammtf atul*; altefti wtMlt.wtf fetetur yufo;: auginmtit redenna-afitor oblite tiaralnt .criuttftu ime- uoalv flcitltl*:. iqfanu jofrcitr-mouctr pnoia-nainte tqrnlfa’ utrtti qmalium c\ uar atlfeimtfdailnnif ccpttjnan n potae, ur putee Ctpoftto toutt indutura ab tuntduandu Ccftmauc-lctnteCMdtaf Mtttfcmtcf tnfctptf caltfcdMttr nioit inagtf Cliqtrttrf- ntafcMix tn jr.ibltran; ttritqO ptftttlattttr Bar i«uq* tumtn uuoftobuftioicf pauf. quoftttmtfpicapua tuAultracpicciua amenfvete Cttttnt anifptatost infeqn cf-mttttos ptemmta ttlnliiuirltiatUl putcos r platraf atxuf amt-fenx fcttimcccf -

iVtfctu-

III. Londres, British Library, Royal 14 C.X (= B), f. 56, l’un des chapitres inseres (introduction p. 82: d)

(V2)

tat-. ftMif pruoentq; aomim(han*:no

tobudunq;

btleoerpkbeto* multa manfuetuome.

qjonem cum quo picini...

.puiooq; mooeramme ivycn* difpofrttsq;

cta parun.l>ecnebt»u(Oeturuirtm ttUtroflifm men» fottfe: aoem tempcitate. ffntcun. unoe

purbe» f'mg£» prtioeimb: mn*.qttmf .«> ddtmmcalu pnticiprsptinemefc.boua fioe fanoq; confiSio^imuvtrr apporta ro!trfTt».non oefmen* tndi ontn cioco.’ fioeltb; etamiei* fatajen». Otefoem re Oemptwne tractare • Crflvrhtni «l-attrp ei' mdudrutn .'quoO meaoem citate trral to oiii mfucmentv pao.uirpannum m terram apua Iwile» oetcntur. libertati funul erbonea pftmo rvlbturcfhOiui atmodnatn reucrflo» non qutcurr ovfe». (: utuacmtequa potum. ttrobflioe» quof oedenrr.foltrtvpct» feto rvape neti mea tvttm jeimpjte-wi «nltantmopolitottn fcthnat qui patie» ante Oieb: fotiKem ei' tuniexm marum urtuem duremr.NtiSc abeo bemciftce fufcept^betuyie metati’ muni ftceim (Time oon» impulib-. cumu latt» mfia pano* ow» antiocbum elh reuetlKVtOtnir anf mtram qo mnaotn tam pruset» nmq;_puioits prmeep» .er

v.

2

\ / fcptu» fromu» mentionem .uir mmum jryumenfu»pm«em.tnum« pium quoooam nfm mtntinio fvoom etrtfi fmim.fpelmieam morliter itietpuy nabilem qnoo uul$o oicrtur auea ortv run. ««rupti» ur dicttur poo cuftoOib ftibm»ernjpinfi» occupattnacbinjuc mb: Jtjumemum efVqooo pccm (eniu® ilto quib: cuftootenw merta fuerat in manu» bortuim oeuemfTer. quu ffern troorto munietpio qm intu» eiattr; e%' aobefhum fine» Oedtnj nerunt, troptc eoa. oommo qui cafo fortuito compre beufFtfufpenwo apuo fyOcnem tutam m Artirem fimurr. fooem anno dt»\YTlI®' inclite mututtou» fiaUtrer. dft tv eyni rep» filto» «rtremum otaoftrotf mcrtt prcnm^.JHOeqq-.tvmprfocm «jr nem ptvfiotttm.fpeltinca tfum metpop

qm opttuo» nfb» tam tnum» afu» 01-

nabil». uhta lortvtncm mfimbiatabie

mmvb.tr timnbiermbee m.mmejla batur.quoo multo» qp que tiebi» oo

fttumfrm unlme templi otligmueoe putatum ecvfttaouno ttaomtr.Joqm ertpietKum on» rerppan» cum muha

e occurrunt fbltmon».tlfquu oemtm t

nulttu.oum fof> «coanem cafttameOIt, eflitr.tvcepttnuncuHn.qaoo pfiocum tn manu» tam oenenewr mimtois.Auo (

panni» prece» timebar, ne foete ^mtt»' ab eo dtt» impatui uedereum habere, coi aitqtuo necpteoemtinJwwnr. udqmacu efler moemf mcfalq; bone fyci oe feptmr

audito ori» rerconfuf'. oe fftb: templi q hofltb: afllmm rnioiocumr.' pmbtotvctr

cem-.nerebatur. ne fi otimu» eum tenerer

peoern» nf» «njjtmib: plurimum ae ccfltroetrmm.ita nrtvynum umufluo» inarto mm» cflcrconlhttrrom:

armecbem fortunem fnbroganoefibicon fulerenr.eret ounet obiotretur aeaerCiri. ‘Turni» emm moebatur unv di&tvto erur cumipecto plurimum, qi Inc oequonoml’ tum bene fperabatur. antiocbene pnefler pmnoe.qnam utor «aliqui»pruoerniot

fufpenoi ana ouooenm.^ieq; tvb; nf» eo anno quienrrdotmm amalrw retvf’

e

ooem anno cup.NenHnldm paa

«itu fie tvrcniT» ecvfietrmitrter

inoijtHt».buf biftuaetonfaptui .qln urpoftm» antiquitati» aliqin rebn^ft

IV. Rome, Vat. lat. 2002 (= V), f. i88v,

de 19,11,11 a 12,3 (debut du chapitre autobiographique) (1/2)

ivmptla

fitw&rem • anus oga que «vttanr pruixti

port-iucefimum

tttm ebertom ucncnnwicjtnptcctmir.cr «liTarm teuetentu. utrum fanuooctrma

qutb'. tonttnue tnftuncu »rftalw pbttofopbo» gmnafu.erlibeta Utim fluou bifaplma». mctwi erodeftr'

pomu commoabtlctn.magjtlrum mOdiocr

pbtlofopbte Ciluttfcta be$mata,uirt&q-. Dtn ccdtalhct quam Cttuhs pruoemia®

ftenffts eps.annts f^r continuis otU jenf

auioUVtme fum fequuria^pptia temeaf pjtttt* lartbus.er ptt nutrts cuiarotru

(a «qnK pfhutur ie(htarftmt compte ,rtb:'m ftu

Itrtf Abburhtf iimn clcir^rir t q; trjilu m q fur cl m

trulnM^tuv- crnStruf- ^icttrcJA^Av.a>;

n.(jn «r\mottfffion fur rAnania ivqtnu

p:c-bca>un-Vn-it‘; m

f«t aHV^u Aci «lonfolmcn fur canoni

9tct lilm cavci“cr. t fc 15?tf 0xr 1'iM4tn vcpto A^Afcivrr bp)i tbw fucccfT;

t.lvntt.i Icquilnif fitrr.cfi Ywyticflf cf,-,

^ ^

urmnttiilJo p.trcr ntrluqh^fnf.TMmtr

keeie ttaro m)u vrfhniir. (qrrlifcniThn:

ft layitanif ocrutuu. ftcta

q

qt cnnf.tnccl*

KqvtovVtfj.vftncal fttujTlt citry

‘ mirato tnipur^iluai-iAiilu ttwjrKc

ftrfxrt

.q iiuiDtti

mcfif giAiiioruiic \

cjfcnr jmuiartA.flVf rlvltoi 1 q.j- ruf ftqaiv.lfftjpAvnftTkrfcvi frirn omrJrf rcyliif tti quov cv£inr YK-nr.fr. (J J uni Jtfcfet IFVifa(ilo I57 bis, I57v bis, 158, etc. Les capitales sont en rouge et en bleu, les numeros des chapitres en rouge. Deux mains ont ecrit le manuscrit, la premiere les f. i-i8iv, les six dernieres lignes de la deuxieme colonne du f. 216 et f. 232 jusqu a la fin (f. 272v), la seconde les f. 182 (dans le 23e cahier) a 23iv inclus: les huit lignes qui terminent cette derniere page ont ete ecrites de maniere plus serree, en sorte que, pour terminer son pensum avant que la premiere main ne reprenne par le 3oe cahier, le scribe a ecrit 40 lignes dans cette colonne au lieu des 38 (toujours sur deux colonnes par page) qui sont de regie dans tout le manuscrit. La premiere main est caracterisee par le dedoublement des s et la frequence de la graphie quu quelle a en commun avec V; la seconde main ne presente pas de particularites orthographiques. La Chronique se lit, sans titre ni colophon, aux f. 1-271L suivie de YOrdinatio sedum (f. 2yi'J-2']2v). Sous ce dernier texte, en bas de la deuxieme colonne, se trouve la precieuse indication suivante: Librum istum dedit ecclesie Sancti Portus pie memorie dominus Ansellus Meldensis episcopus. Anima eius et anime patris et matris eius requiescant m pace. Arnen. II sagit d’Anseau de Garlande, eveque de Meaux (23) de 1197 jusqua sa mort, survenue le 8 juin 1207, bienfaiteur de Barbeaux (Barbellum, Sacer ou Sanctus, ou encore Sequanae, Portus), abbaye cistercienne pres Melun dans 1’ancien diocese de Sens (aujourd’hui Meaux) (24). Les excellentes relations entre 1’eveque et 1’abbaye, ou il a ete enterre (25), semblent dater d’un sejour qu’y fit le prelat lors d’un voyage en 1204. La notice ne fait pas penser a

(23) Gams, Series episcoporum, 1873, p. 575; Dictionnaire d’Histoire et de Geographie eccLsiastiques, III, 1924, cois. 444-446; Gallia christiana VIII, (1618-) 1620; Gilles de Paris, Karolinus, ed. Colker, Traditio 29, 1973, p. 319 (captatio benivolentie 35-39). (24) Seine-et-Marne, arr. Melun, c. Chatelet-en-Brie, commune de Fontaine-le-Port; Cottineau, Repertoire topo-bibliographique des abbayes et prieures, I, 1935, cois. 260-261. Un autre manuscrit de la meme provenance est le lat. 6087 (Salluste), cf. Delisle, Le Cabinet des manuscrits, II, 1874, p. 338. (25) Les

moines

de

Barbeaux

1'inscrivirent

dans leur obituaire

et lui

consacrerent 1’affectueuse notice que voici: ... qui nous a fait bastir d ses despens une grange, marner des terres, planter des vignes, conduire l’eau au lavoir, qui a rempli 1’armoire de livres et la sacristie d’ornements pontifcaux (A. Molinier et A. Longnon, Obituaires de la Province de Sens, I, 1, 1902, p. 34, n. 4). Martene et Durand, en 1717, ne signalent ni le tombeau ni le manuscrit ( Voyage littfraire de deux religieux Benedictins, I, p. 70 et 73).

LES MANUSCRITS: N - M

i6

un legs; en tout cas, on devra assigner au manuscrit une date avant juin 1207. Ce tres important element chronologique (2 57-59); classis Egyptia ... oram maritimam perlustrantes, usque ad ... descenderunt, explorantes ... si quos ... quasi de insidiis egressi, possent occupare; tandem vero ... compulsi ... (13, 20, 25-32); plurimaque nobilium turba, verborum illorum fidem sequuti, in regnum venerat(venerant C, venerunt BW) (13, 26, 57); pars ... dominum regem sequuta, in municipium ingressi vite consuluerunt ... et saluti (14, 25, 55-57); collecte ... universe regni copie, arbitrati sufficiens esse si effectui possent mancipare propo-

(no) Cf. 10, 29, 36-38: dominus ... Boamundus, cum domino T. et utroque patriarcha tumultui se subducens (subducentes V) bellico, viarum ... declinans compendia, Edessam pervenerunt incolumes (cf. ci-dessous (p. 68), 12, 12, n-13 et 13, 18, 77-81). Voir aussi la construction inverse dans 2 rubr. 17: Comes ... et episcopus (—

cum episcopo)

multam difficultatem ... perpessus.

... cum suis agminibus per Dalmatiam properat,

LANGUE ET STYLE

66

situm (17, 21, 9-12); his ergo pressi ... ponderibus et in amaritudi¬ ne positi, eos ... plebs convocat (17, 29, 9-11); pillule veneno infecte ... Nam residuo, quod [correxi', residuum quod VpC, resi¬ due quas BW)regi ... sumere mandatum fuerat ... in pane infuso, cuidam date canicule mortem sibi ... propinaverunt (18, 34, 1114); pars quedam ... castra locaverunt, commoditatem aquarum sequuti (22, 27, 25-28). Quelques cas particuliers de constructio ad sensum (1U) sont a signaler: transmisso flumine qui medius(= le fleuve, fluvius; quod medium BW)discurrit (7, 22, 26); ... in habitu fuerunt seculari, talibus utentes vestimentis, quales(= habitus, vetements) ... populus largiebatur (12, 7, 20-22); huic autem loco venerabili, quod ita caritative se porrigebat ad homines (18, 5, 63-64) et hoc exemplo multa de his locis, que dicuntur venerabilia, ... recalcitrantes ab uberibus pie matris, quibus ... quasi modo geniti infantes ... pasti et ... saginati(VpC, fuerant add. BW, voir n. 80), divisi sunt (18, 6, 8-14) (n2); sacros apices detulerunt. Quarum(sc. epistolarum ou litterarum: lettres (cf. 45: ex eius litteris); vel o ss. P2)tenor erat ... (18, 30, 29-30). canonicos instituit ... ordinem et institutionem servans, quas(sc. institutiones, consuetudines)magne ... observant ecclesie (9, 9, 59) et possessionibus et prediis(= terris), quas in Egypto dimise¬ rant (10, 16, 45-46). urbem Tyberiadensem simul et Caypham, que ... dominus Godefridus ... ei ... concesserat (10, 9, 15-17); expensis que pro convo¬ canda fecerat expeditione (16, 8, 82-83); iniuriarum memor que (Vp, quas a)in via ... uxor ei irrogaverat (17, 8, 17-18) (u3).

(111) Une sorte de constructio ad sensum ... chronologique - deja signalee par Krey, II, p. 411, n. 18 - se trouve dans 21, 8, 73 : morte preventus est VII0 Kalendas Maii (le 25 avril). Eodem mense ... (= le 30 mai, ligne 75). (112) De meme, j’ai conserve eorum dans la phrase suivante: obedientiam ei ... denegantes, sed et ecclesiis dei, eis decimas et primicias subtrahentes et eorum (1earum BW) indebite turbando possessiones, facti sunt valde molesti (12, 7, 49-52), et cela malgre 1'occurrence du mot eorum (predecessores) dans la ligne 49. (113) J’ai conserve ces trois derniers cas de syllepse de genre parce qu’ils s’expliquent sans difficulte. Mais j’ai adopte ou retabli 1’accord grammatical dans les passages suivants : naves viris, armis et victualibus ... onerate ... quas (BW, que VpC) omnes ... princeps miserat Egyptius. Hic (BW, Hii VpC) denuo ... ceperunt hostes inferre certamina (17, 25, 14-18); velaria materie preciose ... extra que (BW, quas VpC) ... occurrentes, introduxerunt eum infra predicta velaria (20, 23, 14-18) ; colles occupaverant, ad quos (V, quas cett.) ... (19, 25, 29-30); scalas ... ad murum applicant, quarum (quorum codd. omnes) illis maxima erat copia (8, 18, 30-31); modum etiam, quo (BW, quibus VpC) sibi subveniri possit commodius, insinuant talem, ut ... (5, 1, 8-9); camelorum et omnimodorum (P2a, omnimoda¬ rum

Vp)

animalium ad sarcinas deputandorum

(18, 12, 16-17) i

uberiores et

inauditas (Pa, inauditor VNM) piscium prestet commoditates (20, 14, 23-24).

LANGUE ET STYLE

67

circa partes Antiochenas ... cuius(= Antiochene regionisfc/- n) ou Antiocheni principatus)curam ... susceperat (11, 7, 12-14). post vicesimum pene annum(= viginti ... annos), quibus ... (19, 12, 4, cf. 11, 29, 29-30: post tercium annum, quo ...). Des constructions participiales ne manquent pas dattirer l’attention: nec tamen id nostris molestum fuit principibus ... sperantes(sperabant BW)tamen quod ... (3, 12, 30-32); nostris ... irruentibus(nostri ... irruentes BW)et ... paratis(parati BW)recompensare duplicia, more leonum ... decertantes, infusa de supernis virtute et divina preeunte gratia hostium ... dissolvunt agmina (10, 21, 63-68) (1H); cumque plurimum anxiarentur ... instantibus hostibus(instantes hostes BW)deliberandi spacium abstulerunt (11, 4, 50-52); ad hanc pervenientes et ... circumvallantes(«omnatif absolu, sc. nostri), civibus admodum territis et de sui tuitio¬ ne diffidentibus, classis prefectos ... conveniunt(sc. cives), sig¬ nificantes ... (11, 9, 47-50); ubi cum se mutuo uterque conspexis¬ set exercitus, Tureis declinantibus(Turci declinantes BW)prelium, a regione discesserunt, nostris ... ad propria reversis (11, 16, 4043); quod verbum quibusdam prudentibus ... altius descendit in pectus, notantes(notantibus BW)quod ... (18, 29, 52-54); invitis ... et palam interdicentibus quibusdam quorum consilio vocatus fuerat, non satis attendentes(attendentibus a)quoniam ... (21, 12, 12-14); nostris animosius insistentibus(nostri ... insistentes BW), infusa celitus gratia que eos solito redderet fortiores ... hostes in fugam vertunt (21, 22, 3-5) (115). Lorsqu il est question de troupes et de leur(s) commandant(s) (116), le verbe peut sauter du singulier au pluriel et inversement, parfois de maniere inattendue: Fulbertus Carnotensis ... positis ... insidiis ante ... opidum ... ac¬ cessit. Qui autem erant in municipio, videntes ... insectati sunt fugientem. Unde resumptis viribus et erumpentibus his qui latue¬ rant, in eos irruentes(irruens in eos BW), quibusdam interfectis ... ex eis sex vivos comprehendit, pro quibus ... recepit (7, 7, 4559); dux ... et ... comes pervenientes Ramulam, ubi de facto plenius sunt edocti, certum habentes ..., misso ... nuntio reliquos principes, qui ... remanserant, precipit evocari (9, 11, 23-28); ad montana Iudee conscendit; ubi ... pretereuntes ... ad Vallem

(114) Voir la note suivante. (115) Dans cette phrase, nostris ... insistentibus pourrait dependre de infusa ... gratia, mais je pense (avec BW) que la construction est la meme que celle des lignes 10, 21, 63-68. (116) Cf. 6 rubr. 1: mittuntur ad mare qui populum evocent ~ 6, 1, 42-46: decernunt ... aliquem de principibus dirigere (sous-entendu : avec un detachement arme) ut ... revocent et quicquid ... repererint ... precipiant comportari.

68

LANGUE ET STYLE descendit (descenderunt BW (Illustrem ... Deinde Segor ... trans¬ euntes ... (io, 8, 24-30); ad locum pervenit destinatum; ubi ... super incautos irruens(irruentes BW)... nonnullos ... sibi fecerunt in predam (10, 10, 6-9); sed in castra hostium redeuntes spolia colligunt ... victusque et alimentorum diversa genera secum defe¬ rentes, Ioppen(Rex igitur Ioppera BW)... reversus est (10, 21, 7174); accidit ... ut, Tureorum multitudinem in suum convocans auxilium, in terram principis irruptiones molirentur(moliretur BW). Quod princeps presentiens ei occurrit (11, 8,19-22); congre¬ gata ... multitudine infinita ... se infudit pertransiensque ... castrametatus est, expectans ut ... inde ... irruptiones molirentur(moliretur a) (11, 23, 18-22); partes infestat Antiochenas et percurrens regionem ... incendit, concremat ... et quicquid ... reperire poterant sibi dabant(reperiri poterat, suis dabat BW)in direptionem et predam (11, 25, 7-10); rex autem cum suis non remissiore cura solliciti(VNMC, sollicitus PBW, voir p. 65), noc¬ tem eandem ut ... tractaret ... ducit pervigilem (12, 12, 11-13); educens exercitum ad propria cepit habere regressum; dumque in itinere esset, turrim habens (habentes V)(117) obviam ... eam ... impugnant et hostes ... vitam finire compellunt (13, 18, 77-81).

Tres souvent, le sujet ou 1’objet d’une phrase reste en 1’air, suppose evident parce qu’il ne peut s’agir que de “lui" ou d’“elle”, du roi, de 1’empereur, d’un prince, d’une ville, des troupes, etc. Ce procede gene parfois la lecture et enlaidit les phrases, aussi BW interviennent-ils frequemment en rendant au lecteur le service de suppleer le mot sous-entendu (n8). En voici un florilege: 3, 24, 8 contra dominum Balduinum... 16-17 sollicitus (dominus Baldewinus BW) elaborare cepit quomodo sedaretur tumultus; 6, 15, 22-23 electus est igitur ... Petrus Heremita...(et)...33 pro¬ fecti sunt duo predicti viri...34-37 ubi eum reperientes cum suis ducibus et satrapis (Petrus BW, Petrus Heremita P2), sicuti vir magnanimus erat ... munus ... procuravit; 7, 4, 50-52 asserens quod ab eorum gratia ... nulla dies, casus nullus (eum BW) avelleret in perpetuum; 10, 24, 24-26 tanto erga eum maiore motus misericordia, quo eius sollicitudine et opera ad Ierosolimitanam ecclesiam (illum BW) noverat esse promotum ...; 11, 9, 55-57 urbem predictis duobus tradiderunt viris, quorum alter ...

(117) Cf. ci-dessus: 10, 10, 6-9, et n. no. (118) Tres nombreux sont les passages ou il est dit que l'on va ou se trouve ad, in, usque ou circa partes illas (ou toute autre precision). II y a deux exceptions : convocat copias et sumptis ad iter necessariis ad partes velox accelerat (9, 21, 24-25,

cf.

pervenientes ...

p. 46)

et fmgunt se versus Cerepum opidum acies dirigere, quo

circa partes castrametati sunt

(12, 9,

39-41).

Dans

les

deux

passages, BW presentent partes illas, mais je ne pense pas que cette addition soit vraiment indispensable.

LANGUE ET STYLE

69

usque ad certum tempus (civitatem BW> recepit; 11,14, 65-67 ad dominum regem pervenientes...Qui...75-77 Quam(- urbem)proti¬ nus et sine dilatione (rex BW) cuidam de magnatibus suis ... concessit; ii, 25, 10-n divisis etiam catervatim agminibus ad varias dirigebant(ea dirigebat BW)partes; 11, 27, 1 eo temporum articulo videns rex...24-25 Sic ergo pro eius desolatione (rex BW> curam gerens debitam ...; 13, ii, 23 qui adveniens ...24-25 domi¬ nus vero comes Tripolitanus ...28-30 ob reverentiam domini comitis(— Edessani), qui eum miserat, et tante legationis dignita¬ tem (ipsum BW) ad equestrem promovit ordinem, arma ei confe¬ rens militaria; 14 rubr. 1 ... dominus Fulco, tercius Ierosolimorum rex. 2... de eius in regem promotione. 3 Senior Ioscelinus Edessanus comes ...4 Vocatur (rex BW) ab Antiochenis ...5 Properanti Antiochiam ...6 Iterum (rex BW) ab Antiochenis evocatur; 16, 9, 24-27 hostes ... legiones nostras undique vallantes, quasi manubi¬ as et vilia mancipia nostros proculdubio (se BW) habituros in crastino compeditos non dubitabant; 16, 27, 5-7 in urbem Antio¬ chenam, omnem ei exhibens reverentiam ... magnificentissime (eum a) introduxit; 17, 8, 9-10 qui eiusdem peregrinationis comes (ei BW) adheserat indivisus; 17, 26, 38-40 neutrum obtinuit, nam ipse circa obsessam civitatem non profecit et nostri opitulante domino (obsessos BW) ad deditionem compulerunt; 18, 27, 12 ... presumpserat aggredi Noradinus. Cognito autem dominus rex ...20-24 Erat autem Damasci quidam nobilis ... cui ... negociorum suorum curam commiserat (Noradinus BW) et urbem ... eidem tradiderat gubernandam; 19, 10, 48-51 quem ... dicunt negligentem fuisse. Addunt etiam et(etiam eum BW) ... maliciose versa¬ tum ...; 19, 26, 3-4 rex autem ...10 placuit classem ... locari ...1112 Quo facto ipse (rex BW) cum universo exercitu ...; 19, 28, 1-2 audientes quia dominus rex Alexandriam obsederat ...5-6 domi¬ nus Fredericus Tyrensis archiepiscopus ...10-11 unde antequam domino regi traderetur (Alexandria edd.) coactus est ... domum redire; 19, 29, 29-32 ipsius etiam regno suo plurimum esset necessaria regis presentia, nunc aliis consumit operam, nam post¬ quam nos repulerit miseris hominibus ... huius (regni BW, provincie P) relinquit opulentiam; 20, 7, 14 soldanus ...16-17 regis animum pecuniarum cupidum promissionibus enervat ... 21-25 Hoc autem ... non eo moliebatur intuitu ut promissorum sum¬ mam spes esset aliquando solutum ire(1!9)(= le sultan), sed ne subito incursu accedens ad Cahere( = le roi), inparatum inmunitumque reperiens ... expugnaret; 20, 9, 30-32 pene continuus reciprocusque erat interpretum et nuntiorum discursus. Dum igitur (soldanus BW) quasi succedentes sibi ad regem dirigit legationes ...; 21, 5, 1-3 eodem quoque tempore convocatis regni

(119) solutum ire — soluturum esse, cf. 16, 21, 7-9: illi autem ... affirmant ... universas Yconium perventum ire (— perventuras esse) legiones.

LANGUE ET STYLE

7o

principibus et ecclesiarum prelatis dum (rex BW) esset Ierosolimis, comes Tripolitanus iterum rediit ...(4-5 habita rex ... deli¬ beratione ...); 21, 22, 23-25 nitebantur ab eo propulsare iniurias et usque ad mortem (eum BW) non destituere; 22, 6, 42-43 licet predicti ... principis merita (id BW) videantur exigere; 22, 20,13 Halapiam ...16-18 mortuo enim Noradini filio, frater ... fratre permittente ad quem ... devoluta fuerat, (eam BW) posside¬ bat (12°).

Pour terminer cet aperqu du latin de Guillaume de Tyr, je veux citer encore quelques passages contamines (121). Or, quand un auteur se permet tant de libertes dans la construction de ses phrases, il devient tres malaise de faire la part des corruptions et des particularites grammaticales et syntactiques. Meme les passages paralleles napportent alors quune aide toute limitee. Je pense pourtant qu’il n’y a pas a mtervenir lorsque, apres des verbes qui normalement regissent ou bien ut (ou quod) avec le subjonctif, ou 1’accusatif c. inf., on trouve ut ou quod suivi de 1’infinitif: factumque est ita ut ... nemo iam ... vel ad modicum audere(t N2P2a> se a castris subtrahere (5,10, 40-42); parati erant ut, quamcumque de urbibus maritimis rex ... vellet obsidere, illuc ... contendere(nt BW) (11, 14, 21-23); quod proculdubio ... acci¬ disset : verisimile enim videtur quod viri molles et effeminati ... sibi timentes quod aliis videbant accidisse nec inde animos vel vires habuisse (deinde ... non habuissent BW) resistendi (20, 7, 25-33); sperantes ... quod aliquo pacto eos ...possefnt BW, -t P2> recipere, illuc ... contendunt (21, 8, 39-41); dicebatur etiam quod cum imperatrice ... stupri haberept BW) consuetudinem (22, 12,

n-13) (122). Enfin, j’ai cru devoir conserver les cas de contamination suivants: mala prevenire cupientes, peregrinos ad loca sancta volentes properare, cives, de eorum vita ... solliciti, eorum sequebantur

(120) De

meme un changement de cas est souvent sous-entendu, p.e.

persuasum est ei ut Halapiam ... obsideat eaque via (eum BW) facile obtinere posse ut ... (13, 15, 12-14) l cul ttatim ... curam militie tradiderat omnem et ordinaverat constabularium (17, 13, 20-22); ... quibus ecclesie ... prima prestiterunt fundamina et ad optata perduxerunt incrementa (18, 6, 9-11), etc. (121) Dans 10, 22, 20-23, Guillaume cite contamine tel qu’on le lit dans

1’edition

1'Apocalypse

1, n dans le texte

Weber (II, Stuttgart 1969, p. 1882):

Quod vides scribe in libro et mitte septem ecclesiis, Ephesum, Smyrnam (et cinq autres, toutes a 1’accusatif). (122) Le cas est different dans 14, 6, 21-24: orat ergo et ... rogat ... quatenus, ceteris ad tempus dilatis que non tantam (videntur) exigere diligentiam negociis, marito ... subveniat (cf. 15, 3, 25-26: moram tua negocia videntur exigere diuturnio¬ rem, etc.) : pour exigere (VNM), on trouve ici exigerent dans P, exigunt dans a. Inutile de changer la phrase suivante

(19, 17, 9-13) : placuit ergo ... vetera

innovare pacta pacisque perpetue federa ... firmare, annua quoque tributi ampliata pensione domino regi certa stipendia ... constituerentur (constituere P2BW). Quant a

LANGUE ET STYLE

7i

vestigia (1, 10, 18-21) (123); iniungimus, ut fratribus vestris et celestis regni coheredibus ... qui Ierosolimis et in finibus eius habitant, afflictioni et laboribus(eorum add. BW)compatientes, infidelium insolentiam ... debita compescatis animadversione (1, 15, 96-102\fratribus ... compatientes ou fratrum ... afflictioni et laboribus compatientes), de meme dans 1, 18, 23-25: licet eorum adversitati universus ... compateretur exercitus et sinistro qui acciderat casui plurimum sociis condoleret (socii condolerent a); in qua(— civitate)defectus victualium quem pertulerant grata redimentes opulentia ... (3, 22, 12-13: defectus ... quos (BW) ou defectum ... quem)', adveniens dominus Boamundus ... urbem ex ea parte, qua inobsessa remanserat, obsidionem continuavit (7, 9, 23_25: urbem ... obsidere ou urbis ... obsidionem - mais surement pas adveniens ... {ad) urbem)] is ... locus erat in quo Salvator ... cenasse ... dicitur, ibidem etiam et spiritus sanctus ... descendis¬ se, ibi etiam et pia dei genitrix [piam dei genitricem P2BW)mortis solvisse debitum veterum habent traditiones (8, 5, 41-45: confusion de dicitur et veterum habent traditiones) -, pro libero desevire arbitrio et vices equa lance reddere pro his, que de manu eius acceperat, duplicia (15, 12, 44-45: vices ... reddere pro his, que ... acceperat ou equa lance reddere pro his, que ... acceperat, dupli¬ cia); que autem sequuntur deinceps partim nos ipsi fide conspexi¬ mus oculata, partim eorum, qui ... presentes interfuerunt, fida nobis patuit narratione (16 pref. 6-9: partim ... pars ou ... partim

ut, la conjonction a ete ajoutee a tort dans 15, 20, 10-11: futurum enim erat (BW,

ut add.

Vp) per ignaviam

Grecorum

...

civitatem in manum hostium

deventuram, et dans 22, 13(om. V), lignes 34-36: sed nec mortuis, quibus omnis parcere consueverat impietas (BW, ut add. pC, dei. NP) ... tuta erat quies-, elle a ete omise (encore a tort, a mon avis, meme s’il s'agit de verba monendi) dans 8, 14, 21-23 : circuibant, alios admonentes ut (a, om. Vp) pro uxoribus et liberis ... se exhiberent pervigiles, portas et vicos perlustrarent, et dans n, 9, 11-13 : dumque ista diu esset agitata controversia, intervenientibus amicis communibus ut (P2a, om. Vp) de pace tractarent, convenit autem (autem om. P2BW) inter mediatores quod ... J’ai conserve ici autem, completement affaibli, tout comme j’ai conserve vero ('de son cote', 'd’autre part’) dans 18, 15, 33-37: unde missis legationibus tam ad ... quam ad ... ut ... ad subveniendum maturarent, rex vero (om. BW) ... convocat cf. aussi 21, 19, 2-11: audiens quod comes ... ad partes se contulerat Antiochenas,

arbitratus (est add. BW) ... quod regnum ... posset invadere et duorum alterum facilius obtinere: aut ... aut ... obtinere triumphum, collectis igitur ('alors') ... copiis ... egressus ... Dans 17 rubr. 18, cependant, l’on ne saurait considerer sed comme affaibli, tout le chapitre 18 est la pour le prouver: Rex principissam monens VFrP, monet a) ut unum de principibus in maritum accipiat qui regioni possit preesse,

sed non proficit. Ici, il s’agit plutot de 1’emploi d’un participe present ayant la fonction d'un verbe fini - autre construction bien connue mais pas moins surprenante pour autant sous la plume de Guillaume de Tyr. (123) peregrinos ... properare peut etre un accusatif absolu (ci-dessus, p. 61), mais je crois plutot a une confusion de peregrinorum ... volentium ... cives ... sequebantur vestigia et peregrinos ... volentes ... sequebantur.

72

LANGUE ET STYLE - ORTHOGRAPHE ... patuerunt); omnino non fiebat residuum, sed miseri (miseros BW)et inopes ... tam diu ... expectare oportebat, quousque ... eis licebat introire (18, 5, 36-39: miseri debebant ou miseros oporte¬ bat); videtur autem mirum quod Noradinus ... qui captivos no¬ stros tam invitus a suis dimittebat carceribus et in hoc maxime gloriabatur quod multos ex nostris, et presertim nobilibus, suis haberet vinculis mancipatos, cur Antiochenum principem tam cito permisit libertati restitui (19, 11, 26-31) (124); contigit eum ... alterum uxori, alteram viro copularet(pC, copulare C2BW) (22,4 (om. V), 16-20: eum copulare ou ut copularet).

6. Orthographe et morphologie Lorthographe de la Chronique, extremement curieuse, presente, comme je Lai deja fait remarquer (p. 39-40), des graphies purement medievales, sur lesquelles il est inutile d’insister (125), melangees a des graphies hypercorrectes qui frolent le pedantisme. On observe une tres forte tendance a employer des graphies etymologiques comme clamdestinus (126) et des recompositions comme adproximare, adquiescere, adquirere, adsumere, adlemptare, conprimere, inmensus, inpune, inrationabile, obponere, obprimere, obprobrium, obpugnare, subcumbere, subfodere, subpetere, subplantatio, subponere, subportare, subripere etc., tout cela a

cote de formes assimilees. Presque de regie dans V(Fr)N (rarement dans MP, (presque) jamais dans a) sont les participes en -quutus et des formes similaires comme loquutus, sequutus, colloquutus, assequutus, consequutus, prosequutus, prosequutor et meme exsequutorem (19, 14, 27) ou exsequutioni (19, 22, 48), etc. Ajoutez a cela des formes comme foedus (127), exsanguis, exsecra¬ re, exsequi, exsolvere, exstare, exstirpare, exsuperare, exsurgere,

etc., et l’on arrive a un ensemble impressionnant de formes tout a fait desuetes meme bien avant le I2e siecle. Cette tendance

(124) Mais cf. 5, 9, 51-54: miramur plurimum quod vir tanta modestia insignis ... rem modicam ... tanta importunitate repetiit. - Voir aussi ci-dessus, p. 59. (125) Je signale seulement anelare et anelus, exalare, esternus, opidum (grande forteresse ou petite ville fortifiee, = municipium) et opido ("tout a fait”: 21, 27, 27), oportunus {-nitas) evidemment, mais aussi opilare (— oppilare-. 8, 7, 6) et operiri — opperiri-, "attendre”, assez frequent a cote de operiri: "se couvrir, etre couvert”. Ces deux dernieres formes m'ont decide a garder intemptare {minas, mortem, mortis formidinem ou mortis imaginem) (11, 11, 62; 16, 15, 16; 20, 7, 7 et 11, 11 et 22, 31, 25 : toujours intentare BW), a cote de intemptatus = non temptatus. Voir aussi ci-dessus, n. 69. (126) L'adverbe clam est frequemment employe dans la Chronique, seul ou dans des expressions comme clam et cum silentio, clam et sine tumultu, clam et de nocte. De la a clamdestinus il n’y a qu'un pas. Cf. V. Ussani, Clamdestinus, dans Archivum Latinitatis Medii Aevi I, 1924, p. 109. (127) Dans V seul: 1, 6, 6-7; 14, 22, 43; 17, 17, 65; 19 rubr. 18; 20, 18, 36.

ORTHOGRAPHE

73

archaisante est plus forte dans V(Fr)N ou p que dans le groupe anglais a, dans M plus marquee que dans P (128). Des elements en ont surement disparus, dautres y auront encore ete ajoutes au cours de la transmission. II est peu probable que pareilles graphies soient de nature a charmer le lecteur moderne. Mais je pense qu’une telle accumulation de curiosites syntactiques et orthographiques dans la tradition manuscrite de Guillaume de Tyr doit refleter ses tendances personnelles tant dans la redaction du texte latin que dans son orthographe. Pour ce qui est de y/i, on observe dans V une tendance tres marquee a mettre desy a tort et a travers. Neanmoins, il semble bien que certains mots sepelient toujours par y, d’autres toujours par i: j’ecris donc bizantius, paranimphi, sillaba, simbolus (quete) et sinonimus, mais abyssus, hymnus, martyr, mysterium et mystica, presbyter, tyrannis, etc. (129). Une autre tendance extremement forte dans V et dans N, premiere main (voir cidessus la description du manuscrit) est celle de la gemination expressive du s. Cela s’observe tantot dans les deux manuscrits a la fois (rarement dans MP, jamais dans Fr et a), tantot dans V seul ou dans N seul, surtout dans les adjectifs en -sis comme Flandrenssis, Tyrenssis, etc., les participes en -sus (elapssus etc.) et les substantifs en -sio (defenssio etc.). Tout cela represente une telle barbarie orthographique que je me suis decide a ne pas la reprendre. Evidemment, il y a de 1’arbitraire a suivre VN lorsquils presentent de telles formes, et a ne pas les suivre lorsquils en presentent dautres. C’est que je rnimagine fort bien que quand un auteur du I2e siecle affectionne des graphies comme loquutus et sequutus, rien ne 1’empeche d’etaler son erudition en ecrivant aussi igne subposito, clamdestinus, foedus, exsanguis, etc. Mais je narrive pas a m’imaginer que ce meme auteur eut ecrit abssens - abssentare — abssit - abssolutus — abssolvere - abssonus - abssorbens - assenssus - assumpssit - conssiderare conssilium - conssistit - conssuevit - controverssia - curssus denssus - disscessus - disscretus - disspar - disspensatio dissenssio - diverssus - inmenssus - impenssa - inssidie - inssis-

(128) Les manuscrits Pa ont sensiblement rajeuni et corrige 1’orthographe, tout comme iis ont elimine beaucoup de "deviations” syntactiques. Pour ne donner que deux exemples, j'ai conserve Ungor et meme scator en rejetant leurs corrections languor et squalor. (129) J'ai conserve palleum (pallium a) dans 13, 23, 38 et dans 14 rubr. 11 et n, 40 et 59 (cf. Du Cange(-Henschel), ed. 1938, vol. 6, p. 1x2). - Contrairement a ce que l’on pourrait penser, le mot dominus, toutes les fois qu’il est ecrit en toutes lettres, est employe tant pour designer le Seigneur que des personnages ecclesiastiques et laics. Domnus, exclusivement reserve au pape, ne se trouve que dans 10, 4, 48 et dans Et, 12, 39.41.46.72 et 84 (meme pour designer le pape, dominus est la regie).

74

ORTHOGRAPHE tere - inssolentia - lapssus - manssit - menssa - menssis menssura - obssequium - obsses - obssidere, obssessus, obssidio Persse - proficisscentes — prorssus - ressistere - responssum rurssum - senssus — seorssum - sparssim - subssidium - subssistere - transsire - transsitus - universsus - utenssilia - verssus verssutia

- et j’en passe. Si j’ai donc rejete le dedoublement du s dans la presquetotalite des cas, les exceptions sont interessantes. II s’agit de quelques mots et noms orientaux, ou la graphie ss precede le son ai(li0), ou bien represente le son (s)ch ou sh(s) (ch se pronongant comme k). Dans ce deuxieme cas il sagit des mots Ssa (le titre de Chah)(131), Ssia et Ssiha (les Chiites ou plutot leur doctrine: Chia)(m) et des noms propres Tantass (Altuntash) (133), Ssavar ou Ssuar (Shawar ou Chawar)(134) et Ressith (al-Rashid et Rashid = Rosette). Le nom de Chirkouh ou Shirkuh, en revanche, a ete constamment rendu par Siracunus (135). Le seul nom Occidental desinant en ss est celui d’Ansellus de Pass (Vp, Pas a) (20, 19, 22): peut-etre faudrait-il corriger Pass(u) (136). Evidemment, ce dedoublement inusite du s, initial ou final, a disparu dans plusieurs manuscrits (et dans les editions). Je pense, cependant, qu’on se trouve ici devant un reste de 1’orthographe originale qui doit etre conserve dautant plus que beaucoup de noms orientaux ont ete massacres jusqu a devenir meconnaissables. Le nom du Prophete lui-meme et de quelques-uns de ses homonymes pose un probleme tout particulier. Les manuscrits en presentent les formes Mahumet, Mahumeth, Mahummet, Maumeth, Mahumech (MP), Mahemet, Mahemeth, Mahomet, Maemeth (BW), Mehemet, Mehemeth, Mehemmeth, Meemeth (surtout BW) et meme une fois Meebeth (W). Dans la premiere partie de la Chronique (huit fois entre 1 prol. 85 et 10, 16, 4) ainsi que dans sa derniere mention (20, 29, 31) (= a), le nom commence toujours par Ma, tandis que dans les chapitres 15 et 21 du livre

(130) Sseifedin p (Seiffedin V, Seifredin BW, Selfedin C) (21, 6, 6). (131) Ssa VN, Sa MPC, satrapa BW (3, 2, 3). (132) Ssiha VN, Siha N2MPC, Syha BW (1, 4, 9) - Ssia Vp, Sia C, Sya BW (19, 21, 25): mais 1, 4, 8 et 19, 21, 23 : Sunni. (133) Tantass p, Tantas V, Tantais a (16, 8, 15). (134) Dans le texte toujours Ssavar (19, 30, 21 et 20, 5, 12 - 10, 29) ou Ssuar (19, 5, 22 - 20, 34 et 20, 5, 4) p (19, 7, 8: Ssuar N, Suar MP) mais Savar Va; dans 19 rubr. 5 et 7 et 17 Savart V et respectivement (5) Savar cett., (7) Ssavar P, Savar a, et (17) Savar cett. (1:35) Voir 1’index general. (136) RRH 488: de Passu (Rohricht, Geschtchte des Kdnigreicbs Jerusalem, 1898, p. 349, n. 3; Grousset, II, p. 560) ; RRH 492, 512 (995) et 518: de Pas.

ORTHOGRAPHE

75

19 (= b: douze fois), il commence toujours par Me. Si l’on analyse les variantes en faisant abstraction de quelques formes isolees et en accordant plus de credit aux manuscrits V et N (ou p) qu’au groupe a, on est amene a conclure que dans la partie a, 1’archetype semble avoir presente Ma-hum-et, mais dans le livre 19 ( = b) Me-hem-eth: ce sont ces deux formes-la que j’ai adoptees (I37). Les noms propres occidentaux posent egalement des problemes. La plupart de ces noms etaient inconnus en Europe ou nos manuscrits ont ete ecrits, avec pour resultat des graphies parfois tout a fait fantaisistes; Guillaume lui-meme, pour les noms figurant dans la plus grande partie de son oeuvre, a du les emprunter a ses sources ecrites, dont les manuscrits variaient souvent d’un passage a 1’autre. Godefhdus, Boamundus, Raimundus, Tancredus, ce sont la des noms qui ne varient pas, mais il est fort improbable que pour designer des dizaines d’autres personnages, Guillaume ait adopte une fois pour toutes une seule et meme fagon depeler leur nom(138). Pour verifier les noms de personnes et de villes figurant dans les livres 16 et suiv., on en est pratiquement reduit aux chartes, dont 1’examen ne resout malheureusement rien. C’est donc avec une grande circonspection que j’ai traite ce probleme epineux. Dans la plupart des cas, les variantes des noms propres sont mentionnees dans 1’apparat critique. Lorsque des noms revenaient frequemment et qu’il y avait trop de variantes dont 1’importance me semblait somme toute restreinte (p.e. Milissendis, Hainauci(-censis), Ibelin, etc.), les diverses formes que l’on rencontre dans les manuscrits n’ont pas ete mentionnees dans l'apparat mais ont ete resumees dans 1’index des noms propres. Dans quelques cas, les manuscrits presentent pele-mele deux formes: Armenus et Armenius (cf. Syrus a cote de Syrius), Pictavensis et Pictaviensis, Theodericus et Theodoricus', alors j’ai adopte la graphie supportee par V(Fr) ou, dans le texte des cahiers perdus, par N. Cette methode de trancher n’est pas ideale, mais elle me semble preferable a une normalisation qui refleterait surement encore moins les habitudes de 1’auteur.

(137) Cf. 13, 12, 7-8: Mahomeria (Maomeria BW) (= 20, 20, 40: Macomeria). Cf. 12, 25, 68: unam machomariam.

(138) Par exemple, Gaston de Bearn et Raimbaud d’Orange sont appeles Centonius de Bear et Rainboldus/Rainbaldus Aurasicensis dans 1, 17, 15-16 et 21 et

2, 17, 5 et 7-8, mais Gasto de Beart et Rainboldus de Oringis dans 6, 17, 21 et 8, 10, 6 et 18, 37-39, etc. Cela doit remonter aux manuscrits des sources de Guillaume de Tyr, mais les manuscrits qui nous en restent n’ont pas fidelement conserve les memes caracteristiques.

76

TRADITION INDIRECTE 7. La tradition indirecte

Tres peu dannees apres la mort de Guillaume de Tyr, sa Chronique etait deja entre les mains de Gui de Bazoches, qui participait a la troisieme Croisade (1190) et mourut a Chalonssur-Marne en 1203. Dans sa Cronosgraphia, qui a survecu en entier dans le manuscrit de la Bibliotheque Nationale de Paris, lat. 4998, troisieme quart du XIIIe siecle, f. 35ra-64vb, Gui, sans nommer sa source, a consigne de nombreux extraits de la Chronique, le plus souvent tres brefs et ne reproduisant que le texte des rubriques; par la suite, un grand nombre de ces emprunts sont a leur tour passes dans la Chronique d’Alberic de Trois-Fontaines (f 1241, ed. Scheffer-Boichorst, MGH, SS 23, p. 631-950, avec identification de la plupart des sources). De la Cronosgraphia, seule la derniere partie (-1199), traitant d’une periode qui n’etait plus couverte par Guillaume de Tyr, a ete l’objet d’une publication (A. Cartellieri-W. Fricke, Ex Guidonis de Bazochiis Cronosgraphie libro septimo, Jena 1910), mais je dois a 1’obligeance de mon eminent collegue B.Z. Kedar, de Jerusalem, davoir pu consulter les photocopies qu’il en possede. Je n’y ai rien trouve d’utile pour la constitution du texte (cf. 16, 7, 3, apparat critique); mais comme Gui de Bazoches est notre temoin le plus ancien, il merite bien que je donne au moins une idee de sa maniere de citer: a)

b)

c)

d)

9 rubr. 1: ... clerus indiscrete nititur contraire, et rubr. 2: Princi¬ pes, neglecta cleri contradictione, dominum ducem eligunt et elec¬ tum cum hymnis et canticis Sepulchro domini representant. ms. 4998, f. 62rb, lignes 13 et 21-23: Clerus indiscretus nititur contraire ... unde principes, neglecta cleri contradictione ducem in regem (sic) eligunt et electum cum hymnis et canticis Sepulchro domini representant (— MGH, l.c., p. 812, 17 et 23-24). 15 rubr. 27: Rex in campestribus Acconensibus leporem agitans de equo ruit preceps; moritur et Ierosolimis inter suos predecessores sepelitur. ms. 4998, f. 63T lignes 34-36: Dominus Fulco rex in campestribus Acconensibus leporem agitans de (e)quo preceps ruit et moritur et iuxta suos predecessores in Ierosolimis sepelitur (dans MGH, l.c., p. 837, 49, ce passage manque). 16, 1, 8-13: ... id de se certis promittens indiciis, quod postea in virilem evadens etatem pleno rerum persolvit experimento. Nam vir factus, sicut facie et tota corporis habitudine pre ceteris diffe¬ rentius forme premmebat elegantia, ita et mentis vivacitate et eloquentie flore omnes reliquos regni principes facile anteibat. ms. 4998, f. 63ra, lignes 36-38: Hic in virilem evadens etatem sicut elegantia forme ceteris eminebat, sic et in vivacitate mentis et eloquentie flore ceteros anteibat (= MGH, l.c., p. 837, 50-51). 18, 34, 46-51: ... ita ut quibusdam suggerentibus Noradino quod

TRADITION INDIRECTE

77

fines nostros ingrediens interim, dum exequiis operam daremus, terram depopularetur, dicatur respondisse: “Compatiendum est et humane indulgendum iusto eorum dolori, eo quod principem ami¬ serint qualem reliquus hodie non habet orbis.’’ ms. 4998, f. 63rb, lignes 23-27: Noradinus Tureorum princeps egregius(egregius om. MGH)persuadentibus sibi quod dum{c\im MGHfideles exequiis essent regalibus(regalibus essent MGH)intenti, fines depopulantur (sic: depopularetur MGH )eorum, respon¬ disse fertur moderatissimi principis verbum et perpetua memoria dignum: “Compatiendum est’’, inquit, “et humanitus(h\imz.r\\ter MGH)indulgendum iusto eorum dolori, eo quod principem amise¬ runt qualem totus hodie non habet orbis "(mundus MGH) (= MGH, l.c., p. 846, 22-25).

Mais la tradition indirecte de Guillaume de Tyr est surtout(139) representee par Jacques de Vitry et par deux historiens de 1’abbaye anglaise de St. Albans. Quant au premier (l4°), eveque de Saint-Jean-d’Acre de 1216 a 1228, il est certain qu’il a connu, et utilise pour son Historia Orientalis, les deux ouvrages de Guillaume de Tyr, la Chronique et les Gesta orienta¬ lium principum: les elements reunis ou resumes la-dessus par Funk(141) sont evidents. Les passages ou Jacques de Vitry s’inspire de Guillaume de Tyr n’ont pas de valeur pour la critique du texte de la Chronique: ce sont les donnees qu’il emprunte a 1’archeveque plutot que les mots. Je profite de 1’occasion pour remettre en lumiere quelques conclusions de Funk qui n’ont pas refu 1’attention qu’elles meritent. Dabord, la Chronique dont se servit leveque d’Acre netait pas plus complete que le texte dont nous disposons (142); ensuite, tout ce qu’on a pretendu savoir sur la provenance de son exemplaire des Gesta orientalium principum, est faux. Dans

(139) Dans la seconde moitie de l’an 1273, peu de temps avant la chute de la domination latine en Terre Sainte (1291), un Dominicain d’Acre, Guillau¬ me de Tripoli, composait encore un traite De statu Saracenorum et de Mahomete pseudopropheta et eorum lege et fide, edite par H. Prutz, Kulturgeschichte der KreuzzUge, 1883, p. (573-) 575-598. Selon Prutz, 1'auteur connaissait les Gesta orientalium principum de Guillaume de Tyr. Voir A. Duval, Catholicisme 5, 1958, 407-408, et surtout Prutz, Studien Uber Wilhelm von Tyrus, dans le Neues Archiv 8, 1883, p. m-114, et Palmer A. Throop, Criticism of the Crusade, a Study of Public Opinion and Crusade Propaganda, Amsterdam 1940, p. 115-146. Voir aussi la note sur 4, 10, 17 (Marino Sanudo). (140) Voir Maurice Coens, Bollandiste, dans la Biographie Nationale publiee par 1’Academie royale ... de Belgique, 31, 1962, cois. 465-474. (141) Ph. Funk, Jakob von Vitry, Leben und Werke, 1909, p. 130-144. - Un episode qu'un homme comme Jacques de Vitry ne pouvait simplement pas manquer d’utiliser comme exemplum est celui de la barbe, soi-disant mise en gage, du comte Jocelin, voir ma note sur 11 ch. n. (142) Funk, l.c., p. 134.

78

TRADITION INDIRECTE

le prologue ampoule de YHistoria Orientalis (143), Jacques de Vitry raconte quapres la prise de Damiette (fin 1219), la lecture le gardait de tomber dans 1’oisivete: ... "cum igitur causa recreationis et aviditate audiendi aliqua nova et incognita michi varios libros ex armariis Latinorum, Grecorum et Arabum re¬ volverem, regum orientalium historie, prelia et gesta casu in manus meas devenerunt, quorum auctores curiosi cum maximo labore predictorum hominum laudes inanes inaniter attollendo prelia et triumphos, divitias, potestatem et gloriam preteritam scripto diligenter commendantes, memoriale posteris reliquerunt. Cepi igitur non modicum animari, dolere et contristari et no¬ strorum negligentiam et inertiam arguendo accusare, eo quod “filii huius seculi, prudentiores in generatione sua filiis lucis” (Luc, 16, 8) cum tanto studio et diligentia reproborum hominum pereuntia gesta describere procuraverunt, ex nostris autem die¬ bus istis novissimis pauci vel nulli inventi sunt qui Regis eterni prelia et triumphos gloriosos et mirabilia gesta describere et scripto mandare studuissent” ... II est evident qu’il sagit de textes arabes, comme Jacques de Vitry en mentionne dautres dans sa septieme lettre(144). Qu’est-ce qui a donc fait penser a Prutz(145) que ces regum orientalium historie, prelia et gesta furent les Gesta orientalium principum, et que par consequent ces auctores curiosi s’identifierent a feu 1’archeveque de Tyr, qui aurait compose son ouvrage predictorum hominum laudes inanes inaniter attollendo ? Recemment on est alie encore plus loin: dans son introduction a la traduction anglaise de la Chronique, Krey ose meme declarer (p. 39-40): “Jacques de Vitry appears to have found a copy of both the Gesta regum (146) and the Gesta orientalium principum in the bookstores of Damietta in 1218” (!). Admettons-le franchement: en ecrivant son Historia Orien¬ talis, Jacques de Vitry possedait les deux oeuvres de Guillaume de Tyr, mais nous ignorons tout a fait, quand et ou il se les etait procurees. Un probleme complique nous est pose par les deux historiens de 1’abbaye anglaise de St. Albans, Roger Wendover et Matthieu Paris. Faute d’edition satisfaisante du premier, je suivrai Madame Salloch (147) et M. Mayer (148) en le citant dapres ledition des (143) Bongars, Gesta dei per Francos, 1611, p. 1047; Funk, l.c., p. 130-131. (144) Ed. Huygens, 1960, lettre VII (ecrite en avril 1221), 2x5-476 et 500-560. Sur ces lettres en general, voir mes notes dans Latomus 21, 1962, p. 811, n. 1 et dans Studi Medievali 5, 1 (1964), p. 337, n. 80, et B.Z. Kedar, The Passenger List of a Crusader Ship, I2J0, dans Studi Medievali 13, 1 (1972), p. 267-279 (p. 273). (145) Prutz, Studien, l.c., p. no-in. (146) Dans une note, cependant, Krey ajoute (p. 40, n. 40): "It is not ciear whether Jacques de Vitry acquired his copy of this work of William at Damietta in 1218 or only the copy of the Gesta Orientalium principum' ... (147) M. Salloch, Fortsetzung, l.c., p. 37. (148) H.E. Mayer, Das Itinerarium Peregrinorum, 1962, p. 185-186.

TRADITION INDIRECTE

79

Chronica maiora (149) de Matthieu. Cette Chronique se compose

de deux parties. La premiere est due a Roger Wendover et couvre toute la periode de la Creation jusquen 1235. Cette partie a ete revisee par Matthieu Paris et continuee par lui jusquen 1259, annee de sa mort. On sait par une notice margi¬ nale de Matthieu lui-meme qu’il disposait d’un manuscrit de Guillaume de Tyr, rapporte en 1231 de Terre Sainte par Pierre des Roches, eveque de Winchester. Cette notice est comme suit: Hunc librum tulit episcopus Wintoniensis P(etrus) de Terra Sancta, quem vix qui hec scripsi ab eodem impetravi (15°). II est

donc indispensable d’examiner a quelle branche de la tradition appartiennent les tres nombreux extraits de Guillaume de Tyr inseres dans les Chronica maiora. Iis se trouvent tous dans la premiere partie compilee par ou pour Roger Wendover. Pour illustrer combien celui-ci (ou son assistant) se servit librement de son modele, je vais citer quelques passages caracteristiques: a gauche le texte de Guillaume de Tyr, a droite celui des Chronica maiora, cite dapres 1’edition Luard, tome II (1874). 1 (6, 23,1-9) Reversis igitur prin¬ cipibus de prelio 2 et urbe iam in omni tranquilli¬ tate composita, 3 cure fuit omnibus et precipue 4 patrono exercitus, viro vene¬ rabili domino Podiensi episco¬ po, 5 cooperantibus aliis qui in eo¬ dem exercitu erant pontifici¬ bus et plebe suffragia mini¬ strante, 6 tam maiorem urbis ecclesiam, 7 que in honore principis apo¬ stolorum dedicata erat, 8 quam reliquas, que per urbem erant constitute, 9 in pristinum decorem refor¬ mare basilicas 10 et in eis clerum restituere, 11 qui divinis iugiter se mancipa¬ ret obsequiis (151).

1 (p. 89) Principibus itaque de prelio reversis 2 et urbe in omni tranquillitate composita 3 placuit omnibus et precipue 4 episcopo Podiensi

5 ut

6 maiorem ecclesiam 7 olim in honorem principis apo¬ stolorum dedicatam 8 cum aliis civitatis ecclesiis 9 in pristinum reformarent de¬ corem 10 et ministri in eis instruerentur 11 qui diebus et noctibus domino militarent.

(149) Ed. Luard, (I, 1872, et surtout) II, 1874. (150) Historia Anglorum, ed. Madden, I, 1866, p. 163, n. 4 (manuscrit du British Library, Royal 14 C. VII, f. 33, autographe de Matthieu Paris). Voir plus loin, p. 87, et planche VI. (151) Variante: 7 in honorem BW.

8o

TRADITION INDIRECTE

1 (8, i, 1-9) Urbem sanctam et deo amabilem Ierosolimam 2 in sublimibus sitam esse mon¬ tibus certum est 3 et in tribu Beniamin positam veterum tradit auctoritas, 4 habetque ab occidente 5 tribum Symeon et Philistiim regionem 6 et Mare Mediterraneum. A quo, ubi proxima est, iuxta vetustis¬ simum opidum Ioppen, 7 viginti quattuor distat milia¬ ribus, 8 inter se et predictum mare ha¬ bens castellum Emaus, que post¬ ea dicta est Nichopolis, ut premisimus, ubi post resurrectio¬ nem suam dominus duobus dis¬ cipulis apparuit, 9 Modin etiam, sanctorum Machabeorum felix presidium (152).

1 (p. 107) Civitatem sanctam Ierusalem 2 in sullimibus (sic, comme dans BW) esse montibus sitam 3 et in sorte Beniamin novimus constitutam. 4 Habet autem ab occidente 5 tribum Symeon, Philistinorum regionem 6 et Mare Mediterraneum, a quo ubi prope est Iopen oppidum

1 (9, 23, 1-11) Eodem mense, Iulio videlicet, idem dominus Godefridus, regni Ierosolimorum egregius moderator, 2 valida et incurabili correptus egritudine egrotare cepit ad mortem. 3 Tandem invalescente morbo nec exaudiente remedia, as¬ sumpto salutis nostre viatico, 4 devote penitens et verus Christi confessor viam universe camis ingressus est,

1 (p. 119) Deinde idem rex (sic) Ierosolimorum magnificus men¬ se Iulio

5 centuplum accepturus et cum beatis spiritibus vitam posses¬ surus eternam. 6 Obiit autem quinto decimo Kalendas Augusti, anno ab in¬ carnatione domini millesimo centesimo.

7 viginti quatuor miliaribus dis¬ tat 8 inter se et predictum mare ha¬ bens castellum Emaus

9 Modin etiam, sanctorum Machabeorum presidium.

2 incurabili morbo correptus egro¬ tare cepit

3 et assumpto humane salutis viatico 4 confessor Christi diem clausit extremum

5 cum beatis spiritibus vitam possessurus eternam. 6 Obiit autem decima quinta Ka¬ lendas Augusti anni presentis

(152) Variantes: 3 veterum om. a 6 le passage est corrompu dans les manuscrits, qui ont tous proximus sauf BW (proxima); X trades presente: vint et .1111. miles a jusqu 'd la mer qui est, la plus pres, d Japhe.

TRADITION INDIRECTE 7 Sepultus est vero in ecclesia Dominici Sepulchri sub loco Calvarie, ubi passus est domi¬ nus, 8 ubi et successoribus eius us¬ que in presentem diem pro se¬ pultura deputatus est locus. 1 (20, 29, 8-13 et 23-25) Hic non hereditaria successione sed me¬ ritorum prerogativa 2 magistrum solet sibi preficere et eligere preceptorem, 3 quem spretis aliis dignitatum nominibus 4 Senem vocant, 5 cui tanto subiectionis et obedientie vinculo solent obligari, 6 ut nichil sit tam durum, tam difficile tamque periculosum, 7 quod ad magistri imperium ardentibus animis non aggre¬ diantur implere. 8 Contigit autem diebus nostris quod magistrum sibi prefecerunt 9 virum facundissimum, subti¬ lem et acris valde ingenii (155).

81

7 et sepultus est in ecclesia Do¬ minici Sepulcri sub loco Cal¬ varie, 8 ubi et successoribus eius usque in presentem diem(153) pro se¬ pultura locus est deputatus. 1 (p. 185) Hi non hereditaria successione sed meritorum pre¬ rogativa 2 sibi solent magistrum prefice¬ re et eligere preceptorem 3 quem spretis aliis dignitatum nominibus 4 Veterem de Monte sive Senem appellant, 5 cui tante subiectionis solent et obedientie vinculo obligari 6 ut nichil sit tam durum, tam difficile tamve periculosum 7 quod ad magistri imperium ardentibus animis non aggre¬ diantur implere. 8 Habuerunt autem his (tempo¬ ribus) (154) modernis magistrum 9 virum facundum valde, subti¬ lem et discretum.

S’il est deja probable que le manuscrit de St. Albans appartenait a la branche anglaise de la tradition manuscrite de Guillaume de Tyr, il suffit d’un seul passage pour en etre certain (156). Dans la plupart des manuscrits, autrement dit: dans la tradi¬ tion franqaise (et RL), la derniere phrase de VII, 20 se lit comme suit: Ibi celebraverunt Pascha, quarto Idus Aprilis. Or a et le texte des Chronica maiora (II, p. 93) inserent, apres ibi, la localisation ante Tripolim. Mais on peut preciser davantage.

(153) Matthieu copie cela quelque cinquante ans apres la chute de Jerusalem ! Une citation semblable a ete notee par Luard, I, p. XLVI, a propos de p. 384, "where he uses nostre in speaking of the monastery of Malmesbury, showing he must have copied William of Maimesbury’s statement without thinking about it.” (154) Addition faite par Luard. Je 1’insererais plutot apres modernis. (155) Variantes: 2 sibi magistrum solet preficere BW 5 tante mss. (156) Autres indices: les graphies Baldewinus, Iocelinus, Salaadinus, sullimis. Voir aussi ci-dessus, n. 37.

82

TRADITION INDIRECTE

Non contents de remanier le texte, les manuscrits BW inserent quelquefois des chapitres non numerotes, empruntes a une autre Histoire. II sagit de celle de Baudri de Bourgueil, dont je cite le texte dapres le tome IV (1879) du Recueil des Historiens des Croisades (Historiens Occidentaux). Voici ces passages: a) Dans le texte de III, 16, entre (46) equitum ad milia L et Obtenta igitur tanta divinitus victoria (157), on lit un premier extrait De quodam alio libro hystorico (hystorico om. W): il sagit de parties des chapitres 3 et 4 du livre II de Baudri de Bourgueil, a savoir p. 36, 18 Divulgabantur Christianorum preclara facinora, jusqua p. 37, 9 christiani eos insequentes iter suum moliebantur. b) Entre V, 14 et 15 a ete insere, De quodam alio libro historiali (ystoriali W) le chapitre III, 4 avec la premiere phrase du chapitre suivant, a savoir p. 62, 27 Dum hec agerentur, predicti Corbagath mater, que erat in civitate Aleph, jusqua p. 64, 7 in Aleph civitatem munitissimam conservandas intulit. c) Dans le texte de VI, 1, entre (39-40) domino Boamundo commi¬ serant et Audientes igitur quod magnus princeps, on lit, De quo¬ dam alio historiali (ystoriali W) libro, une partie de III, 1 et 2, a savoir p. 59, 21 Corbarannus autem cum ut stipendia promissa reciperet, tum, jusqua p. 61, 23 in valle ubi suus exercitus papilio¬ nes suos locaverant (sic). d) Dans le texte de VI, 6, entre (47) vinctos deducerent in Persi¬ dem et Levissimum enim iudicabat, se trouve insere, De alio quodam historiographo (ystoriographo W), le chapitre III, 3 (p. 62) (,58). e) Entre VI, 13 et 14 ont ete inseres, De quodam alio libro historiali(ystoriali W), les chapitres III, 7 et 8 (p. 65-67). /) Entre VI, 20 et 21 ont ete inseres, De alio quodam(quodam alio 'W)historiali (ystoriali W) libro, la derniere phrase du chapitre III, 16 et des extraits du chapitre suivant, a savoir p. 77, 7 Cum sagaciter instarent Turei, Christianos circumcingentes, jusqua p. 78, 6 admirari et obstupescere fecit et in fugam coegit. g) Apres VI, 23 on lit, De alio historiali (ystoriali W) libro, une partie du chapitre III, 24 (p. 84, 1 Antiochia siquidem jusqua 22 Requieverunt igitur in ea quinque mensibus et novem diebus). h) Dans le texte de IX, 12, entre (56-57) aut carceri perpetuo mancipatus et Collata igitur de supernis victoria, on trouve insere, De quodam alio historiali (ystoriali W) libro, avec une partie du vingtieme chapitre, des extraits du chapitre IV, 21, a partir de p. 109, 3 Comes Normannorum, ecce pro re bene gesta jusqu a p. no, 27 Christianitate.

(157) Texte de BW. (158) Voir la planche III.

TRADITION INDIRECTE

83

Ces interpolations ne se trouvant pas dans C, elles doivent remonter au modele de BW. Or on retrouve la plupart de ces passages interpoles dans les Chronica maiora, abreges comme le texte de Guillaume de Tyr lui-meme et 1’interrompant aux memes endroits que dans BW: il sagit des extraits de Baudri de Bourgueil cites sous les lettres c (= Luard, II, p. 79-80), e (p. 8384)» / (P- 87-88), g (p. 89-90) et h (p. 105-106). On ajoutera une enumeration de prmces turcs(159), inseree dans les Chronica maiora parmi les extraits de Guillaume de Tyr, VI, 19-20 (p. 86): cette liste se trouve egalement dans B, en bas du f. 61, deuxieme colonne (= VI, 18), introduite par les mots Hec sunt nomina principum Tureorum numero XXIX: Corbagath, Meleduchac,

etc.; cette liste manque dans C, mais on la trouve aussi dans W, en bas du f. 56, deuxieme colonne (= VI, 20). II est donc certain que les extraits de Guillaume de Tyr, inseres dans la compilation de Roger Wendover et repris par Matthieu Paris, appartiennent a la branche a et proviennent d’un manuscrit interpole exactement du meme type que BW, probablement leur modele meme. A ce propos, il convient dassigner une date a ce modele de BW. Les derniers princes cites dans les Cathalogi quorundam magnatum (voir la description des deux manuscrits, et 1’Appendice, lignes 278-283), sont Richard Coeur de Lion et son successeur Jean sans Terre. Or, la Chronique de Guillaume de Tyr sarrete en 1184, la Continuation latine dix ans plus tard. Dans les Cathalogi, 1’avenement de Jean sans Terre au trone anglais (1199) est rnentionne bien que ce roi ne joue aucun role dans la 9ontinuation: 11 faut bien que 1’auteur des Cathalogi l’y ait insere, simplement parce qu’il travaillait pendant son regne. Comme la mort de Jean sans Terre (1216) n’est plus mentionnee, la composition du corpus conserve dans BW doit donc etre datee entre 1199 et 1216. La Continuation latine (voir ci-dessus, p. 20) avait deja ete redigee quelques annees auparavant (1194 comme l’a montre H.E. Mayer) (160): il y a toute probabilite que c’est au seul et meme erudit que l’on doit et le texte emende' de la Chronique et la Continuation, qu’ensuite il reunit en recueil, dont la copie nous est parvenue dans BW. De temps en temps Matthieu Paris a corrige ou change le texte que ses scribes (161) avaient transerit de la compilation de Roger Wendover. Des retouches ont ete apportees aux extraits de Guillaume de Tyr, qui ne sont pas de simples corrections conjecturales, mais qui ont ete puisees directement dans la source. Voici, a titre dexemple, a gauche, en italiques, les mots inseres par Matthieu, a droite le texte de la Chronique: (159) D’apres Foucher de Chartres, ed. Hagenmeyer (1913), I, 21, 5 (p. 250), apparat critique. (160) Itinerarium Peregrinorum, 1962, p. 160-161. (161) R. Vaughan, Matthew Paris, Cambridge 1958/1979, p. 21 et 31-32.

84

TRADITION INDIRECTE

(Luard, II, p. 51) per quendam equo raptum velocissimo.

(1, 2i, 4) quidam equo raptus ve¬ locissimo

(p. 63) presentaveruntque ei uxo¬ rem Solimanni et filios, quod gra¬ tanter acceptavit.

(3, 13, 40-44) Solimanni uxor cum duobus filiis, de quibus prediximus, et captivorum ingenti multi¬ tudine Constantinopolim transla¬ ta est, ubi ab imperatore non so¬ lum clementer, verum et liberaliter nimis tractati, infra paucos dies libertati pristine sunt restituti.

(p. 100) Capta igitur est civitas Ierusalem anno gratie millesimo nonagesimo nono, mense Iulio, de¬ cima die mensis, sexta feria circa horam nonam, anno tercio ex quo fidelis populus tante peregrinatio¬ nis sibi onus assumpsit, presidente sancte Romane ecclesie domino Urbano secundo.

(8, 24, 51-56) Capta est autem predicta civitas anno ab incarnatione domini millesimo nonagesimo no¬ no, mense Iulio, quinta decima die mensis, feria sexta circa horam nonam, anno tercio ex quo fidelis populus tante peregrinationis sibi onus assumpserat, presidente sanc¬ te Romane ecclesie domino Urba¬ no papa secundo.

(p. 180) Congregatis igitur copiis militaribus.

(16, 20, 14-15) congregatis milita¬ ribus copiis

Ces corrections sont toutes passees dans le texte de 1'Historia Anglorum, ouvrage que Matthieu composa entre 1250 et 1255. Je ne peux que confirmer la conclusion de Vaughan (162): cette Histoire “was almost entirely copied, or rather abridged, from the actual manuscripts A and B”, c’est-a-dire des Chronica maiora. II paraitra etrange qu’un ouvrage consacre a 1’histoire de 1’Angleterre contienne tant de pages relatives aux croisades et ou les Anglais ne jouent aucun role. Lauteur 1’explique luimeme (I, p. 79): Nec michi videtur a materia cronicorum et historiarum super eventibus Anglie confectarum alienum, si in¬ ceptum opus hoc prosequar subarratum et bellum hoc inclitum sub brevitate describam castigata, presertim cum ex hoc totius ecclesie universalis status et conditio, immo etiam fidei catholice ipso tempore defenderet. Les extraits de Guillaume de Tyr inseres dans 1’Historia Anglorum ont tous ete empruntes aux Chronica maiora, de sorte que cette Histoire ne contient aucun passage de Guillaume de Tyr (et de la Continuation latine), qui ne se lise deja dans ces Chronica. J’ai trouve, cependant, une

(162) Vaughan, l.c., p. 61-62.

TRADITION INDIRECTE

85

addition qui provient directement du texte de la Chronique, sans 1’intermediaire des Chronica maiora. Voici ce passage: Chronica maiora, II, p. 96: lituis, buccinis et tubis perstrepentibus Guillaume de Tyr 8, 6, 9: voce significatum preconia Historia Anglorum, I, p. 139: lituis, buccinis cum tubis et voce preconia perstrepentibus.

Quant aux interpolations precitees, on les retrouve toutes dans 1’Historia Anglorum '. les mots ante Tripolim (I, p. 136), les noms des pnnces turcs (I, p. 122) et les extraits de Baudri de Bourgueil cites sous les lettres c (I, p. no-m), e (p. 115-117),/(p. 123-125), g (p. 128-129) et h (p. 153-155). On y trouve meme repetee la bevue chronologique, citee plus haut, concernant les rois successeurs de Godefroi de Bouillon enterres sub loco Calvane ... usque in presentem diem (I, 185)! Quelques passages seulement ont ete plus ou moins recrits (163), mais les additions sont du cru de Matthieu et ne proviennent pas du texte de Guillaume de Tyr ou de la Continuation latine. On constate donc chez Matthieu un interet particulier porte a tout ce qui a trait aux Croisades. On ne trouve aucune indication qu’il ait revu les extraits de Guillaume de Tyr a 1’aide d’un second manuscnt de la Chronique. Son manuscrit de cet ouvrage doit avoir ete celui meme d’ou proviennent les extraits faits par ou pour Roger Wendover. Je dis bien “par ou pour” en reprenant une suggestion de Krey: “Matthew, who succeeded Roger ... was probably already acting as his understudy during the previous years. It is not improbable that Roger had Matthew prepare those excerpts for his own chronicle” (164). Cela ne semble pas improbable, en effet. Retrouver une citation dans 1’immense Chronique de 1’archeveque de Tyr est une tache peu facile. J’ai de la peine a croire que pour inserer quelques menus details, Matthieu se soit derange de la sorte. Ce que l’on sait de sa maniere de corriger (165) ne fait que souhgner ces doutes. Je ne peux me soustraire a 1’impression que Matthieu pouvait disposer de cahiers dextraits, faits jadis pour Roger. Celui-ci se sera bien fait aider pour transcrire des parties de toutes les ceuvres representees dans sa vaste compilation. Si Matthieu, entre a St. Albans en janvier 1217, avait fait de tels extraits pour son maitref166) on s’expliquerait les corrections citees mieux qu’en supposant qu’il ait eu recours au manuscrit lui-meme de la Chronique. Ce n’est la quune supposition, mais basee sur un fait

(163) Voir I, 118-119 (=

Chronica maiora II, 85); 133-134 (92); 156-157

G06;; 186-187 (120-121J; 215 (138). (164) Krey, l.c., I, p. 42. (165) Vaughan, l.c., p. 31-32. (166) Ibidem, p. 34.

TRADITION INDIRECTE

86

incontestable: 1’absence de toute trace d’un second manuscrit de la Chronique a St. Albans (167). Maintenant, arretons-nous aux passages ou Matthieu mentionne Guillaume de Tyr comme source. Le premier passage se lit dans 1’Historia Anglorum (I, p. 163). II a ete annote par 1’auteur lui-meme et renvoie clairement a deux ouvrages differents, la Chronique et les Gesta orientalium principum. Le voici: Hec autem ex libro venerabilis viri Willelmi Tyr ensis archiepiscopi excerpta de capcionibus Antiochie et lerusalem, ubi dux Normannorum Robertus cum suis Normannis et Anglis locum tenuit pociorem et sine quibus nichil memoria dignum peractum est, sufficiant. Siquis residuum libri illius, nec non et alterius libri, in quo mirabilia Orientis et lex Machometi pseudoprophete conti¬ nentur, quem idem Willelmus de Arabicis fideliter ac luculenter ex(e)mplaribus transtulit et scripsit in Latinis, inspicere qui (sic) desiderat, apud Sanctum Albanum (Albanum dans la marge avec des signes de renvoi) sedulus inveniet explorator. Ces mots terminent un apertu De dignitate patriarche lerosolimitani et suis sibi subiectis prelatis. Cet apertu de 1’organisation ecclesias¬ tique et des lieux saints a ete entierement repris aux Chronica maiora (II, 109-110). La source n’en est pas Guillaume de Tyr, toutefois, mais 1 'Historia Orientalis de Jacques de Vitry(168). II est evident que Matthieu ne renvoie pas a un seul et unique ouvrage "on the marvels of the East, which included an account of the capture of Antioch and Jerusalem” (Vaughan, p. 129, cf. p. 15). Les mots Hec autem (c.-a-d. tout ce qui precede, depuis le Concile de Clermont) ex libro venerabilis viri Willelmi Tyrensis archiepiscopi excerpta de capcionibus Antiochie et lerusalem, ubi dux Normannorum Robertus cum. suis N ormannis et Anglis locum tenuit pociorem et sine quibus nichil memoria dignum peractum est, sufficiant, ces mots se referent a tous les evenements relates dans la Chronique jusqu’a la prise de Jerusalem. Tout le passage remplace une seule phrase, qui, dans les Chroni¬ ca, termine 1’apergu precite: Et hec de terra Ierosolimitana et civitate sancta dicta sufficiant (II, 110). Guillaume de Tyr avait dailleurs deja ete nomme dans les Chronica maiora (II, 95, n. 2), dans une notice marginale de Matthieu a propos du siege de Jerusalem: Willelmus archiepiscopus Tyrensis. Anno gratie MXCIX, mense Iulio, XIX. die mensis obsessa est lerusalem. Son oeuvre est citee une troisieme fois, lorsque, dans 1 'Historia Anglorum, Matthieu ajoute a propos du meurtre de Raymond II de Tripoli par les Assassins en 1152: Siquis autem scire desiderat de Assesinorum mansione et ritu et detestabili superstitione, librum de Historiis querat Orientalium (I, 288). Ces quelques (167) Cf. Ker, Medieval Libraries of Great Britain, A964, p. 164-168. (168) Bongars, Gesta dei per Francos, 1611, p. 1074-1081 (chapitres 51-63, surtout 55-59)-

TRADITION INDIRECTE - LES EDITIONS

87

mots resument toute une page des Chronica maiora (II, 185-186) traitant des Assassins et reprise a la Chronique de Guillaume de Tyr (XX, 29-30). II se pourrait donc qu’en 1’intitulant librum de Historiis ... Orientalium, Matthieu ne visat egalement que cette Chronique. Mais il est tout aussi bien possible qu’il renvoie ici a sa copie des Gesta orientalium principum, oeuvre dont nous deplorons toujours la perte, mais que Matthieu lui-meme avait obtenue de Pierre des Roches, eveque de Winchester (169), qui l’avait rapportee d’un sejour de quatre annees (1227-1231) en Terre Sainte. Car tel est bien le sens de la notice marginale qu’on lit au f. 33 du manuscrit Royal 14 C. VII: Hunc librum tulit episcopus Wintoniensis P(etrus) de Terra Sancta, quem vix qui hec scripsi ab eodem impetravi (17°). Pourquoi Matthieu a-t-il tant tenu a posseder ce manuscrit precieux ? II etait tres mteresse par 1’oeuvre de Guillaume de Tyr et a probablement voulu ajouter les Gesta a la Chronique que l’on possedait deja a St. Albans. Seulement les Gesta n'ont laisse aucune trace dans ses ecrits: meme pour rediger ses notices relatives a Mahomet et a sa doctrine, Matthieu n’a pas eu recours a 1’archeveque de Tyr, mais a des rapports, plus recents, envoyes par des missionnaires Dominicains (171). 8.

Les £ditions

Cinq editions au moins(172) de la Chronique ont paru jusqu’ici: ledition princeps (1549) et sa reimpression (1564), celle de Bongars dans les Gesta dei per Francos (1611), reproduite par Migne (PL, 201 (1855), coi. 201-892, avec les livres XXIII-XXVI de la Continuation franqaise (coi. 893-1060) et 1’Ordinatio sedum, coi. 1063-1068); enfin, ledition du Recueil des Historiens des Croisades, Historiens Occidentaux, tome I (1844). L’edition princeps parut a Bale: Basileae, per Nicolaum Brylingerum et Ioannem Oporinum, anno Salutis humanae MDXLIX, Mense Martio (173). L'edition porte le titre suivant: “Belli Sacri Historia, Libris XXIII comprehensa, de Hierosoly-

(169) Mort le 9 juin 1238 (Chronica maiora III, p. 489-490). Voir aussi le Dictionary of National Biography 45, 1896, p. 52-56. (170) Voir ci-dessus, n. 150, et la planche VI. (171) Chronica maiora III, p. 343-355 et 355-361 (annee 1236). Ces rapports servirent a Matthieu pour reviser en meme temps la notice relative a l’an 622 (I, p. 269-272), cf. I, p. 271, n. 1 et III, p. 344, n. 2. (172) Potthast, Bibliotheca historica medii aevi I, 1896, p. 560, mentionne encore une edition in-folio parue a Bale en 1583. Je n’en ai pas trouve d’exemplaire. Je pense qu’il y a erreur; sinon, on ne peut que supposer qu'il s’agit d’une reimpression de 1'edition de 1564. (173) Colophon a la p. 578.

LES EDITIONS

88

ma, ac Terra Promissionis, adeoque universa pene Syria per Occidentales principes Christianos recuperata: narrationis serie usque ad regnum Balduini quarti, per annos LXXXIIII conti¬ nuata. Opus mirabili rerum scitu dignissimarum varietate refer¬ tum, ac historiae studiosis ut iucundissimum, ita et utilissimum futurum: ante annos quidem circiter quadringentos conscrip¬ tum, nuncque primum Doctissimi viri philiberti poyssenoti opera in lucem editum. Gulielmo Tyrio metropolitano quondam Archiepiscopo, ac regni eiusdem Cancellario, auctore.”. La preface ou Epistola nuncupatoria est signee par Jean Oporinus et non pas par Poyssenot: Reverendissimo in Christo Patri, illustrissimoque principi ac domino, D. Sebastiano Archiepiscopo Moguntmo, S. Ro. Imperii Electori, et per Germaniam Archicancellario, Ioannes Oporinus S.P.D. La preface est muette au sujet de la base manuscrite de 1’edition. Selon Tobler et Molinier dans leur Itinera Hierosolymitana, Poyssenot aurait utilise un manuscrit de Saint-Jerome de Dole: Codex collegii Sancti Hiero¬ nymi Dolensis, hodie deperditus, quem exscripsit Philibertus Poyssenot, ad suam Guillelmi Tyrii editionem contexendam (174). Or je n’ai rien trouve pour confirmer cette indication, ni dans 1’edition ni ailleurs. II se pourrait que Tobler et Molinier se soient bases sur la carriere de Poyssenot. Ce philologue fran^ais, ne pres de Dole, dans le Doubs, vers 1492, mort en cette ville, le 12 aout 1556, faisait ses etudes a Saint-Jerome et y fut re

15

brium nostrum. Ve nobis, utquid nati sumus videre corruptio¬ nem populi nostri et contritionem civitatis sancte et sedere illic, cum dantur in manibus inimicorum sancta? Vos igitur, dilectis¬ simi, armamini zelo dei, accingimini unusquisque gladio suo super femur suum potentissime, accingimini et estote filii potentes: melius est enim mori in bello quam videre mala gentis nostre et sanctorum. Siquis zelum legis dei habet, adiungat se nobis: subveniamus fratribus nostris, dirumpamus vincula eo¬ rum et proiciamus ab eis iugum ipsorum. Egredimini, et domi¬ nus erit vobiscum, arma, que cede mutua illicite cruentastis, in hostes fidei et nominis christiani convertite, furta, incendia, rapinas, homicidia et cetera, qualia qui agunt regnum dei non possidebunt, hoc deo beneplacito redimite obsequio, ut delicto¬ rum, quibus dominum ad iracundiam provocastis, celerem in¬ dulgentiam vobis obtineant hec pietatis opera et deprecatio collata sanctorum. Monemus igitur et exhortamur in domino, et in remissionem peccatorum miungimus, ut fratribus vestris et 42 celestis regni coheredibus - omnes enim sumus invicem mem¬ bra, heredes quidem dei, coheredes autem Christi - qui Ierosolimis et in finibus eius habitant, afflictioni et laboribus compatientes, infidelium insolentiam, qui sibi regna, principatus et potestates subicere contendunt, debita compescatis animadver¬ sione et illis totis viribus occurratis, quibus est propositum nomen delere Christianum: alioquin futurum est ut in proximo

80-82 I Mach. 2, 7-8: vae mihi, utquid natus sum videre contritionem populi mei et contritionem civitatis sanctae et sedere illic, cum datur in manibus inimicorum

83-84 Ps. 44, 4: accingere gladio tuo super femur 84-86 I Mach. 3, 58-59 : accingimini et estote filii potentes ...

(cf. 10, 12, 18)2 Sancta ... tuum, potentissime.

quoniam melius est nos mori in bello quam videre mala gentis nostrae et sanctorum. 86 I Mach. 2, 27 : omnis qui zelum habet legis. vincula eorum et proiciamus a nobis iugum ipsorum. 22: mutua se caede truncabant.

87-88 Ps. 2, 3 : dirumpamus 89 ( = 14, 11, 12) Iud. 7,

90 (cf. 103) hostes fidei et nominis christiani —

3, 16, 18 et 16, 4, 60 (nominis et fidei christiane 5, 5, 20-21 et 11, 16 et n, 3, 4849, cf. 1, 9, 36-37), persequutor 12, 14, 1-2 et 17, 10, 13-14. 21. Cf. Schumann, Lat. Hexameter-Lexikon 2, 1980, p. 388.

90-91 = 4, 22, 2091-92 I Cor. 6, 9:

93 — 9, 1. 97 Eph. 4, 25 : sumus 98 Rom. 8, 17 : heredes quidem dei, coheredes autem Christi. 98-99 = 9, 66. 100-101 (cf. 16, 18, 38) Coi. 1,16 et 2, 15 (Eph. 3,10): principatus sive {et) potestates. 102 = 1 prol. 35. 103 Cf. 90. iniqui regnum dei non possidebunt. invicem membra.

80 ut qui NM 84 femur V2

81 contrictionem N 82 dentur corr. V2 manus V 84-85 potentes CP2W2, potentis VpBW 85 enim] nobis add. BW 86 legis dei zelum BW 87 disrumpamus NM 89 nobiscum MP 91 post homicidia rep. sed dei. rapinas N 92 ut] et V 93 deum BW 93-94 vobis indulgentiam BW 98 in Ierosolimis BW 99 laboribus] eorum add. BW 100 regna] et add. MP

1, 15-16 1095 105

no

115

120

125

130

135

ecclesia dei, mgum indebite perferens servitutis, fidei sentiat dispendium, prevalente gentilium supersticione. In quanta enim positi sint afflictione noverunt ex vobis nonnulli, qui hec que loquimur oculata conspexerunt fide, et presens illorum per manum Petri, viri venerabilis, qui presens est, ad nos delata docet epistola. Nos autem de misericordia domini et beatorum apostolorum Petri et Pauli auctoritate confisi fidelibus Christia¬ nis, qui contra eos arma susceperint et onus sibi huius peregri¬ nationis assumpserint, miunctas sibi pro suis delictis penitentias relaxamus, qui autem ibi in vera penitentia decesserint, et peccatorum indulgentiam et fructum eterne mercedis se non dubitent habituros. Interim vero eos, qui ardore fidei ad expug¬ nandos illos laborem istum assumpserint, sub ecclesie defensio¬ ne et beatorum Petri et Pauli protectione tanquam vere obedientie filios recipimus et ab universis inquietationibus, tam in rebus quam in personis, statuimus manere securos; si vero quisquam molestare eos interim ausu temerario presumpserit, per episcopum loci excommunicatione feriatur et tam diu sen¬ tentia ab omnibus observetur, donec et ablata reddantur et de illatis dampnis congrue satisfiat. Episcopi vero et presbyteri, qui talibus fortiter non restiterint, officii sui suspensione multentur, donec misericordiam apostolice sedis obtineant.” His dictis finem dicendi fecit, precipiens his qui aderant ecclesiarum prelatis ut ad propria reversi cum omni instantia et debita sollicitudine plebes suas ad idem hortentur et invitent diligentius. His dictis finem dicendi fecit et soluta synodo valedicentes adinvicem ad propria sunt reversi, ante omnia iuxta statuta synodi fideliter laborantes ut pax, que verbo vulgari treuga dicitur, ab omnibus observetur illibata, ne ire volentibus et ad necessaria discurrere ullum ministraretur impedimentum.

16. Qui de presentibus principibus ad iter se obtulerunt et de signo crucis, quod ituri vestibus suis in signum voti et future peregrinationis imprimebant.

104 = 3, 2-3.

107 = 1 prol. 91.

14: quasi filii oboedientiae.

117-118 (= 14, 14, 58) I Petr. i,

120 ausu temerario — 21, 26; 10, 7, 3; 22, 6, 15

(diabolico 18, 1, 12 et 3, 50, nefario 18, 9, 20).

126 et 129 Salluste, Cat. 52, 1

et Iug. 34, 1: dicundi finem fecit. Cf. 2, 2, 17.

104 perferens indebite BW senssiat corr. N 108 est N2 120 123 satisfaciat V 124 restiterint pW, resisterint VBC 127 cum... 130 reversi om. W 128 sollicitudine debita B 129 His dictis finem dicendi fecit (= 126) et] Igitur qui convenerant B 131 laborantes fideliter BW 132 treugua V observaretur BW presumpserint V

43

136 1095/6

5

10

15

20

25

1, 16

Dedit ergo dominus fideli servo suo, evangelizanti virtute multa et excelso in verbo glorie, pro fidei meritis verbum efficax et sermonem omni acceptione dignum in oculis universorum, et visa est a domino res egressa, ita ut mandatum eius, licet arduum nimis et difficile videretur, cum omni aviditate tam maiores quam minores amplecterentur. Nec solum presentes ex illius verbo succensus huius desiderii fervor ad iter animaverat, verum longe lateque sermo idem egrediens absentes etiam pari voto ferventes accendebat ad idem. Episcopi vero, prout in mandatis acceperant, fideles se cooperatores exhibebant: plebes suas ad idipsum invitantes et circueuntes parrochias suas ver¬ bum vite disseminabant in populis, nec cadebat vel unus apex sine fructu super terram, ita ut vere dici posset quod vere illud verbum domini impleretur: non veni pacem mittere, sed gladium. Dividebatur enim maritus ab uxore, uxor a marito, patres a filiis, filii a parentibus, nec erat caritatis vinculum quod huic fervori preiudicium posset facere, ita ut de claustris multi egrederentur monachi et inclusi de carceribus, in quibus se incluserant spontanei propter dominum. Nec tamen apud omnes erat in causa dominus et virtutum mater discretio votum exci¬ tabat, sed quidam ne amicos desererent, quidam ne desides haberentur, quidam sola levitatis causa aut ut suos creditores, quibus multorum debitorum pondere tenebantur obligati, decli¬ nantes eluderent, aliis se adiungebant. Omnes igitur ex causis variis properabant, nec erat in regnis Occidentalibus qui aut etatis aut sexus aut conditionis aut status vellet esse memor aut aliquibus persuasionibus deterritus ab incepto desisteret, sed

16, 15-19 BD 1, 8, p. 16-17. - 33-38 FC 1, 4, 1, p. 138-139. - 54-65 FC 1, 4, 1-6, p. 138-143.

16, 1-2 Ps. 67, 12 : Dominus dabit verbum evangelizantibus virtute multa ( = 3, 2 ( = 8, 16, 28 et 23, 12) Hebr. 4, 12: vivus est enim sermo dei et efficax. 3 I Tim. 1, 15 et 4, 9: 7, 7-8, cf. 20, 4, 45); Eccli. 47, 9: excelso in verbo gloriae.

fidelis sermo et omni acceptione dignus

15, 3, 51-53, et passim), cf. n, 59-60.

4 et 8 ( = 44) Cf. Gen. 24, 50: a domino egressus est sermo ( = 8, 23,15-16). 10 = 13, 44. 11-12 Phil. 2, 16: verbum vitae. (— 16, 18, 7-8) Act. 13, 49: disseminabatur autem verbum dei per universam regionem. Os. 11, 4: in vinculis caritatis.

12-13 = 13, 58;

16 (et passim) 20 Regie de saint Benolt 64, 19: testimonia

17, 9, 4, et passim] Cf. Mare. 4, 3-8.

14 Matth. 10, 34.

discretionis, matris virtutum. Cf. 18, 3, 64: viciarum matrem omnium ... superbiam.

16, 1 evangelizanti VBW, evangelizandi (3C 5-6 tam minores quam 9 accendebat VCW, accedebant pB 10 cooperatores ( = /j, 44) VBW, cooperantes pC 11 circumeuntes MP 13 ut V2 14 veni pacem V, pacem veni cett. 15 dividebantur BW 17 facere posset BW 22 creditores suos MP maiores BW

1, 16 1095/6

30

35

40

45

50

55

i37

omnes indifferenter manus dabant, omnes unanimiter corde et ore votum profitebantur: videbatur ad litteram impleri quod in Tobia scriptum est: Ierusalem, civitas dei, nationes ex longinquo ad te venient et munera deferentes adorabunt in te dominum et terram tuam in sanctificatione habebunt, nomen magnum invo¬ cantes in te. De presentibus igitur, qui concilio interfuerant, multi cum gaudio susceperunt insitum verbum, quorum primus 44 fuit dominus Ademarus, bone memorie Podiensis episcopus, vir vite venerabilis, qui postea apostolice sedis legatione functus in eadem expeditione populo dei tam fideliter quam prudenter prefuit, dominus quoque Willelmus Aurasicensis episcopus, vir vere religiosus ac timens deum. De absentibus vero utriusque regni principibus eodem fervore succensi ad iter se accingebant, mutuo se et frequenter exhortantes et certum prefigentes diem, ut collectis necessariis et vie consortibus convocatis iter arripe¬ rent. Videtur vere divinitus procuratum presens unde loquimur negocium, et verbum vere egressum a domino. Nam catervatim concurrebant populi ubicumque unum de principibus iter vovis¬ se audierant, ut se illius comitatui sociarent eiusque super se in toto itinere invocarent nomen, obsequia promittentes et fidem, et quasi verbum illud publice diceretur: occupet extremum sca¬ bies, michi turpe relinqui, laborabant certatim se necessariis communire, mutuo se prevenire cupientes. Vere divinitus procu¬ ratum: necessarius enim erat ignis hic purgatorius, quo preterita, que nimia erant, diluerentur commissa, et occupatio ista utilis, qua declinarent futura: non enim erat iam inter mortales respectus dei nec ad homines reverentia. Convenerat autem apud omnes, et idipsum de mandato domini pape iniunctum fuerat, ut quotquot predicte vie voto se obligarent, vivifice crucis salutare signum vestibus imprimerent et in humeris illius sibi portarent memoriam, cuius passionis locum visitare propo¬ suerant, illum imitantes, cui ad nostram redemptionem prope- 45

28 (et passim) Act. 5, 12: unanimiter omnes. 28-29 Eccli. 39, 41: corde et 30-33 Tob. 13, 11 et 14-15. 34 lac. x, 21: suscipite insitum verbum. 35-36 vir vite venerabilis — n, 5. 37 = 12, 39-40. 38-39 = ii, 22. 43 = 50, et passim. 44 = 4 et 8. 48-49 Horaee, AP 417. 50 = 43. 51 Augustin, Ench. 18, 69, CC 46, p. 87, 76: per ignem quendam purgatorium. 53-54 (cf. 13, 25) = 18, 3, 61-62; 20, 9, 2-3; ore (cf. 15, 14, 34: ore, non corde).

21, 28, 42-43.

32 in sanctificationem habitabunt V, cf. Vulgatam ed. R. Weber, I, Stuttgart, 35-36 vir vite] virtute BW 38 Aurasiensis BW 39 vero] quoque MP 43 (cf. p) procreatum (cf. /, prol. 7, app. cr.) MP 45 unum ubicumque MP 49 laborant corr. V2 50 communicare

1969, p. 689, app. cr. ad /j, 14.

C, convenire W ij. P

procuratum (cf. 4fi om. V, procreatum sed vel procuratum

51 hic ignis MP

56 ut ... obligarent om. MP

53 declinarentur BW vivice corr. V2

iam Na, om. VMP

138 1095/6

1, 16-17

ranti factus est principatus eius super humerum eius. De quo etiam non inmerito videtur posse intelligi illud Ysaie: levabit dominus signum in nationibus et congregabit dispersos Israel, sed et illud domini mandatum iuxta litteram plane videbatur impleri: qui vult venire post me, abneget semet ipsum et tollat 65 crucem suam et sequatur me. 6o

17. Nomina principum qui de regno Francorum et Theutonicorum iter assumpserunt. 1096

5

10

15

20

De utroque itaque regno in arram future peregrinationis signo crucis se communierant vir illustris dominus Hugo Magnus,domini Philippi Francorum regis frater, dominus Robertus Flandrensium comes, dominus item Robertus comes Normannorum, domini Willelmi Anglorum regis filius, dominus Stephanus Carnotensium comes et Blesensium, senioris Theobaldi comitis pater, dominus Ademarus Podiensis episcopus, dominus Willelmus Aurasicensis episcopus, dominus Raimundus comes Tolosa¬ nus et Sancti Egidii, cum aliis multis inclitis et nobilioribus viris, vir quoque strenuus et insignis dominus Godefridus Lotaringie dux et cum eo fratres eius, dominus videlicet Balduinus et dominus Eustachius, Balduinus itidem qui cognominatus est de Burgo, predictorum consanguineus, domini Hugonis comitis de Retest filius; item comes Garnerus de Gres, Balduinus comes Hainaucorum, Isoardus comes Diensis, Rainboldus comes Aura¬ sicensis, Willelmus comes de Foreis, comes Stephanus de Alba 46 Maria, Rotroldus comes Perticensis, comes Hugo de Sancto Paulo. Sed et de viris maioribus, qui tamen comites non erant, ad idipsum deo placitum obsequium sponte se obtulerunt incliti viri et nobiles Henricus de Ascha, Radulfus de Balgentiaco,

17, 1-31 BD 1, 8, p. 17 et AA 2, 1, p. 299. 60 Is. 9, 6: factus est principatus super umerum eius. 61-62 Is. 11, 12. 64-65 Matth. 16, 24. 17, 1 in arram etc. = 16, 18, 50-51; 8, 21, 51.

60 pr. eius dei. V2, om. BW BC

Manus corr. N2

multis aliis BW

nobilibus V

dux Godefridus BW BW

14 Reitest V

dewinus MPBW

64 se ipsum BW

6 Blesentium MPB

17, 2 comminuerant 8 Aurasiensis BW

10 dominus om. BW

12 et om. MP

Eustathius V

Rainbaldus MP V, Rotrodus cett. Balgentiaco om. V Baugenciaco BW

13 comitis om.

Garnerus PC, Garnerius BW, Guamerus V

15 Isoardus V, Hisoardus BW, Isuardus pC

boldus(NC)comes Aurasicensis om. BW, Raiboldus

/=

9

10-11 Lotaringie BalRain-

8, 18, m: V) V,

16 Forois V

17 Marle V Rotroldus (=6, /7, p) Pertichens(s)is NC 19 placum V 20 Radulfus de Balgentiaco

N, Bagentiaco MP, Balgendiciaco C,

1, 17 1096

i39

Ebrardus de Pusato, Centonius de Bear, Willelmus Amaneus, Guastus de Bederz, Willelmus de Monte Pessulano, Girardus de Rossellun, Gerardus de Ceresiaco, Rogerus de Barnavilla, Guido de Porsessa et Guido de Garlanda, Francorum regis dapifer, 25 Thomas de Feria, Galo de Calvo Monte, predictus quoque Pe¬ trus Heremita cum ingenti multitudine, quam tum ex regno, tum ex imperio multo labore contraxerat. Citra Alpes vero dominus Boamundus Tarentinorum princeps, domini Roberti Guiscardi Apulie ducis filius, dominus quoque Tancredus, eius 30 ex sorore nepos, et alii multi, quorum numerum vel nomina non tenemus. Hii omnes tempus expectantes oportunum, cum ingen¬ tibus militarium virorum copiis ad militiam christianam parati erant accedere et se tante peregrinationis laboribus pro Christi nomine devote mancipare. 35 Transcursa itaque hieme, cum prima veris subsequentis se obtulerunt initia et frigore depulso grata terris reddita est temperies, equos preparant, arma exerunt, componunt sarcinas et mutuis se qui simul erant profecturi invitant legationibus, diligenter preordinantes quando oporteat eos iter arripere, ubi 40 convenire et qua via tutius commodiusque possint incedere. Nec enim poterant tot tamque infinita populorum milia in una qualibet regione sibi reperire necessaria, unde studiose procura¬ tum est ut singuli maiorum principum seorsum legiones suas traherent et non eodem tramite proficiscerentur. Sed neque 45 antequam ad urbem Niceam pervenirent, eorum exercitus con¬ venerunt. Nam sicut dicetur inferius, dux cum suis legionibus per Hungariam, comes Tolosanus et episcopus Podiensis per Dalmatiam, reliqui vero principes per Apuliam, sed variis tem¬ poribus, Constantinopolim pervenerunt. Parabatur interim 50 quod ad tantum iter sufficere posse credebatur et viaticula sua

30-31 — 2, 1, 18, et passim.

40-44 Cf. 16, 19, 10-15.

46 inferius] II,

ch. 1-3, ch. 17 et ch. 13.

21 Ebrardus V, Hebrardus (3C, Hebradus BW cett.

Amaneus V, Amane pCW, Amanem B

Amane W), Gentonius de Bar BW V, Bederi BW

Centonius V, Gentonius Willelmus Amanem (B,

22 Gaustus BW Bederz pC, Beders 23 Rossellun V, Rosselon

Girardus VBW, Gerardus pC

W, Rosseillon B, Russellon C, Russellun NM, Russelun P

Geraldus BW

24 Porssessa VN, Possessa N2MPa Garlandia BW 25 Feria] Sprea BW Gualo V 26 quam tum VPBC, quantum NMW 27 Citra VC, circa cett. 28 Roberti om. a 30 nomina vel numerum BW 31-32 (ingenti)bus N2 32 miliarium corr. N2 parati christianam MP 36 es N 38 invitant] invicem V 39 cohortantes V, premonentes V2 40 Neque BW 42 invenire BW 44 proficerentur corr. N2 45 Nicenam a 46 inferius dicetur BW 48 per om. MP, add. P2 Rogerius

de

Barnevilla

BW

47

140 1096

55

60

65

1, 17-18

cum vie quantitate metiri nitebantur, ignorantes quod non sunt in manu hominis vie illius: ignorat enim mortalis infirmitas quid sibi crastina pariat dies. Non erat uspiam in tot provinciis, quot habet Occidens, domus ociosa vel una, cuique iuxta suam conditionem familiaria suberant circa que sollicitabatur negocia, dum hic paterfamilias, ibi filius, illic vero tota domus ad migrandum se componeret. Dirigebantur frequentes epistole, quibus qui simul profecturi erant se mutuo exhortabantur at¬ tentius, moram increpantes et monentes properare celerius, vocantibusque ceteros his qui turmarum erant duces designati, cum singultibus et suspiriis dividebantur abinvicem carorum complexus et supremum sibi dicentes vale separabantur in osculis: mater filium, parentem filia, soror fratrem, uxor mari¬ tum, in ulnis deportantes parvulos et sugentes ubera, cum lacrimis et eiulatu comitabantur abeuntes et dicto vale quos gressu non poterant, defixis prosequebantur obtutibus. 18. Galterus Sensaveir primus viam ingressus Constantinopolim pervenit.

8 in

5

Anno igitur ab incarnatione domini millesimo nonagesimo sexto, mense Marcio, octava die mensis, quidam Galterus cogno¬ mento Sensaveir, vir nobilis et in armis strenuus, cum ingenti multitudine pedestrium turmarum - nam paucissimos secum habebat equites - primus iter arripuit et pertransiens Theutonicorum regnum in Hungariam descendit. Est autem regnum Hungarie paludibus interiectis et magnis fluminibus precinctum et inaccessibile, ita ut nisi certis locis, et eisdem vehementer angustis, volentibus introire vel egredi non pateat introitus vel

18, 1-67 AA 1, 6, p. 274-276. 51-52 Iob 21, 16: non sunt in manu eorum viae illius.

52-53 ( = 5, 20, 22-

23) Prov. 27, 1: ne glorieris in crastinum ignorans quid superventura pariat dies\ lac. 4, 14: qui ignoratis quid erit in crastino. - mortalis infirmitas = 8, 7, 50.

54 cuique iuxta ... cf. 19, 18, 26.

58 Cf. 10, 14, 26.

64 ( = 16, 16, 21)

loel 2, 16: parvulos et sugentes ubera.

51 nitebantur ... 18, j} silvas repetit Vbis (f. 12) C) non sunt in manu illius (hominis C) a

51-52 vie hominis (illius 55 sollicitabatur V et Vbis,

56 illuc MP 62 amplexus MP valedicentes MP 63 osculis Vbis cum cett., oculis V 64-65 cum eiulatu et lacrimis BW 66 gressu Vbis cum cett., gressus V 18 (cf. iy, ji, app. cr.), 1 nonogesimo V (LXXXX° Vbis) 3 sensaveir pC, sens aveir Vbis, senz aveir V, sensavoir W, sensavior B 5-6 Theutonicorum regnum Vbis cum cett., Theutonicorum om. V, Teuthonicum post regnum V2 6-7 Hungarie regnum BW 9 vel egredi om. Vbis, add. m. corr., egredi vel introire B 9-10 introitus vel exitus sollicitabantur cett.

non pateat V, non pateat accessus Vbis, vel exitus add. m. corr.

1, 1096

18

141

io exitus. Eidem autem regno tunc preerat vir christianissimus rex Calemannus, qui cognito predicti Galteri adventu et de eius 48 edoctus proposito, piam illius commendans intentionem eum benigne admisit et transitu suis expeditionibus per Hungariam concesso publicorum commerciorum gratiam non negavit. Ille 15 vero, regno eius cum omni tranquillitate transcurso, usque ad fluvium Maroe, qui eiusdem regni ab oriente limes esse dinoscitur, pervenit incolumis, quo transito Bulgarorum fines cum suis legionibus attigit, ad locum perveniens qui dicitur Bellegrava. Eo tamen ignorante trans eundem fluvium in loco, cui nomen 20 Malavilla, de comitatu eius quidam remanserant ut cibos emerent et ad iter quedam colligerent necessaria; quos Hungari comprehendentes, nudatos et affectos verberibus, ablatis omni¬ bus remiserunt ad suos. Et licet eorum adversitati universus plena caritate compateretur exercitus et sinistro qui acciderat 25 casui plurimum sociis condoleret, tamen videntes quia durum erat nimis et pene inpossibile fluvium retransire et occasione emergentium negociorum iter differre propositum, satius arbi¬ trati sunt dissimulare ad tempus iniuriam quam ad id quod assequi non possent temere aspirare, spem habentes in Eo, cui 30 militare proposuerant, quod Christi servis illata gratis iniuria non preteriret inpunita, sed condignam ab Eo reciperent mercedem, qui suis fidelibus repromisit, dicens: et capillus de capite vestro non peribit, in pacientia vestra possidebitis animas vestras. Continuantes ergo iter Bellegravam pervenerunt, ut premisi35 mus; ubi Galterus a duce Bulgarorum, qui eidem loco preerat, emendi licentiam postulans et impetrare non valens, ante ur¬ bem castrametatus est, ubi exercitum suum victus inopia labo¬ rantem cohibere non valens, grave nimis populi sui passus est

18, 28 ( = 24, 17, et passim) Prov. 12, 16: qui ... dissimulat iniuriam callidus 29-30 I Ioh. 3, 3 : omnis qui habet hanc spem in eo sanctificat se. - militare] Cf. II Tim. 2, 4: nemo militans deo ... (= 5, 5, 34, et passim). 31-32 (=8, 17, 16 et 9, 4, 24) Esth. 16, 23: dignam pro fide recipere mercedem. 32-33 Luc. 21, 18-19. 34 ut premisimus] 18. est.

12 eum m. corr.

Vbis

13-14 transsitu ... concesso Vbis cum cett., 16 regni {Vbis, om. V) ab

transsitu per Hungariam ... concesso tr. V

oriente (V, m. corr. Vbis) limes esse dinoscitur V et Vbis, regni limes ab

18 Bellegrava V, Bellegravia CW, Belligravia 19-20 nomen om. C, cui Mala Villa nomen est BW 20 remanserunt BW 21 colligerent quedam MP 21 Bulgari (cf. 19, 22: BW) BW 24 compateretur Vbis cum cett., comparetur V 25 socii condolerent a 26 et occasione ... 27 propositum m. corr. Vbis 27 satis MP 29 posset corr. m. corr. Vbis 31 sed Vbis cum cett., add. V2 32 fidelibus suis BW 34 inter MP, corr. P Bellegraviam BW 35 Galterus P et Vbis, Walterus C, Gualterus V, Galterius BW oriente dinoscitur esse cett.

B, Belegrava VbisN, Belegravia N2MP

1, 18-19

142 1096 40

45

50

55

60

65

dispendium. Nam cum a Bulgaris omnino venalium nichil, aliquo precio interveniente, obtinere possent, egressus est eius exercitus ut sibi modo quocumque alimenta compararent, ne pre necessarii victus deficere cogerentur inopia. Qui greges Bulgarorum invenientes et armenta, violenter ex eis ceperunt abdu¬ cere et castris inferre suis; quod audientes Bulgari, correptis armis ad eos qui eorum abducebant animalia hostiliter egressi, predam revocare volentes bellum raptoribus inferunt, et facti superiores centum quadraginta ex eis a precedentium comitatu separatos incautius in oratorio quodam, quo se gratia conse¬ quende salutis contulerant, igne subposito combusserunt, reliquis in fugam adactis. At vero Galterus, sciens quod populum secum traheret dure cervicis et indiscretum, relictis his qui suo spiritu ducebantur incorrigibiles facti, cum reliquis agminibus Bulgarorum silvas longe lateque diffusas prudenter circumspecteque pertransiens Straliciam, Dacie Mediterranee metropolim egregiam, pervenit, ubi eiusdem civitatis presidi de dampno et iniuria plebi dei iniuste a Bulgaris illata conquestus, plenam super omnibus commissis iusticiam consequutus est. Insuper ab eodem duce, viro egregio et timente deum, humanissime tracta¬ tus, commerciorum legem obtinuit communem, ut sibi et populo suo equa mensura et iusto precio necessaria venderentur, et ut legibus humanitatis in eius obsequio nichil videretur deesse, duces etiam itineris, qui eis usque ad urbem preessent regiam, concessit. Quo perveniens et in presentiam domini imperatoris introductus, ab eius obtinuit magnificentia ut usque ad adventum Petri, de cuius precepto iter arripuerat, exercitum eius in locis urbi finitimis, indulta emendi vendendique licentia, habere permitteretur, quod ei benigne concessit imperator.

49

19. Petrus Heremita subsequutus per Hungariam transiens Hungarorum sentit perfidiam.

50

At vero Petrus, post hec non multo interiecto temporis inter-

19, 1-59 AA 1, 7-9, p. 276-278. 40-41 Ex. 12, 41: egressus est omnis exercitus.

42-43 = 7, 23-24. 50-51 51-52 ( = 3, 21, 14-15 et 22, 20, 5) Cf. Gal. 5, 18: si spiritu ducimini ... 53 = 14, 30, 25, cf. 17, 1, 39 et 26, 14. 60 Ex. 26, 8: aequa ... mensura (iusto precio passim, iusto precio (et) equo pondere (Prov. n, 1) : 2, 3, 16-17 et I2, 19-20). 62 = 9, 62. (et passim) Ex. 33, 3 et 5 (et passim) : populus durae cervicis.

39 nichil venalium BW

42 pro BW 44 (in MP) castris inferre suis 50 Galterius a 51 traheret dure cervicis Vbis pC, dure cervicis traheret BW et tr. Vbis, cervicis dure traheret V 61 humanitatis V, humanis cett. 62 etiam om. BW 63 presentia BW 64 postulavit BW 65 eius] est MP VpC, castris suis inferre BW

1, 19 1096

143

vallo cum innumerabili exercitu transcursa Lotaringia, Franconia, Bavaria et ea regione que Austria dicitur, cum universa multitudine, quam ex omni populo et tribubus et linguis et 5 nationibus collegerat quasi ad quadraginta milia, fines Hungarorum attigerat. Unde missa legatione ad dominum regem, impetravit ut si pacificum vellet habere introitum et sine tu¬ multu et scandalis regnum eius pertransire, ei sine difficultate aditus prestaretur; qua suscepta licentia et conditionem approio bans interpositam, cum universis legionibus, que eum sequeban¬ tur, regnum ingressus est. Quod cum omni tranquillitate trans¬ currens, alimentorum multa copia iusto precio et bonis conditio¬ nibus ab indigenis ministrata, usque ad superius memoratam Malevillam pervenit. Ubi intellecto quod consortibus eorum, qui 15 Galterum sequuti eos precesserant, multam illius loci habitato¬ res intulerant iniuriam et impietatem non modicam in eos exercuerant, videntes etiam eorum spolia et arma nichilominus in muro civitatis quasi pro tropheo dependentia, iusta ira suc¬ censi protinus arma corripiunt et se invicem exhortantes urbem 20 violenter effringunt, incolis pene omnibus aut interemptis gladio aut in vicino flumine submersis. In quo tumultu, eorum meritis id exigentibus, illa die cecidisse dicuntur de Hungaris quasi ad quattuor milia, de expeditione vero Petri centum dicuntur occu¬ buisse. Sic igitur urbe correpta violenter, quinque diebus conti25 nuis manserunt in ea propter alimentorum quam ibi reppererunt opulentiam. At vero Bulgarorum dux Nichita nomine, qui Galtero et eius legionibus rerum venalium forum prius inter¬ dixerat, intelligens quod Malevillanis, pro eo quod in precedentes absque eorum merito commiserant, acciderat, timens ne 30 quod in precedentes ipse quoque deliquerat subsequentes in eum vellent refundere, relicta Bellegrava, cui preerat, de loci diffidens munitione aufugit, loci vero incole cum sua quisque familia opidum nichilominus deserentes cum gregibus et armen¬ tis in opaca silvarum et nemorum abdita longe interius se 35 contulerunt. Petrus autem, dum adhuc in expugnato presidio moram faceret, relatione quorundam edoctus quod rex Hungarie, suorum stragem quam audierat nimis egre ferens, militares ex universo regno suo convocaret copias et in suorum ultionem

19, 4-5 (et passim) Apoc. 7, 9: ex omnibus gentibus et tribubus et populis et 12 ( — 54) = 18, 60. 13 memoratam] 18, 20. 33 (et 41 et 45) = 7, 23-24.

linguis (cf. Dan. 6, 25 et 7, 14) ; Sap. 8, 14: populos et nationes.

19, 4 pr. et om. BW 14 Malam Villam a 22 Bulgaris (cf. iS, 21: 24 correpta VP2BW, correcta pC 26 Nichita pC, Nychita V, Rachita BW sed vel Nichita ss. W 28 quod Malevillanis] ex Malevillanis C, quia idem quod in Malevillanos BW 29 absque ... 30 precedentes V, om.

BW) BW

cett.

51

1, 19-20

144 1096

accingeretur animosius, congregatis navibus quotquot ex utra40 que fluminis ripa invenire potuit, legiones suas sub omni celeri¬ tate transferri precepit, secum trahens greges et armenta spolia¬ que uberrima, que de loco violenter effracto usque ad redundan¬ tem copiam eduxerat. Quibus in ulteriore ripa collocatis, ante Bellegravam, quam tamen vacuam reppererunt, castrametati 45 sunt; unde cum plaustris et vehiculis, cum gregibus et armentis et universo comitatu itinere dierum octo nemorum late patenti¬ um condensa pertransiens, ante urbem Niz, turribus et muro valido munitissimam et viris fortibus refertam, cum suis astitit legionibus et flumine, quod eandem urbem preterfluit, per quen50 dam pontem lapideum transmisso castra ibidem metatus est, dumque eius exercitus iam deficiente viatico victus inopia labo¬ raret, missa legatione ad presidem civitatis amice postulat ut rerum venalium, et eorum maxime que vite sunt necessaria, bonis conditionibus et iusto precio populo peregrinanti et obse55 quiis divinis mancipato fiat commercium. Ille vero id nullatenus posse fieri respondit, nisi prius datis obsidibus se obligaret 52 exercitus ut indigenis forum ministrantibus nec iniuria nec vis maior ulla inferatur: qua conditione utrinque placita, datis obsidibus egressi sunt cives, secum deferentes venalia. 20. Apud Niz urbem Bulgarie inter peregrinos et Bulgaros tumultus oritur periculosus. Facta est igitur expeditionibus universis alimentorum plenior habundantia, emendi vendendique contractibus mutua caritate inter utrumque populum celebratis nocteque illa in omni tran¬ quillitate et mutua caritate transcursa, summo mane receptis 5 obsidibus ad iter accinguntur. Dumque essent in proficiscendo et maior pars precessisset, immo pene omnis exercitus, quidam turbati capitis homines et divina animadversione digni, memo¬ res satis frivole contentionis, quam esterna nocte cum quodam Bulgaro habuerant occasione emendi vendendique, separati ali10 quantulum a precedentibus agminibus septem molendinis, que iuxta predictum pontem in flumine volvebantur, ignem subponentes subito converterunt in favillam. Erant predicti filii Beli-

20, 1-38 AA 1, 9-10, p. 278-279. 41 et 45 = 33.

46-47 (=2, 17, 32 et 48, et passim) Cf. Is. 10, 34: 54 = 12. 57-58 ( = 10, 2, 13-14, cf. n, 24, 29) vis maior] D.19.2.33. 20, 2 et 4 = 5, 24. 12 ( = 18, n, 15 et 22, 10, subvertentur condensa saltus.

3 : a) I Reg. 2, 12 (et passim, cf. 16, 25, 55): filii Belial nescientes dominum. Cf. 9, 18, 38.

40 legationes MP 43 collocatis VBW, collatis PC 44 Bellegraviam 58 ulla M2P2 20, 1 igitur om. BW 8 (cf. 19) hesterna BW, externa VpC 9 vendendi emendique MP 11 pontem predictum BW BW

1, 20-21 1096

i45

al natione Theutonici, numero quasi centum, qui etiam, cum eorum non sufficeret furori quod commiserant, adiecerunt etiam 15 ut quorundam domicilia, que extra muri erant ambitum, non dispare nequicia succenderent, consummatoque scelere turbis innocentibus, tanquam commissi maleficii conscientiam non ha¬ bentes, cursu maturato adiungere se sategerunt. At vero dux, qui eos benigne satis nocte tractaverat esterna, videns quia non 20 satis ei responderant digne pro meritis, sed pro collato beneficio supplicium reportare cogebatur, paucorum commissum non equo satis iudicio refundens in omnes, universos predones repu¬ tans et incendiarios, cives evocat, arma monet corripere et ipse previus cum ingenti multitudine verbo suos exhortatur et 25 exemplo predictas insequi expeditiones et tanquam de sacrilegis vindictam reposcere persuadet. Egressi ergo unanimiter precedentes insectantur et partes precedentis exercitus posteriores invadunt hostiliter, gladiis instantes atrocius. Predictos itaque malefactores, qui necdum castris se adiunxerant, seorsum a 30 turbarum frequentia reperientes, iustissima indignatione morti tradiderunt, sed sive casu sive ex industria involventes iustum cum impio, multos de inmeritis pari pena confoderunt. Currus autem et vehicula, quibus tam alimenta quam omnimodam eorum suppellectilem deferebant, senes quoque et valitudinari35 os, matronas quoque cum pueris et puellis, que passibus equis ceteros subsequi non poterant, comprehendentes, vinculis alliga¬ tos secum deduxerunt, consummata strage interemptorum san¬ guine saciati et spoliis onerati redeuntes ad propria. 21. Petrus fugientem suum revocat exercitum et iterum cum Bulgaris querit pacifice convenire, sed factus est error novissimus peior priore et dissipate sunt eius legiones. Interea vir venerabilis Petrus et universa que preibant agmi¬ na maioresque totius expeditionis viri, huius infortunii, quod suis acciderat, ignari penitus, iter continuabant inceptum, cum

21, 1-70 AA 1, 10-12, p. 279-282. 13-14 Lucain 1, 255-256: cursumque furoris Teutonici. 21-22 (et 28, 9) Cf. 31-32 (= 28, 10 et 29) Gen. 18, 23 et 25: iustum cum impio. 34 (= 26, 4; 17, 29, 13 (app. cr.), et passim) D.22.5.8: senes (vel Mommsen) valetudinarii vel milites vel ... 35 (et passim) Virgile, Aen. 2, 724: non passibus aequis. 37*38 (cf. 12, 23, 12 et 3, 16, 17) Eccli. 12, 16: non

ii,

29, 40.

satiabitur sanguine.

14 furori non sufficeret BW adiacerunt corr. N2 14-15 ut etiam BW 16 disspare V, dissipare V2 19 videns quia] vidensque V 22 reputat BW 26 persuadet V2 28 atrocius instantes MP 32 de meritis MP 21, 2 totius V, cuncti cett. ante expeditionis deletum est exercitus V 3 penitus ignari BW

53

i46 1096

1,21

ecce quidam, equo raptus velocissimo cursu precipiti festinans, casum nuntiat, stragem suorum et captivitatem ex ordine pandens. Quo cognito, de communi prudentum consilio viam, qua tota die venerant, relegentes, revocatis legionibus, facte cedis argumenta et fratrum interemptorum funera non sine lacrimis et gemitu contuentes, ante urbem, ubi esterna nocte castra 10 locaverant, constiterunt. Erat autem Petro et his, qui secum efant sensus habentes magis exercitatos, in eo facto simplex oculus et pura intentio, ideoque redierant, ut causa mali cognita et scandalorum amputata materia inter utrumque populum pax plenior reformaretur et ad propositum tutius purgata redirent 15 conscientia. Missis ergo viris prudentibus et honestis ad presidem et maiores civitatis, diligenter discutiunt quenam causa intercesserit, ut ad tantum tumultum et tantam sanguinis inno¬ centis effusionem ita subito veniretur. Causa itaque cognita intelligentes qui missi fuerant quod satis iuste indignatione 20 concepta ad arma convolaverant et quod non erat tempus satis idoneum ad hoc, ut super illatis reposceretur vindicta, modis competentibus et tota instant sollicitudine, ut pace reformata predam, sarcinas, socios et universa que amiserant cum integri¬ tate reciperent. Dumque in eo perseverarent, pactis pene ad 25 placitam utrmque redactis consonantiam, excitatus est casu, inconsulto quorundam calore et ausu temerario, in castris tu¬ multus, volentibus indiscretis quibusdam iniuriam quam susti¬ nuerant violenter vindicare. Porro Petrus, eorum insaniam vo¬ lens compescere et causam cedis declinare querens, missis qui30 busdam prudentibus et magne auctoritatis hominibus ab impe¬ tu et furore, quo civibus instabant hostiliter, eos revocare nite¬ batur, cumque non proficeret neque eius, licet salutaribus, ac¬ quiescere vellent monitis, exercitui, missa voce preconia, sub promisse obedientie debito precipit districtius ut nemo illis, qui 35 sua temeritate pacem reformatam ausi fuerant violare, opem ferat aut ministret auxilium. Cui verbo acquiescens exercitus sedebat quasi arbiter, finem inchoati tumultus et rei exitum 5

21, 5 = 11, 1, 23.

11 (et passim) Hebr. 5, 14: eorum qui pro consuetudine 11-12 Matth. 6, 22 ( =

exercitatos habent sensus ad discretionem boni ac mali.

Luc. n, 34) : si oculus tuus fuerit simplex ... Cf. n, 21, 42-43 : intentione sinistra et

15 = 12, 24, 7. 17 Deut. 27, 25: animam sanguinis 26 = 15, 5, 22 et 16, 50. - ausu temerario — 15, 120. 32-33 = 33 — 7, 49. 37 = 1, 20-21.

oculo non simplici. innocentis. 13, 14.

prudentium cett. 12 ideo MP 14 et ... 15 15 honestis et prudentibus BW 17-18 effusionem innocentis (innocentius B) BW 18 venirent BW 21 ad hoc (hoc om. B) idoneum BW 25-27 excitatus est (om. casu) in castris, inconsulto ... temerario tumultus BW 27 indiscretis om. V 31 eos] suos ss. V2 34 6

prudentum

conscientia V2

precepit MP

V,

54

1, 21 1096

147

prestolantes. Qui autem pro bono pacis missi fuerant ad presi- 55 dem, videntes quod excitus in populo tumultus sedari non 40 valeret, sed magis ac magis augebatur et quod iuxta propositum proficere non poterant, reversi sunt ad castra infecto negocio, elaborantes cum viro dei Petro ut turba comprimeretur. Sed neque id effectui mancipare dabatur. Erant autem quasi mille qui ad hanc proruperant temeritatem, quibus totidem de urba45 nis egressis obviam, bellum ingens ante urbem utrinque com¬ mittitur. Videntes autem qui in urbe erant quod quasi scisma ortum erat in populo exteriore, sperantes quod, quia invito et contradicente Petro rixam concitaverant, reliqua pars exercitus eis nullatenus vellet ministrare subsidia, reseratis aditibus om50 nes unanimiter egressi ex nostris pene quingentos super pontem occiderunt, reliquis pene omnibus, dum vada nesciunt tanquam locorum ignari, submersis in flumine. Quod videns exercitus et tantam suorum non ferens iniuriam, ad arma convolant universi et confligentibus inter se agminibus fit strages infinita, ita ut 55 esset error novissimus peior priore. Populares ergo et vulgus indocile, Bulgarorum non ferentes instantiam, fugam ineunt aliosque, qui in certamine viriliter desudabant, exemplo suo et impetu terga dare compellunt: fugit itaque universus exercitus et turbatis ordinibus non erat qui resisteret. In quo tumultu 60 sepedictus Petrus universam pecuniam, quam de fidelium largi¬ tione principum, ut inde pauperibus et egenis in itinere necessa¬ ria ministraret, collegerat, retento curru, in quo universa eius deferebatur substantia, penitus amisit. Bulgari autem instantes animosius ex eis quasi ad decem milia gladiis peremerunt, 65 retentis vehiculis et sarcinis universis, mulierum quoque ac puerorum ingenti multitudine captivata; qui autem evaserant silvarum latebras et devia sequuti, vix die tercia, monentibus lituis et strepentibus tubis revocati, circa Petrum et illos, qui

38 — 11, 9, 14; 14, 17, 8 et 11, et 17, 14, 10.

40 magis ac magis (Virgile,

Aen. 12, 406; Regie de saint Benoit 62, 4), magis et magis (Horaee, Serm. 2, 4, 60), magis magisque (23, 1, 2: Eccli., prologue, et Salluste, Cat. 5, 7) : passim.

41 (et passim) Salluste, Iug. 58, 7: infecto negotio. 49-50 = 16, 28. 55 55-56 Cf. Prudence, c. Symm. 1, 146: indocilis fatui ducebat

Voir la rubrique. ineptia vulgi.

59 ( = 18, 10, 37-38 et n, 38) I Mach. 14, 7: non erat qui

61 (= 19, 28, 68) Soph. 3, 12: pauperem et egenum, cf. Ps. 69, 6 et 108, 22 (et passim) : egenus et pauper. 67 ( = 3, 20, 40, et passim) Sulpice resisteret ei.

Severe, Vita s. Martini 5, 4: devia secutus.

39 excitus VNP2B, exercitus MP, exitus W, 44 totidem] aliquot BW 50 pene quingentos ex nostris BW 53 ergo] vero BW 58 dare terga MP 60 de et devia BW 67-68 lituis om. P, monentibus VPC, et NMBW

40 ac 49 eius MP tantam] tanquam MP 55 om. BW 67 latebras secuti excitatus (= 2j) C

47 esset BW

lituis om. M

68 pr. et N2

148 1096

1,21-22

cum eodem evaserant et in collem se receperant sublimem 70 aliquantulum, convenerunt.

56

22. Petrus, recollecto profligatarum legionum suarum residuo, Constantinopolim pervenit et transito Bosforo castrameta¬ tur in Bithinia.

5

10

15

20

25

Die tandem quarta, recollectis adinvicem eis qui dispersi fuerant et ex occultis, in quibus triduo latuerant, prodeuntibus, conglobati iterum quasi ad triginta milia rursus ad iter se accingunt, et licet plaustra currusque quasi ad duo milia inprudenter amisissent, tamen a proposito deficere ignominiosum reputantes viam, licet cum multa difficultate, continuant. Dumque essent in proficiscendo, alimentorum multam sustinentes inopiam, ecce domini imperatoris nuntius castris eorum se intu¬ lit, qui Petrum et alios eiusdem exercitus capitaneos, regiam perferens iussionem, publice convenit, dicens: "Sermo gravis et verbum satis absonum, viri nobiles et incliti, fama referente de vobis ad imperialem pervenit audientiam, quod in imperio suo violentiam regionis habitatoribus et eius subditis inferatis enor¬ mem, rixas et tumultus concitantes. Quapropter eius auctoritate, si in conspectu maiestatis eius gratiam aliquando invenire queritis, vobis iniungimus, quatenus in aliqua urbium eius ultra triduum moram facere non presumatis, sed continuato itinere, congruo tamen moderamine temperato, versus Constantinopo- 57 lim expeditiones vestras quantocius dirigatis; nos autem, exercitum vestrum preeuntes, victui necessaria iusto precio vobis ministrari faciemus.” Quo audito revixit spiritus eorum qui pre victus inopia iam contabuerant, et intellecta erga se domini imperatoris clementia in spem maiorem erecti, postquam apud eum, qui regios detulerat apices, de sua innocentia et subportata patienter, quam eis inmeritis Bulgari gratis intulerant, imuria

22, 1-45 AA 1, 13-15, p. 282-284.

22, 10 Dan. 2, 11: sermo ... gravis est. passim): fama refert ...) critique).

11 (cf. Ovide, Trist. 5, 12, 12 (et

= 2, 2, 55 et 10, 17, et 13, 22, 14 (voir 1’apparat

14 = 15, 5, 24.

15 (et passim) Ex. 29, 11: in conspectu domini

(=3, 10, 42-43; 13, 28, 3), Iud. 6, 6: humiliatusque est Israel ... in conspectu Madian (cf. 17, 10, 28), etc. eius.

20 = 18, 60.

21 Gen. 45, 27: revixit spiritus

23 = 5, 2, 39.

69 colle BW 22, 2 erant BW

69-70 aliquantulum sublimem BW 5 ignominiosum deficere MP 6 magna BW 7 sustinentes multam MP 10 perferens V, proferens cett. Cf (24 et) /, 14, 4, app. cr. et p, /, 10, etc. 12 in om. BW 18 congrue a 20 necessaria victui a 23 postquam ... 27 enormitate V2 24 detulerant p ignoran¬ tia □

reperant corr. N2

1, 22-23 1096

30

35

40

45

x49

pro tempore sufficienter allegaverunt, ducem predictum sequen¬ tes, ab omni abstinentes enormitate, maturato itinere Constantinopolim pervenerunt. Ubi reperto predicto Galtero, qui cum suis legionibus eorundem prestolabatur adventum, iunctis exercitibus castra in loco sibi deputato metati sunt. Petrus vero, a domino imperatore vocatus, urbem ingressus est et in eius presentia constitutus, sicuti vir magnanimus erat et eloquens, de sua intentione et tanti laboris causa interrogatus plene disseruit et quod eum maximi Occidentalium partium et deo digni principes in proximo subsequerentur edocuit, tanta mentis constantia et verborum usus ornatu, ut et palatii principes viri admirarentur animositatem et prudentiam et ipse dominus im¬ perator eum propensius commendaret. Benigne igitur habitum et donis cumulatum uberioribus ad suos redire precepit imperator; ubi cum per dies aliquot eius et victualibus et requie refocillatus esset exercitus, paratis navibus ex imperiali manda¬ to, transito Ellesponto in Bithimam, que prima de Asiana diocesi provincia eodem mari terminatur, descenderunt, demumque ad locum supra idem mare situm, cui nomen Civitot, pervenientes, castrametati sunt. 23. Exercitus eius eo absente a finibus Nicenis predas agit et iuxta urbem Nicenam opidum expugnat.

5

Erat autem idem locus in hostium confinio positus; ubi cum in multa rerum opulentia quasi duobus mensibus continuis consedisset exercitus, non defuit eis pene cotidie rerum venali¬ um copia et refectio pro tempore necessaria. Qua rerum ubertate simul et ocio dissolutus miser et dure cervicis populus, prodeuntibus ex adipe stimulis insolentie, cepit seorsum, invitis magistratibus, turmas agere et ad decem vel amplius miliaria perlustrare regionem, greges et armenta secum trahens. Recepe-

23, 1-36 AA 1, 16, p. 284-285. 29 Iud. 9, 25: dum illius praestolabantur adventum (cf. 7, 25, 22, app. cr.). 35-36 Cf. Act. 4, 13: videntes autem Petri (!) constantiam ... 39 (et passirn) Virgile, Aen. 5, 532: muneribus cumulat magnis. 42 Ellesponto) Voir la rubrique (Bosforo). 42-43 = 2, 12, 28-29. 23, 5 = 18, 50-51. 6 ( — 18, 6, xx) Ps. 72, 7: prodiit quasi ex adipe iniquitas eorum.

8 ( = 22) =

7. 23-24.

35-36 principes premitterent auditaque causa et proposito gratiam in oculis

omnium

qui

aderant

in

tantum

promeruit,

ut

principes

partium

40 per V, om. cett. (diebus C) 42 Asia corr. N2 43 mari V2P2BW, mare (— 44) VpC 44 Civitot Vp, Civitoth B, Civithot W, Civiton C 23, 2 in) pre BW 6 insolentie) in solitudine MP Orientalium viri BW

8 trahens in ras. V, trahentes cett.

58

150 1096 io

15

20

25

30

35

1, 23-24

rant tamen sepius ex parte domini imperatoris litteras commonitorias, quatenus ante adventum maiorum principum, qui sub¬ sequi dicebantur, longius evagari aut in se hostes provocare non presumerent, sed in loco designato moram facerent, circumspec¬ te se habentes. Petrus autem, pro plebe sibi commissa valde sollicitus, ad urbem regiam profectus erat ut rerum venalium, si posset, alleviaret precium et humaniorem commerciis obtineret conditionem. Unde populus contumax et calcitrosus, sumpta occasione ex eius absentia, cepit insanire vehementius, et con¬ globati seorsum ab exercitu eiusdem factionis complices quasi ad peditum septem milia, adiunctis sibi equitibus trecentis, aliorum interdictum surdis auribus pretereuntes versus Niceam ordinatis agminibus profecti sunt, unde de locis predicte urbi conterminis greges et armenta ad maximum numerum contra¬ hentes in castra reversi sunt incolumes. Porro videntes Theuto- 59 nici et illius lingue homines quod Latinis in eo negocio, ad quod exierant, prospere successerat, rapinarum amore concepto adiciunt et ipsi simile aliquid adtemptare, unde et nomen obtineant et vires inferant rebus domesticis: tandem vero colligati ex eadem natione quasi ad tria milia cum ducentis equitibus versus Niceam contendunt. Erat autem in eadem regione opidum ad radices montis situm, a Nicea quattuor vix miliarium distans spacio; ad quod accedentes, impetu vehementissimo et totis viribus obpugnant undique et licet plurimum resistentibus opidanis expugnatum occupant violenter, tandem interemptis habi¬ tatoribus et occupatis que eorum fuerant universis, loci amenitate tracti simul et opulentia castrum communiunt, proponen¬ tes usque ad adventum principum in eodem loco commanere. 24. Solimannus Tureorum princeps predictum recuperat opi¬ dum et quotquot in eo reperit gladio perimit.

Solimannus vero, illius regionis dux et moderator, audito longe ante Christianorum principum adventu, ex universo interim Orientis tractu tam prece quam precio et modis quibus poterat infinitas virorum fortium colligens copias, ad easdem 5 partes redierat, ut contra hostiles impetus civibus et regioni

24, 1-27 AA 1, 17-18, p. 285-286. 14 = 9, 62. 20 Mich. 7, 16: aures eorum surdae erunt. 22 = 8. 31-32 = 1 prol. 35. 24, 1=2, 22, 18. Cf. 12, 17, 47. 3 (et passim) Ovide, Vasti 2, 806: nec prece nec pretio; Horaee, Ep. 2, 2, 173: nunc prece, nunc pretio.

17-18 conglebati V

20 preeuntes MP 33 tandem VNa, que add. 24, 2 longe ante V2 2-3 interim om. BW

V2, vel idem M, et ibidem P

4 copias colligens BW

1, 24-25 1096

10

15

20

25

151

optata preberet solatia. Qui audiens quod Theutonicorum predicta manus opidum eius expugnasset et expugnatum detinere presumeret, illuc sub omni celeritate festinat et castrum obsi¬ dens violenter expugnat, omnibus quotquot intus repperit gla- 60 dio peremptis. Interea rumor in castris personuit et celebri fama divulgatum est Theutonicorum cohortes, qui recenter de castris exierant, in manu Solimanni penitus cecidisse. Unde mente plurimum consternati, gemitu et lacrimis, quas pre spiritus angustia cohibere nequeunt, dolorem protestantur, tandem comperta plenius veritate exoritur tumultus popularium in castris, vociferante plebe et id summa exigente precum instan¬ tia, ut illatam fratribus tam enormem non dissimularent iniuriam, sed correptis armis omnes unanimiter tam equites quam pedites interemptorum fratrum sanguinem vindicaturi procederent. Quod verbum maiores exercitus et qui in talibus pleniorem habebant experientiam, domini imperatoris consilio parere vo¬ lentes, cum vellent comprimere et furentis populi indiscretum mitigare fervorem, insurrexit plebs adversus eos indomita et cuiusdam Godefridi, qui cognominabatur Burel, qui princeps erat factionis, usa patrocinio, maioribus contumelias cepit irro¬ gare, timiditati ascribens et non prudentie quod fratrum inter¬ fectores ultore gladio non persequerentur. 25. Concitatur adversus eundem Solimannum ob cedem fra¬ trum universus exercitus et pugnans adversus eum consu¬ mitur.

Prevaluit tandem deterius affectorum sententia et arma corri¬ pientes universi, relictis debilibus cum mulieribus et parvulis et his quibus arma non erant, congregati sunt ad viginti quinque 61 milia peditum armatorum, quingentos equites optime loricatos 5 habentes. Ordinatis ergo agminibus et in acies digestis versus montana per silvam predictam ad partes Nicenas contendunt,

25, 1-32 AA 1, 19-21, p. 287-288. 12- 13 (et passim) II Mach. 13, 23: mente consternatus (cf. 17, 27, 78-79). 13- 14 Sap. 5, 3: prae angustia spiritus gementes. Cf. 3, 17, 13. 15-16 I Reg. 14, 19: tumultus magnus exortus est in castris. 17 = 18, 28. 18 = 16, 28. 19 (cf. 25, 16-17) = 5. 5> io-ii: Ios. 20, 9: effusum sanguinem vindicare; Apoc. 19, 2: vindicavit sanguinem servorum suorum de manibus eius. 25 Salluste, Cat. 41, 4: cuius patrocinio civitas plurimum utebatur. 27 (et passim) Lev. 26, 25 : gladium ultorem foederis mei; Iob 19, 29: ultor iniquitatum gladius est.

25, 6 predictam ... 8 eandem] Precisions empruntees a AA, p. 287 CD!

10 preemptis N 15 plenius om. BW 22 cum V2 25 usa VBW et ex uasa corr. |3, illius C 25, 3 (et 29) triginta quinque

8 sub] cum BW BW

6 Niceas p

152 1096

io

15

20

25

30

1, 25-26

vixque ad tria miliaria processerant, cum ecce Solimannus, cum innumera suorum multitudine eandem silvam ingressus ut in castra nostrorum, que in loco erant supranominato, subitus irrueret, accelerabat, audiensque per eandem silvam clamores insolitos, ut primum comperit quod a castris egresse nostrorum sibi occurrerent legiones, relictis montibus et silva ad patentes campos se contulit. Quo etiam nostri pervenientes, adventus hostium ignari penitus, postquam eorum in vicino constitutum cognoverunt exercitum, mutuis se vocibus exhortantes in hostes irruunt, gladiis instantes cominus, interemptorum fratrum san¬ guinem de manu hostium requirentes. Hostes vero votis com¬ munibus et ardente proposito nostros in se irruentes gladiis excipiunt et compertum habentes quod res pro capitibus ageretur, resistunt viriliter, iusta indignatione succensi et de sua multitudine presumentes. Tandem confligentibus adinvicem hinc inde cohortibus strenue satisque viriliter, oppressi nostra¬ tes ab eorum multitudine et pondus belli non valentes ferre diutius, dissolutis agminibus in fugam versi sunt; quibus nichilominus Turei gladiis incumbentes, usque in eorum castra, stra¬ gem operantes infinitam, eos insectati sunt. Ceciderunt in ea congressione de viris nobilibus, qui Petri castra sequebantur, Galterus Sensaveir, Reinaldus de Breis, Fulcherus Aurelianensis et alii innumerabiles: nam de viginti quinque milibus peditum, qui de castris egressi fuerant, et de quingentorum numero equitum vix vel unus superfuit qui aut mortem effugerit aut vincula. 26. Solimannus victor nostrorum castra diripit, residuum po- 62 puli aut captivum trahit aut perimit, castrum Civitot obsi¬ det, sed audita imperatoris legatione recedit. Tandem vero, hac potitus victoria et presenti successu Soli¬ mannus factus elatior, in castra violentus irruit, id residuum quod supererat, nemine iam qui resistere posset invento, gladiis

26, 1-31 AA i, 21-22, p. 288-289. 9 supranominato] 22, 44 et suiv. (Civitot).

12-13 (et passim) Lucain 4,

19: explicat hinc tellus campos effusa patentes; Virgile, Aen. 4, 153-154 et 5, 552 et

16-17 (cf. 24, 19) Ez. 3, 18: sanguinem ... eius 19 (cf. Ciceron, Verr. 2, 2, 23, 57: qua in re ipsius

Georg. 4, 77: patentes ... campos. de manu tua requiram.

praetoris caput existimatioque ageretur)

— 8, 14, 17-18; 10, 16, 44 et 18, 21, 39.

31 =10, 28-29.

7-8 cum (in add. C) maxima a hinc inde BW

13 prevenientes BW 22 cohortibus 28 sensaveir NC, sens aveir V, sensaver Reinaldus a, Renaldus V, Rainaldus p 29 (et }) 26, 2 irruit violentus BW

(satis)que V2

MP, Sensavoir BW triginta quinque BW

1, 26-27 1096 5

io

15

20

25

30

153

abolet, senes, valitudinarios, monachos et clerum universum, matronas quoque grandevas ferro perimens, solis pueris et puel¬ lis adhuc inpuberibus, quorum pro eis etas intercedebat et facies, ad hoc parcens ut servituti manciparet. Erat autem iuxta nostrorum castra in littore maris situm presidium vetus, semi¬ rutum, habitatoribus vacuum, ita ut nec seras haberet nec ostia, in quod necessitate compulsi, salutem se in eo posse consequi arbitrantes, peregrinorum quidam se contulerunt quasi ad tria milia, qui obiectis clipeis et magnorum advolutione molarium aditus obstruunt et ad sui tuitionem, prout necessitatis articu¬ lus imperabat, accinguntur. Dumque Tureos instantes vehementius spe obtinende salutis qui obsessi erant a se repellunt longi¬ us, pro vita et libertate totis viribus decertantes, nuntius qui¬ dam, sub omni celeritate ad Petrum accedens, stragem suorum indicat et residuos de populo iam consumpto in opido quodam semiruto artissima obsidione vallatos edocet, armorum et victus inopia laborantes. Qui ad dominum imperatorem accedens, fusis humiliter precibus obtinet ut, missa illuc sub omni velocitate militia, reliquias populi ab imminentibus periculis precipiat liberari. Quod et factum est. Turei enim, audita domini imperatoris iussione, ab opidi protinus destiterunt impugnatione et trahentes secum quos in vincula coniecerant, cum tentoriis et papilionibus, equis, mulis et omnimoda nostrorum suppellectile opima spolia deferentes Niceam reversi sunt. Sic ergo cervicosus populus et intractabilis dum monitis nescit adquiescere meliori¬ bus, suo lapsus impetu totus descendit in interitum, et dum discipline salutaris nescit iugum portare, viarum suarum fruc¬ tus inutiles collegit, hostium gladiis deputatus. 27. Godescalcus quidam sacerdos Theutonicus iterum exerci¬ tum ducens in Hungariam pervenit, qui turpia et indigna relatu in Hungaros operari non veretur. Post Petri vero transitum in Bithiniam consequenter non multo interiecto temporis intervallo quidam sacerdos Godescal¬ cus nomine, natione Theutonicus, Petri sequens vestigia, eius-

27, 1-34 AA 1, 23-24, p. 289-290.

44.

26, 4 = 20, 34. 10 (et passim) Iud. n, 7: necessitate compulsi. Cf. 9, 19, 16 = 1 prol. 35. 29 II Par. 22, 4 et 30, 7 (et passim) : in interitum. 30 Thren. 3, 27: bonum est viro cum portaverit iugum ab adulescentia sua. 30-31 (et passim) Prov. 1, 31: comedent ...fructus viae suae. 27, 3-4 = 4,

20, 6.

4 universum clerum BW 8 vetus presidium BW 10 in quo BW 11 se quidam V 19 semirupto V 21 celeritate BW 28 nesc in margine praeciso M, nesciunt P 30 suarum viarum MP 27, 1 in Bitiniam V2

63

154 1096 5

io

15

20

25

30

1,27-28

dem peregrinationis accensus desiderio, exhortationis habens gratiam multos ex universo Theutonicorum regno ad idem opus animaverat collectisque vie consortibus quasi ad quindecim milia Hungarie fines, sine difficultate admissus, ingressus est. Ubi cum eius exercitui venalia de mandato regio bonis conditio¬ nibus ab Hungaris exhiberentur, alimentorum abutentes opulentia et ebrietati vacantes ad inferendas enormes indigenis se contulerunt iniurias, ita ut predas exercerent, venalia foris illata publicis violenter diriperent et stragem committerent in populo neglectis legibus hospitalitatis. Quod domino regi postquam innotuit, ira succensus regnum universum precipit convocari et in ultionem tantarum iniuriarum armari populum imperat et maiores etiam regionis: commiserant enim gravia in locis quampluribus turpiaque nimis et relatione indigna, que nonnisi cum subiectorum odio et timiditatis nota rex poterat dissimu¬ lare. Convocata igitur totius regni militia tanquam in hostes et suprema dignos animadversione unanimiter ruunt precipites, pro tantis excessibus mortem irrogaturi, tandemque apud lo¬ cum cui Bellagrava nomen est, qui locus in umbilico regni eorum positus est, predictorum insensatorum confusam reperiunt multitudinem. Qui precognito regis adventu et de eius indignatione non ignari, verentes quam lesam portabant con¬ scientiam, arma corripuerant, quasi vim vi repellere et a se propulsare iniurias parati. Quos postquam Hungari armis in¬ cumbentes viderunt et ad resistendum animatos, perpendentes quod non sine multa suorum strage poterant eis vim inferre erant quippe fortes viri, armorum usum habentes quique non facile vellent gratis animas ponere - more suo dolis temptant peragere quod viribus nequeunt. Missa enim legatione ad predictum Godescalcum et exercitus primates, verbis pacificis eis loquuti sunt in dolo, dicentes: 28. Epistola regis Hungarorum ad predictum Godescalcum et eius exercitum, et interitus eorundem miserabilis. “Pervenit ad dominum regem de vestro exercitu gravis queri¬ monia, quod populo sibi subdito graves nimis et enormes intule-

28, 1-38 AA 1, 24, p. 290-291. 22 = 8, 4, 20.

23 = rubr. 29.

25-26 = n, 29,15-16.

26 (= 13,

6, 36 et 17, 14, 53, cf. 8, 15, 19) D.4.2.12.1 et 43.16.1.27: vim vi repellere. Cf. 3, 9,

29 = 18, 21, 44 (non sine ... strage passim). 31 = 5, 55-56. 3132 = 11, 4, 47-48 et 14, 46 et 20, 8, 18-19. 33-34 (et passim) I Mach. 7, 10: 33.

verbis pacificis in dolo. Cf. 13, 13, 21 et 15, 16, 24.

16 commiserant VBW, commiserat [3C 21 excessibus] eis add. V, sed 22 Bellagrava Vp, Bellegrava C, Bellegravia BW qui ... 23 est V2 26 corripiunt BW 29 suorum multa MP

cf. jo, 42 et 116, ;o.

64

!. 28 1096

5

10

15

20

25

30

35

155

ritis molestias, iniqua lege vestros hospites, qui vos benigne 65 tractaverant, remunerantes. Tamen domini regis plenius novit prudentia quod non estis omnes horum commissorum rei, sed certum habet inter vos esse viros prudentes et timentes deum, quibus aliorum displicet enormitas et quibus invitis et renitentibus commissa sunt que dominum regem merito ad iracundiam provocaverunt. Unde aliquorum crimen timens in omnes refundere, ne mstum involvat cum impio decrevit ire sue modum imponere et christiane consortibus professionis parcere in presenti. Unde consulimus, ut eius omnino quiescat indignatio, quod et personas vestras et omnem quam hic habetis substanti¬ am, arma quoque, in manus domini regis sine aliqua conditione tradatis: alioquin nec unus solus ex vobis mortem poterit eva¬ dere, cum in medio regni eius constituti nec viribus pares sitis nec fugiendi habeatis potestatem.” Godescalcus igitur et legionum primicerii, quibus ab initio contumacis populi displicebat insania, de regia benignitate presumentes, in simplicitate spiritus populum totis viribus renitentem et pro vita decertare paratum in eam quasi violenter traxerunt sententiam, ut cum armis et omni eorum substantia in potestatem domini regis se traderent, pro his omnibus, quibus eum offenderant, satisfacientes. Acquievit tandem populus universus et armis traditis universaque eorum substantia regis primiceriis et suis procuratoribus resignata, dum veniam expectant mortem inveniunt: irruentes enim in populum nil tale verentem, armorum solatio destitutum et de regis clementia non mmerito presumentem, non distinguentes iustum ab impio stragem mmanissimam exercuerunt, ita ut interemptorum fune¬ ribus et cruore occisorum locus pollueretur universus et tante multitudinis vix superessent vestigia. Evaserunt tamen aliqui commune periculum et previa domini misericordia Hungarorum 66 gladios declinantes et ad propria reversi, de suorum strage et sinistro casu qui acciderat eos, qui profecturi erant et eiusdem vie votis tenebantur obligati, reddiderunt instructiores, monen¬ tes ut predicti nequam populi suspectam semper habentes maliciam prudentius incedant et cautius discant negociari. 28, 3 Horaee, Serm. 1, 3, 67: legem sancimus iniquam. 6 = n, 22. 7, 21, 7, et passim. 8-9 = 9> I9 (et 20, 21-22) Cf. 11, 29, 40. 10 (et 29) = 20, 31-32. 20 (et passim) Gen. 20, 5 (et passim) : in simplicitate cordis. - totis viribus — 1 prol. 35. 27-28 (et passim) Virgile, Aen. 9, 207 : de te nil tale verebar. Cf. 20, 5, 12-13 et 1’apparat critique sur ce passage. 29 (et 10) = 20, 31-32. 31 Deut. 32, 42: de cruore occisorum. invitis et renitentibus =

28, 4 domini om. MP 6 esse V2C, om. p, post deum BW 7 11 et om. BW 15 mortem om. V 22 substantia eorum V 25 regiis V 26 suis om. BW 27 in N2 35 acciderant corr. N 36 monentes V2 retinentibus V

156

1,29

29. Quomodo precedentes exercitus subsequuta est insensato¬ rum hominum infinita multitudo, Iudeorum interimens populum et absque disciplina incedens. 1096

5

10

15

20

25

30

Per idem tempus, modico interiecto intervallo, convenerant eodem studio ex Occidentalibus finibus turbe innumerabiles et peditum manus infinita, absque duce et rectore passim et inprudenter incedentes. Erant tamen inter eos viri quidam nobiles, Thomas de Feria, Clarenbaldus de Vendoliolo, Willelmus Car¬ pentarius, comes Hermannus et alii nonnulli. Quibus in nullo discipline inpatiens subiciebatur populus, sed neglecta prudentum et melius affectorum doctrina passim et sine delectu per omnia libere discurrebant illicita: unde factum est ut, cum in timore domini iter debuissent inceptum peragere et divinorum memores mandatorum, observata evangelica disciplina, pro Christo peregrinari, converterunt se ad insanias et Iudeorum populum in civitatibus et opidis, per que erat eis transitus, nil tale sibi verentem et se habentem incautius crudeliter obtruncabant. Hoc autem maxime factum est in urbibus Colonia et Maguntia, ubi etiam vir potens et nobilis comes Emico, in eadem regione preclarus, eorum cetibus cum multo se adiunxit comitatu, non solum prout eius decebat generositatem nec mo¬ rum censor nec correptor enormitatis, sed maleficiorum parti- 67 ceps et flagiciorum incentor. Qui omnes transcursa Franconia et Bavaria postquam fines attigerunt Hungarie, pervenientes ad locum cui nomen Meeszeburg, arbitrati quod libere et sine difficultate eis liceret introire clausum reperientes aditum, citra pontem substiterunt. Erat autem is locus presidium munitum valde, fluminibus maximis Danubio et Lintace et profundis circumseptum paludibus, ita etiam ut maiori multitudini, invi¬ tis his qui observabant introitum, non esset facile irrogare violentiam: dicebatur tamen esse eorum qui advenerant nume¬ rus ad ducenta milia peditum, equitum vero quasi tria milia. Porro rex Hungarie transire volentibus aditum prohiberi man-

29, 1-40 AA 1, 25-28, p. 291-293. 29, 8 (et passim, cf. 8, 34-35) D.3.1.1 pr.: sine delectu passim, et 23.2.43.1: 9-10 (— 9, 1, 3-4 et 12, 21, 40-41) II Par. 19, 9: in timore domini. 12 Act. 26, 24: ad insaniam convertunt. 13-14 = 28, 27-28. 24 (et passim) II Mach. 10, 32 et 13, 19: praesidium munitum. Cf. 4, 4, 27 (et

passim, hoc est sine delectu.

passim).

29, 1 (tempus ...) interiecto temporis intervallo V ; cf. 16, 2), ij-18 et iy, 19, 4 nobiles quidam BW 5 Tornas p Vendolio a 7-8 prudentum V, prudentium cett. 9 est V2 22 Meezeburg BW 25 Liritate BW 28 advenerant VBW, advenerat pC

9.

1,29-30 1096

i57

daverat, timens ne iniuriarum, quas Godescalci legionibus intu¬ lerat, memores in ultionem armari cuperent intromissi: recens enim factum et cruente cedis enormitas longe lateque divulgata regem sibi timere compellebant. Obtinuerunt tamen ab his, qui 35 ad predicti municipii deputati erant custodiam, et a principibus legionum, qui in ea parte regionem observabant, ut legatos ad regem dirigerent, qui pro impetranda pace et obtinenda trans¬ eundi libertate regem suppliciter convenirent; ipsi vero interim citra paludes in locis pascuis castrametati sunt, rei prestolantes 40 eventum. 30.

5

10

15

20

Quomodo castrum Meeszeburg obsederunt et septingentos ex Hungaris interfecerunt et tandem divinitus in fugam versi pene omnes ab Hungaris interfecti sunt. Interea qui missi fuerant ad regem, infecto prorsus negocio, paucis evolutis diebus reversi sunt. Quorum relatione maiores edocti, qui erant in exercitu, quod nullam apud regem gratiam poterant invenire, proponunt terras, quas citra fluvios et palu- 68 dem rex possidebat, depopulari et suburbana succendere et in rebus eius hostiliter versari. In quo dum desudarent attentius, accidit die quadam quod septingenti ex regis supradicti militia, navigio transeuntes occulto, peregrinis ex insperato, ut ab illatis regionem tuerentur iniuriis, casu se dederunt obviam; quos cum declinare non possent nec redire ad propria aquis impedienti¬ bus, pene omnes interfecti sunt, paucis exceptis qui in carecto et paludibus, equis amissis, vite consuluerunt et saluti. Qua erecti victoria adiciunt etiam ut pontibus fabricatis presidium expug¬ nent et iter ferro aperientes in regnum violenter ingrediantur. Iuxta ergo propositum cohortes excitant et per pontes, quos de novo erexerant, menibus se applicantes, protecti clipeis ad muri suffossionem et violentum introitum animosius se accingunt, eoque iam per eorum diligentem instantiam ventum erat ut, muro in locis pluribus perforato, iamiam peregrinis pateret introitus et qui intus erant in municipio omnino in desperatio¬ nem descenderant, de vita penitus diffidentes, cum ecce, repente immisso divinitus timore, relicto assultu et maxima impedimen¬ torum parte neglecta versi sunt in fugam qui victores videban30, 1-47 AA 1, 28-29, P- 293'29539-40 (et passim) Ex. 2, 4 : considerante eventum rei; Gen. 41, 13 : rei probavit eventus; II Mach. 9, 25 : eventum expectantes. Cf. 1, 20-21. 30, 1 = 21, 41. 14 (et passim) Salluste, Cat. 58, 7: ferro iter aperiendum est.

35 deputi corr. V2 36 eadem a 30, 5 pr. et om. BW 15 per pontes ... menibusque PC, pontes ... menibus BW ventum BW 19 iam a 22 divitus corr.

39 circa BW postulantes P 16 menibus se V, per pontes ... 18 eoque ... ventum] Et ... eo V2

158 1096

1, 30

tur, fuge causam penitus ignorantes. Nec aliud in causa dicitur 25 extitisse, nisi quod peccatis multiplicibus dominum ad iracundi¬ am provocaverant, impietatem sequuti, que suis cultoribus ter¬ rorem solet incutere: fugit enim impius, iuxta verbum Sapien¬ tis, nemine persequente. Hungari vero, meliore facta conditione, videntes hostium cuneos terga dedisse, insequuti sunt eos tan30 quam victores, quos prius habuerant formidini, et quos infra menia vallati paludibus vix poterant sustinere ultro insequun¬ tur, vice versa non solum formidinem, verum et mortem irro¬ gantes. Ex quibus comes Emico, cum maxima parte dissoluta¬ rum turmarum fugiens, in patriam reversus est suam, alii vero 35 nobiles, quos supra nominavimus, per Carinthiam declinantes in Italiam pervenerunt; qua decursa Apulie se intulerunt finibus, unde et eos de principibus idem iter agentibus, qui Durachium navigare proposuerant, sequuti, in Greciam se contulerunt. His ergo et huiusmodi motibus pene totus concutiebatur 40 Occidens et seorsum turmas agebant pene nationes universe, et alie sub principibus, alie quasi acephale iter aggrediebantur. Vie tamen compendium, quod qui per Hungariam descenderant certum erat repperisse, propter insolentiam eorum et enormita¬ tes nimias, quas frequenter et preter meritum regionis infere45 bant habitatoribus transeuntes qui precesserant, eis penitus negabatur, unde et eos qui subsequebantur reddiderunt magis sollicitos, ut regis Hungarorum sibi gratiam conciliarent.

25-26 — 9, 1.

27-28 Prov. 28, 1 (nemine persequente aussi dans 4, x, 39 et

18, 35-36 et 9, 12, 48).

34 suam thiam

C,

35 supra] 29, 5-6.

reversus est a

Thariciam

agentium V

BW,

vel

39 igitur a

35 Carinthiam Traciam ss.

0,

W

41 achephale VC

Carintihiam V, Charin37

eos] qui

add.

MP

69

2

159

I. Quo tempore dux Godefridus iter arripuerit, et qui nobiles 70 cum eo, et quomodo usque in Hungariam pervenerunt. II. Legatio eiusdem ducis ad Calemannum regem Hungarie per Godefridum de Ascha et responsum eiusdem regis ad eundem ducem. III. Colloquuntur adinvicem rex et nostri principes et datur Balduinus, ducis frater, regi obses transcursaque Hungaria et fratre recepto dux a rege muneribus multis honoratur. IIII. In terram imperatoris nostre ingrediuntur legiones. Descri¬ bitur introitus et Grecorum miseria significatur. V. Dux legatos ad imperatorem dirigit ut Hugonem Magnum et alios nobiles solvat, quos detinebat in vinculis; universa regio prede exponitur et tandem nostri Constantinopolim perveniunt. VI. Imperator ad se ducem invitat, ille renuit introire, graves inter eos oriuntur inimicitie; fraude imperatoris ducis transfer¬ tur exercitus ad locum angustiorem. VII. Descriptio situs urbis Constantinopolitane. Dux legatos ad imperatorem dirigit; exercitus noster a Grecis ex inproviso sustinet insidias. VIII. Iterum ante urbem exercitus revertitur et ingens pugna committitur, Grecorum fit strages maxima. VIIII. Populus ad arma convolat, regionem depopulatur univer¬ sam: ingens fit in castris victualium opulentia. X. Nuntius Boamundi ad ducem accedit, ne cum imperatore conveniat deposcit; responsum ducis ad Boamundum. XI. Imperator misso filio Iohanne Porfirogenito et dato obside ducem ad se invitat; dux ad eum ingreditur, eum imperator adoptat, pax inter eos reformatur. XII. Dux, muneribus cumulatus, sumpta ad tempus licentia egreditur. Rerum venalium forum exhibetur. Ducis legiones Bosforum transeunt, in pago Calcedonensi castrametate. XIII. Boamundus accelerat, describuntur nobiles qui eum se¬ quuntur. Imperator occulte ei parat insidias. XIIII. Epistola imperatoris Alexii ad Boamundum. Irruit clam imperatoris exercitus in castra Boamundi, capitur quidam qui imperatoris maliciam detegit. XV. Occurrit dux domino Boamundo et quasi invitum ad impe¬ ratorem introducit, ubi plurimum honoratur. Tancredus interim legiones transfert in Bithiniam, ubi ducis cohortibus sociantur.

1

in

Hungariam

Colliguntur P P)forogenito pC quasi pC

usque

BW

2 reponsum V

principes nostri MP 12 Ducis] ducit V

legionem MP

3 Collicuntur M,

11 Porfirogenito VBW, PorfPro 15 quasi invitum VBW, invitum

2

ibo

XVI. Comes Flandrensium Robertus cum suis iterum adest; ab imperatore vocatus introducitur et muneribus ingentibus sus¬ ceptis mare transit et predictis principibus sociatur. XVII. Comes Tolosanus et episcopus Podiensis cum suis agmini¬ bus per Dalmatiam properat, multam difficultatem itineris in ea regione perpessus. XVIII. Apud Durachium eidem comiti imperialis occurrit lega¬ tus. Episcopus Podiensis a Bulgaris capitur, sed domino mise¬ rante liberatur. Iterum apud Rodestum tam imperatoris quam principum nostrorum eidem occurrit legatio. XVIIII. Comes relicto exercitu ad imperatorem properat, cum eo non convenit; imperator fraudulenter precipit ut in eius irruatur exercitum. XX. Comitis absentis clam a Grecis impugnatur exercitus, co¬ mes contra imperatorem indignatur. XXI [XX]. Imperator, facti penitens et sibi timens, principum interventionem postulat, suam allegans innocentiam. XXII [XXI]. Comes intervenientibus principibus imperatori re¬ conciliatur: imperatorem invitat ut cum nostris principibus proficiscatur. Qui mare transierant versus Niceam contendunt, comes eos protinus insequitur. XXIII [XXII]. Robertus Normannorum comes et dominus Eustachius, ducis frater, cum suis legionibus Constantinopolim perveniunt, ab imperatore ingentibus donis et multa preventi honorificentia; deinde transeuntes Ellespontum reliquis princi¬ pibus se associant. XXIIII. [XXIII]. Tatinus quidam imperatori familiaris nostris associatur principibus, vir subdolus nimium et iniquitate nota¬ bilis.

16 cum suisfow. iterum) adest Robertus BW Dalmathiam

V

eadem

MP

18 capitur N2

vocatur MP

17

20 expugnatur MP

Comitis ... cum 21 Imperator etc. hic et in textu confundunt BW, in textu MP

2, 1 1. 1096 15

vm

5

10

15

20 ix 20

25

i6i

Quo tempore dux Godefridus iter arripuerit, et qui nobiles 71 cum eo, et quomodo usque in Hungariam pervenerunt.

Eodem quoque anno, qui erat ab incarnatione domini millesimus nonagesimus sextus, mense Augusto, quinta decima die mensis, vir magnificus et illustris dominus Godefridus Lotaringie dux post discessum Petri Heremite et eius exercitus casum, ut prediximus, lamentabilem, post legionum Godescalci stragem premissam, post illud etiam infortunii genus, quod, ut premisimus, subsequenti multitudini citra Hungariam accidisse dicitur, convocatis vie consortibus et compositis de more sarcinis iter aggressus est. Fuerunt autem qui eius castris se adiunxerunt viri nobiles et incliti et perpete digni memoria dominus Balduinus, eius frater uterinus, dominus Balduinus de Montibus Hainaucorum comes, dominus Hugo comes de Sancto Paulo et Engelramus, filius eius, egregie indolis adolescens, dominus Garnerus comes cognomento de Gres, dominus Renardus comes Tullensis et Petrus, frater eius, dominus Balduinus de Burgo, eiusdem ducis consanguineus, dominus Henricus de Ascha et Godefridus, frater eius, Dodo de Cons, Cono de Monte Acuto et alii plures, quorum nomina non tenemus vel numerum. Hii 72 omnes uno et individuo comitatu pariter incedentes, vicesima Septembris die in provinciam que dicitur Osterich, ad locum qui dicitur Tollenburch, cum omni tranquillitate sani et incolumes pervenerunt. Est autem is locus, ubi Lintax fluvius imperii fines a regno disterminat Hungarie. Quo pervenientes, solliciti valde super his que Godescalco et suis legionibus dicebantur accidisse, deliberant quomodo cum salute in opere incepto possint incede¬ re, tandemque de communi placuit consilio ut, missa legatione ad regem Hungarie, instruantur plenius quenam causa fuerit, quare fratrum precedentium apud eos ita deperierit exercitus, et ut oportunitate inventa dominum regem de pace conveniant

1, 1-38 AA 2,1-2, p. 299-300. 1, 3 magnificus et illustris cf. 2, 1: illustris et magnificus. 4-5 ut predixi¬ mus] I, ch. 19-26 (casum lamentabilem cf. 2, 20, 28). 5-6 = 1, ch. 27-28. 6-7 = I, ch. 29-30. 13 (et passim) I Par. 12, 28: puer egregiae indolis; III Reg. n, 28 (cf. notes sur 1, n, 15 et 6, 15, 48) : adulescentem bonae indolis et industrium. Cf. 7, n, 52-53: perfectissime indolis adolescens (etc. passim). 18 = 1, 17, 30-31. 21 (et passim) sani et incolumes ("sains et saufs") : cf. Tob. 8, 15 : salvos et incolumes. Cf. 13, 17, 7.

1, 3 illustris et magnificus (= 2, i) BW 7 circa BW, vel citra n. W 10 perpetua a (Baldu)inus V2 12 dominus om. a 13 Engelrammus BW 13-14 Garnerus PC, Garnerius BW, Guarnerus V 14 Reinaldus BW 18 vel] aut BW 20 Hosteric BW 21 Tollemburch BW 28 deperierunt a 29 ut] ubi MP

2, 1-2

162 1096

30 et, omissis querelis veteribus, elaborent quomodo eis liber per Hungariam indulgeatur transitus, nam alias inire vias itineris cepti videbatur dispendium. Missus est ergo vir nobilis Godefridus de Ascha, Henrici frater, eo quod eiusdem regis a multis retro temporibus familiaritatem habuerat, cum quibusdam aliis 35 honestis viris et nobilibus, ut eiusdem legationis fungatur officio. Qui ad regem perveniens, depenso debite salutationis affatu, quod ei fuerat iniunctum fideliter exequens regi loquutus est in hec verba: 2.

5

10

15

20

Legatio eiusdem ducis ad Calemannum regem Hungarie per Godefridum de Ascha et responsum eiusdem regis ad eun¬ dem ducem.

“Vir illustris et magnificus dominus Godefridus Lotaringie dux et alii dei cultores qui cum eo sunt principes, divinis obsequiis mancipati, ad vestram nos direxerunt eminentiam, scire per nos cupientes quare fidelium populus, quorum reliquias in via repperimus nobis occurrentes, tantam apud vos, qui de numero fidelium dicimini, reppererunt inhumanitatem, ut tutius ad hostes quoslibet declinare potuissent. Quod si predicti 73 populi tanta fuit culpa, ut extremis suppliciis digna fuerit flagellari, qui me miserunt parati sunt eorum interitum equanimiter tolerare, nam quecumque ex merito pena infligitur minus ad iram provocat et maiore sustinenda est pacientia. Quod si secus est et absque ulla causa calumpniati estis innocentes, ut eos morti traderetis, non possunt illatam servis dei dissimulare miuriam, sed parati sunt fratrum sanguinem vindicare. Super his ergo vestra per nostrum ministerium expectant responsa, pro eorum forma animos habituri”. His dictis orandi fecit finem. Cui rex, suorum satellitum stipatus comitatu, in hec verba respondit: “Placet, vir amicitia¬ rum Godefride, cui meritis exigentibus iam pridem nostram contulimus gratiam, quod ad nos ingressus es, tum ut veterem renovemus amicitiam, tum ut apud tam discretum iudicem nostram astruamus innocentiam. Sumus equidem et de numero, ut dicis, fidelium, et utinam opere possimus implere huius nomi-

2, 1-68 AA 2, 2-3, p. 300-301.

2, 1 Cf. 1, 3. Cf. 1, 15, 126 (129).

30 liber om. V 36 affectu MP ut] in add. MP

2 = i, 11, 37. 11 Cf. 40. 23 ut dicis] 5-6.

13-14 — i, 18, 28.

17

32 incepti(-ta W)BW 35 fungatur legationis BW 2, 1-2 Lotaringie dux dominus Godefridus BW 8 14 sanguinem fratrum BW 15 misterium V 22-23

ut dicis et de numero tr. V

et de] et om. BW

2, 2 1096

163

nis virtutem; sed qui vos precesserunt, tam Petrum Heremitam 25 sequentes quam adherentes Godescalco quam qui in regni nostri liminibus castrum nostrum expugnare et ad nos violenter ingre¬ di nitebantur, nec re nec nomine Christi fuerunt sectatores. Nam cum primo Petrum et suos exercitus suscepissemus hospicio, bona que apud nos erant tam gratis quam precio illis 30 communicantes iusto, more serpentis in gremio et muris in pera male remuneraverunt hospites suos. Nam in extremis regni nostri finibus, cum iam pro collatis beneficiis grates tenerentur rependere, unam de urbibus nostris confringentes et populum qui in ea erat delentes penitus, cum eorum spoliis, gregibus et 35 armentis tanquam violenti predones abierunt. Godescalci vero expeditiones, tanquam a prioribus nichil omnino pertulissemus iniurie sine molestia et difficultate admisse, in medio regni huius rapinas exercere, inferre violentiam, incendia procurare et pro causis levibus stragem operari non verentes, delictorum suorum 40 enormitate dominum ad iracundiam provocaverunt. Nos quoque, subditorum ferre non valentes molestias, manum adhibui¬ mus, rei periclitanti remedium providentes. Unde et priorum exemplo deterriti, ne tercio tam detestabilium turmarum expe¬ riremur iniurias, consultius fore visum est a regni nostri limini45 bus deo plane odibiles arcere huiusmodi impiorum manipulos hominum quam iniurias ab eis et dampna pati enormia aut cum eis hostiliter decertare. Hec igitur apud te, virum prudentem et industrium, pro nostra excusatione sufficiat allegasse. Nam, vivit dominus, puram, sicut est, tibi edisseruimus veritatem”. 50 His dictis eosdem legatos precipit hospitaliter et cum multa honestate haberi, quousque, habito cum suis colloquio, ad predictos principes nuntios dirigat, responsa convenientia delatu¬ ros. Tandem missis de familiaribus suis aliquot cum legatis qui ad se venerant, duci et principibus in hec verba rescripsit: 55

Audivimus sane et fama referente lamdudum cognovimus quod princeps magnus, illustris et egregius merito apud tuos habearis et quod fidei tue sinceritatem et commendabilem animi constan¬ tiam etiam longe positi viri prudentes admirentur. Nos quoque,

27 = 1, u, 5.

29-30 = 1, 18, 60.

30-31 = 19, 7, 20-21; 20, 2, 5-6 et

22, 13, 53-55. La comparaison apparait au 12' siecle : Gratien, C. 13 q. 1, f pars, 11: non facile invenies qui tales hospites libenter suscipiant: mus in pera, ignis in sinu, serpens in gremio male suos remunerat hospites. On la trouve egalement chez Geoffroy de Breteuil, Ep. 32, Migne, PL 205, 861C et dans le Babio (237-238,

34-35 = 1, 7, 23-24. 40 (cf. 11) = 1, 9, 49 = 1 prol. 54. 55 (et 10, 17) = 1, 22, 11.

ed. Faral, 1948, cf. p. 32, note). 1.

45 = 1, 4, 23.

25 Godescalco adherentes BW 26 nostrum V2 38 pro V, om. cett. 41 non valentes ferre BW 43 interriti MP iam MP 47 Hoc a 50 cum om. MP 58 viri] et add. BW

74

164 1096

2, 2-3

nominis tui odore bono et operum tracti flagrantia, te, licet 6o absentem, colere proposuimus et propensius honorare. Sed et viros nobiles qui tecum sunt, zelo fidei christiane accensos, credi¬ mus pium habere propositum: unde et ea merita, quibus solent amici comparari, nolumus in nobis ociosa torpescere, sed omni¬ bus debitam impendere caritatem et fraterne dilectionis erga eos 65 operibus habundare parati sumus. Unde, quoniam ita se offert occasio, rogamus ut ad castrum nostrum Ciperon nomine presens 75 adesse velis, ut tecum possimus optata diu miscere colloquia et tuis desideriis congruum adhibere consensum. 3.

5

10

15

20

Colloquuntur adinvicem rex et nostri principes et datur Balduinus, ducis frater, regi obses transcursaque Hungaria et fratre recepto dux a rege muneribus multis honoratur.

Dux igitur, audita regis legatione habitoque suorum consilio, cum trecentis equitibus ex omni comitatu electis die prefixa ad locum pervenit destinatum, ubi ponte transito regem inveniens, ab eo benignissime et cum multa susceptus est honorificentia. Tandem post multam hinc inde sibi mutuo familiaritatem ex¬ hibitam placuit ut, datis obsidibus de numero nobilium electis, omni rancore deposito et pace plenius reformata, regni aditus duci et suis legionibus panderetur. Rex ergo, ut tantorum viro¬ rum legionibus intromissis fidem haberet pleniorem, ne forte occasione qualibet de virtute sua et numero confisi regnum turbare presumerent, dominum Balduinum, ducis fratrem, cum uxore et familia obsidem petit. Cui dux grato concurrens assen¬ su, fratrem legibus complacitis obsidem tradit et immissis legio¬ nibus regnum ingressus est. Porro rex, fideliter adimplens quod promiserat, per universas regiones, ad quas perventurus erat exercitus, lege precipit edictali quatenus rnsto precio, equo pondere, victui necessaria legionibus exhibeantur et rerum ve¬ nalium turbas proficiscentes forum perpetuo comitetur. Dux 76 vero per castra universa et seorsum et publice voce precipit edici preconia sub pena mortis et omnium publicationis bono-

3, 1-48 AA 2, 4-7, p. 301-304. 59 Eccli. 45, 20: incensum et bonum odorem; II Cor. 2, 15: Christi bonus odor 61 = 1, 9, 28. 62-63 (cf. 1,12, 13) = 13, 24, 22-23 et 8, 69-70, cf. 19, 2, 39-40 et 21, 6, 30-32. 3, 7 (et passim) Jerome, Ep. 13, 1: veteri rancore deposito. 16 (et passim) Leon le Grand, Ep. 8 (Const. Valent. 3),

sumus.

Migne, PL 54, 623 B : hac edictali lege proposita (Novell. 2.1, Cod. Theod. 2.31.1 et 10.10.31).

16-17 (= 12, 19-20) = 1, 18, 60.

59 (cf. 18, p: BW) fragrantia a 3, 20 precona N2M2P

62 purum a

19-20 = 1, 7, 49.

66 ut V2

Cyperon a

2, 3-4 1096

25

30

35

40

45

165

rum, ne quis rapinam, vim aut imuriam accedentibus ad exerci¬ tum audeat irrogare, sed fraterna caritate emptionum venditio¬ numque contractus celebrent in vinculo pacis, factumque est ita, previa domini misericordia, quod Hungariam transcurrentes universam nec in levi verbo mutuo se offenderunt. Rex vero proficiscentem exercitum equis pene passibus cum ingentibus suorum copiis, obsides secum deducens, ex latere sinistro comi¬ tabatur, paratus ut, siquid forte seditionis emergeret, per eius presentiam continuo sedaretur. Tandem vero ad Malevillam, de qua superius frequenter fecimus mentionem, pervenientes, in ripa fluminis Savoa, quousque transitus exercitui pararetur, consederunt. Compositis igitur ratibus, quia naves paucas et ad tantum transferendum populum minus sufficientes invenerant, traiectis mille loricatis equitibus, qui contra quaslibet hostium insidias ripam ulteriorem communirent ut translatus populus sedem inveniret quietam, certatim in partem oppositam se transferunt. Vixque plebs enavigaverat et de principibus non¬ nulli, et ecce rex cum ingenti suorum comitatu subitus affuit, dominum Balduinum et uxorem eius et alios simul obsides in manu domini ducis, sicut ab initio condictum fuerat, resignavit et donis uberibus tam dominum ducem quam reliquos honorans principes, reversus est. Dux vero traiectas sequutus expeditio¬ nes in ulteriorem ripam cum residuo principum et populi se contulit consequenter, veniensque apud Bellagravam, Bulgarie opidum de quo superius fecimus mentionem, ibi castrametatus est. Inde, compositis sarcinis et legionibus ad iter expeditis, Bulgarie silvas et late patentia nemora transcurrens, primum Niz, deinde Straliciam pervenit. 4.

In terram imperatoris nostre ingrediuntur legiones. Deseribitur introitus et Grecorum miseria significatur.

Conicere est ex his locis, que aliquando uberiores et omnimo¬ dis commoditatibus referte fuerunt provincie, quanta sit Greco¬ rum miseria et eorum debilitas imperii. Nam postquam, de¬ ficientibus apud Constantinopolim Latinis principibus, in eorum

4, 40-44 AA 2, 7, p. 304. - 45-62 FC 1, 6, 3, p. 154-156. 23 = 3, 21, 4-5. superius] 1, 27, 21-23.

26 — 1, 20, 35. 30 superius] I, ch. 18 et 19. 45 4, 2-3 Cf. 1 'Eracles-. 'Ia lascheste et la mauvestie de la

gent de Grece’.

21 rapinam aut iniuriam aut vim aliquam BW 25 se mutuo BW 27 V 31 Sanca BW 35 munirent BW 36 se in partem oppositam BW 37 populus (— }j) V 38 subito V 42 interiectas MP 44 apud om. BW Bellagravam VNC, Bellamgravam MP, Bellegraviam BW 4, 1 locis om. V 4 Constantipolim corr. V2 ducens

77

2, 4

i66 1096

potestatem sub primo Nicheforo, peccatis exigentibus, descendit imperium, statim barbare nationes, de Grecorum inbecillitate confise, in eorum provincias irruentes pro arbitrio suo regionis ceperunt tractare habitatores. Inter quas Bulgarorum gens in¬ culta, a tractu septentrionali egressa, a Danubio usque ad ur¬ io bem regiam et iterum ab eodem flumine ad Mare Adriaticum, universas occupaverat regiones, ita ut, confusis provinciarum nominibus et terminis, totus iste tractus, qui in longitudine habere dicitur iter dierum triginta, in latitudine vero decem vel amplius, Bulgaria dicatur, miseris Grecis ignorantibus quod hoc 15 ipsum nomen eorum protestetur ignominiam. Super Adriaticum enim Mare erat utraque Epirus, cuius alterius metropolis est Durachium, regnum olim viri strenui et admirabilis Pyrri Epirotarum regis; unde autem dux cum suo comitatu transiturus erat, due fuerant Dacie, Ripensis videlicet, quam a leva super 20 ripas Danubii transeuntes reliquerunt, et Mediterranea, per quam iter agentes et per urbes olim eximias Niz et Straliciam transeuntes percurrerunt. Erant et alie in eodem tractu provincie, Achaia, Thessalia, Macedonia et Tracie tres, que pari cum aliis involute sunt calamitate. Nec solum has predictas provin25 cias sua Greci amiserant mollicie, sed etiam postmodum, eodem Bulgarorum subiugato populo per Basilium, eorum imperatorem, in ulterioribus provinciis, et maxime que regnis exteris collimitant et per quas ad eos acceditur, in utraque videlicet Dacia, etiam hodie non permittunt habitatores introire vel 30 excoli regionem, ut, silvis et frutectis loca late occupantibus, nullam prestent introire volentibus habilitatem, maiorem ha¬ bentes in viarum difficultate et veprium armatura quam in propriis viribus resistendi fiduciam. Eodem modo et Epirum Primam, que a Durachio habet initium et usque ad montem, qui 35 cognominatur Bagularius, itinere dierum quattuor protenditur, per quam omnes alii transitum habuerunt principes, desertam et habitatoribus vacuam relinquunt, ut accedere volentibus nemora deserta et invia et alimentis carentia repagulorum vice prebeant impedimentum. 40 Predictam igitur Daciam Mediterraneam, que alio nomine Mesia dicitur, dominus dux cum suis percurrens legionibus et exsuperatis claustris que vulgo dicuntur Sancti Basilii, ad loca 5

9-10 = 1, 9, 62.

23 tres] Cf. 23, 21.

33 Eodem modo] Cf. 15 et suiv.

7 provincias eorum BW suo V2 10 usque ad BW 17 Pyrri 18 Ubi BW 18-19 erat transiturus BW 23 Achaia BW, Archadia VpC 24 provincias predictas BW 26 per ... imperato¬ rem V2 28 ad om. MP 30 fructectis VN 34 Duratio V 35 cognominabatur Bulgarius BW 40-41 que ... dicitur V2 42 Sancti V2

VBW, Pirri (3C

78

2, 4-5

i67

planiora et alimentorum copiam ministrantia descendens, Philipopolim usque ad nobilem et copiosissimam urbem pervenit. 45 Ubi cognito quod dominus Hugo Magnus, domini Philippi Fran¬ corum regis frater, cum quibusdam aliis nobilibus ab imperato¬ re detineretur in vinculis, missis sub omni celeritate nuntiis, litteris et viva voce monet et rogat diligentius quatenus predictos viros, eiusdem peregrinationis votum habentes et sine culpa 50 vinculis mancipatos, solutos abire permittat. Predictus enim vir illustris, quasi primus omnium iter aggressus, transcursis Alpi¬ bus in Italiam descenderat, et inde in Apuliam perveniens cum exiguo comitatu mare transiens apud Durachium substiterat, eos qui subsequebantur expectans, non veritus quod in regno 55 Grecorum, qui christiana professione censeri dicebantur, sibi suisque aliquid sinistri occurreret; ubi a preside regionis vinctus et cathenatus, ut imperatori traderetur pro arbitrio tractandus, translatus est. Sic igitur eum apud se tanquam predonem aut homicidii reum imperator detinebat in carcere, principum qui 60 subsequi dicebantur expectans adventum, quatenus, si prospere accederent, eorum gratia eum solvisse videretur, sin autem, perpetuis eum compedibus manciparet. 5.

Dux legatos ad imperatorem dirigit ut Hugonem Magnum et alios nobiles solvat, quos detinebat in vinculis; universa regio prede exponitur et tandem nostri Constantinopolim perveniunt.

Preerat autem per idem tempus Grecorum imperio vir ne¬ quam et subdolus Alexius nomine, agnomine dictus Connino. Qui cum esset in imperiali palatio a domino Nicheforo cogno¬ mento Botoniath, qui tunc in sceptris agens principabatur, plu5 rimum honoratus et megadomestici dignitate, quem nos maio¬ rem senescalcum appellare consuevimus, fungeretur et officio, ab imperatore secundus, contra dominum et benefactorem suum maliciose recalcitrans, quinto vel sexto anno antequam populus noster accederet depulso domino imperium invaserat et detine10 re presumebat violenter occupatum. Missi ergo domini ducis legati ad imperatorem accedentes, predictum nobilem virum cum sociis suis, sicut eis fuerat iniunctum, instantissime postu-

5, 10-32 AA 2, 8-9, p. 304-305. 56-57 = 10, 29, 40, cf. 15, 17, 32 (18, 9, 61).

58-59 = 1,13, 27.

5, 4

= x, 6, 12.

44 usque ad VMPC, usque NBW 54 sequebantur BW 56 occur¬ 57 pro arbitrio tractandus traderetur BW 58 ergo BW 62 eum perpetuis BW 5, 4 Botoniath VN, Boroniath MP, Bothoniath a

rent MP, corr. P

2, 5-6

i68 1096

lant absolvi; quod cum eis ab eodem imperatore precise negare¬ tur, ad nostras expeditiones, que iam Adrianopolim pertransie15 rant, ibi residentes in pascuis, reversi sunt. Postquam vero, eisdem referentibus nuntiis, dux et alii principes quod nequaquam predictos nobiles vellet imperator absolvere cognoverunt, de communi consilio universam illam regionem legionibus suis exponunt ad predam, cumque per octo dies ibi moram fecissent 20 continuam, universa depopulati sunt. Quod audiens imperator nuntios ad eundem ducem dirigit, rogans ut a preda desistat eius exercitus et nobiles, quos repetierat, recipiat expeditos. Cui verbo dux libenter acquiescens, preda suis inhibita, pacatis legionibus Constantinopolim pervenit, ubi ante urbem, in manu 25 robusta et copioso exercitu, fixis tentoriis castrametatus est. Occurrentes autem predicti nobiles viri, dominus videlicet Hugo Magnus, Drogo de Neella, Willelmus Carpentarius, Clarenbaldus de Vendoliolo, extra urbem in castra ducis se contulerunt, gratias pro sua liberatione soluturi. Quos cum multa caritate et 30 debita honorificentia susceptos benigne habuit secum aliquam¬ diu, eorum molestiis, quas pertulerant preter merita, fraterne compatiens. 6.

5

10

80

Imperator ad se ducem invitat, ille renuit introire, graves inter eos oriuntur inimicitie; fraude imperatoris ducis transfertur exercitus ad locum angustiorem.

Interea vix mutuos dissolverant amplexus et alternis erant confabulationibus recreati, cum ecce imperatoris adsunt nuntii, monentes ut ad dominum imperatorem cum paucis dux introire festinet. Dux vero, habito consilio, illuc ire distulit, unde indignationem plurimam concipiens imperator, forum rerum vena¬ lium legionibus, que cum duce advenerant, interdixit. Porro principes, populi videntes indigentiam et alimentorum defec¬ tum, rursum de communi consilio per suburbana longe lateque cum ingentibus armatorum copiis discurrentes, greges et armenta undique contrahunt et alimentorum omnimodam in castra referunt opulentiam, ita ut usque ad sacietatem minores etiam habundarent. Videns igitur imperator regionem univer-

6, 1-36 AA 2, 9-n, p. 305-306.

24-25 (et passim) Ex. 6, 1: in manu robusta, et 32, 11: in fortitudine magna et in manu robusta -, Ier. 32, 21: in manu robusta et in brachio extento. Cf. 1 prol. 95. 1 Mach. 16, 5 : exercitus copiosus (16, 7: equitatus ... copiosus nimis). 1, 7, 23-24. satietatem.

6, 9-10 =

11 (= 7, 12, 18-19 et *5> 31 et l8> l8> 67) Is. 66, 24: usque ad

18 regionem illam MP extra] econtra a

27 Carpenterius V

28 Vendolio BW

81

2,6-7 1096

25 xii

15

20

25

30

35

i6q

sam prede et incendiis expositam, timens ne deterius etiam aliquid contingeret, iterato commercium restitui precepit, cumque Nativitatis dominice dies immineret' sollempnis, decreve¬ runt apud se religionis intuitu per illos dies quattuor nostri principes ab omni preda et qualibet miuria manus cohibere. Quibus in omni quiete et tranquillitate peractis, affuit imperato¬ ris nuntius, monens verbis pacificis et tamen in dolo ut, ponte transito qui est iuxta palatium quod appellatur Blaquernas, legiones suas transferant, in palatiis, que super littora Bosfori erant plurima, hospitaturi. Potuit autem facile persuadere, nam instantis maxima erat importunitas hiemis et pluviarum intem¬ peries inaudita, ita ut eorum papiliones vix possent cohibere stillicidia, unde et victus et suppellex omnimoda de madore iugis aque corrumperentur et putrescerent. Sed nec homines nec iumenta nec ceterorum quelibet animantium vim algoris pene¬ trabilem et nivium crebram, immo pene continuam, non pote¬ rant diutius tolerare asperginem importunam, quibus omnibus supra vires angebantur incessanter. His autem etsi verbo com¬ pati videretur imperator, longe tamen alia mens eius erat et eo tota eius properabat intentio ut, legionibus in locis angustiori¬ bus collocatis, minorem evagandi haberent licentiam et ipse eas pro arbitrio cohibendi maiorem reciperet potestatem. Quod ut plenius intelligatur, de situ predicte urbis aliquid est interse¬ rendum. 7.

Descriptio situs urbis Constantinopolitane. Dux legatos ad imperatorem dirigit; exercitus noster a Grecis ex inproviso sustinet insidias.

Mare Ponticum, quod ab adiacente regione nomen accepit, predicte civitati a parte septentrionali positum est, ab eadem triginta distans miliaribus. A quo in modum fluminis per quasdam angustias in austrum descendit quedam eius portio, que, 5 spacio ducentorum triginta miliarium decurrens in directum, inter Sexton et Abidon urbes antiquissimas, quarum altera in Europa est, altera in Asia, in nostrum Mare labitur Mediterra¬ neum. Que influxio, a predicto mari transfusa, postquam trigin¬ ta miliariis a primis faucibus, unde habet introitum, continuo 10 tractu descendit, sinum facit in partem occidentalem, cuius

7, 54-73 AA 2, 11-12, p. 306-307.

19

= 1, 27, 33-34.

21-22 = 7, 55-56.

6, 14 precipit e precepit V2

20 Blaquernas V2P2BW, ablaquernas Vp, 25 omnimoda supellex BW 28 non poterant VpC, non dei. V2, om. BW 30 super MP incenssanter N, incessanter angebantur BW 33 haberent evagandi BW 7, 6 Abydon V alaquernas C

82

170 1096

2,7

longitudo est ad miliaria quinque vel sex, latitudo vero quasi unius. Hoc autem ita angustum mare, quod a Pontico in Medi¬ terraneum per ducenta et triginta miliaria protenditur, Bosforus, Propontis sive Ellespontus appellatur. Quod autem ita sit, 15 Solinus in septimo decimo De Mirabilibus testatur, ita dicens: Quartus Europe sinus Ellesponto incipit, Meotis ostio termina¬ tur, atque omnis hec latitudo, que Europam Asiamque dividit, in septem stadiorum angustias stringitur. Hic est Ellespontus, quem Xerxes ponte navibus facto permeavit; tenu{i)s deinde 20 europus porrigitur ad Asie urbem Priapum, qua magnus Alex¬ ander potiundi orbis amore transcendit et potitus est. Inde diffu¬ sus equore patentissimo rursus stringitur in Propontidem: mox in quingentos passus coartatur fitque Bosporus Tracius, qua Da¬ rius copias transportavit. Horum autem cause nominum a vete25 ribus poetarum fabulis videntur deducte. Nam Bosforus ideo dicitur, quod Iupiter Europam, Agenoris filiam, in bovis effigie assumpta trans illud mare legitur deportasse, Ellespontus au¬ tem ab Elie, Frixi sorore, que super arietem cum eodem fratre suo nichilominus dicitur transfretasse, verbo autem vulgari dici30 tur Brachium Sancti Georgii, Europe Asieque limes. Cuius illa est longitudo quam diximus, verum latitudinis non est usque¬ quaque modus idem, nam pro adiacentium situ et dispositione regionum nunc ad unius contrahitur miliarii spacium, nunc per triginta vel amplius diffunditur. Sinus autem predictus, tendens, 35 ut premisimus, in occidentem, portus est, inter eos quos orbis habet commoda statione famosissimus. Infra quem et Bosforum in angulo quodam sita est predicta civitas, olim dicta Bizantium, a Pausania Sparciatarum rege prius condita, iuxta id quod in tercio libro Pauli Orosii continetur, locus ignobilis et inter 40 urbes Traciarum quasi novissima; nunc, ampliatoris Augusti feliciore insignita vocabulo, princeps provinciarum facta est et imperii familiare domicilium, Rome seniori et nomen invidens

7, 16-24

Solin, Collectanea 12, 1-2, ed. Mommsen, p. 77, 13 - 78, 2.

27-29

Cf. Ovide, Met. 2, 833-875. diximus] 13.

35

Cf. Ovide, Fasti 3, 849-876.

38-42

ut premisimus] 9-10.

25-27 31

Orose, Hist. 3, 13, 2, CSEL

5, p. 163, 18 - 164, 3 (Spartanorum) (41 = 1, 9, 52-55).

11

milia M2P

14

P

15

Propontis om. V

bus PC, Memorabilibus BW

19

Mirabilibus V, Numerabili¬

quem] hac ed. p. 77, //, cf. app. cr.

tenuis correxi, tenus codd. omnes (idem ss. V2), tenus ...

20

21 potiundi 23 coartatus.

BW, tenuis deinde euripus ed. p. 77, 16 (cf. app. cr.: europus)

22

VNBW, portendi MP, petundi C Hicque est Bosforus BW BW

37

Bisantium

prerogativa(m) cett. amplioris corr. N2

V

Thracius N

38

a

Proponti///dem V quas corr. N

Pausania

...

39

ponto

Priapum om.

31

longitudo est

continetur V, post 45

40 urbes Traciarum VNC, Traciarum 42 seniori BW, senioris VpC

urbes MPBW

83

2, 7-8 1096 45

50

55

1097

60

65

70

I7I

et dignitatis prerogativam, formam habens trianguli trium inequalium laterum. Cuius primum latus ab eo angulo, qui inter portum et Ellespontum continetur, ubi est ecclesia Sancti Georgii, que dicitur Mangana, usque ad palatium novum, cui nomen Blaquernas, secus portum directe protenditur, alterum vero ab eodem Sancti Georgii monasterio usque ad Auream Portam secus Ellespontum ducitur, tercium vero ab eadem porta usque ad predictum palatium Blaquernas per campestria, muris, turri¬ bus et antemuralibus insigne, protenditur. Portum autem flu¬ vius quidam ingreditur, estate quidem modicus, sed hieme aquis pluvialibus solet fieri torrentior, pontem habens supra se posi¬ tum; quem pertransiens nostrorum exercitus, inter Ponticum Mare et Bosforum et portum, in editiciis, que in ipso Bosfori littore erant plurima, hospitandi gratia se contulerant. Dumque ibi moram facerent, reliquorum principum expectantes adven¬ tum, dux frequentibus imperatoris sollicitabatur legationibus ut ad eum introiret; qui suspectam habens eius familiaritatem et colloquium reformidans, ad eius vocationem accedere vereba¬ tur. Videns tamen quod omnino esset indecens et contra disci¬ plinam honestatis si non aut in persona propria veniret aut saltem pro se idoneos mitteret responsales, nobiles viros domi¬ num Cononem de Monte Acuto, dominum quoque Balduinum de Burgo et Henricum de Ascha ut se excusatum haberent ad eundem dirigit imperatorem. Qui videns domini ducis constan¬ tiam et quod eum ad se nullatenus posset evocare, iterum venalia interdicit. Sed neque sic constantis viri animum potuit emollire; unde manum aggravans misit occulte sagittarios, qui navibus invecti ad eam partem, in qua dux castra locaverat, pervenientes, summo mane in ipso diei crepusculo multos ex nostris, qui ad mare exierant et qui de fenestris speculabantur, sagittis confoderunt, plurimos interficientes. 8.

Iterum ante urbem exercitus revertitur et ingens pugna committitur, Grecorum fit strages maxima.

Quod postquam duci nuntiatum est, convocatis populi primo¬ ribus, de communi consilio fratri precipit ut assumpta parte

8, 1-41 AA 2, 12-13, p. 307-308.

55-56 = 6, 21-22.

69 I Reg. 5, 6: adgravata est ... manus domini super

Azotios; Iud. 1, 35: adgravata est manus domus Ioseph, cf. Iob 23, 2.

43 prerogativa MP 46 Magana BW 48 Portam Auream tr. V 50 per VBW, pro pC 57 faceret MP 58 sollicitabatur imperatoris BW 61-62 honestatis disciplinam BW 62 si ... ait. aut om. V, in propria veniret aut (sic) V2 67 nullatenus ad se BW 8, 1 primoribus populi BW

84

172 1097 5

10

15

20

25

30

35

2, 8

militie properet pontem occupare per quem transierant, ne in illis angustiis intercepti gentis sue dispendia patiantur. Ille vero inpiger quingentos sibi assumens loricatos, ad predictum pon¬ tem properus festinat et occupat violenter: iam enim non solum illi, qui in navibus descenderant, hostes se exhibebant, verum universa civitas contra eos hostiliter armabatur. Nostri vero, cognoscentes studiose et ex industria paratos sibi adversarios et iam cives universos in eorum perniciem ad arma convolare, igne subposito universa palatia, in quibus hospitati erant, tractu continuo per sex aut septem miliaria tam privatorum quam imperialia succenderunt. Deinde strepentibus lituis, cornicinum admonitione ex diversis partibus, ad quas gratia hospitandi se contulerant, conglobati ducem, qui iam dispositis aciebus ad pontem maturabat, armis correptis precipites sequebantur. Ve¬ rebantur enim plurimum qui rei militaris maiorem habebant experientiam, ne ponte ab hostibus occupato in locis angustiori¬ bus reperti facilius gravarentur, unde cum tanta instantia, vix expectatis peditum manipulis, omnis illuc equitum manus con¬ venerat. Sed precurrens dominus Balduinus, ducis frater, ut prediximus, pontem invitis hostibus violenter preoccupaverat et eis abactis et conversis in fugam ulteriorem ripam fluminis nostris vendicaverat. Dux igitur et universus exercitus, cum sarcinis et omnimoda suppellectile sua sine difficultate trans¬ euntes, rursus ante urbem in locis liberis et late patentibus constiterunt, ubi habito conflictu inter ecclesiam sanctorum martyrum Cosme et Damiani, que hodie vulgari appellatione dicitur Castellum Boamundi, et palatium novum quod dicitur Blaquernas, quod in angulo civitatis iuxta portum situm est, circa horam vespertinam interfectis innumeris nostri Grecos, pondus belli amplius sustinere non valentes, infra urbem se recipere compulerunt, nostri vero, campo viriliter obtento, tanquam victores in loco ad id congruo castrametati sunt, et fortasse rursum irruentibus civibus congressio periculosior et strages amplior subsequuta foret, odio ministrante fervorem, nisi nox irruens mutuis finem imposuisset certaminibus. Hic primum patuit et sine hesitatione factum est manifestum, qua intentione predictus nequam imperator castra transferri prece-

8, 9 = 16, 20, 45-46.

6 properans MP

21-22 ut prediximus] 4-6.

10 convolasse BW

16 maturbat corr. N2

20

expectatis ... manipulis VP2, expectantes ...

manipulis pC, expectantes ...

manipuli C2, expectantes ... manipulos BW

22 preoccupaverat V, occupa¬ 31 vespernam V 33

25 post sine deletum est omni V coegerunt BW 39-40 preceperit BW

verat cett.

85

2,8-10 1097

4°

173

perat, videlicet ut suspectum populum in illis locorum angustiis quasi infra quedam repagula coherceret. 9.

Populus ad arma convolat, regionem depopulatur univer¬ sam: ingens fit in castris victualium opulentia.

Postera demum luce terris reddita, edictum est publice ut ad arma populus consurgeret et pars sub certis ducibus deputatis universam perlustraret regionem et alimentorum, quorum im¬ perator commercium interdixerat, copias vel violenter vel cum 5 precio conportaret, gregibus et armentis, frugibus et universis alimentorum generibus non parcentes, pars vero cum duce et quibusdam aliis magnatibus ad tutelam castrorum in exercitu remaneret. Fraudem enim imperatoris et suorum compertam habentes, contra eius muscipulas quanta poterant se armabant io cautela. Factum est igitur ut qui pabulatum egressi sunt, sex diebus continuis cum ingenti tam equitum quam peditum mul¬ titudine suburbana per circuitum usque ad LX miliaria confrin¬ gentes, tantam alimentorum in castra die octava contulerunt copiam, ut amplius esset opinione hominum et vix gregum et 86 15 armentorum, vehiculorum quoque et iumentorum turbas ante se trahere possent.

10. Nuntius Boamundi ad ducem accedit, ne cum imperatore conveniat deposcit; responsum ducis ad Boamundum. Dum hec vero in castris aguntur, ecce domini Boamundi nuntius presens ante ducem astitit, predicti principis litteras deferens in hec verba: Noveris, virorum optime, quod tibi contra feram pessimam et cum homine nequam incumbit negocium, 5 cuius propositum est semper fallere et omnem Latinorum natio¬ nem usque ad mortem modis omnibus persequi, et quod de eo recte sentiam, tuo quoque aliquando approbabitur iudicio: novi enim Grecorum maliciam et odium adversus Latinorum nomen perti¬ nax et obstinatum. Cede ergo, si placet, urbe relicta ad partes 10 Adrianopolitanas vel circa Philipopolim et legiones tibi a domino 9, 1-16 AA 2, 14, p. 309. 10, 1-26 AA, 2, 14, p. 309. 40 Cf. 4, 8, 64. 9, 1 Cf. Virgile, Aen. 8, 170: lux ... terris se crastina 5 (et 14-15) = 1, 7, 23-24. 14 = 21, 24, 30, cf. 8, 13, 41 et 21, n, 14-15 = 5. 10, 4 Gen. 37, 20 et 33: fera pessima devoravit (comedit)

reddet. 8.

eum.

MP

40 illis ... angustiis V, illa ... angustia cett. 9, 1 Postea a terris om. 10 fuerant BW 12 suburba corr. V2 13 contulerant BW 10, 9 Cecede V 10 Adrianopolitanas (cf. /, 14) V, Adriopolitanas V2

cum cett., cf. Alb. Aquens. 2, 14, Recueil IV, p. p/ (c) et p. /20. V2pC, Philippolim V, Philippopolim BW

Philipopolim

174 1097

2,10-11

commissas in locis uberibus alimentis et ocio precipe recreari. Ego autem auctore domino circa veris initium festinus adero, consilium et auxilium fraterna caritate tanquam domino meo contra impium Grecorum principem ministraturus. Perlectis igi15 tur litteris et earum tenore plenius intellecto, de communi principum consilio litteris et viva voce respondit in hec verba: Novi, dilectissime frater, et fama referente pridem edoctus sum quod odio inexorabili Grecorum astucie populum semper nostrum persequi ardentissime studuerint, et siquid michi defuit prius ad 20 scientiam, cotidie per experimentum addisco plenius; nec dubito quin iusto zelo adversus eos movearis et de illorum nequicia recte sentias. Sed dei timorem habens pre oculis et propositum meum considerans, arma infidelibus debita in populum convertere Chri¬ stianum reformido. Adventum tamen tuum nobis desiderabilem et 25 aliorum principum deo devotorum presentiam avidissime deo amabilis, qui nobiscum est, expectat exercitus. 11.

Imperator misso filio Iohanne Porfirogenito et dato obside ducem ad se invitat; dux ad eum ingreditur, eum imperator adoptat, pax inter eos reformatur.

Imperator igitur cum suis familiaribus et domesticis anxius plurimum, tum quia totam regionem prede videt expositam, suorum gemitus et lamenta non perferens, tum quia domini Boamundi affuisse legationem eumque in proximo venturum 5 cognoverat, iterum nuntiis suis dominum ducem ut ad se ingre¬ diatur sollicitat, timens ne, si conveniant qui venturi erant principes antequam ducem sibi reddat placabilem, in eius rui¬ nam unanimiter consentiant. Instat ergo propensius ut sibi ducis prius reconciliet animum, monens et exhortans attentius 10 ut, recepto filio suo Iohanne Porfirogenito, quem ei pro obside dirigebat, ad se sine aliquo mentis scrupulo ingrediatur. Placuit ergo verbum principibus et recepto per Cononem de Monte Acuto et Balduinum de Burgo, viros nobilissimos qui ad hoc missi erant, imperatoris filio et diligenti custodie in manu fratris 15 deputato, ipse assumptis reliquis principibus, fratre super exer-

11, 1-40 AA 2, 15-16, p. 309-311. 11 =16, 19.

17 (et 2, 55) = 1, 22, 11.

22 (et passim) Ps. 13, 3 et 35, 11, 7 (et passim)

2 (Rom. 3, 18): non est timor dei ante oculos eius (eorum).

Gen. 43, 14: deus ... faciat vobis eum placabilem; Lev. 19, 5 : immolaveritis hostiam ... domino, ut sit placabilis-, Is. 61, 2: annum placabilem domino.

11

uberibus generaliter]

earumque BW runt VW

prius defuit BW

Porphirio genito C

(cf. 4 rubr. 19, app. cr.) V 15 19 ardentissime persequi V studue¬ 11, 6 sunt BW 10 Porforogenito BW,

uberrimis

18 semper V2

87

2,11-12 1097

i75

citum ut eius curam haberet relicto, in urbem ingressus impera¬ tori diu desideratam suam obtulit presentiam. Quo cum multa honorificentia, astantibus illustribus et virum, unde multa au¬ dierant et ex parte cognoverant, intueri volentibus, recepto et 20 principibus, qui cum eo advenerant, prout eorum dignitas depo¬ scebat et honoratis salutatione et ad pacis osculum similiter admissis, de eorum incolumitate querit diligentius et nomina singulorum percurrens ut eorum sibi gratiam compararet, sin¬ gulis affabilem se prebuit et benignum. Tandem vero ducem 25 conveniens, his eum verbis alloquitur: “Audivit imperium no¬ strum, dux dilectissime, quod apud tuos princeps sis potentissimus, et pietatis propositum, quod studiose prosequeris devotio¬ nis fervore armatus commendabili, non habet incognitum, quod¬ que potius est, constantis animi et sincere fidei virum te fama 30 celebris longe lateque predicat, unde et multorum, qui te presentem non viderunt, morum elegantia id exigente gratiam meruisti. Quapropter nos etiam te totis caritatis visceribus amplecti volentes et honorare propensius, in filium hodie, presentibus sacri palatii nostri magnatibus, te adoptare decrevi35 mus, imperium nostrum in tua potestate ponentes, ut per te a facie presentis et affuture multitudinis illesum manere possit et incolume”. His dictis eum vestibus indutum imperialibus, adhi¬ bita iuxta morem curie sollempnitate quadam, que in huiusmodi arrogationibus fieri solet, secundum regionis morem adopta40 vit in filium, pace et gratia utrinque plenius reformata.

12. Dux, muneribus cumulatus, sumpta ad tempus licentia egreditur. Rerum venalium forum exhibetur. Ducis legiones Bosforum transeunt, in pago Calcedonensi castrametate. Quo facto, apertis thesauris suis tam domino duci quam eius consortibus dona ingentia in auro, gemmis et olosericis et vasis

12, 1-30 AA 2, 16-17, p- 311-312. 21 ( = 15, 19-20, et passim) Cf. Augustin, Contra litteras Petiliani 2, 23, 53, CSEL 52, p. 51, 29-30: cui pacis osculum inter sacramenta copulabatis, et Serm. 227, Migne, PL 38, 1101: osculantur se Christiani in osculo sancto: pacis signum est.

31 ( = 17, 4) Cf. 1, 7, 82-83.

32 (— 9, 13, 56 et 10, 29, 42-43) Augustin, 33 = 14, 8 et 18,

De gestis Pelagii 25, 49, CSEL 42, p. 103, 7: viscera caritatis. 12.

35-36 ( = 6, n, 46-47, et passim) Gen. 6, 13 et Deut. 2, 21 (et passim, cf. 12, 1 Matth. 2, 11: apertis thesauris

8, 5, 10-11 et 24, 36-37): a facie eorum.

suis obtulerunt ei munera (= Epiphania domini, antiphona 3 ad Laudes).

18 illustribus] viris add. BW virum om. BW 23 perquirens BW 24 se affabilem MP 26 principes BW 35-36 in facie MP 36 affuture P2BC, afuture W, a future Vp 37 vestibus ... 39 solet V2 40 plenius om. a

88

2, 12

176

1097

5

6

1

14 V

10 .

15

20

III 1097

25

30

35

preciosis, hominum estimationem tam operis elegantia quam dignitate materie penitus excedentia, pro sua liberalitate contu- 89 lit, ita ut, usque ad supremum muneribus cumulati, et divitia¬ rum incomparabiles copias et principis admirarentur munificen¬ tiam. Nec semel tantum erga ducem tanta functus est liberalita¬ te, sed ab Epiphaniorum die usque ad Ascensionem Domini singulis ebdomadibus quantum duo viri fortes auree monete poterant in humeris sustinere, de ereis vero denariis X modii, de imperiali palatio ei ministrabantur, que tamen omnia, nichil sibi faciens residui, nobilibus et populo, prout cuique videbatur necessarium, liberaliter erogabat. Egressi ergo a domino impera¬ tore, sumpta ad tempus licentia, in castra reversi sunt, unde Iohannem, imperatoris filium, quem usque ad domini ducis reditum obsidem in castris detinuerant, cum honesto comitatu ad patrem remiserunt. Imperator vero, edicto publice manifestato, 24> 38; x9> i8> x9usque ad supremum.

21 = 1, 7, 49. patres nostros et plebem.

6 = 15, 19, 29-30.

22 = 14, 38, cf. 15, 22. 28-29 = 1, 22, 42-43.

12, 10 in V, om. cett.

27 (et passim) Act. 13, 17: 30-34 = 16, 19, 30-34.

13 ergo VNB, igitur MPC, vero W

manifestato NBC, manifesto VMPW /, 8-9.

5 (= n, 25, 60) Sap. 4, 19:

19-20 (= 3, 16-17) = 1, 18. 6°.

18

sub correxi coli. 21 et20; 4, 22, iS et j,

21 in castris nichilominus tr. V voce preconia VNMCW, voce 31 secentorum BW 32 Martiani BW

precona N2M2P, preconia voce B 34 locus ...35 distans V2

2, 12-13 1097

40

177

gentibus trahebantur ter vel quater in die ad urbem ire regiam et ad castra redire sine difficultate poterant. Quod autem matu¬ rius ducis exercitum transfretare persuasionibus suis compulerat, non de fidei sinceritate processit, sed fraude solita ducem circumvenit, ne aliis advenientibus eius copie possent admisceri: nam et reliquos, qui postea subsequuti sunt, eodem artificio singillatim transire compulit, ita ut nunquam duo simul ante urbem fuerint exercitus.

90

13. Boamundus accelerat, describuntur nobiles qui eum se¬ quuntur. Imperator occulte ei parat insidias. 1096

25 XII

Interea dum hec circa Constantinopolim per imperatorem et dominum ducem sic geruntur, dominus Boamundus, Roberti Guiscardi filius, princeps Tarentinus, qui ante ingruentem hie¬ mem cum suo exercitu Adriaticum Mare transiens Durachium 5 usque pervenerat, per deserta Bulgarie, suos, qui eum subseque¬ bantur, operiens, pedetentim accedebat. Adheserant porro ei et eius castris se adiunxerant tam de Italia quam de aliis provin¬ ciis viri nobiles et potentes plurimum, quorum ad perpetuam memoriam numerum et nomina ex parte comprehendimus: 10 Tancredus, Willelmi marchionis filius, Ricardus de Principatu, filius Willelmi Ferebrachia fratris Roberti Guiscart, Rainulfus, frater eius, Robertus de Anxa, Ermannus de Carni, Robertus de Surda Valle, Robertus, filius Turstani, Hunfredus, filius Rodulfi, Ricardus, filius comitis Rainulfi, et comes de Rosignolo cum 15 fratribus suis et Boellus Carnotensis, Alberedus de Cagnano, Hunfredus de Monte Scabioso. Hii ergo omnes domini Boamundi vexilla sequuti usque ad urbem Castoream, ubi dominice Nativitatis dies celebres egerunt, pervenerant. Ubi, quoniam a civibus venalia populo pretereunti non exhibebantur, compulsi 20 sunt greges et armenta et cetera victui necessaria rapere violen-

13, 1-6 cf. AA 2, 18, p. 312. - 1-16 GF 1, 4,1-2, p. 147-155 (Hili, p. 7-8) = BD 1, 12, p. 20-21. - 16-28 GF 1, 4, 3-5, p. 156-160 (Hili, p. 8) = BD 1,16-17, p. 22-23.

37 = 1, 9, 62.

13, 9 Cf. 1, 17, 30-31.

20 = 1, 7, 23-24.

37 ire om. BW 39-40 compulit (= 4)) BW 40-41 circumvenit 43 sigillatim NC 13, 3 Guiscardi VW, Guischardi PB, Giscardi NM, Gischardi C 9 ex parte V2 10 marcionis V 11 ducem BW

Ferebrachia VBW, Ferrebrachia NC, Brachia MP PC, Giscart NM, Guiscardi W, Guischardi B

Guiscart V, Guischart

12 Hermannus B, Hereman-

13 Surda Valle pBC, Surde Vallae W, Surdesvals V 14 Ranulfi PC et om. V Rosignolo V, Rosinolo p, Rosilino C, Russilun BW 15 eius BW et om. V Boellus V, Boelus PC, Boelleis Carnotensi BW 16 Hunfredus] filius eius add. BW omnes om. V 19 venelia V preterunti V exhiberentur V nus W

Charni BW

Radulfi a

91

2, 13-14

178

1096 1097

25

30

35

40

ter et dampna locorum habitatoribus, qui eos tanquam hostes abhominabantur, inferre, inde progressi in regione uberrima, cui nomen est Pelagonia, castrametati sunt. Ubi audientes quod in vicino erat municipium solis hereticis habitatoribus refertum, illuc sub omni celeritate contendunt et castrum violenter occu¬ pantes, succensis editiciis, opidanis quoque partim gladio, partim consumptis incendio, predam universam et opima inde retulerunt spolia. Imperator vero, predicti domini Boamundi audiens adventare legiones, primiceriis exercituum suorum, quos in eisdem regioni¬ bus gratia hiemandi collocaverat, clam precipit ut usque ad Bardarium fluvium cum universis illarum regionum copiis ex latere sine intermissione prosequantur, ut, si forte eis conve¬ niens daretur occasio et ita oportunitas se offerret, nocte vel interdiu, clam sive aliter exercitum procedentem temptarent fatigare: suspectissimum enim domini Boamundi habebat in¬ troitum, nam tam ab eo quam ab eius patre multas et sepius passus fuerat iniurias. Verumtamen, sicut vir erat subdolus, potens simulare et dissimulare propositum, missis quibusdam nobilibus ex suis domesticis ad eundem virum egregium, verbis pacificis ei loquutus est in dolo, temptans si quo modo eum posset decipere. Erat autem verborum, que tam viva voce quam litteris per nuntios porrexerat predictos, tenor huiusmodi:

14. Epistola imperatoris Alexii ad Boamundum. Irruit clam 92 imperatoris exercitus in castra Boamundi, capitur quidam qui imperatoris maliciam detegit.

5

Compertum habet et nullatenus dubitat nostrum a deo protec¬ tum imperium quod magnus et potens princeps sis et egregius, magnifici quoque et prepotentis et industrii principis filius, teque hactenus, meritis tuis id exigentibus, carum semper habuimus et acceptum, licet te presentem non inspexerimus, et nunc, quoniam ad servitutem dei et pietatis obsequia accinctum te et eiusdem peregrinationis cum ceteris deo devotis principibus consortium

14, 1-16 Dolger no. 1197. - 22-39 GF 1, 4, 6-7, p. 160-163 (Hili, p. 8-9) = BD 1, 17, p. 23. 33 ( = 14, 15, et passim) II Mach. 3, 26 et 9, 4 (Act. 12, 5, et passim): sine 40-41 — 1, 27, 33-34. 14, 4-5 ( = 12, 14, 20-21 et 20, 13, 24-

intermissione.

25) Salluste, Iug. 12, 3 et 108, 1: carus acceptusque.

22 regionem uberrimam V 23 Palagonia V 26 partim gladio bis, 27-28 immensam ... tulerunt BW 29 domini predicti tr. V 31 hiemamdi V 35 sive] vel V 36 Boamundi VP2BW, Balduini p, Baldewyni C 39 (quibus)dam N2 41-42 posset eum BW 14, 3 industrii P2a, industri Vp 4 semper carum BW

ait. dei. N

2, 14 1097

179

iniisse audivimus, fortius amare et honorare propensius cordi nobis est et in prompta fixum gerimus voluntate. Quapropter, io dilectissime noster, populis precipe qui te sequuntur, subiectis nostris parcere, violentiam, rapinas et incendia fac cessare, ad nostram quantocius accedens presentiam, securus de multiplici honore et gratia nostra, qua multipliciter te proposuimus prevenire. Presentium quoque latoribus dedimus in mandatis ut exerci15 tibus tuis msto precio necessaria procurent, ut sine intermissione rerum venalium eos copia prosequatur. Hec imperatoris verba, etsi in superficie multam videbantur habere humanitatem, intrinsecus tamen virus occultabant ad¬ mixtum; verum Boamundus, tanquam vir sollers et argutus 20 imperatoris compertam habens maliciam, propositum dissimu¬ lans cautius se habebat, gratias referens imperatori pro eo, quod de statu suo dignaretur esse sollicitus. His igitur ducibus usque ad Bardarium fluvium perveniens cum iam ex parte, enavigato amne, in ulteriore ripa consisteret exercitus, pars vero adhuc 25 transeundi urgeret propositum, ecce imperatoris satellites, qui cum infinita manu nostri exercitus vestigia sequebantur, rati oportunitatem se invenisse in eam partem exercitus, que adhuc in transeundi erat procinctu, hostiliter irruunt, quanta poterant importunitate instantes. Quod Tancredus intelligens, sicut vir 30 erat expeditissimus fulmineus advolat et fluvium, qui medius erat, enatans partem fluminis attigit ulteriorem. Quem sequuti equites quasi ad duo milia, primo eorum statim adventu predictorum cohortes dissolvunt gladiis et conversos in fugam ce¬ dendo aliquantulum sunt prosequuti, interfectisque ex eis quam35 pluribus nonnullos etiam comprehendentes, ante dominum Boamundum eos statuerunt. Qui cum diligentius interrogarentur quare christianum persequerentur exercitum, responderunt quod homines imperatoris essent et merendo stipendia ad eius preceptum militare eos oporteret. Hic demum plenius cunctis 40 innotuit quod quicquid eis imperator loquebatur, fraus erat et circumventio; tamen, quia per eum transituri erant, invitis aliis

14 = 18, 17-18. 15 = i, 18, 60. - sine intermissione — 13, 17-18 = 9, 1, 23-24. 30 Virgile, Aen. 9, 812 -.fulmineus Mnestheus;

8 = 11, 33. 33.

Stace, Theb. 2, 571: fulmineus Dorylas, et 4, 94: fulmineus Tydeus. Cf. 3, 15, 32-33.

38 = 12, 22.

40-41 = 22, 29-30 (1, 8, 5-6).

9 gerimus V2

11 nostris V2 13-14 honorare (— 8) V 18 22 His ergo ducibus preeuntibus BW 23 Baldarium a perveniens fluvium tr. V 28 irruerunt BW 30 expedissimus V 34 sequutif = y) V 36 illos V 37 exercitum] populum a 39 oporterent MP, corr. P deinde BW intrinsecus ... 19 argutus V2

93

2, 14-15

i8o 1097

Boamundus dissimulare potius volebat iniurias quam eum inu¬ tiliter ad iracundiam provocare.

15. Occurrit dux domino Boamundo et quasi invitum ad impe¬ ratorem introducit, ubi plurimum honoratur. Tancredus interim legiones transfert in Bithiniam, ubi ducis cohorti¬ bus sociantur.

2 iv 5

10

15

20

25

Transcursa igitur Macedonia et universo Illirico, competenti moderamine itinere maturato ad urbem cepit adpropinquare, cumque in vicino esset constitutus, quinta feria ante Paschalem sollempnitatem, suscepta iterum imperatoris legatione persua- 94 dente ut dimisso exercitu ad se cum paucis et familiaribus suis ingrederetur, substitit aliquantulum et effectui mancipare quod precipiebatur distulit, suspectam habens illius maliciam. Dumque sic fluctuaret in incerto, ecce vir illustris dux Godefridus, ab imperatore multa precum victus instantia ut domino Boamundo exiret obviam et eum ad se nichil dubitantem introduceret, cum honesto principum comitatu predicto viro occurrit mag¬ nifico. Ubi mutuis complexibus et sincere caritatis osculo se suscipientes adinvicem, post grata colloquia et mutuas de statu singulorum interrogationes Boamundus, a domino duce commonitus ut ad imperatorem, sicut vocatus fuerat, ingrederetur, licet primum difficilem se exhiberet et ducis non satis exaudiret monita, imperatoris suspecta, ut premisimus, habens colloquia, postmodum tamen, honesta evictus persuasione, duce previo ad imperatorem confidenter ingressus est. Ubi ab eodem in osculo pacis et multimoda gratia et honore preventus multiplici, post multa familiariter cum utroque habita consilia factus est, ut dicitur, dominus Boamundus imperatoris homo, fidelitate manualiter exhibita et iuramento prestito corporaliter, qualem solent fideles dominis suis exhibere. Quo facto ex imperialibus vestiariis oblata sunt predicto viro munera in auro, vestibus,

15, 1-45 AA 2, 18-19, p- 312-313. 42 = 1, 18, 28.

43 = 1, 9, 1.

15, 1-2 = 22, 52-53.

6 (et passim)

Cod. Iust. 1.27.1.43 : effectui mancipari-, Nov. Iust. 65, epil.: effectui mancipare.

17 ut premisimus] 10, 3 et suiv. et 14, 19-21.

19-20 = 11, 21.

22 =

12, 22.

42 potius dissimulare BW iniurias V2 15, 1 universo correxi, omnes 4-5 persuadente V2 7 habens illius V, illius habens cett. 11-12 magnifico VN, magnifice N2MPa 14-15 comitatus VM, corr. M2 17 ut prediximus (cf. app. cr.) suspecta BW premisimus V, prediximus cett. 18 victus (cf. ip, /, app. cr.) VC 21 familiaritate V cum utroque familiariter BW 21-22 ut dicitur V2 23 qualiter P universa codd.

2, 15-16 1097

3°

35

40

45

i8i

vasis et preciosis lapidibus, tam precio quam dignitate incompa¬ rabilia. His igitur ita pacificatis, dum adhuc in palatio moram faceret dominus Boamundus, Tancredus, vir per omnia commendabilis, eiusdem ex sorore nepos, imperatoris presentiam studiose decli¬ nans et colloquia, universum interim exercitum in Bithiniam transtulerat, ultra Bosforum in pago Calcedonensi, ubi et domi¬ ni ducis translatus dudum residebat exercitus, subsequentium expectans adventum, castrametatus. Quod postquam imperatori plenius innotuit quia dominus Tancredus eius ita declinaverat presentiam, egre tulit plurimum, sed more prudentis miuriam dissimulans, presentes principes iterum atque iterum muneribus cumulans inmensis, cum multo honore ad castra trans Bosfo¬ rum remisit propria, ubi iunctis agminibus et plena caritate sociatis in conspectu urbis uterque residebat exercitus, expec- 95 tantes subsequentium adventum principum, ut sociatis legioni¬ bus iter quod assumpserant unanimiter prosequerentur. Mini¬ strabatur autem tam ex urbe regia quam ex adiacentibus subur¬ banis populo illic posito ad sufficientiam victus necessarius, ita ut pro voto copiosius habundarent.

16. Comes Flandrensium Robertus cum suis iterum adest; ab imperatore vocatus introducitur et muneribus ingentibus susceptis mare transit et predictis principibus sociatur. 1096/7

1097

Interea vir illustris Flandrensium comes Robertus, qui a principio ineuntis hiemis cum suo comitatu mare transiens a Baro, Apulie civitate maritima, Durachium descenderat, in locis fertilibus, silvis, pascuis et omnimoda commoditate refertis in5 stantis brume declinaverat importunitatem, tandemque circa veris initium iter arripiens reliquos principes, qui iam mare transierant, ut eis adiungeretur multa prosequutus est instantia. Qui antequam Constantinopolim perveniret, sicuti et aliis acci¬ derat, legatos suscepit imperiales, per quos ei mandabatur qua10 tenus relicto exercitu ad eius presentiam paucis comitatus acce¬ deret. Ipse autem, quomodo qui eum precesserant cum domino imperatore se habuissent plenius edoctus, Constantinopolim perveniens palatium cum paucis consortibus ingressus est; ubi ab imperatore cum multa receptus honorificentia et benigne

16, 1-5 FC 1, 7, 4, p. 166-168. - 8-33 AA 2, 19, p. 313-314. 36-37 = 1, 18, 28.

43 = 1, 9, 62.

29 dominus om. BW (cf. BW

cett.

32 ubi ... 34 adventum V2 35 quia V, quod 42 unamiter corr. V2 43 quam ex] ex om. 16, 12 se ... 14 imperatore om. C, 13 consortibus om. BW

ita eius BW

44 ibi V 14 bene BW

i82 1097

15

20

25

30

2, 16-17

tractatus, exactam fidelitatem, aliorum sequens vestigia, corpo¬ raliter impendit, unde et maiorem consequutus gratiam dona suscepit ingentia, sociis eius etiam iuxta modum suum pari liberalitate honoratis. Postquam vero diebus aliquot eius exerci¬ tus ibi iuxta urbem et alimentis et ocio recreatus est ipseque ad imperatorem sepius ingressus de his que necessaria videbantur cum eo sufficienter contulit, sumpta licentia cohortes transfe¬ rens ad vie consortes navigavit, a quibus benigne et plena caritate susceptus, eorum exercitibus cum suo comitatu sociatus est. Ubi cum diebus singulis mutuis confabulationibus de variis rerum eventibus, qui singulis eorum in itinere acciderant, se recrearent adinvicem et labores suos grata quadam revolverent memoria, ad id quod instabat novissime recurrebat tractatus, ut diligentius inter se quererent quando et quomodo ad operis cepti consummationem intenderent. Dumque circa hoc essent solliciti et moram subsequentium arguerent sociorum, eis impu¬ tantes quod sine fructu tempora preterirent, ecce nuntius comi¬ tis Tolosani et episcopi Podiensis utrumque adesse et in proxi¬ mo urbem ingressuros edocet. 17. Comes Tolosanus et episcopus Podiensis cum suis agmini¬ bus per Dalmatiam properat, multam difficultatem itineris in ea regione perpessus.

5

Porro hii duo magni et illustres viri ab initio suscepti itineris cum suis expeditionibus comites sibi perpetuo adheserunt indi¬ visi. Erantque cum eis viri nobiles et apud suos tam nobilitate quam morum elegantia clarissimi, dominus videlicet Willelmus Aurasicensis episcopus et Rainbaldus eiusdem civitatis comes, Guastus de Beders, Girardus de Rosellon, Willelmus de Monte Pessulano, Willelmus comes Forensis, Raimundus Pelez, Centonius de Bear, Willelmus Amaneu et alii multi, quorum etsi nomina non tenemus, certum est tamen ea in libro vite esse

17, 1-12 cf. AA 2, 22-23, P- 3I5‘3I7- - 12-13 et 26-67 RA 1, p. 235-236. 16, 19 = 10, 11. 31 = 19, 29, 28-29(1, 16, 13). 17, 4 (= n, 31) Cf. 1, 7, 82-83. 9-10 Phil. 4, 3: quorum nomina sunt in libro vitae\ Apoc. 17, 8: quorum non sunt scripta nomina in libro vitae (cf. Apoc. 13, 8 et 21, 27). Voir aussi 16, 16, 40-42 et 25, 51-52; 6, 5, 28-29 et x> x7> 30-31.

18 libertate BW vero V2 19 pr. et om. BW 29 suscepti BW hoc VN, hec MPa 31 preterirent tempora VN, tr. N 17, 5 Aurasicenssis V, Aurasiens(s)is cett. Reimbaldus V 6 Guastus V, Gaustus cett. Giraldus BW Rosellon V, Rosillun C, Rosseillon N, Rosseilon M, Roisseilon P, Russilun B, Raissillun W 7-8 Centonius VNC, Centonus MP, Gentonius BW 8 Bar BW Amaneu pBW, Amanen VC 9-10 esse (con V2)scripta (= 16, 16, 41-42) V, conscripta esse cett.

96

2, 17 1097

i83

conscripta, quippe qui patriam, cognationem et amicos et late diffusa patrimonia relinquentes Christum sequuti sunt, volunta¬ riam amplexi paupertatem. Hii omnes, predictos venerabiles viros cum omni reverentia sequuti, in Italiam descenderunt, 97 transcursaque Lonbardia per eam regionem, que Forum Iulii I5 appellatur, iuxta Aquileiam transeuntes in Istriam, inde tandem in Dalmatiam descenderunt. Est autem Dalmatia longe patens regio inter Hungariam et Adriaticum Mare sita, quattuor ha¬ bens metropoles: Iazaram, Salonam, que alio nomine dicitur Spaletum, Antibarim et Ragusam, populo ferocissimo, rapinis et 20 cedibus assueto inhabitata, montibus et silvis, magnis quoque fluminibus, pascuis etiam longe lateque diffusis occupata peni¬ tus, ita ut raram habeat agrorum culturam, locorum incolis in gregibus et armentis omnem vivendi habentibus fiduciam, ex¬ ceptis paucis qui in oris maritimis habitant, qui, ab aliis et 25 moribus et lingua dissimiles, Latinum habent idioma, reliquis Sclavonico sermone utentibus et habitu barbarorum. Hanc igi¬ tur ingressi provinciam, multam invenerunt itineris difficulta¬ tem, maxime propter hiemis instantiam et locorum nimiam inequalitatem, sed et victus et alimentorum sustinentes gravem 30 defectum, periculose satis per dies aliquot laboraverunt inedia. Locorum sane habitatores, relictis urbibus et presidiis, ad mon¬ tes et silvarum condensa cum uxoribus et liberis et omni sub¬ stantia quasi agrestes fere confugientes, nostrorum formidabant aspectum, occulte tamen et de remoto proficiscentis exercitus 35 vestigia sequentes, senes, valitudinarios, anus quoque grandevas, que lento gradiebantur itinere, seorsum reperientes occide¬ bant. Comes vero, totius multitudinis debitam gerens sollicitu¬ dinem, premissis de principibus aliquot qui agmina preirent, ipse cum maxima loricatorum manu postremus semper incede40 bat, novissimus hospitabatur. Erat preterea aer caliginosus et tenebre continue pene palpabiles, ita ut qui subsequebantur precedentium vix tenerent vestigia et qui preibant vix per iactum lapidis ante se loca possent discernere. Terra enim, ut 98 prediximus, rivis, fluminibus habundans et pene tota palustris, 45 tantam diebus singulis ex se dabat uliginem et tantam crassituio

10-11 ( = 10, 28, 22 et 11, 2, 19) Gen. 12, 1: Egredere de terra tua et de cognatione tua et de domo patris tui.

11-12 voluntariam ...paupertatem = 9, 2,

37-38 et 19, 12, 13 (Guillaume de Tyr lui-meme). = 48.

35 = 1, 20, 34.

42-43 Cf. 18, 5, 12.

23 = 1, 7, 23-24. 32 43-44 ut prediximus] 20-

21.

13 reverantia NM 15 Histriam BW 18 Solanam a 19 Spoletum 20 magnisque BW 27 provinciam ingressi BW 28 nimiam ... 31 Locorum om. W, 29 gravem sustinentes B 41 subsequebantur V, sequebantur cett. 44 rivis] et add. a BW

184 1097

50

55

60

65

2, 17-18

dinem nebularum, ut aerem redderent pene suffocatorium. Ad hec Sclavi Dalmate, tanquam indigene locorum habentes periciam, per abrupta montium et nemorum condensa exercitum ex latere sequentes, frequentibus irruptionibus inermem populum, ex silvis prodeuntes, opprimebant. Comes vero et alii magnates, in hos tales sepissime facientes impetus, multos ex eis lanceis confossos et obtruncatos gladiis perimebant pluresque sepius occidissent, nisi quia silvas habentes vicinas et ad eas fugientes presens captabant remedium. Accidit tamen quadam die quod ex predictis malefactoribus captis quibusdam, comes manus et pedes precepit amputari, ut eorum consortes saltem hac pena deterriti exercitum persequi formidarent. Cumque tribus ebdomadibus continuis tam laborioso itinere regionis partem transcurrissent, pervenientes ad locum cui Scodra nomen, Sclavorum regem ibi reppererunt, cum quo dominus co¬ mes, sicut vir benignus erat, affabilis et misericors, multa mune¬ rum liberalitate amicitiam contrahens, sperabat populo suo indigenarum gratiam obtinere, ut saltem commercii et rerum venalium copiam consequeretur; tamen nec hac via predicte gentis ferocitatem emollire potuit, quos deinceps multo seviores invenit. Cumque per dies quasi XL omnem Dalmatiam multo pertransissent labore, tandem pervenerunt Durachium.

18. Apud Durachium eidem comiti imperialis occurrit legatus. Episcopus Podiensis a Bulgaris capitur, sed domino mise¬ rante liberatur. Iterum apud Rodestum tam imperatoris quam principum nostrorum eidem occurrit legatio.

5

Imperator vero, comitis suspectum habens adventum eo quod vir prudens et magnificus esset et maiores secum traheret copias, missa multo ante legatione honestorum virorum, qui ei apud Durachium occurrerent, precepit ut advenientem ex parte eius officiosissime salutatum honeste tractarent. Qui dicto pa¬ rentes, in eius presentia constituti viva voce et litteris eum blande alloquuti sunt, imperatoris porrigentes epistolam, cuius

18, 1-44 RA 1-2, p. 236-237. 48 (cf. 32) = 4, 7, 3 et 1, 19, 46-47.

61 = 14, i, 8.

48 abrupta PBW, abruta VNMC condempssa N 51 hos] ipsos MP 54 confugientes PBW 59-60 Scorda nomen est BW 60 cum quo VBW, Cumque ( = /7) pC 64 tamen correxi (cf. 4, 21, 2), app. cr.) coli, 12, }° et 2t, /7, 16, tandem ( — 67) codd. omnes, cf. 21, 8, 44 et 14, p (app. cr.)

66

quasi om. V, cf. Raym. de Aguilers, Rec. III, p. 2)6 C: Quadraginta etenim fere dies in Sclavonia fuimus. precepit ... 6 constituti V2

multos corr. N

67 pertranssisset V

18, 4

99

2, 18

185

hic tenor erat: Iamdudum, comes dilectissime, tue prudentie

1097 io

15

20

25

30

35

40

opinio celebris et probitatis late diffusa flagrantia ad nostri pervenit aures imperii et meritis exigentibus nos ad tui dilectio¬ nem invitavit, propositum habentes personam tuam amare et honorare propensius. Unde et tuum adventum cum multo deside¬ rio expectavimus, multa de publicis negociis cum tua nobilitate, imperio nostro karissima, tractare cupientes. Unde monemus attentius ut, sine tumultu et scandalis terras nostras pertransiens, ad nos festinus accedas, securus de gratia nostra et honore multiplici, quo te proposuimus prevenire. Presentium autem latoribus dedimus in mandatis, ut rerum venalium copiam et iuge commercium populo tuo bonis conditionibus faciant exhiberi. His litteris tam comes quam eius exercitus exhilaratus admo¬ dum, rursus iter arripiens, transcursis silvis et montibus et universa Epirotarum regione, multorum labore dierum demum in pagum, cui Pelagonia nomen est, omnibus redundantem copi¬ is, descendentes castrametati sunt. Ubi cum vir vite venerabilis dominus Podiensis episcopus longius a castris aliquantulum, hospitandi commoditatem sequutus, seorsum collocasset tento¬ ria, a Bulgaris irruentibus captus est. Sed quia tantus pontifex adhuc populo dei erat necessarius, casu per eius misericordiam vite est reservatus. Nam dum unus de predonibus aurum ab eo quereret, eum contra ceteros tuebatur: inter quos excito tumul¬ tu, ad vocem concertantium exercitus commotus est universus et armis correptis in predictos irruentes maleficos, dominum episcopum cum suis expedierunt. Tandem resumpto itinere Thessalonicam transeuntes et omnem Macedoniam, continuatis per multos dies laboribus apud Rodestum, urbem maritimam super Ellespontum sitam, a Constantinopoli itinere dierum quattuor distantem, pervenerunt; ubi iterum imperatoris comi¬ ti occurrit legatio et principum etiam, qui precesserant, nuntii nonnulli, monentes et exorantes obnixius quatenus, exercitu relicto et paulatim subsequente, ipse cum paucis veniat expedi¬ tus, ut peractis apud imperatorem negociis accedente eius exer¬ citu, possit reliquos subsequi maturius et populis properare

36.

18, 12 = 11, 33. 17-18 = 14, 14. 22 = ai, io-ii. 24 = 1,16, 3527-28 Officium s. Martini, antiphona 2 ad Laudes: Domine, si adhuc

populo tuo sum necessarius ...

9 flagrantia VNMC, fraglantia P, fragrantia (cf. 2, jp, app. cr.) BW 20 21 montibus et silvis BW 23 Palagonia V 26 collocasset V, locasset cett. 31 certantium V 34 Thessalonicam BW, Thesalonicam VflC 35 Rodestum VBW, Redostum C, Rodostum p 39 exercitus eius BW

exorantes VNM, exortantes C, exhortantes PBW BW, anxius V

exercitus corr. N

obnixius PC, obnoxius

i86 1097

2, 18-19

volentibus nullum ministret impedimentum. Premiserat autem et ipse nuntios, qui et ipsi reversi eum ad idem animabant.

100

19. Comes relicto exercitu ad imperatorem properat, cum eo non convenit; imperator fraudulenter precipit ut in eius irruatur exercitum. Evictus igitur comes tam imperialium legatorum instantia quam verbo principum qui eum maturare hortabantur, relicto exercitu sub cura et sollicitudine episcoporum et aliorum nobi¬ lium qui in castris erant, ipse cum paucis Constantinopolim 5 ingressus, sepius citatus, precedentibus eum imperialibus apocrisiariis suam imperatori presentiam exhibuit, ubi tam ab eo quam a suis illustribus et inclitis, qui ei assistebant, honorifice susceptus et benigne plurimum plena humanitate tractatus est. Vbi postmodum blandis persuasionibus et multa instantia pulio satus ut imperatori fidelitatem et iuramentum secundum for¬ mam aliorum principum, qui eum precesserant, exhiberet, nega¬ vit constantissime. Interea vero, dum hec apud Constantinopo¬ lim agerentur, indignatus imperator quod ei comes more alio¬ rum hominium facere detrectaret, clam precipit legionum sua15 rum primiceriis, que in partibus illis erant constitute, ut repente in exercitum comitis irruentes modis quibus possent molestare attemptarent, ita etiam ut in eis cedem operari non vererentur. Hoc autem attemptare ausus est ea fretus fiducia, quod princi¬ pes omnes data sibi fidelitate obligaverat quodque eorum exer20 citus omnes mare illud transierant, unde non facile erat retrans¬ ire. Nam quotquot illuc naves aut gratia commercii aut trans¬ ferende plebis causa accedebant, omnes statim ulteriorem ripam deserere tenebantur, ut semper illis navium deesset copia et de redeundo frustra cogitarent. Ad hoc enim singillatim eos, ut 25 prediximus, transire blandiciis et callidis persuasionibus compu-

19, 1-34 RA 2, p. 238. 19, 9 = 23, 26, et passim. 38 et 18, 1-3.

24-25 et 27 ut prediximus] 12, 38-44; 13, 36-

19, 1 Victus (cf. ij, 18, app. cr.) BW 3-4 nobiliorum sed vel ium ss. BW 4 cum paucis bis, ait. dei. V 5-6 apocrisiariis VN, apocrisariis MPa 8 plena] plurima BW 12 apud Constantinopolim om. BW 14 hominium

V2P2,

legentiam) ss. W

19 sibi V2

hominum

VpC,

ligantiam

B,

legantiam sed vel e

15 illis] illius MP 16 quibus modis tr. V 20 non erat facile BW, facile non erat C

(=

17 in V2 retrans¬

ire] Nam quotquot illud (sic) transsierant, unde ... retranssire (= 21 et 20) add. sed dei. N exp. P

21 illic a

deesset navium BW

prediximus] ut add. sed dei. MP

23 cogebantur BW 24 strustra N

semper om. MP, non sigillatim NC

25

101

2, 19-20 1097

30

187

Ierat, ne simul iunctis agminibus ante urbem possent convenire: suspectum enim, ut prediximus, nostrorum habebat adventum et conventum multo amplius formidabilem. Quodque principi¬ bus quasi liberaliter contulerat, nec liberalitatis erat nec gratie, sed timoris desperati et fraudulente versutie, nostris autem, in simplicitate spiritus et sincera fide incedentibus, vix persuaderi poterat Grecorum malicia et nequam illorum principis fraus et circumventio pertinax, maxime cum erga eos tanta liberalitate et simulata gratia redundaret.

20. Comitis absentis clam a Grecis impugnatur exercitus, co¬ mes contra imperatorem indignatur.

5

10

15

Igitur qui imperatoris mandatum susceperant centuriones et quinquagenarii et numeris militaribus prepositi, regiam exequentes iussionem, premonitis agminibus clam et de nocte in domini comitis irruunt expeditiones et, dum incautos reperiunt et nichil tale verentes, plurimos ex eis interficiunt, ita ut ante¬ quam expergefacti arma corriperent, et fuga feda et strages miserabilis intercederet; tandem vero honestioribus viris admo¬ nentibus ad cor redeuntes, resumptis animis et viribus predicte imperatoris latrocinanti familie multa sue gentis intulerunt dispendia. Et licet pro tempore et loco satis viriliter nostri restitissent, vie tamen considerantes difficultatem et crebra, que ex insperato diebus pene singulis occurrebant, discrimina, li¬ quefiebant in se ipsis quasi assumpti penitentes itineris, et minus minusque fervebant in eo quod erant aggressi, tedio laborum fatigati vehementius, ita ut multos non solum de plebeis, verum et de maioribus laboris incepti peniteret et diffidentes de consummatione propositi, votorum inmemores,

20, 1-36 RA 2, p. 238. 26 = 16, 23, 35. 27 Voir 24-25. 30-31 = 1, 28, 20. 32-33 Cf. 1, 20, 1-2 (et passim) Ex. 18, 25 (Deut. 1, 15): centuriones et quinquage¬ narios. 3 clam et de nocte passim; cf. 3, 23, 38; 5, 1, 18. 5 = 1, 28, 278, 5-6. 28.

6 Salluste, Iug. 38, 7: foeda fuga.

8 (et passim) Is. 46, 8: redite,

12-13 = 1, 9, 7514 (et passim) Terence, Heaut. 594 (3, 3, 33): minus minusque-, Ovide, Ex

praevaricatores, ad cor. - Cf. Iudith 13, 30: resumpto spiritu. Ponto 2, 8, 73 : nam minus et minus ...

26 convenire possent BW

27 adventum] exercitum BW 20, 1 2 quinquagerii MP, corr. P2 et numeris] et om. a, viris BW 4 irruerunt V et dum] et om. MP 7 miserabiles corr. M2, innumera corr. P2 7-8 a montibus V 12 singulis pene tr. V 13 semet ipsis BW itineris penitentes MP 15 vehementius fatigati BW 16 plebe BW verum etiam BW laboris om. MP 17 deffidentes susceperant mandatum tr. V

corr. N2

102

2, 20-21 (20)

i88 1097

20

25

30

35

redire disponerent. Quod nisi monitis et exhortationibus ab episcopis et clero fuissent revocati et ad voti prosequutionem reaccensi, parati erant agmina deserere et ad propria quocum¬ que temptare reditum periculo. Quod postquam domino comiti nuntiatum est, dolore cordis tactus intrinsecus proditum se clamat et missis de fidelibus suis aliquot viris nobilibus impera¬ tori prodicionis infamem obicit titulum, asserens quod, dum per eius vocationem et multiplicatas legationes in eius esset obse¬ quio, contra bonos mores in eius exercitum suos armari precepisset. Sed et principibus, quorum prece et instantia, dimisso exercitu, festinus properaverat, casum lamentabilem, qui suis acciderat, et imperatoris fraudem apertissimam notam facit, super his ultionem tanquam a fratribus reposcens. Quod si comiti par affectibus et voluntati esset suorum iniuriam ulci¬ scendi facultas, procul omni dubio a motu animi, quem conce¬ perat, nec minis nec terroribus nec reliquorum interventu principum potuisset convelli: dicebatur enim vir esse animosus et iniuriarum perpetuo memor quique in suo sensu plurimum habundaret.

21 (20). Imperator, facti pemtens et sibi timens, principum interventionem postulat, suam allegans innocentiam. Imperator igitur, rem videns nimium processisse et facti penitens, principes, dominum videlicet ducem, dominum Boamundum, dominum Flandrie comitem, qui adhuc in ulteriore maris 103 littore cum suis legionibus residebant, ad se facit evocari, ut per 5 eorum interventum domini comitis sibi possit animum reconci¬ liare. Qui ad eius vocationem convenientes, etsi multum displi¬ ceret quod acciderat, tamen, videntes quod non esset reposcen¬ de ultionis locus, dominum comitem seorsum admonent et ho¬ nestis persuasionibus cohortantur ut iniuriam, quam commu¬ to nem reputant, dissimulare velit, ne vindictam prosequens mul¬ torum dierum operam aggrediatur et volentibus in via domini

21, 1-31 RA 2, p. 238. 22 (et passim) Gen. 6, 6: tactus dolore cordis intrinsecus. 26 ( = u, 22, 40) D.28.7.15 : contra bonos, mores fiunt. Cf. 13, 22, 4-5 (=14, 16, 7-8). 28 = 1, 4-533 = 3, 4, 5 et 5, 14, 28. 21, 8-9 = 22,15-16. 10-11 (= 3, 7, 18) Cf. 18, 22 et 10, 22, 27. 11 (et passim) Eccli. 5, 12: (Esto firmus) in via domini.

18 disponeret NM

24 infamem obicit titulum pC, 25 legationes in eius VNW, legiones in eius BC, legiones in eis M2, in eis legiones MP 26 armari precepisset V, precepisset armari cett. 30 patribus MP depos¬ cens BW 31 comiti post esset BW effectibus MP 21 Cf. rubr. 20/21, app. cr. 2 videlicet dominum V 9 coortantur V, (h)ortantur cett. Qui

BW

infamem tytulum obicit V, infamiam obicit BW

2,21-22(20-21) 1097

189

procedere ministret impedimentum. Factumque est tandem ut ad piam principum intercessionem comes, tanquam vir discre¬ tus exacerbatum mitigans animum, principum cessit consilio, 15 eorum dispositioni se committens. Illi autem imperatorem fa¬ miliariter convenientes, quam moleste ferant quod acciderat unanimiter protestantur. Quorum imperator intelligens indigna¬ tionem et unanimitatis constantiam, coram comite et universa tam exterorum quam suorum domesticorum curia in excusatio20 nem descendit, iurans et obtestans quod neque de conscientia eius neque de mandato quod accidisse dicebatur evenerat; ta¬ men iuxta hanc innocentiam suam domino comiti satisfacere paratum se dicebat. Sicque cotidie magis ac magis Grecorum dolus et fraus imperatoris detegebatur, ita ut iam nemo esset de 25 principibus, cui non esset manifestum et luce clarius quanto odio populum persequebatur nostrum et omne Latinorum genus haberet invisum. Verumtamen, quoniam ad alia eorum propera¬ bat intentio et ad deo magis placitum propositum anelabant, tutius iudicabant illatas dissimulare iniurias quam se a tam pio 30 revocare concepto aut assumpto labori impedimentum mini¬ strare.

22 (21). Comes intervenientibus principibus imperatori recon¬ ciliatur: imperatorem invitat ut cum nostris principi¬ bus proficiscatur. Qui mare transierant versus Niceam contendunt, comes eos protinus insequitur. 1096

5

Comes igitur iuxta principum exhortationem imperatori re¬ conciliatur et secundum tenorem iuramentorum, quem alii prebuerant, et ipse iuramentum fidelitatis exhibens, in plenam gratiam reversus donis ingentibus et cumulate liberalitatis, que et numerum et pondus excederet, honoratus est. Accipientes porro et alii principes iterata donaria et sumentes licentiam ipsumque comitem specialiter rogantes ne moram post eos faceret, ad suas in Bithinia, transito Ellesponto, se conferunt legiones. Interim quoque et domini comitis Constantinopolim

22, 1-60 cf. AA 2, 20, p. 313-314 et GF 1, 7, 1 - 1, 8, 1, p. 175-179 (Hili, p. 13-14) = BD 1, 21-22, p. 25-26.

23 magis ac magis — 1, 21, 40.

24 dolus et fraus = 1, 8, 5-6. 25 luce 29 = x. 18, 28.

clarius] Otto, Sprichwbrter ... der Rffmer, 1965, no. 999.

22, 5

(et passim)

Sap.

ii, 21:

omnia in mensura et numero et pondere

disposuisti.

12 est V2

13 piam] propriam BW 17 unamiter corr. V2 19 20 de V2 23 se paratum BW ac VP, et 28 ad deo BW, a deo (adeo) VpC 22, 4 cumulata liberalitate V

domesticorum suorum BW NMa

5 excederent BW

6 iterata] itinera P

104

iqo

1096

io

1097 15

20

25

30

35

40

45

2,22(21)

pervenit exercitus, qui statim de mandato ipsius ad eos qui se precesserant transiens, reliquis exercitibus est adiunctus. Comes vero, gratia rei familiaris in urbe moram faciens per dies ali¬ quot, simul et domestica tractabat negocia et pro publicis, more prudentis viri, non desinebat esse sollicitus. Nam, sicut ab aliis rogatus erat principibus, imperatorem frequenter honestis per¬ suasionibus invitabat, sicut et alii ante eum singillatim fecerant, ut proficiscentes comitaretur et exercitus dominici esse vellet dux et moderator. Commonitus autem sepe et sepius predictus imperator a singulis nostrorum prmcipum et maxime a domino comite Tolosano, ut dominici exercitus dux et comes esse digna¬ retur et populorum, qui se divinis obsequiis mancipaverant, vellet obtinere primatum, excusabat se dicens quod hostes circa se haberet ferocissimos, Bulgaros, Commanos et Pincenates, qui fines imperii sine intermissione circuibant, querentes oportunitatem ut subito possent irruere et eius turbare tranquillitatem, ideoque, licet votis plurimum conveniret tante peregrinationis habere consortium et future retributionis expectare partici¬ 105 pium, non posse regni curam deserere et hostibus circumpositis malignandi prestare occasionem. Quicquid autem loquebatur dolus erat et circumventio, nec ob aliud hec pro se allegabat, nisi quod, nostrorum profectibus invidens, sub aliquo quesito colore nostris suam subtraheret operam et processum, quantum ei liceret, modis omnibus impediret. Qui vero mare iam transierant, dominus videlicet Godefridus, dominus Boamundus, dominus quoque Robertus Flandrensium comes et dominus Podiensis episcopus, compositis sarcinis ad iter rursus accinguntur, propositum habentes versus Niceam pedetentim incedere et ita suos qui subsequebantur operiri. Cumque per diem versus Nicomediam, que illius provincie, Bithinie videlicet, metropolis est maxima, processissent, venera¬ bilis sacerdos Petrus Heremita de locis illis finitimis, in quibus hiemis asperitatem declinaverat, cum paucis, qui de suo comita¬ tu erant residui, proficiscentibus occurrens legionibus et princi¬ pibus salutatis eorum cetibus adiunctus est. Ubi ab omnibus benigne susceptus et de suorum casu diligenter interrogatus,

15-16 = 21, 8-9. 18 = 1, 24, 1. - sepe et (ac) sepius passim. 24 = 27 Cf. 1, 15, 55-56. 29-30 = 14, 40-41. 31 =22,15,16-17, et

x3> 33p as sim.

12 vero] quoque MP rei familiaris gratia V 16 singillatim VBW, 22-23 haberet circa se BW 23 Bulgaros V2, et add. BW 27 habere om. V, consortium habere tr. N 28 circum(positis) V2 30 cirventio corr. V2 31 colore quesito VC, sed cf. 22, //, /7. 37 rursus om. C, iter rursus aggrediuntur BW 38 sequebantur BW 42 comitatu V2 44 salutis corr. N2 45 et om. BW sigillatim pC

2, 22-23 (21-22) 1097

15 (recte 14) V

191

rem eis seriatim aperuit, quomodo dure cervicis, incredulus et omnino indomabilis esset populus qui cum eo precesserat quod¬ que magis culpa propria quam facto alterius illis occurrens infortunium accidisset: unde compatientes eius et suorum afflic50 tioni principes, multa illi et his qui eum sequebantur liberaliter contulerunt. Multiplicato igitur exercitu et ex diversis copiis in unum convenientibus facto per dei gratiam numerosiore, com¬ petenti moderamine iter conficientes Niceam pervenerunt. Ubi castris per girum dispositis, loca tamen venturis principibus 55 deputantes, urbem mense Maio, quinta decima die mensis, obse¬ derunt. Comes autem Tolosanus, pertractatis apud urbem re¬ giam negociis, sumpta ab imperatore licentia et ingenti rursus munerum liberalitate honoratus, cum suis quos secum detinue¬ rat castra cum omni celeritate sequutus ad urbem predictam 60 velox pervenit.

23 (22). Robertus Normannorum comes et dominus Eustachius, 106 ducis frater, cum suis legionibus Constantinopolim per¬ veniunt, ab imperatore ingentibus donis et multa preventi honorificentia; deinde transeuntes Ellespontum reliquis principibus se associant. Interea vir illustris dominus Robertus Normannorum comes et alii qui in eodem comitatu erant viri clarissimi, dominus videlicet Stephanus Carnotensium comes et Blesensium, domi¬ nus quoque Eustachius, domini Godefridi ducis frater, missa 5 iterum legatione tam domino imperatori quam fratribus adven¬ tum suum in proximo futurum denuntiant. Erant autem cum eis Stephanus comes de Alba Maria, Alanus Fergandus et Conanus, ambo de Britannia magni viri, sed et comes Percensis Rotoldus, Rogerus de Barnevilla. Hii omnes cum aliis multis 10 viris preclaris et nobilibus, cum Flandrensium comite et domino Hugone Magno, anno preterito circa hiemis ingruentis initia in

23, 1-6 FC 1, 8, 1, p. 168-169. _ 6-9 cf. AA 2, 22-23, P- 315*317. - 12-21 FC 1, 8, 5-8, p. 171-175. - 21-46 FC 1, 9, 2-4, p. 177-179-

46-47 (dure cervicis = 1, 18, 50-51) Cf. Ez. 2, 4 : dura facie et indomabili corde 52-53 = 15, 156-57 = 1, 9, 62.

sunt\ Is. 65, 2: ad populum incredulum (cf. 1, 9, 11 et 5, 11, 7). 2.

48-49 illis ... infortunium V2 49 cecidisset corr. N2 51 ex om. V 52 immensiore BW 53 conficentes MP, corr. P2 56 pertractis MPC 23, 1 comes Normannorum BW 3 Carnotensium et Blesensium (-tium B) comes Stephanus BW in proxime NM

Blesens(s)ium VNW, Blesentium MPBC

6

8 Percenssis V, Perchens(s)is pC, Perticensis BW

9

Rotholdus C, Rottoldus B, et add. BW Rogerius BW

Rogerus] quoque add. V2, et

192 1097

2, 23 (22)

Apuliam descenderant, aliisque Durachium transeuntibus ipsi, temporis abhorrentes asperitatem, tam in Apulia quam in Cala¬ brorum finibus in locis commodis hiemem transegerunt; tandem 15 vero circa veris initium convocatis vie consortibus et compositis ad iter sarcinis, ad mare descendentes, aliorum sequuti vestigia Durachium pervenerunt. Unde continuato itinere, moram quam fecerant in Apulia redimere cupientes, cum omm instantia iter peragunt tandemque, domino opitulante optata usi tranquillita20 te, decursis mediis provinciis, Illirico videlicet, Macedonia et utraque Tracia, Constantinopolim pervenerunt. Ubi vocati a domino imperatore et more aliorum palatium ingressi, ab eodem et suis qui ei assistebant illustribus cum multa honestate sus¬ cepti sunt, tandemque post multa consilia, et cum illis tribus 25 communiter et cum eorum quolibet seorsum habita, idipsum quod ab aliis obtinuerant blandis persuasionibus et multa polli¬ citatione ab eis instanter postulant. Hii vero, aliorum pre oculis habentes exemplum - nam sufficienter de omnibus, antequam ad imperatorem accederent, instructi fuerant - dicentes apud 30 se: “Nec enim maiores sumus quam patres nostri”, exactam fidelitatem et secundum formam iuramentorum a precedentibus exhibitorum sacramenta prestantes, imperatori se obligaverunt; unde in ampliorem recepti gratiam, digni habiti sunt ut maiora munera reportarent. Apertis igitur erariis, in auro, vestibus 35 preciosis, vasis quoque tam materia quam artificio admiratione dignis, olosericis quoque, mire et inaudite estimationis dona susceperunt, qualia prius non viderant et que ipsis etiam, in quos transferebatur liberalitas, stuporem mentis inferrent, no¬ strarum rerum modum et dignitatem excedentia. Tantis igitur 40 muneribus cumulati, ne vie consortibus more causas viderentur innectere sumpta ab imperatore licentia, transmisso Ellesponto cum suis legionibus iter accelerantes Niceam, ubi universus Christianorum residebat exercitus, pervenerunt, a principibus qui precesserant multo caritatis amplexu et omnium concurren-

23, 26 = 19, 9. 30 III Reg. 19, 4 : neque enim melior sum quam patres mei. 33 Act. 5, 41: digni habiti sunt ... pati. 38 ( = n, 4, 56) Act. 22, 17 : in stupore mentis. 40 = 1, 22, 39. 40-41 (et passim) Stace, Theb. 5, 743-744: plures innectere pergas, Phoebe, moras.

12 aliis quoque BW

20 transcursis (= 18, 2}, j) BW Illirico V, 28 nam] iam C, iam enim BW 33 ut om. MP(reportantes P) 35 tam artificio quam materia BW 36 estimationis MPBW, extimationis N, existimationis VN2C 39 et modum et BW 40 ne ... 41 innectere V2 42 universorum V 43 resistebat MP 44-45 omni C, concurrente omnium B, multo caritatis Ylirico BW, Hillirico NC, Hyllirico MP

desiderio et occurrente omnium suscepti amplexu W

107

2, 23-24 (22-23) 1097

193

45 te suscepti desiderio; locum sibi deputatum obtinentes castrametati sunt.

24 (23). Tatinus quidam imperatori familiaris nostris associa¬ tur principibus, vir subdolus nimium et iniquitate no¬ tabilis. Adiunxerat se etiam nostrorum castris quidam Grecus Tati¬ nus nomine, imperatori familiaris admodum, vir nequam et perfidus, nares habens mutilas in signum mentis perverse. Hic ex imperiali iussione, nostris ducem vie ad ampliorem cautelam 5 postulantibus, designatus fuerat dux itineris et comes futurus, electus ob hoc, quod et locorum plenam habere dicebatur expe¬ rientiam et de eius malicia et perplexa dolositate plurimum presumebat imperator. Hic etiam cum manu suorum nonnulla nostris principibus associatus erat, ut non deesset anser qui io inter olores streperet et perversus coluber inter anguillas: cunc¬ ta enim que in expeditione fiebant cunctaque que a singulis 108 dicebantur, sinistra pervertens interpretatione imperatori sig¬ nificabat, ab eo versa vice commentorum et fraudis per frequen¬ tes internuntios formam recipiens. 15 Hic primum ex diversis exercitibus, qui varios et per loca diversa variis quoque temporibus sequuti fuerant principes, unus factus est dei viventis exercitus, ex multiplicitate partium advenientium adinvicem suam recipiens integritatem. Nam ex quo relictis domibus iter aggressi fuerant predicti deo amabiles 20 exercituum duces et capitanei, nusquam eis datum est mutuo se videre et de negociis publicis colloqui adinvicem et disserere, nisi postquam ante predictam urbem convenientes castrametati sunt. Ubi recensito legionum numero, inventi sunt habere pedi¬ tum promiscui sexus sexcenta milia, equitum vero loricatorum

24, 1-14 24, 3

AA 2, 22, p. 315. - 15-27 FC 1, 10, 4, p. 183.

Cf. 6, 23, 17. - mentis perverse = 9, 1,

-

.

33 34

9-10 Virgile, Ecl. 9,

36: argutos inter strepere anser olores (cf. Otto, Sprichworter ... der Romer, 1965, no. 496) ; cf. Juvenal 5, 103 : vos anguilla manet longae cognata colubrae. 17, 36: maledicere exercitui dei viventis (cf. I Reg. 17, 26, et passim). passim) I Par. 26, 31: recensiti sunt et inventi sunt

(...

duo milia

45 ubi (cf. 42) conieci coli. /, 22, 28-)0, Qui locum BW (cf.

17 1 Reg. 23 (et

...).

iy, y BW) : non

24, 1 Tatinus 2 imperatoris MP 3 perverse mentis BW 5 dux itineris fuerat tr. V 6 ad hoc V 10 perstreperet MP 12-13 significat MP 20 datum est eis MP 24 secenta BW delendum esse puto (46) sunt (cf 3, iy, 4y-49 et y, /3, y-y) VBW, Taninus pC

194 1097

2, 24 (23)

25 centum milia; qui omnes ante predictam urbem consistentes ad eius expugnationem omnimodam dabant operam, laborum suo¬ rum primicias cum omni devotione domino consecrantes.

26-27 ( — 7, 22, 76-77, et passim) Num. 18, 26: Cum acceperitis ... decimas ... primitias earum offerte domino; Deut. 12, 6 et 11: decimas et primitias manuum vestrarum (et passim).

3

195

I. Descriptio urbis Nicene et eius prerogative. II [I]. Quod Solimannus, qui in ea dominabatur, ex universo Oriente Tureorum ingentes contra nostros collegerat copias, la¬ tens in insidiis ut in nostros irrueret. III [II]. Nostri urbem acrius impugnant, cives tamen per lacum liberum habent discursum. Solimannus consolatoriam civibus mittit epistolam. IIII [III]. Capitur epistole baiulus et universa principibus hos¬ tium reserat secreta: comes Tolosanus, qui solus aberat, velox accedit, a principibus reliquis citatus. V [IIII]. Solimannus, de montibus descendens, in castra violen¬ tus irruit, sternitur eius exercitus; signa victorie ad imperato¬ rem diriguntur, ille principes remunerat. VI [V]. Locantur principes deputatis sibi stationibus et urbs undique obsessa impugnatur. Quidam nobiles procumbunt in acie. VII [VI]. Machina quedam muro applicata a civibus obteritur, sub qua multi nostrorum pereunt; lacus nostrorum obstat cona¬ tibus. VIII [VII]. Nostri naves a mari deferunt in plaustris, lacum occupant: cives nostrorum admirantur argumentum et despe¬ rant. VIIII [VIII]. Iterum ex omni parte civitas impugnatur; comes Tolosanus contra se positam turrim machinis et omni arte debilitare nititur, sed resistentibus civibus opera consumitur. X [VIIII]. Factum ducis Godefridi memorabile. Cives in machi¬ nas nostras ignem immittunt et adipem. Casus cuiusdam nobilis viri lamentabilis. XI [X]. Quidam principibus desperantibus se offert artifex: ma¬ chinam construit, turrim subfodit, subfossam diruit. XII [XI]. Uxor Solimanni cum duobus filiis fugiens capitur: de¬ sperant cives, cum Tatino Greco de sua deditione tractant, mittuntur ad imperatorem super eo a principibus nuntii. XIII [XII]. Imperator missis nuntiis urbem recipit, principibus gratias agens munera mittit: indignatur populus, pacta confrac¬ ta queritur. Captivos Constantinopolim ductos imperator remit¬ tit ad propria muneribus honoratos. XIIII [XIII]. Soluta obsidione iter arripit exercitus, dividuntur abinvicem principes. Solimannus cum innumeris copiis iterum occurrit. 2 irrueret VBW, irruerent pC

3 acrius urbem BW 8 plaustris lacum 9 civitas ex omni parte

VNBW, palustris lacum C, palustris locum MP BW om. BW rare V

10 memoriale MP nostrorum BW et adipem] et ad ipsum C, 12 nuntii a principibus BW 13 remittit] mittit MP hono¬ 14 arripit V, arripuit cett.

109

3

196

XV [XIIII]. Pugna committitur: cadit Willelmus, Tancredi fra¬ ter, et totus Boamundi exercitus in arto nimis constituitur, Tancredus pene capitur. XVI [XV]. Assunt reliqui principes, fratribus oppressis subve¬ niunt : vertitur in fugam Solimannus, perit eius exercitus, nostri uberrima reportant spolia. Iterum unitur exercitus. XVII [XVI]. Pissidiam ingresse pre aquarum inopia supra mo¬ dum laborant legiones; periclitatur miserabiliter exercitus. XVIII [XVII]. Dividuntur abinvicem quidam de principibus et circumiacentes oberrant regiones. Dux cum urso dimicans pene occiditur. XVIIII [XVIII]. Comes Tolosanus ad mortem infirmatur. Exerci¬ tus Licaoniam pertransiens Maresiam pervenit. Uxor Balduini, ducis fratris, moritur. XX [XVIIII]. Tancredus in Ciliciam descendens Tarsum obsi¬ det. Balduinum, ducis fratrem, ad easdem partes venientem honeste suscipit. XXI [XX]. Balduinus Tancredi vexillum de arce civitatis deici no mandat, suum ibidem locat: Tancredus indignatus recedit. Guelfo Adanam occupat. XXII [XXI]. Tancredus Mamistram in eadem regione violenter obtinet. XXIII [XXII]. Balduinus Tarsum occupat; trecenti de nostris casu miserabili ante portam urbis pereunt. XXIIII [XXIII]. Populus contra Balduinum arma corripit, sed tandem sedatur. Classis quedam apud Tarsum applicat virorum Occidentalium. XXV [XXIIII]. Balduinus Tarso capta Mamistram venit; pug¬ nant adinvicem ipse et Tancredus, sed mox reconciliantur. XXVI [XXV]. Balduinus ad maiorem revertitur exercitum, Tancredus universam impugnat et obtinet Ciliciam; finitimi principes oblatis muneribus ei se conciliare festinant.

15 exercitus in arto (nimis, cf. 19, 11, 66) V, in arto exercitus V2, in arto ... 16 obsessis BW 17 Pissidiam ... exercitus]

constituitur exercitus cett.

Item de periclitatione exercitus per sitim C BW NM

Pissidiam V, Pissidam p,

18 circumadiacentes 19 (Bal)duini ... moritur om. V 20 Ciliciam Pa, Cilicia V, Ciliam suscepit BW 21 Balduinus ... cum 22 Tancredus etc. (hic, sed non in

Pyssidiam B, Dissidiam W, om. C

textu) confundunt BW

pre] post V

Adanam correxi coli. 21, 29 (cf. BW) et p, 2, 24 (cf.

BW), cf 18, 2}, ij, app. cr.] Adamam (Adaman B) e Gen. 10, 19 et 14, 8, Deut. 29,

// (app. cr.) 23 urbis 24 Occidentalium om. MP 25

2) et Os. n, 8 codd. omnes, cf. 14, 24, 44 (app. cr.) et 18, 2}, portam BW pugnat p

perierunt B, pervenit C

26 reconciliare (cf. 2j) PBW, corr. P

3, 1 1. 1097

5

io

15

20

25

30

197

Descriptio urbis Nicene et eius prerogative.

Est autem Nicea una de urbibus Bithinie, que ad Nicome¬ diam, eiusdem regionis metropolim, more suffraganearum ur¬ bium prius habuit respectum, postea vero a domino Constantino Augusto seniore a iurisdictione illius emancipata est ob reverentiam sancte synodi prime, que in ea convenit. In hac enim, temporibus domini Silvestri pape et viri venerabilis Alexandri Constantinopolitani patriarche et predicti Constantini Augusti, sancta synodus trecentorum decem et octo patrum adversus impietates Arrii et sequacium suorum congregata est, que, eorum pernicioso langore dampnato et sanctorum testimoniis ve¬ ritate declarata, universe ecclesie dei fidei formam intemeratam prebuit. In hac eadem postmodum tempore domini Constantini Augusti piissimi, Yrene filii, iterum convenit septima synodus generalis adversus iconomachos, id est impugnatores sanctarum imaginum, sub domino Adriano Romano pontifice et viro vene¬ rabili Tharasio Constantinopolitano patriarcha, in qua predicti heretici dignam pro meritis ab ortodoxa ecclesia contra suam perfidiam dampnationis tulerunt sententiam. Est autem civitas, situm habens commodissimum, in planicie constituta, non longe tamen a montibus, quos pene ex omni parte habet in circuitu, agrum opimum, glebam uberem silvarumque et nemorum nichilominus multas habens commoditates. Sed et lacus multe latitudinis et longitudinis maxime iuxta predictam urbem posi¬ tus in occidentalem porrigitur plagam, per quem navigio ex diversis partibus civitati multa necessariorum infertur opulen¬ tia, qui ex uno latere, civitati maximum prestans munimen, ipsis menibus, ventis intumescens, illiditur, ex reliquis autem partibus circa murum vallum erat in circuitu, ex influxione fontium et rivulorum restagnans, quod plurimum accedere volentibus ad urbem impugnandi causa ministrare poterat impedi¬ mentum. Erat autem preterea bellicoso referta populo, muris et turribus sublimibus et valde densis, opere solido compactis, insignis admodum et munita, ita ut accedentes nostri et urbis mirarentur munimen et operis solitudinem.

1, 22-27 AA 2, 24, p. 317. - 27-34 RA 3, p. 239. 1, 5-12 = duction, n. 68.

16, 20, 9-11.

1, 4 iurisditione N

34 solitudinem (= 22, 21, 46) Voir 1’intro-

10 dampno corr. N

14 iconomachos V, icono20 in circuitum p 21 optimum PBW, corr. B 24 per quem] qui (cf. 2J-26, app. cr.) BW 25 multa .... 26 civitati V, om. cett. 34 solitudinem V, soliditatem cett. Cf. 22, macos CP2, ioconomacos P, yconomacos BW

21, 46.

in

112

198

3, 2-3 (1-2)

2 (1). Quod Solimannus, qui in ea dominabatur, ex universo Oriente Tureorum ingentes contra nostros collegerat co¬ pias, latens in insidiis ut in nostros irrueret. 1097

5

10

15

20

25

Huius urbis sicut et regionis totius et adiacentium simul provinciarum dominus erat quidam Tureorum potentissimus satrapa Solimannus nomine, cognomento Ssa quod Persarum lingua “rex” interpretatur, homo vafer et strenuus. Qui, audito nostrorum adventu et super hoc valde sollicitus, multo ante in Orientem descenderat, ab illarum regionum principibus contra fidelium advenientes copias imploraturus auxilium, effeceratque persuasionibus et multa precum instantia necnon et stipendio¬ rum interventu, quod infinitas tum ex Perside, tum ex adiacentibus provinciis secum deduxerat Tureorum copias, sperans quod eorum fretus auxilio ab imminentibus periculis urbem predictam et regionem universam posset eripere. Has tamen universas provincias, que a predicto Ellesponto usque in Syriam itinere dierum triginta et a nostro Mari Mediterraneo usque in septentrionem totidem dierum itinere protenduntur, modico ante tempore predicti Solimanni patruus Belfetoh nomine, maximus Persarum soldanus, tempore Romani, qui cognomina¬ tus est Diogenes, imperatoris Constantinopolitani, qui ante hunc Alexium fuerat tercius, occupaverat violenter et easdem predicto ex plurima parte tradiderat Solimanno. Possidebat ergo et iure proprietatis vendicabat sibi universas provincias a Tarso Cilicie usque ad Ellespontum, ita ut e conspectu Constantinopolitane civitatis procuratores suos haberet, qui consuetudines a transeuntibus exigerent, tributa et vectigalia regionis universe ad utilitatem domini sui colligentes. Ipse autem cum ea, quam cum tanto labore collegerat, multitudine in montibus vicinis, vix a nostro exercitu decem distans miliaribus, oportunitatem querebat, quomodo super nostros cum suorum salute posset irruere et urbem ab eorum inquietudine liberare.

3(2). Nostri urbem acrius impugnant, cives tamen per lacum liberum habent discursum. Solimannus consolatoriam ci¬ vibus mittit epistolam.

2, 1-12 et 25-29 AA 2, 25, p. 318. 2, 24 (et passim) I Esdr. 4, 13 (20) : tributum et vectigal et annuos reditus, et 7, 24: vectigal et tributum.

2, 3 satrapa om. BW quod ... interpretatur V2 BW, Belphetoh C

Ssa VN, Sa MPC, satrapa BW

4 vaffer V

10 adduxerat MP

3-4 16 Belfethot

qui a

113

3, 3 (2) 1097

199

Pervenientes igitur ante urbem predictam nostri exercitus, acrius eam impugnare, confusis tamen agminibus necdum cas¬ tris certo ordine dispositis, ceperunt. Tamen qui presentes erant, loca sibi certa deputantes et his qui venturi erant con5 grua designantes, ad id specialiter omnimodam dabant operam ut civibus introitum negarent et exitum, lacus tamen, qui civi¬ tati, ut prediximus, erat coniunctus, huic eorum nimis obstabat proposito. Nam et invecti et egredientes, paratis navigiis, pro libero arbitrio ad partes varias indempnes ferebantur, nostri io autem, cum navium prorsus nullam haberent copiam, eorum discursus minime poterant impedire; tamen id omnimodis pro¬ curabant, ne terrestri ad eos accederetur itinere, vias et introi¬ tus cum omni sollicitudine observantes. Factum est autem quod predictus Solimannus, intelligens 15 urbem suam obsidione molestari, ut cives consolaretur et ad resistendum plenius animaret, mittens duos de familiaribus suis, qui ad urbem per lacum navigio descenderent, verba consolato¬ ria per eosdem civibus dirigit in hunc modum: Adventum huius 20

25

30

35

infelicis et barbari populi, qui circa urbem nostram obsidionem locare presumpsit, non est opus ut multum formidetis. Nos enim cum ingenti fortium et nobilium virorum comitatu in vicino 114 sumus constituti, maiores adhuc que nos subsequuntur expectantes copias, entque in proximo ut, collectis in unum viribus, in eorum castra repente irruamus: unde vos quoque estote parati ut, nobis exterius irruentibus, vos etiam reseratis aditibus egredien¬ tes instetis unanimiter, nobis opem collaturi. Sed neque eorum suspectam vos crportet habere multitudinem: de remotis enim partibus et a solis occasu descendentes, longi diuturnitate itineris et laborum impendio fatigati neque equos habent qui belli pondus sustinere valeant nec ipsi nobis, qui recentes venimus, viribus et conatu pares poterunt reperiri. Et vos ipsi tenetis memoriter, quam facile de ingenti eorum triumphaverimus multitudine, una die plusquam quinquaginta ex eis milia exterminio mandantes. Confortamini igitur et nolite timere: cras enim, ante horam diei septimam, plenam recipietis consolationem, ab hostibus expediti.

3, 14-35 AA 2, 25, p. 318. 3, 7 ut prediximus] 1, 22 et suiv. 19 Cf. 4, 18, 32; n, 3, 12 et 12, 9, 2. 31-33 Cf. 1, ch. 25 et 26. 34 Is. 35, 4: confortamini et nolite timere. 35 septimam] Cf. 4, 21.

3, 3 depositis MP Tamen] Tum BW 8 Nam et] Nam per hunc BW 14 Solimannus predictus BW 20 presumit BW 24 unde] et add. MP 26-27 suspectam eorum BW 27 oportet V2 31 inveniri BW

3, 4-5 (3-4)

200

4 (3). Capitur epistole baiulus et universa principibus hostium reserat secreta: comes Tolosanus, qui solus aberat, velox accedit, a principibus reliquis citatus. 1097

5

10

15

20

25

30

Igitur qui missi fuerant, querentes unde commodius enavigare possent, secus ripam applicuerunt, dumque lustrantes querunt aptiorem introitum, alter nostris in eos irruentibus subito cap¬ tus est, alter in tumultu gladio confossus interiit. Qui vero captus est incolumis, ante principes deductus minis et terrori¬ bus ad confessionem perductus est ut plane cuncta edissereret, cuius gratia et a quo missus advenisset. Constitit autem eius relatione quod Solimannus eos ad denuntiandum civibus eius adventum direxerat quodque in vicino constitutus ingentes 115 convocaverat copias, die altera in castra nostra clam irruiturus. Compertum igitur habentes nostrarum legionum capitanei quod predictus Solimannus maturaret accedere, predictum hominem precipiunt custodie mancipari et missis cursoribus dominum comitem Tolosanum et episcopum Podiensem, qui nondum ad eos pervenerant, quantocius monent properare, illi vero, suscep¬ ta fratrum legatione, sollicitudine non pigri omnem arguentes moram et tota nocte insistentes itineri, valde mane ante solis exortum cum ingenti multitudine, erectis vexillis, in armorum fulgore et maximo strepitu castris se intulerunt. Vixque sarcinas deposuerant ut cum aliis in loco sibi deputato se collocarent, cum ecce circa horam terciam, sicut ille qui in vinculis detineba¬ tur predixerat, predictus Solimannus cum ingentibus equitum copiis, qui ad quinquaginta milia estimabantur, de montibus descendens ad plana se contulerat, ad urbem accessurus. Quod nostri videntes protinus ad arma convolant, monentibus lituis et clangore cornicinum cohortes excitant, instruunt agmina, instaurant acies et observata rei militaris plenius disciplina, cuius experientiam habebant omnimodam et usum familiarem, nichil de contingentibus omittentes ad occurrendum hostibus se accingunt.

5(4). Solimannus, de montibus descendens, in castra violentus irruit, sternitur eius exercitus; signa victorie ad imperato¬ rem diriguntur, ille principes remunerat.

4, 1-30 AA 2, 25-27, p. 318-319. 4, 5

=

2, 20, 33.

16 (= 8, 14, 16-17 et 19, 25, 28) Rom. 12, 11: 21 terciam] Cf. 3, 35.

sollicitudine non pigri. Cf. 1, 6, 22.

4, 4 confossus gladio tr. V 6 compulsus BW 9 quod MP, que P2 10 convocarat (cf. p, 10,/: BW) BW 16 legatione om. BW non pigri omnem] pigriorem BW 18 ortum MPC 23 estimabantur PBW, exstimabantur NM, existimabantur VC 26 et om. BW 27 plenius om. V

3, 5 (4) 1097

5

io

15

20

25

30

201

Solimannus igitur, premissa quadam acie, in qua erant equi¬ tum decem milia, ad portam properabat meridianam, que domi¬ no comiti Tolosano ad custodiam erat deputata: ignarus enim u6 de adventu eiusdem comitis, sicut heri et nudius tercius eam arbitrabatur reperire posse vacantem, sed opinione frustratus ibi pene maiores quam alibi reperit copias. Horum tamen igna¬ rus omnium ad locum predictum festinans, cum multo impetu in domini comitis irruit legiones, que adhuc vix sarcinas depo¬ suerant. A quibus exceptus mirabiliter, confractis conatibus et priore penitus acie dissoluta, iam in fugam versi erant, cum ecce Solimannus, cum maioribus subsequens copiis, eis refundens animos qui iam erant dissoluti, secum iterum in nostros redire compulit. At vero dux, dominus quoque Boamundus et comes Flandrensis, cum suis expeditionibus ad unguem armati, videntes hostium maiores advenisse cuneos et turmas densiores, preque gravi multitudine et animosa instantia comitis exercitum supra vires fatigari, irruunt unanimiter et hostium se inferunt legionibus, gladiis et lanceis cominus instantes. Cumque hostes prima facie quasi per unius hore spacium resistendi vires et animum viderentur habuisse, interfectis ex eis quasi ad quat¬ tuor milia et captivatis nonnullis in fugam versi sunt, nostri vero, hac prima victoria, opitulante domino, potiti obsidionem continuant, castris per girum sine intervallo dispositis. Ab ea ergo die neque predictus Solimannus neque infidelium principum aliquis simile aliquid ausus fuit attemptare, quamdiu in obsidione perstiterunt. Optime porro in eo conflictu se habue¬ runt predicti principes, sed et dominus Tancredus, Galterus quoque de Garlanda, Francorum regis dapifer, Guido etiam de Porsessa et Rogerus de Barnavilla celebrem sibi in eo negocio comparaverunt famam. Nostri igitur, ad incutiendum terrorem hostibus, de capitibus occisorum intra urbem plurima immitti machinis iaculatoriis preceperunt et ex eis mille et de captivis aliquot ad imperatorem dirigentes, plurimam eius per hoc sibi

5, 1-38 AA 2, 27-28, p. 319-321 et RA 3, p. 239 et GF 8, 2-3, p. 180-182 (Hili, p. 15) = BD 1, 23, p. 26.

5, 4 (et passim) Gen. 31, 2 (et passim): heri et nudius tertius {— Plaute, 14 (et passim) ad unguem] Otto, Sprichwbrter ... der Rffmer, 1965, no. 1827. 15-16 Cf. 4, 16, 28. 19 (et passim) D.16.1.13 Pr-: Pr‘ma facie. Most. 956).

Cf. n, 8, 22.

5, 1-2 decem milia equitum BW 4 eiusdem] huius BW eam om. 5 arbitratur BW 10 acie om. V 15 venisse V 24 predictus om. BW 26 se habuerunt in eo conflictu BW 27-28 Galterius ... de Garlandia BW 29 Prosessa C, Possessa BW Rogerius BW Barna¬ villa VNMC, Barlavilla P, Barnevilla BW 30 igitur] autem BW 33 eius BW

om. BW

3, 5-6 (4-5)

202 1097

gratiam comparantes: unde et pecuniam non modicam et olose35 ricorum diversa genera ad remunerandos exercituum principes multa cum liberalitate direxit, precipiens ut et victui necessaria et rerum venalium cum omni plenitudine et sine dilatione ad eos deferatur commercium.

6 (5). I ^ocantur principes deputatis sibi stationibus et urbs un- 117 dique obsessa impugnatur. Quidam nobiles procumbunt in acie.

5

xo

15

20

25

Visum est igitur principibus nostris expediens esse ad propo¬ situm urbem ex omni parte, ut prodiximus, obsidione vallare et principes congruis locare stationibus, ut ingruente civibus undi¬ que molestia eos ad deditionem compellerent facilius. De communi ergo consilio equis portionibus ambitum dividunt, singulas singulis deputantes principibus, dominumque ducem cum duo¬ bus fratribus suis et eorum legionibus ab orientali parte locant. Dominus vero Boamundus cum domino Tancredo et aliis princi¬ pibus qui eum sequuti fuerant, quorum superius nomina posuimus, cum suo iterum exercitu partem urbis septentrionalem obtinuit, comes vero Flandrensis et princeps Normannorum cum suis iterum cohortibus iuxta predictos in ordine locati sunt; australem vero plagam dominus Raimundus Tolosanus comes et episcopus Podiensis cum suis consortibus sibi obtinuerunt deputatam, iuxta quem dominus Stephanus Blesensium comes et Carnotensium cum domino Hugone Magno et aliis quibusdam inclitis et nobilibus viris castra locaverat. Sic igitur ex omni parte urbe vallata, placuit principibus, ex vicina silva sumpta ad cos usus competente materia, machinas ad subfodiendum murum habiles et necessarias, quas vulgo scrophas appellant, itemque iaeulatorias, quas vulgari appellatione man¬ gana dicunt et petrarias, sub omni celeritate fabrefieri, vocatisque artificibus omnimoda instant diligentia et certatim prope¬ rant ut opere consummato urbem satagant impugnare. Dumque in eo desudarent attentius et urbem frequentibus congressionibus septem ebdomadarum curriculo hostiliter im-

6, 1-17 cf. AA 2, 22-23, P- 315-317 et RA 3, p. 239.

17-24 RA 3, p. 239

et AA 2, 29, p. 321. - 25-40 AA 2, 29, p. 321-322. 6, 2 ut prediximus] 3, 1 et suiv. scrophas =

9 superius) 2, 13, 10 et suiv.

8, 6, 37-38; 17, 24, 28 et 18, 19, 49-50.

19-21

21-22 mangana ... et

petrarias = 8, 6, 36-37 et 13, 24-25 ; 15, 9, 26 et 19, 28, 14.

34 comparant BW 6, 1 1 principes BW, vel ceps ss. W 12 (= rj) 14-15 obtinuit corr. V2 15 (= 12) iusta N Blesentium V

iusta N

30

35

40

pugnassent, quadam die, indicio dc more conflictu, duos nobiles et magnificos viros et in armis strenuos, dominum videlicet Balduinum cognomento ('.aldcron, et dominum itidem Maldui num dc (dant, alterum iactu lapidis, alterum sagitte ictu, dum in expugnatione urbis decertant animosius, miserabili amiserunt infortunio. Post liec etiam, dum ex consilio et decreto principum rursum exercitus iteraret assultum, Willclrnus comes de Foreis et Galo de Insula, dum in eo conflictu nimium ferventes hostes lacessunt, sagittis transfixi interierunt. Guido quoque de Porses sa, vir nobilis de regno Francorum, valida ibidem correptus egritudine, carne solutus est. Super quorum casu consternatus plurimum dei populus eos honeste tradidit sepulture, exequias, quales viris nobilibus et magnificis exhiberi solent, intuitu pietatis caritative impendentes. 7

118

(6). Machina quedam muro applicata a civibus obteritur, sub qua multi nostrorum pereunt; lacus nostrorum obstat conatibus.

Quadam iterum die, dum omnes in circuitu principes suas certatim ad murum applicarent machinas et modis quibuseum que poterant muros debilitare et sibi parare introitum niteren¬ tur, ocium et desides ferias strenuorum more declinantes, comes 5 Hermannus et Henricus de Ascha, de regno Thcutonico viri nobiles et incliti, instrumentum quoddam artificiose satis com¬ positum familiarium et domesticorum suorum conatu et virtute multa menibus applicant, lirat autem machina quercinis con¬ texta trabibus, in cuius ambitu robustos intexuerant parietes, 10 ita ut introducti equites viginti viribus robustissimi, ab omni telorum immissione et iactu etiam maximorum molarium, qui intromissi erant ad subfodiendum murum, viderentur consistere posse securi. Que tandem machina, ut prediximus, muris appli¬ cata, instantibus desuper ad muri defensionem civibus, magno15 rum impulsu lapidum ita penitus contrita est, ut solutis compa¬ ginibus eos, qui infra st' erant, comprimeret universos. Condoluit itaque prodictis nobilibus, eo quod inutiliter non sine sumptu consumpta esset multorum dierum opera, populus universus,

7, 1-16 A A 2, 30, p. 322. 30 Cf. 18, 3, 12.

31-36 cf. AA 2, 32, p. 323.

7, 7-8 = 1, 16, 1-2.

13 ut prediximus) 6-8.

18 =

2, 21, IO-XI.

29 Chalderon BW .30 lapidis (= 7, /7, 61) p, lapidum Va 32 hoc 33 rursus HW assultus HW Forois V 35 Possessa BW 39-40 caritatis V 40 caritative VNBW, caritatisve MP, caritatem C 7, 1 die V2 5 Theutonicorum a 13 aplicata (sic) V2 muris applicata ut prediximus HW 17 in(utiliter) N2 MP

119

204

1097

3> 7-8 (6-7)

condoluit et viris fortibus, qui casu tam miserabili occubuerant. 20 Spe tamen potiunde victorie se invicem consolabantur eoque maxime, quod vitam meliorem non diffiderent esse consequutos eos, qui in huiusmodi negocio animas pro Christo ponerent. Instar enim martyrii non inmerito reputabant, in agone huius¬ modi vitam amisisse; unde morte contempta vitam pro nichilo 25 ducentes presentem, quibuslibet periculis se obiciebant con¬ fidentius, ea spe facti animosiores. Instabant igitur principes ad urbis expugnationem per circuitum unanimiter et ut quisque in parte sibi deputata sollicitum se exhiberet et obsessos molesta¬ ret amplius gloriosum reputabant: fervebat opus impendio et 30 assiduis congressionibus et pugna pene continua requies civibus negabatur. Lacus tamen civitati adiacens nostrorum maxime prepediebat operam et studium citra optatam detinebat effica¬ ciam, civibus omnimodam prebens consolationem: nam per eum navigantes liberius, victus et alimentorum inferebant copias et 35 armatorum nonnunquam, videntibus nostris et contradicere non valentibus, multitudinem introducebant.

8(7). Nostri naves a mari deferunt in plaustris, lacum occu¬ pant : cives nostrorum admirantur argumentum et despe¬ rant. Convenientes igitur deo amabiles principes super eo speciali¬ ter deliberant articulo, qua ratione huic malo commodius pos¬ sint occurrere, et tandem placuit in communi ut, missa populi parte maxima et equitum etiam cum eis aliquot legionibus ad 5 mare, naves inde sive integras sive per partes dissolutas super currus et vehicula vel alio quocumque artificii genere usque ad lacum pertrahant: alioquin futurum ut, evacuatis eorum conati- 120 bus, consumptis studiis inutiliter et impensis res in irritum deducatur. Porro pervenientes ad mare quibus id muneris erat 10 iniunctum, vias eorum et propositum domino misericorditer dirigente, naves reperiunt medie cuiusdam quantitatis. Quas a

8, 1-31 AA 2, 32, p. 323-324. 22 = 1, 5, 55-56.

23 (et passim) I Cor. 9, 25 : Omnis ... qui in agone 29 ( = 8, 6, 52 et 10, 18) Virgile, Aen. 1, 436 et Georg. 4, 169: fervet opus. Cf. 22, 22, 46 et 11 rubr. 10. 8, 8-9 (= 16, 17, 37 et 18, 31, 45) Zach. xx, 11: in irritum deductum est. 10-11 ( = 8, 23, 11-12 et 18, 16, 12-13) Tob. 4, 20: pete ab eo [domino] ut vias tuas dirigat et omnia consilia tua in ipso permaneant; Is. 45, 13: omnes vias eius dirigam. contendit; II Tim. 2, 5 : qui certat in agone.

21-22 esse eos consecutos BW 29 reputabant V, reputabat cett. 34 inferebant om. BW 35 armatorum V, armentorum cett., 35-36 armentorum multitudinem (om. nonnunquam) ... introducebant BW 8, 8 inutiliter om. MP 9 numeris p

3, 8-9 (7-8) 1097

15

20

25

30

205

domino imperatore facilius impetratas educentes de mari, sicco locaverunt in littore copulatisquc adinvicem tribus aut quat¬ tuor plaustris, prout navium longitudo deposcebat, cisque desuper impositis, unius noctis spacio per miliaria septem vel amplius, funibus humeris et cervicibus hominum et equorum impositis, usque ad predictum pertraxerunt lacum. Erant au¬ tem et inter eas quedam non ita modice, sed que centum aut quinquaginta pugnatorum numerum possent recipere. Receptis igitur navibus et in lacum depositis, letatus est supra modum christianus exercitus et concurrentibus ad lacum viris primori¬ bus, remiges inducunt navigandi habentes periciam, et simul cum eis viros in armis strenuos et animositate commendabiles, spem habentes omnino certam quod auctore domino urbem essent in proximo habituri. At vero cives, solito plura in lacu videntes navigia, admirati sunt, herentes an suorum esset appa¬ ratus qui eis subsidia ministrare curarent, an hostium, tandemque cognito quod nostri multis laboribus a mari deductas et terrestri devectas itinere eas in lacum immisissent, nostrorum admirati sunt et vires et argumentum, quod rem desperatam et pene impossibilem effectui mancipassent.

9 (8). Iterum ex omni parte civitas impugnatur; comes Tolosa- 121 nus contra se positam turrim machinis et omni arte debilitare nititur, sed resistentibus civibus opera consu¬ mitur. Preoccupato itaque classe immissa civium per lacum discursu, decretum est publice et voce indictum preconia quatenus legio¬ nes singule, sicut sub certis principibus erant constitute, ad impugnandam urbem denuo viriliter armarentur et maiore soli5 to instantia quantas possent civibus inferrent molestias, sicque singuli principes suos animantes exercitus et armatos ad con¬ gressum dirigentes, factus est assultus longe solito asperior; machinis quoque instantes animosius, alii murum subfodere, alii magnos contorquere molares ad debilitanda menia satagebant. 10 Erat autem in parte australi, que domino comiti Tolosano ad impugnandum erat deputata, turris quedam sublimitate simul et grossicie ceteris notabilior, iuxta quam predicti Solimanni uxor dicebatur habere domicilium. Ad hanc deiciendam comes

9, 10-32 AA 2, 31, p. 322-323. 20-21 I Mach. 7, 48: laetatus est populus valde.

12 felicius MP pectoribus BW

9, 2 = I, 7, 49.

15 milia MPC 16 equorum) eorum C, eorum 18 mice corr. N2 26 habentes MP, vel herentes ss. P

9, 6-7 singulis principibus suos animantibus ... dirigentibus BW 12 grossitudine BW

machinis) minores BW

8

206

1097

3, 9-10 (8-9)

omne studium iam per dies aliquot impenderat, sed inutiliter, 15 nam cum duabus machinis iaculatoriis eam continuis iactibus flagellasset instantius, pre operis soliditate lapidem etiam unum ex ea dissolvere non poterat. Unde ne ab incepto quasi victus desisteret instantiam ingeminans, tormenta etiam multiplicat, et contortis maioribus saxorum molibus et mire soliditatis cau20 tibus immissis, rimas cepit agere et in pulverem ictibus fatigata resolvi. Quod videns exercitus, adunata manu, se invicem cohor¬ tantes vallum exsuperant et ad murum accedentes predictam turrim deicere aut saltem perforare nituntur. Cives autem, compertum habentes quod predicta turris ruinam minaretur, 25 eam interius lapidibus et cemento repleverant, ut si forte murus 122 aut subfossus aut tormentis debilitatus corrueret, opus novum pro vetusto succederet et penetrare volentibus prestaret impe¬ dimentum. Nostri tamen, sub testudine latentes solidissima, quam violenter secus murum appulerant, murum subfodere 30 nitebantur, tandemque effectum est ut foramen, quo duo armati viri possent facilius introire, ferreis instrumentis et multo labo¬ re conficerent; cives autem econverso importune insistentibus omnino resistere, argumentis argumenta et vires viribus non inferiore spiritu obiectare unanimiter parati, arcubus et balistis 35 et omni armorum genere, lapidum quoque contorsione pugilla¬ rium, hostes a se repellere et illatas propulsare nitebantur iniurias.

10 (9). Factum ducis Godefridi memorabile. Cives in machinas nostras ignem immittunt et adipem. Casus cuiusdam nobilis viri lamentabilis. Erat autem inter eos, qui murum ab impugnantibus tueban¬ tur, quidam ceteris improbior, corpore quoque et viribus notabi¬ lior, qui arcu in nostros multam operabatur stragem, insuper etiam et de successu, quo diu nimis usus fuerat, intumescens 5 nostros probris afficiebat et contumeliis, desides eos vocans et timiditatis obiciens titulum. Erat autem hic in ea parte ita importune deseviens, que domino duci et suis cohortibus ad impugnandum erat deputata. Quod vir illustris non perferens dominus Godefridus, sumpta balista locum querens oportunum, 10 manus contra predictum crassatorem dirigit et telo per vitalia

10, 1-47 AA 2, 33-34, p. 324-325. 33 (= 13, 27, 46) — 8, 13, 12-13. ~ argumentis argumenta — 8, 8, 3-4; 11, 17, 30 et 22, 19, 36-37. - vires viribus cf. vim vi: 1, 27, 26. 33-34 = 13, 18, 53-54. 10, 5 = 1, 10, 40.

16 flagellassent VW 19 maiorum BW 21 adinvicem se BW 31 viri armati BC 10, 2 improbrior VN, corr. N

30-

3, 10 (9) 097

15

20

25

30

35

40

207

directo confossum et exanimem ad terram deicit, iustam pro his omnibus que nostris intulerat rependens vicissitudinem. Quo facto ceteros eiusdem operis consortes, qui in ea parte illius exemplo animati resistebant animosius, maxime deterruit, ita ut minus minusque et missilia contorquerent et iacularentur convicia; alii tamen, qui in ceteris partibus pro urbis defensione desudabant attentius, facti huius ignari nichilominus de turri¬ bus et muris, tota se tuentes diligentia, in nostros et cedem et vulnera totis viribus procurabant exercere, picem quoque, oleum et arvinam et cetera que incendiis solent fomitem mini¬ strare et accensas faces in nostras machinas dirigentes, eas ex parte plurima, ubi non observabantur diligentius, consumebant. Quibus autem in parte australi ad expugnandam predictam turrim erat labor sedulus, curam ad idipsum continuabant et studium; sed videntes quicquid esterna die in muro subfoderant, totum nocte subsequuta reparatum, ceperunt fieri remissi¬ ores, videntes quod non proficerent, dumque pene desisterent ab incepto, ecce quidam valde strenuus et nobilis eques de exercitu comitis Normannorum, sui exemplo volens alios animare, lorica indutus et galea et opertus clipeo, vallum transiliens ad murum accessit inperterritus, novam lapidum structuram, quam eadem nocte cives opposuerant, volens convellere et foramen, quod esterna die factum fuerat, rursus aperire. Sed instantibus desu¬ per cum omni importunitate civibus, nec aliorum quispiam ut opem ferret ausus fuit accedere nec ille potuit consummare propositum: magnis enim lapidum molibus ibi secus murum contritus, cernentibus nostris nec subvenire valentibus interiit. Cuius corpus exanime uncis ad se ferreis sublevantes, infra menia suis expositum ludibriis deiecerunt tandemque lorica nudatum et galea ad nostros reiecerunt extra menia. Quo debi¬ tis exequiis sepulture tradito flevit super eum populus, eius plurimum commendans animositatem et mortem eius in con¬ spectu domini reputans preciosam, per quam eius animam elec¬ tis spiritibus non dubitabat sociandam: omnium enim, ut pre-

15 = 2, 20, 14. 18-19 = 4, 14, 12, cf. 4, 16, 27 et 6, 20, 55. 19 = 1 prol. 35. 29-30 (= 39-40, cf. 15, 1, 34) Is. 59, 17: indutus est iustitia ut lorica et galea salutis in capite eius. 35-36 = 22, 26, 56-57. 39-40 = 2930. 41 II Reg. 3, 34: omnis populus flevit super eum. 42-43 Ps. 115, 15: pretiosa in conspectu domini (= 1, 22, 15) mors sanctorum eius. 43-44 (cf. Canon missae 5 (Hanc igitur) : in electorum tuorum iubeas grege numerari). Cf. 9, 23, 6-7 et 18, 30, 33, app. cr. 44-45 ut prediximus) 7, 20-22.

11 deiecit BW 21 faces VBW, fasces PC, corr. M2P2 22 consumma¬ bant V 25 (cf. }}) externa VN 28 ecce) erat corr. V2 30 transiens MP 33 (cf. 2j) externa VNC 36 magnus BW 37 valentibus correxi, volentibus codd. omnes, vel va ss. W. Cf 4, 2, (V).

123

3, 10-11 (9-10)

208 1097

45 diximus, una mens erat et eadem sententia, eos qui sic in acie procumbebant vitam mereri perpetuam et in parte sortis sanc¬ torum predestinato collocari in lumine. 11 (10). Quidam principibus desperantibus se offert artifex: ma- 124

5

10

15

20

25

30

chinam construit, turrim subfodit, subfossam diruit. Interea de more, quem sibi fecerant, adinvicem convenientes nostrarum legionum deo devoti principes, compertum habentes quod non proficerent sed potius inutiliter operam consumerent et studium, apud se querunt diligentius, deliberatione proposita, quo in tanta necessitate opus sit consilio. Dumque circa id insisterent, plurimum anxietatis sustinentes, ecce quidam Longobardus natione accedens ad principes, videns quod omnium artificum eluderentur argumenta et labor sine fructu deperiret, huius artis professus est se habere periciam, asserens quod si ei sumptus de publico ad operis consummationem sufficientes et necessarii ministrarentur, ipse auctore domino infra paucos dies turrim predictam sine dampno nostrorum ad terram deiceret et late patentem introitum omnibus ingredi volentibus ministra¬ ret. Sumptibus igitur de publico ministratis ad omnem sufficientiam et salario insuper condigno pro eius laboris recompensatio¬ ne designato, subiecta pro votis materia machinam miro con¬ struit artificio, ita ut qui intus erant nolentibus hostibus sine suo periculo secus murum eam possent applicare et interius latentes murum subfodere non timerent. Quod ipso rerum experimento plenius edocuit ad evidentiam. Nam composito et ar¬ mato undique pro sua voluntate instrumento, viros fortes et loricatos, armis et ferreis instrumentis ad subfodiendum murum necessariis instructos, sub eadem secum colligit machina, quam etiam cum suis opificibus probe nimis et argumentose plurimum trans vallum positam menibus applicat. Cives autem, solita instantes protervia, immissis magnis molaribus et igne desuper iniecto, que omnia propter culminis arduitatem et latera devexa quoniam herere non poterant ut dampnum subiectis irrogarent, 125 de consueto auxilio ceperunt diffidere et instrumenti, quod nullatenus ledere poterant, robur admirati sunt et artificis argu-

11, 1-47 AA 2, 35-36, p. 325-327. 45 (= 22, 30, 48-49) II Mach. 14, 20: omnium una fuit sententia. 46-47 11, 8 = 1, 16, 12-13. 14 (et passim) II Cor. 9, 8: omnem sufficientiam habentes. 19 ipso rerum experimento (cf. Gen. 30, 27) = 4, 11, 32, et passim. 24 = 6, 12, 3-4. Coi. 1, 12: dignos nos fecit in partem sortis sanctorum in lumine.

46 merere corr. V2 inherere a cett.

11, 3 nichil BW

subiectis dam(p)num BW

18 secum (cf. 2j) NM 28 30 admirati sunt V, admirantur

3,11-12(10-11) 1097

2o9

mentum. Qui autem sub ea latebant testudine, securi penitus ab hostium insidiis, ad infringendum murum et turrim subverten¬ dam totis instant viribus et convulsorum loco lapidum stipites subponunt et ligneam materiam, ne parte muri inferiore subfos35 sa subito corruat pars superior et machinam comprimat, que tante pondus magnitudinis et inmensitatem ruine nullatenus ferre poterat, bacta igitur tanta subfossione, que ad turris dejec¬ tionem sufficere posse videbatur, et sustentaculis, que murum casurum sustentabant, igne subposito et nutriendis ignibus apta 40 subiecta materia, machinam relinquunt, ad suos cum omni cele¬ ritate se conferentes. Factumque est ita ut circa noctis medium, omni fulcimentorum consumpta materia et ignibus edacibus in cineres redacta, turris cum tanto fragore cecidit, ut etiam remo¬ tos quodam horrore concuteret, terremotus instar corda contur45 bans et ingerens formidinem. Ad quem sonitum excite legiones ad arma convolant, animos induunt tanquam urbem violenter ingressuri.

12(11). Uxor Solimanni cum duobus filiis fugiens capitur: de¬ sperant cives, cum Tatino Greco de sua deditione trac¬ tant, mittuntur ad imperatorem super eo a principibus nuntii. Solimanni vero uxor, que hactenus urbis obsesse molestias multo labore pertulerat, turris casu femineo more perterrita, paratis navibus urbe clam egressa ad loca tutiora se cum ancil lis et familiaribus transferre proposuerat; sed nostri, qui per 5 lacum in navigiis erant ad cohibendos introitus exitusque ci¬ vium deputati, dum studiosius more prudentum cuncta perlu¬ strant abeuntem reperiunt, repertam capiunt et captam cum duobus filiis tenellis admodum principibus representant, qui sub arta custodia cum aliis concaptivis eam precipiunt diligen10 tius conservari. Cives autem, et de aditu hostibus patefacto et de captivitate tante femine mente plurimum consternati, pror¬ sus de viribus diffidentes, missa legatione a principibus inducias

12, 1-51 AA 2, 36-37, p. 327. 33 = 1 prol. 35. 42 Virgile, Aen. 2, 758 (Ovide, Met. 9, 202): ignis 44 Ps. 37, 11 (54, 5 et 108, 22) : cor meum conturbatum est. 12, 1 1 =

edax.

1, 24, 12-13.

38 que Pa, qui VNM

39-40 nutriendis ... subiecta N2MPa, nutriendis 40-41 42 omnium BW 12, 3 urbe(clam egressa

ignibus subiecta apta VN, apta nutriendis ignibus subiecta V2 relinquit ... conferens BW = 6,

4-j) : urbem V

6 prudentum V, prudentium ceti.

7 reperiunt,

repertam capiunt et captam] reperiunt, capiunt repertam et captam VN hostibus aditu BW

10

126

.JIO

1097 i5

20

25

30

33

40

43

3, 12 (11)

postulant, de sua deditione cum eisdem tractaturi. Tatinus autem, dc quo superius mentionem fecimus, presentiens, sicuti vir erat versutissimus, populi a sui tuitione deficientis volunta¬ tem, maiores civitatis convenerat, monens ut in sui deditione dominum imperatorem honorarent, proponens quod hic pere¬ grinorum exercitus, qui presens erat, ad alia properabat negocia, nec ('x principali proposito, sed incidenter et quasi pretereundo in eam descendissent obsidionem, dominum autem imperatorem circa se positum haberent perpetuo, de cuius commendabili plurimum possent clementia presumere et semper expectare meliora. Optimum ergo erat ut in eo facto imperatorem homini¬ bus ignotis et genti barbare proponerent, ita ut in eius manu fieret deditio, quam declinare non poterant, et per eos urbem reciperet imperator, quam non multis retro temporibus per Tureorum violentiam imperium iniuste amiserat. His et huiusmodi persuasus civium conventus, in manu imperatoris eligunt urbem, personas quoque suas et omnem substantiam salva incolumitate resignare. Nec tamen id nostris molestum fuit principibus, quippe cum ad alia tota eorum properaret intentio nec his inherere eorum esset propositum, sperantes tamen quod iuxta pactorum tenorem salva essent exercitui in solatium labo¬ ris et dampnorum, que pertulerant, spolia civitatis. Captivos tamen, quos de fratribus tum sepedictus Solimannus de exercitu Petri Heremite apud castrum Civitot, tum etiam quos cives in obsidione ceperant, libertati restitutos noster prius recepit exer¬ citus universos, antequam de eorum deditione vellent tractari sermonem et eorum in hac parte votis satisfacere. Factum est igitur quod de principum coniventia et populi consensu missi sunt ad imperatorem nuntii, dicentes: "Principes et Christianus exercitus, qui apud urbem Nicenam in eius obsidione pro Christi nominis amore fideliter laboraverunt, eam auctore domino mul¬ ta sollicitudine et urgente instantia compulerunt ad deditionem. Unde nos ad tuam dirigentes serenitatem, monemus et exhorta- 127 mur attentius, quatenus ad partes illas de tuis principibus cum sufficientibus expeditionibus aliquos mittere non moreris, qui et urbem traditam ad honorem tui nominis conservare valeant et

14 superius) 2, 24, 1-14. pactorum tenorem) Cf. 13, 18-26.

19 = 5, 14, 34-35 et 23, x, 40-41. 34-37 Cf. 1, ch. 25 et 26.

33

14 fecimus mentionem BW 15 a sui) (assu)eta/// V2 22-23 meliora expectare tr. V 23 erat| fore BW 26 quam VN, cuius quam C, cuius N2MPBW 32 eorum inherere tr. V Sperabant BW 35 autem BW quos ... 36 etiam V, om. B, de fratribus quos tum (quos cum de fratribus W) sepedictus Solimannus tum de ... tum etiam cett. 37 liberati (s= r), 4), app. cr.) V prius V, Petrus p, petens C, pocius BW 38 tractare BW 42 Niceam a 45-46 monent et exortantur VN, corr. N2

3, 12-13 (11-12) 1097

211

captivorum multitudinem hinc transferre sint idonei. Nos enim, 50 urbe tue celsitudini resignata, iter quod semel assumpsimus auctore domino prosequi non differemus.” 13 (12). Imperator missis nuntiis urbem recipit, principibus gra¬ tias agens munera mittit: indignatur populus, pacta confracta queritur. Captivos Constantinopolim ductos imperator remittit ad propria muneribus honoratos. His auditis letabundus imperator et gaudens quosdam de familiaribus suis, de quorum fide presumebat et industria, cum ingentibus copiis ad partes illas dirigit, qui et urbem suscipiant et communiant susceptam, omnem captivorum substantiam 5 tam in auro et argento quam in quolibet suppellectilis genere sibi vendicantes, singulisque principibus dona mittens ingentia eorumque litteris et viva voce captans benivolentiam, grates pro tam honesto servitio tantoque imperii, quod per eos accesse¬ rat, incremento refert ingentes. Verum populus et secunde maio nus homines, qui ad hoc in predicte urbis obsidione studiosius desudaverant, ut de spoliis captivorum civium et de substantia multiplici infra urbem reperta rerum suarum dispendia que pertulerant resarcire possent, videntes quod non satis equa mercede eorum remuneraret labores quodque publicandum erat 15 ex compacto, rebus familiaribus et fisco inferre suo proponeret, egre nimis tulerunt, ita ut peniteret eos et impensi laboris et sumptuum, quos, ut eis videbatur, inutiliter attriverant. Sed et principes eundem imperatorem circa pactorum tenorem maliciose versatum constanter asserebant. Nam in pactorum serie, 20 que inter eos inita fuerant, hec formula dicebatur interserta, quod si aliquam de urbibus, que eius imperii fuerant, tota illa eorum profectione usque in Syriam, previa domini misericordia, capi contingeret, urbe cum adiacentibus provinciis imperatori restituta, preda, manubie et universa reliqua substantia exerci25 tibus in laboris remunerationem et refusionem impensarum omnino cederet sine contradictione. Et licet nostris satis facile et in expedito esset imperatoris familiam longe ab urbe repelle¬ re et ad dominum suum remittere vacuos - idque iure fecisse

327.

13, 4-9 RA 3, p. 239-240. - 9-17 cf. BD 1, 27, p. 30. - 33-42 AA 2, 37, p. 42-47 BD 1, 27, p. 30. - 48-49 cf. FC 1, 10, 11, p. 189. 13, 24 (et passim) II Par. 15, 11: de manubiis et praeda.

49 huc VN, cnrr. N2 50 tue VBW, vestre pC. Cf. 11, 28, 101, app. cr. 51 prosequi om. V 13,4 communicant corr. V 5 suppellectilis V2P2a, suppellectili Vp 14 laboret M, laborem P et quod BW 15 ex pacto MBW, corr. M2 17 videatur MP, corr. P2 attribuerant BW 23 provinciis (= 4, II, 10-11) V, pertinentiis cett. 26 contraditione V

128

212

1097 30

35

40

45

20 (recte 19) VI

3, 13-14 (12-13)

viderentur, nam iniquum est ei fidem servari, qui contra pacta nititur versari - tamen timorem dei habentes pre oculis et ad maiora festinantes, verbum de communi providentia dissimu¬ lant populumque id moleste ferentem honestis comprimunt persuasionibus, ut expediti proposito valeant satisfacere. Greci vero, qui ad hoc missi fuerant, urbem ingredientes, susceptis armis civium et deditione completa, exeuntes ad castra et statuti coram principibus, pro vita civium et incolumitate sup¬ plicant, dicentes eos domino imperatori urbem restituisse et suas iugo illius et potestati cervices mancipasse. Sic igitur urbe capta et copiis, que sufficere videbantur, ad urbis tuitionem deputatis, Solimanni uxor cum duobus filiis, de quibus prediximus, et captivorum ingenti multitudine Constantinopolim translata est, ubi ab imperatore non solum clementer, verum et liberaliter nimis tractati, infra paucos dies libertati pristine sunt restituti. Id autem ea fecisse dicitur intentione, ut et Tureorum sibi reconciliaret gratiam et in nostram propensio¬ res suis beneficiis excitaret iniuriam et alios, siquando urbem casu quolibet contingeret obsideri, a deditione simili non deter¬ reret. Capta est autem urbs Nicea anno ab incarnatione domini millesimo nonagesimo septimo, mense Iunio, vicesima die mensis.

14 (13). Soluta obsidione iter arripit exercitus, dividuntur abinvicem principes. Solimannus cum innumeris copiis iterum occurrit. 29 vi

5

Soluta igitur obsidione, de mandato principum iterum ad proficiscendum invitatur exercitus et compositis sarcinis tercio Kalendas Iulii iter arripiunt. Cumque per biduum iunctis legio¬ nibus incessissent, casu nocte illa secus quendam pontem, aquarum commoditatem sequuti, castrametati sunt. Unde summo diluculo ante lucis exortum, dum adhuc essent tenebre, rursus ad iter se accingentes, transito ponte sive casu sive ex industria

14, 1-3 FC x, 11, 1, p. 189-190. - 3-11 BD 2, 1, p. 33. - 11-19 AA 2, 38, p. 329. - 32-57 FC 1, 11, 2-5, p. 190-194. 29-30 (= 7, 20, 18-19 et x4> 24> 33-34) Cf- Ia Glossa ordinaria sur Gregoire IX, Decretales (1234), 2.24.3 v- paruisse: Arg(umentum) expressum hic fidem non servari ei qui contra fidem versatur, etc. (Corpus luris Canonici glossatum II, Paris 1612, coi. 747). 30 = 2, 10, 22. 41 prediximus] 12, 1-10. 14, 6 Ioh. 20, 1: cum adhuc tenebrae essent(cf. BW).

29-30 nititur contra pacta BW 30 domini MP 32 id moleste V, moleste id cett. 39 ergo a 42 ab om. MP 43 verum etiam et BW libertati N2PBC, liberati ( = 12, yp, app. cr.) VNMW 44 fecisse ea tr. V 45 conciliaret V 14, 3 arripuit BW 6 solis BW tenebre essent BW

129

3,14(13) 1097

io

15

20

25

30

33

I VII

40

2i3

divisi sunt principes abinvicem cum suis expeditionibus. Domi¬ nus enim Boamundus et Normannorum comes et Stephanus comes Blesensium, Tancredus etiam et Hugo comes de Sancto Paulo, levam sequuti seorsum illa die profecti in vallem perve¬ nerunt, cui nomen Gorgani, ibique secus ripam fluvii decurren¬ tis, pascuorum habentes commoditatem et graminis, circa ho¬ ram nonam castra locaverant, ubi et noctem illam, solliciti tamen, locatis in girum excubiis, quietam transegerunt. Reliqui vero omnes, dextram tenentes, illam compleverunt dietam et vix a predictorum castris duobus distantes miliaribus, in locis itidem pascuis et aquarum habentibus commoditatem castra composuerant. Solimannus vero, illate memor iniurie et ad animum revocans sine intermissione quomodo per illos urbem egregiam, uxorem et filios amisisset, ad id totis viribus anelabat ut eis vicem 130 rependeret et aliquas, si posset, eis prestrueret insidias. Convo¬ catis itaque ingentibus denuo militum copiis, nostrorum a leva equis pene passibus subsequebatur exercitum; in quo etiam exploratores habens, qui de statu proficiscentium eum indesi¬ nenter redderent doctiorem, prestolabatur assidue quomodo, sumpta occasione oportuna, in eos posset irruere. Cognito autem per eosdem quod divisus esset exercitus et pars altera, que viribus et numero minor videbatur, sibi erat vicinior, horam ratus invenisse competentem descendit de montibus cum illo suorum infinito comitatu. Vixque aurora solis subsequentis nun¬ tiabat adventum et noctis umbra densior luce propinqua dissol¬ vi ceperat, cum ecce qui in speculis erant constituti ut hostium, sique essent, de remoto presentirent insidias et exercitum ad¬ monerent, visis hostibus lituis concinunt et cursu rapti velocissi¬ mo hostes adesse denuntiant. Igitur cornicinum clangore et voce preconia excite legiones universe ad arma convolant, equos preparant, tanquam prelium cominus habituri. Erat autem mane in ipso die Kalendarum Iuliarum. Disposita igitur universa populi multitudine per acies et prepositis singulis cohortibus quinquagenariis et centurionibus et per alas pedestrium turma¬ rum primiceriis constitutis, sarcinas et impedimenta omnemque

49.

21=2, 13, 33. 22 = 1 prol. 35. 42 = 2, 20, 1-2.

25 = 1, 20, 35.

37-38 = 1, 7,

10 Blesentium BW 11 valle V 12 Gorgani V, Gorgoni cett. 20 et om. BW ad ... 21 intermissione V2 21 per illos pC, om. V, post 22 filios BW 21-22 et uxorem et BW 23 eis om. BW 24 copiis militum tr. V 25 subsequabatur N 28 sumpta om. BW 31 ratus (= 2, 14, 26-27 et 14, 27, 6-7, cf. /X, 27, f) BW, nactus Vp, noctis C 37 clangore (cf. 4, 26 et passim) Recuetl, clangore vel clamore MP, clamore VNa 39 habituri cominus BW 42 alias a

214 1097

45

50

55

3, 14-15 (13-14)

senum, mulierum ac debilium invalidam multitudinem, quo expeditiores ad pugnam possent procedere, secus arundinetum in vicino positum, curribus et vehiculis eos pretexentes, collo¬ cant quasi in tuto, missisque nuntiis ad reliquas partes exerci¬ tus, a quibus temere divisi fuerant, monent et hortantur atten¬ tius ut accelerare velint, significantes in quantis angustiis positi sint. Postquam vero iuxta rei militaris disciplinam in cas¬ tris domini Boamundi omnia videntur secundum ordinem dis¬ posita, ecce circa horam diei secundam adest Solimannus, infi¬ nita secum trahens Tureorum agmina, quodque nostris erat mirabilius, in tanta multitudine, que ducentorum milium dicebatur excedere quantitatem, nec unus nisi eques poterat reperiri. Nostri autem, ut prediximus, promiscue utriusque ordinis secum trahebant legiones.

15(14). Pugna committitur: cadit Willelmus, Tancredi frater, 131 et totus Boamundi exercitus in arto nimis constituitur, Tancredus pene capitur.

5

10

15

20

Accedente igitur Tureorum exercitu tantus factus est in cas¬ tris tumultus, quod vix alicuius sermo poterat exaudiri. Fragor enim armorum et equorum strepitus, tubarum classica et timpanorum sonus horribilis, ipsorum etiam certatim conclamantium ululatus usque ad sidera tolli videbatur, ita ut plurimum inassuetis et minus circa huiusmodi exercitatis legionibus terro¬ rem incuterent vehementem. Irruentes igitur in nostrum exerci¬ tum Tureorum acies tantam immiserunt sagittarum multitudi¬ nem, ut instar grandinis aerem occuparent et in nostrorum legionibus vix vacuus a vulnere aliquis inveniretur, vixque prior nubes descenderat, cum arcubus sequens emissa non rarior, siquid prior intactum dimiserat, secunda illesum non preterit. Nostri autem, quibus id pugne genus erat incognitum eoque minus tolerabile quo et minus usu compertum, videntes quod equi eorum sine remedio deficerent ipsique subitorum vulne¬ rum, et que non multum precavere poterant, confixionibus interirent, gladiis et lancearum acumine in hostes irruendo eos a se propellere satagebant. Illi autem, irruentium pondus ferre non valentes, studiose dividebantur abinvicem ut eorum impetus deluderent et neminem sibi obviam habentes ad suos redi-

15, 1-40 cf. AA 2, 39-43, p. 329-333 et GF 9, 1-12, p. 194-208 (Hili, p. 18-21) et FC 1, n, 5-1, 12, 6, p. 193-199. 54-55 = 22, 9, 14-15.

56 ut prediximus] 2, 24, 23-25.

15, 5 (et

passim) Virgile, Aeri. 12, 795: ad sidera tolli (ibidem 1, 103, et passirrr. ... tollit).

47 reliquas] alias BW 12 intactum prior BW

56 ut prediximus om. V preteriit BW

15, 3 clasica V

3, 15-16 (14-15) 1097

215

rent, concepta spe delusi. Quibus ad suos infecto negocio red¬ euntibus, Turei denuo religabantur adinvicem et immissa ite¬ rum in modum imbrium sagittarum multitudine, neminem pene absque letali vulnere preteribant. Resistebant tamen nostri 25 quantum poterant, loricis, cassidibus protecti et clipeis, sed equi eorum et inermis populus passim prosternebantur et sine de¬ lectu. Ceciderunt in eo conflictu viri ex utroque ordine memora¬ biles ad duo pene milia, inter quos egregie indolis adolescens Willelmus, marchionis filius, domini Tancredi frater, dum pro 30 suis in agone desudat viriliter, sagitta confossus interiit, Robertus quoque Parisiensis, vir in armis strenuus, eodem mortis genere vitam finivit, dominus quoque Tancredus dum in mediis fulminat hostibus, vite prodigus et sue conditionis inmemor, vix a domino Boamundo mortis casibus nolens et invitus violenter 35 ereptus est. Invalescebant igitur hostium agmina et nostris pene deficientibus, arcu ab humeris dependente et eius neglecto offi¬ cio, gladiis instant cominus, ita ut dissolutis cohortibus nostri fugam arriperent, ad sarcinas et impedimenta redeuntes, ubi circa currus et vehicula, sub arundineti densitate arbitrantes se 40 aliquod invenire posse refugium, conglobati sunt.

16 (15). Assunt reliqui principes, fratribus oppressis subve¬ niunt: vertitur in fugam Solimannus, perit eius exerci¬ tus, nostri uberrima reportant spolia. Iterum unitur exercitus.

5

Dum igitur sic afficeretur fidelium exercitus et domini Boamundi virtus prorsus collapsa deficeret, ecce viri illustres et magnifici dux Godefridus, comes Raimundus, Hugo Magnus, Balduinus et Eustachius, ducis fratres, et alii deo devoti principes, deducentes secum optime armatorum equitum quadraginta milia, in castris suorum turbis pedestribus relictis cum omni genere impedimentorum, veloces advolant, suis opem collaturi. Accedentibus vero eis ad castra domini Boamundi, iterum qui

16, 1-2 AA 2, 40, p. 330. - 2-4 BD 2, 2, p. 34-35. - 14-20 FC 1, n, 9, p. 196197. - 23-29 cf. AA 2, 42, p. 331-332. - 29-37 AA 2, 43, p. 332. - 37-39 cf. AA 2, 42, p. 331-332 et GF 9, 10, p. 205 (Hili, p. 21). - 42-44 RA 4, p. 240. - 46-51 AA 2, 43, p. 332. - 51-56 AA 2, 42, p. 332. - 56-59 AA 2, 43, p. 332.

25 = 16, 9, 34-35. 26-27 = 1, 29, 8. 28 = 2,1,13. 30 = 7, 23. 32-33 Virgile, Georg. 4, 560-561: Caesar dum magnus ad altum / fulminat Euphraten. Cf. 2, 14, 30. 38 ad ... redeuntes] Cf. 14, 43 et suiv.

24 autem BW

26-27 populus om. V, post delectu V2

passim

prosternebantur et sine delectu VNa, passim et sine delectu prosternebantur N2MP Cum V

28 pene ad duo BW 36 arcus ... dependentes BW 8 vero V2 8-9 pene qui iam V

16, 1

132

2i6 1097 io

15

20

25

30

35

40

1 VII

45

3, 16 (15)

iam pene subcubuerant resumptis animis et restitutis in integrum viribus, rursus ad certamen redeunt et illatam querentes iniuriam ulcisci et priores redimere defectus, in hostes irruunt animosius et gladiis instantes viriliter, quos prius quasi superio¬ res horruerant forti prosternunt dextera iam resistere non va¬ lentes. Dominus vero Podiensis episcopus cum aliis eiusdem officii comministris populos admonent, hortantur principes ne manus remittant, sed certi de victoria divinitus conferenda interemptorum sanguinem ulciscantur et de fidelium strage fidei hostes et nominis christiani non patiantur diutius gloriari. His et huiusmodi populum incitabant ad congressum viri dei et vires, quantas poterant, eorum animis infundebant. Irruentes igitur nostri solito vehementius et protervius instantes gladiis, dissolutis agminibus non sine strage innumera eos in fugam vertunt, fugientibus etiam tanta adherentes instantia, ut per tria aut quattuor miliaria ultra eorum castra, que in valle opima locaverant, continuam ex eis cedem operantes proseque¬ rentur. Unde, eis cum multa confusione dispersis et interfectis quampluribus, reductis etiam captivis nonnullis, quos ex nostris violenter abductos trahebant secum, ad hostium castra reversi sunt; ubi reperientes infinitas auri et argenti copias, alimentorum quoque commoditates amplissimas, greges, armenta, asino¬ rum turbas et iumentorum, camelorum quoque phalanges, qua¬ les prius nostri non viderant, et equos nonnullos, papiliones quoque et tentoria varii coloris et forme inaudite, transferentes secum omnia, onusti spoliis uberrimis predam agentes et manubias in castra reversi sunt sua. Cecidisse dicuntur illa die de hostium numero viri potentes et incliti et apud suos locum maximum obtinentes ad tria milia, de nostris vero popularibus et plebe infima promiscui sexus quattuor milia, nam de maiori¬ bus duos tantum ibi corruisse veterum tradit memoria. Pugnatum est ibi ab hora diei secunda usque in horam octavam vario eventu, die Kalendarum Iuliarum, viribus longe inparibus et numero multum dissimili, nam qui Solimannum sequuti fuerant centum quinquaginta milium, solis connumeratis equitibus, di¬ cebantur excedere numerum, nostrorum autem, qui presentes illo in tanto certamine desudarunt, vix fuit numerus equitum

16, 17 Cf. 1, 20, 37-38. 18 = 1, 15, 90. 22 (cf. 22, 14, 32-33) = 1, 30 = 1, 7, 23-24. 31=9, 12, 14-15 et n, 3, 58. 34

27, 29; 8 rubr. 20. =

13.

11

24-

tr. V 19 In his MP viri dei V2 25 27 etiam om. V 34 omnia om. C, omnia secum BW 35 illa die om. C, ea die BW 40 die V 44-45 illo presentes BW 45 desudaverunt BW ulcisci

iniuriam

persequerentur MP

133

3, 16-17 (15-16) 1097

217

ad milia L. Obtenta igitur divinitus tanta victoria, ut saucios aliqua concessa requie refoverent ad modicum revocatis adinvicem exercitibus, tribus diebus continuis in locis amenis et pas¬ cuis virentibus corpora curaverunt et equorum habuerunt sol50 licitudinem in omni alimentorum habundantia et infinitis copiis, quas hostes comportaverant et reliquerant fugientes. Optime se habuerunt in eo tam periculoso discrimine nostri maiores prin¬ cipes, sed et quidam de mediocribus, Balduinus videlicet de Burgo, Thomas de Feria, Rainaldus de Belvaco, Galo de Calvo 55 Monte, Guastus de Beders, Girardus de Cheresi perhennem sibi gloriam in eodem facto pepererunt. Ab ea igitur die de communi decretum est consilio quatenus de cetero iunctis agminibus indissolubili copula simul incederent, ut et adversa communica¬ rent et prosperis couterentur.

17(16). Pissidiam ingresse pre aquarum inopia supra modum laborant legiones; periclitatur miserabiliter exercitus.

Postquam igitur ibi per triduum, ut prediximus, moram sibi et equis suis fecerunt necessariam, iterum monentibus lituis ad iter se accingunt, viam inceptam continuaturi, ubi transcursa universa Bithinia Pissidiam ingressi sunt. Inde vie querentes 5 compendia casu descenderunt in regionem arentem et inaquo¬ sam, in qua et caloris inmoderati, qualem solet ardens Iulius ministrare, et sitis importune gemina fatigati molestia cepit populus pene deficere, ita ut promiscui sexus illa die pre sitis anxietate et caumatis intemperantia plusquam quingenti spiri10 tum dicerentur exalasse. Accidisse dicitur ea die, quod nulla alia tradit Historia, quod pregnantes pre sitis angustia et caloris intemperie ante tempus a natura decretum fetus edere compel¬ lerentur, quos pre anxietate spiritus quosdam vivos, extinctos quosdam, alios etiam semineces in strata proiciebant; alie, am15 pliore habundantes humanitate proles suas circumplexe, per

17, 1-45 AA 3, 1, p. 339-340. - 45-49 FC 1, 13, 1, p. 199-201. 17, 1 ut prediximus] 16, 48 et suiv. rubr. 4.

5 = 22, 21, 32, cf. 16, 9, 51 et 8 13 (cf. 1, 24, 13-

6 = 34. - ardens Iulius] Cf. 8, 7, 23 (Iunius).

14) = 17, 11, 14-15 (cf. 17, 29, 3).

15 Gen. 48, 10: deosculatus et circumplexus

eos.

46 L] De quodam alio libro hystorico (hystorico om. W) add. BW (= Baldrici Dolentis Hist. II, 3-4: Divulgabantur (Recueil IV, p. 36, 18) ... (p. 77, p)

46 tanta divinitus BW 54 Rainaldus VN, Reinaldus 55 Gaustus BW Gerardus de Cherisiaco BW 57 de ceteros MP 59 co(uterentur) V2 17, 1 igitur V, om. cett. 3 ubi] Qui BW, cf. 2, 2}, 4J (BW) 4 Bithinia universa BW 10 ulla BW 15 in moliebantur)

MPa

humiditate sed vel in (in om. W) humanitate ss. BW

pro MP, corr. P

134

iH 1(1')/

•20

23

30

3-3

.|u

•1%

3,17-18(16-17)

vias volutabantui H sexus oblite feminei archana denudabant, 135 magis |>1 instante mortis periculo sollicite quam ut sexui debitam conservarent reverentiam. Sed et viris non multum proderat sexus robustior, qui sudore deficientes et calore, ore patulo et naribus aera captantes, contra sitis importunitatem querebant, quod invenire non poterant, humoris remedium. Nec solum homines Ius tantis erant subiecti periculis, verum et mmenla deputata sarcinis et alia quelibet animantium genera, arefat lis intei lori Imis et vitalibus interclusis, sua negabant obsecpiia. Sed nec avibus delicatis, quorum preda et volatu solet recreari nobilitas, nisis videlicet, accipitribus et herodiis, prodelal cura dominorum, quibus inter manus flatum vitalem exalabant, catuli quoque, naribus sagaces et apti venatibus, domino1 uni delicie, relictis dominis quibus fideliter adherere consueverant, anclantes et sitibundi passim per vias deficiebant. Quod¬ que his omnibus longe erat periculosius, equi, fideles preliorum consortes et 111 quibus de propria salute dominis multa erat fiducia quique et calce et dentibus suam prius protestabantur superbiam, urgente sitis et caloris imnoderati periculo quasi vilia deficiebant subiugalia. l audem omnibus a tanta aquarum laborantibus inopia misericorditer affuit pater misericordiarum et deus totius consolationis, nam diu optatus et quesitus mul¬ lum inventus est fluvius, Ad quem pervenientes pre nimio desiderio ceilatim ad aquas properant; ubi reperta aquarum pro votis copia, bibendi modum excedentes in gravius descendeiimt periculum, nam plures qui sitis discrimen evaserant, sicut in talibus solet accidere, aviditati potus modum non ponentes mortem, quum evasisse videbantur, in aquarum reppererunt opulentia, nei solum de hominibus, verum et de iumentis multa eo casu ceciderunt. Tandem vero opitulante domino his exempti pei k ulis, m regionem copiosam satis et uberem, rivis, nemoribus et pascuis amenissimam descenderunt, iuxta Antiochiam Mino¬ rem, que prediete 1’issidie metropolis esse dinoscitur, in locis pascuis castrametati.

18 (17). Dividuntui abinvicem quidam de principibus et cir- 136 cumiacentes oberrant regiones. Dux cum urso dimicans I>ene occidit 111

21 -M Ct. 4.) 43.

2V26 (

19, 2, 19-20) Cf. lob 39, 13: {[>enna stru¬ 34 = 6. 36-37 ( = 1,10, 32-33) i, 3 pater misericordiarum et ileus totius consolationis. 43-45 Cf. 21-24.

thioni* similis est pennis) herodii et accipitris.

tl < Qi

20 impor/portunitatem V 25 quarum BW 35 a eras. V 36 misericorditer . 37 diu V' 37-38 multum 40 excedentes modum BW 40-41 periculum descenderunt BW 42 aviditate MP 45 exempti V, erepti ceti 48 Pissidie prediete BW

3, 18 (17) 1097

5

io

15

20

25

30

219

Hic primum quidam de principibus studiose ab exercitu sepa¬ rati sunt, seorsum particulares trahentes exercitus. Quorum primus fuit dominus Balduinus, ducis frater, et cum eo Petrus comes de Stadeneis, Rainardus comes Tullensis, frater eius, Balduinus de Burgo, Gislebertus de Monte Claro cum septingen¬ tis equitibus et pedestribus manipulis aliquot. Secundus fuit dominus Tancredus et cum eo Ricardus de Principatu, Robertus de Anssa et quidam alii nobiles viri cum quingentis equitibus et peditibus etiam nonnullis. Horum autem omnium unum atque idem erat propositum vias pretemptare, circumpositas explora¬ re regiones et fortunam experiri rerumque eventum, qui pro loco et tempore occurreret, ad principum qui eos miserant referre noticiam, quo prudentius et magis sine discrimine proficisceretur exercitus. Qui a castris egressi primum viam regiam non deserentes, urbes Finimmis, Yconium et Heracleam pretergressi, tandem in dexteram declinantes versus oram mari¬ timam festinare ceperunt. Dux vero et alii principes, qui in castris remanserant, loco¬ rum, in quibus castrametati fuerant, tracti amenitate et vicinitate nemorum, ut sibi inter tot laborum difficultates aliquid recreationis indulgerent et curis edacibus, quibus angebantur continue, subtraherent vel modicum, venandi gratia certatim saltus ingrediuntur, ubi variis semitis ad diversa rapti desideria varios invenerunt rerum eventus. Inter quos dux etiam recreationis gratia et exercitii silvas ingressus, in ursum inmanissimi corporis et horrendi casu incidit. Qui dum pauperem peregri¬ num ligna arida comportantem persequeretur atrocius illeque vix refugium inveniret ante faciem subsequentis et imminens multo clamore protestaretur periculum, forte dux affuit et, sicuti plurimus erat in compatiendo fratribus, velox irruit opem laturus patienti. Videns ergo belua ducem instantem gladio, spreto eo quem prius persequebatur in hostem fortiorem se contulit, dente armatus et unguibus, tandemque equo dux peri-

18, 1-2 cf. AA 3, 5, p. 342. - 5-9 AA 3, 16, p. 350. - 9-24 cf. AA 3, 5-6, p. 342'343- - 24-54 AA 3, 4, p. 341-342. 18, 11 — 1, 29, 39-40. 14-15 (= 25, 1 et 22, 2 et 4, 8, 71) Num. 21, 22: 21 (= 8, 14, 13) Horaee, Carm. 2, 11, 18: curas edaces. 28 Thren. 1, 6: ante faciem subsequentis. 33 (et 40) Dan. 7, 19: (bestia)

via regia gradiemur.

dentes et ungues eius ferrei.

18, 2 particulares om. V 4 Rainardus VNC, Reinardus MP, Reinaldus BW 5 Gislebertus VN, Gilebertus MPBW, Gilbertus C 7 Richardus MP 8 Anssa VNC, Ansa MPBW nobiles viri NMa, viri om. V, viri nobiles P 10 pretemptare vias BW 15 Finiminis NMa, finitimis V, finitimas P, cf. 4, 20, /7 (P) 19 in ... fuerant om. BW 25 exercii corr. N2 30 sicut a 33 armata BW

I37

3, 18-19 (17-18)

220 1097

culose vulnerato factus pedes instat gladio nichilominus. Ursus 35 autem, patulo rictu et murmure occurrens horrisono ducis in¬ stantiam parvipendens, contempto gladio nititur se cominus ingerere confligenti. Porro dux irruentem a se propulsans gladio, totis enitebatur viribus ut eum mucrone perforaret; verum ille declinans gladium et brachiis complexum illigans in solum 40 nititur deicere, ut sub se positum dente et unguibus facilius possit laniare. Verum miles egregius, gladium non deserens, sicuti vir robustissimus erat leva complexus beluam, dextera impingit aciem et capulo tenus immisso gladio mortem ingerit colluctanti. Saucius tamen et crure lesus periculosissime cruen45 tam nimis obtinuit victoriam: vulnere quippe gravatus et nimia sanguinis debilitatus effluxione, solo decubans se non poterat erigere. Tandem vero predicto paupere, qui eiusdem ducis be¬ neficio mortem evaserat, proclamante et casum qui acciderat denuntiante legionibus, cucurrit illuc universus populus ubi 50 fortis atleta, exercituum patronus, lesus iacere dicebatur; quem lectica impositum cum universorum gemitu et lacrimis reliqui principes in castra detulerunt, cirurgicorum adhibita sollicitu¬ dine, quorum opera et studio, convenientibus remediis, plenam posset salutem recipere.

19(18). Comes Tolosanus ad mortem infirmatur. Exercitus Li- 138 caoniam pertransiens Maresiam pervenit. Uxor Balduini, ducis fratris, moritur. Per idem tempus vir quoque magnificus et illustris dominus Raimundus Tolosanus comes gravi correptus egritudine lectica similiter deferebatur, qua eo usque gravatus extitit ut, in ter¬ ram depositus quasi moriturus, pene spiritum exalaret. Unde 5 vir vite venerabilis dominus Willelmus Aurasicensis episcopus quasi iam defuncto fidelium animabus debita impendit obse¬ quia. Sic ergo tantorum legiones quasi destitute consilio viro¬ rum pene in desperationem conficiendi itineris et consummatio¬ nis votorum descenderant, unde pro eorum statu plurimum 10 solliciti omnes uno spiritu, fusis lacrimis, ut restituerentur salu-

19, 1-17 RA 4, p. 241. - 17-26 FC i, 13, 1, p. 199-201. - 26-34 AA 3, 27, p. 358. 38 = 1 prol. 35.

40 = 33.

43 Virgile, Aen. 2, 553 et 10, 536: capulo 44-45 = 23> 42'4344-47 Cf. 4, 18, 14-15 et 22, 30-33. 19, 1 et suiv. Cf. 6,17, 39-40. 5 = i, 16, 35-36. 10 Sap. n, 21: uno spiritu. tenus abdidit (applicat) ensem; Ovide, Met. 12, 491: capuloque tenus ...

39 et] ducem add. BW 40 sub N2 41 posset BW 42 complexus leva V dextera VPBW, dextra NMC 46 effusione a 19, 3 quo BW 4 pene om. MP 7 legiones tantorum BW 10 restituentur V

3, 19-20 (18-19) 1097

221

ti dominum precabantur fiebantque orationes in celebratione divinorum pro eis ab universa illa peregrinante ecclesia. Quo¬ rum supplicationes et desideria miserator dominus clementer exaudiens, sospitati eos et plene convalescentie, supplicantis 15 populi vota benigno favore prosequens, restituit. Transcursa igitur Pissidia Licaoniam ingressi, Yconium, eiusdem regionis metropolim, pervenerunt, quam vacuam reperientes alimento¬ rum maximam penuriam passi sunt. Turei enim, nostrorum adventu cognito, in nulla urbium suarum resistendi habebant 20 fiduciam, sed expoliatis urbibus et vastata regione universa cum uxoribus et liberis, gregibus et armentis et omnimoda substan¬ tia ad montes confugiebant inpervios, in eo solo spem habentes quod nostri, alimentorum inopia fatigati, eorum pertransire regiones maturarent. Neque hac sua sunt opinione delusi, cum 25 nostri, regionis sterilitatem fugientes et victus defectum, quan¬ tum poterant iter accelerare properabant. Inde Heracleam per- 139 transeuntes, ad urbem Marasiam applicati castrametati sunt, moram ibi per triduum continuum facientes. Ubi domini Balduini, germani ducis, longa et gravi fatigata egritudine uxor, 30 quam ipse abiens fratribus commendaverat, ex presenti luce vocata optimo fine quievit in domino. Erat autem nobilis matro¬ na, ex Anglia trahens originem, Gutuera nomine, vita et mori¬ bus commendabilis; quam cum honestis exequiis ibidem sepelie¬ runt.

20 (19). Tancredus in Ciliciam descendens Tarsum obsidet. Balduinum, ducis fratrem, ad easdem partes venientem honeste suscipit. Interea vir per omnia commendabilis dominus Tancredus, primus in Ciliciam, viarum casu sequutus compendia, perve¬ niens, Tarsum, eiusdem provincie metropolim, cum his qui eum sequuti fuerant obsederat. Est autem Cilicia una de provinciis 5 que in Oriente continentur. Orientem autem Antiochenam iuxta veterum auctoritatem vocamus diocesim, habetque Cilicia ab oriente Celessyriam, ab occidente vero Ysauriam, a septentrione

20, 23-60 AA 3, 5-7, p. 342-344. 13 (= 19, 12, 57) Is. 54, 10: miserator tuus dominus; Ps. 110, 4: misericors et 15 Feria 6 post Dom. 3 Quadr. (Oratio) : benigno favore prosequere. 21 = 1, 7, 23-24. 22 = 17, 5, 12 (cf. 4, 14, 48), cf. 5, 5, 51. 28-34 Cf. 10, 1, 19-22. miserator dominus. Cf. 1 prol. 133.

18 nostrorum V2 22 inpervios] et add. V, cf. 21, 41, app. cr. 23-24 pertranssirentegiones (sic) V 24-25 Nostri enim BW 25 sterelitatem NM 32 Gumera C 20, 2 viam MP, vel e ss. P2 4 autem V2 Ysauriam Va, Isauriam p

222 1097

3, 20 (19)

montis Tauri iuga, ab austro vero Mare Cypricum sive Mirtoum. Continet autem infra se duas metropoles, Tarsum videlicet, io doctoris gentium patriam et natale domicilium, de qua nobis in presenti est sermo, et Anavarzam, utramque cum suis suffraganeis urbibus: unde due potius dicuntur Cilicie, Prima et Secun¬ da. Tarsum autem fundasse dicitur Tarsis, secundus filiorum lavam filii Iapheth filii Noe tercii, sicut veterum habent tradi15 tiones et argumento est urbis a vocabulo conditoris denomina¬ tio. Solinus tamen de urbis conditore aliter sentit, dicens ita in quadragesimo tercio capitulo De Mirabilibus: Cilicia matrem urbium habet Tarsum, quam Dane proles nobilissima Perseus locavit. Hanc urbem alluit Cydnus amnis: hunc alii precipitari 20 Tauro monte, alii derivari ex alveo Ydaspi tradiderunt. Et potest tamen utrumque verum esse, et quod Tarsis primus eam fundaverit, et quod postmodum eam reparaverit vel ampliave¬ rit Perseus. Ubi cum per dies aliquot dominus Tancredus et sui in eodem perseverassent negocio, cives ad hoc compulerat et 25 minis et blandis persuasionibus, quod introducto eius vexillo et super turrim eminentiorem locato signum deditionis future fe¬ cisse viderentur, ea tamen conditione, ut usque ad adventum domini Boamundi et maioris exercitus eos conservaret indempnes nec a propriis domiciliis interim demigrare aut sua desere30 re predia invitos compelleret, ipsi autem eidem advenienti ur¬ bem sine difficultate resignarent. Quod verbum domino Tancredo bonum visum est et acceptum. Erat autem predicta civitas, sicut et reliqua universa regio, Christianos habens habitatores, Armenos videlicet et Grecos, exceptis paucis, qui usum et aucto35 ritatem habentes militie munitionibus preerant, populum vio¬ lenta dominatione prementes. Fidelibus autem militare non permittebatur, sed negociationibus et agriculture dabant ope¬ ram. Interea dominus Balduinus, ducis frater, cum his qui secum 20, 10 ( = 10, 12, 26 et 13, 18, 70) I Tim. 2, 7: doctor gentium in fide et veritate; Sexagesima (Exsurge), Oratio: doctoris gentium protectione muniamur.

13-14 Gen. 10, 4 et 2 ; Josephe, Ant. Iud., ed. Blatt, The Latin Josephus 17-20 Solin, Collectanea 38, 3-4, ed. Mommsen, p. 161, 13-16. 25 (et 24, 24) = 2, 19, 9. 36-37 Cf. 4, 1, 33 et (1958), 1, 6, 1 (127), p. 139, 20-22.

5, 11, 18-23.

11 Anavarzan BW 12 due om. 13 Tarssis VN, Tharsis MPa 14 Iavan BW Iapheth VNMW, Iaphet PBC 16 conditione V 18 Danes BW 19 alluit ... 20 Ydaspi cf. app. cr. ed., p. 161, ij-16. Cygnus B, Signus W 20 derivari VC, dirivari cett. Ydaspis V 21-22 eam primus V, et quod primus eam filius lavan (= 14) fundaverit BW 23 per om. MP dominus ... sui V2 24 (cf. }o) compulerant V 25 vexillo eius BW 30 (cf. 24) compellerent V 33 regio universa BW 35 munutionibus V 37 operam dabant BW 8 sive Mirtoum V2, Mircoum BW

MP

140

3, 20-21 (19-20) 1097

223

4° advenerant devia sequutus, maximam victus pertulerat ino¬ piam, tandemque post multos errorum circuitus in montis verti¬ cem casu se contulit, unde subiectam Cilicie regionem cum suis urbibus usque ad mare prospectu libero posset intueri. Qui postquam circa Tarsum castra esse cognovit, hostium ratus 45 tabernacula iter suum cepit habere suspectum; experiri tamen volens cuiusmodi esset illa regio et cuius castra que de remoto conspexerat, animositate solita cum omni suo comitatu ad cam¬ pestria descenderat. At vero dominus Tancredus, premonitus ab his quos in speculis sublimioribus locaverat, hostium precavens 50 insidias, socios convocans arma corripit et hostium ratus agmi¬ na, que urbi vellent subsidia ministrare, occurrit eis inperterritus, fiduciam habens in domino, et erectis vexillis suos exhorta¬ tione corroborans procedit advenientibus obviam. Postquam vero, utrinque mutuo sibi occurrentes et contemplantes se de 55 vicino, arma cognoscunt non esse hostilia, confidentius acceden¬ tes in mutuos ruunt amplexus et post gratas adinvicem confa¬ bulationes iunctis agminibus ad urbem redeunt obsidionem con¬ tinuaturi. Ubi a domino Tancredo multum hospitaliter et plena caritate suscepti, de gregibus et armentis, que de adiacente 60 contraxerat regione, honestum ea nocte habuerunt convivium.

21 (20). Balduinus Tancredi vexillum de arce civitatis deici mandat, suum ibidem locat: Tancredus indignatus re¬ cedit. Guelfo Adanam occupat. Mane autem facto videntes dominus Balduinus et qui cum eo erant domini Tancredi vexillum in superiore civitatis arce loca¬ tum, invidie stimulis agitati, professionis inmemores, qua velut uterini fratres, quanto tempore incesserant, habentes unanimi5 tatem spiritus in vinculo pacis usi fuerant et perpetuo decreve¬ rant utendum, indignati sunt quod eis presentibus, qui multo fortiores et maiores haberent copias, signa sua in urbem immit¬ tere presumpsisset. Dominus vero Tancredus, eorum, sicut mo¬ destus erat, indignationem mitigare cupiens, allegabat quod de 10 eius vexillo factum fuerat minime in eorum redundare ignomi-

21, 1-42 AA 3, 8-10, p. 344-346. 40 = 1, 21, 67.

52 ( = 14, 8, 5-6) IV Reg. 18, 22: in domino deo nostro 59 = i, 7, 21, 3 = 7, 4, 17, cf. 14, 10, 41 et 18, 23, 26-27. 4-5 (= 18, 19, 22-

habemus fiduciam; I Thess. 2, 2: fduciam habuimus in deo nostro. 23-24.

23 et 2, 3, 23) Eph. 4, 3 : unitatem spiritus in vinculo pacis.

42 Ciliciam regionem BW 46 cuius MP 48 descendit BW BW 51 eis om. V, etiam C 56 grates corr. N2 hospitalitate MP, corr. M2 60 contraxerant BW honeste MP videns BW 8 eorum om. BW 9 cupiens mitigare BW munitus

pre-

58 21, 1

141

3, 21-22 (20-21)

224 1097

15

20

25

30

35

40

niam, nam ante eorum adventum, et adventus spem aliquam, eas cum civibus in virtute sua obtinuerat conditiones. Dominus autem Balduinus, suggerentibus sociis et ad id pro posse insti¬ gantibus, cause merita non distinguens sed preter debitum suo ductus spiritu, verbis procacibus dominum exacerbans Tancredum rem eo arroganter deduxit, ut pene in se arma converte- 142 rent, stragem mutuam operantes, factumque est ut civibus ad se vocatis publice minaretur quod nisi Tancredi vexillum depone¬ rent et suum loco illius erigerent, invito eo qui eis securitatem promiserat urbem et suburbana in girum omnia traderet exter¬ minio. Videntes porro cives quod Baldumi multo maiores essent copie et virtus longe prestantior, sub eisdem conditionibus et pactorum forma, quam prius domino Tancredo pepigerant, deiecto priore domini Balduini in eadem arce locaverunt vexillum. Quod videns dominus Tancredus, tanta confusus iniuria meri¬ tam concepit indignationem, sed saniore consilio et pia longani¬ mitate motum animi temperans, timens ne periculosa nimis inter fidelium acies oriretur dissensio, solutis castris ad urbem vicinam, cui nomen Adana, se contulit. Ad quam perveniens non est permissus introire: obtinuerat enim eandem civitatem qui¬ dam Guelfo, natione Burgundio, qui cum aliis a maiore divisus exercitu turbas seorsum traxerat et ad civitatem illam casu perveniens, eiectis inde Tureorum copiis, eam violenter occupa¬ verat. Audiens ergo dominus Tancredus quod in nostrorum potestatem urbs predicta auctore domino pervenerat, missis nuntiis gratia hospitandi et emendi vite necessaria, implorat a predicto domino urbis aditum sibi et sociis reserari. Quibus admissis cuncta vite necessaria tam sibi quam equis, partim gratis, partim interveniente precio, ministrata sunt sufficienter: repererat enim Guelfo predictus eandem urbem auro et argento, gregibus et armentis, frumento, vino et oleo et omni commodi¬ tate redundantem.

22 (21). Tancredus Mamistram in eadem regione violenter ob- 143 tinet.

22, 1-11 AA 3, 15, p. 349. 12 Deut. 4, 37: in virtute sua magna.

14-15 = 1, 18, 51-52. 15 Cf. 26 (et passim) Regie de saint Benott 64, 1: saniore consilio. - pia longanimitate — 1, 8, 54. 41 = 1, 7, Eccli. 20, 5 : est odibilis qui procax est ad loquendum.

23-24. - (et passim) II Esdr. 5, 11: centesimam ...frumenti, vini et olei.

BW

12-13 Dominus autem] At BW 14 preter meritum BW 19 eo om. 22 (eis)dem V2 23 pastorum corr. N2 domino Tancredo V2 29 Adama BW 41 frumento] et add. V, cf. 19, 22, app. cr.

3, 22-23 (21-22) 1097

225

At vero Tancredus, summo diluculo cum suo comitatu urbem egressus, viam sequutus regiam et iter accelerans Mamistram pervenit. Erat autem Mamistra una de nobilibus eiusdem provincie civitatibus, turribus et muro et multorum incolatu insig5 nis, sed et opimo agro et gleba ubere et amenitate precipua commendabilis. Iuxta quam castrametatus, infra paucos dies continuis assultibus et iugi congressione urbem impugnans, auc¬ tore domino interemptis infidelibus qui in ea reperti sunt, occu¬ pavit violenter; ubi etiam infinitas divitiarum copias et alimen10 torum ubertatem reperiens omnimodam, portiones suis con¬ gruas pro meritorum qualitate distribuens locupletavit univer¬ sos. In qua defectus victualium quem pertulerant grata redi¬ mentes opulentia, sibi, equis et subiugalibus universis pastum benignius indulserunt, ocio simul et alimentis corpora recrean15 tes.

23 (22). Balduinus Tarsum occupat; trecenti de nostris casu miserabili ante portam urbis pereunt. Verum dominus Balduinus post discessum domini Tancredi iterum Tarsenses frequentius commonet et monitis potenter minas permiscens urbem sibi precipit aperiri et suum intromitti i44 comitatum: non enim honestum ei videbatur quod usque ad 5 adventum exercitus ita tereret ocium et sederet inutiliter occu¬ patus. Videntes autem cives quod Tancredus ei resistere non potuerat et quod, si id facere detrectarent, cominus urbem esset impugnaturus, facientes de necessitate virtutem et de propriis viribus diffidentes portas aperiunt, domino Balduino cum uni10 verso comitatu eius introducto. Designaverunt autem eidem turres geminas, quas interim possideret, reliquis eius consorti¬ bus per civitatem promiscue in domibus fidelium hospicio sus¬ ceptis. Turei vero, qui urbi preerant, alias adhuc in sua potesta¬ te detinebant, et licet plures essent et maiora civitatis munimi15 na tranquille adhuc possiderent, tamen suspectam habentes nostrorum quos introduxerant societatem, subsidii quoque spem nullam habentes, oportunitatem querebant quomodo cum uxoribus et liberis et omnimoda substantia sua clam possent

23, 1-45 AA 3, 11-12, p. 346-34722, 2 ( = 4, 8, 71) = 18, i4-i5-

5-6 = 11, 26, 32.

Virgile, Aen. 4, 271: qua spe Libycis teris otia terris?

23, 5 (et passim)

8 (et passim) Jerome,

Ep. 54, 6, 4 (et Adv. Rufinum 3, 2, Migne, PL 23, 479 C) : fac (facis) de necessitate virtutem. Cf. Otto, SprichwSrter ... der Rlimer. 1965, no. 1217.

22, 11 locuplectavit V 12 quem p, que VC, quos BW 13 sibi] et 23, 2 frequenter BW 7 esset urbem BW 13 adhuc alias

add. BW BW

3, 23-24 (22-23)

226 1097

egredi. Accidit autem quod eadem nocte viri trecenti de expedi20 tione domini Boamundi, Tancredum sequentes, ad urbem perve¬ nerunt predictam, quibus de mandato Balduini urbis interdic¬ tus est introitus. Illi autem, longo fatigati itinere, rebus vacui necessariis, multa precum instantia urbis precabantur hospitali¬ tatem et alimentorum commercium; pro quibus etiam qui inte25 rius erant inferioris manus homines, compatientes fratribus, cum preces porrigerent, non sunt admissi, eo quod de familia dicerentur esse Boamundi et in Tancredi auxilium festinarent. Populus tamen interior, a fraterna non deficiens compassione, cum egredi non valeret in sportis panem, in utribus vinum per 30 murum funibus porrigentes, sufficienter ministraverunt unde noctem illam transigere possent. Ibi ergo ante civitatis portam secundum quod poterant se locantes, quoniam introire non permittebantur, quieverunt. Nocte vero eadem, cum se tam qui intrinsecus erant quam exteriores sopori dedissent et circa 35 intempestum noctis silentium grata perfruerentur requie, acci¬ dit quod Turei et alii qui in civitate erant infideles, cum uxori¬ bus et liberis, servis et ancillis et omni suppellectile, apertis portis clam et cum silentio egredientes urbem deserunt: non enim satis bene cum suis quos receperant hospitibus poterant 40 convenire, suspectam habentes eorum cohabitationem. Egredi autem eis erat liberum, nam civitatis unam vel duas portas habebant in sua potestate; sed ut cruentam hostibus post se relinquerent victoriam, premissis sarcinis et impedimentis om¬ nibus, eos quos extra portam reppererunt somno gravatos pene 45 omnes interficiunt.

24 (23). Populus contra Balduinum arma corripit, sed tandem sedatur. Classis quedam apud Tarsum applicat viro¬ rum Occidentalium. Mane facto, cum iam se lux adulta infunderet, surgentes qui

24, 1-48

AA 3, 13-14, p. 347-349.

33-34 Sulpice Severe, Vita s. Martini 3, 3: nocte igitur insecuta cum se sopori 34-35 = 6, 6, 16-17. 37 — 1, 7, 23-24. 38 clam et cum silentio ( = 5, 17, 39, cf. 20, 10) Cf. 2, 20, 3 et 5, 1, 18. 38-40 Cf. Ovide, Met. 2, 846: non bene conveniunt ... 42-43 (et passim) Salluste, Cat. 58, 21: cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis. 44 = 11, 8, 8-9. dedisset ...

21 domini Baldewini BW urbis om. BW 28 autem B, enim W 31 transsigere possent V, possent trans(s)igere cett. ante om. V, post civitatis V2 35 noctis V, om. cett. profruerentur V 37 et cum omni V 40 suspectam] ut prediximus add. BW 41 ciutatis V 44 gratos VN, corr. N2 compatione V

145

3, 24 (23) 1097

227

in civitate quieverant, urbem reperiunt vacuam et clamdestinam admirantes hostium fugam menia perlustrant et aditus, querentes diligenter qua parte fuerint egressi. Dumque singula 5 diligenter discutiunt, stragem reperiunt quam in servos Christi Turei abeuntes exercuerant. Unde gravi dolore percussi et merore consternati debito in lamenta se dederunt divisique abinvicem, secunda classis contra dominum Balduinum et maiores arma corripiunt, fratrum eis necem imputantes et interitum, eo io quod hospitalitatis gratiam, que ad omnes merito se porrigit indigentes, vie consortibus denegassent. Unde facto impetu in primates suos iusta indignatione commotus irruit populus et nisi se in turres sublimiores contulissent, satis equipollente numero stragem exteriorem in suis maioribus recompensassent. 15 Tandem turba cognita et scismate, quod ex iusta causa exortum erat in populo, iam ingravescente, sollicitus elaborare cepit quomodo sedaretur tumultus, se apud populum excusato. Post¬ quam ergo, pace ad tempus impetrata et indicto silentio, arma sustinens quievit aliquantulum turba pedestris, pro se allegare 20 cepit ut se innocentem assereret, iurans et obtestans quod non ob aliam causam eos a civitate arcuerat, nisi quia neminem se admissurum usque ad adventum ducis fide promiserat interpo¬ sita. Unde factum est quod per quorundam ex nobilibus inter¬ ventum, blandis persuasionibus, sed pro tempore et loco neces25 sariis, sedatus ad modicum quievit populus, ipso plebi reconci¬ liato. Dumque ibi sopitis scandalis per dies aliquot in omni tranquillitate sedissent, ecce classis visa est in pelago, vix tribus miliaribus distans ab urbe. Ad quam ex utroque ordine tam equites quam pedites certatim properantes ad mare descendunt, 30 ubi de littore sibi mutuo colloquentes cognoverunt per eorun¬ dem relationem quod christiane professionis essent homines. Interrogati autem de patria, responderunt quod a Flandria, Holanda et Frisonia, in quibus partibus piraticam octo annis exercuerant; tandem compuncti corde et delictorum suorum 35 penitentes, orationis gratia ut ad Ierosolimam proficiscerentur in hoc mare descenderant. Cognito autem quod viri fideles

24, 7 = 1, 9, 33. 22 (et passim) Salluste, Iug. 32, 1: interposita fide 24 (et 20, 25) = 2, 19, 9. 32-34 Cf. 7, 21, 40 (Flandria, Normannia et Anglia). 34 ( = n, 29, 17) Act. 2, 37: compuncti sunt corde.

publica.

24, 2-3 clam destitam V, clandestinam PBW 4 fuerant VB 5 diligenter] sollicite BW 14 in suis maioribus V2 16 iam

(cf. 4)

ingravescente V2

sollicitus] dominus Baldewinus add. BW

elabore

24 pro loco et tempore BW 25-26 reconsiliato N 28 ex] ab BW 30 sibi mutuo V, mutuo sibi cett. 33 Holandia C, Holenda B, Helenda W 35 Ierusalem a 36 autem] igitur BW MP, corr. P2

146

3, 24-25 (23-24)

228 1097

essent, eos ad portum invitant et datis dextris in osculo pacis susceptos, classe in tuto locata, usque Tarsum perduxerunt. Erat autem quidam eorum primicerius Guinemerus nomine, de 40 pago Boloniensi, de terra comitis Eustachii, patris domini Godefridi; hic postquam dominum Baldumum cognovit, sciens quia domini sui filius esset, relicta classe cum eodem Ierosolimam ire disposuit. Erat autem dives admodum, ex illa arte pessima, quam diu exercuerat, factus locupletior, et multos 45 habens in suo obsequio, quos ex parte plurima secum trahens eum sequi decrevit. Unde ordinata ex utriusque comitatu quin¬ gentorum virorum urbi sufficiente custodia, iterum procedere et temptare fortunam disposuerunt.

25 (24). Balduinus Tarso capta Mamistram venit; pugnant adinvicem ipse et Tancredus, sed mox reconciliantur.

5

10

15

20

Proficiscentibus ergo illis et viam regiam non deserentibus, contigit pervenire Mamistram, quam paulo ante, ut prediximus, dominus Tancredus violenter occupaverat et in manu forti detinebat occupatam. Quo pervenientes, arbitrati quod in urbem minime reciperentur, extra in pomeriis hospitati sunt. Tancredus vero, audiens quod Balduinus adveniens iuxta ur¬ bem suam castra locasset, iratus admodum, memor iniuriarum quas ab eodem inmeritus pertulerat, infremuit spiritu et ira succensus suos ad arma convocat, paratus de omnibus que ille intulerat vicem rependere condignam. Premissis itaque nonnul¬ lis sagittariis, qui eorum equos per pascua dispersos sauciarent aut secum deducerent comprehensos, ipse subito cum quingen¬ tis loricatis equitibus in eorum castra irruens, antequam arma possent corripere omnes pene contriverat. Tandem vero illis arma corripientibus et ad resistendum paratis fit conflictus asperior, parte utraque decertante protervius, factumque est ita ut confligentibus inter se nimis hostiliter aciebus plures cecide¬ rint, nonnullis etiam ex utraque parte retentis. Tandem vero domini Tancredi manus, impar viribus et numero, pondus certaminis ferre non valens diutius, terga dedit fugiens, in urbem se

25, 1-40 AA 3, 15-17, p. 349-350. 37 = 2, n, 21.

43-44 = 33-34.

48 Salluste, lug. 7, 1: statuit eum 25, 1 = 18, 14-

obiectare periculis (= 17, 27, 21) et eo modo fortunam temptare. 15.

2 ut prediximus] ch. 22.

3 = 1 prol. 95.

8 Ioh. n, 33: infremuit

spiritu.

37 pacis om. V 38 usque VN, usque ad MPa 40 Eustacii V 42 44 locuplectior V 45 plurima parte BW 25, 2 contingit PB 5 recipererentur V 9 suos ad VMP, ad suos tr. N, ad arma suos a 12 aut] ac sic MP ducerent BW 14 pene om. BW

quod BW

147

3, 25-26 (24-25) 1097

229

receptura. Erat autem inter urbem predictam et castra domini Balduini fluvius, super quem pons erat valde angustus; quo 148 dum in urbem redire domini Tancredi properaret familia, pontis angustia impedimentum ministrante interierunt ex utroque or25 dine plures, aliis infra urbem se recipientibus, et fortasse maio¬ ra, utrinque ardentibus odiis, passi forent dispendia, nisi nox conflictum dirimens irruisset. Capti sunt ibi de comitatu domini Tancredi Ricardus de Principatu, eius consanguineus, et Robertus de Anssa, viri nobiles et preclari, quorum persuasionibus et 30 stimulis ad predictam dominus Tancredus convolaverat ultio¬ nem, de familia vero domini Balduini captus est vir preclarus et nobilis Gislebertus de Monte Claro. Pro quorum absentia turba¬ te sunt plurimum hinc inde acies, arbitrantes quod in esternis congressionibus vita decessissent. Luce demum postera sole 35 oriente restituta, detumescentibus odiis et indignatione aliquan¬ tulum mitigata, professionis sue memores ad cor, respiciente eos divina clementia, reversi sunt et missa legatione rogantes que ad pacem sunt, restitutis hinc inde captivis et sibi mutuo satisfacientes in plenam gratiam interveniente pacis osculo red40 ierunt.

26 (25). Balduinus ad maiorem revertitur exercitum, Tancre¬ dus universam impugnat et obtinet Ciliciam; finitimi principes oblatis muneribus ei se conciliare festinant.

Unde cum omni illo suorum comitatu dominus Balduinus ad maiorem exercitum, qui iam Maresiam, ut prediximus, pervene¬ rat, sociis id exigentibus reversus est. Audierat enim quanto 149 quamque periculoso casu dominus dux apud Antiochiam Pissi5 die laboraverat, unde de eius plurimum salute sollicitus, presens de eius statu plenius volebat edoceri. Tancredus vero, assumpto sibi populo residuo qui in classe advenerat et ex eo viribus adauctis universam percurrens Ciliciam, hostium presidia, quot¬ quot ibi reperit, expugnat, incendit, hostibus qui in eis reperti 10 sunt gladio peremptis. Perveniensque ad locum, cui nomen Alexandria Minor, violenter expugnatum nichilominus occupa-

26, 1-23 AA 3, 26, p. 357. 26-27 Cf. Salluste, Iug. 60, 7 : utrimque proelium nox diremit. 29 nobiles et 31-32 Cf. 29. 36-37 = 2, 20, 8. 37-38 (et passim) Ps. 121, 6: rogate quae ad pacem sunt Ierusalem (cf. Esther 10, 3). 39 = 2, n, 21. 26, 2 ut prediximus] 19, 27 et suiv.

preclari cf. 31-32: preclarus et nobilis.

22 angustius corr. V

23 properaret V2

28-29 et 32 Gislebertus V2N, Gilebertus VMBW, Gillebertus P, Gilibertus C 26, 1 Inde BW 2 qui] quia MP 9 expugnat] et add. BW Robertus de Anssa eius consanguineus tr. N

28 Richardus P

Anssa VN, Ansa MPa

2J0 1097

3, 26 (25)

vit, universam regionem sue subieiens potestati. Audientes vero qui in montibus habitabant tam Armeniorum quam Tureorum satrape quod predictus lancredus in manu robusta et exercitu 15 copioso universam sibi subiugaret provinciam, timentes ne forte ad eos ascendens eorum quoque captivaret populos, subverteret municipia, missis certatim legationibus cius sibi satagunt eonei liare gratiam et amicitiam fcderare. Unde, ut propositum faci lius valeant effectui mancipare, missis donis ingentibus in auro, 20 argento, equis, mulis et olosericis fedus contrahebant, tanti principis iram et indignationem multa liberalitate declinantes. Erat itaque vir in cunctis prospere agens fuitque dominus cum eo et omnia eius opera tanquam servi fidelis dirigebat.

14-15 = 2, 3, 24-23.

21 Rom. 2, 8: ira et indignatio.

22-25 (ct

passim) Gen. 39, a-3 : fuit,/ut dominus tum eo e/ er.it vir in cunctis prospere agens qui optime nover.it dominum esse cum eo et omni.t qu.ie gereret ,tb eo dirigi in rn.tnu illius (23 Iiccli. 33, 31: si est tibi servus pdtlis .... ef. Mattii. 23. 21 ct 23).

12 abicicns corr. N'

autem HW

13 habitant CW

4

•M'

I. Balduinus, ducis Initer, ad maiorem reversus exercitum, in stinctu Paneracii iterum assumpta militia, in partem septentrio nalem descendit et usque ad Eufraten universam occupat regio nem. II. Fama eius longe latcque diffunditur: a civibus Kdessanis vocatur, transito Eufratc illuc accelerat, insidias in itinere perpessus; occurrit ei populus Edessanus et cum multa leticia in urbem introducit. III. I )ux civitatis, lacti penitens, eius successibus invidet: pacta rescindere nititur, sed tandem victus a populo cum fraudulenter adoptat iu filium. IIII. Rogatu < lvium Samosatum obsulct. ( ives adversus ducem suum, virum inutilem, conspirant, recolentes quantas cis intule rat iniurias. V. Edcssani ducem predictum interficiunt, Halduinum sibi pre ficiunt in dominum. Ipse vero Samosatum predictam a Balduc, qui ei preerat, multo emit precio. VI. Sororgiam civitatem obsidet, obsessam violenter occupat, gratiam apud populum suum demerens infinitam. VII Directi quidam a maiore exercitu urbem Artesiam violen ter occupant; quo rumore exciti Antiocheni illuc eum multa properant militia, nostris insidias prestruunt, urbem unpug nant, nii.liil proficientes redeunt, ponte tamen prius communito. VIII. Maior exercitus Artesiam pervenit, inde, promissis quibus dam qui pretemptarent vias, ad pontem accedunt et invitis hostibus fluvium transeunt. V1111. Descriptio urbis Antiochene et eius dignitatis. X. In qua provincia sita est, descriptio quoque situs eius. 'VI- Quis erat dominus in ea et quomodo, audito nostrorum adventu, urbem prius communierant, ex vicinis urbibus copiis in ea collectis. XII. Deliberatio nostrorum principum et accessus expeditionum ad urbem. XIII. Disponuntur principes circa urbem stationibus congruis et urbem vallant obsidione, cives timore consternantur. X1111. Nostri super flumen pontem erigunt ligneum, ut liberius pabulatum exeant. In castra comitis Tolosani per portam eis conterminam a civibus fiunt irruptiones repentine. 4 (— 4, 26, ct passim) Prov. 6, 12: (homo apostata) vir inutilis.

1 sumpta MP occupavit HW 2 cum om. MP 3 invidens (c/. penitens) V 4 intulisset HW 5 Kndessani V preficiunt om. V prefatam HW 6 obsidet civitatem HW demeretur HW 7 red¬ eunt om. V tamen om. HW 10 ipsius HW 11 communierat HW

ISO

232

4

XV. Comes contra eos varia percurrit argumenta, tandem porta obiectis molibus obturatur. XVI. Nostris pabulatum egressis hostes occurrunt, fit conflictus acerrimus: multi ex utroque exercitu cadunt tum confossi ar¬ mis, tum submersi in flumine. XVII. Consumptis necessariis cepit fames invalescere, populus inopia laborare, pluviarum intemperie putrefieri tentoria, exer¬ citus deperire. XVIII. Boamundus et Flandrensis comes cum ingenti militia pabulatum exeunt, cives interim in castra clam irruunt, nostris dampnum et iniuriam irrogantes. XVIIII. Qui pabulatum exierant, inventis hostibus et devictis, cum preda redeunt et spoliis uberibus. XX. Sueno, Danorum regis filius, exercitum subsequens cum suis copiis iuxta urbem Finiminis a Tureis interficitur. XXI. Tatinus, vir subdolus, tanquam victualium commercia missurus et imperatorem rogaturus ut subveniat, ab exercitu discedit non rediturus. XXII. Fame invalescente et lue pestifera populum occupante triduanum ab episcopis indicitur ieiunium. Dux Godefridus ple¬ nam recipit convalescentiam, et exercitus de eius salute consola¬ tionem. XXIII. Exploratorum, qui missi erant ab hostibus, importunitas per quoddam domini Boamundi factum memorabile compesci¬ tur. XXIIII. Egyptius calipha nuntios dirigit ad principes, fedus postulans et eorum gratiam sibi conciliare querens.

17 infames (cf. invalescere) MP, corr. P 18 comes om. (3 19 uberibus ( = ip, 27) : uberrimis (cf. 2, 10, //, app. cr.) V 20 Finiminis spatio relicto om. V interficitor a Tureis iuxta urbem Finiminis BW 21 commercium BW irrediturus BW 22 Dux] novam rubricam (hic, sed non (exc. C: 22, 28 Factumque) in textu) codd. omnes exc. V eius om. MP 23 memoriale P, memorale M 24 sibi gratiam BW

,

4 1

1.

1097

5

10

15

20

25

30

233

Balduinus, ducis frater, ad maiorem reversus exercitum, 152 instinctu Pancracii iterum assumpta militia, in partem sep¬ tentrionalem descendit et usque ad Eufraten universam occupat regionem.

Dum igitur Tancredus ita in Cilicia viriliter cuncta sibi subiceret et maior exercitus apud Maresiam iam pervenisset, predictus Balduinus, viso fratre, cuius gratia ad exercitum redierat, eiusque cognita convalescentia, rursum estuat et Tancredi succensus stimulis et virtutis eius, que publice predicabatur, emulus, socios colligit et rursum egredi et casus experiri recentes proponit. Audientes vero qui ab eo super hoc sollicitabantur, quanta adversus Tancredum apud Tarsum Cilicie, de maiore confisus comitatu, intumuisset malicia, cum eo proficisci verebantur: abhominabilis enim factus erat pene omnibus, illa eius culpa id exigente, et nisi domini ducis obstitisset reverentia, Boamundus et sui impunitam non reliquissent quam Tancredo intulerat iniuriam. Unde factum est ut paucos inveniret illius vie consortes. Super quo a fratre, servo dei, correptus graviter, reatum cum omni humilitate recognoscens et condignam nobili viro pro commisso satisfactionem promittens, et, quoniam preter morem et alterius magis suggestione quam de proprio motu 153 deliquerat, indulgentiam consequutus est et omnium sibi recon¬ ciliavit gratiam. Erat enim vir alias per omnia commendabilis, nec auditus fuerat amplius sermo huiusmodi de illo. Porro huic eidem familiaris erat quidam nobilis Armenus Pancracius nomine, quem a carcere domini imperatoris elapsum apud Niceam sibi fecerat familiarem vieque consortem semper habuerat. Erat autem idem vir in armis strenuus, sed perverse fidei et subdolus nimis. Hic dominum Balduinum horis pene singulis sollicitabat instantius ut assumpta militia secum pro¬ ficisceretur in regionem, quam cum paucis posset occupare facilius. Tandem vero associatis sibi ducentis equitibus et popu¬ lo non modico, duce predicto Pancracio in partem septentrionalem proficiscens, ingressus est regionem opulentissimam. Erant autem predicte regionis habitatores christiane professionis et veri dei cultores, exceptis paucis, qui in presidiis morabantur, fidelem populum, et quibus inhibitum erat militare, pro arbitrio

1, 1-7 et 21-45 cf. AA 3, 17-18, p. 350-351. 1, 10 III Reg. 21, 26: abominabilis factus est.

32 = 1, 11, 37.

33-34

= 7, 5-6 (quibus inhibitum erat militare cf. 3, 20, 36-37 et 5, n, 18-23).

1, 2 apud om. BW 21 erat V1 2

4-5 successus MP

Armenus V, Armenius cett.

30 opulentissimam regionem BW fidei BW

16 et quoniam] et om. BW 28 equitibus ducentis BW

31 predicte] huius BW

32 vere

4, 1-2

234 1097

tractantes. Ingressus igitur regionem, christianis locorum culto35 ribus infidelium abhorrentibus principatum et eidem presidia tradentibus, infra paucos dies usque ad Eufraten fluvium mag¬ num universam obtinuit regionem factumque est nomen eius hostibus circumpositis ita formidabile, ut munita etiam sponte deserentes presidia fugam inirent, nemine persequente; fidelibus 40 autem, qui eum receperant, tanta de eius presentia accessit virtus et ex virtute fiducia, ut, sicut legitur in propheta, unus Jugaret nulle el duo decem milia. Nec solum vulgus ita mente ei adherebat, sed qui in partibus illis erant christiani principes, cum eodem federati, ad propositum cooperatores se communica45 tis viribus et impensis devote obsequiis exhibebant. 2.

1098

Fama eius longe lateque diffunditur: a civibus Edessanis 154 vocatur. Transito Eufrate illuc accelerat, insidias in itinere perpessus; occurrit ei populus Edessanus et cum multa leticia in urbem introducit.

Post hec diebus aliquot evolutis, egrediens fama magnifici viri nomen et opera longe lateque per adiacentes divulgabat provin¬ cias, strenuitatem, fidem et constantiam animi predicans com¬ mendabilem. Exiit ergo sermo iste ad cives Edessanos et univer5 sam eorum rumore crebrescente implevit urbem, quod talis tantusque princeps de exercitu Christianorum advenerat, qui iugum servitutis eorum penitus posset dissolvere et eos restitue¬ re libertati. Unde tam qui civitati preerat quam maiores natu, penes quos universa civitatis illius residebat auctoritas, missa 10 legatione, litteris et viva voce eum ad se satagunt evocari. Est autem Edessa nobilis Mesopotamie metropolis, que alio nomine Rages appellatur. Hec est civitas, ad quam Tobias senior iuniorem Tobiam, filium suum, misit ut a Gabelo, consanguineo suo, decem talenta argenti reposceret, que ei, dum adhuc esset infan15 tulus, commodaverat. Huius cives statim post domini passio¬ nem per Tadeum apostolum salutarem Christi susceperunt doctrinam, digni inventi per omnia et tanti predicatione aposto-

2, 1*10 A A 3, 19, p. 352. - 32-65 FC 1, 14, 6-12, p. 210-212. 36 = 8, 4, 21-24.

38-39 = 1, 29, 24.

39 = i, 30, 27-28.

41-42

( = 13, 16, 60-61 et 21, 23, 50) Deut. 32, 30 (cf. Is. 30, 17) : quomodo persequatur unus mille et duo fugent decem milia? 17): Exiit ergo sermo iste inter fratres. 4, 21-22.

15-20 = 16, 5, 33-45.

41 et de virtute constantia BW decem

(ex decem

crebescente VNC

2, 4 (et passim) Ioh. 21, 23 (cf. Luc. 7, 7 = 1, 3, 2-3. 10-15 Tob. 1, 16-17 et 17 Apoc. 5, 4: nemo dignus inventus est.

42 mille ut in /3, 16, 60 et 21, 2), jo BW, 44 se V2 2, 5 (cf. 22, 2, app. cr.) 10 evocare BW 15 passionem domini MP 16

milia)

VpC

Thadcum CW, Thaddeum B

4, 2 1098

20

25

30

35

40

45

50

55

235

li et epistola Salvatoris, quam ad Abgarum regem eorum rescri¬ bens misit, sicut in primo Ecclesiastice Historie, quam Eusebius Cesariensis scripsit, reperitur. In qua, sicut ab initio et a tempo¬ ribus apostolorum susceperant, fidei sinceritate perseverantes, infidelium iugum eatenus patiebantur, quod eis tributa et vecti¬ galia annuatim cogebantur exsolvere, vineas quoque, agros et quelibet predia exterius posita pene continuis exactionibus compellebantur redimere. Infra urbem tamen nemo nisi fidelis habitare presumebat: hec enim sola inter omnes illius regionis urbes in sua manens ingenuitate illibata, ab infidelibus, qui 155 circumpositas iam pridem occupaverant provincias, nec subiugata fuerat nec alterius professionis quempiam pertulerat habitatorem. Sed exterius in urbibus finitimis et presidiis confinibus habitantes tantas predictis civibus inferebant molestias, ut egredi urbe non liceret nec sua exterius procurare negocia. Huic autem urbi preerat quidam natione Grecus, multo confectus senio, utriusque sexus liberis carens, qui, ab eo tempore quo universa provincia Constantinopolitano subiecta erat imperio, missus ad eandem urbem, preses fuerat et Tureis supervenienti¬ bus antequam presidatus sui tempus esset evolutum, de necessi¬ tate moram facere compulsus iurisdictionem continuaverat su¬ am, nec ipso ad propria redire valente nec populo ab administratione eum cedere compellente. Erat tamen prelatus inutilis, a subditis non valens propulsare molestias aut quietem aliquam procurare. Convenientes ergo cives adinvicem, cum eius tamen conscientia et bona voluntate, legatos, ut prediximus, ut suis remedium aliquod adhiberent molestiis ad dominum Balduinum dirigunt; qui populi et maiorum intellecta postulatione, habito cum suis consilio acquievit et ad iter se accingens cum octoginta tantum equitibus Eufraten transiit, reliquos de comi¬ tatu suo per arces et municipia, que sibi contulerat dominus, citra Eufraten ad custodiam derelinquens. Porro Turei qui trans Eufraten habitabant, precognito eius adventu, ei paraverant insidias. Erat autem in itinere opidum, cui preerat quidam Armenius, in quod ut pretentas sibi declinare posset insidias se contulit, a domino loci benigne et hospitaliter susceptus. Cum autem ibi per duos quievisset dies, non ausus procedere, Turei, qui per biduum illic latuerant in insidiis, moram fastidientes

22 =

3, 2, 24.

25-30 = 16,

14, 12-15.

40 = rubr.

4.

43 ut

prediximus] 8-10.

20 sicut et ab BW 23 annuatim] vi add. BW 24 exterius posita V2 26 hec ... 29/30 habitatorem V2 32 urbem a 37 tempus V2 38 suam V2 39 volente V. Cf. ), 10, 37, app. cr. 47 reliquis codd. omnes, corr. V2 50 paraverunt BW 52 posset declinare BW 55 illic BW, ibi C, illuc Vp

236 1098

4, 2-3

longiorem ante predictum opidum erectis vexillis cum turmis validioribus subito astiterunt, predam, quam in pascuis adiacentibus reppererunt, violenter abducentes; nostri autem, quoniam impares et numero erant et viribus, ad eos egredi non presu6o mentes infra opidum se cohibebant. Tandem die tercia abeunti¬ bus illis et reversis ad propria, Balduinus inceptum iter pera- 156 gens Edessam pervenit, ubi a predicto civitatis duce, occurrente ei universo clero et populo cum tubis et timpanis, cum hymnis quoque et canticis spiritualibus, multo preventus honore et 65 omnium gratia susceptus est. 3.

5

10

13

20

Dux civitatis, facti penitens, eius successibus invidet: pacta rescindere nititur, sed tandem victus a populo eum fraudu¬ lenter adoptat in filium.

At vero dux, qui eum citari fecerat, apud se tacitus conside¬ rans honorem et gratiam, quam advenienti populus exhibuerat, invidere cepit et a pactorum tenore, que prius proposuerat, resilire. Cum enim ad hoc eum evocasset ut universorum bonorum, vectigalium et tributorum, que civitas habebat, eum in vita sua decerneret ex equo fore participem et post eius obitum cuncta ex integro possessurum, mutato proposito cepit offerre quod, si urbi et civibus suum vellet contra Tureorum importu¬ nitates ministrare subsidium et arcere violentiam, ipse iuxta viri boni arbitratum honestam annuatim laboris recompensatio¬ nem designaret. Quod dominus Balduinus omnino respuens, ut tanquam gregarius aliquis apud eum stipendia mereretur, ad reditum se parabat, cum ecce cives eo cognito ad eundem ducem properant, monentes et instantes attentius quatenus tantum principem tamque eorum libertati necessarium nullatenus abire patiatur, sed iuxta priorum tenorem pactorum eum sibi obliget, ut de cetero tam ipse quam universa civitas optata quiete perfruatur. Videris autem dux unanimem plebis et maiorum instantiam et fervorem dilectionis quam erga eum conceperant, reniti et eorum obviare postulationibus periculosum ducens, invitus licet et suspectum eius habens introitum, tamen assen- 157

3, 1-18 AA 3, 20, p. 352-353. - 18-26 AA 3, 21, p. 353. 62-64 occurrente ... populo passim ; cum tubis et timpanis — 18, 25, 39; Eph. 5, 19: in psalmis et hymnis et canticis spiritualibus (passim); I Mach. 13, 51: cum laude ... et hymnis et canticis.

3, 5 = 3, 2, 24.

9-10 ( = 15, n, 39 et 16, 8,

8) D.7.1.9 pr.: boni viri arbitratu fruatur, et 7.1.13.6: viri boni arbitratu frui. 12 = 18, 3, 51 et 33, 4; cf. 14, 20, 17 et 16, 3, 26.

cett.

64 et multo MP 7 passurum V

libertati eorum BW

3, 5 vestigalium N 10 boni viri a 17 civitas universa BW

6 decerneret V, decrevisset

13 eundem om. BW 21 eius om. V

15

4, 3 4 1098

25

30

237

sum prostitit et sul> quodam coloro cumulate recompensationis ('o in filium adoptato, presentihus civibus quamdiu viveret omnium bonorum ex equo sollempniter contulit participium et post eius obitum ex integro successionem, (invisus esi autem populus, libertatis sue omnimodum in eo spem habentes. Ab ea igitur die de domini Balduini protectione presumentes, iniurias, quas a duce perpessi fuerant, solito liberius revocantes ad ani mum, propositum habebant ullum iri, si quando locus daretur et tempus oportunum, quod post modum rei subsequens exitus evidentissime declaravit. Rogatu civium Samosatum obsidet. Cives adversus ducem suum, virum inutilem, conspirant, recolentes quantas eis intulerat iniurias.

4.

Erat autem iuxta eos antiquissima civitas et munita supra modum Samosatum nomine, cui preerat vir infidelis, natione Tureus, Balduc nomine, in armis strenuus, sed subdolus et nequam. Hic predictos cives multis afficiebat molestiis, tributa •5 et agrorum vectigalia et angarias multiplices eis ingeminans, et pro his omnibus eorum liberos habebat obsides, quibus nullam impendens humanitatem, iu luto et latere sibi servire compelle bat. Pro quibus molestiis cives universi, ad domini Balduini provoluti genua, orant unanimiter et cum lacrimis implorare 10 satagunt, quatenus ab illius vexatione eos protegere dignetur et ita efficere ut liberos suos, qui ab eo detinebantur invii i, possent recipere. Ille autem, eorum hanc primam postulationem volens exaudire benignius et per hoc sibi populi gratiam ampliorem >5« promereri, convocato populo et armis communito ad locum 15 predictum in manu robusta pervenit. Ubi cum per dies aliquot frequentibus congressionibus et multa instantia urbem irnpug nasset, Tureis qui intus erant strenue resistentibus et de loci presumentibus munitione, videns quod non proficeret, relictis militibus septuaginta in loco vicino (-1 munito aliquantulum, qui 20 Samosatenis sine intermissione requiem negarent et continuas molirentur insidias, ipse Edessam reversus est. Videntes autem cives quod esset dominus Balduinus vir stre nuus et in cunctis prospere agens et indignum reputantes quod qui dignus erat tanquam liberator urbis 2^>

22-23.

23 Tureus

autem] ergo

BW

3

BW

27

agrorum om.

itaque

BW

IIW 11

4, 2-3 Balduc VN, corr.

ut| et

nomine, natione

238 1098

25

30

35

4, 4-5

universa possidere et pro arbitrio cuncta disponere, parem ha¬ beret in civitate virum inutilem, accito Constantino nobili et potente viro, qui in montibus vicinis munitissima habebat presidia, de communi proponunt consilio ut duce eorum interempto dominum Balduinum sibi ducem constituant et principem singularem. Cives enim eius meritis exigentibus oderant illum: multis enim calumpniis eos dicebatur affligere, aurum et argen¬ tum et quelibet preciosa ab eis violenter extorquens: cui siquis temptabat resistere, eidem statim, data pecunia, Tureorum sus¬ citabat inimicitias et odium, ita ut non solum vinetis, hortis et satis succidendis, gregibus quoque et armentis abducendis time¬ rent, verum et de vita periclitarent sepius. Edessani ducem predictum interficiunt, Balduinum sibi preficiunt in dominum. Ipse vero Samosatum predictam a Balduc, qui ei preerat, multo emit precio.

5.

Convenientes igitur adinvicem, horum malorum memores et videntes quod maior ad diu desideratam libertatem obtinendam per hospitem susceptum pateret via, ex condicto ad arma con¬ volant et turrim, in qua domicilium habebat, multa impugnant 5 instantia, proterva animositate diruere satagentes. Videns au¬ tem plebis fervorem et pro meritis adversus se indignationem conceptam, accito domino Balduino pro vita sollicitus rogat ut effusis thesauris pro eius salute ad populum intercedat. Ille autem, cum bona fide civium ab eo vellet propulsare iniurias et 10 ab illo proposito cohibere, videns quod non proficeret sed magis et magis irritaretur populus, reversus ad ducem monet et horta¬ tur attentius quatenus quocumque modo vite consulat et saluti. Ille autem, desperati more querens remedium ubi non erat, per fenestram fune demisso se ipsum etiam deponebat, ubi ante15 quam ad terram perveniret mille sagittis confossus interiit. Quem defunctum et exanimem per plateam trahentes, amputa¬ to capite vix adversus eum conceptam indignationem expleve¬ runt. Die vero altera dominum Balduinum invitum et renitentem sibi prefecerunt in dominum, exhibitis corporaliter de con-

5, 1-5 AA 3, 22, p. 354. - 5-17 AA 3, 23, p. 355. - 18-34 AA 3, 24, p. 355-356. 26 virum inutilem] Voir la rubrique (note). 27 = 1, 29, 24. 34 = 35 = 1, 7, 23-24. 5, 10-11 = 1, 21, 40. 13 Cf. Ps. 13, 5 (= 52,

24, 4.

6): (illic trepidaverunt timore) ubi non erat (timor) ; Prov. 15, 22: dissipantur cogitationes ubi non est consilium.

31

enim]

quippe

periclitarentur PBW

BW

18

= 1, 28, 7.

afflixisse

BW

5, 4 habeat corr. N2

36 periclitarent VNMC, 18 autem BW

159

4, 5-6 1098

239

20 servanda fidelitate iuramentis, et introducentes eum sollempniter et cum omni gloria in presidium civitatis, universos thesau¬ ros et infinitas, quas ille a multis retro temporibus congregave¬ rat, ei tradunt divitias, universa in tranquillo constituta civita¬ te. 25 Balduc vero, quem Samosatene preesse civitati dixeramus, videns quod Balduinus, de die in diem proficiens, universam sibi subiugabat regionem, predictam civitatem sub precio decem milium aureorum venalem obtulit. Dominus vero Balduinus post multam deliberationem, videns loci munimen et quod non 30 facile viribus poterat superari, data infinita pecunia urbem et civium obsides cum multa gloria suscepit. Hic primum tantam civium Edessanorum in se conciliavit gratiam, ut iam non so¬ lum dominum, sed et patrem eum haberent, parati pro eius in¬ columitate et gloria usque ad mortem decertare.

6.

Sororgiam civitatem obsidet, obsessam violenter occupat, gratiam apud populum suum demerens infinitam.

Erat in eadem provincia civitas Sororgia nomine, infidelibus eodem modo referta habitatoribus, Edessanis in vicino constitu¬ ta, cui preerat quidam Tureorum satrapa Balac nomine. Hic etiam predictis civibus multas inferebat iniurias et continuis 5 vexabat molestiis. Pro quo etiam domino Balduino supplicantes Edessani, facile obtinent ut congregato exercitu urbem predic¬ tam obsideret. Unde factum est ut die statuta illuc proficiscens desiderium populi manciparet effectui, civitatem obsidens. Lo¬ catis autem in girum castris et machinis congrua provisione 10 dispositis, urbem animosius cepit impugnare. Videntes autem cives viri constantiam et de viribus diffidentes, nimia concussi formidine, missa ad eum legatione pacem impetrant ea conditio¬ ne, ut urbe resignata vita eis et incolumitas conservetur. Sus¬ cepta autem civitate et eius presidio, relictis de suo comitatu 15 ad eius custodiam sufficientibus prefectoque uno ex illis, qui eius ibidem procuraret negocia, civibus quoque annuatim prestando imposito tributo, Edessam cum ingenti gloria reversus est, factumque est ut per huius urbis impugnationem liber ab Antiochia usque Edessam transire volentibus pateret commea-

6, 1-23 cf. AA 3, 25, p. 356-357.

25 dixeramus] 4, 1-4. 30 (et passim) II Par. 24, 11: congregata est infinita 31 Cf. 6, 17; 18, 24, 22. 32-33 = 15. 14. 28- cf. 5. 7> 54'55 (note) et 10, 14 et 7, 1, 33-34. 6, 8 = 2, 15, 6. 17 Cf. 5, 31.

pecunia.

20 fide BW

22 ille] dux add. BW 30 infinita om. BW 31 6, 3 Balac immo Balas 7 obsideat BW ut in 10 autem] ergo BW 17 cum ingenti gloria Edessam BW

tantam] tandem BW die BW

160

240 1098

20

tus: in medio enim itinere, inter predictam urbem et Eufraten, constituta, transire volentibus prestabat prius impedimentum. His ergo dictis de domino Balduino, ad ea que restant de maiore exercitu dicenda redeamus. 7.

1097

5

io

15

20

25

4, 6-7

Directi quidam a maiore exercitu urbem Artesiam violen- 161 ter occupant; quo rumore exciti Antiocheni illuc cum mul¬ ta properant militia, nostris insidias prestruunt, urbem impugnant, nichil proficientes redeunt, ponte tamen prius communito.

Interea dum circa partes Edessanas trans Eufraten dominus ita desudat Balduinus, maior exercitus, ut premissum est, per abrupta montium et vallium devexa Maresiam usque pervene¬ rat. Erat autem predicta civitas Christianos habens habitatores, paucis exceptis, qui in presidio civitatis morabantur, ceteros pro libero tractantes arbitrio. Hii vero audito nostrorum adventu perterriti clam aufugerant, urbem solis fidelibus relinquentes. Ad quam postquam deo devotus pervenit exercitus, ante urbis menia in pascuis virentibus castrametati sunt, violentiam infer¬ ri civibus omnino prohibentes, unde factum est ut rerum venali¬ um illic cum omni tranquillitate ministrata sit habundantia. Compertum autem habentes ex indigenarum relatione fideli quod in proximo alia quedam esset civitas, bonis redundans omnibus et ceteris multo fertilior, que a Tureis detinebatur, nomine Artasia, illuc cum omni celeritate de communi consilio comes Flandrensium Robertus, assumptis sibi quibusdam nobi¬ libus, Roberto videlicet de Roseto et Goscelone, filio Cononis comitis de Monte Acuto, cum mille loricatis proficiscitur, quo perveniens protinus eam obsidione vallat, Turei autem, de loci munimine presumentes, urbe relicta in presidium se contule¬ runt. At vero Armeni et alii fideles eiusdem urbis habitatores, comperientes quod hii, qui in tanto armorum fulgore advene- 162 rant, de exercitu essent quem diu et cum multo expectaverant desiderio, in spem libertatis erecti arma corripiunt et in Tureos, qui violenta dominatione eos per multa oppresserant tempora,

7, 1-11 AA 3, 27, p. 357-358. - 12-33 AA 3, 28, p. 358-359. - 33-54 AA 3, 29> P- 359- - 55-62 cf. AA 3, 30, p. 360. - 62-65 AA 3, 29, p. 359.

7, 2 premissum] 3, 19, 15 et suiv.

3 (cf. 2, 17, 48) = 16, 26, 34.

5-6

= 1. 33*34-

7, 2 itaque MP, corr. P

4 predicta] hec BW

6 detractantes MP

9 sunt 13 esset civitas quedam alia BW 15 Artesia (cf. 36 et 4) (BW) et S, 2: BW) sed vel a ss. W 20 relicta urbe MP 21 Armeni V, Armenii cett. 24 Tureorum MP, corr. P2 vero cum ceteris V, ergo V2

V2

nostrorum adventu audito BW

4, 7 1097

30

35

40

45

50

55

60

241

gladios convertunt, factumque est ut, subito perimentes uni¬ versos, eorum capita exterius proicerent et portis apertis fideles, qui exterius erant, intra urbem devotissime invitarent ad hospicium et plenis hospitalitatis legibus eis et equis eorum necessaria ministrarent. Est autem hec civitas, que alio nomine Calquis appellatur, sicut predicta Maresia una de suffraganeis urbibus que ad thronum Antiochenum subiectionis habent respectum. Distat autem ab Antiochia miliaribus quindecim. Hec ergo fama, longe lateque per regionem diffusa, cives Antiochenos excivit ut arma corriperent et in perniciem illorum, qui ad Artasiam convenerant et eius cives occidendo urbem occupave¬ rant, accingerentur. Electi ergo de his, qui apud Antiochiam ad tutelam eiusdem urbis convenerant, quasi ad decem milia, illuc sub omni festinatione contendunt. Ad quem cum adproximarent locum, premissis triginta armature levis equitibus, qui equos haberent velocissimos, reliqui in loco occulto ad insidias derelic¬ ti remanserunt. Qui ergo premissi sunt quasi excursores, ut nostros ad insectandum incautius invitarent ante urbem Artasi¬ am ceperunt libere nimis quasi predas abacturi discurrere. Nostri autem, qui in urbe erant, eorum ferre non valentes superbi¬ am et liberos nimis excursus, certatim ad arma convolant et eos insectantes incaute aliquantulum, super eas quas studiose loca¬ verant descenderunt insidias. Qui de latebris egredientes, no¬ stros ab urbe laborabant excludere, ne ad eam confugientes contra irruentes maiores copias possent invenire refugium, no¬ stri tamen, auctore domino eos a se viriliter repellentes, sani et incolumes cum omni suo comitatu infra predictam urbem se receperunt. Videntes autem quod non erat opus facile ut civita¬ tem ita subito sibi vendicarent, apponunt eam obsidione vallare, cumque per diem integrum urbem expugnassent et, illis qui intus erant resistentibus viriliter, non proficerent, audientes etiam quod maior appropinquaret exercitus, cuius periculosum erat nimis adventum expectare, saniore ducti consilio Antiochi¬ am reversi sunt, ponte tamen, qui medius erat, militibus communito. Comes igitur cum his qui secum erant urbem, quam ei contulerat dominus, usque ad adventum maioris exercitus solli51-52 = 2, 1, 21.

58 = 3, 2i, 26.

31 sicut correxi, que sicut VpC, sicut et BW 35 excitavit a eorum 36 et 43 Archasiam C ( — 8, 2 et 4: C), Artesiam BW, cf. ij (W) et 8, 2 (BW) 39 appropinquarent BW 40 armature levis equitibus triginta MP, tr. M equos] eos MP, corr. P2 42 Qui (in ras.) ergo V, Hii ergo (igitur C) qui (qui N2) cett. 43 = 36, app. cr. 44 abaucturi corr. V 45 vero BW 46 et ... excursus V2 discursus BW 49 laborabant ab urbe BW, om. C 51 deo BW a se eos BW 52 predictam om. BW 53 tamen BW 55 impugnassent BW 60 his] suis MP sibi BW 61 usque V BW

163

242 1097

65

citus conservabat. Sed interim egregie indolis adolescens, predictus Goscelo, domini Cononis comitis de Monte Acuto filius, valida correptus egritudine vita decessit, ibidem cum honestis exequiis traditus sepulture. 8.

5

10

15

20

25

30

4, 7-8

Maior exercitus Artesiam pervenit, inde, premissis quibus¬ dam qui pretemptarent vias, ad pontem accedunt et invitis hostibus fluvium transeunt.

Vix circa auroram Turei, qui ab Antiochia venerant, discesse¬ rant ab Artasia, cum ecce nuntiatur maiorem exercitum, eius¬ dem civitatis fines ingressum, non longe ab urbe castra locasse, dumque pro fratribus, qui apud Artasiam obsidionem pati dicebantur, debitam gerunt sollicitudinem, de communi consilio mille et quingentos in subsidium eorum loricatos dirigunt, precipientes ut si ad urbem obsidione soluta liberum possent acces¬ sum habere, relictis custodibus qui ad urbis defensionem suffice¬ re possent, dominus comes Flandrensis et alii nobiles, qui cum eo ibidem erant, ad exercitum redeant. Redierat etiam dominus Tancredus, eandem mandati formam suscipiens, a Cilicia, ubi regionem universam sue mancipaverat dicioni, reversi erant et alii nichilominus, qui circumquaque dispersi variis rapti fuerant studiis, excepto domino Balduino, ducis fratre, qui circa partes Edessanas de die in diem, previa domini misericordia, magis ac magis proficiebat. Sic igitur reintegrato exercitu et partibus recollectis, quasi lege precipiunt edictali ut de cetero nemo nisi iussus ab exercitu presumat separari. Solutis igitur castris ver¬ sus Antiochiam acies dirigunt, viarum compendia sequuti, et quia fluvius in via medius erat et super fluvium pontem audie¬ rant esse munitissimum, timentes ne exercitus aliquod ibi susti¬ neret impedimentum, dominum Robertum Normannorum du¬ cem cum suo comitatu iusserunt precedere et pretemptare itine¬ ra, quatenus, si quid difficultatis occurreret, id subsequentibus legionibus faceret notum et principes super eo redderet doctio¬ res. Precedebant autem eius exercitum quasi legionum primice¬ rii, vexilla baiulantes, viri nobiles et incliti et in usu armorum commendabiles dominus Evrardus de Pusato et Rogerus de Barnavilla. Separatus igitur ab exercitu dominus comes cum suis cohortibus et maiores precedens copias, ad predictum pon-

8, 1-41 et 50-72 cf. AA 3, 30-35, p. 360-364.

62 = 2, 1, 13.

63 Goscello BW

8, 15-16 = 1, 21, 40.

8, 2 Archasia (cf.

17 = 2, 3, 16.

C) C, Artesia BW, vel a ss. W.

4 Archasiam (= 2: C) C 8-9 sufficere possent cum ceteris V, sufficiant V2 16 ergo redintegrato BW 28 Everardus a' Pulsato p 29 Barnevilla BW ergo V Cf 7, $6 et 4}, app. cr.

164

4,8 1097

243

tem pervenit. Erat autem pons lapideus, in utraque fronte turres habens munitissimas ex opere solido, sicuti et totus pons erat compositus, in quibus centum viri fortes et in armis stre¬ nui, arcus usum habentes familiarem et sagittandi periciam, ad 35 earum custodiam erant deputati et ut transire volentes a vadis et fluminis accessu violenter arcerent. Advenerant preterea ab Antiochia equites septingenti, qui in ulteriore eiusdem fluminis ripa constituti vada preoccupaverant, transitum nostris omnino pro viribus inhibituri. Fluvius autem, cui pons superpositus est 40 predictus, Orontes appellatur, verbo vulgari Fer dictus, qui ab eo loco secus Antiochiam defluens, inde ad mare descendit. De hoc quidam somniare solent quod sit Farfar, Damasci fluvius, sed compertum habemus quod errore trahuntur qui hoc asse¬ runt. Farfar enim et Abbana, a Libano trahentes originem, per 45 agrum Damascenum secus ipsam urbem defluentes in orientem properant, ubi in arenosa solitudine deficere dicuntur, Orontes vero, secus Eliopolim, que alio nomine appellatur Malbec, pri¬ mum habens exordium, per Cesaram et predictam Antiochiam in Mare descendit Mediterraneum. 50 Perveniens igitur ad pontem Normannorum comes cum suis expeditionibus transire prohibitus est, tum ab his qui in turri¬ bus erant super pontem, tum ab his etiam qui fluminis ulterio¬ rem ripam occupaverant. Factus est itaque ibidem conflictus asperrimus, dum et nostri violenter fluvium transire nituntur et 55 hostes transire volentibus omnino contradicere et a vadis arce¬ re, sagittarum immissa grandine, moliuntur; dumque in hoc utrinque desudarent atrocius, ecce maior adventabat exercitus, cognitoque quod circa pontem comes et qui cum eo precesserant bello detinebantur occupati, iter accelerant ut laborantibus so60 ciis opem ferant et exclusis hostibus transitum sibi preparent expeditum. Postquam vero universe advenerunt legiones, voce preconia et lituis commoniti arma corripiunt et totis viribus insistentes pontem, hostibus in fugam versis, violenter occu¬ pant, alii vero, qui secus pontem propter locorum angustiam 65 pugnare non poterant, ut interim ociosi non torpescerent vado reperto fluvium exuperantes, ripam ulteriorem, exclusis hosti-

42 quidam] Dont la source meme de ce chapitre, p. 362 C! 44-45 Cf. 61-62 = 1, 7, 49. 62 = 1 prol. 35. 64 (et passim) II Mach. 12, 21: propter locorum angustias.

IV Reg. 5, 12: Abana et Pharphar, fluvii Damasci.

32 turras N 35 earum cum ceteris V, eius V2 42 Damasi MP, corr. P2 44 Abbana correxi, Albana codd. ut videtur omnes. Cf. loh. Saresberiensis Hist. Pontificalem, ed. Chibnall, ipj6, p. jy, /-6. 47 Oliopolim V Mabech BW, Masbec C 48 Cesaram V, Cesaream cett. 53 occupaverant ripam VN, tr. N Factus est itaque] Factusque est BW 57 dessudarent V 60 prepararent MP 61 vero VBW, ergo P, igitur C

165

4, 8-9

244

1097

70

bus, liberam possident. Translato ergo universo exercitu cum curribus et vehiculis et impedimentorum universo genere, citra fluvium, sex aut quinque ab urbe distantes miliaribus, in locis pascuis et late virentibus castrametati sunt. Die vero sequenti iterum procedentes, inter montes et fluvium viam sequuti regi¬ am, ante urbem infra miliare unum castra locaverunt. 9.

5

10

15

20

25

Descriptio urbis Antiochene et eius dignitatis.

Est autem Antiochia civitas gloriosa et nobilis, tercium vel potius secundum - nam de hoc maxima questio est - post urbem Romam dignitatis gradum sortita, omnium provincia¬ rum, quas tractus continet Orientalis, princeps et moderatrix. Hec priscis temporibus dicta est Reblata, ad quam Sedechias rex Iuda cum filiis ante Nabuchodonosor Babiloniorum regem deductus est, ubi in patris presentia filios eius occidi precepit et ipsum consequenter oculis privari. Hanc post mortem Alexandri Macedonis Antiochus, qui post eum regni eius partem obtinuit, turribus et muro validissimo circumdatam et in statum repara¬ tam meliorem de nomine suo vocari precepit Antiochiam, regni sui caput constituens et in ea sibi et successoribus eius in perpetuum domicilium ordinans familiare. In hac apostolorum princeps cathedram obtinuit sacerdotalem et pontificali primus functus est dignitate, viro venerabili Theophilo, qui erat in eadem civitate potentissimus, in proprio domate basilicam dedi¬ cante. Cui Lucas, ex eadem urbe trahens originem, tam evangelium suum quam Actus scribit apostolorum, qui etiam beato Petro septimus in ordine pontificum in eadem ecclesia successit. In hac etiam primus fidelium habitus est conventus, in quo et Christianorum nomen dedicatum est: prius enim qui Christi sequebantur doctrinam Nazareni dicebantur, postmodum vero, a Christo deducto nomine, auctoritate illius synodi Christiani dicti sunt fideles universi. Unde et quia gratis et sine difficultate predicantem suscepit apostolum, ad Christi fidem unanimiter conversa, et nomen, quod sicut unguentum effusum longe lateque redolet, prima invenit et docuit, nomen ei designatum est

71 (= 3, 22, 2) = 3,18,14-15.

9, 3-4 = 1, 9, 52-55.

Esaiam 5, 13, 1, CC 73, p. 161, 9-12 (IV Reg. 25, 6-7). Act. 1, 1.

20-21 Act. n, 26.

5-8 Jerome, In 17-18 Luc. 1, 3-4;

21-22 (=5, n, 2 et 6, 5, 31) II Ioh. 9: in

doctrina Christi; I Tim. 4, 6: minister Christi lesu, enutritus verbis fidei et bonae doctrinae.

26 Cant. 1, 2: oleum effusum nomen tuum.

67 igitur a

71 sequentes BW 9, 3 5 Sedechiam MP, corr. P2 6 Babiloniorum om. BW 16 domate BW et ex correctura V(3, docmate V, dogmate (3C 18 suum om. BW 24 Unde et] et om. BW 27 eius a 68 citra VNBC, circa MPW

sortitam MP, corr. P2

166

4, 9-10 1097

30

35

40

245

novum et Theopolis est appellata, ut que prius hominis nequam et impii nomen pertulerat, Eius, qui eam ad fidem vocaverat, domicilium et civitas deinceps appellaretur, super hoc condig¬ nam recipiens a domino retributionem, ut que prius erroris magistra multis sub se positis regionibus imperaverat, postmodum in via domini et honesta morum disciplina easdem haberet nichilominus suffraganeas. Viginti enim provincias in sua iurisdictione eiusdem deo amabilis civitatis dicitur habere patriar¬ cha, quarum quattuordecim singulos habent metropolitas cum suis suffraganeis, sex vero relique sub duobus primatibus, qui vulgari appellatione dicuntur Catholici, quorum alter est Anien¬ sis, alter vero Hirinipolitanus, qui est Baldacensis, cum eorum suffraganeis disponuntur. Que omnes uno nomine, Oriens videli¬ cet, nuncupantur, sicut ex synodo Constantinopolitana colligi¬ tur, que sic habet: Orientis autem episcopi solius Orientis curam gerant, servato honore primatus ecclesie Antiochene, qui in regu¬ lis Nicene synodi continetur. 10. In qua provincia sita est, descriptio quoque situs eius.

5

10

15

Sita est autem in provincia, cui nomen Syriaceles, que Maioris Syrie pars esse dinoscitur, commodissimam et amenam habens positionem. Protenditur vallis, agrum habens opimum et gle¬ bam uberem, rivis et fontibus tota pene irrigua, amenitate singularis, inter medium montium ab oriente in partes declivis occiduas, longitudinem habens quasi ad miliaria XL, latitudinem vero pro diversitate locorum sex vel quattuor, in superiore sui parte lacum ex adiacentibus collectum fontibus habens, piscosum maxime, a fluvio, qui vallem percurrit ad mare secus urbem defluens, spacio unius distans miliarii, unde rivus egredi¬ tur qui postmodum in eundem fluvium inferius circa urbem dirivatur. Montes vero, qui eam ex latere vallant utroque, etsi sublimes sint valde, tamen dulces et perspicuas emanant aquas et usque ad suprema culmina in clivis et lateribus suis agriculture prebent habilitatem precipuam. Quorum qui ab austro est, sicut et fluvius qui eandem urbem preterlabitur, Orontes dici-

30-31 ( = 7, 3, 14-15 et 21, 8, 57) Coi. 3, 24: scientes quod a domino accipietis retributionem hereditatis. 1, 17. 72.

33 = 2, 21, n. - morum disciplina — 20, 23, 71 et 21,

42-44 Gratien, C. 9 q. 2 c. 8. 14 = 21, 7, 74-75.

28 T(h)eophilis BW

10, 1-2 Cf. 13, ch. 2.

31 a deo recipiens BW

5 Cf. 19, 25,

prioris MP

Hirinipolitanus p, Hiriniopolitanus BW, Hyrini(Hyrin C)politanus VC primatus

honore

V

in... 15 precipuam V2

10, 2 dignoscitur N2M

4 huberem N

39 43 14

167

246 u)97

20

25

30

35

40

45

4, 10

tur, teste Ieronimo, qui Antiochiam inter Orontem fluvium et Orontem promontorium dicit consistere. Cuius pars, inferius secus mare in inmensam se porrigens altitudinem, nomen sibi vendicat speciale et vulgari appellatione dicitur mons Parlier. Hunc quidam Parnasum reputant, Bacco dedicatum et Apolli¬ ni; quorum opinioni suffragari videtur fons Dafnidis, quem quidam Castalium reputant, iuxta veterum tenorem fabularum Musis sacrum et ginnasiis celebrem philosophorum, qui ad radices eiusdem montis, in eo loco qui dicitur Scala Boamundi, iuxta urbem predictam habere dicitur exordium. Sed a vero secus est hec opinio, nam Aonie regionis, que pars est Thessalie, Parna¬ sum constat esse promuntorium, secundum quod Naso in primo Metamorphoseos describit ita: Separat Aonios Acteis Focis ab arvis, terra ferax, dum terra fuit, sed tempore in illo pars maris et latus subitarum campus aquarum. Mons ibi verticibus petit arduus astra duobus, nomine Parnasus, superatque cacumine nubes. Hic autem iuxta Solinum Cassius appellatur, de quo in Polistoris sui capitulo quadragesimo primo sic ait: Iuxta Seleuciam Cassius mons est, Antiochie proximus, cuius e vertice vigilia noctis adhuc quarta globus solis conspicitur et brevi corporis circumactu radiis caliginem dissipantibus illinc nox, illinc dies cernitur. Sed ne te Seleucie nomen decipiat equivocum, noveris duas esse urbes, quarum utraque dicitur Seleucia, prima, que Ysaurie metropolis est, que ab Antiochia plusquam dierum quinque distat itinere, et altera, que, Antiochie proxima, vix ab ea miliaribus distat decem, iuxta fauces Orontis fluminis, qui locus hodie Portus Sancti Symeonis dicitur. Fons autem supradictus Dafnis dicitur et Castalius, ubi fanum olim fuisse dicitur Apollini dedicatum, quod gentilis supersticio frequentare consu¬ everat ut inde reportaret oracula et super ambiguis questioni-

17 teste Ieronimo] ? Affirmation bien surprenante; cf. Marino Sanudo, Se¬ creta fidelium crucis 3, 5, 4, ed. Bongars, Gesta dei per Francos (1611), II, p.142: mons qui est versus meridiem [le Casius] vocatur Oruntes, inter quem et flumen civitas est edificata.

19 Cf. 6, 14, 29-30. 24 = 19, 12, 5. 29 Metamorphoseos] 30-34 Ovide, Met. 1, 313-317. 36-40 Solin,

Voir la note sur 16, 24, 9.

Collectanea 36, 3, ed. Mommsen, p. 156, 10-13.

18 pars ... 19 porrigens] pars que ... porrigit BW

21 Bacco VNM, 24 24-25 radicem

Baco PC, Bacho {cf. /3, 12, 14 et 18, 10, 37, app. cr.: debachantes) BW ginnasiis (cf. /31, 12, j) VNB, gingnasiis M, gignasiis PCW

29 Metamorphoseos V, Meta¬ 30 Acteis a, Hacteis Vp 31 in illo VBW, nullo pC 39 circumamictu BW 40 Selecie corr. V: 42 Ysaurie VC, Isaurie pBW 44 miliariis V montis eiusdem BW

25 loco illo BW

morphoseon MCW, Methamorfoseon P, Metamorfoseon NB

168

4, 10 1097 50

55

60

65

70

75

247

bus responsa. Quem locum Iulianus Apostata, postquam a Christo et a pietatis doctrina descivit, dum in partibus Antio¬ chenis moram faceret ad Persas iturus, ut Apollinem super eo facto consuleret adibat frequens, secundum quod 1 heoderitus in tricesimo primo capitulo Tripartite Historie asserit ita: Cum igitur Iulianus apud Phyctum Dafneum responsa peteret de Partiet belli victoria et ille de vicinitate corporis Habyle martyris eum accusaret, lussit eius corpus auferri, ldipsum etiam eviden¬ tius aliquantulum in decimo Ecclesiastice Historie dicitur hoc modo. Dedit et aliud Iulianus vecordis sue ac levitatis indicium. Nam cum Dafnis in suburbano Antiochie mxta fontem Castalium litaret Apollini et nulla que querehat responsa susciperet causasque silentii per cunctaretur a sacerdotibus demonis, aiunt Babyle martyris sepulchrum prope assistere et ideo responsa non reddi. Et licet ions predictus Castalius dicatur, non tamen intclligendus est esse ille Castalius qui alio nomine Pegaseus, Caballinus et Aganippe dicitur: ille enim in predicta esse legitur Aonia, iuxta verbum Solini, quod sic habet: l hebis Helycon locus est, Citheron saltus, amnis Hysmenus, fontes Arethusa et Ypodia, Sarmate, Dirce, sed ante alios Aganippe et Ypocrene. Quos quoniam litterarum primus repertor equestri ordinatione deprehendit, dum rimatur quenam insideret loca, incensa est licentia Poetarum ut utrumque pariter disseminaret, et quod aperta foret alitis equi ungula et quod potus inspirationem faceret litterato¬ riam. Qui vero a septentrione, verbo vulgari et consueto Monta¬ na Nigra dicitur, mons iterum pinguis et uber, fontibus el rivis irriguus, in silvis et pascuis multas suis habitatoribus prebens commoditates, ubi et priscis temporibus multa traduntur fuisse

53-56 Cassiodore-Epiphane 6, 31, 1, CSEL 71, p. 351-332. 10, 36, ed. Mommsen, Eusehius Werke II, 2, p. 996, 1-5.

57-62 Rulin 64-65 Cf. Perse,

prol. 1 et 14; Virgile, Ecl. 10, 12; Mythographi Vaticani, ed. Bode, 1, 130 et 2, 112.

65 predicta] 27 et suiv.

66-7i Solin, Collectanea 7, 22-23, ^4. Mommsen, 73 Qui vero] Cf. 15 et suiv.

p. 59, 11-17 (et 1'apparat critique).

52 Theodericus BW

54 Phycium V, Phicium cett. 55 Parthici BW 56 corpus eius BW 59 Dafnis] 61 Babyle V, Babile pC, Babille BW 63 Et] quia MP 64 Pegaseus] vel add. V2 Pegasius BW 65 legitur esse

Babyle V, Babile pC, Babille BW de fanis BW non N2 BW

66 sic habet (=3», 42; //, 12, 9: 12, 2j, 4; 14, 12, 27 et 22, 24, 2), cf. 1, j,

}8) V, sic se habet cett. (66-7} locus corruptus et in codd. et in edd.) VNM, Elycon PC, Elicon BW infra: 7/] lucus cum ed. cheron W

BW

Ysmenus BW

Helycon

locus, cf. app. cr. ed. p. 49, 1/ (LMG), et

67 Citheron VNMC, Cytheron PB, ChiArethusa VC, Aretusa pBW

et om. BW

71 foret (cf. app. cr. ed. p. 49, 16 (LMG), et supra: 66) om. V, sit V2 72 potus om. V inspiratione codd. omnes 73 Qui vero ... 105 duodecim manu ipsius librarii in f. 471’" V 74 iterum] utrum M, videtur P et uber] et om. a 75 et in BW 68 Aganyppe V

Quas V

248 1097

4, 10-11

virorum religiosorum monasteria et usque in presens deum timentium loca plura fovet et nutrit venerabilia. Per medium autem huius vallis fluvius, de quo supra fecimus mentionem, 80 fluenta deducit usque ad mare, in eum tamen montem, qui ab austro est, magis vicinus et proclivior. Ubi inter montem et fluvium civitas constituta est, ita ut a sublimibus montis partibus muri sumentes initium, per devexum montis usque ad fluvium deducti maximum infra se spacium, tam de montis 85 declivo latere quam de plano, quod a radice montis usque ad fluvium protenditur, ambiant. Clauduntur autem infra muri ambitum mire celsitudinis montes duo, in quorum alterius ver¬ tice, qui videtur eminentior, situm est presidium munitissimum et insuperabile. Qui duo abinvicem profundissima sed angusta 90 separantur valle, per quam torrens demissus a montibus ingre¬ ditur et urbem per mediam defluens multas civibus prestat commoditates. Sunt preterea in eadem civitate fontes nonnulli, inter quos precipuus est qui in porta orientali est, que dicitur Sancti Pauli; sed et fons Dafnidis, ab urbe tribus aut quattuor 95 distans miliaribus, formulis et aqueductu artificialiter immissus in locis pluribus multo argumento aquas ministrat horis consti¬ tutis. Sunt autem tam qui in montibus, quam qui in devexo, quam qui in planicie ex opere solidissimo muri, densi plurimum et proportionalem habentes altitudinem, turribus frequentibus 100 et ad defensionem aptissimis equis spaciis circumsepti. In parte autem occidentali inferius, circa partes civitatis novissimas, ita menibus et monti fit vicinus fluvius, ut pons, quo transitur, porte civitatis et muro continuetur. Longitudinem autem civita¬ tis quidam ad duo, quidam vero ad tria reputant miliaria. 105 Distat autem a mari miliaribus decem aut duodecim. 11.

Quis erat dominus in ea et quomodo, audito nostrorum adventu, urbem prius communierant, ex vicinis urbibus copiis in ea collectis.

Huius autem tam egregie civitatis dominus erat quidam Acxianus nomine, natione Tureus, qui de familia fuerat magni et potentissimi principis, soldani videlicet Persarum, de quo supe¬ rius fecimus mentionem, Belfetoh videlicet, qui universas illas 11, 24-29 cf. FC 1, 15, 7, p. 219-220. - 39-46 cf. AA 3, 35, p. 364. - 53-57 cf. AA 3, 32, p. 361. - 57-61 cf. RA 5, p. 242. 77-78 = 1, xi, 22. superius] 3, 2, 16-20.

79 supra] 9.

88 = 1, 29, 24.

11, 3-4 (et 10)

79 superius mentionem fecimus BW 86 ambiant V2BW, ambientes VpC 101 civitatis om. BW 103 continetur BW 105 decem aut duodecim miliaribus BW 11, 3-4 supra B, om. W 4 Belfetoh p, Belfetho B, om. W, Belfeto C, Belfetoth V

169

4, 11 1097

5

io

15

20

25

30

35

40

249

provincias suo violenter subiugaverat imperio. Tandem vero subactis populis et nationibus volens ad propria redire, nepoti¬ bus suis ac vernaculis universas quas sibi vendicaverat distri¬ buit provincias, ut tantorum beneficiorum memores perpetuo sibi fidelitatis nexu tenerentur obligati. In qua distributione Solimanno, eius nepoti, ut prediximus Nicea cum adiacentibus provinciis collata est, cuidam vero alteri eius nepoti Ducac nomine urbem contulit Damascenam cum urbibus suffraganeis et adiacentibus regionibus. Quorum utrique soldanatus et no¬ men contulit et dignitatem, Solimanno, quia cum Grecis limitans imperii Constantinopolitani perpetua et sine intermissione patiebatur certamina, Ducac vero, quoniam cum Egyptiis, quo¬ rum predicto soldano suspectum erat incrementum et vires formidabiles, iugem et pene continuum habebat conflictum et guerram pertinacem. Cuidam vero servo eius Assungur nomine, qui fuit Sanguini pater et avus Noradini, famosissimam civita¬ tem contulit Halapiam. Huic quoque, de quo sermo est in presenti, Acxiano urbem eadem liberalitate concessit Antiochi¬ am, cum finibus modicis, nam usque Laodiciam Syrie calipha Egyptius universas possidebat regiones. Hic ergo audiens quod tantus fidelium principum adveniret exercitus, missis frequenti¬ bus nuntiis et viva voce et epistolarum officio omnes principes universi sollicitabat Orientis, maxime autem et calipham Baldacensem et eximium et ceteris omnibus potentiorem soldanum Persarum; eratque ei satis facile et in expedito persuadere quod postulabat, nam de nostrorum adventu erant multo ante premoniti, de quorum numerositate et virtute insuperabili Solimannus, qui ipso rerum experimento et fide oculata conspexe¬ rat, eos reddiderat fida relatione doctiores. Instat ergo uterque multa precum instantia et profusis opem postulant lacrimis, hic ut illatam ulcisci possit iniuriam, ille vero ut patriam ab eorum possit impugnatione tutam reddere et eorum a se propulsare violentiam. Promittunt igitur illi manus et subsidium pollicen¬ tur imploratum, quod postmodum, sicut res ipsa docuit, fideli interpretatione impleverunt. Acxianus tamen interea, de nostrorum adventu sollicitus, quanta potest diligentia ex adiacentibus provinciis et finitimis urbibus vires conrogat et inducit, et obsidionem de die in diem prestolans victus et alimentorum

6 = 1, 19, 4-5. 10 ut prediximus] Voir la note sur 3-4. 19. - fide oculata = 1 prol. 91.

32 = 3, n,

11 16 Ducath (= 10, /, 3/, app. cr.) BW, Ducat C 13 (soldan)atus V2 16 = 11, app. cr. 18 habebat] patiebatur (= 16) V 21 Halapiam VN, Alapiam MPa quoque] autem BW 22-23 Antiochenam p 27-28 Baldacensem a, Baldascens(s)em Vp 35 ulcissi N possit ulcisci BW 37 ergo (cf. tf) V

170

250 1097

45

50

55

60

4, 11-12

colligit copias, arma congregat, materiam ad contexendas varii generis machinas, ferrum, calibem et cetera, que in huiusmodi solent usum prestare necessarium, ardentibus studiis cives hor¬ tatur inducere. Qui certatim, pro statu publico et urbis tutela solliciti, quanta possunt insistunt diligentia, ut eis nulla desit rerum que civibus obsessis solent ministrare solatium. Circueuntes itaque regionem suburbana spoliant, frumentum, vinum, oleum et cetera vite necessaria, greges quoque et armenta inde secum trahentes urbem necessariis cumulant, contra advenien¬ tium importunitatem hostium multa providentia et labore non parvo se communientes. Convenerant autem de universis regio¬ nibus, quas idem exercitus pertransierat, multi nobiles et magni viri, ante faciem nostrorum fugientes, qui ob loci munimen et robur, quod videbatur insuperabile, sine alicuius vocatione, sola spe obtinende salutis, in eandem urbem se contulerant: unde ampliato numero dicebantur esse in civitate tam ex civibus quam ex congregatis auxiliis equitum sex vel septem milia, peditum autem ad pugnam expeditorum copie quindecim aut viginti milium summam dicebantur excedere. 12. Deliberatio nostrorum principum et accessus expeditionum

ad urbem. Videntes ergo nostri civitatem in vicino constitutam, ante¬ quam ad civitatem accederent convenerunt adinvicem, super instanti facto deliberationem habituri. Erant enim de principi¬ bus nonnulli, qui propter instantem hiemem urbis differre obsi5 dionem usque ad veris initium persuadere conabantur, allegan¬ tes quod exercitus per urbes et castella divisus erat, qui non facile ante veris initium posset revocari. Dicebatur preterea quod imperator Constantinopolitanus eis infinitas copias mitte¬ ret in subsidium et quod etiam de partibus transalpinis recens 10 iterum adveniret exercitus, quorum utrumque oporteret expectare, ut multiplicatis viribus facilius possent obtinere proposi¬ tum; interim vero per partes divisum per loca opulentiora, hiemandi gratia, dirigendum exercitum, ut vere redeunte et reparatis viribus et equis pabulo refocillatis fortiores iterum 15 possint ad debita opera consurgere. Aliis vero longe videbatur

12, 1-23 RA 4, p. 241. - 25-40 cf. AA 3, 37, p. 365. 49-50 = 3, 21, 41.

47 ulla eis BW

50 = 1, 7, 23-24.

55 Cf. 3, 18, 28.

48 ministrare solent MP, tr. M Circueuntes VN, 50 et oleum et BW 51 cumulat NM 53 Converant corr. N2 60 ad pugnandum BW 61 summum NM 12, 1 civitatem ... 2 civitatem] civitatem .... eam BW 7 rovocari V 8 eis VNBW, eius MP, corr. P2, ei C 13 ut] et V Circumeuntes N2MPq

171

4, 12-13 1097

20

18 (recte 21) X

25

30

35

40

251

expedientius ut statim et subito urbs obsidione vallaretur, ne 172 datis induciis eam cives communire possent diligentius et vocati ad eorum subsidium colligendi maiores copias ferias haberent ampliores. In hac ergo tanta deliberatione ea pars obtinuit, que operi protinus insistendum, moram esse periculosam et expedi¬ tionis vires non esse abinvicem separandas allegabant. Placuit igitur de communi consilio ut ad urbem unanimiter accederent et eam vallarent obsidione. Unde factum est ut solutis castris urbi adpropinquantes, mense Octobri, octava decima die mensis, ante urbem consisterent castrametati. Et licet nostrorum, qui gladium poterant educere, ad trecenta milia diceretur numerus, exceptis mulieribus et parvulis, tamen civitatem non potuerunt undique castris circumpositis vallare, nam exceptis montibus, qui, ut prediximus, menibus eorum claudebantur, circa quos nec adtemptatum fuit castra locare, civitatis partem que a montis radice usque ad fluvium loco protenditur planiore non potuit obsidio continuata universam cohibere. In hoc igitur nostrorum adventu et castrorum positione, licet cum multo strepitu et cornicinum stridore equorumque hinnitu et armorum fragore et confusa vociferatione, que usque ad sidera tolli videretur, noster accederet exercitus, tamen tota illa die et per subsequentes aliquot tanto silentio conquievit civitas, ut neque ex ea sonus aut strepitus audiretur et ut merito crederetur defensoribus vacua, que tamen multis tam alimentorum quam optime armatorum copiis militum redundabat. 13. Disponuntur principes circa urbem stationibus congruis et 173

urbem vallant obsidione, cives timore consternantur. Erant itaque in ea civitatis parte, que in plano sita est, portarum aditus quinque. In plaga enim superiore, que ad orientem respicit, erat porta una, que hodie dicitur Sancti Pauli, eo quod monasterio eiusdem apostoli, in clivo montis posito, sit 5 subiecta. Secunda vero, eidem e regione opposita, tantum ab ea distans, quantum in longum civitas porrigitur universa, porta est occidentalis, que hodie Sancti Georgii dicitur, eo quod eius¬ dem martyris basilice sit vicina. In latere autem septentrionali

13, 17-20 GF 12, 2, p. 242-243 (Hili, p. 28) = BD 2, 8, p. 40. - 20-39 AA 3, 38-39, p. 365-366.

12, 29 ut prediximus] 10, 86 et suiv.

16 expedientientius V

35-36 = 3, 15, 5-

21 Placuit] novum capitulum (XIII) BW 22 26 educere poterant BW 27 non potuerunt civitatem BW 31 radice bis V 36 videbatur BW 38 aut] ac BW 40 armorum corr. N2 13, 1 in plane V 1 (— ij) Gregorii MP, corr. urbem] nostri add. BW

P2

8 in vicina MP, corr. P2

252 1097

4, 13

tres erant porte, que ad flumen habebant exitum. Quarum superior Porta Canis dicitur, pontem habens ante se, per quem palus muris contermina transitur; secunda vero hodie Porta Ducis appellatur, a quarum utraque quasi spacio unius miliarii distat fluvius; tercia vero Porta Pontis dicitur, eo quod ibi pons est quo fluvius transitur: nam inter predictam Ducis Portam, 15 que media est, usque ad hanc, que est in eo latere novissima, ita muris applicatur fluvius, ut de cetero muris continuus a civitate non recedat. Hanc igitur et eam, que dicitur Sancti Georgii, quoniam ad utramque illarum non nisi flumine transmisso per¬ venire potuit exercitus, inobsessas dimiserunt, reliquis tribus 20 superioribus obsidione vallatis. Superiorem igitur dominus obse¬ dit Boamundus cum his qui castra eius ab initio sequuti fuerant. Circa eum a parte inferiore Robertus comes Normannorum, Flandrensium quoque comes Robertus, Stephanus quoque Blesensium comes, dominus Hugo Magnus: hii a castris domini 25 Boamundi usque ad Portam Canis castra cum suis Normannis, Francis et Britannis continuaverant sua. Circa portam vero eandem dominus Raimundus comes Tolosanus et episcopus Podiensis cum aliis nobilibus, qui eorum castra sequuti fuerant, cumque omni Gasconum, Provincialium et Burgundionum infi30 nita multitudine castra locaverant, usque ad sequentem portam omne spacium occupantes. Circa vero eandem portam dux Godefridus cum fratre suo Eustachio et Balduino Hainaucorum, Rainardo Tullensium, Conone de Monte Acuto comitibus, preclaris et illustribus viris, et aliis nobilibus qui ab initio eius 35 castra sequuti fuerant, Lotaringis, Frisonibus, Suevis et Saxonibus, Franconibus et Bavaris, castra locavit sua, reliquas partes pene usque ad Portam Pontis occupans, inter civitatem et ei iam coherentem fluvium et reliquorum castra principum quasi in triangulo constitutus. Erant autem in predicta regione pomeio

13, 10-13 superior ... secunda ... tercia c.-a-d. de l'est a l'ouest. 11-12 Cf. 14, 31-33. 29-30 = 1 rubr. 29.

pontem] Cf. 14, 39-40.

10

39-

41 Cette pratique, tres courante (voir la Table analytique s.v. arbres coupes) etait contraire a la recommandation tres humaine de Deut. 20, 19-20: Quando obsederis civitatem multo tempore et munitionibus circumdederis ut expugnes eam, non succides arbores de quibus vesci potest, nec securibus per circuitum debes vastare regionem, quoniam lignum est et non homo nec potest bellantium contra te augere numerum. Si qua autem ligna non sunt pomifera sed agrestia et in ceteros apta usus, succide et instrue machinas, donec capias civitatem quae contra te dimicat.

12 Ducis V2 (cf. 1),

a VBW, om. pC

15 usque ad] et BW

j) P, continuis VC, contiguus B, contiguis W. Cf.

a civitate

18 illarum om. V 19 (pot)uit V2, potest pC, perveniri potest BW 20 obsedit dominus BW 23 ait. quoque om. BW 26 continuaverunt a 29 Gasconum VBW, Guasconum pC 30 locaverunt BW 32 Eustacio V 34-35 castra om. BW

eius BW

17 (— 7) Gregorii MP, corr. P2

16 continuus

174

4, 13-14 1097

253

4° ria, que nostri succidentes universa, claustra sibi et equis eorum inde contexebant repagula. Admirabantur itaque qui de turri¬ bus et muris per cancellos castra contemplabantur cives armo¬ rum fulgorem, operum diligentem instantiam, hospitandi mo¬ dum, castrorum positionem et suspectam tam viribus quam 45 numero multitudinem, dumque presentia cum preteritis compa¬ rant tempora, presentem molestiam cum tranquillo qui precesserat rerum statu conferentes, uxoribus et liberis, paternis quo¬ que laribus et, quod precipuum est mortalibus, libertati timen¬ tes, felices eos reputant, quos tantis mors amica subtraxerat 50 periculis quibusque dederat obitus ne tot involverentur calami¬ tatibus. Suspensi igitur de die in diem suorum cladem et urbis expectabant impugnationem, quasi certum habentes quod abs¬ que ruina civitatis et libertatis eius naufragio tanta obsidio solvi non poterat, que ad id totis viribus anelabat.

14. Nostri super flumen pontem erigunt ligneum, ut liberius 175 pabulatum exeant. In castra comitis Tolosani per portam eis conterminam a civibus fiunt irruptiones repentine. Igitur qui in castris erant, ut equis pabulum sibique necessari¬ am procurarent alimoniam trans fluvium de necessitate egredi consueverant et procedere longius aliquantulum, cumque sepe ac sepius illuc properantes cum omni incolumitate reverteren5 tur et indempnes, civibus adhuc infra urbem se cohibentibus nec presumentibus adhuc exterius evagari, pro consuetudine sibi fecerant fluvium sepius in die transire, idque cum multa fiebat difficultate, nam invadabilis erat fluvius et natando trans¬ ire oportebat. Quod compertum habentes qui in civitate erant, 10 plerumque palam, sed clam frequentius per pontem flumine transmisso, nostris incaute discurrentibus et gratia querendi necessaria dispersis abinvicem cedem inferebant et vulnera, ea maxime freti fiducia, quod non poterant facilem habere ad castra reditum, fluvio impedimentum ministrante, eodemque 15 pacto et qui in castris erant, quamvis suos coram se male tractari cernerent, non facile poterant optatum suis prebere subsidium. Unde visum est principibus omnino esse expediens ut pontem ibi ex quacumque erigerent materia, per quem facili¬ us hostium insidiis possent occurrere et suos recipere compendi14, 1-54 cf. RA 5, p. 242-243 et AA 3, 42, p. 368. 40-41 Voir page precedente (39-41). 42 Cf. 5, 20, 17-18. 48 ( = 1, 9, 18) Cf. Salluste, Iug. 41, 1: quae prima mortales ducunt. 49-50 = 5, 6, 44-48. Cf. 8, 22, 23-26. 54 = 1 prol. 35. 14, 3-4 = 2, 22, 18. 12 (— 3, 10, 18-19) Cf. 16, 27 et 6, 20, 55.

41 Admirantur MPW de N2 44 tam viribus quam] viribus et V 14, 4 omni om. V 15 peracto BW et om. BW

254 1097

4, 14-15

osius ad castra redire cupientes utque non deesset etiam pediti¬ bus eorum, ad suas necessitates evocatis maximeque usque ad mare volentibus descendere, via compendiosior et sine difficulta¬ te. Inventis igitur aliquot navibus tam in flumine quam in lacu superiori eisque adinvicem competenti nexu colligatis, superpo25 sitis etiam trabibus et lignea ad id conveniente materia, vimi¬ neis desuper contexuerunt cratibus, ita ut pluribus una fronte transire volentibus solidam in se preberet habilitatem. Unde ex eo facto maiorem populus consequutus est commoditatem. Dis¬ tabat autem pons iste ligneus a ponte lapideo, qui urbi erat 30 contiguus, quasi unius spacium miliarii eratque positus iuxta domini ducis castra, e regione contra portam que eidem duci erat ad custodiam deputata, que etiam usque hodie ab eo, cui commissa fuerat, Porta Ducis appellatur, ita ut eius castra inter predictam portam et pontem de novo constitutum essent sine 35 intervallo media. Nec solum per pontem superius dictum et portam ei coherentem nostris procurabantur pericula, verum et per superiorem, que ab illa erat tercia, que Porta Canis etiam hodie dicitur, multa nostris occurrebant discrimina. Erat enim, ut prediximus, 40 pons ibi lapideus super paludem quandam urbi conterminam, que tum ex eius fontis, qui est in orientali Porta Sancti Pauli, tum ex aliorum derivatione iugi et rivulorum continuo processu conficitur. Per hunc igitur pontem in castra domini comitis Tolosani, cui ad custodiam porta illa casu contigerat, nocturne 45 fiebant irruptiones et per diem etiam repentini nonnunquam assultus. Aperta enim porta subitam sagittarum immittebant grandinem et pluribus ex eius comitatu sauciis vel interemptis, in eo spem habentes quod non nisi per pontem eos insectari poterant, facto impetu et cede perpetrata ilico per pontem ad 50 portam redeuntes infra urbem se recipiebant indempnes: unde fiebat ut predictus comes et episcopus Podiensis et alii nobiles, qui in parte illa castra locaverant, maiorem equorum iacturam et plura multo amplius in equis et mulis paterentur dispendia quam aliorum principum legiones. 20

15. Comes contra eos varia percurrit argumenta, tandem porta obiectis molibus obturatur.

36 superius] 29-30. 39 ut prediximus] 13, 10-n. 92 et suiv. 48 Cf. 3, 19, 22.

42 aliorum] Cf. 10,

24 eisque ex ed. principe edd., easque VpC, easdem (... colligatas) BW 26-27 transire una fronte BW 30 spacio V2BW (erat)que V2N2 35 vallo BW 37 procurabant MP verum etiam BW 39 occurre¬ bantur MP, corr. P2 42 iugi et rivulorum cum ceteris V, iugi rivulorum et V2 46 mittebant BW

176

4< 15 1097

255

Comes igitur et reverendus episcopus, tanta suorum non fe¬ rentes equanimiter dispendia, convocantes suos precipiunt ut, malleis et instrumentis repertis ferreis, omnes unanimiter ad predicti pontis dissolutionem se preparent, factumque est ita ut 5 die quadam loricati, cassidibus tecti et clipeis, ad pontem conve¬ nientes predictum cum multa instantia pontem dissolvere conantur; sed resistente plurimum operis soliditate, omni ferro duriore, et civibus sagittarum immissione et contorsione lapi¬ dum eorum laborem prepedientibus, videntes quod non profice10 rent ab incepto destiterunt. Mutato itaque consilio machinam decernunt e regione contra pontem erigendam, de qua per introductorum sollicitudinem et instantiam armatorum civium irruptiones cohiberentur. Comportata igitur competente et pro votis materia et artificibus convocatis, subito et infra paucos 15 dies suis absoluta partibus et diligentius completa cum multo labore et eam trahentium periculo ante pontem in modum excelse turris erecta est et domino comiti ad custodiam deputa¬ ta. Cives autem, videntes machinam muro proximam, illuc sub omni celeritate contendunt et directis ad machinam iaculatoriis 20 iterum tormentis, crebra molarium contorsione eam debilitare festinant, ipsi quoque in turribus et muro constituti, sagittis et omni iaculorum genere his, qui in machina erant et circa eam, instantes animosius, eos a ponte arcere satagebant, dumque qui supra murum erant ex omni latere instarent et iacularentur 25 frequentius, ita ut pre sagittarum immissione et iaculorum frequentia nostros a se aliquantulum propulissent, alii, aperta porta cum multo exeuntes impetu, pontem violenter occupant et rem gladiis cominus peragentes ad machinam accedunt et, exclusis inde qui ad eius erant deputati custodiam, machinam 30 succendunt et subito redigunt in favillam. Videntes autem no¬ stri principes quod neque sic contra eas que per illam portam inferebantur molestias plene proficerent, sequenti die tres iaculatorias erigunt machinas, ut saltem earum iactu continuo et saxorum contorsione muros et portam debilitare et civibus per 35 eam exitum possent impedire. Fiebat itaque ut quamdiu se in iaculando continuarent machine, nemo per eam portam auderet egredi; remittentibus vero illis operam, iterum cives ad solitas recurrebant irruptiones, castris vicinis multas inferentes moles¬ tias. Videntes igitur nostri quod neque sic proficerent, de quo-

15, 1-17 AA 3, 40, p. 367. - 18-47 AA 3, 41, p. 367-368. 15, 3 = 1, 16, 28.

7-8 Cf. 13, 3, 26-27 et I7> 22> 7-

15, 4 pontis Pa, ponti VNM prepararent p 5 cassibus VP, corr. P2 19-20 tormentis (om. iterum) iaculatoriis BW 31 eas ... illam V, eas ... eam (cf. 3/ et 36) cett. 32 post plene dei. est non VN 33 eorum BW

177

256 1097

4, 15-16

4° rundam consilio rupes ingentis magnitudinis, que vix centum 178 devolvi possent manibus, et robora pregrandia in virtute lorica¬ torum mille, protegente eos universo exercitu, ultra pontem deferentes porte obiciunt, tantam ex eis prestruentes congeriem, ut porta de cetero civibus inutiliter aperiretur, molarium aggere 45 conatus eorum prepediente, sicque factum est ut tali argumento per eandem portam civium frangeretur impetus et irruptiones quiescerent repentine.

16. Nostris pabulatum egressis hostes occurrunt, fit conflictus acerrimus: multi ex utroque exercitu cadunt tum confossi armis, tum submersi in flumine.

5

10

15

20

Factum est autem die quadam quod de nostro exercitu viri tam ex equitibus quam ex peditibus, numero trecenti, nostrum pontem pabulandi gratia transeuntes, ceperunt per regionem, more suo, ut sibi quererent necessaria dispergi. Morem autem fecerat et pro consuetudine induxerat tum necessitas importu¬ na, tum id etiam, quod frequentius ab illis partibus, licet secum plura comportarent necessaria, redierant indempnes, unde sibi quandam incautam nimis pollicebantur securitatem, arbitrantes quod se perpetuo in huiusmodi continuaret successus nec se, sicuti in bellicis solet fieri negociis, casus sinister interponeret. Quos ex urbe contuentes, egressi in maiore multitudine cives, per pontem transeuntes lapideum ad eos, quos incautius deam¬ bulantes viderant, sub omni celeritate contendunt; in quos irruentes subito, pluribus ex eis interfectis reliquos in fugam vertunt. Qui dum ad pontem navium tanquam in castra se collaturi properarent, primis pontem occupantibus, plures ex eis vado transire cupientes mortem invenerunt in undis, in quibus arbitrabantur reperire salutem, alii quoque nichilominus de 179 ponte, licet inviti turbis comprimentibus, ferebantur in alveum precipites, quos ex parte plurima aquarum opprimebat violen¬ tia et involutos pariter trahebat in profundum, absorbens avide quod postmodum reddere denegabat. Quod postquam nostris innotuit, concurrentes ad arma loricatorum aliquot milia, flumi¬ ne transmisso, hostes a nostrorum redeuntes cede et de spoliis

16, 1-22 AA 3, 43, p. 369. - 22-49 AA 3, 44, p. 369-370. 41-42 = 5, 16, 12-13.

16, 24-25 Cf. 9, 12, 65-66.

41 possent (rubes — saxa: AA, p. 368 C) Pa, posset VNM 16, 2 exquitibus corr. N5 3-4 more suo per regionem BW, per regionem ceperunt more suo C 9-10 nec (non B) sicut ... fieri solet ... se inter¬ poneret BW 11 Quod BW maiori BW 15 convertunt BW 17 inveniunt BW 20 plura MP ex plurima parte BW 22 pr. quod (cf. 16, 26, 20-22 et p, 1, 28-29) : quos (cf. 20) BW

,

4 16-17 1097

257

25 exultantes habent obviam, quos usque ad pontem civitatis, gravissimam in eis stragem operantes, multa prosequuti sunt instantia. At vero cives, videntes suorum stragem et vulnera et deficientibus compatientes, reserata porta in gravi multitudine et audacia solito ampliore pontem transeunt lapideum et ut suis 30 necessarium procurarent auxilium in nostros irruentes animosi¬ us, primum valide resistentes, demum vi oppressos multitudinis in fugam vertunt et usque ad pontem contextum navibus perse¬ qui non desistunt. In quo facto plurimi ex nostris peditibus gladio ceciderunt, pluribus etiam submersis in flumine, de equi35 tibus vero, dum super pontem artius se comprimunt hostes fugiendo insectantes, de ponte in fluvium dati precipites cum equis, loricis, galeis et clipeis postmodum comparere desierunt, fluentorum voragine prefocati. Sic ergo noster exercitus non leviorem quam qui in urbe erant patiebatur obsidionem: nam 40 cohibentibus eos tam civibus, quos latere non poterat nostro¬ rum exitus, tam hostibus exteris, qui in silvis et montibus delitescebant nostris insidias pretendentes et de nostris trium¬ phantes sepius, non erant ausi extra castra procedere aut victus queritandi gratia longius evagari. Nec in ipsis etiam castris tuta 45 satis erat mora, timentibus universis ne hostium ingens, que ex locis plurimis congregari dicebatur, super eos repente irrueret multitudo, ita ut prudenti viro merito posset venire in ambi¬ guum utris magis timendum esset quorumve melior esset condi¬ tio, an obsidentium, an eorum qui obsidionem pati videbantur. 17. Consumptis necessariis cepit fames invalescere, populus inopia laborare, pluviarum intemperie putrefieri tentoria, exercitus deperire.

1097/8

Referre casus singulos, qui in tanta obsidione et tanto conti¬ nuata tempore per loca varia diebus pene singulis accidebant, longum esset enumerare et historie compendio, quod studiose querimus, valde contrarium: unde omissis specialibus generalia 5 prosequamur. Inter hos igitur assidui Martis eventus varios cum iam quasi in mensem tercium protracta esset obsidio, cepit in castris victus deficere et pre alimentorum inopia exercitus labo-

17, 5-6 AA 3, 50, p. 373. - 6 RA 5, p. 243. - 6-8 AA 3, 50, p. 373. - 34-36 RA 6, p. 245. - 36-39 cf. AA 3, 52, p. 375. - 40-45 cf. RA 6, p. 245. 27 Cf. 14, 12 et 6, 20, 55. 28 (et passim) I Mach. 1, 18 et 22: in multitudine gravi. 17, 4-5 (cf. D. 17.2.38 pr.) = 16, 17, 48 et 17, 24, 47-48.

31 deinde BW 32-33 prosequi (cf. 26) a 35 acrius BW 40 tam ...41 tam Vp, tam ... quam a 48 utris] nostris MP 49 obssidenssium V 17, 1-2 continuata V, continua cett. 3 enumerare om. BW 5 hos correxi (cf. 1, 10, 1), hec codd. omnes (hec igitur et BW)

180

258 1097/8

10

15

20

25

30

35

40

4, 17

rare. Cum enim ab initio maximam rerum necessariarum ha¬ buissent opulentiam et equis eorum non deessent pabula, more inprudentum arbitrati sunt quod se in eodem statu deberent continuare tempora: nichil sibi facientes reliquum sed concessa abutentes ubertate, infra paucos dies que ad multos sufficere poterant si congruo dispensarentur moderamine, profligabant victualia. Non erat in castris modus nec prudentibus amica parsimonia, sed ubique luxus, ubique superfluitas, nec solum in his que ad hominum pertinebant alimoniam, verum et in cibis iumentorum et in equorum pabulis omnis omnino modus defe¬ cerat, unde factum est ut exercitus ad tantam redigeretur inopiam, quod fame invalescente pene populus deperiret universus. Colligebantur ergo adinvicem et prebitis inter se iuramentis quod equis portionibus et bona fide cuncta que lucro cederent dividerentur, trecentorum aut quadringentorum simul egredie¬ bantur agmina, universam perlustrantia regionem ut sibi vic¬ tum quacumque ratione procurarent. Hii tale propositum habentes in principio, antequam cives ad eos egredi et insidias moliri consuevissent dumque suburbana longe lateque gregibus et armentis, frumento, vino et aliis redundarent alimentis, cum 181 multa preda et uberibus spoliis et victu plurimo revertebantur, unde predicta in castris fuerat opulentia; at nunc, exhaustis locis conterminis et Tureis, qui prius timore contabuerant, re¬ sumptis viribus et animositate recepta sua loca defendentibus, aut vacui penitus revertebantur aut, quod sepius contingebat, interemptis omnibus non supererat qui vel de eorum interitu castra certificaret. Invalescebat igitur per dies singulos fames et inedia, ita ut vix pro duobus solidis qui uni persone semel in die sumpto cibo sufficeret panis inveniretur. Bos vel iuvenca, que ab initio pro quinque dabatur solidis, duabus marcis vendebatur, agnus vel edulus, qui pro tribus vel quattuor denariis dari consueverat, quinque aut sex solidis vix repertus vendebatur, equo autem pro cibo necessario per noctem octo vix poterant solidi sufficere: unde factum erat ut qui advenientes equorum secum deduxerant plusquam septuaginta milia, vix in castris

9-10 — 21, 23, 42. 11 = 6, 1, 55-56. frumento, vino] Cf. 3, 21, 41.

26-27 = 1, 7, 23-24.

27

10 imprudentium a 13 possent BW dispenssaretur V 16 cibis V2BW, cibos VpC 17 in om. BW 18 est V2 19 ut BW disperiret BW 20 ergo om. BW, igitur C et om. MP 21 cuncta ... cederent V2 25 egredi ad eos tr. V 31 et ... recepta] animosius BW sua ... defendentibus] resistentibus BW 32 penitus vacui tr. V revertebantur om. V 34 dies singulos VNC, singulos dies MPBW 35 soldis V 36 iuvenca V2 qui a 37 pro om. MP soldis V 38 hedulus BW 39 solidis] soldos V, solidos V2 41 est BW 42 duxerant V

4, 17-18 1097/8

45

50

55

60

259

haberent duo milia, ceteris fame et algore consumptis, quique superesse videbantur, inedia tabescentes cotidie et frigoris attenuati violentia, paulatim deficiebant. Computruerant preterea castrorum papiliones et tentoria, ita ut multi, quibus adhuc victus supererat, consumpti frigoris inclementia vitam expirare cogerentur. Tanta enim erat aquarum inundantia et pluviarum intemperies, ut et victus et vestes computrescerent et non esset locus, ubi aut capita aut necessariam possent in sicco locare suppellectilem. Tanta ergo lues legiones in castris oppresserat, ut iam locus deesset sepulture, iam funeribus exequiarum nega¬ rentur officia. Siqui autem adhuc vigoris aliquid in se videban¬ tur habere, ne ipsi quoque pari consumerentur periculo aut in fines Edessanos ad dominum Balduinum aut in Ciliciam ad eos, qui urbibus ibi preerant, aut ad alia loca quelibet, que in nostrorum iam devenerant potestatem, occulte se conferebant. Sic ergo his abeuntibus, aliis vero langore et fame consumptis, aliis etiam peremptis gladio, adeo comminutus erat exercitus, ut vix eius dimidium videretur superesse.

18. Boamundus et Flandrensis comes cum ingenti militia pabu- 182 latum exeunt, cives interim in castra clam irruunt, nostris dampnum et iniuriam irrogantes. 1098

Videntes igitur deo devoti principes afflictionem populi et molestias, quibus incessanter premebatur, compassione liquefientes et pereuntis exercitus dolore tabidi, convenerunt adinvicem, sicut et frequenter facere consueverant, deliberationem 5 habituri, quomodo et quale tantis malis possent adhibere reme¬ dium, tandemque post multas diversi generis opiniones visum est expedientius ut quidam de magnatibus, assumpta secum exercitus parte, hostium terras ingrederentur ut inde sibi predam et victui deferrent necessaria, alii vero medio tempore in 10 castris residentes cum omni sollicitudine exercitum tuerentur, factumque est ita ut domino Boamundo et comiti Flandrensi id muneris iniungeretur, domino comite Tolosano et episcopo Podiense ad castrorum custodiam derelictis. Comes enim Norman-

18, 1-10 AA 3, 50, p. 373-374. - 11-42 RA 5, p. 243-244. 47 = 5, 1, 3-4.

18, 1-2 (= 16, 18, 26-27, cf. 1, 10, 57-58) Ex. 3, 7 (Act. 5-6 = 21, 33-34.

7, 34): vidi afflictionem populi mei.

46 adhuc om. BW

53 in se om. V 56 in urbibus ibi preerant C, ibi 57 decreverant MP, vel devenerant ss. P2 58 fame et languore B, fame et frigore W 60 superesse videretur BW 18, 2 premebantur BW 4 et om. BW 7 expedius C, expeditius BW 9 (deferre)nt V2 11 est om. V 12 comiti MP, corr. P2

(om. B/ preerant urbibus BW

26o 1098

4, 18-19

norum aberat et dux Lotaringie dominus Godefridus lecto decu15 bans gravi molestabatur egritudine. Assumptis ergo tum ex equitibus, tum de numero peditum convenientibus copiis et quales fatigatus exercitus poterat ministrare, in terras hostium profecti sunt. Audientes vero cives quod Boamundus et Flandrensium comes abierant, comes Normannorum aberat, dux 20 vero infirmabatur, occasionem sumentes ex tempore et ex utro¬ que solito maiorem audaciam, proponunt de communi consilio in nostrorum castra irruere et oportunitatem non negligere, quam principum absentia videbatur ministrare. Convocata igi¬ tur ex universa civitate omnimoda multitudine, ad Portam 25 Pontis conveniunt et reserato aditu quidam per pontem, qui¬ dam per vadum, quod erat inferius, certatim transeuntes in castra moliebantur irruere, comes autem cum quadam equitum manu illis occurrens, duobus ex eis interemptis reliquos infra urbem se recipere compulit. Acciderat autem in eo conflictu 30 quod nostri equites equum quendam vacuum, cuius dominum ad terram deiecerant, persequerentur ut eum caperent; quod videns populus infelix et indiscretus, arbitrati quod nostri equi¬ tes timoris causa fugerent, in fugam quoque se dederunt et pre timore se coangustantes adinvicem ipsi sibi mortis causam 35 ministrabant. Videntes igitur cives quod nostri fugerent nemine persequente, rursus per pontem egressi fugientibus instant co¬ minus, a ponte lapideo usque ad navalem pontem nostros insec¬ tantes cedem in eis plurimam operati sunt: nostris enim se adinvicem comprimentibus et prepedientibus iter, partim gla40 dio, partim flumine de equitibus quindecim, de numero peditum viginti consumpti sunt. Quo successu hostes plurimum erecti in urbem cum gloria se receperunt.

19. Qui pabulatum exierant, inventis hostibus et devictis, cum preda redeunt et spoliis uberibus. At vero predicti principes, dominus Boamundus et Flandren-

19, 1-32 cf. RA 5-6, p. 244-245. 14-15 (et 22, 30-33) Cf. 3, 18, (24-)44-47. x, 30, 27-28.

32 = 3, 3, 19.

35-36 =

14 et om. BW Lotaringe BW 15-16 ex ... de] de ... de BW 1718 (hostium profect)i sunt V2 in rasura, hostium profectus est pC, profecti sunt hostium BW 18 ergo MP 18-19 Flandrenssium V, Flandrens(s)is (cf 11) cett. 19 aberat] abierat C, non aderat BW 20 occasione BW 21 proponunt ... 22 in] pontem de communi consilio transire proponunt, in (statuunt et in C) a 32 equites nostri BW 34 (ti)more N2 35 ergo BW 36-37 cominus] Et add. BW, dei. W

183

4, 19-20 1098

5

10

15

20

25

30

26i

sium comes, qui de communi consilio pabulatum exierant ut castrorum victu illato relevarent inopiam, cum suis cohortibus hostium regionem ingressi hunc nostrorum casum quocumque modo factis felicioribus recompensaverunt. Nam expugnata hostium villa quadam, bonis omnibus referta, Boamundus ex- 184 ploratores ad partes varias direxerat, ut de statu regionis eum redeuntes instruerent et predam, si possent, congregarent am¬ pliorem. Factum est autem ut quidam ex eis revertentes Turcorum multitudinem in proximo constitutam nuntiarent, contra quam dominum Flandrensem cum honesto dirigens comitatu, ipse cum maioribus copiis subsequebatur quasi opem, si defice¬ ret, collaturus. Ille vero, sicut vir strenuus erat et magnificus, in hostes animosius irruens non prius ad Boamundum rediit, quam ceteris in fugam versis centum ex eis gladio peremit. Dumque victor ad maiores reverteretur copias, ecce exploratores alii multo fortiores ex alio latere nuntiant acies advenire; contra quas multiplicatis viribus et adaucto comitatu eundem Flan¬ drensem dirigit, ipse vero cum reliqua parte copiarum pone subsequebatur, in subsidium, cum opus foret, descensurus. Fac¬ tum est itaque previa domini misericordia ut, hostibus in locis quibusdam angustioribus deprehensis, cum viderent quod neque sagittis neque arcu sed gladiis cominus res cum eis ageretur, pugne huiusmodi usum non habentes familiarem in fugam versi sunt; quos quasi per duo miliaria insectantes, stragem pluri¬ mam in eis exercuerunt. Unde cum tropheo redeuntes, cum equis et mulis et uberibus spoliis et preda multimoda, quam de universa contraxerant regione, in castra sani et incolumes se contulerunt. Letatus est exercitus de fratrum successu et cepit a laboribus suis aliquantulum respirare; quoniam tamen preda pauca fuerat et que tante multitudini vix ad paucos dies pote¬ rat sufficere, non multum relevata est exercitus inopia.

20. Sueno, Danorum regis filius, exercitum subsequens cum 185 suis copiis iuxta urbem Finiminis a Tureis interficitur.

5

Interea de partibus Romanie rumor quidam merore plenus et anxietate universorum corda perculerat et presentibus miseriis adiecerat cumulum tristiorem. Dicebatur enim, et vere sic erat, quod quidam nobilis homo et potens, Danorum regis filius Sueno nomine, vir genere, moribus et forma conspicuus et illus-

20, 1-26 AA 3, 54, p. 376. 19, 28 — 2, 1, 21.

19, 2 communi bis V 3 illato V, lato cett. 18 adaucto VNP, audacto C, addito BW sed vel adducto ss. W, adducto dei. M 19 pene a 20 sequebatur BW 20, 2 perculit BW 3 cumulum adiecit BW

262 1098

10

15

20

25

4, 20-21

tris, eiusdem peregrinationis accensus desiderio mille quingen¬ tos optime armatos eiusdem nationis iuvenes secum trahens in subsidium nostris et ad presentem properabat obsidionem. Hic de regno patris tardior egressus, plurimum acceleraverat ut se precedentibus cum omni suo comitatu adiungeret legionibus, sed causis prepeditus familiaribus non potuit assequi quod optaverat. Seorsum ergo trahens agmina, solus absque alicuius aliorum consortio principum iter arripuerat et viam aliorum sequutus pervenerat Constantinopolim. Ubi ab imperatore satis honeste tractatus fuerat et cum incolumitate Niceam perve¬ niens, in partes Romanie, ad exercitum properans, cum omni suo comitatu descenderat, dumque inter urbes Finiminis et Fermam castrametatus esset et minus provide se haberet ali¬ quantulum, irruentibus super eum clam et de nocte Tureorum ingentibus copiis in ipsis castris gladio perempti sunt. Tamen advenientium strepitu precognito, sed nimis e vicino, ad arma convolant; ubi antequam plenius instructi hostes possent exci¬ pere, ab inprovisa oppressi multitudine pene omnes ceciderunt, sed tamen diu et viriliter resistentes, ne gratis animas viderentur impendisse, cruentam post se hostibus reliquerunt victo¬ riam.

21. Tatinus, vir subdolus, tanquam victualium commercia mis- 186 surus et imperatorem rogaturus ut subveniat, ab exercitu discedit non rediturus. Tatinus etiam, de quo supra fecimus mentionem, imperatoris apocrisiarius, qui quasi pro duce itineris ab eodem imperatore nostrorum exercitui fuerat adiunctus et usque in presentem diem nostras sequutus fuerat legiones, videns molestias quibus 5 premebatur exercitus timensque, sicuti et timidus erat, ne prin¬ cipes possent in proposito perseverare et populus una die sub hostium gladiis contereretur universus, ad conventum accedens principum persuadere cepit cum multa instantia, ut soluta obsidione ad urbes et finitima presidia universus se transferret 10 exercitus, ubi et vite necessaria possent habundantius reperire

21, 1-32 RA 6, p. 245-246. - 32-42 AA 3, 58, p. 379. 20, 6 = 1, 27, 3-4. 19 = 2, 20, 3. supra] 2, 24, 1-14 et 3, 12, 13 et suiv.

25 = 3, 23, 42-43.

21, 1

11 poterat BW 13 aliorum om. BW 15 cum] omni add. MP 17 finitimas P, cf. j, /#, // (P) 18 Fermam correxi coli. AA /4 (p. yp6 E), termam (turmam P) codd. omnes 25 post se cruentam MP 21, 2 apocrisiarius VNC, apocrisarius MPBW 3 nostro BW 4 fuerat ( — }) om. BW 5 sicuti vel (vir js. W) timidus et timendum erat BW 5-6 ne principes] non add. BW 7-8 principum accedens BW 9 conferret BW

4, 21 1098

15

20

25

30

35

40

263

et Antiochenis frequentes inferre molestias, quousque domini imperatoris exercitus, quem ex diversis nationibus ad infinita contraxerat milia ut eis subsidium ministraret, circa veris adve¬ niret initium. Adiciebat etiam quod, quia laboribus eorum ab initio communicare decreverat et tam prosperitatis quam ad¬ versorum se optabat habere consortium, maiorem se ob commu¬ nem gratiam et publicam utilitatem velle laborem assumere, videlicet ut ad imperatorem directo festinet itinere, exercitum maturare compellat et de universis citra urbem finibus victui necessaria faciat comportari. Cuius mentem licet nostri princi¬ pes extunc et ab initio subdolam cognovissent et fallacem, tamen illius verbo nemo se obvium dedit nec fuit quispiam qui eius se moliminibus opponeret. Tamen ut quocumque colore fraudem suam palliaret et commentum, tentoria reliquit et ex plurima parte familiam, aut eorum negligens salutem aut in occulto significans ut ad locum destinatum die statuta eum sequerentur. Abiit ergo quasi in proximo rediturus, qui postea non comparuit, vir infidelis et nequam, morti perpetue traden¬ dus. Reliquit ergo post se perniciosum exemplum, nam ab ea die quicumque a castris clam se potuerunt subducere, fugam occul¬ tam inierunt, iuramentorum inmemores et publice professionis, quam ab initio votis conceperant ardentibus. Fames tamen interim invalescebat, nec poterant principes huic tanto malo presens aliquod adhibere remedium. Nam licet bini et bini de electis principibus cum ingentibus alternatim copiis hostium regiones sepe ingrederentur et sepius victoresque redirent ad propria, tamen nec predas nec victui secum deferebant necessa¬ ria. Hostes nimirum, comperta exercitus et eorum qui depredandi gratia exire consueverant fame, greges et armenta et siqua alia in peculiis habebant animalia ad montes inpervios et loca transtulerant penitiora, ubi nec nostris pateret accessus et pervenientibus etiam non esset facile predas abducere.

29 = 13, 22, 5.

33-34 (et passim) Terence, Andria, v. 468 (3, 1, 10): 35 Cf. 18, 30, 33. 36 = 2, 22,

quod remedium nunc huic malo inveniam? 18.

39 = 1, 7. 23-24.

11 frequenter BW 13 eisdem BW 13-14 initium adveniret BW 19 de V2 19-20 necessaria victui MP, tr. M 22 obviam V, oblivioni C Non V 23 Tamen ut correxi (cf. 2, iy, 64, app. cr.), tunc ut Vp, tunc ne C, tuncque ut BW 25 parte plurima BW 34 adhibere remedium (cf. 18, j) V, remedium adhibere cett. 34 de ... 35 hostium V2 36 victoresque bis, pr. dei. V et sepius victores sepiusque C, et sepius victores et incolumes BW 38 et om. MP 39 fame correxi, fama codd. omnes 40 in peculiis et animalia om. BW 41 (trans)tulerant in rasura V2, transferebant cett. 42 (esse)t V2

187

264

4, 22

22. Fame invalescente et lue pestifera populum occupante tri¬ duanum ab episcopis indicitur ieiunium. Dux Godefridus plenam recipit convalescentiam, et exercitus de eius salute consolationem. 1098

5

io

15

20

25

Per idem tempus, cum circa exercitum de die in diem fames et ex fame lues et alia multa increbrescerent pericula, videntes seniores populi et qui sensus habebant magis exercitatos pecca¬ ta hominum id exigere et dominum ad iracundiam provocatum merito hec flagella populo dure cervicis infligere, convenientes adinvicem et domini timorem habentes pre oculis anxie delibe¬ rare ceperunt, quomodo commissa celeri penitudine diluentes et 188 pro culpis preteritis condigne satisfacientes et similia in poste¬ rum precaventes indignationem domini sibi possent reddere placabilem. Factum est igitur de mandato et auctoritate domini Podiensis episcopi, qui legatione sedis apostolice fungebatur, et aliorum deo amabilium pontificum, consentientibus et idipsum fieri summopere postulantibus principibus laicis et universo exercitu, indictum est triduanum ieiunium, ut afflictis corporibus anime ad orationem consurgere possent fortiores. Quo cum omni devotione expleto, decernunt pariter fatuas et leves mu¬ lierculas ab exercitu sequestrare, adulteria et omne fornicatio¬ nis genus sub pena mortis inhibentes, comessationes et ebrieta¬ tes et periculosum alearum ludum, incauta iuramenta, in pondere et mensura fraudem et omnem circumventionem, furtum et rapinam interdicentes. Quibus decretis et universorum roboratis coniventia, iudices etiam super horum omnium cognitione cer¬ tos constituunt, quibus et cognoscendi et animadversionis ple¬ nam conferunt auctoritatem. Inventi sunt tamen postea quidam harum sanctionum violatores, quibus per predictos iudices accu-

22, 1-10 AA 3, 57, p. 378. - 10-15 RA 6, p. 245. - 15-17 FC 1, 15, 14, p. 223. - 17-27 cf. AA 3, 57, p. 378-379. - 28-35 cf. AA 3, 58, p. 379.

22, 3 Matth. 21, 23 et 26, 3 : seniores populi. - sensus etc. = 1, 21, n. 4 = 5 flagella] Cf. 1, 10, 50. - dure cervicis — 1, 18, 50-51. 6 — 2, 10, 22. 8-9 ( = 13, 15, 50) Eccle. 4, 13 : melior ... rege sene et stulto qui nescit prae¬ videre in posterum. 9-10 = 2, n, 7. 16-17 Cf. Prov. 11, 22: mulier pulchra et fatua. 17-18 Matth. 15, 19 (Mare. 7, 21-22): adulteria, fornicationes, furta ... 18-19 (= 14, 3, 39-40 et 21, 24, 6) Rom. 13, 13: non in comessationibus et ebrietatibus; Gal. 5, 21: ebrietates, comessationes et his similia. 19-20 = 2,

1, 9, 1.

22, 5.

20 = 1, 8, 5-6.

20-21 = i, 15, 90-91.

22, 2 (cf. 2, /, app. cr.) increbrescerent PC, increbescerent VNMBW 7 8 in futurum V 12 consenssientibus VN, corr. N2 13 summopere fieri tr. V summo opere NM 14 indictum ... ut]

celeri] cleri MP

indictum est triduanum exercitui ieiunium ut C, ut triduanum indiceretur

15 possent consurgere BW 24 auctoritatem conferunt BW

ieiunium, quatinus BW

17 sequestrari BW

4, 22-23 1098

30

35

265

satis et convictis sollempniter, iuxta legum severitatem pena pro modo culpe inflicta, alios a similibus deterruerunt commis¬ sis. Factumque est per domini superhabundantem gratiam ut, populo ad frugem melioris vite revocato, ex parte quiesceret ira domini sevior: statim enim dominus Godefridus, qui totius exercitus quasi singularis erat columpna, de valida egritudine, qua diu molestatus fuerat occasione vulneris, quod ei apud Antiochiam Pissidie ursus intulerat, plene cepit convalescere, unde totus exercitus plurimam sue afflictionis recepit consolationem.

23. Exploratorum, qui missi erant ab hostibus, importunitas per quoddam domini Boamundi factum memorabile com¬ pescitur.

5

10

15

20

Rumor interea et fama celebris iam universum repleverat Orientem, sed nec etiam Austri regna et exteras nationes intac¬ tas reliquerat, tantas Christianorum advenisse copias et urbem in manu valida obsedisse Antiochenam. Unde regum quisque, pro suo statu sollicitus, exploratores ad nostrum dirigebant exerci¬ tum, ut per eos de moribus et virtute et proposito tante multi¬ tudinis redderentur prudentiores, eratque tanta in castris eo¬ rum copia, ut pene diebus singulis aliis abeuntibus, his, qui eos miserant, statum exercitus nuntiaturis, recentes eisdem conditionibus advenirent. Nec erat difficile huiusmodi hominibus inter nostros latere, cum linguarum habentes commercium alii Grecos, alii Surianos, alii Armenios se esse confingerent et verborum idiomate et moribus et habitu talium personas exprimerent. Super eo quoque, ut rei publice consuleretur, convenientes adinvicem deliberare ceperunt principes quid fieri oporteret, videntesque quod huiusmodi exploratores non facile erat a castris expellere, quoniam a predictis nationibus lingua, moribus et habitu penitus erant indifferentes, interim, donec plenius deli¬ beretur quid contra illos statuendum sit, optimum iudicant consilia sua communicare paucioribus, ne per plures diffusa usque 28 (et passim) superhabundantem gratiam] tres courant, cf. I Tim. 1, 14: superabundavit ... gratia domini nostri -, Rom. 5, 20: ubi autem abundavit delictum,

29 = 12, 13, 15 et 22, 6, 55. 29-30 Ex. 32, 12: 30-33 (et 18, 14-15) = 3, 18, (24-)44'47. 31 quasi singularis — 9, 5, 48; 13, 3, 2 et 19, 13, 6. - columpna — 8, 16, 24-25. 23, 2 = 9, 17, 15 et 19, 18, 33. 4 (et passim) Bar. 2, n et I Mach. n, 15 : in manu valida. Cf. i prol. 95. 13 = 17-18. 17-18 (cf. 18: BW) = 13. 19-20 Cf. Tite-Live 28, 28, 5 : cum ... consilia communicastis. superabundavit gratia. quiescat ira tua.

23, 4 Antiochiam VM, cf. 24, 39 (V) 5 dirigebat BW 9 nuntiaturis BW, nuntiaturi VpC 14 consulerent BW 18 erant] ut diximus add. BW 18-19 deliberaretur BW2 20 diffusa per plures BW 20-21 usque ad illos etiam BW

189

266 1098

4, 23

etiam ad illos pervenirent, qui in lesionem christiane plebis ea essent hostibus propalaturi. Cumque nichil aliud contra talium improbitatem excogitare possent amplius, dominus Boamundus, sicuti perspicacis erat ingenii et mentis acumine pollebat, fertur 25 dixisse principibus: “Fratres et domini, omnem istam sollicitu¬ dinem proicite super nos, nam nos auctore domino conveniens huic morbo inveniemus remedium”. Sic itaque soluto principum consistorio quisque ad castra sua reversus est. Boamundus vero, promissi memor, circa primum noctis crepusculum, cum alii per 30 castra pro cene apparatu, more solito, essent solliciti, educi precipit Tureos aliquot quos habebat in vinculis, et tradens eos carnificibus iugulari mandat et igne copioso subposito quasi ad opus cene diligenter assari precipit et studiosius preparari, precipiens suis quod si ab aliquibus interrogati essent quidnam 35 sibi cena talis vellet, responderent quod inter principes conve¬ nerat ut quotquot deinceps de hostibus aut eorum exploratori¬ bus caperentur, omnes prandiis principum et populi ex se ipsis escas via simili cogerentur persolvere. Audientes igitur qui in expeditione erant quod talia in castris domini Boamundi tracta40 rentur, facti admirantes novitatem illuc concurrunt universi. Quo facto qui in exercitu erant exploratores deterriti, totum esse serium et sine simulatione quod decretum dicebatur arbi¬ trantes, ex eo quod acciderat evidens trahebant argumentum, timentesque ne simile quid eis contingeret a castris egressi 45 redibant ad propria, his qui eos miserant dicentes quoniam populus hic quarumlibet nationum, sed et ferarum exuperat seviciam, cui non sufficiat urbes, castella et omnimodam hosti¬ um diripere substantiam et eos vinculis mancipare aut more hostium torquere inclementius aut saltem occidere, nisi etiam et 50 de carnibus eorum ventrem suum impleant et adipe saginentur inimicorum. Exiit ergo sermo iste ad partes Orientis remotissi¬ mas et non solum finitimas, verum longe positas exterruit nationes. Civitas quoque tota contremuit, verbi novitate et acerbitate facti perterrita, sicque factum est per studium et

25-26 ( = 6, 6, 42-43) I Petr. 5, 7 : omnem sollicitudinem vestram proicientes in 29 = 5, 1, 28 (cf. 2, 1), 6, 8, 16 et 21, 4, 29. 51 = 2, 4. 53 Cf. Ia (tres populaire) Passio s. Theclae, C 38 .Et ... tota civitas contremuit (ed. O. v. Gebhardt, Leipzig 1902, p. m, 1).

eum. Cf. 14, 6, 9.

21 pervenirent cum ceteris V, perveniant V2 24 sicut BW 28 est V2 32 igneque supposito copioso BW 33 assari diligenter BW preci¬ pit om. BW 34 precipiens] iubens BW essent V2 41 totum ... 43 argumentum V2 43 tractabant MP2, tractebant P, traebant M2 44 (timentes)que V2 45 redierunt corr. V2 46 sed et ferarum V2 exuperabat corr. V2 48 aut ... 49 occidere V2 51 inimicorum V2

190

4, 23-24 1098

267

55 operam domini Boamundi ut hec exploratorum pestis ex parte quiesceret minusque nostra hostibus divulgarentur consilia.

24. Egyptius calipha nuntios dirigit ad principes, fedus postu-

191

lans et eorum gratiam sibi conciliare querens.

5

10

15

20

25

Porro Egyptius calipha, inter ceteros infidelium principes divitiis et militia potentissimus, nuntios suos ad nostros direxe¬ rat principes, cuius legationis causa hec erat. A multis retro temporibus vetus odium et graves inimicitie inter Orientales et Egyptios ex dissimilitudine supersticionis eorum et contradicto¬ riis dogmatibus orte fuerant et usque in presens tractu continuo inexorabiliter deducte, ita ut predicta regna mutuis congressio¬ nibus plerumque collisa fines suos contra se porrigere et termi¬ nos alternatim protelare certatim contenderent, sicut in primo huius operis libro dictum est diligentius. Factis vero nunc his, nunc illis pro temporum differentia et successuum varietate superioribus, regna quoque suscipiebant incrementa, ita ut quicquid uni accederet, totum alteri decessisse videretur. Possidebat autem per idem tempus princeps Egyptius a finibus Egypti usque Laodiciam Syrie universas itinere dierum triginta regio¬ nes, Persarum vero soldanus Antiochiam, regni Egyptiorum finibus conterminam, modico ante nostrorum adventum tempo¬ re sibi vendicaverat et universas usque ad Ellespontum, ut prediximus, occupaverat regiones. Suspectum igitur habens Egyptius Persarum vel Tureorum incrementum, super eo pluri-, mum congratulabatur quod amissa Nicea Solimannus cum suis male tractatus diceretur et quod circa Antiochiam nostri locassent obsidionem, Tureorum dampnum sibi pro lucro reputans et eorum molestias pro summa sibi et suis tranquillitate. Timens ergo ne nostri ab incepto deficerent et laboris superati diuturni¬ tate fatigarentur, nuntios dirigit familiares et assumptos ex domesticis, qui nostros principes ad continuandam obsidionem sollicitent et eius opem et auxilium promittentes principum sibi corda concilient et gratiam, federent cum eis et amicitiam. Qui

24, 1-43 cf. AA 3, 59, p. 379-380 et RA 7, p. 247 et GF 17, 7, p. 273-274 (Hili, p. 37-38). 24, 4 ( = 4, 34) Eccli. 5, 17: odium et inimicitia. 9-10 dictum] 1, ch. 39. 10-12 = 1, 4, 12. 12-13 = u, 10, 17 et 21, 6, 27. 18-19 ut prediximus] 1, 9, 46 et suiv. 23 = 11, 6, n-12 et 17, 20, 47, cf. 17, 17, 7-8.

56 (divulgarent)ur V2 24, 6 in V2 9 sicut ... 10 diligentius V2 10 vero] ergo BW 13 accederet V2BW, accideret VpC 19 suspetum corr. V2 20 vel Tureorum V2 24 melestias V 26 familiares om. V et om. MP 27 princeps corr. N2 28 sollicitant V 29 gratiam, federent: sic distinxi coli, j, 26, 17-18.

192

268

109«

4, 24

mandatum domini fideliter exequentes, navigio vecti in nostro¬ rum castra pervenerunt, pro his omnibus que iniuncta fuerant valde solliciti. Hii licet a nostris principibus satis hospitaliter et honeste suscepti fuissent et ad eorum colloquium, ut iniuncta nuntiarent, frequenter admissi, nostrorum tamen tolerantiam, 35 vires et armorum genus admirantes et laboris patientiam, sus¬ pectas habebant tante multitudinis copias, quod futurum erat animo presagientes. Nam quod ille fraudulenter in aliorum subplantationem tractabat, id in se postmodum coactus est experiri: nam Antiochena urbe devicta et christiane restituta 40 fidei et pristine libertati, quicquid ab eadem civitate usque ad rivum Egypti, qui Gaze conterminus est, itinere dierum quinde¬ cim fidelis hodie detinet populus, totum ab eius violenta domi¬ natione per omnipotentis dei gratiam sibi potenter vendicavit. 3°

40-41 III Reg. 8, 65 : ab introitu Emath usque ad rivum Aegypti.

30 mandata domini sui BW 37 ille om. V 38 supplantationem a, sub(sup P)plantatione Vp tractabat cum ceteris V, tractabant V2 coac¬ tus est aP, est om. V, (coactus) sunt N2, (coact)i sunt V2 39 Antiochia urbe sed urbe dei. V et om. BW 43 gratiam BW, ab eo (cf. 42 ab eius) add. VPC, dei. V

5

269

I. Cives Antiocheni a finitimis subsidia vocant et obtinent, eorum auxilia circa castrum Harenc tentoria locant. II. Nostri principes, peditibus ad castrorum tuitionem relictis, cum equestri manu hostibus procedunt obviam, victores in castra redeunt. III. Cives cognito auxiliarium suorum casu graviter consternan¬ tur. IIII. Nostri castrum edificant. Naves Ianuensium in portu appli¬ cant. Populus ad mare descendit et insidias passus ex parte corruit. V. Consilium ducis et opus admirabile contra sinistrum casum qui acciderat. VI. Hostes redeuntes cum victoria ante portam civitatis nostro¬ rum gladiis obtruncantur: cadunt ex eis duo milia. Dux lorica¬ tum per medium dividit. VII. Nostri presidium in capite pontis construunt, victorie sig¬ num ad naves dirigunt. VIII. Civitas solito amplius angustiatur, munitione nova super portam occidentalem constituta. VIIII. Dispersi ad exercitum redeunt. Balduinus ab Edessa sin¬ gulis principibus munera dirigit. X. Nuntiatur in castris hostilium copiarum adventus, Stephanus Blesensium comes simulata egritudine ad mare descendit non rediturus. XI. De statu civitatis dicitur. Boamundi cum quodam fideli de civitate gratia contracta describitur. XII. Consilium per internuntios inter Boamundum et predictum fidelem virum. XIII. Laborat Boamundus ut ei civitas concedatur; solus Tolo¬ sanus contradicit. XIIII. Qui in subsidium Antiochenis properabant Edessam obsi¬ dent, sed resistente viriliter Balduino vacui recedentes Eufraten transeunt. XV. Nostri exploratores dirigunt, de hostium adventu solliciti. XVI. Convenientes adinvicem deliberant, Boamundus secretum reserat quod ei commiserat amicus. XVII. Gavisi principes Boamundo urbem concedunt, ipse cum amico de urbe prodenda tractat secretius.

10 Cf. 10, 14.

1 auxilia] qui add. BW Harene N 2 victores bis V 4 et om. V 7 in capite pontis presidium a 8 subito amplius MP constituti MP, corr. P2 10 Blesentium BW

193

270

5

XVIII. Cives predictum virurn suspectum habent, ipse coram principe suam allegat innocentiam. XVIIII. Quantis angariis fidelium populus, qui in urbe erat, premeretur et quomodo strages eis destinata quievit. XX. Iuxta consilium predicti viri exercitus de castris egreditur, circa noctem reversurus. XXI. Boamundus amicum sollicitat ut opus compleatur. Ille fratrem non consentientem perimit, Christianos per scalam de¬ missam in urbem recipit. XXII. Intromissi portam aperiunt; exercitus iam facti conscius in urbem irruit, civitas expugnatur. XXIII. Cives in presidium se receptant; Acxianus extra urbem fugiens occiditur, multi de monte precipites prosternuntur.

19 strages om. V

21 consenssientem corr. N2

22 aperiunt portam MP

5, 1 1.

1098

5

10

15

20

25

30

271

Cives Antiocheni a finitimis subsidia vocant et obtinent, 194 eorum auxilia circa castrum Harenc tentoria locant.

Interea cives Antiocheni simul et eorum dominus, pro statu suo valde solliciti, videntes nostrorum longanimitatem et in laboribus perseverantiam quodque nec fame nec frigoris incle¬ mentia ab incepto poterant revocari, sed inter tot molestias propositum continuare satagebant, missis epistolis et crebris legati¬ onibus principes finitimos in sui subsidium evocare contendunt, orantes et persuadere nitentes attentius, quatenus fratrum com¬ passione moti eis opem maturare non differant. Modum etiam, quo sibi subveniri possit commodius, insinuant talem, ut ad urbem accedentes occulte in insidiis lateant, expectantes ut cives more solito cum hostibus secus pontem congrediantur et circa eos detineantur occupati; dumque circa id tam interiores quam exteriores plurimum fuerint negociosi, tunc irruant subito et incautos opprimant, futurumque esse ut, et ante et retro eis occurrentibus, nec uni ex eis liceat mortem evadere. Factum est igitur per eorum iugem instantiam quod, ab Halapia, Cesara, Hamam, Emissa, Eliopoli et aliis conterminis civitatibus ad ingentem numerum congregata militia, clam et sine tumultu, sicut in mandatis acceperant, accedentes, circa castrum, cui nomen Harenc, quod ab Antiochia vix quattuordecim distat miliaribus, castra taciti locaverant, propositum habentes, sicut ab Antiochenis formam receperant, nostris circa urbis assultum occupatis ex inproviso irruere. Verum fidelibus locorum incolis, qui nostris multo usui sepius fuisse noscuntur, statum eorum et adventum significantibus, principes premoniti conveniunt adinvicem super eo negocio deliberaturi, placuitque demum ut om¬ nes quotquot in exercitu erant equites, equos quibus uti possent habentes, circa primum noctis crepusculum armis instructi clam et sine tumultu, vexilla suorum sequentes principum, in silentio castris egrediantur, pedites autem in castris remaneant pro

1, 1-15 cf. AA 3, 60, p. 380-381. 1, 3-4 (= 4, 17, 47) = 1, 10, 10.

16-17 Halapia ... Emissa (Eliopoli)-.

voir aussi 14, 30, 34-35 et 20, 18, 21-22, et, en sens inverse, avec Eliopolis (Baalbek, voir 1'apparat critique) : 21, 6, 14-17 et 8, 17-27; Cesara ... Emissa-. 7,

18 (= 22, 15, 56, cf. 7, 9, 51-52) = 28-29. Cf. 2, 20, 3 et 3, 23, 38. 28 (cf. 2, 1) = 4, 23, 29. 28-29 = 18.

12, 44-45.

1, 1-2 suo statu BW VpC V

3 perseverentiam VBW 14 et ante] et om. VW Cesara VN, Cesarea MPa 17 Hemam BW sibi om. C, eis BW

9 quo BW, quibus 15 illis BW 16 a Eliopoli correxi, cf.

app. fontium '. Ierapoli (Yerapoli V) codd. omnes, quae erat civitas Edessae vicina

18 milia V 21 locaverunt BW 26 Placuit itaque MP 29 silentiis BW

(i), 11, 2-8) BW

23 incolis] in locis C, om.

195

272 1098

5, 1-2

tuitione castrorum solliciti, quousque maiores proficiscentes auctore domino revertantur.

2.

5

10

15

20

25

Nostri principes, peditibus ad castrorum tuitionem relictis, cum equestri manu hostibus procedunt obviam, victores in castra redeunt.

Sub primo igitur noctis crepusculo, sicuti condictum fuerat, a castris egressi per pontem navium vix septingentos secum eduxerunt equites, ad eum proficiscentes locum, qui medius inter lacum, de quo superius fecimus mentionem dum de urbis loqueremur situ, et' Orontem fluvium, qui a se quasi unius miliarii distant spacio. Ibi ea nocte quieverunt. Hostes vero nichilominus eadem nocte eundem fluvium per pontem superio¬ rem transierant, de nostrorum adventu ignari penitus. Mane autem facto, ubi lux prima terris se intulit, nostri cum omni celeritate arma corripientes in sex acies suum ordinant exerci¬ tum, certis ducibus presignatis. Turei vero, iam in vicino constituti, habentes compertum per exploratores quod nostri eis oc¬ currebant, ipsi etiam de suis copiis duas acies premiserant, reliquarum copiarum maiore turba subsequente. Factum est autem divinitus ut nostri, qui vix erant, ut prediximus, septin¬ genti, per turmas iuxta rei militaris disciplinam dispositi quasi suscepto de supernis incremento infinita milia viderentur. Pro¬ cedentibus itaque paulatim contra se legionibus, ceperunt eo¬ rum prime acies in nostros cum impetu irruere maximo et immissa sagittarum grandine ad suos habere recursum, nostri autem, eorum neglecto impetu sed cominus accedentes, vibratis solito vigore lanceis et gladiis incumbentes, eos in unam compel¬ lunt turbam solidari. Comprimentibus autem eos locorum an¬ gustiis, hinc lacu, inde fluvio evagandi licentiam inhibente, videntes quod ad consuetas discurrendi artes et sagittandi habili¬ tatem recurrere non dabatur, nostrorum non valentes sustinere instantiam et se pre timore gladiorum comprimentes in sola fuga spem salutis constituunt. Dantes ergo terga fugam arripi¬ unt, nostri vero, certatim insectantes, usque ad predictum eo-

2, 1-14 BD 2, 14-15, p. 46. - 14-17 RA 7, p. 246-247. - 17-43 BD 2, 15, p. 46-48 et RA 7, p. 247.

2, 1 Cf. 1, 28. 4 superius] 4, 10, 7 et suiv. 15 ut prediximus] 2-3. 17 (et passim) Ioh. 8, 23: Ego de supernis sum; cf. 6, 5-6 (et passim) : invocato (implorato) de supernis auxilio. Cf. 16, 8. 23-24 = 4, 8, 64. 29 predictum] 1, 19-20.

2, 3 medius] est add. BW 6 Ubi BW 9 se terris BW 11-12 18 legionibus contra se BW 21 neglecto eorum BW

constiti V

196

5, 2-3 1098

273

30 rum castrum Harenc nomine, quod a loco pugne decem distabat miliaribus, eos occidendo et stragem infinitam operando eos persequuti sunt. Videntes autem opidani suos in fugam versos hostium gladiis pene omnes occubuisse, timentes post eorum casum in presidio remanere, succenso opido ipsi quoque in 35 fugam versi sunt. At vero regionis incole Armenii et alii fideles, quorum illic multa erat copia, predictum occupant municipium, illud statim nostris principibus, antequam redirent ad castra, resignantes. Ceciderunt illa die de hostibus quasi ad duo milia; ex quibus quingenta capita reportantes, erecti in spem bonam 40 et de gemino qui eis acciderat triumpho letantes, cum mille validis equis, qui eis plurimum erant necessarii, et spoliis ingen¬ tibus ad castra reversi sunt, domino maximas persolventes gratiarum actiones.

3.

5

10

15

20

Cives cognito auxiliarium suorum casu graviter conster¬ nantur.

At vero cives, interim tota nocte promissum expectantes sub¬ sidium, votis ardentibus lucem adfore preoptabant, ut vide¬ licet, hostibus exterius irruentibus ipsi quoque nichilominus ab interius prodeuntes, nostros harum rerum ignaros et repertos incautius possent obprimere. Videntes autem circa noctis novis¬ sima, iam illucescente aurora, quod adventus illorum nulla comparebant argumenta et cognito per exploratores quod nostri principes eis obviam processissent, congregati adinvicem et per portas civitatis certatim egredientes pene tota die nostris gravissima intulerunt certamina, quousque, de superioribus civita¬ tis significantibus excubiis nostrorum adventum, in urbem se receperunt, ubi super turres et menia et loca eminentiora consti¬ tuti adventare quidem considerant legiones, ignari tamen no¬ strorum an suorum essent castra que accederent. Tandem vero nostris propius accedentibus, ubi eorum ceperunt arma cogno¬ scere eosque predam et manubias trahere conspexerunt et eos redire victores, attritis suorum copiis, compertum habuerunt, in gravia se dederunt, tanta spe frustrati, lamenta; nostri vero, ad urbem accedentes et castris illati, in victorie signum et doloris eorum incrementum ducenta Tureorum capita machinis iacula-

3, 1-24 AA 3, 62, p. 382-383. - 24-26 RA 7, p. 247. 39 erecti in spem (bonam): passim (II Thess. 2, 16: dedit consolationem 3, 6 Cf. 10, 6, 1. 16 = 3, 13, 24. 17-18 = 1, 9, 33. aeternam et spem bonam in gratia ; Sap. 12, 19 : bonae spei fecisti filios tuos).

31 ait. eos om. BW

32 prosequuti (-cuti) p 33-34 post eum casum 3, 1 tota nocte om. BW 4 nostrorum harum V nobis BW 14 castra essent BW

W, eum post casum B

9 certati V

5, 3-4

274 1098

7 II 1097 (recte 9 II 1098)

toriis in urbem contorqueri fecerunt, reliqua vero ante urbem in palis preceperunt conservari suspensa, ut tam hec quam illa tanquam spina in oculo eorum augerent et multiplicarent mo¬ lestias. Dicitur autem fuisse numerus eorum, qui ad predictum 25 Antiochenorum subsidium venire decreverant, ad viginti octo milia, sicut ex relatione captivorum plenius compertum est. Factum est autem hoc mense Februario, septima die mensis, anno ab incarnatione domini millesimo nonagesimo septimo.

4.

5

xo

15

20

25

Nostri castrum edificant. Naves Ianuensium in portu appli- 198 eant. Populus ad mare descendit et insidias passus ex parte corruit.

Eodem tempore visum est nostris principibus ut in colle quodam, qui supra domini Boamundi erat tentoria, castrum edificaretur, ut, si aliquando in nostras expeditiones Turei temptarent irrumpere, eis nova munitio impedimentum prestaret et nostrorum castris esset quasi antemurale. Quod postquam factum est et diligenti custodie deputatum, totus exercitus ita collocatus est in tuto, tanquam si urbis menibus essent per circuitum vallati. Erat enim eis ab oriente hec nova munitio, ab austro murus civitatis et palus muris adiacens, ab occasu vero solis et septentrione fluvius in civitatem se obliquans. Cumque iam in mensem quintum se protraxisset obsidio, naves quedam Ianuensium, peregrinos et victualia deferentes, infra fauces fluminis egresse a pelago se contulerant, expectantes et idipsum nuntiis frequentibus exigentes ut, missis de principibus aliquot qui eos secure conducerent, ad castra proficiscerentur. Hostes enim, scientes quod eorum, qui in expeditione erant, frequens erat ad mare discursus et eorum iterum, qui in navibus erant, recurrendi ad castra votum non remissius, vias obsidebant et itinera et frequentes transeuntibus porrigebant insidias et stragem in eis operabantur, unde nonnisi in maximo comitatu ad castra presumebant accedere. Decreverant autem per eosdem dies in capite pontis, ubi erat quoddam eorum supersticionis oratorium, munitionem quandam nostri principes erigere, ut minus liber hostibus per pontem pateret exitus. Sed quoniam infiniti de exercitu ad mare 199 descenderant, qui peractis negociis ad castra redire proposue-

4, 1-15 RA 7, p. 247-248. - 15-51 AA 3, 63, p. 383-384. - 53-54 cf. RA 7, p. 248.

23 Cf. Num. 33, 55 : quasi clavi in oculis.

4, 18-19 = 12, 7, 18.

23 =

7, 8, cf. 20, 29, 35.

4, 4 prestaret impedimentum BW 17 iterum N2 23 eorum om. BW

8 nona NM

11 iam om. BW

5>4-5 1098

30

35

40

45

50

275

rant, eliguntur de principibus dominus Boamundus et Tolosa¬ nus comes et cum eis dominus Evrardus de Pusato et comes Garnerus de Gres, qui Egyptiorum nuncios, redire cupientes, usque ad mare prosequerentur et eos qui in portu erant, tam qui recentes advenerant quam qui de castris descenderant ad eos, ad castra reducerent. Audientes vero Antiocheni quod predicti principes ad mare descenderant, missis quattuor milibus expe¬ ditorum militum illis obviam, precipiunt ut eis parent insidias et incaute redeuntibus, si ita contigerit, viriliter occurrere non formident. Factum est autem ut post diem quartum, cum in redeundo essent et secum traherent inermis populi et iumentorum victualibus et omnimoda suppellectile onustorum multitu¬ dinem, hostes eis in quibusdam locorum angustiis repente ex insidiis occurrerunt. Preibat autem dominus comes Tolosanus, dominus vero Boamundus posteriora tuebatur agmina. Qui licet viri strenui essent et per omnia commendabiles, plebem tamen inconsultam pro voluntate regere non valentes nec vires addere vel animos quibus natura negabat, postquam diu tum pro sua honestate, tum pro illorum arcendo periculo restiterunt, viden¬ tes quod mora ad se traheret periculum nec eos amplius inutili¬ ter laborare oporteret, sibi providentes imparem nimis conflic¬ tum reliquerunt, ad castra cum suis, qui eos sequi poterant, se conferentes. At vero vulgus, relictis sarcinis et impedimentis, partim ad silvas, partim ad montes fugit, qui vero fugere nequi¬ verunt, hostium gladiis ceciderunt interempti. Facta est ibi nostrorum strages maxima, sed de numero occisorum quidam aliter et aliter nobis retulerunt; tamen plurium opinio est, promiscui sexus et etatis usque ad trecentos ibi cecidisse.

5.

Consilium ducis et opus admirabile contra sinistrum casum 200 qui acciderat.

Rumor interim ad castra pervenerat, eos qui a mari ascende¬ bant omnes in via hostium insidiis et congressione inprovisa penitus corruisse, de principum autem vita vel morte non erat quispiam qui pro certo aliquid nuntiaret. Interea vero dominus

5, 1-39 cf. AA 3, 64, p. 384. - 39-44 BD 2,17, p. 50. - 44-51 RA 8, p. 248249.

39 = 4, 8, 64. 44 Juvenal 1, 79: si natura negat (facit indignatio ver¬ 46 = 10, 29, 8-9. 53 = 15, 5, 16.

sum).

28 Evrardus] Evradus V, Hevardus p, Everardus a

29 30 prosequantur VN, corr. N2 40 insidiis] eis (cf. 39) add. MP occurrerent C 43-44 nec ... vel] nec ... nec BW 44 animos VBW, alios pC 50-51 nequieverunt (ne N2) P, corr. P 54 et V2 Garnerus p, Garnerius BW, Guarnerus C, Guanerus V

Pussato NM

5,5

276 1098

5

10

15

20

25

30

35

Godefridus, sicut vir impiger erat et ad arma promptissimus, tantam pro dei populo quantam pro liberis gerens sollicitudi¬ nem, convocatis principibus et legionibus universis, arma eos incunctanter iubet arripere et emissa voce preconia sub pena mortis interdicitur, ne quis tante necessitatis articulo se audeat subtrahere, sed omnes ad arma convolent, fratrum sanguinem, vindicaturi. Nec mora quasi vir unus convenerunt universe legiones. Quibus in unum redactis pontem transit navium et per acies divisum exercitum, principes eis preficit dominum Robertum Normannie comitem, dominum quoque Flandrensem, dominum Hugonem Magnum, dominum quoque Eustachium, fra¬ trem suum, singulis singulas acies distribuens congruis locat stationibus, verbis infundens animos ad virtutem invitat et tanquam viris prudentibus propositum aperit, dicens: “Si ita, ut nobis nuntiatum est, peccatis nostris exigentibus domino permittente, de dominis et fratribus nostris hostes nominis et fidei christiane triumphaverunt, nichil aliud restare video, viri illus¬ tres, quam ut cum eis moriamur aut tantam domino Iesu Christo illatam ulciscamur iniuriam. Michi credite quia nec vita nec salus morte vel quolibet egritudinis genere carior est, si tantorum principum sanguis inpune effusus est super terram aut tanta deo devoti populi strages maturam non invenerit ultionem. Videtur ergo michi quod hostes, de presenti aliquan¬ tulum elati victoria, inprudentius se habebunt et de sua virtute presumentes per nos ad urbem redire, predam et manubias inferre non verebuntur: solet enim prosperitas eos, quibus presens arridet, reddere incautiores, sicuti versa vice miseris et afflictis rebus consuevit sollertia maior accedere. Nos ergo, si vobis tamen ita videtur, hic simus parati et iustam causam foventes, de obtinenda victoria in Eo, cui militare nos credimus, spem certam habeamus et hostes, si per nos redire voluerint, in ore gladii, hostium more, suscipiamus, iniurie memores illate et a paternis virtutibus non degeneres.” Placuit itaque sermo iste et in oculis omnium visus est bonus.

5, 8 — 1, 7, 49.

10-11 = 1, 24, 19.

11 ( = 21, 30, et passim) Iud. 20,

11: convenitque universus Israel ... quasi homo unus (al. unus homo) eadem mente

20-21 (et 11, 16) = 1, 15, 90. 31-32 (= 17, 5, 9) = 20, 15, 48-49; Salluste, lug. 76, 6: 34 = 1, 18, 29-30. 35-36 = 15, 9, 6. 38 = 1, 11,

unoque consilio; II Reg. 19, 14: quasi viri unius.

29 = 3,13, 24. resque suas adflictas. 59-60.

5, 6 totam V

9 indicitur BW 12 transsiit V 13 diviso exercitu 15 dominum quoque (= 14): et dominum BW 16 acies om. V distribuens. Quas congruis locans BW 17 verbisque BW 24 egritudines corr. N2 27 igitur a quod hostes om. V 32 ergo] vero MP 34 nos militare BW BW

ei BW

201

5,5-6 1098

277

Dumque in eo adhuc consisterent verbo, ecce dominus Boamun40 dus a mari rediens in castra se contulit, et post modicum intervallum comes est subsequutus. Quos revertentes cum lacri¬ mis et plena caritate suscepit populus, tantorum principum pene solatio destitutus. Intellecto itaque domini ducis consilio verbum approbant et ita fieri oportere protestantur. Acxianus 45 itaque, cognoscens quia sui vicerant timensque redeuntibus, maxime propter egressas de castris preter solitum legiones, quotquot erant in civitate armorum usum habentes sub edicto publico ad Portam Pontis precipit convenire, ut suis redeunti¬ bus opem impendere, si opus fuerit, non morentur. Nostri vero 50 missis exploratoribus diligenter percunctari faciunt quo acce¬ dant itinere, de obtinenda victoria spem habentes in domino. 6.

Hostes redeuntes cum victoria ante portam civitatis no- 202 strorum gladiis obtruncantur: cadunt ex eis duo milia. Dux loricatum per medium dividit.

Nec mora, dum ordinatis aciebus et erectis vexillis hostium prestolantur adventum, ecce advolant qui eos in vicino consti¬ tutos denuntiant et nostros armari et hostibus exire obviam multa vociferatione hortantur. Illis vero appropinquantibus et 5 eatenus vicinis, quo nostris progrediendum esse videretur, invo¬ cato de supernis auxilio mutuo se exhortantes, vibratis hastis, pristine virtutis memores in eos unanimiter irruunt, gladiis instantes cominus. Dumque solita eis incumbunt instantia et iniurie memores, quam pertulerant, nec respirandi permittunt 10 ferias, emarcuit virtus eorum et pre timoris angustia renibus dissolutis in fugam versi, versus pontem civitatis certatim con¬ tendunt. Sed prevenerat eorum molimina in huiusmodi assuetus negociis Lotaringie dux illustris et locum, qui ante pontem eorum erat aliquantulum eminentior, cum suis occupat et eos, 15 quos venerabiles principes gladiis insectabantur, ad pontem volentes effugere aut gladiis obtruncat aut in agonem, unde fugerant, violenter redire compellit perituros. Instat comes

6, 1-41 RA 8, p. 249. - 48-67 AA 3, 65, p. 385. - 73-77 GF 18, 8, p. 284 (Hili, p. 41) — BD 2, 17, p. 51. 51 (= 8, 14, 8, cf. 3, 19, 22) Cf. II Mach. 7, 20: propter spem quam in deum 6, 5-6 = 2, 17. 6 Cf. 10, 14, 26. 7 (= 6, 20, 20) Salluste, Cat. 60, 3: pristinae virtutis memores; Cat. 58, 12 et Iug. 49, 2: memores pristinae virtutis. 10 = 1, n, 46-47. 10-11 Ez. 29, 7: dissolvisti omnes renes eorum. 16 = 3, 7, 23. habebat.

40 intulit MP 43 pene om. BW 44 verbum] verum BW 49 morerentur V 6, 4 hortentur V, hortntur corr. N2 5 quo ... progredien¬ dum] quod ... progrediendi tempus BW 8 et om. BW 13 pontem om. V 14 occuparat BW 17 redire om. BW

5,6

278 1098

20

25

30

35

40

45

50

55

Flandrensium tanquam vir strenuus et armorum usum habens familiarem, cum suis sequacibus hostium prosternit agmina, obiciens animosius et frequenter que in nostros mala commise¬ rant; Normannorum vero nichilominus comes, a paterna virtute non degener, strenue nimis in eodem desudat opere; comes quoque Tolosanus, zelo dei succensus, Hugo etiam Magnus, regii memor sanguinis et a tante dignitatis culmine non recedens, comes Eustachius, domini ducis frater, Balduinus quoque Hai- 203 naucorum comes et Hugo de Sancto Paulo cum aliis nobilibus tanta hostes animositate insequuntur, tanta in eos virtute deseviunt, ut contritis eorum viribus more pecudum inpune cede¬ rentur. Acxianus autem urbis portas post suos, quos inde ad pugnam emiserat, claudi precipiens ut eis animos ampliores infunderet et pro desperatione reditus magis animaret ad prelia, dum sibi credit consulere suos inconsulte trahit in ruinam: dum enim nostrorum impetus et armorum instantiam sustinere non valerent diutius, salutis unicum erat fuga remedium, cuius spe frustrati penitus passim gladiis ceduntur et pereunt qui ea via mortem poterant evasisse. Erat autem in castris tantus armo¬ rum fragor et gladiorum tinnitus et choruscatio, equorum fremi¬ tus et populi vociferantis clamor, quod, nisi armorum genus manifestam inter eos preberet differentiam, multos potuisset error indiscretus imminentibus subiecisse periculis aut sinistris casibus exemisse. Matrone autem civitatis cum filiabus et par¬ vulis, senes quoque et inbellis populus, de turribus et muro suorum stragem contuentes, gemitibus et lacrimis suorum de¬ plorant exterminium, felicia iudicantes que preterierunt tempora, eos felices nichilominus, quibus mors amica pridem contule¬ rat ne istis involverentur calamitatibus, quecumque fecundas beatas prius matres reputaverant, nunc mutato cantico faustas esse steriles et matribus multo predicant feliciores. Acxianus interea populum suum videns penitus defecisse quodque residuum erat gladiis expositum strage vicina consumendum, por¬ tas precipit sub omni celeritate aperiri, ut populi reliquias in tuto permitteret collocari. Reserato autem aditu tanta per pon¬ tem fugientium facta est turba et tumultus, ut hostibus insec¬ tantibus et pre timore se invicem comprimentibus infiniti precipitarentur in fluvium. Dux vero Lotaringie, etsi in toto conflictu optime se habuerat,

28 = 8, 20, 30, cf. 17, 20, 42. 34 unicum ... remedium] Cf. 15, 22, 18-20 44-48 = 4, 13, 49-50. 47 = 7, 19, 9-10.

(apparat critique).

22 deneger BC domini om. BW

23 Magnus etiam BW 25 comes] etiam add. BW 35 ceduntur (cf. 28) VNBW, cedunt N2MPC 49

defecisse penitus videns BW

5,6-7 1098

60

65

70

75

279

tamen circa pontem, iam advesperascente die, tantum tamque insigne virtutis, qua singulariter preminebat, dedit argumen- 204 tum, ut perpetua dignum iudicetur memoria factum eius celebre, quo se exercitui universo reddidit insignem. Nam postquam multorum capita loricatorum, sine ictus repetitione, solita vir¬ tute amputavit, unum de hostibus, protervius instantem, licet lorica indutum per medium divisit, ita ut pars ab umbilico superior ad terram decideret, reliqua parte super equum, cui insederat, infra urbem introducta. Obstupuit populus visa facti novitate nec latere patitur quod ubique predicat factum tam mirabile. Cecidisse dicuntur ea die de hostibus quasi ad duo milia: quod nisi nox importuna, nostrorum titulis et palme invidens, se intulisset inmatura, finem ea die procul omni dubio Antiocheno¬ rum habuisset negocium. Tanta autem circa pontem et in flumi¬ ne perpetrate cedis exstabant vestigia, ut mutato colore fluvius totus ad mare sanguineus descenderet. Fama est etiam, et ita per quosdam fideles, qui ab urbe egressi ad nostros se contulerunt, plenius innotuit, quod duodecim de maioribus eorum sa¬ trapis in ea congressione gladiis obtruncati inreparabile civitati dampnum intulerunt.

7.

Nostri presidium in capite pontis construunt, victorie sig¬ num ad naves dirigunt.

Luce demum postera solito cursu terris restituta iterum con¬ venerunt principes adinvicem, gratias Omnipotenti pro collata exhibentes victoria, ut de instantibus deliberarent negociis, vi¬ sumque est omnibus expedire ut, ad id quod prius conceperant 5 redeuntes, munitionem quandam in capite pontis erigerent, ut et civibus prepediretur exitus et nostris securior discurrendi ministraretur facultas. Erat autem ibi, ut predixisse nos memi¬ nimus, supersticionis eorum oratorium, ubi et sepulture suorum 205 locum deputaverant. Illuc ergo tam nocte preterita quam diei 10 parte sequentis iam exacta defunctorum suorum transtulerant et sepelierant corpora. Quod ut plebi nostre plenius et pro certo

7, 7-26 GF 18, 10, p. 285-287 (Hili, p. 42) = BD 2,17, p. 51. - 26-55 RA 8, p. 249-250.

57 Prov. 7, 9: advesperascente die. 58 = 9, 7, 33-34; 10, 1, 12 et 21, 11, 28. 60-67 Cf. le fait d’armes relate dans 17, 4, 35-38. 71-73 Cf. 12, 23, 11-13. 7, 4 prius) 4, 22 et suiv. 5 = 6, 5, 58-59. 7 predixisse) 4, 23.

59 memoria. Factum eius est (B, est eius W, est om. C) celebre a 61 V 65 Ostupuit V 73 ita) esse add. BW 76-77 dam(p)num civitati BW 7, 6 discurrendi om. BW 10 contulerant V repetiocione

5,7

28o 1098

15

20

25

30

35

40

45

compertum est, illuc violenter irruentes occasione spoliorum, que cum ipsis tradita fuerant sepulture, sepulchra violant, sepultos effodiunt, aurum, argentum et vestes preciosas cum lpsorum funeribus de monumentis extrahentes. Factum est autem ut qui prius de numero interemptorum, eo quod de nocte consummatum erat prelium, dubitarent, per hanc talem revela¬ tionem facti doctiores pleniorem de esterno negocio leticiam conceperunt: nam preter eos, qui in flumine variis casibus submersi sunt et qui in urbe sepulti quique letaliter saucii mortem adhuc prestolabantur imminentem, mille quingenti in predicto loco reperti sunt. Ex quibus trecenta vel ampliora capita ad portum dirigentes, nostros, qui illuc ab esterno conflic¬ tu redierant, letificaverunt admodum, Egyptiorum quoque legatos, qui nondum a portu discesserant, plurimum in eo facto deterrentes. Unde factum est ut qui in montibus et speluncis, silvis et frutectis ab esterno elapsi periculo latebant, audita nostrorum victoria ad castra se contulerunt multique, quos in prelio cecidisse crediderant, sani et incolumes auctore domino reversi sunt. Unde, recepto populo qui ad loca varia se contule¬ rat, castrum circa pontis initium ex ipsis lapidibus, quos de monumentis effoderant, unanimiter et ferventi studio muro erigunt solido et erectum vallo profundo communiunt. Dumque inter principes de eius custodia esset deliberatio et nemo esset eorum qui tanto oneri se vellet subicere et causas quisque pro sua excusatione varias allegaret, vir deo amabilis dominus co¬ mes Tolosanus ultro se obtulit et publice utilitatis gratia novum presidium in suam suscepit curam, unde et universarum expedi¬ tionum gratiam, quam toto anno valde demeruisse videbatur, sibi reconciliavit in integrum. Nam ab estate preterita per 206 totam insequentem hiemem occasione cuiusdam egritudinis ita remissus iacuerat et pene inutilis, ut curam exercitus, quam principum aliorum quisque pro viribus et studio subportabant indefesso, ipse solus videretur negligere, nemini se exhibens munificum, nemini affabilitatis gratiam indulgens, eratque id in eo notabilius, eo quod omnibus aliis amplius posse et habere plura diceretur. Ut igitur et desidiam simul et avariciam excu-

12-15 Cf. 22, 13, 34-38.

26-27 Hebr. 11, 38: in montibus et speluncis et in 29 = 2, 1, 21. 45-47 La richesse

cavernis terrae. Cf. 16, 9, 63 et 26, 24-25.

du comte de Toulouse est encore relevee dans 8, 6, 43 et 9, 21 et 10, 25-26.

14 aurum] et add. MP 18-19 conciperent leticiam BW, conceperint 20 sunt om. a et] vel BW sepulti] sunt add. BW 21 mile V 22 loco predicto BW 23 conflitu V 25 plurimum om. BW 26 speluncis] et add. MP 27 fructetis V 29 crediderant cecidisse BW 30-31 contulerat VNC, contulerant MPBW 35 oneri] enexi (sic) MP 42 remissius V 44 indefessi V 45-46 in eo id a

edd.

5, 7-8 1098

28i

saret, onus predictum gratanter assumpsit. Preterea in manu domini Podiensis et quorundam nobilium quingentas dicitur 50 marcas argenti examinati ad restaurationem equorum, quos in conflictu amisisse contigerat, dedisse. Unde eius facti animosio¬ res domestici, de dampno equorum resarciendo habentes fiduci¬ am, hostibus solito fortius instabant et domini comitis quam passus fuerat lenita est invidia, ita ut ab omnibus pater et 55 conservator exercitus appellaretur. 8.

Civitas solito amplius angustiatur, munitione nova super portam occidentalem constituta.

Porta igitur Pontis per predictum novum presidium, in quo quingentos viros fortes dominus comes locaverat, sic obsessa ut civibus per eam nonnisi cum maximo periculo pateret exitus, nostri ad necessaria prosequenda discurrebant liberius, hostes 5 vero iam nonnisi per portam occidentalem, que inter radicem montis et fluvium posita erat, exire poterant. Et licet nostris, quorum castra omnia trans fluvium erant, non multum eorum exitus per eam portam posset esse periculosus, quia tamen nimis liberam evagandi videbantur habere licentiam et vite 10 necessaria per eam solam adhuc inferebantur obsessis, conve¬ nientes iterum ut super huiusmodi necessarium haberent tractatum viri virtutum et inmortalis memorie principes decernunt presenti plurimum expedire negocio, ut trans fluvium in loco ad id idoneo aliqua constitueretur munitio, ubi aliquo ex principi15 bus locato illa talis evagandi amputaretur licentia. Cumque de construenda munitione apud omnes constaret, nemo tamen se obtulit qui eius presumeret tuitionem sibi assumere. Dumque sic hererent et factum non procederet, dominus Tancredus, vir insignis et industrius, ad id muneris eligitur; sed cum de rei 20 familiaris tenuitate excusationem vellet intexere, predictus co¬ mes Tolosanus ad opus editicii centum ei marcas argenti contu¬ lit et ut laboris consortibus honestum non deesset salarium quadraginta eis marce per menses singulos ex publico sunt deputate. Sicque factum est ut in colle quodam, eidem porte

8, 1-19 BD 2, 18, p. 52. - 19-41 RA 8, p. 250. 54-55 pater et conservator exercitus dapres Raymond d’Aguilers, l.c. p. 250 F. Cf. 4, 5, 32-33. 8, 5 portam occidentalem] Sancti Georgii (u, 37-38 et 4, 13, 6-8).

19 = 1, u, 15-

48 manus a 51 amisisse contigerat (cf. acciderat BW, amittere contingeret VN 8, expedire presenti B, plurimum presenti expedire 16) N 21 marcas ei (cf. 25) tr. V optulit menses MP, cf. io, p, app. cr.

8, 58-41) N2MPC, amisisse 5 nisi V 13 plurimum W 14 construeretur (cf. (= iy) BW 23 singulos

207

5, 8-9

282

1098

25 contermino, ubi pridem monasterium fuerat, presidio locato et viris prudentibus et robustis ad eius deputatis custodiam, domi¬ nus Tancredus tam strenue quam feliciter usque ad consumma¬ tionem negocii debita sollicitudine conservavit illesum. Erat autem inferius secus fluminis decursum secessus quidam 30 inter montes et eundem amnem herbidus et pascuorum amenitate simul et ubertate commendabilis, tribus aut quattuor vix ab urbe distans miliaribus. In hunc ob defectum in urbe pabulo¬ rum Antiocheni equos ex parte plurima transtulerant suos. Quod ubi nostris compertum est, clam convocatis equitum co35 hortibus, quedam sequuti viarum dispendia ut propositum oc¬ cultarent, ad locum predictum conveniunt, ubi occisis qui ar¬ mentis preerant nonnullis equitibus, exceptis mulis et mulabus duo milia nobilium ad castra deduxerunt equorum. Nec erat preda vel manubiarum genus aliud eo tempore quod magis 40 exercitui foret necessarium, nam suos tum in acie, tum fame, tum frigore aliisque casibus innumeris pene omnes amiserant. 9.

5

10

15

20

Dispersi ad exercitum redeunt. Balduinus ab Edessa singu- 208 lis principibus munera dirigit.

Sic igitur civitate ex omni parte obsidione vallata, ut iam civibus ad procuranda exterius negocia nec liber exitus nec sine difficultate daretur introitus, ceperunt multa difficultate labora¬ re, multis aggravari molestiis: victus enim deficiens et subito exorta inopia cives plurimum molestabat, imminuta quoque equorum usibus alimonia eos inedia tabescere et omnino sua negare officia compellebat. Nostris autem solito liberior tum ad mare, tum ad alia loca, ad que eos sua trahebat necessitas, progrediendi data erat facultas, unde et in castris ex parte plurima relevata erat illa victus inopia, qua periculose nimis per totam hiemem laboraverat exercitus. Nam decursa hiemis aspe¬ ritate et veris iam adulti temperie restituta, sedato pelago classis, que in portu erat, ire et redire poterat tranquillius, et viarum difficultate temporis incalescentis beneficio deposita, exire poterant qui cura domestica et familiari sollicitudine ad procuranda negocia trahebantur. Et iam etiam qui in castris et in urbibus finitimis, castrorum fugientes asperitatem, latuerant, reddito favore temporis clementioris iterum ad castra reverte¬ bantur, arma reparantes, et reintegratis viribus iterum se accingebant ad prelia. 9, 1-20 BD 2, 18, p. 52. - 21-51 AA 4, 9, p. 395-396. 39 = 3, 13, 24.

40-41 = 1, 10, 10.

25 collocato BW 28 conservaret BW 32 urbem V 33 Anticheni V 41 aliis VN, corr. N2 9, 10 revelata V 11 exercitus om. V 19 redintegratis a

5, 9 1098

25

30

35

40

45

50

55

283

Sed et dominus Balduinus, ducis frater, de quo supra fecimus mentionem, de suarum cumulo divitiarum, quas ei, ut prediximus, multa liberalitate contulerat dominus, audiens quod tanta inopia laboraret exercitus, illorum decrevit de sua plenitudine pie compassionis affectu relevare paupertatem, et missis ingen¬ tibus donis in auro, argento, sericis, equis nobilibus et preciosis singulorum principum rem domesticam reddidit ampliorem. Nec solum maioribus, verum et multis de plebe munificum se 209 exhibens et liberalem, propensius omnium sibi conciliavit gratiam, universos in suam excitans caritatem. Insuper autem, ne domino suo et fratri primogenito aliquid minus fecisse videre¬ tur, in terra quam citra Eufraten possidebat omnes redditus, quos circa Turbessel et in suburbanis ei adiacentibus in frumen¬ to, ordeo, vino et oleo habebat, necnon et aureorum quinquaginta milia fratri designavit persolvenda. Preterea quidam Armeni¬ orum potens satrapa, domini Balduini familiaris Nichossus no¬ mine, tentorium miri operis et maxime capacitatis gratia domi¬ ni Balduini per nuntios suos direxit ad dominum ducem. Sed positis in itinere a Pancracio insidiis ablatum est predictum tentorium a pueris deferentibus et ex parte predicti Pancracii ad dominum Boamundum dono delatum est. Quod postquam domino duci innotuit et per pueros predicti Nichussii ita rem processisse cognovit, adiuncto sibi Flandrensium comite, cuius amicitia specialiter in tota expeditione usus fuerat, dominum Boamundum convenit, ut munus sibi destinatum et ablatum violenter restituat. Ille vero, licet donationis nobilis viri Pancra¬ cii titulum pretenderet seque iuste possidere quod dux petebat allegaret, tamen, ne tumultus fieret in populo aut inter princi¬ pes scandalum oriretur, multa precum reliquorum principum victus instantia munus, quod sibi oblatum fuerat, restituit, gratia inter eos plenius reformata. Unde miramur plurimum quod vir tanta modestia insignis tantaque morum dignitate conspicuus rem modicam et contempnendam facile tanta im¬ portunitate repetiit, nec aliquid nobis pro solutione occurrit, nisi quia scriptum est: nichil omni ex parte beatum, et illud: 9, 21 supra] 4, ch. 1-6. 22 ut prediximus] 4, 5, 21-23 et 3°33-34 = 35 et suiv. Cf. 7, 5, 17-22. 48 Mare. 14, 2: ne forte tumultus feret in populo. 51= 19, 23, 15, cf. 21, 24, 29. 54-55 = 8, 4, 31-32 et 19, 23, 17, cf. 11, 32. 55 Horaee, Carm. 2, 16, 27-28. 3, 21, 41.

23 dominus contulerat BW 26 auro] et add. a 28 verum etiam BW 30 universorum in se BW 33 Torbessel V 34 vino, ordeo BW 36 (cf. 42) Nichossus Vp, Nichosus C, Nicosius BW 42 (cf. 56) Nichussii p, Nychussii V, Nichosii C, Nicosii predictos BW 45 minus V 46 donationis om. BW Pancrancii V 50 delatum (cf. 41) BW 54 ne corr. V2 2j, /7.

( = 8, 4, )i, app. cr.) aliquid = aliquid aliud (— //, 4, /), cf. 19,

55 ex omni MP

5, 9-10

284

1098

quandoque bonus dormitat Homerus, illud quoque tercium: opere in longo fas est obrepere somnum: ut enim in nobis sepius a bono

sentiamus defectum humane leges conditionis habent.

.

10

5

10

15

20

25

Nuntiatur in castris hostilium copiarum adventus, Stepha- 210 nus Blesensium comes simulata egritudine ad mare descen¬ dit non rediturus.

Interea fama celebri vulgabatur, Persarum princeps potentissimus ad Antiochenorum instantiam et suorum etiam postulati¬ ones assiduas ex universo imperio suo in eorum subsidium innumerabiles dirigebat copias et infinitam Tureorum multitudinem in Syriam ascendere sub deputatis magistratibus lege edictali preceperat. Nec solum ab exterioribus rumor hic origi¬ nem habebat et incrementum, verum etiam et qui de urbe egrediebantur, ad castra nostra refugium habentes, idipsum consone protestabantur. Cumque per dies singulos magis et magis rumor hic ampliaretur et iam pro foribus dicerentur imminere, timor nostrum concussit exercitum, ita etiam ut dominus Stephanus Carnotensium comes, vir potentissimus et princeps illustris, quem ob meritum singularis prudentie princi¬ pes suis consiliis quasi patrem prefecerant, simulata egritudine, sumpta a fratribus licentia cum domesticis et familiaribus uni¬ versis et omnimoda, qua plurimum habundabat, substantia ad mare descenderit, dicens se apud Alexandriam Minorem, que non longe a portu in littore maris sita initium prestabat Cilicie, moram velle facere, quousque recepta plena convalescentia et viribus resumptis iterum redire valeat. Quo discedente sequuti sunt eum qui in eius comitatu advenerant viri quasi ad quattu¬ or milia. Qui ad mare perveniens ad predictam secessit Alexan¬ driam, rei eventum prestolans, habens apud se propositum quod, si nostris in bello, quod sperabatur futurum, prospere succederet, rediret ad exercitum quasi de egritudine convale¬ scens, sin autem, in navibus, quas sibi paraverat, cum probro perpetuo et existimationis iactura redire in patriam temptaret. Quo facto tam notabili et perhennem irrogante infamiam princi-

10, 1-11 RA 8, p. 250. - 11-27 AA 4, 13, p. 398. 56-57 Horaee, AP 359-360. 10, 5-6 = 2, 3, 16. 9-10 = 1, 21, 40. 14 = 4, 5, 32-33. - simulata egritudine] Voir la rubrique et 6, 10, 5 et 13. 24 = 6, 5, 45-46. 28 et suiv. Cf. 10, 19, 37 et suiv.

57 obrepere a, obreppere Vp 10, 1 vulgabatur] quod add. a 2 3 suo] suorum (cf. 2) BW 7 etiam et] et om. PBW 9 singulos dies MP, cf. S, 2), app. cr. 16 quam plurimam habebat BW habundat corr. N2 19 plena recepta BW 27 estimationis BW in

prestolationes BW

patriam redire BW

285

5,10-11

1098

pes qui in castris erant consternati, nobili viro compatientes, qui 211 30 et decus generis et honestatem propriam tanta culpa funestave¬ rat, ceperunt anxie deliberare quomodo huic tanto malo pos¬ sent occurrere, ne qui residui erant pernicioso illius provocati exemplo simile aliquid auderent attemptare, placuitque tandem de communi consilio ut, missa voce preconia, omnibus generali35 ter ab exercitu discessus interdiceretur, adhibita pena quod si aliquis, cuiuscumque conditionis officio fungeretur aut cuius¬ cumque dignitatis cingulo premineret, furtim et sine pnncipum licentia se a castris subtraheret, tanquam sacrilegus aut homici¬ da perpetue subiaceret infamie et ultimum preterea supplicium 40 cogeretur subire, factumque est ita ut tum virtutis amore, tum pene formidine nemo iam de cetero, nisi a principibus impetrata licentia, vel ad modicum audere se a castris subtrahere, sed omnes unanimiter tanquam viri claustrales principibus suis sine difficultate et molestia se obedientes exhibebant.

11. De statu civitatis dicitur. Boamundi cum quodam fideli de civitate gratia contracta describitur. Porro hec civitas deo amabilis a tempore apostolorum, ut prediximus, Christi doctrinam et iugum suave, predicante ei apostolorum principe, suscepit et usque in presentem diem fideliter et devote portavit, dumque totus concuteretur Oriens, 5 successoribus Mahumet ad impietatem supersticionis et perver¬ sorum dogmatum universas violenter subiugantibus provincias, hec et eorum langorem respuit et gentis incredule dominatio¬ nem, quamdiu potuit, ferre detrectavit. Nam cum omnes a sinu Persico usque ad Ellespontum et ab India usque ad Hispanias 10 heredes illius seductoris universas occupassent regiones, hec in medio perversarum nationum quasi sola et singularis fidei con¬ servavit integritatem et pro sua stetit viriliter libertate: nam 212 vix annorum quattuordecim elapsa erant curricula ex quo, perurgente eam intolerabili hostium procella, longis obsidioni15 bus fatigati eius cives incliti et iam diutius resistere non valen-

32-33 Cf. 13, 22, 5.

34 = 1, 7, 49.

36-37 Cod. Iust. 12.8.2 pr.:

illustris dignitatis cingulum ... cingulum illustris (...) dignitatis (cf. Theod. Nov. 15.2, 1-2, cf. 25, 4). Cf. Cassiodore, In ps. 29, 12, CC 97, p. 259, 195-196: cingulum

38 11, 1-2 ut prediximus] 4, 9, 24 et suiv. 30 : iugum ... meum suave est. 4 — 50-51. 5-6 dogmatum. 7 Cf. 2, 22, 46-47. 10 = 1 prol. significat quod ad iudicis pertinet dignitatem. 28.

43 — 1, 16, 2 = 4, 9, 21-22; Matth. n,

= 1, 13, 27.

Iob 13, 4 : cultores perversorum 85.

medio nationis pravae et perversae.

35 interdicere V

42 audere Vp, auderet N2P2a

10-11 Phil. 2, 15: in

286 1098

20

25

30

35

40

45

5,11

tes urbem hostibus nominis et fidei christiane resignare coacti sunt. Unde factum est quod etiam adveniente nostrorum exerci¬ tu pene omnes civitatis habitatores fideles erant, sed nullam in civitate habentes potestatem. Nam eis negociationi et aliis mecanicarum artium officiis vacantibus, solis Tureis et infideli¬ bus militare licebat et maiores civitatis administrare dignitates. Unde nec arma eis licebat tractare nec ad curam rei militaris admittebantur, et maxime postquam de adventu Occidentalium Christianorum rumor ad principem civitatis pervenerat ita suspecti habebantur, et presertim postquam urbem vallaverat ob¬ sidio, ut etiam nonnisi certis horis de domibus exire et prodire in publicum liceret. Erant autem ex eis in civitate familie valde nobiles, antiquam ducentes ex generosis proavis sanguinis dignitatem. Inter quas erat tribus una generositate insignis, que dicebatur Beni Zerra, quod in lingua Latina interpretatur ‘Filii Loricatoris’: hii enim sive a primo eorum parente, qui hanc artem exercuit, sive ab eo, quod ipsi hanc professionem exercerent, ut loricas intexerent, dicebantur Filii Loricatoris. Probabilius tamen esse videtur quod quidam ex eis adhuc eidem arti darent operam, ut, sicut nomen habebant hereditarium, ita et per successionem traditam artem non desererent, unde et in parte civitatis occidentali, secus portam que hodie dicitur Sancti Georgii, turris una, que vulgari appellatione dicitur Duarum Sororum, ut in ea arti sue, que domino et civitati plurimum videbatur utilis, quietius vaca¬ rent, erat eis deputata. Erantque in ea familia duo fratres, quorum maior, et qui contribulium suorum et familie princeps erat, dicebatur Emirfeirus, vir potens plurimum et urbis domi¬ no multa familiaritate coniunctus, ita ut in eius palatio notarii fungeretur officio et plurima esset insignis dignitate. Hic autem, quoniam vir erat valde industrius et vafer, audiens quod domi¬ nus Boamundus princeps magnificus esset et illustris et in omnibus que exterius gerebantur primas partes haberet, statim post urbem obsidione vallatam per fideles internuntios eius sibi

16 (et 5, 20-21) = 1, 15, 90.

18-23 Cf. 3, 20, 36-37 et 4,1, 33.

19-20

mecanicarum artium] arte mechanica deja dans Jerome, In Esaiam 11, 38, 4, CC 73, p. 445, 44-45; cf. Monumenta Vizeliacensia, CC CM 42, 1976, p. XVIII, n. 14, references

a

ajouter

a

P.

Kallmiinz, 1966, p. 45-47.

11, 17 etiam om. BW 31 Latina] nostra BW

Sternagel,

Die Artes mechanicae im Mittelalter,

46 = 1, n, 15.

20-21 infidelibus] et add. MP 30 benigerra V 33 ut loricas intexerent om. a 34 esse C, est et VNBW, est quod MP, quod exp. M2 39 arti BW, artis VpC 40 quietius VN2M2PC, quietus NM, quieti BW 43 emirfeirus p, emyrfeyrus V, emirferrus BC, emirferrius (vel for rr.) W 47 et in] et om. V 49 fideles internuntios cf. j/l-jp.

287

5,11-12 1098

5°

55

60

conciliavit gratiam, totoque obsidionis tempore fideliter et de¬ vote se continuaverat in proposito, ita ut diebus pene singulis de statu civitatis et Acxiani proposito eum redderet doctiorem. Dissimulabat autem quantum poterat, sicuti vir discretus erat et prudens, hanc quam cum domino Boamundo contraxerat familiaritatem, ne forte aliis cognita sibi et suis posset esse in periculum. Dominus quoque Boamundus versa vice hanc boni viri occultabat amicitiam et archanum penes se quasi sepultum comprimebat, ita ut nec eorum familiaritatis et discurrentis internuntii etiam utriusque domestici et contectales nullum vel leve possent colligere argumentum.

12. Consilium per internuntios inter Boamundum et predictum fidelem virum.

5

10

15

20

Cumque iam quasi mensibus septem hec inter eos se continuasset gratia ita occulte, ut diximus, plerumque de eo, quomodo civitas christiane restitueretur libertati sermo habitus est inter eos familiaris, cumque super eo a domino Boamundo sepius esset commonitus, semel eidem per filium, qui secretorum erat baiulus, respondisse dicitur: “Nosti, virorum optime et mea michi luce carior, quam sincere te dilexerim ex quo, auctore domino, in hanc communem gratiam descendimus, teneoque mchilominus memoriter quod in verbo tuo firmam et bono viro condignam repperi usquequaque stabilitatem: unde factum est, ut per dies singulos michi magis et magis insinueris et multo carior occurras. Super eo autem, unde me commonuisti sepius, nonnunquam sollicitus deliberavi, partes congruo pensans libra¬ mine. Nam si patriam pristine restituere libertati et exclusis inmundis canibus, quorum violenta dominatione premimur, dei cultorem populum possem introducere, certus sum eterna michi non defutura premia et cum sanctis animabus eterne beatitudinis non defuturum consortium. Si vero rem semel aggressus difficilem et arduam consummare nequivero, certum est et nulli venit in dubium quin domus mea et preclare nomen familie penitus deleatur, ita ut non memoretur nomen illius ultra. Verumtamen, quoniam consuevit emolumentorum spes mortali¬ um mentes ad similia sepius invitare, si hoc posses apud tuos

50-51 = 4.

12, 2 ut diximus] 11, 50 et suiv.

11 = 1, 21, 40.

15

inmundi canes, canes inmundi (au feminin pour qualifier des hommes: 6, 6, 44,

15-16 = 1, 21 (= 9, 10, 12-13) Ps. 82, 5: disperdamus eos de gente, et non

cf. 22, 13, 34) aussi dans 17, 26 et 19, 23 et 22, 40. Cf. 1, 15, 40. 11, 37.

memoretur nomen Israel ultra.

51 continuavit BW 53 sicut MP 58-59 discurrentis internuntii cf. 59 ullum BW 12, 1 Cumque VBW, Dumque pC 2 prediximus BW 15 in multis MP, corr. P2

49.

213

5, 12-13

288 1098

consortes obtinere, quod nostro studio traditam tibi propriam 25 vendicares civitatem, ego tui gratia, cui omne bonum tanquam 214 liberis meis cupio, ad predictum opus, licet difficile videatur, auctore domino, cuius glutino michi coniunctus es, me accingam et turrim hanc munitissimam, ut vides, cuius plenam habeo potestatem, sine difficultate tibi tradam, unde vestris omnibus 30 liber in civitatem esse poterit introitus; si vero, sicut pares estis, ita urbem captam equis inter vos portionibus proposuistis di¬ videre, ego gratia illorum, ad quos nulla michi est proportio, in hoc periculo non descendo. Unde tu diligenter elabora et enitere, publice utilitatis et salutis gratia, ut apud tuos conprincipes id 35 obtineas, sciturus procul omni dubio quod, quacumque die id te obtinuisse cognovero, urbis tibi aditum, sicuti persuadere nite¬ ris, aperire non differam. Ad hec noveris quod nisi hoc in proximo fiat, differetur fortasse in perpetuum. Nam diebus pene singulis civitatis domino et nuntii diriguntur et epistole, quod 40 qui in subsidium eius ex omni Oriente convenerunt circa Eufraten castrametati sunt, equitum ducenta secum trahentes milia. Quod si vos extra urbem reppererint, difficile est ut et civium et advenientium multitudinem hostium tolerare possitis.”

13. Laborat Boamundus ut ei civitas concedatur; solus Tolosa- 215 nus contradicit. Ab ea igitur die dominus Boamundus pretemptare cepit solli¬ citus et singulorum principum corda percunctari diligenter quidnam haberent in animo et quid, si urbs obsessa caperetur, de ea disponerent, celans tamen propositum nisi apud eos, de 5 quibus certum habebat suis grato assensu obtemperaturos desi¬ deriis, cumque intelligeret se apud quosdam illorum non mul¬ tum posse proficere, rem distulit usque in tempus magis oportunum. Dux tamen Godefridus et Normannorum comes et comes simul Flandrensium necnon et dominus Hugo Magnus eius ac10 quieverant postulationi et grato concurrebant assensu, secre¬ tum nobilis viri approbantes et admirantes prudentiam et apud se occultum et nemini unquam publicandum comprimentes. Solus vero Tolosanus comes in eo ab aliis erat dissonus. Unde

13, 1-22 cf. AA 4, 15, p. 399-400 et GF 20, 2-3, p. 296-298 (Hili, p. 44-45) = BD 2, 20, p. 53-55.

25 omne bonum] Ex. 33, 19; Ier. 32, 42. 27 Cf. Cassien, Coli. 24, 26, 2: 13, 5 =10. 10 = 5.

qui ei spiritali glutino conligantur.

32 est michi a auctoritatis V rent pC

33 periculum (cf. 3, /7, 40-41) ex ed. principe edd. 34 41 trahens MBW 13, 6 intelligeret VP2BW, intellige-

8-9 et comes simul] simul et BW

5, 13-14 1098

289

factum est quod res in periculosam pene descendit dilationem, 15 nam nec ille domini Boamundi familiaris tantum sibi aliorum gratia laborem volebat assumere nec tantis se mancipare peri¬ culis, nec ipse dominus Boamundus tanta pro utilitate commu¬ ni, quanta pro domestica et familiari laborabat instantia. Fami¬ liaritatem tamen cum viro predicto muneribus et obsequiis pro20 sequebatur, legibus sincere impletis amicitie, missisque frequen¬ tibus et receptis pariter nuntiis utrinque semel concepto vires et fomitem ministrabant amori.

14. Qui in subsidium Antiochenis properabant Edessam obsident, sed resistente viriliter Balduino vacui recedentes Eufraten transeunt.

5

10

15

20

Interea qui ab Acxiano et civibus subsidium postulaturi missi fuerant in Persidem, consummato pro votis negocio et impetra¬ ta postulatione quam pertulerant, revertebantur ad propria. Princeps enim ille magnificus, Antiochenorum molestiis quas audierat compatiens et occurrere volens nostrorum conatibus et vires precidere, ne regnorum eius aliquas partes sua violentia possent comprimere, infinitas Persarum, Tureorum, Curdinorum copias in Syriam dirigit, quendam familiarem suum, de cuius virtute, fide et industria plurimum presumebat, illis preficiens et sub eo centuriones, quinquagenarios et inferiores constituens magistratus, qui omnes eius et parerent et regerentur imperio. Epistolas preterea ad universarum sibi subiectarum presides regionum, vim legis obtinentes, ei delegat, precipiens populis et nationibus, tribubus et linguis, ut omnes sine excusatione dilectum filium suum Corbagat, quem exercitibus suis de meriti electione prefecerat, sequantur et eius omnes subiciantur potes¬ tati, parentes in omnibus, queeumque pro libere voluntatis arbitrio ipse imperare decrevisset. Assumptis igitur de mandato domini predictis legionibus et que toto itinere occurrebant, cum ducentis milibus Mesopotamiam ingressus circa partes Edessanorum castrametatus est. Hic cum eidem multorum relatione cognitum esset quod unus de Francorum principibus, contra

14, 1-49 cf. A A 4, 10-12, p. 396-397 et FC 1, 19, 1-2, p. 242-243. 17 (= 6, 22, 46-47 et 16, 4, 80) II Mach. 9, 21: pro communi utilitate curam 14, 10 = 2, 20, 1-2. 13 (— 12, 13, 22-23) D.1.3.38: vim legis obtinere. 13-14 = 1, 19, 4-5. 15-16 = 1 prol. 109-110.

habere, et 4, 5 : communem utilitatem ... considerans.

14 in periculosam res tr. V 19 tamen om. MP 14, 2 cumsummato 3 pertulerant BW, pretulerant VpC. Cf. /, 22, /0, app. cr. 12 universos BW 13 vim] iura a 13 delegebat V 15 Corbagat Vp, Corbagath BW, Corbagag C 21-22 cognitum esset multorum relatione BW

V

216

2go 1098

5, 14-15

quos dirigebatur, tam civitatem quam universam adiacentem obtineret provinciam, decrevit, antequam Eufraten pertransi25 ret, predictam impugnare et violenter occupare civitatem. Do¬ minus autem Balduinus, precognito eius adventu, urbem suam victualibus, armis et viris strenuis undique conrogatis diligenter communierat, ita quod de eius minis et terroribus modicum quid erat sollicitus. Cumque voce preconia publice mandatum 30 esset cohortibus ut urbem obsidione vallarent et obsessam tota impugnarent instantia, videntes quod resistentibus strenue civi¬ bus non multum in eo facto possent proficere, qui sensus habe¬ bant magis exercitatos ad illum accedentes principem suum, post multa tandem persuaserunt ut, relictis incidentibus causis, 35 principale propositum exequeretur et Eufrate transmisso Antio¬ chiam, quo principaliter dirigebatur, obsidionem dissoluturus maturaret: nam in reditu suo, obtenta victoria, vix unius esset opus diei et predictam occupare civitatem et Balduinum vincu¬ lis mancipare. Cumque per tres septimanas continuas ibi ope40 ram consumpsisset et impensam, precepit legionibus ut transi¬ rent fluvium et ipse nichilominus transiens proposito cepit in¬ stare diligentius. Hec autem eius circa partes Edessanas mora causa fuit, quod dominus Balduinus predicte obsidioni se presentem dare non potuit, causa fuit etiam et nostrorum salutis. 45 Nam si directo ad eos pervenisset itinere, sicuti et domino Boamundo ab eius amico predictum fuerat, antequam urbem obtinerent, in gravi esset res eorum constituta discrimine, nam etiam urbe prius per dei gratiam obtenta vix eius potuerunt adventum sustinere.

217

15. Nostri exploratores dirigunt, de hostium adventu solliciti.

5

Rumor interea adventum tantorum exercituum precurrens castra repleverat, et multis idipsum referentibus quasi pro certo habebatur quod in vicino essent constituti. Super quo princi¬ pes valde solliciti viros experientissimos, de quorum fide et industria merito possent presumere, ad loca dirigunt diversa, ut quanta possunt diligentia per suos, de quibus dubitare non erat licitum, percunctentur et fierent prudentiores an ita foret, sicuti vulgo dicebatur. Eliguntur ergo ad id muneris viri nobiles et in

15, 1-23 AA 4, 13-14, p. 398. 28 = 2, 20, 33.

29 = 1, 7, 49.

32-33 = 1,21,11.

34-35 = 3,12,19.

27 congregatis BW 33 magis M2P2 37-38 opus esset a 44 et 49 sustinere] De quodam alio libro historiali (ystoriali W) add.

om. BW

BW ( = Baldrici Dolensis Hist. III, 4 : Dum hec agerentur (Recueil IV, p. 62, 27) ... j (p. 64, 7) conservandas intulit)

218

5, 15-16 1098 10

15

20

armis strenui Drogo de Neella, Clarenbaldus de Vendoil, Girardus de Cerisiaco, Rainardus comes Tullensis et alii nonnulli, quorum nomina non tenemus. Qui ad varias partes dispersi cum suis comitatibus, sedulitate quanta possunt diligenter investi¬ gant et missis iterum suis exploratoribus ad loca ulteriora, ex omni parte expeditiones confluere et convenire in unum exercitus, sicut solent flumina in mare decurrere, pro certo colligunt, tandemque mature reversi principes, qui eos miserant, super eo plenius instruunt, iam non de cetero dubitantes. Septem itaque diebus antequam predictus princeps cum suis adveniret legioni¬ bus premoniti sunt nostri maiores exercitus, exploratoribus iniungentes ne id populo notum fieret, ne forte plebs, famis angustia et laboris diuturnitate fatigata, timore concuteretur nimio et de fuga cogitaret, quod quibusdam etiam de maioribus nuper acciderat.

.

16

5

10

15

291

Convenientes adinvicem deliberant, Boamundus secretum reserat quod ei commiserat amicus.

Convenientes igitur adinvicem super facto, in quo totius negocii videbatur summa consistere, in spiritu humilitatis et in animo contrito ceperunt adinvicem deliberare quid in tanta necessitate fieri oporteret, tandemque placuit quibusdam ut omnes, quotquot erant in obsidione, exterius advenienti multi¬ tudini urbe relicta procedant obviam ad duo vel tria miliaria ibique cum superbo principe et de viribus suis nimium presumente, invocato de celis auxilio, belli fortunam experiantur; aliis autem videbatur expedientius ut partem exercitus in castris deserant, qui cives egredi volentes et hostibus admisceri infra menia cohibeant, pars vero potior et armis magis instructa iuxta consilium priorum advenientibus hostibus in virtute Om¬ nipotentis occurrant ad duo miliaria ibique, si ita est a domino provisum, congrediantur. Dumque in hac deliberatione studiosius disceptarent adinvicem et quisque suam pro arbitrio daret sententiam, dominus Boamundus maiores principes, dominum ducem Godefridum et dominum Robertum Flandrensium comi¬ tem, dominum item Robertum comitem Normannorum, domi-

16, 1-14 AA 4, 14, p. 399. - 14-63 AA 4, 15, p. 399. 15, 11 = 1, 17, 30-31.

16, 1-2 = 25.

2-3 (et passim) Ordo missae

(ad Offertorium) : in spiritu humilitatis et in animo contrito. Cf. 9, n, 3-4 et 14, 47-48 et 16, n, 38.

9> 38 (39)-

8 (et passim) Cf. 2, 17. - belli fortunam experiantur-, cf. 13,

12-13 I Cor. 2, 5 : non ... in sapientia hominum sed in virtute dei.

Cf. 4, 15, 41-42.

15, 9 Nigella V Renaldus VBW

Vendolio a

12 comitibus V

10 Ceresiaco BW 16, 5 erant om. V

Rainardus pC,

219

5, 16

292 1098 20

25

30

35

40

45

50

55

num quoque Raimundum Tolosanum comitem, seorsum a turba secretius convocat et in loco familiari constitutos alloquitur, dicens: “Video vos, fratres dilectissimi et divine servitutis con¬ sortes, de adventu istius principis, qui venturus esse dicitur, multa sollicitudine macerari et in deliberatione premissa, variis affectos desideriis, varia sensisse, sed tamen neutram partium illuc se dirigere, ubi totius negocii summa consistit. Nam sive omnes egrediamur, ut volunt ex vobis quidam, sive pars in castris remaneat, videmur operam et studium et impensas per tam longa tempora inutiliter expendisse. Nam egredientibus universis solvetur obsidio et nostrum evacuabitur propositum civibus in suam se libertatem recipientibus, aut dum hostibus egressu libero se adiungent, aut dum in urbem auxiliares intro¬ ducent cohortes. Si vero pars legionum in castris remanserit, idipsum video de necessitate contingere. Nam quomodo poterit pars una, presente eorum subsidio, cives infra urbem cohercere, cum nos omnes, viribus communibus et indivisis, absque ulla spe subsidii deiectos vix poteramus cohibere ? Alterutrum ho¬ rum michi videor videre profecto futurum, ut vel suis coniuncti auxiliis, mixtis viribus in nos irruant fortiores, aut saltem, introductis auxiliariis copiis, urbem victu, armis diligenter communiant, ita ut etiam si, auctore domino, exteriores vicerimus, de obtinenda tamen urbe nulla nobis fiducia reservetur. Unde michi videtur, patres reverentissimi, quod illuc omnis nostra deberet festinare intentio et circa id sollicitudo versari, ut ante huius tanti principis adventum civitas in nostram prius descenderet dicionem. Quod si modum queritis, quo hoc nostrum tale consilium effectui valeat mancipari, ne impossibilia videamur suggerere, in promptu est nobis viam aperire compendiosam et qua facile ad finem perveniatur optatum. Amicum habeo in civitate fidelem, quantum humanus diiudicare valet oculus, et prudentem plurimum. Hic, secundum quod aliquibus ex vobis iam me retulisse memini, turrim habet in sua potestate munitis¬ simam, quam sub certis conditionibus, quotiens id ab eo exege¬ ro, fide media obligatus michi resignare tenetur. Pro quo facto multam illi pactus sum pecuniam dare sibique et heredibus eius in perpetuum non modica predia et libertatem omnimodam quasi pro labore salarium, si res optatum sortiri poterit even-

25 = 1-2.

46 = 2, 15, 6.

29 nostrumque BW

51 Cf. 12, 28-29.

55 = 12 rubr. 15.

30 dum aut BW 31 se adiungent egressu 35 vos V 39 auxiliaribus (cf. y) V armisque BW, et armis C 47-48 et qua om. V 49 valet oculus VNC, valet om. M, oculus valet P, potest oculus BW 53 (obligatus ...) obligare V 55 predia om. V libero BW

dum om. BW

220

5, 16-17 1098

293

tum, fide interposita compromisi. Si ergo vestre videtur ampli¬ tudini ut nostra sollicitudine et studio capta civitas in nostram iure hereditario in perpetuum possidenda transeat iurisdictio6o nem, paratus sum cum predicto familiari meo pacta complere; sin autem, elaboret vestrum quilibet, et quocumque studio urbem poterit obtinere, habeat eam sibi in omni pace quietam: ego illi inpresentiarum meas cedo actiones et iuri meo renuntio.”

17. Gavisi principes Boamundo urbem concedunt, ipse cum amico de urbe prodenda tractat secretius.

5

10

15

20

25

His dictis principes gavisi sunt gaudio magno et peticioni oblate grato concurrentes assensu, excepto comite Tolosano, qui partes suas se nemini cedere proterve nimis asseverabat, urbem cum suis pertinentiis iure hereditario possidendam concedunt in 221 perpetuum, compromittentes adinvicem et datis dextris se obli¬ gantes quod sibi creditum nemini revelarent archanum, domi¬ numque Boamundum monent et hortantur attentius, quatenus ad rei consummationem tota incumbat sollicitudine, ne pericu¬ losam intercedere patiatur moram. Soluto itaque conventu ille, sicut vir erat more inpatiens et ardenter urgens propositum, amicum solitis convenit internuntiis et significans quod apud principes cuncta pro votis impetraverat, amici animum solito reddidit letiorem. Monet ergo et per fidem invitat mediam ut nocte proxime subsequente, auctore domino, res effectui mancipetur. Acciderat autem medio, ut dicitur, tempore quiddam, quod ad conceptum prius opus eum nichilominus animaverat. Nam dum circa frequens ministerium et curam, quam in domo domini sui et in urbe universa habebat amplissimam, detineretur occupatus, casu filium, quem habebat iam puberem, ex causa urgente sed nobis occulta domum direxisse dicitur. Qui illuc perveniens rem invenit detestabilem, unum enim de maioribus Tureorum principibus cum matre repperit puer illicita carnis copula commisceri. Quod abhorrens et dolore cordis tactus intrinsecus ad patrem properus rediit, rem nefandam seriatim pandens. Ille vero, facti acerbitate permotus et zelo maritali succensus, dixisse fertur: “Non sufficit canibus inmundis quod

17, 1-9

cf. AA 4, 15-16, p. 400.

57 = 3, 24, 22. 14 = 2, 15, 6. 15, 38, cf. 17, 19, 2.

17, 3

17, 1

Matth. 2, 10: gavisi sunt gaudio magno valde.

17 = 14, 6, 2-3. 26 = 12, 15.

23-24 = 2, 20, 22.

25-26 = 14,

6-7 Dominum W, Dominum quoque BC 11 14 proxima subsequente a 18 teneretur V 19 iam puberem] impuberem BW 24 redit BW asserebat BW

solitum C, sollicitis V

294 1098

5, 17-18

nos indebite iugo premunt servitutis et nostra cotidianis exacti¬ onibus debilitant patrimonia, nisi et thori leges violent et iura dissolvant coniugalia. Ego, si vixero, hanc eorum, auctore domi30 no, adbreviabo insolentiam, dignam pro meritis compensatio¬ nem retribuens!” His dictis, iniuriam dissimulans, filium secreti conscium et de illata matri turpitudine confusum solito itinere ad dominum dirigit Boamundum, monens attentius ut ad opus predictum universa preparet necessaria, in eo vero nullam esse 222 35 moram, quominus nocte proxima promissum impleatur. Sig¬ nificat etiam nichilominus ut circa horam nonam omnes princi¬ pes, singuli cum suo comitatu, tanquam hostibus obviam profec¬ turi de castris egrediantur, circa primam vero noctis vigiliam clam et cum silentio revertentes parati sint circa noctis medium 40 iuxta eius monita se habere. Susceptum ergo adolescentem ad principes secreti conscios occulte secum deducit et consilii for¬ mam, quam per eundem a patre susceperat ordinatam, pandit ex ordine, illi vero, viri argumentum et fidei stupentes sincerita¬ tem, consilium approbant et ita fieri oportere consentiunt.

18. Cives predictum virum suspectum habent, ipse coram prin¬ cipe suam allegat innocentiam. Accidit autem per eosdem dies quiddam, quod in maioribus negociis solet contingere frequentius. Civium enim, et eorum maxime, qui curam urbis gerebant propensiorem, cepit animus presagire, non ex aliquibus evidentibus indiciis sed magis ex 5 suspicione, quod de urbe tradenda occulte haberetur tractatus, cepitque sermo iste in omnium ore pene versari. Unde conve¬ nientes adinvicem maiores civitatis principem adeunt, super eo verbo consilium habituri: videbatur enim verisimile et multe ad id concurrebant presumptiones. Erant enim in eadem civitate, 10 ut prediximus, multi fideles, qui, etsi omnino huius reatus erant inmunes, tamen suspecti habebantur, inter quos predictus nobi¬ lis homo, etsi de eius fidei sinceritate Acxianus non modice presumeret, a reliquis magnatibus in eadem habebatur suspicio¬ ne. Verum et coram Acxiano positi dum super eo facto delibera15 tionem haberent sollicitam, inter alios, qui videbantur suspecti, huius habuerunt mentionem, ideoque maiorem videbantur de eius suspicione habere rationem, quo et vir erat industrius et 223 pre ceteris fidelibus in urbe potentior. Quibus predictus prin-

27

= 1, 3, 2-3.

prediximus] Ch. n.

27 nos otn. V 42 quem V

39 = 17 (=

3, 23, 38. 18, 6 — 6, 15, 11-12. 23) = 1, 11, 15.

servitutis premunt MP

18, 4 prefpro C)sagitare a

trahenda NM, corr. M2

14 Verum] Unde BW

6 pene om. BW

10 ut

33 dirigit ad dominum a evidentibus om. a 5 10-11 immunes erant BW

5, 18 1098

295

ceps quodammodo persuasus, eum ad se precipit evocari, quo in 20 eius presentia constituto, de eodem verbo coram eo cepit studio¬ se idem continuari tractatus, ut eius super hoc consilium audire¬ tur et deprehenderetur ex eius verbo manifeste, utrum merito suspectus esset vel non. Contigit autem, sicut vir industrius erat et oculi valde perspicacis, quod protinus cognovit quod eius 25 gratia ille talis haberetur conventus quodque apud eos suspec¬ tus haberetur. Unde, ut artificiose celaret propositum et se apud eos assereret innocentem, fertur dixisse his qui convenerant ut temptarent eum: "Sollicitudinem geritis, viri venerabiles et hui¬ us civitatis principes maximi, valde commendabilem et que 30 nonnisi in prudente locum potest habere: prudenter enim time¬ tur quod accidere potest et habundans in re capitali cautela non nocet. Unde non levi motu inducti esse videmini ut pro liberta¬ te, vita, uxoribus et liberis hanc geratis sollicitudinem. Est tamen, si nostro vultis acquiescere consilio, via compendiosa 35 satis, qua huic morbo, quem venturum formidatis, possit conve¬ niens aptari remedium et cura competens adhiberi. Hoc negocium tam detestabile, quod ita prudenter veremini posse accidere, nullatenus potest effectui mancipari nisi per eorum operam, qui turribus et muris sunt prefecti et ad portarum deputati custodi40 am. Quod si de eorum sinceritate diffiditis, mutentur frequenti¬ us, ne in aliquo certo loco moram facientes diutinam, pernicio¬ sam cum hostibus possint contrahere familiaritatem. Huiusmodi enim negocium non facile, sed temporis indiget diuturnitate, nec penes privatam personam tante rei potest consistere mo45 mentum, nisi et de maioribus civitatis pari factionis scelere corrupti muneribus involvantur. Mutatio vero hec repentina et frequens omnem huiusmodi periculose negociationis amputabit oportunitatem.” Hec cum dixisset innocentiam visus est astruxisse suam et 50 suspicionem, quam de eo conceperant, aliquatenus mitigasse. Placuit itaque eius sermo et in oculis omnium visus est bonus, fuissetque statim effectui mancipatum eius consilium, nisi quia nocte irruente dies iam declinaverat, ita ut nequaquam circa urbis statum tanta posset fieri mutatio. Cura tamen vigili et 55 exacta diligentia urbem precipiunt custodiri, eorum que a predicto viro tractabantur occulte penitus ignari. Ipse autem,

42.

23 = 17. 27-28 II Par. 9, 1: venit ut temptaret eum. 30-31 = 16, 29, 38 (et 52) = 2, 15, 6. 51=i, xi, 59-60. 52 = 38.

20-21 idem studiose BW celeris ... perspicacitatis P inducti BW

21 hoc om. V quia eius BW

liberalitate MP, corr. P

indigetur MP

44 tante] tacite V

54 tanta] tunc add. BW

24 celeri ... perspicatis M, 25 ille om. BW 32 esse

43 facile] consummatur add. BW 46 muneris V autem BW

224

5, 18-19

296

sciens quod in proximo res esset maximam mutationem subitu¬ ra, sedulum se gerit quomodo interim propositum impleretur, antequam aliquid occurreret impedimenti.

1098

19. Quantis angariis fidelium populus, qui in urbe erat, preme¬ retur et quomodo strages eis destinata quievit.

5

10

15

20

25

30

Porro cives ab ipso primo nostrorum introitu, ex quo circa urbem locata est obsidio, suspectos habuerunt Grecos, Syros et Armenos et alios cuiuscumque generis christiane fidei professo¬ res. Unde statim eos, qui tenuiores erant nec sibi et familiolis suis poterant sufficere victum penes se habentes necessarium, extra urbem fecerant ne urbi essent oneri, solis divitibus et qui ampla habebant patrimonia et alimenta penes se domibus suis sufficientia retentis. Hos etiam tantis angariis affligebant et parangariis, ut melius esse videretur his, quos ab urbe depulerant, quam quibus pro summo beneficio urbis indulserant habi¬ tationem. Nam et pecuniarias eis sepius infligebant multas, id quod habere videbantur violenter extorquentes, et ad quelibet sordida munera et onera civilia rapiebant invitos. Nam si eri¬ gende erant machine aut inmensi ponderis transferende trabes, statim id eis muneris iniungebatur, hii lapides et cementa et quamcumque materiam ad opus editiciorum necessariam cir¬ cumferre compellebantur, hii iaculatoriis etiam machinis mola¬ res, qui extra mitterentur, tenebantur ministrare et funibus, quibus extra contorquebantur, inservire pro arbitrio prefectorum sine intermissione, nulla data requie, cogebantur, demum vero, postquam iniuncta sibi obsequia fideliter et devote com¬ pleverant, colaphos et verbera reportabant pro mercede, indig¬ nis affecti contumeliis. Nec sufficiebat hoc inmundis canibus, quorum violenta dominatione premebantur, sed ut inauditam complerent maliciam, octo diebus antequam supradictum vi¬ rum, ut prediximus, tanquam suspectum convenirent, consilio secretius habito, universos quotquot in urbe habitabant fideles subito et de nocte occidere decreverunt: quod nisi per quendam prudentem et magnum civitatis principem, qui semper Christianis se amicum exhibuerat, octo dierum ad id complendum invitis aliis date fuissent inducie, procul omni dubio, missis spiculatoribus illius tam perniciosi exsecutoribus consilii, eadem

19, 8-9 (et 22, 41) = 9, 17, 29-31.

13 (= i, 15, 62) sordida munera]

22 = 1, 6, 37-38. 26 ut prediximus] 18, 15 et suiv.

Cod. Theod. 10.48.12 pr. (14 et 16) ; D.50.1.17.7, et passim.

23 = 1, 10, 40. - canibus = 12, 15.

57 in proximo quod BW om. V

tenuires corr. N2

sordida BW

19, 3 Armenos V, Armenios cett. 4 eos 7 ampla om. V 8 recentis V 13 munera

22 pro mercede reportabant BW

225

5, 19-20

1098

297

nocte universa fidelium turba gladio cecidisset. Recepta autem fuerat eo intuitu octo dierum predicta dilatio, ut interim consi35 derarent utrum solveretur obsidio: quod si nostri in obsidendo perseverassent, tunc quod decretum fuerat exsequutioni manda¬ retur, sin autem, parceretur civibus qui ad mortem erant depu¬ tati. Effluxerant porro ferie eaque nox erat novissima, iamque secretius exierat edictum ut predicta exsecutioni mandaretur 40 sententia, cum de complendo eadem nocte proposito inter domi¬ num Boamundum et predictum Emirfeirus convenerat et pro fixo fuerat statutum, ut quod multo ante inter eos conceptum fuerat, adimpleretur. Quod auctore domino factum est. Unde accidit quod eadem nocte nostris urbem occupantibus, pro exci45 to tumultu maiores civitatis minus facti sunt solliciti, nichil aliud arbitrantes urbis strepitum significare quam id, quod in christianos concives preceperant exerceri. Unde et urbe violen¬ ter effracta, in domibus fidelium reperti sunt de hostibus quamplures, qui ad hoc convenerant ut, sicut eis iniunctum 50 fuerat, incautos repente occiderent. 20. fuxta consilium predicti viri exercitus de castris egreditur, 226 circa noctem reversurus. Igitur circa horam nonam missa voce preconia, per castrorum ambitum edicitur publice universis de equestri ordine, quatenus armati omnes maiores sequantur principes, id quod eis iniunc¬ tum fuerit sine mora exsecuturi. Erat autem non solum plebs 5 inferior huius ignara secreti, verum etiam paucis ex maioribus revelatum erat hoc mysterium. Factum est igitur ut iuxta prudentis viri consilium egresse a castris universe equitum copie, principum sequute vexilla, longius se abire finxerunt, quousque nox irruens terris solitam induxit caliginem, qua xo occultati clam et in silentio ad castra sunt reversi. Huic autem viro dei, qui tantum nostris favorem contulerat, frater erat uterinus, longe alterius mentis et disparis propositi, cui frater, quoniam de eius non multum presumebat sinceritate, nichil secreti sui communicaverat, sed suspectum habens eum, 15 quantum poterat propositum occultabat suum. Accidit autem eadem die, dum nostre circa horam nonam egrederentur legio¬ nes, quod ambo fratres iuncti adinvicem per cancellos murorum

39 Luc. 2, 1: in diebus illis exiit edictum. 20, 1 — 1, 7, 49. 10 — 3, 17-18 Cant. 2, 9 : prospiciens per cancellos; Prov. 7, 6: de fenestra ... per

23, 38.

cancellos prospexi. Cf. 4, 13, 42 et 22, 31, 8-9.

40 nocte] nostris urbem occu (— 44) add. sed dei. M, nostris add. P 41 emirfeirus Vp, emirfeirum P2, emirferrum C, emir(emi W)forem BW 48 sunt V2 20, 10 occulti V 13 cui] cuius V 15 suum occultabat propositum BW

5, 20-21

298

1098 20

25

30

35

castra prospicerent et egredientia contuerentur agmina. Labora¬ bat autem frater senior iunioris nosse propositum et eius voluntatem diligenter indagare, unde exorsus ad fratrem dixit: “Mise¬ reor, frater mi, populo huic, nostre professionis gratiam et fidem consequuto, cui tam subitus paratur interitus: ignarus enim quid crastina pariat dies, securus egreditur et quasi rebus in tuto collocatis nichil timere videtur. Verum si sciret quante illi prestruantur insidie et quanta eorum in proximo paretur ruina, forte aliter sibi provideret." Cui frater: “Stulta”, inquit, “sollici- 227 tudine consumeris et indiscreta compassione fatigaris: utinam Tureorum gladiis iam occubuissent universi! A die enim introi¬ tus eorum primo multo deterior facta est nostra conditio, vixque esse poterit ut tantum nobis per eos utilitatis accedat, quantum molestiarum eorum occasione passi sumus.” Sic ergo qui prius dubitaverat an fratri suum communicaret propositum, nunc tanquam pestem declinans abhorret animo, exeeratur in conscientia, et ne Christi obsequium per eum prepediretur de eius cepit morte, caritati fraterne publicam fidelium preponens salutem, tractare.

21. Boamundus amicum sollicitat ut opus compleatur. Ille fra¬ trem non consentientem perimit, Christianos per scalam demissam in urbem recipit.

Interea vero dominus Boamundus, tota mente anelus quomo¬ do votis satisfaceret, ne de eius desidia res optata susciperet dilationem principes circuit, tota instantia monet esse sollicitos, scalam in funibus cannabinis satis artificiose contextam para5 tam habens pre manibus, que uncis inferius ferreis, superius vero ad murorum propugnacula debeat alligari. Iam vero nocte media, cum se universa quieti dedisset civitas, continuis vigiliis et labore inmenso vires sopori ministrantibus, interpretem do¬ mesticum et valde familiarem ad predictum amicum dirigit ut 10 ab eodem scitetur diligentius, utrum adhuc sibi velit adesse domini sui familiam. Adveniens autem ille virum in cancellis repperit vigilantem, cumque ei interpres voce submissa verba domini sui exposuisset, respondit ei: “Sede quietus et tace, 228

22-23 = 1, 17. 52-5329 = 1, 5,1-2. Ep. 52, 5, 3 : ... quasi quandam pestem fuge.

18 egredienda p

33 (= 1 prol. 54) Cf.Jerome, 21, 1—6, 10, 28-29.

19 voluntatem eius tr. V

24 locatis VP 25 32 suum fratri

eorum in proximo V, in proximo eorum pC, eorum om. BW

33 tanquam] tandem V 34 de N2 35 preponens fidelium BW 21, 1 vero V, om. cett. anelans a 2 votis] suis add. BW nec VN 3 circuit] uit corr. N 4 (in funibus ...) contextam V, intextam cett. 5 uncis] terre add. BW 10 scitetur N2MPBW, scicitetur NP2, sciscitetur C, sciscitur V 12 ei] eum N BW

5, 21 1098

299

quousque prefectus vigilum, qui cum multo accedit comitatu et 15 fulgore lampadarum, locum istum pertranseat.” Erat enim in civitate consuetudo quod preter vigiles, qui singulis turribus erant deputati, eorum superior magistratus ter vel quater in nocte muros cum ingenti circuiret comitatu, faculas ardentes gestando pre manibus, ut siquos inveniret aut somno gravatos 20 aut negligentius se habentes, debite animadversioni subiceret. Pertransiens autem hic, cuius tanta erat iurisdictio, et predictum virum vigilantem reperiens, eius commendavit diligentiam, ad ulteriora deproperans loca securus. Videns autem vir predictus horam se obtulisse rebus agendis oportunam, interpretem 25 sepositum alloquitur, dicens: "Vade citus et dic domino tuo, ut cum viris electis festinus adveniat.” Qui dicto citius recurrens ad dominum et paratum reperiens, convocatis clam aliis princi¬ pibus et in ictu oculi, sicuti premoniti erant, subsequentibus, quisque cum suo domestico comitatu subito ante turrim diu 30 ante prenotatam quasi vir unus astiterunt, ita ut nec clamor nec strepitus ex eis audiretur. Interea ille vir predictus, turrim eandem ingressus, fratrem repperit somno gravatum, cuius quia mentem noverat alienam a suo proposito, timens ne per eum rei iam pene consummate 35 ministraretur impedimentum, gladio transverberat, facto pius et sceleratus eodem. Post hec rediens ad cancellos et quos evocari preceperat presentes conspiciens, dato et resumpto mu¬ tue salutationis affatu funem demittit inferius, quo scalam ad se pertrahat sublevatam. Erecta igitur scala et tam a superiori 40 parte quam inferiore firmius adnexa, nemo repertus est qui ad vocem superioris vel domini Boamundi mandatum presumat ascendere et in se huiusmodi experimentum facere. Quod videns dominus Boamundus conscendit ipse prior intrepidus, cumque iam muri propugnaculo, transcursa scala, manum adhibuisset, 45 comprehendens eam qui erat interior, sciens quia Boamundi esset manus, dixisse fertur: “Vivat hec manus!" Et ut eius et omnium fidelium sibi maiorem conciliaret gratiam, eo quod fratrem uterinum in opere tam sancto non consentientem trans¬ verberaverat, inducit eum in turrim et fratrem ostendit exani19 (et 33) = n, 8, 8-9. 22 Cf. Luc. 12, 37: beati ... quos ... invenerit 26 (= 6, 6, 5) Virgile, Aen. 1, 142: dicto citius. Cf. Otto, Sprichwbrter ... der Romer, 1965, no. 528. 28 I Cor. 15, 52: in momento ( = 57, et passim), in ictu oculi. 30 = 5, n. 33 = 19. 35-36 Ovide, Met. 3, 5: facto pius et sceleratus eodem. 46-47 Messe du 24 juin, Collecte (= Or. vigilantes.

div. 35) : et omnium fidelium.

15 lampadum BW

25 sub se positum corr. M2, 27 dominum] suum add. BW convotis corr. V2 32 vir om. V 36 ait. et om. VN, add. N~ 40 (superiori (39) ...) inferiori a 44 iam om. V 45 quod BW

sopitum V

20 aut om. MP

alloquitur sepositum BW

229

3oo 1098

5, 21-22

5° mem, proprio sanguine cruentatum. Deosculatus igitur dominus Boamundus viri constantiam et fidei sinceritatem, ad murum rediens, emisso paulisper per cancellum capite, voce suppressa suos ad ascensum cepit invitare. Cumque adhuc dubitarent, nec erat aliquis ausus ascendere, totum reputantes sophisticum 55 quicquid de muro dicebatur; quo cognito, ad suos per eandem scalam rediens sue incolumitatis evidens dedit argumentum, unde factum est ut certatim ascendentes in momento murum replerent et non solum turrim illam, verum et de collateralibus nonnullas occuparent. Audivimus quod inter alios dominus 6o Flandrensium comes et dominus Tancredus ascenderint, quorum doctrina ceteri regebantur.

22. Intromissi portam aperiunt; exercitus iam facti conscius in urbem irruit, civitas expugnatur.

5

10

15

Videntes vero principes quod sufficiebat numerus et pruden¬ tia eorum, qui iam ascenderant, ad hoc, ut una vel plures de portis aperirentur, sub omni velocitate reversi sunt ad castra ut suas preparent copias et dato signo ab interioribus urbem ingredi non morentur. Qui vero super murum ascenderant, virtute induti ex alto, duce predicto viro qui eos introduxerat, iam decem turres in eodem sine interpolatione tractu, occisis earum custodibus, occupaverant, et tamen adhuc universa quiescebat civitas, ita ut nec rumor aliquis audiretur. Erat autem secus eam partem muri, unde nostri ascenderant, porta adulterina; ad quam descendentes, confractis eius vectibus et seris eam violen¬ ter aperiunt et admittentes eos qui deforis expectabant, crevit eorum numerus, qui intus erant, in inmensum, ita ut ad portam, que Pontis dicitur, facto impetu concurrentes, cesis gladio eius custodibus eam violenter aperirent. Interea quidam de familia domini Boamundi eius vexillum super eum contulerant mon¬ tem, qui urbi preminebat, et iuxta presidium superius in arce quadam, loco eminentissimo, collocaverant. Cognoscentes autem quod aurora rutilans solis ortum nuntiaret, dato signo cornibus

22, 1-15 et 18-58 cf. RA 9, p. 251-252 et FC 1, 17, 6-7, p. 233-235. - 15-18 GF 20, 8, p. 306-307 (Hili, p. 47) = BD 2, 21, p. 56-57.

54 (cf. 18, 31, 36) Cf. Eccli. 37, 23: qui sophistice loquitur odibilis est. 57 22, 5-6 ( — 22, 6, 56) Luc. 24, 49: quoadusque induamini virtute ex alto. 19 ( = 12, 22, 29) Cf. l'hymne Aurora lucis rutilat (In Resurrectione — 28.

domini, ad matutinas Laudes), Analecta Hymnica 51, 1908, p. 89-90 (no. 84). dato signo = 6, 18, 14-15(17).

53 ad N2

55 ad suos om. MP 58 et non N2a, et om. Vp 60 ascenderint VNM, ascenderunt Pa 22, 3 celeri¬ 13 ut bis, pr. dei. N 17 premitebat corr. N2 non BW

collateribus VC tate a

230

5, 22 1098

3°x

20 et lituis ceperunt perstrepere, ad urbis ingressum eos qui in castris erant animantes. Principes vero, signi quod condixerant intelligentes argumentum, raptis armis subito sua secum tra¬ hentes agmina in urbem irruunt, aditus et portas occupantes. Interea populares exciti, quos hactenus secretum latuerat, vi25 dentes iam castra pene vacua, alios sequuti in urbem certatim se ingerunt. Cives autem, tanto tumultu expergefacti, primum dubitant quidnam sibi velit clamor iste insolitus, deinde viden¬ tes per urbem discursus loricatorum insuetos et stragem que passim per vicos fiebat et plateas, rem prout erat arbitrati sunt. 30 Relictis ergo domibus cum uxoribus et liberis temptabant effu¬ gere, dumque armatorum declinant acies, latebras querentes et salutis viam, attoniti quid faciant armatis se ingerunt inprudenter. Qui autem erant urbis habitatores Syri, Armenii et aliarum nationum fideles, hii, de eventu qui acciderat congratulantes 35 plurimum, correptis armis nostrorum se adiungebant cetibus et, sicuti maiorem habebant locorum periciam, ita alios post se trahentes urbis docebant diverticula et portas, sique adhuc clause tenebantur, obtruncatis earum custodibus, confractis se¬ ris aperientes reliquum exercitus intromittebant. Videbatur eis 40 hec a domino egressa vicissitudo, ut qui canibus inmundis indebite servitutis iugo subiecti fuerant, angariis et parangariis et cruciatibus inmisericorditer fatigati, nunc versa vice equipollentes refunderent calumpnias et eis procurarent interitum. Et 231 iam universus nostrorum introductus erat exercitus, iam libere 45 portas, turres sibi vendicaverant et menia, iam principum vexil¬ la et omnibus nota in locis sublimioribus constituta insignia victorie dabant argumentum. Erat ergo ubique strages, ubique luctus, ubique mulierum eiulatus, et interfectis patribus famili¬ as passim obtruncabatur familia et effractis domibus vasa diri50 piebantur et universa illarum substantia his qui primi accede¬ bant concedebatur ad predam. Discurrebant victores per loca prius inaccessa et tracti cedis cupidine et lucri desiderio nec sexui parcunt nec conditioni, etatis etiam apud eos nulla erat differentia. Occurrentes autem sibi per vicos et plateas civitatis, 55 querunt diligentius ubi potentum sint domicilia et ubi habitave¬ rant locupletiores illucque iunctis concurrentes agminibus inter-

29 (et 54) = 1, 8, 32. 40 = 12, 15. 41 iugo = 1, 3, 2-3. - (et 19, 847-48 (= 10, 21, 22-23 et 20, 18, 9) Virgile, Aen. 2, 368-

9) = 9, 17, 29-31.

369: crudelis ubique/luctus, ubique pavor et plurima mortis imago (= 14, 28, 8).

49-50 = 10, 14, 35-36.

34 hii om. BW

52-54 = 16, 5, n-12, et passim.

36 maiorem BW, om. C, maiorum Vp 42 vice versa BW 47 erant corr. N 51 concedabatur V 55-56 habitaverint BW

eorum VNM

54 = 29.

38 earum Pa, 48 mulerum V

302

1098

6o

5, 22-23

fectisque domesticis effringentes penetralia, nobilium liberos, matres quoque familias gladiis transverberantes, domus suppellectilem, aurum, argentum et vestes preciosas equa sorte ininvicem partientes. Cesa fuisse dicuntur ea die de civium numero plusquam decem milia, quorum corpora passim et sine delectu per vias iacebant insepulta. 23. Cives in presidium se receptant; Acxianus extra urbem fugiens occiditur, multi de monte precipites prosternuntur.

5

10

15

20

25

Acxianus vero, videns quod hostibus tradita erat civitas et quod turres et menia et urbem sibi vendicaverant universam vidensque quod populus, qui stragem evaserat, in presidium certatim se conferebat, timens ne christianus exercitus illuc eos prosequens presidium vellet obsidione vallare, solus absque comite per posticum egressus amens, vite tamen et salutis querens compendium, fugam iniit. Dumque solus pre doloris angustia sine certo proposito errabundus vagaretur, casu obvi- 232 am habuit quosdam Armenios, qui statim eum cognoscentes accesserunt quasi solitam exhibituri reverentiam; dumque ille quasi extra se factus hos ad se passus esset pervenire, cogno¬ scentes ex eo, quod solus ita aufugerat, urbem esse devictam, violenter eum ad terram deiecerunt et educto eiusdem gladio caput ei precidentes in urbem intulerunt, coram universo populo illud principibus offerentes. Erant autem in civitate quidam nobiles, qui de remotis parti¬ bus ad Antiochenorum, gratia exercende virtutis, venerant sub¬ sidium. Hii, locorum ignari, cognito quod civitas in nostrorum devenerat dicionem dubii quid facerent et pro vita solliciti, in presidium superius se recipere decreverant, dumque illuc tota properarent intentione, casu accidit quod, nostros a parte supe¬ riori habentes obviam et inter locorum intercepti angustias, ita ut neque ascendere neque descendere propter montis devexita¬ tem liceret, instantibus nostris desuper, dum quocumque modo fugere nituntur precipitati sunt cum equis et armis, quibus erant insigniti, quasi trecenti, qui confractis cervicibus et mem¬ bris omnibus contritis vix de se ipsis reliquerunt aliquam me¬ moriam ; qui autem, aut de urbe aut de adiacente provincia,

23, 1-15 cf. AA 4, 26, p. 406-407 et RA 9, p. 252. - 16-28 RA 9, p. 251-252. 61 = 1, 29, 8.

23, 11 = 11, 11, 51-52.

22 = 4, 8, 64.

26 ( = 8,

20, 35) = 6, 8, 33-34.

58 transverberant BW 59 ininvicem VNMC, adinvicem P, invicem 60 dicuntur fuisse BW 23, 1 erat tradita MP 3 videns etiam BW 12 aufugeret BW 14 ei] eius a 19 dicione NM 22 et om. V inter] horum add. BW 24 desuper nostris BW BW

5. 23 1098

3 VI

303

locorum habentes periciam, inventi sunt expeditiores, hii sum30 mo diluculo, postquam cognoverunt urbem effractam, per por¬ tas, que iam incipiebant reserari, iunctis agminibus egredieban¬ tur ut confugerent ad montana. Quos nostri cominus insectan¬ tes, partem reduxerunt, violenter eos compedibus alligantes, pars, equorum erepta beneficio, ad montana confugiens vite 35 consuluit et saluti. Circa horam vero diei quintam redeuntibus nostris qui egressi fuerant, et qui per urbem dispersi fuerant recollectis adinvicem, quesitum est diligentius et pro certo cog¬ nitum quod nichil prorsus alimentorum in urbe repertum fue¬ rat, nec mirum, cum iam pene mensibus novem continua obsidi40 one vallata fuisset. Sed tamen in auro, argento, gemmis, vasis preciosis, tapetibus et olosericis tot et tante reperte sunt copie, ut qui prius mendicabat esuriens, nunc factus locupletior omni¬ bus affluenter habundaret. Reperti sunt autem in tota urbe qui ad arma facerent equi vix quingenti, et hii etiam confecti macie 45 et inedia tabescentes. Capta est igitur Antiochia anno ab incarnatione domini mille¬ simo nonagesimo octavo, mense Iunio, tercia die mensis.

30-31 iunctis agminibus per portas, que BW 33 partim BW 35 36 dispersis MP, corr. P 42 locuplectior V 43 civitate BW 44 etiam om. BW vero horam a

233

6

304

I. Describitur mons qui urbi preminet, et pars eius ab hostibus occupatur. Custodibus illic locatis mittuntur ad mare qui popu¬ lum evocent et illatis victualibus civitas communitur. II. Trecenti a maiore hostium premissi exercitu ante urbem discurrunt, Rogerus de Barnavilla incautius occurrens occiditur. III. Princeps maior accedit, castra locat in montibus super presidium. Dux in porta orientali prosternitur, ducenti pereunt de nostris. IIII. Nostri infra urbem, secus radicem montis, vallum ducunt; pugnatur ibi, vincuntur hostes. Princeps hostium de monte descendit, urbem obsidet a parte inferiori. V. Populus infra urbem multa laborat inedia, quidam nobiles clam inde aufugiunt. Boamundus universis preficitur. VI. Comes Flandrensis presidium ante Pontis Portam, quoniam conservare non poterat, ultro deserit et incendit. Princeps hos¬ tium quosdam de nostris captos in Persidem dirigit. VII. Fame invalescente populus ad inmundos invitus converti¬ tur cibos. VIII. Hostes clam unam pene de turribus occupant; Henricus de Ascha resistit viriliter et pluribus occisis arcem obtinet violen¬ ter. VIIII. Hostes ad mare descendunt, incendunt naves et in via multos de nostris perimunt. X. Stephanus comes Carnotensium ad imperatorem Constantinopolitanum proficiscitur. XI. Oratio eius ad eundem imperatorem, mendacio plena, perni¬ ciosa fidelibus. XII. Revertitur imperator ad propria, expeditiones, quas in nostrorum subsidium collegerat, dissolvit, verbo credens predicti comitis. XIII. Hostes, cognito imperatoris recessu, instant amplius: de¬ sperant nostri, obsequia negant, Boamundus urbem incendit ut eos de latebris eliciat. Principes fugam meditantur, dux resistit. XIIII. Petro cuidam fit revelatio: lancea domini reperitur, ite¬ rum confortatur populus. XV. De communi principum consilio mittitur Petrus Heremita legatus ad hostes: intrepidus peragit legationem. XVI. Revertitur Petrus ad proceres, hostium superbiam nostris insinuat; bellum indicitur.

1 et pars] et om. BW

6 naves

2 Rogerius de Barnevilla BW

ante Pontis Portam presidium BW om.

V

de

nostris

collegerat subsidium BW

multos

BW

4 inferiore BW 9 10 Carnotensis BW 12

mittit in Persidem BW

13 incendiit corr. N2

princeps corr. N2

234

6

305

XVII. Ordinatis aciebus urbem egrediuntur, Tolosano comite ad urbis tutelam derelicto. XVIII. Hostium princeps exitum parat impedire, sed nostri violenter erumpunt. X\ IIII. Nostris egredient;bus ros de supernis infunditur, in quo consolationem receperunt universi. XX. Curbagath suas instruit acies, pugnatur cominus; Solimannus, a tergo irruens, aciem Boamundi graviter opprimit, subve¬ niunt principes, Turei deficientes ignem subiciunt ut fumum excitent. XXI. Fugit hostium princeps, legiones eorum perimuntur, qui evaserunt versi sunt in fugam. XXII. Redeuntes a cede hostium nostri de castris eorum infinita reportant spolia. XXIII. Civitate composita ecclesias mundant et reparant, cle¬ rum in eis ordinant studiose.

19 (= 19, 4-5) = 5. 2.17-

20 Corbagath BW

pugnaturus BW

V, perimentur N, perimitur M

21 perimuntur M2Pa, perimunt

3°6 1.

1098

5

10

15

20

25

30

6, 1 Describitur mons qui urbi preminet, et pars eius ab hostibus occupatur. Custodibus illic locatis mittuntur ad mare qui populum evocent et illatis victualibus civitas communi¬ tur.

Sedato autem tumultu et gladiis inebriatis sanguine, fessis a cede continua victoribus cum iam civitas quievisset, convenien¬ tes adinvicem principes, multum adhuc superesse laboris et nondum consummatum negocium intelligentes, per portas et menia designatis custodibus in montem ascendere decernunt et obpugnare presidium, et missa voce preconia cohortes universas in montem predictum ascendere certatim compellunt. Quo per¬ venientes, cum de presidii constaret munitione quod omnino esset insuperabilis et quod sola fame poterat expugnari, videntes quod inutiliter consumerent operam et studium et res mul¬ torum dierum ferias exigeret, ad alia se convertunt argumenta. Mons enim iste, qui urbi preminet, valle quadam profundissima et devexo plurimum precipicio divisus est, ita ut eius pars que in orientem respicit sit humilior, largam in sui vertice habens planiciem, vinetis aptam et agriculture; tanta tamen est profun¬ de intercapedinis distantia, ut potius montes duo quam unus in duo divisus videatur. Qui vero in occidentem protenditur, longe sublimior est et cacuminatus; in cuius parte sublimiore situm est presidium muro solido et turribus validioribus, ab oriente et a septentrione predictum habens inmane et in modum baratri precipicium, ita ut nec excogitari possit quomodo ex illis duabus partibus presidio noceatur. Ab occidente vero collis erat depres¬ sior, inter quem et presidium vallis erat, sed modica nec latitu¬ dine diffusa nec profunditate preceps, per quam volentibus a presidio in urbem descendere iter unicum et singulare, satis per se nemine impugnante periculosum. Hunc ergo collem nostris visum est principibus occupare, ne forte per portam presidii hostibus immissis in nostrorum lesionem in urbem pateret de¬ scensus. Locatis ergo ibi viris prudentibus et strenuis et relictis tam in armis quam in victu necessariis factoque muro cum propugnaculis ex opere solido et locatis super eum ordine con¬ gruo machinis, quibus a se hostium possent repellere molestias,

1, 26-34 RA 9, p. 252. - 40-51 AA 4, 27, p. 407. - 53-57 AA 4, 25, p. 406. 1, 1 Ier. 46, 10: gladius ... inebriabitur sanguine eorum.

6 = 1, 7, 49.

20-21 (= 15, 6, 14 et 22, 16, 14) inmane ... precipicium] Gregoire le Grand, Dial. 2 (Vita s. Benedicti), prologue, Migne, PL 66, 126 A: ipse ... in immane praecipitium totus iret.

1, 8 de om. p oriente

corr.

V1 2

25 = 1 prol. 117.

14 verticem V, vertice habens om. C 20 a om. a 22 24 volenti/tibus V 25 descendere in urbem BW

iter om. C, erat add. V2, iter unicum fuit et BW

235

236

6, 1-2 1098

307

principes de maioribus deliberaturi in urbem descenderunt, ad eundem locum completis negociis redituri: omnes enim illic 35 moram facere quousque expugnaretur presidium decreverant, excepto domino duce, qui de communi principum consilio por¬ tam orientalem in suam receperat custodiam simul et presi¬ dium, quod nostri extra urbem firmantes domino Boamundo commiserant. 40 Audientes igitur quod magnus princeps, de quo supradictum est, Corbagath videlicet, in proximo venturus esset et iam fines Antiochenos ingressus innumerabiles infuderat copias, decer¬ nunt usque ad mare aliquem de principibus dirigere, ut eos de fratribus, qui illuc gratia alimentorum et colligendi victus se 45 contulerant, revocent et quicquid necessariorum illic repererint, totum ad urbem quantocius precipiant comportari. Factum est autem ut per illud biduum, quod usque ad adventum maiorum copiarum superesse videbatur, in omni sollicitudine discurren¬ tes, quicquid victus et pabulorum undecumque corradere potue50 runt in urbem introducentes, ad eius communitionem toto stu¬ dio laborarent, sed et suburbanorum incole et agrorum cultores, scientes Christianis urbem esse redditam, quecumque inferre poterant diligenti studio comportabant. Sed modicum erat et pene nichil quod undique inferebatur, nam diutina obsidio, que 55 novem mensibus continuis universam exhauserat regionem, nichil reliqui fecerat, unde vel ad paucos dies nostris posset subveniri.

2.

Trecenti a maiore hostium premissi exercitu ante urbem discurrunt, Rogerus de Barnavilla incautius occurrens occi¬ ditur.

Altera vero die post urbem captam, cum nostri circa urbis custodiam et pro inferendis alimentis essent valde solliciti, ecce trecenti equites de exercitu Corbagath, studiose premissi, si forte ex nostris aliquos extra urbem incaute se habentes reperi-

2, 1-28 AA 4, 27, p. 407-408. - 28-32 AA 4, 28, p. 408. 36-37 portam orientalem] Sancti Pauli (4, 13, 2-5). 37-39 = 3, 19-22. 40 supradictum] 5, 14, 15-16. 55-56 (cf. 4, 17, 11) Salluste, Cat. 28, 4: nihil reliqui fecerant.

36 domino M2P2 39 commiserant] De quodam alio historiali (ystoriali W) libro add. BW {— Baldrici Dolentis Hist. III, /: Corbarannus (vel Corbagath n.) autem (Recueil IV, p. jp, 21) ... (p. 60, potestati protectoris contradidit, et 2: Commisso et accepto ... locaverant: p. 61, 21-2)) 45 repererunt VC 46 precipiat BW 49 contrahere PM2 (rasura M) 50 communitionem V, conditionem (3C, contuitionem BW 54 inferebantur corr. N 55 mensibus novem MP 56 relinqui BW 2, 3 Corbagat N

237

308 1098

5

io

15

20

25

30

6,2-3

re possent, armati ad unguem et equis invecti celeribus iuxta urbem se locant in insidiis. Ex quibus triginta, qui equos vide¬ bantur habere velociores, usque ad urbem ceperunt discurrere, ex industria ignorantiam pretendentes et discurrentes incautius. Hos cum nostri qui in civitate erant ita viderent discurrere, egre tulerunt, indignum omnino reputantes, nisi eis obviam procede¬ retur. Unde vir in armis strenuus, cuius multa in eodem exercitu egregia fuerunt opera, Rogerus videlicet de Barnavilla, de comi¬ tatu domini Roberti Normannorum comitis, assumptis secum consortibus quindecim eis in occursum ab urbe properat, more suo aliquid insigne gesturus. Qui dum laxis habenis in predictos excursores irrueret animosius, subito sed fraudulenter in fugam versi sunt, tam diu fugam continuantes, quousque ad suorum pervenerunt insidias. Unde consurgentibus his qui latuerant, reintegrato suorum numero in eos, qui socios insectabantur, calle reciproco irruentes in fugam adegerunt, dumque Rogerus et sui, viribus inpares et numero, in urbem se contendunt recipere, hostilium equorum velocitate preventus, ictu sagitte trans precordia letaliter confossus equo lapsus interiit, vir suis perpetuo lugendus, expeditionis christiane quantum in se erat 238 fidelissimus procurator. Ceteris autem in urbem se recipientibus, in presentia omnium qui in muro erant et turribus, nemine ex eis opem ferente, viri memorabilis capite amputato, hostes re¬ versi sunt indempnes. Quibus abeuntibus nostri corpus eius cum honestis exequiis non sine lacrimis et universorum gemitu in urbem introducentes, in porticu basilice apostolorum principis supremo humanitatis officio, presentibus principibus et universo populo, sepultus est magnifice. 3.

Princeps maior accedit, castra locat in montibus super presidium. Dux in porta orientali prosternitur, ducenti per¬ eunt de nostris.

At vero sequenti die, que ab urbis liberatione erat lux tercia, summo diluculo circa solis exortum sepedictus princeps potentissimus cum infinitis et maioribus etiam quam prius diceretur copiis regionem, quantum ex sublimiore civitatis parte poterat

3, 1-24 AA 4, 29, p. 408-409. - 24-36 A A 4, 30, p. 409. 2, 5 = 3, 5. 14-

7 velociores habere MP 8 et] quasi add. BW 9 12 Rogerius BW 16 irruet corr. N2 in fuga NM 19 redintegrato a 20 Rogerius BW 21 contendunt se BW 22 hostium 6 collocant BW

viderunt P

NW, corr. N2 itu V runt BW

preventus velocitate preventus V, preventus velocitate V2

24 christiane expeditionis BW 31 summo V 32 sepelie¬ 3, 2 ortum V 3 diceretur prius V 4 parte civitatis V

6, 1098

3-4

309

5 quis intueri, suorum multitudine occupaverat universam et ponte superiore transito, inter lacum et fluvium, qui inter se quasi spacio unius miliarii distare videntur, castrametatus est. Erat autem tanta expeditionum eius multitudo et militiarum numerus, ut etiam illa tam insignis planicies, in qua sitam esse 10 prediximus Antiochiam, vix eorum castris sufficeret, ita ut de collibus etiam vicinis locando tabernacula nonnullos occupa¬ rent. Die demum tercia postquam ante urbem castrametatus est, videns quia nimis esset ab urbe remotus, habito cum suis consilio, ut his qui presidium tuebantur de loco viciniore confer15 ret solatium et ut per eam portam, que castro suberat, suos in civitatem posset immittere, solutis castris ad montana conscen- 239 dit, a porta orientali usque ad occidentalem universum australe latus continua vallans obsidione. Erat autem secus eandem orientalem portam presidium 20 quoddam in colle aliquantulum edito situm, quod ab initio ad castrorum tuitionem fundatum domino Boamundo prius tradi¬ derant conservandum, urbe vero capta, postquam generalem cepit gerere administrationem, predictam munitionem simul cum vicina porta domini ducis custodie deputaverant. Circa 25 quod presidium dum castra hostes locassent sua et his qui erant in presidio assultus darent cum multa instantia frequentissimos, dux, eorum non ferens insolentiam, cum suo egressus est comi¬ tatu, ut his qui in presidio erant pene deficientibus ministraret subsidium et castra que ante portam erant locata dissolveret. 30 Sed egredienti duci et suis volenti subvenire occurrit Tureorum multitudo ingens; quam et viribus et numero longe superiorem dux sustinere non valens, vix eorum ereptus gladiis fuga inita in urbem se recepit, ubi, hostibus proterve nimis insistentibus dum plebs indiscreta comprimeretur artius et mutuo sibi pre turba 35 negarent introitum, ducenti pene partim obpressi, partim vulne¬ ribus saucii, nonnullis etiam captis, miserabiliter perierunt. 4.

Nostri infra urbem, secus radicem montis, vallum ducunt; pugnatur ibi, vincuntur hostes. Princeps hostium de monte descendit, urbem obsidet a parte inferiori. Sic igitur duce confuso, qui quasi omnium precipuus videbatur, 4, 1-33 AA 4, 30, p. 409-410. - 33-41 AA 4, 31, p. 410. - 42-57 AA 4, 32,

p. 410-4ir.

3, 10 prediximus] 4, 10, 3 et suiv.

17(19) a porta orientali] Sancti

Pauli (4, 13, 2-5). - occidentalem] Sancti Georgii (4, 13, 5-8 et 5, n, 37-38).

19-22 (cf. 17) = 1, 37-39.

9 illatam BW 10 diximus BW 19 portam 21 fundatum] nostri add. BW 28 in a, om. Vp 33 4, 1 ergo BW

6 superiore om. BW orientalem BW instantibus BW

310 1098

5

10

15

20

25

30

35

40

6, 4

Turei in tantam elati sunt audaciam, ut per portam superioris presidii quibusdam notis compendiis in urbem descendentes in nostros subito irruerent et reperientes inprovidos sagittis et gladiis plerumque multos interficerent; nostris autem eos insequentibus, subito montem corripientes in arcem se recipiebant superiorem, aliunde vias habentes quam per eum collem, quem nostri occupaverant et communierant diligentius. Dumque sepius ita contingeret et multi de populo in civitate hac fraude deperirent, convenerunt in unum principes ut huic tanto malo remedi¬ um procurarent, factumque est quod de communi consilio domi¬ nus Boamundus et dominus comes Tolosanus inter partem urbis inferiorem et clivum montis vallum duxerunt profundum ad¬ modum et latitudinis competentis, quo impetus eorum qui de monte descendere consueverant retardaretur et populus infra urbem tranquillius posset quiescere. Et ut etiam vallum ad sui tuitionem redderent habilius, munitionem ibi construunt, fide¬ lem et devotam operam impendentibus tanquam pro salute propria universis legionibus. Turei vero qui superius adhuc obtinebant presidium, et qui exterius erant in obsidione per superiorem portam admissi, per occultas semitas descendentes huic nove munitioni frequentes dabant assultus et quanta pote¬ rant instantia ut eam deicerent elaborabant. Accidit autem die quadam quod erumpens a superioribus partibus per solita compendia Tureorum manus solito numerosior, circa predictum et de novo conditum presidium tanta cepit eos qui intus erant obpugnare instantia, quod, nisi principes qui aliis urbis partibus erant deputati ad custodiam et universus qui per urbem disper¬ sus erat populus maturius subvenisset, pene dominum Boamundum et Evrardum de Pusato, Radulfum de Fontanis, Reibaldum Creton, Petrum, filium Gisle, Albericum et Ivonem, viros strenuos et nobiles, qui ad eius tuitionem intro se contulerant, expugnassent; sed advenientes cum multo impetu dux et comes Flandrensis et princeps Normannorum eorum adeo represserunt insolentiam, ut interemptis pluribus et captivatis nonnullis non solum a presidio, verum ab urbe universa conversos in fugam et male tractatos sub omni celeritate fugere compulerunt. Qui ad dominum suum reversi nostrorum vires et admirabilem animorum constantiam predicabant, ita ut in eis videretur impletum illud vaticinium: lingua canum tuorum ex inimicis, nam fidelis populi extollebant preconium qui eius erant persecutores. 4, 10-11 = 4, 21, 33-34. 5 autem om. V

40 Ps. 67, 24.

13 inferioriorem V 15 consuerant V 28 30 Everardum a 30-31 Reibaldum Creton pC, Reimbaldum Cretom BW, Ribaldum Cretum V 31 Gille BW Yvonem BW 32 munitionem V 37 compellerent BW 41 preconium bis, ait. dispersus om.

dei. N

BW

240

241

6, 1098

3ii

4-5

Corbagath vero, cum per dies quattuor in montanis, ut prediximus, moram fecisset continuam, videns quod non proficeret et quod equis pabula deficerent, solutis castris iterum cum 45 universis legionibus suis denuo descendit ad campestria et transito flumine per vadum inferius, partitis agminibus equipollentibus spaciis et locatis in girum principibus suis, urbem vallat obsidione. Ubi dum die sequente quidam ab exercitu divisi nostros ad conflictum provocarent, contigit ut de equis 50 descendentes et his qui in muro erant instantes protervius, suorum iacturam incurrerent: dominus enim Tancredus, per portam egressus orientalem, in hos tales irruit subitus et ante¬ quam ad equos possent habere recursum sex ex eis interimens, reliquos in fugam adegit. Quorum amputans capita in urbem 55 intulit ad consolationem populi, qui pro defectu Rogen de Barnavilla, qui ibidem occisus fuerat, gravi merore concutieba¬ tur. 5.

Populus infra urbem multa laborat inedia, quidam nobiles clam inde aufugiunt. Boamundus universis preficitur.

Interea populus, qui paucis ante diebus eandem urbem obse¬ derat et obsessam sibi vendicaverat violenter, nunc versa vice, sicut et rerum solet esse vicissitudo, obsidionem sustinens gravi supra modum molestabatur inedia et inmensis supra vires fati5 gabatur laboribus. Foris erat gladius et intus pavor: nam preter eam, quam de numerosis expeditionibus, que ab exterioribus urbem obsederant, merito conceperant formidinem, hostibus adhuc presidium detinentibus, unde fiebant sepissime, ut dic¬ tum est, irruptiones, non erat illis tranquillitas. Fiebat igitur, 242 10 peccatis eorum exigentibus, quod multi in desperationem lapsi, professionis inmemores et iuramentorum que exhibuerant pro¬ digi, clam funibus et in sportis per murum demissi, relictis sociis aufugerunt ad mare. Ex quibus nonnulli in manus hostium devenientes perpetue mancipati sunt servituti, alii vero, ad 15 mare pervenientes, eos, qui in navibus erant, precisis anchoris in fugam compulerunt, dicentes: “Princeps hic magnus, qui cum innumerabilibus advenit copiis, urbem, quam nos expugnavera¬ mus, extincto universo nostrorum numero et principibus inter-

5, 1-29 BD 3, 5-6, p. 64-65. - 42-47 cf. RA 11, p. 258. 42-43 ut prediximus] 3, 10-18.

5,5 = 16, 15, 15.

8-9 dictum] 4, 2 et

suiv.

42 Corbagat V 43 non om. V 5, 3 et rerum om. V

Barnevilla BW

supra modum ... supra modum V

13 aufugerunt V, aufugerant cett.

52 hos tales] hostes a 56 4 molestabatur V, molestatur cett. 6 de N2 7 ab hostibus BW

312 1098

6,

5

emptis, violenter recepit, nos autem opitulante domino gladios 20 eorum evasimus. Vos igitur funes precidite et maturate fugam, ne ad mare descendentes pari vos involvant periculo.” Ipsi autem cum eis conscendentes fugam inierunt. Erant autem qui sic aufugerant non solum de popularibus et plebeis, verum etiam viri nobiles et multa generositate insignes, Willelmus 25 videlicet de Grantemaisnil, vir inclitus de Apulia, qui sororem domini Boamundi habebat uxorem, et Albericus, frater eius, Willelmus Carpentarius, Guido Trussellus et Lambertus Pauper et alii multi, quorum nomina non tenemus, quia, deleta de libro vite, presenti operi non sunt inserenda. Nonnulli etiam, quod 30 multo erat abhominabilius, futuri timore periculi, famis et labo¬ rum inpacientia, ad hostes se conferebant, Christi doctrinam et eius fidem cum impietate abnegantes: hii, de statu nostrorum certificantes adversarios, supremum eodem modo pene nostris intulerunt periculum. Alii vero, qui in civitate remanserant, 35 spem diffugii nichilominus ex parte plurima conceperant, sed vir vite venerabilis Podiensis episcopus et dominus Boamundus, princeps illustris, eorum prevenerunt molimina, nam designatis per portas singulas viris prudentibus et de quorum experientia simul et fide merito presumerent, turribus quoque per singulos 40 nobiles collocatis, ita nocte et die, studio indefesso, servabant excubias, ut nemini penitus, quantumcumque properanti et arguto, ulla pateret via subterfugii. Et ut liberius generalem, que eis concessa fuerat, exercere possent iurisdictionem, iuraverunt omnes a maiore usque ad minimum quod usque ad con45 summationem negocii Antiocheni et bellum, quod sperabatur futurum, completum, domini Boamundi mandatis devote et fideliter obedirent: unde ille incessanter nocte ac die, suis comi¬ tatus domesticis et familiaribus et his, quibus ampliorem habe¬ bat fidem, vicos et plateas, muros et turres civitatis cum multa 50 circuibat sollicitudine, diligenter investigans ne quis incaute se haberet, ne quis hostium introitus pateret insidiis. Erant autem presidia quattuor, in quibus maior exigebatur custodie diligen-

19-20 ( = 19, 25, 46-47) II Par. 36, 20: si quis evaserat gladium ... 25-26 28-29 (cf. 13, 40-43) Apoc. 3, 5 : delebo nomen eius de libro vitae (voir 2, 17, 9-10). 31 = 4, 9, 21-22. 36 — 1, 16, 35-36. 40 (cf. 47) Deut. 28, 66 (et passim) : nocte et die. 44 (et passim) Gen. 44, 12: a maiore usque ad minimum. Cf. 10, 27, 3 et 13, 18, 4-5. 44-45 Eccli. 47, 12 (Dan. 9, 27; Matth. 28, 20) : usque ad consummationem. 45-46 = 5, 10, 24. 47 (cf. 40) III Reg. 8, 29 (et passim): nocte ac die. 49 = 1, 8, 32. = n, 61-62.

19 receperunt VN, corr. N2 25 Grantemesnil W, Grantesnesnil B 27 Carpenterius V Trusellus a et Lambertus] et om. BW Lanbertus V 32 negantes BW nostrorum V, nostro cett. 48 et de his MP 51 insidiis pateret introitus BW

243

6, 5-6 1098

313

tia, superius videlicet, quod contra arcem superiorem e regione positum erat, secundum item quod inferius, infra urbem, supra 55 vallum erat constitutum contra eorum irruptiones, qui (per) portam castri superioris in urbem consueverant descendere, tercium extra portam orientalem positum, quod ad castrorum custodiam ante urbem captam fuerat fabricatum, quartum quo¬ que, quod in capite pontis constructum fuerat, per quod Porta 6o Pontis novissime fuerat obsessa. Cuius curam dominus comes Tolosanus, ex quo civitas capta fuerat, cum aliis in urbem se conferens dereliquerat, urbe autem capta Flandrensium comes predictum ingressus castrum cum quingentis viris fortibus et strenuis diligenter communierat, timens ne, si forte in manus 65 hostium deveniret, nostris per pontem introitus negaretur et exitus, in quo fieret obsessorum deterior multo conditio. 6.

Comes Flandrensis presidium ante Pontis Portam, quoniam conservare non poterat, ultro deserit et incendit. Princeps hostium quosdam de nostris captos in Persidem dirigit.

Contigit autem die quadam quod videns Corbagath nostros nimiam egrediendi et ingrediendi habere licentiam et predictum iuxta pontem presidium multum suis obstare conatibus, precipit de suis ad duo milia loricatorum armari et predictum cum 5 omni instantia impugnare presidium. Illi autem, dicto citius parentes, circa predicte munitionis vallum congruis locatis sta¬ tionibus, quanta possunt instantia, immissa sagittarum grandi¬ ne, predictum locum ab hora diei prima usque in undecimam continuis infestant assultibus et congressionibus impugnant, 10 comite cum suis resistente viriliter et locum, cuius tuitionem assumpserat, totis viribus protegente, cumque circa solem iam occiduum et vesperam imminentem viderent impugnatores quod non multum proficerent, soluto assultu in castra reversi sunt. At vero comes, timens ne multiplicatis viribus in crastino 15 ad opus simile accingerentur sciensque quod nullatenus posset contra tantum exercitum predictam tueri munitionem, intem¬ peste noctis silentio ignem adhibens et incendio tradens univer¬ sa, in urbem cum suis eiusdem rei consortibus se contulit. Mane

6, 1-23 AA 4, 33, p. 411-412. 53 superius = 1, 22 et suiv. 54 secundum — 4, 12-17. 57 tercium — 3, 19 et suiv. et 5, 4, 1-8. - portam orientalem] Sancti Pauli (4, 13, 2-5). 58 quartum — 5, 7, 5 et suiv. 6, 5 = 5, 21, 26. 11 = 1 prol. 35. 16-17 (et passim) III Reg. 3, 20: intempestae noctis silentio.

55 constitum V 55-56 per portam correxi coli. 1, 27 et 4, 2-3, portam Vp, porta a 64 ne forte si in manus M, ne si in manus forte M2P 6, 1 Corbagat N 5 omni] magna BW 6 locati V

244

314 1098

6,6

autem facto redeuntes in idipsum qui esterna die castrum 20 impugnaverant, assumptis sibi duobus aliis milibus iterum ad idem opus se accingunt et ad predictum locum properantes, ubi desertum reperiunt et ex parte plurima dirutum, infecto negocio reversi sunt ad propria. Per eosdem dies accidit quod quidam de hostium exercitu, 25 latenter egressi, quosdam de nostris casu obviam habentes, viros egenos et inopes, proficiscentes incautius ceperunt. Quos ante principem suum deductos statuerunt, ut ei tanquam domi¬ no successus sui et manubiarum dedicarent primicias, ille autem in captivis et armorum et habitus contempnens vilitatem 30 erant enim eis arcus lignei, enses quoque sordebant operti rubigine, vestes etiam pre continuis laboribus lacere et assiduitate utendi pretendentes vetustatem: non enim erant populo peregrinanti diversa, quibus alternatim uterentur, mutatoria dixisse fertur: ‘‘Ecce populus, qui regna debeat sollicitare aliena, 35 cui pro multis divitiis deberet sufficere ut in quocumque terra¬ rum angulo panis eis quasi vilibus daretur mercennariis, ecce arma, quibus Orientalium ingenuitas debeat flagellari, quibus vix passer ictus deperiret! Alligate eos et compeditos cum armis suis et isto suo habitu domino meo, qui me misit, illos represen40 tate, ut ex istis colligat quam nullius momenti sit de talibus triumphare qualesque habendi sint, quos tam miserabilis popu¬ lus se gloriatur subegisse. Abiciat ergo a se curam et omnem istam super me proiciat sollicitudinem: in proximo enim erit, quod canes hee inmunde comparere desinant et consumpte 45 penitus nequeant in populis numerari”. His dictis tradi precepit quibusdam ad hoc deputatis, qui eos iuxta eius diffinitionem ad maiorem soldanum vinctos deducerent in Persidem. Levissi¬ mum enim iudicabat eos sibi posse subicere, quorum virtutem nondum expertus fuerat, quodque sibi pro gloria putaverat 50 ascribendum, ut eos apud dominum suum vilipenderet, id in eius postea confusionem retortum est: quanto sane a contempti¬ bilioribus, suo iudicio, victus abiit et confusus, tanto illi maior

22 = 1, 21, 41.

28 = 2, 24, 26-27.

35-36 Horaee, Carm. 2, 6, 13-14: 39 Matth. 10, 40 (Luc. 9, 48; 42-43 = 4, 23, 25-26. 44 = 5,12,15.

ille terrarum mihi praeter omnes/angulus ridet ... Ioh. 13, 20): recipit eum qui me misit.

20-21 se ad idem opus BW 22 reperierunt V 27 deducto V 29 34 debeat regna BW 35 cui] cum BW 38 periret MP 40 (= /3, 40: BW) quam] quod a 41 quales MP populus om. V 43 proiciat om. a 47 Perssiden V; De alio quodam historiographo

ait. et om. MP

(ystoriographo W) add. BW (= Baldrici Dolensis Hist. III, 3, Recueil IV, p. 62, 8-26)

48 iudicat MP

retortum VC, retorsum pBW

49 Quod quia MP 50 suum om. V 52-53 maior est V2P2a, maiorem Vp

51

245

6, 6-7

1098 55

est inflicta contumelia, tanto maior irrogata confusio. Solet enim esse victis quasi pro solatio et casum reddere leviorem si a viris fortibus et strenuis dicantur superati, sicut ediverso ruborem ingeminat, adauget ignominiam, ab indignis et vilibus obtenta victoria. 7.

5

io

15

20

25

3i5

Fame invalescente populus ad inmundos invitus converti¬ tur cibos.

Urbe igitur sic ex omni parte obsidione vallata cum iam populo egredi vel ingredi et sua exterius procurare negocia non liceret, facta est nostrorum multo deterior conditio, nam cum nichil inferretur alimentorum, exorta est fames in civitate solito vehementior, ita ut pre defectu victualium et famis importune urgentis acerbitate ieiuna plebs propagandi cibi gratia ad turpia nimis declinaret compendia. Non erat in escis, etiam apud delicatos, differentia, non erat mundorum ab inmundis legalis illa distinctio, sed quod casus offerebat, sive gratis sive cum precio, id in cibum vertebatur, inde venter rugiens et famelicus, si tamen ad hoc sufficiebat quod assumptum fuerat, implebatur. Non erat rubor nobilibus, non ingenuis verecundia, mensis alienis importunos se convivas ingerere, avide manibus alienis in¬ hiare, importune petere quod sepius negabatur. Fugerat a matronis, quibus aliquando familiaris fuerat, pudor, a virginibus reverentia, et suorum oblite natalium, exhausta facie, vocibus flebilibus et que saxea possent movere pectora, non timentes repulsam passim victum queritabant. Quas autem famis acerbi¬ tas expugnare non poterat ut rubore deposito, fronte indurata, ad mendicandum descenderent, hee in abditis delitescentes in se ipsis tabescebant, mori magis eligentes quam se dare in publi¬ cum ut aliquid postularent. Erat denique intueri viros robustio¬ res prius, quos virtus precipua et nobilitas preclara cunctis reddiderant conspicuos et insignes, innixos pre nimia debilitate baculis, per vicos et plateas artus circumferre semineces, vultu

7, 1-54 cf. AA 4, 34, p. 412 et GF 26, 5, p. 351-352 (Hili, p. 62-63) — BD 3, 11, p. 70.

7, 6 Lucain 3, 58: nescit plebes ieiuna timere. 8 legalis c.-a-d. prescrite 10 ( = 20, 16, 10-11) Jerome, Ep. 52, 6, 3: pane rugientem saturare ventrem. 17 Gregoire le Grand, Hom. in Ezech. 2, 33, Migne, PL 76, 1239 C: cuius ... vel saxeum pectus ... lacrimae ... non emolliant? 20-21 — 1, 9, 75. 25 = 1, 8, 32. dans Lev. 11.

7, 2 exterius om. V

5-6 importune urgentis (ingentis C) NC, inpor-

tun/// omisso urgentis V, (inportun)itatum V2, importunitate urgentis MP, importunitate urgentisque BW

10 rugiens om. V descenderunt MP, corr. P2

6 ieiunii BW

15 virginitate BW absconditis a

plebs post gratia BW

19 pudore BW

20

246

6, 7-8

3i6

1098

30

35

40

45

50

deiecto, etsi non voce, elemosinam petere a transeuntibus, intue¬ ri erat nichilominus pueros vagientes et adhuc lactis egentes alimonia per compita passim expositos, quibus que eos genue¬ rant materna denegabant obsequia, dum sibi non sufficerent ad hoc saltem, ut sibi aliquid peterent necessarium. Vix erat in tanto populo qui sibi sufficeret: universis pene sumptus defece¬ rant omnibusque quasi in usum venerat mendicare, aut, si cui res adhuc domestica suppetebat, dum non occurrebat venale quod erat necessarium nichilominus indigebat, quique apud suos in largiendis dapibus prius liberales iudicabantur et profu¬ si, hii, secessus querentes abditissimos et loca inaccessa ceteris, qualemqualem sumentes refectionem, his que undecumque col¬ legerant incumbebant avidius, nemini quod eis erat pro cibo communicantes. Quid plura? Camelos, asinos, equos, mulos et inmunda quelibet et indigna relatu, suffocata et morticina, quo¬ tiens dabatur ex his aliquid habere pro summis reputabant deliciis et ex his importunam repellentes esuriem, miseram quocumque modo sustentabant vitam. Nec solum plebeios et medie manus homines huius tam miserabilis inedie calamitas involverat, verum et maioribus nimis importune se ingesserat principibus, eratque eis tanto molestior, quanto pluribus providentes indigebant amplioribus et suam petentibus negare non poterant munificentiam. Referre vero quid singulis acciderit maioribus, licet hoc habeant adhuc veterum traditiones, et quanta egestate pii pro Christo laboraverint principes, longe esset ab historie compendio et speciales tractatus exigeret; sed ut in summa dicatur, vix est quod aliqua contineat Historia tantos principes tantumque exercitum tantas alibi sine defectu et tam pacienter pertulisse molestias. 8.

5

Hostes clam unam pene de turribus occupant; Henricus de Ascha resistit viriliter et pluribus occisis arcem obtinet violenter.

Interea dum ita civitas per studium et operam Corbagath et suorum ex omni parte circumdata esset obsidione et populus inclusus nusquam egredi nullusque ad eos introire posset, insu¬ per et congressionibus pene continuis tam in urbe quam extra supra vires fatigati essent, accidit ut, pre laboris diuturnitate et famis angustia in se ipsis deficientes, minus vigiles minusque

8, 1-37 AA 4, 35, p. 413. 51 = 1, 4, 23-24.

52 = 1, 8, 47.

31 -32 universus ... defecerat a modo miseram MP

38 erat eis BW

42-43 quocumque

247

6, 8-9 1098

317

solliciti urbem custodirent, quibusque cura circa corporis ali¬ mentum pene tota versabatur, necesse erat ut ad cetera tractan¬ da consurgerent remissiores. Unde factum est ut die quadam io turris una, iuxta eam per quam nostris datus fuerat in civitatem introitus, custodita negligentius hostibus paulominus ad urbem iterum impugnandam occasionem prestitisset. Quidam enim de hostibus, sperantes quod in noctis silentio potuissent eam occu¬ pare ut inde sibi, sicuti et nostris prius, in urbem pateret 15 descensus, ad eam obtinendam scalas muro clam adhibuerant, quibus iam circa primum noctis crepusculum quasi triginta super murum ascenderant, turrim vacuam ingressuri. In quo negocio dum ferventius desudarent, casu contigit quod qui vigilum administrabat prefecturam menia perlustrans ad eam 20 partem pervenit, ubi hec talia gerebantur, cognitisque eorum moliminibus multa vociferatione eos, qui in vicinis erant turri¬ bus, excitavit, turrim denuntians fraudulenter ab hostibus occu¬ patam. Ad quem tumultum excitati sunt qui in ea regione observabant excubias, inter quos vir strenuus et insignis Henri25 cus de Ascha cum duobus aliis, Francone videlicet et Sigemaro cognatis, de villa que dicitur Machela super Mosam fluvium, ad partes illas impiger convolat, timens ne forte ab aliquibus pecunia corruptis civitas prodiciose tradita esset hostibus. Quo perveniens, confluentibus ad eum qui in vicinis erant turribus, 30 hostes invadit viriliter et strenuitate solita, in momento, licet plurimum resistentes, a predicta turri depulit, quattuor ex eis peremptis gladio, reliqui viginti sex - triginta enim iam ascen¬ derant, alios postmodum introducturi - fractis cruribus et bra¬ chiis et cervicibus de muro precipitati sunt. Amisit tamen vir 35 strenuus socium suum Sigemarum transverberatum gladio, Franconem vero letaliter saucium quasi seminecem domum fecit reportari.

9.

Hostes ad mare descendunt, incendunt naves et in via multos de nostris perimunt.

Perurgente igitur obsessos singulis diebus maiore inedia et fame periculosius invalescente, affligebatur populus vehemen¬ tius. Unde pre angustiarum multitudine et cotidiane afflictionis

9, 1-43 cf. A A 4, 36, p. 414. 8, 16 = 4, 23, 29.

30 = 5, 21, 28.

32 Cf. 16.

33-34 (=5, 23, 26

et 8, 20, 35) I Reg. 4, 18: fractis cervicibus mortuus est.

8, 7 quibusque VNC, quibus MP, quippe quibus BW 14) BW, civitate VpC

10 civitatem (cf. 12 impugnandam iterum tr. V, expugnandam BW 29 perveniens] cum add. MP 32 sex BW, quattuor

20 hec om. V 36 letaliter N2

( — y) VpC

quasi om. V

248

3i8 1098

6, 9

pondere non intermisso quidam, vite negligentes et salutis, urbe 5 clam egressi per medias hostium acies, per mille discrimina, ad mare, ubi adhuc aliquot tam Grecorum quam Latinorum erant naves, descendebant ut cibos emerent et iterum referrent in urbem venales, alii vero, ut se tantorum eximerent casibus periculorum, abibant non redituri, nullam spem habentes quod xo eorum, qui in urbe relicti fuerant, in melius posset procedere negocium aut hostium saltem gladios declinare. Quos postquam Tureis compertum est clamdestinis itineribus et nocturnis causa querendi victus ad mare descendere et circa urbem evagari, missis nonnullis locorum habentibus periciam qui eis pretende15 rent insidias, sepissimas ex eis operati sunt strages. Et quoniam sepius eis in eo successerat facto, duo milia electorum equitum ad oram maritimam dirigunt, qui et peremptis nautis et instito¬ ribus et classe succensa omne de cetero commerciorum genus amputarent, ut et ea precisa negociandi semita omnis omnino 20 Christianis deficeret alimonia et salutis spes intercluderetur. Quod et factum est. Nam mandatum exequentes, succensis ex parte navibus et earum nautis, quos incautos reppererant, ex plurima parte interfectis, reliquos in fugam adegerunt. Quo rumore qui a Cypro, Rodo et aliis insulis quique de Cilicia, 25 Ysauria et Panphilia et aliis maritimis regionibus gratia com¬ merciorum solebant accedere plurimum deterriti, iam illuc redi¬ re et inferre merces formidabant nec audebant accedere: unde nostris, etsi nimis periculosa prius, periculosior tamen facta est conditio, rerum venalium penitus cessante commercio, nam 30 dum institoribus liber per mare patebat accessus, etsi modicum erat quod per eos inferebatur nec tanto poterat sufficere populo, tamen ad nonnullam nostris erat consolationem et eorum ali¬ quatenus relevabat inopiam. Hostes vero, redeuntes ab ora maritima, de nostris etiam in via quosdam reperiunt, quos 35 omnes gladiis interimunt, exceptis paucis qui per dumos et frutecta et speluncarum latebras delitescere potuerunt. Quae fama, mali nuntia, nostros non minus quam ipsa famis enormi¬ tas molestavit: quotiens enim suorum casum audiebant, totiens eorum dolor renovabatur. Unde, tot molestiis et laboris inmen40 sitate et cotidiana suorum ruina et infortuniorum acerbitate supra vires fatigati, iam de vita desperare iamque minus pro

9, 37 Cf. Virgile, Aen. 4, 188: (fama) tam ficti pravique tenax quam nuntia 39 = 17, 29, 3.

veri; Ovide, Ex Ponto 4, 4, 15 : laetarum ... nuntia rerum.

9, 4 non BW, om. V(3C 12 clandestinis BW marinis BW 33 revabat V BW

iam ... iam BW

9 nullam bis, ait. dei. V 10 fuerant relicti 16 eis sepius BW 19 et om. BW 25 36 fructecta corr. V 41 supra vires om. V

249

6, 9-10

3j9

sua tuitione sollicitari minusque obedire principibus incipie¬ bant.

1098

10. Stephanus comes Carnotensium ad imperatorem Constanti- 250 nopolitanum proficiscitur.

5

10

15

20

25

30

Interea Willelmus de Grentemaisnil et alii, qui cum eo aufu¬ gerant, pervenientes Alexandriam Minorem, ubi dominus Stepha¬ nus Carnotensium et Blesensium comes, cuius reditum tam principes quam universus populus per dies singulos ardentibus prestolabantur desideriis, adhuc suam simulabat egritudinem, que apud Antiochiam gerebantur exponunt et, ne ipsi etiam ob levem et frivolam causam et tanquam timidi socios deseruisse viderentur, erumpnarum et afflictionis modum qui erat am¬ plificant et licet magnus esset et incomparabilis, tamen studiosa relatione maiorem efficiunt et de magnis maiora loquuntur. Nec erat difficile ei persuadere quicquid timiditatem agere poterat, cum ipse prius eiusdem rei gratia socios deseruerat et fugerat a consortibus egritudine simulata. Factum est itaque quod, com¬ municato adinvicem consilio, naves habentes paratas mare ingressi sunt. Qui dum aliquamdiu navigassent pervenientes in unam ex urbibus maritimis, sicuti solliciti erant ut ubinam imperator esset diligenter investigarent, didicerunt per quorundam dissonam relationem et veridicam quod imperator cum infinitis legionibus tam Grecorum quam Latinorum apud urbem Finiminis castra locaverat, Antiochiam proficiscens quasi nos¬ tris subsidium collaturus, sicuti ex compromisso tenebatur. Ex¬ ceptis autem exercitibus quos ipse ex universis nationibus colle¬ gerat, erant ei adiuncti quasi ad quadraginta milia Latinorum, qui a legionibus que precesserant aut paupertatis causa aut sua suorumque valitudine aut ex quibusdam aliis urgentibus causis per terram imperatoris derelicti fuerant, nunc vero, resumptis viribus et animo de imperatoris presentia et eius innumerabili¬ bus copiis transeundi fiduciam habentes, ad vie consortes toto spiritu totaque mente festinare satagebant. Audiens ergo predictus comes Stephanus quod illic residens imperator vires maiores prestolaretur et ad proficiscendum se accingeret, as¬

io, 1-15 AA

4, 37, p. 414-415. -

15-39 AA

4, 40, p. 417.

10, 1-2 = 5, 24 et suiv. 5 (= 13) = 5. I0> x47 ( = 9, 2, 1) Quintilien 7, 2, 34: levibus aut frivolis aut manifesto falsis reum incessere. 13 = 5.

28-29 (et passim) Matth. 22, 37 : ex toto corde tuo et in tota anima tua et

in tota mente tua (cf. Mare. 12, 30 et Luc. 10, 27).

42 sui BW

10, 1 Grante Maisnii BW 6 ne om. VN, add. N2 11 augere BW 25 quibuscumque BW

efficiunt maiorem BW

10

231

320

1098

6, 10-11

sumpto cum his qui secum erant itineris compendio, versus imperatoris exercitum cum omni celeritate contendit. Quo per¬ veniens ab imperatore honeste satis sed cum admiratione sus35 ceptus est: noverat enim eum imperator et ab initio, dum cum aliis transiret, eius sibi contraxerat amicitiam. Interrogans ergo ab eo imperator diligenter de vita et salute et statu principum et quenam esset causa quod ab aliis rediret separatus, respon¬ dit: 11.

5

io

15

20

25

Oratio eius ad eundem imperatorem, mendacio plena, per¬ niciosa fidelibus.

“Fideles tui, imperator invictissime, qui paulo ante per tuam habuerunt transitum eminentiam et de tua plenitudine, te lar¬ giente, facti sunt locupletiores, capta Nicea usque Antiochiam satis prospero cursu pervenerunt urbemque ipsam, iugi obsidione quasi per novem continuos menses expugnatam, previa do¬ mini misericordia violenter sibi, excepto urbis presidio, quod in monte sublimiori situm urbi preminet nullis superabile viribus, vendicaverunt. Cumque crederent rem esse consummatam quodque se periculis exemissent universis, urbe iam recepta factus est error novissimus peior priore et in multo maiora quam passi fuerant inciderunt discrimina. Vix enim ab urbe capta tercia dies elapsa fuerat, cum ecce Corbagat, Persarum princeps potentissimus, cum infinitis Orientalium copiis et in multitudine omnem numerum excedente eandem obsidione vallavit urbem, et ex omni parte obsessis introitum negans et exitum principes et omnem populum tot et tantis molestiis affligit, quod nec etiam de vita eorum sperare liceat. Multitudi¬ nis autem eos obsidentium non est facile numerum comprehen¬ dere, nam, ut in summa dicatur, omnem adiacentem urbi regionem locustarum more operuerunt eorum agmina, ita ut etiam tabernaculis videatur locus deesse. Noster autem populus fame, frigore simul et estu, cedibus et clade ita comminutus est, quod 252 totus infra urbem se collegerit et vix ad eius tuitionem sufficere posse videatur. Preterea et id solatii, quod de regno tuo, tam de insulis quam de aliis urbibus maritimis, navigio inferri consue¬

ti,

1-62 cf. BD

3,

12-13, P- 7X*73-

11, 10 = 1 rubr. 21. 19 = 1, 8, 47-48. universa complebant. 21-22 = 1, 10, 10.

20 Iud. 6, 5 : instar locustarum

32 itineris om. a 36-37 Interrogatus ergo ab imperatore BW 11, 5 menses continuos BW 7 sullimiore BW 10 maiora P2BW, maiore VpC 12 capta om. V Corbagat VN, Corbagath MPa 15 et ex] et om. BW 16-17 affligit molestiis BW 18 eos om. V 19 ut N2 21 videatur tabernaculis tr. V

6, 1098

30

35

40

45

50

55

60

11

321

verat, noveris funditus esse precisum, nam emissa copiarum parte omnem inter Antiochiam et mare regionem ita occupave¬ runt, ut classe penitus consumpta, nautis et institoribus gladio peremptis, omnem commerciorum spem et obtinendi victus fiduciam nostris amputaverint. Sed nec in civitate tantum ali¬ mentorum dicitur superesse, ut vel unius diei subvenire possit necessitati. Ad hec ad maiorem erumpnarum cumulum nec in urbe etiam tutum habent refugium - nam irruentibus his, qui per castrum superius in urbem clam et sepius immittuntur, in ipso civitatis medio per vicos et plateas periculose fiunt con¬ gressiones non minorem curam intestinorum habentes conflic¬ tuum quam eorum, que ab exterioribus inferebantur. Unde nos et qui hic nobiscum sunt presentes capitanei et nobiles viri, videntes confratrum negocia non posse procedere, eos convenimus sepius et fraterne monentes, ut sibi consulerent et invita divinitate rem impossibilem comprehendere velle desisterent; quos cum a suo non possemus revocare proposito, nos, ne paribus inprudenter involveremur calamitatibus, nostre curavi¬ mus saluti providere. Et nunc, si placet et tuis ita visum fuerit illustribus, desiste procedere, ne tue felices, quas tecum trahis, expeditiones paribus involvantur periculis, nam a facie tante multitudinis, quam universus ministravit Oriens, consultius est intemptato negocio, re adhuc integra, discedere quam temere, casu fortuito, cum tot et tantis experiri. Testes sunt eorum que loquimur presentes incliti viri, eiusdem sortis participes, sed etiam et Tatinus, vir prudens et vafer, quem nobiscum tua direxit amplitudo, qui, nostrorum cognoscens defectum, pruden¬ ter nimis ab eorum se subtraxit collegio, ut hec tue nota faceret maiestati”. Erat autem in predicto imperatoris exercitu quidam domini Boamundi frater Guido nomine, qui hec audiens pene ad insa¬ niam motus est, fratris et amicorum casum deplorans. Hic licet primum comitis narrationi obvium se daret, timoris causam obiciens quod a tantorum cetu principum se subtraxisset inpudenter, compescuit eum predictus vir secundum carnem incli¬ tus, etsi moribus non ita, Willelmus de Grentemaisnil, qui suam et domini Boamundi sororem habebat uxorem. 35 = 1, 8, 32.

40-41 (= xi, 15, 2-3) Cf. Virgile, Aen. 10, 31: invito

numine (et Otto, Sprichwbrter ... der Rffmer, 1965, no. 1121). Cf. x6, 19, 6 (invita et

42-43 = 45*46. 45-46 49 Sap. 4, 6: Testes sunt... 61-62 =

irata), 20, 16, 67 (irata) et 21, 29, 13 (adversa). = 42-43.

46-47 — 2, ix, 35-36.

5, 25-26.

30 amputaverunt V 33 urbem BW 37 qui BW inferuntur BW 39 fratrum BW 40 pr. et om. BW 44 providere saluti BW 47 est om. V 51 etiam om. a 57 (est) et fratris et MP 59-60 inpudenter VN, imprudenter MPa 61 Grantemaisnil (Grante Maisnil) a

253

322

6, 12

12. Revertitur imperator ad propria, expeditiones, quas in no¬ strorum subsidium collegerat, dissolvit, verbo credens predicti comitis. 1098

His igitur auditis, convocato principum suorum consistorio deliberat, utrum procedendum sit ei an domum exercitus opor¬ teat revocare, habitaque pro tempore et negocio deliberatione argumentosa, tandem de communi consilio visum est expedire 5 et tutius esse incolumes domum exercitus revocare quam uni¬ versi in se excitare Orientis regna et se dubiis inconsiderate committere fortune casibus et preliorum. Tantam igitur impera¬ tor verbis predicti comitis fidem adhibuit, ut non solum ita fore, prout asseruerat, verum etiam ut timeret apud se ne princeps io predictus, nostris ut dicebatur interemptis, cum universa multi¬ tudine, quam secum trahere dicebatur, in regnum eius introiret et quam de opera et studio peregrinantium principum Niceam cum universa Bithinia receperat, iterum cogeretur amittere. Unde huic providens articulo, universas provincias ab Yconio 15 usque Niceam rediens a dextra levaque incendiis et rapine mandari precipit, ut, si casu quolibet suas adversus eius imperium hostes vellent expeditiones dirigere, regio vastata, alimentis carens et habitatoribus viduata, aliquod saltem ministraret impedimentum, sicque factum est ut per operam predicti comi20 tis subsidium, quod ex compromisso conferre paratus erat impe¬ rator, Christianus eo plurimum indigens non haberet exercitus. Considerantibus tamen interius et rem perscrutantibus diligen¬ ter videri potest, etsi predicti comitis opus nullatenus valeat excusari utpote viciosam habens originem et causam primam ab 25 honestate dissentientem, tamen quod ex eo subsecutum est, Eo procurante qui solus potest et novit ad meliores exitus etiam que malo sunt inchoata principio pertrahere, in eorundem prin¬ cipum et plebis dei, que ita cecidisse dicebatur, certum est gloriam redundasse. Nam qui portaverant pondus diei et estus 30 et relictis uxoribus et liberis peregrinantes domino decreverant militare, dignum erat ut gloriam pro suis laboribus reportarent, quam, si presens fuisset imperator, ceteris omnibus invidisset. Videretur enim, si cum suis expeditionibus affuisset, ob preci-

12, 1-21 AA 4, 41, p. 418. - 22-38 cf. BD 3, 13, p. 73. 12, 3-4 (cf. 3, n, 24 et 18, 24, 39) Cf. Quintilien 5, 10, 10: opus ... 26 = 1 prol. 133. 27 Cf. 14, 10, 27-28. 29 Matth. 20,

argumentosum.

12 : qui portavimus pondus diei et aestus.

30-31 = 1, 18, 29-30.

12, 4-5 expedire et tutius esse BW, et om. VpC (cf. expedire /udus) 8 adhibuit fidem BW 16 precepit mandari BW 19 comitis predicti BW 23 potest] quia add. BW 28 videbatur MP 29 et om. V 33 sicut cum V esse] est V

254

6, 12-13 1098

323

puam sui auctoritatem et copiarum maiorem numerum nego35 cium consummasse et ita sibi merito palmam conpetere. Unde creditur a domino procuratum, ut qui fideliter et devote et cum innumerabilibus desudaverant periculis, laboris fructum et victorie titulum reportarent.

13. Hostes, cognito imperatoris recessu, instant amplius: de¬ sperant nostri, obsequia negant, Boamundus urbem incendit ut eos de latebris eliciat. Principes fugam meditantur, dux resistit.

5

10

15

20

25

Rumor interea de recessu imperatoris multorum relationibus urbem repleverat, qui et molestiis, quibus premebantur inces¬ santer, adierit cumulum et in desperationis baratrum omnes pene dedit precipites. Abhominantur predicti comitis et in perpetuum dampnant memoriam, execrantur Willelmum de Grentemaisnil et omnes illius impietatis participes, imprecantes ut cum proditore Iuda in eternis incendiis habeant portionem, qui non solum se communibus subtraxerunt laboribus, verum etiam tanto, quod eis videbatur dominus preparasse, dei populum defraudaverunt subsidio. At vero Corbagath et qui in castris eius erant principes maximi, sicuti cognito per exploratores imperatoris adventu suspensi merito tenebantur viresque eius suspectas habentes robur imperii non immerito formidabant, ita nunc notum per eosdem eius habentes discessum in maiorem se erigunt insolentiam, et quasi de victoria certa spe concepta, nostros animosius comprimebant et coangustabant attentius. Unde fiebat ut in tanta essent fideles, qui in urbe erant, calami¬ tate et multiplicis miserie novissimo constituti, ut iam nec salutis spes nec consolationis via ulla superesse videretur, adeoque invaluerat et omnes occupaverat desperatio, ut, circueunte domino Boamundo civitatem, cui super omnes universi exerci¬ tus cura commissa erat generalis, nec verbo nec verberibus quicquam proficeret ut vel unum de domibus, in quibus latita¬ bant, posset evellere et ad peragendas excubias vel ad occurrendum hostibus, sive intus sive extra, quorum multiplices patie¬ bantur insidias, destinare. Unde die quadam, defatigatis vocife-

13, 17-34 BD 3, 10, p. 68-69. _ 34-44 cf. AA 4, 39, p. 416-417. 36 = 1, 16, 43. laboris ... privatus.

37 ( — 8, 17, 17 et 17, 7, 24) Salluste, Cat. 35, 3: fructu 13, 7 = 17, 5, 26. 22 Terence, Heaut. 356 (2, 3, 115):

tibi erunt parata verba, huic homini verbera.

38 titulum] cumulum BW 13, 5-6 Grantemesnil W, Grante Meisnil B 10 Corbagat N 12 suspecti BW 13 non immerito om. BW 15 erigerunt V 20 circueunte VN, circumeunte MPa 23 ut om. BW 24 evellere (cf. 29) V, avellere cett.

255

6, 13-14

324 1098

30

35

40

45

50

rando preconibus et apparitoribus infecto negocio reversis cum videret quod inutiliter operam consumerent nec aliquem de latebris posset educere, in locis plurimis incendia per ministros suos procurari iubet et urbem succendi, ut saltem incendiorum metu prodirent in publicum qui, congelatis visceribus, obsequio divino studium negabant et operam: unde factum est ut quo¬ rum prius non poterat habere copiam, eos postmodum ad prose¬ quenda munera certatim inveniret precipites. Dicitur etiam quod principes, de vita desperantes et salute, habito secum familiari consilio occulte decreverant ut, relicto populo et plebe universa, ipsi clam (et) de nocte aufugerent, ad mare properan¬ tes. Quod postquam duci innotuit et viro venerabili Podiensi episcopo, convocantes eos ad se, iustis increpationibus in eos invecti sunt, ponentes pre oculis quam perhennem infamie notam sibi et posteritati sue in perpetuum meruerint predicti nobiles viri, qui contra honestatem morum, generositatis sue titulos denigrantes, tanto fidelium Christi se collegio subtraxe¬ runt. Erat igitur in populo dei tantus alimentorum defectus, tanta famis angustia, tot et tante tam exterius quam interius hostium importunitates, ut nusquam contra ea solatium, nus¬ quam contra remedium inveniretur. Maiores et minores, paribus involuti calamitatibus, nullam sibi adinvicem consolationis gra¬ tiam impendebant: memores uxorum et liberorum, quos domi reliquerant, amplissima que ob Christi caritatem dimiserant patrimonia mente recolunt et de domini quasi conqueruntur ingratitudine, eo quod labores eorum et devotionis sinceritatem non respiciat, sed quasi a deo alienum populum in manus hostium tradi patiatur.

14. Petro cuidam fit revelatio: lancea domini reperitur, iterum confortatur populus. Dum ergo sic affligeretur dei populus, respexit eum dominus et gemitus eorum audivit, mittens eis consolationem de sede maiestatis sue. Cuidam enim Petro clerico ut dicitur de regione

14, 1-37 cf. AA 4, 43, p. 419-420 et RA 10, p. 253-255. 27 = 1, 21, 41.

37 = 2, 20, 3.

40-43 Cf. 5, 22-29.

14, 2-3 (cf. 1,

10, 53-54) Matth. 19, 28 : in sede maiestatis suae.

28 consumerent operam V

29 possent BW 33 poterant BW 37 39 increpationibus in eos V, in eos increpationibus cett. 40 (= 6, 40, app. cr.) quam] quod BW 43 subtrahere V 47 contra ea C, contra om. BW 49 impendebant] Et add. BW 51 recolant MP, vel u ss. P 54 patiatur] De quodam alio libro clam et de nocte correxi coli. 2, 20, ) et passim

historiali (ystoriali W) add. BW (= Baldrici Dolensis Hist. III, j et 8, Recueil IV, p. 6j, 29 - 67, 2j)

14, 1 Cum V

3 Cuidam ... clerico cf. 5. 4) et su'v-

6l=i, 11, 37.

32 sequatur vexillum BW 36 humitatis V

34 celebrantes] mysteria add. BW 35 in] 46 queritabant BW 53 circueuntes VN, circumeuntes MP2a, circumvenientes P 63 domino om. de MP

V, sed cf. u, 2, 26.

et] in add. BW

262

6, 17

330 1098

5

10

15

20

25

30

ante portam, que ponti erat contermina, invocato de supernis auxilio, omnes unanimiter quasi vir unus antequam urbem egrediantur acies instruunt et instructis ordinem et modum assignant procedendi. In prima igitur acie Hugonem Magnum, fratrem regis Francie, ducem et signiferum constituunt eique associant virum per omnia commendabilem Anselmum de Ri- 263 burgis Monte cum aliis nobilibus, quorum numerum vel nomina non tenemus; secunde preficiunt dominum Robertum, qui cognominatus est Friso, Flandrensium comitem, cum his qui ab initio castra eius fuerant sequuti, terciam iussus est regere dominus Robertus Normannorum dux et cum eo vir inclitus, nepos eius, comes Stephanus de Alba Maria et alii nobiles, qui in eius advenerant comitatu. Episcopus vero Podiensis dominus Ademarus, bone memorie, cum sua et domini comitis Tolosani familia quarte preerat aciei, dominicam secum deferens lan¬ ceam, quintam vero Rainardus comes Tullensis et Petrus de Stadeneis, frater eius, comes Garnerus de Gres, Henricus de Ascha, Rainardus de Ammerbac, Galterus de Dommedart suo moderamine iussi sunt producere. Sexte vero aciei de mandato principum prefecti sunt Rainboldus comes de Oringis, Lodovicus de Monzons, Lambertus, filius Cononis de Monte Acuto, septimam vero vir illustris et magnificus dominus Lotaringie dux Godefridus cum viro venerabili fratre suo Eustachio iuxta militarem disciplinam disposuit. Octave vero vir in armis stre¬ nuus et morum generositate insignis prefuit Tancredus, nonam vero comes Hugo de Sancto Paulo et Engelrandus, filius eius, Thomas de Feria, Balduinus de Burgo, Robertus, filius Gerardi, Rainoldus Belvacensis, Galo de Calvo Monte disponere iussi sunt. Decime vero prefecti sunt Rotroldus comes Percensis, Evrardus de Pusato, Drogo de Monci, Radulfus, filius Godefridi, Conanus Brito, undecimam vero Isoardus comes Diensis, Rai-

17, 2-3 = 5, 2, 17. 3 omnes unanimiter 8-9 = 1, 17, 3°"3I-

— 1, 16, 28. -

quasi vir unus

— 5,

5, 11.

17, 4 et modum om. BW 6 Francorum BW 9 immo Robertum 11 secuti fuerant BW visus V 14 adverant (cf. 18, 27: V) V 17 Rainardus pC, Reinardus VBW 18 Garnerus pBW, Guarnerus VC 19 Reinardus de Ammelac BW Galterius BW, Gualterus C Dommedart pC, Dommedar V, Domedart BW 21 Ramboldus C, Reimbaldus BW 21-22 Lodovicus VMP, Lodowicus BW, Ludovicus NC Monzons VNM, Moncons PC, Mascons BW 22 Lanbertus N, et Lambertus BW 27 autem BW Engelrammus BW 29 Reinaldus BW Gualo V 30 Rotroldus ( = 7, 17, 17) V, Rotoldus ( = 2, 2), fi) pC, Rotholdus BW Percens(s)is VMP, Perchens(s)is NM2a 31 Everardus a Droco BW 32 Cononus V, et Conanus BW Isoardus V, (filium Roberti) qui

Hisoardus B, Hiseardus W, Iscardus NC, Yscardus MP

6, 17-18 1098

33i

mundus Piletus, Gastus Biterrensis, Girardus de Rosellon, Willelmus de Monte Pessulano, Willelmus Amaneus. In duodecima 35 vero, que erat novissima et ceteris refertior, constitutus est princeps et moderator dominus Boamundus iussusque est postre¬ mus incedere, ut precedentibus tempore oportuno ministraret subsidium et pro his, qui amplius ab hostibus gravarentur, providam gereret sollicitudinem. Dominum autem comitem To40 losanum, egritudine valida periculosius laborantem, in urbe dimiserunt ad eius custodiam contra illos, qui adhuc rebelles erant in presidio, ne forte in absentia principum urbem arbi- 264 trantes vacuam, super debiles et infirmos, senes et mulierculas et mbellem populum irruptiones molirentur. Fecerunt autem et 45 in colle, qui presidio erat oppositus, murum ex calce et lapidibus cum propugnaculis solidissimum, super quem machinas iaculatorias constituerunt nonnullas, ducentos viros robustos viribus et armis instructos, qui locum tuerentur, ibi relinquentes.

18. Hostium princeps exitum parat impedire, sed nostri violen¬ ter erumpunt. Sic igitur dispositis suorum ordinibus et in acies redactis, de communi decernunt consilio quod dominus Hugo Magnus, domi¬ nus quoque comes Flandrensis et dux Normannorum reliqua precedant agmina, universisque precipiunt hunc observare pro5 ficiscendi ordinem, ut premissis peditibus equites subsequeren¬ tur et eis diligentem adhiberent custodiam. Cautum est etiam edicto publico et lege communi promulgatum, ne quis hostium spoliis inhiare presumat, sed omnes hostium cedi unanimiter incumbant, quousque obtenta victoria et prostratis hostibus 10 licite possint ad spolia colligenda redire. Porro Corbagath sus¬ pectum habebat ab initio, et maxime postquam ad eum Petrus missus fuerat, nostrorum subitum in castra sua egressum: unde et cum his, qui in presidio erant, convenerat, ut siquando nostri de exitu cogitarent et se prepararent ad egressum, opidani dato 15 signo castris id significare properarent. Factum est igitur quod 265

18, 1-46 AA 4, 48-49, p. 423-424. 39-40 Cf. 3, 19, 1 et suiv. 18, 8 = 1, 16, 28. 31, 2 (et passim) : signo dato.

14-15 et 17 (et passim)

Salluste, Iug.

33 Guastus V Rosellon V, Roseilon p, Rosseilon C, Rosselun BW 34 et Willelmus Amane BW Amaneus] tenuerunt ex ed. principe add. edd., undecime (32) conieceris, sed cf. secunde (p) ... terciam (n), quarte (16) ... quintam (/7), sexte (20) ... septimam (23), octave (2;) ... nonam (26), decime (30) ... undecimam (32) 44 et inbellem] et om. BW 18, 2 decreverunt BW 3 comes om. a 4-5 obsevare V hunc ordinem proficiscendi observare BW 13 convenerant corr. N

332 1098

6, 18-19

circa diei horam primam, dum nostri acies suas disponerent, qui in presidio erant id compertum habentes, signo dato, de quo inter eos convenerat, id castris cominus significaverunt. Unde nostrorum volentes prepedire propositum, premiserunt de suis 20 quasi ad duo milia, qui circa pontem nostris occurrerent et eos egredi non paterentur. Qui ut instarent protervius et ad sagit¬ tandum essent habiliores, descendentes de equis pedites se con¬ stituerunt, pontis partem ulteriorem occupantes. At vero nostri, compositis aciebus et iuxta rei militaris disciplinam ordine 25 congruo digestis, reserata porta, observatis stationibus et legio¬ nibus inpermixtis seriatim egrediuntur. Dumque predicti hos¬ tes, qui ad cohibendum nostris exitum convenerant, in eo propo¬ sito fortius desudarent, dominus Hugo Magnus, qui prime preerat, ut premisimus, cohorti, premissis turbis pedestribus et 30 sagittariis in eos irruens animosius, primo temptantes resistere sed tandem nostrorum impetum ferre non valentes violenter dissolutos adegit in fugam, tanta instans animositate, ut vix equos, ex quibus descenderant, recipere possent. Quibus fugam ingressis vir memoria dignus Anselmus de Riburgis Monte, qui 35 in prima constitutus erat acie, pronus irruens, seculis memorabi¬ le sue virtutis dedit experimentum. Nam in mediis eorum cuneis salutis inmemor audacter involutus dum hos deicit, illos perfo¬ rat et in eorum strage desudat animosius, universorum ordinum in se provocavit et oculos et favorem. Quod videntes Hugo 40 Magnus et Robertus comes Flandrensium, Robertus quoque Normannorum comes et Balduinus comes Hainaucorum et Eustachius, ducis frater, predicto nobili viro ut subsidium mini¬ strent advolant celerius, viri strenuitatem admirantes, et collatis viribus irruentes, siquid adhuc erat roboris potenter confrin45 gunt et stragem ex eis operantes innumeram pene usque ad eorum castra insectati sunt fugientes. 19. Nostris egredientibus ros de supernis infunditur, in quo consolationem receperunt universi. Accidit autem in exitu nostrorum ab urbe quiddam memoria dignum, quod dum essent in procinctu et iam extra portam acies dirigerent, hostibus, qui aditum prepedire proposuerant,

19, 1-41 RA 12, p. 260 et 261. 17 = 14-15.

29 ut premisimus] 17, 5-6.

23 nostris MP, corr. P2 27 converant (cf. /7, 14: V) V 33 ex quibus om. V 35 protinus MP momorabile V 41 Normannorum/norum V 42-43 ministrent NM2PBC, ministrarent VMW 45 immensam BW

266

,

6 19 1098

333

partim interemptis, partim versis in fugam, ros quidam suavis5 simus immissus de supernis, modicus sed gratissimus, super nostrum exercitum descendit, ita placidus, ut quasi in eo bene¬ dictionem et gratiam suam videretur dominus infudisse. Qui¬ cumque enim eo imbre celitus immisso conspersus est, ita ple¬ nam mentis et corporis suscepit hilaritatem et integritatem io sospitatis, tanquam nichil laboris, nichil molestie tota illa expe¬ ditione passus esset, nec solum hominibus, verum etiam equis vigor pristinus adeo restitutus est in integrum, ut qui per multos ante dies nonnisi folia et cortices arborum habuerant pro pabulo, hostium equos, et ordeo pastos et palea, tota illa die 15 et celeritate vincerent et laboris patientia. Tanta ergo ex illius benedictionis rore nostris legionibus victorie spes et fortitudinis gratia videbatur accessisse, ut de eis videretur esse dictum: pluviam voluntariam segregabit deus hereditati sue et spiritus sancti gratiam manifeste se non dubitarent accepisse. 20 Eductis autem extra urbem legionibus, decernunt esse utilius versus montana acies dirigere, que ab eadem urbe quasi duobus distabant miliaribus, et ita universam occupare planiciem, ne forte hostes, infinitas habentes copias, inter eos et urbem clam vel violenter transeuntes, sicuti facere consueverant in preliis, 267 25 nostros possent ex omni parte vallare et aditum ad urbem intercludere fugientibus. Procedebant autem gradu lento, ita tamen ut non permiscerentur acies neque ordines confunderen¬ tur, factumque est divine virtutis operatione, ut qui infra urbem hostibus pauciores, immo pene nulli eorum comparatione crede30 bantur, extra urbem aut plures aut non pauciores viderentur: Qui enim quinque panes post quinque milium refectam esuriem in tantam fragmentorum quantitatem novit prius multiplicare, idem populum sibi acceptabilem et sectatorem bonorum ope¬ rum ad nominis sui gloriam non inferiori miraculo voluit augere. 35 Erant autem inmixti procedentibus ad prelium deo devoti sa¬ cerdotes et levite, stolis amicti albis, signum crucis mirabile deferentes in manibus, qui vero in urbe remanserant, super muros ascendentes vestibus induti sacerdotalibus, in lacrimis et oratione perseverantes, expansis manibus pro fideli populo sine

19, 4-5 (voir la rubrique) = 5, 2, 17. 18 Ps. 67, 10. 26 (— 19, 23, 74-75) = 8, 7, 35. 31-32 Matth. 14, 19-21; Luc. 9, 13-1733 Tit. 2, 14: sibi populum acceptabilem, sectatorem bonorum operum. 34 (cf. 22, 20, 2 et 9, n, 8) Ps. 113, 1 (bis) : non nobis sed nomini tuo da gloriam. 35-36 = 1,15, 68-69. 36-37 Cf. 12, 12, 14-15. 39-40 = 2, 13, 33.

19, 8 ita plenam om. V 12 in N2 18 hereditatis VN a 28 est ... (qui N2) ... 32 fragmentorum in ras. N

21 montes ... 31 refertam V

334 1098

4°

,

6 19-20

intermissione orabant ad dominum, ut parceret populo suo et ne daret gentibus in obprobrium hereditatem suam.

20. Curbagath suas instruit acies, pugnatur cominus; Solimannus, a tergo irruens, aciem Boamundi graviter opprimit, subveniunt principes, Turei deficientes ignem subiciunt ut fumum excitent. Interea princeps hostium, intellecto nostrorum egressu tum ex signo, quod in presidio urbis conspexerat, tum ex eorum relatione, qui ab egredientibus devicti aufugerant, convocatis senioribus et expeditionum primiceriis iam incipit habere pro 5 seriis que quasi prius ludicra reputaverat, et quorum prius arma et tenuitatem negligere videbatur, iam incipit habere suspecta. De communi ergo consilio, Antiochenorum tamen maxime usus experientia, acies instruit, disponit agmina et qui precedere sive subsequi debeant diligenti studio distinguit et debita digerit 10 sollicitudine. Inter cetera vero, antequam nostri universa inter urbem et montes occupassent campestria, aciem unam viris prudentibus et robustis insignem, cui preesse dicebatur vir illustris Solimannus Nicenorum princeps, de quo superius men¬ tionem fecimus sepissimam, versus mare direxit, eo intuitu, ut 15 nostris devictis et conversis in fugam, volentibus ad mare de¬ scendere vel in urbem ingredi, illi occurrerent et ita inter molares duos, videlicet inter subsequentes et occurrentes a fronte, dei populus contereretur. Reliquas autem a dextris lo¬ cans et a sinistris sub singulis principibus, sub obtentu gratie 20 sue districte precipit, quatenus pristine virtutis memores stre¬ nue et viriliter decertare contendant, frivolum reputantes quicquid tam inbellis populus, vulgus famelicum, plebs inermis et inconsulta niteretur moliri. Occupata igitur universa planicie et proviso diligentius ne ab 25 hostibus possent circumdari, monentibus lituis et precedentibus legionum vexilliferis nostri versus acies hostium gradatim prod¬ eunt. Quibus cum appropinquassent adeo, ut iam in eos hostes sagittas suas contorquere possent, facto impetu tres prime acies unanimiter in eos irruunt, lanceis et gladiis instantes cominus.

20, 1-72 cf. AA 4, 49-51, p. 423-425. 40-41 Ioel 2, 17: parce populo tuo et ne des hereditatem tuam in opprobrium. 20, 13 superius] 1, ch. 24, et passim. 16-18 Cf. Juvenal 13, 212: interque molares (... crescente cibo). Cf. 17, 15, 27-28. 20 = 5, 6, 7.

20, 7 igitur a 10 ait. inter] ante BW 18 Reliquos BW 19 principibus om. V 22 inbellis ... inermis] inermis ... imbellis BW fame¬ licum om. V 24 et et ne om. MP, ne add. P2 26 nostre acies versus hostium BW 26-27 procedunt BW

268

,

6 20 1098

335

3°

Sed et nostri pedites, qui arcubus utebantur et balistis, equitum precedentes manipulos votis ardentibus ultro et certatim se ingerebant, quibus subsequentes equitum turme quantam pote¬ rant adhibebant custodie diligentiam. Dumque prime acies viri¬ liter in agone desudant, ecce subsequentes, eis adiuncte et illate 35 impetu non inferiore, eos, qui se precesserant, reddunt tam audacia quam viribus prestantiores. Cumque iam omnes excep¬ ta novissima, cui preerat dominus Boamundus, ad hostes perve¬ nissent acies et cum eis decertarent viriliter, ita ut, pluribus interfectis, iam pene dissolutis agminibus hostes in fugam verte40 rentur duxque cum suo comitatu validiorem et densissimam hostium cohortem iam penitus in fugam adegisset, ecce Solimannus cum ea legione, quam supra diximus eum versus loca maritima deduxisse, rediens in aciem domini Boamundi audac¬ ter et cum multo impetu a tergo irruit, tantam immittens 45 sagittarum multitudinem, ut instar grandinis totam aciem ope¬ riret. Moxque depositis arcubus et eorum neglecto officio clava instant et gladiis, ita ut importunam eorum instantiam dominus Boamundus vix sustineret. Dumque his premeretur atrocius et iam pene dissolveretur legio cui preerat, licet ipse strenui more 50 et fortis viri in hostes medios cum paucis consortibus decerta¬ ret, dux subito cum suis copiis evocatus unaque cum eo vir spectabilis Tancredus inpiger advolat, domino Boamundo subsi¬ dium ministraturi. Quorum oportuno adventu statim hostium enervate sunt vires et omnis eorum virtus emarcuit, instantibus 55 nostris animosius vulneraque et mortem ministrantibus. Dum¬ que vident se viribus impares irruentium pondus se non posse sustinere diutius, ad alia se convertunt argumenta et ignem solito excutientes artificio subiciunt in stipulam. Erat enim fenum multum in loco aridum valde et stipula apta prorsus 60 incendio, que subiectum ignem suscipientia gratum ministrave¬ runt fomitem et licet flammam quidem modicam, tetram tamen atque densam fumi dederunt caliginem. Qua involute acies minus quidem instabant hostibus, fumo plurimum officiente luminibus et pulvere nichilominus, qui equorum et peditum

34 (69) = 3, 7, 23.

42 supra] 11-14. 54 = 1, n, 46-47. 55 = 18, 63-64 officiente luminibus] D.8.2.2 et 10 et

13, 61, cf. 3, 10, 18-19 et 4’ I^> 2723 pr.; 39.1.5 pr.

35 se om. a

38 fortiter decertarent BW 42 44-46 irruunt ... immittentes ... operirent BW immittit MP 47 instant VBW, instans pC 49 more strenui BW 51 copiis om. a 54 eorum virtus pC, eorum om. V, virtus eorum BW 56 se ... se VpC, ait. se om. BW 59 loco] et add. a 60 subietum V (suscipien)tia N2 61 tetram] terram MP, corr. P2 62 Quo V

versus]

in

BW,

presserant MP

ad

C

269

336 1098

6,20-21

65 excitabatur frequentia. In hac igitur tanta fumi caligine studio¬ sius excitata hostes nostros insequuti de peditibus nonnullos occiderunt, equites autem, equorum rapti beneficio periculosam illam declinantes nebulam, redeuntes in idipsum et divino freti adminiculo agonem continuantes, reintegratis divino munere 70 viribus hostes in fugam gladiis persecutoribus convertunt nec desistunt insequi, quousque ad suorum iam dissoluta agmina eos recurrere violenter compulerunt.

21. Fugit hostium princeps, legiones eorum perimuntur, qui 270 evaserunt versi sunt in fugam.

5

10

15

20

Erat autem in eadem regione vallis modica, per quam horis hiemalibus torrens de monte defluens descendere consueverat cursuque precipiti alveum in vallem subegerat. Ultra quam cum hostes confugere noster compulisset exercitus, in colle quodam eminentiori aliquantulum dum temptarent resistere et tubarum sonitu et strepitu timpanorum dissolutas iterum revocare cona¬ rentur legiones, sine intermissione eos subsequuti nostri princi¬ pes advolant celerius, tam qui in postremis, ubi maius exerceba¬ tur negocium cum Solimanno, laboraverant dominus dux Godefridus, dominus Boamundus, Tancredus quoque et alii qui¬ dam nobiles auctore domino victoria potiti, quam qui in prima fronte obvias sibi iam contriverant acies, Hugo Magnus videli¬ cet et uterque Robertus tam Flandrensium quam Normannorum comes et alii multi perpete digni memoria, vallo transmisso hostes a predicto colle deiciunt violenter et iterum abinvicem dissolutos nostrorum constantiam sustinere non valentes fugam inire compulerunt. Corbagath autem, ab initio turbam decli¬ nans, in colle quodam constitutus frequentes dirigebat nuntios, qui ad eum recurrentes sepius de belli eventu eum edocebant. Hic dum prestolaretur anxius quo fine tantum terminaretur negocium, repente suas dissipatas penitus et in nullo sibi cohe-

21, 1-17 AA 4, 52, p. 426. - 17-27 AA 4, 53, p. 426-427. - 30-33 AA 4, 55, p. 428. 69 = 34-

21, 7 = 2, 13, 33.

11-12 III Reg. 20, 17: in prima fronte.

65 studiosius om. a 66 insequuti om. BW 68 nebulam] et add. BW 69 redintegratis BW divino (cf. 68): dei BW 70 gladiis om. V ne V 72 compulerunt] De alio quodam (quodam alio W) historiali (ystoriali W) libro add. BW (= Baldrici Dolentis Hist. III, 16: Cum sagaciter instarent Turei (Recueil, tom. IV, p. 77, /) ... verum est (p. 77, 21) et (p. 77, 2429) Signo autem ... intendebant et (p. 77, p) Resonabant ... (p. p8, 6) in fugam coegit) 21, 4 noster confugere a 5 temptare (3 11 qui om. V 12 construerant V 14 Et valle transmissa BW 15 iterumque BW 19 docebant V 21 suas om. a

6, 21-22 1098

25

30

35

40

337

rentes diffluere conspicit legiones. Quo facto perterritus, monen¬ tibus suis, qui eum comitabantur, ut saluti consuleret, relictis castris et suorum inmemor fugam iniit quantocius, tanta correptus formidine, ut neminem expectans et equos permutans alternatim ut fuge possent sufficere, transito Eufrate vix tutum se reputaret. Relicte vero acies, principis destitute solatio et 271 resistendi animo simul et viribus vacui, quibus equi sufficere poterant eadem via saluti consulentes, fuga elapsi insequentium gladios evaserunt. Nostri autem, equorum timentes defectum, non multum insequi presumpserunt excepto domino Tancredo et paucis aliis, qui usque ad occasum solis tribus aut quattuor miliaribus eos sternendo prosequuti sunt. Tantum siquidem divina virtus eis timorem immiserat, ut vel resistere vel a se insectantium propulsare iniurias nec attemptarent: decem enim ex nostris videbantur eis quasi multa milia, nec erat qui a facie nostrorum fugientibus ministrare posset consolationem. Hic plane innotuit quia non est consilium contra dominum, quam¬ que vere dicatur quod non deserit dominus sperantes in se ipso rerum experimento factum est evidens et manifestum, cum populus inops et famelicus tantam virorum fortium multitudi¬ nem dei fretus auxilio potuit superare et preter spem propriam in uno prelio universum a deo destitutum Orientem confundere.

22. Redeuntes a cede hostium nostri de castris eorum infinita reportant spolia. Consummato igitur prelio et divinitus concessa nostri princi¬ pes potiti victoria in castra redeunt hostium. Ubi tantam rerum necessariarum reperiunt opulentiam, tantas Orientalium diviti¬ arum copias, ut iam auri, argenti, gemmarum, olosericorum et 5 preciosarum vestium necnon et vasorum tam artificio quam materia commendabilium neque numerus esset neque mensura; equorum etiam, sed et gregum et armentorum, annone quoque nichilominus et victualium tanta ibi reperta est habundantia, ut iam nescirent quid eligerent etiam qui suprema prius labora- 272 10 verant inopia. Colligentes itaque hostium papiliones et tentoria, 22, 1-25 AA 4, 56, p. 428-429. - 25-33 cf. GF 29,10-n, p. 379-380 (Hili, p. 70-71) = BD 3, 18, p. 78-79. - 33-40 AA 4, 54, p. 427. - 41-52 AA 4, 55, p. 427-428. 36-37 = 2, n, 35-36. 38 (= n, 22, 58) Prov. 21, 30: non est consilium 39 (et passim) Iudith 13, 17: laudate dominum ... qui non deseruit sperantes in se. 39-40 = 3, n, 19. 22, 6 = 2, 22, 5. 7 = 1, 7, 23-24. contra dominum.

23 consuleret saluti a 27 Relique BW 33 prosequuti sunt om. C, insecuti sunt BW 37 posse corr. N2, posset P2 42 propriam om. BW 43 destitum V 22, 5-6 quam materia V2 8 reperta est ibi BW

338 1098

6,22

quibus plurimum indigebant - sua quippe vetustas et imbrium, quos sepius pertulerant, intemperies corruperant, ut iam essent inutilia - gazas in eis reperiebant multiplices, sed et ancillas et parvulos, quos fugientes dimiserant, secum in urbem detulerunt. 15 Inter cetera autem et maioris eorum principis admirabile reperiunt tabernaculum, in modum civitatis turribus et menibus propugnaculatis ex optimo serico et variis coloribus contextum. A cuius medio quasi a triclinio principali in partes plures adnexa defluebant diversoria, que quasi per vicos distingueban20 tur, quibus duo hominum milia spaciose considere posse dice¬ bantur. Onerati igitur spoliis et manubiis ditati cuncta in urbem deferunt, diem agentes sollempnem, in leticia et exultatione gratias illi exhibentes, de cuius munere venerat ut tot casibus superatis, tot decursis laboribus optatam consequuti erant vic25 toriam. Qui autem erant in presidio, videntes quod sui defece¬ rant nec iam subsidii spem haberent ullam, interpositis condi¬ tionibus quod cum salute liceret egredi uxoresque ac liberos simul et omnem eorum substantiam libere possent educere, arcem nostris resignant principibus, eorum vexillis in summis 30 turribus collocatis. Sic igitur factum est per domini superhabundantem gratiam ut, recepto urbis presidio et obtenta victoria, qui heri et nudius tercius tenues erant et pene famelici bonis inciperent omnibus habundare. Ad hoc enim iam devenerant etiam qui inter eos erant potentissimi et eximii nominis, ut 35 etiam mendicare compellerentur. Nam ut de gregariis taceamus, comes Hermannus, vir nobilis de regno Theutonico, ad eam deductus est paupertatem, ut ei de mensa ducis panis pro cotidiano stipendio quasi magnum deputaretur, Henricus quo¬ que de Ascha, vir probitate singularis, inedia penitus consump40 tus esset, nisi ab eodem domino duce assumptus esset in convi¬ vam. Sed et ipse etiam dux, dum civitas obsideretur, antequam egrederentur ad prelium tanta laborabat inopia, ut, equos non habens, eum, cui insedit in prelio, a comite Tolosano multis precibus vix extorserit. Iam enim tam ipse quam alii principes 45 quicquid pecuniarum secum detulerant in larga elemosinarum liberalitate et pietatis operibus et his maxime, que ad commu-

22 (et passim) Ps. 44, 16: in laetitia et exsultatione. 30-33 (= 4, 22, 28 et 3, 5, 4) Cf. 16, 43 et suiv.

12 ita ut BW

20-21 26 nec iam ... ullam VBW, nec necessariam ... ullam C, et (N2MP) necessariam ... nullam p 28 substantiam V2 33 omnibus (operibus C) inciperent a 35 etiam (cf. 34) om. W, et B mendicacare V 36 Harmannus p 39 penitus om. a 40 domino om. BW 41 et om. V 42 egrederentur PB, egrederetur VCW laboraborabat V 43-44 multis precibus om. a dicebatur BW

17 et propugnaculis BW 24 essent ex ed. principe edd., sunt a

23 = 7, 25, 35-36. 46-47 = 5, 13, 17.

et om. BW

273

6, 22-23 1098

28 vi

339

nem respiciebant utilitatem, prona devotione consumpserant: unde factum est quod multi nobiles et apud suos tam genere quam strenuitate preclari ea die, qua bellum indictum est, 50 consumptis opibus inopes facti et equos non habentes, partim pedites, partim super asinos et vilia iumenta egressi sunt ad pugnam. Quorum inopiam benigne respiciens consolator domi¬ nus, antequam sol vergeret ad occasum devictis hostibus opes contulit redundantes. Renovatum est ibi evidentius illud Sama55 rie antiquum et vetus negocium de mensura similaginis et ordei, que statere uno accipiebatur, nam qui mane sibi vix sufficere poterat, vespere habuit unde multos aleret. Factum est autem hoc anno ab incarnatione domini millesimo nonagesimo octavo, mense Iunio, vicesima octava die mensis. 23. Civitate composita ecclesias mundant et reparant, clerum in eis ordinant studiose. Reversis igitur principibus de prelio et urbe iam in omni tranquillitate composita, cure fuit omnibus et precipue patrono exercitus, viro venerabili domino Podiensi episcopo, cooperantibus aliis qui in eodem exercitu erant pontificibus et plebe 5 suffragia ministrante, tam maiorem urbis ecclesiam, que in honore principis apostolorum dedicata erat, quam reliquas, que per urbem erant constitute, in pristinum decorem reformare basilicas et in eis clerum restituere, qui divinis iugiter se manciparet obsequiis. Gens enim Tureorum impia loca prophanaverat 10 venerabilia et eiectis inde cultuum divinorum ministris, usibus prophanis ea deputaverant, in aliis equos et iumenta quasi in stabulis collocantes, in aliis vero indigna locis exercentes negocia. Venerabiles quoque sanctorum imagines, quibus simplex populus et plebs dei cultrix, pia ruditate commendabilis, quasi 15 pro libris utitur, que vice lectionis simpliciores ad devotionem excitant, ex ipsis corraserant parietibus et quasi in viventes personas desevientes oculos effoderant, mutilaverant nares et luto sumpto de inmundis obduxerant, deiecerant altaria et nefandis operibus inquinaverant domini sanctuarium. Placuit 20 igitur de communi consilio, ut statim sine dilatione in eis clerus restitueretur et pristina reformaretur dignitas, designatis sti-

23, 1-31 AA 5, 1, p. 433. - 42-50 AA 5, 2, p. 433-434. 52 — 13, 16, 21. 54-56 IV Reg. 7. 24-28. 14 = 1, n, 37. 17 Cf. 2, 24, 3.

50 et om. a

52 consolator bis V 23, 6 honorem BW 14 populus om. a plex V

om. B, octa V

BW

23, 9-19 Cf. 7, 9, 16-18 et 8, u,

56 mane qui tr. V 58 octavo 7 roformare V 13 quoque] vero

274

340 1098

25

30

35

40

45

50

6, 23

pendiis unde possent sustentari qui in eis domino militarent. Obtulerunt itaque de spoliis hostium aurum et argentum, unde fierent candelabra, cruces, calices et textus evangeliorum et cetera ecclesiasticis necessaria usibus utensilia, oloserica quoque ad opus sacerdotalium indumentorum et altarium operimenta. Dominum quoque patriarcham Iohannem nomine, qui tanquam verus Christi confessor post nostrorum adventum infinita ab infidelibus pertulerat supplicia, in sede propria cum multo honore locaverunt, per urbes finitimas, que cathedralem consueverant habere dignitatem, constituentes episcopos. Nostre vero Latini¬ tatis patriarcham eo vivente, qui pridem ibi ordinatus fuerat, eligere vel consecrare non presumpserunt, ne duo unum et eundem obtinere thronum viderentur, quod manifeste contra sacros canones et contra sanctorum statuta patrum esse dinoscitur. Sed tamen postmodum vix evoluto biennio, videns ipse quod non satis utiliter preesset Grecus Latinis, urbe cedens Constantinopolim abiit. Post cuius discessum convenientes eius¬ dem civitatis clerus et populus Artasiensem episcopum Bernardum nomine, natione Valentinum, qui in eadem expeditione dominum Podiensem episcopum sequutus fuerat capellanus eius, sibi prefecerunt patriarcham. Urbis autem potestatem et domi¬ nium, sicut ab initio promiserant, omnes unanimiter domino Boamundo concesserunt, excepto comite Tolosano, qui portam ponti conterminam cum adiacentibus turribus suis munitam satellitibus detinebat, quas postmodum, post discessum comitis ex urbe eiectis inde eius militibus, sicut inferius dicetur, recepit. Quoniam autem apud suos nomine dignitatis ‘princeps’ dictus fuerat, obtinuit consuetudo, ut de cetero Antiochie dominus ‘princeps’ appelletur.

22 = 1, 18, 29-30. 28 verus Christi confessor egalement dans 9, 23, 5 (Godefroid de Bouillon), n, 2, 7 (Raymond de Toulouse) et 13, 28, 11 (Baudouin II). 34-35 Cf. Gratien, C. 7 q. 1 c. 39 et 41; C. 21 q. 2 c. 4. 43 = 1, 16, 28. 47 inferius] 7, n, 8-10. 49 Cf. 19, 20, 27.

34 manifestes V 35-36 disnocitur N, dignocitur N2M, dinocitur M2 39 Arciensiensem B, Artiensiensem C, Arsiensiemem W 44 concesse¬ rant a 47 eius om. p, add. N2 50 appelletur] De alio historiali (ystoriali W) libro add. BW ( = Baldrici Dolensis Hist. III, 24: Antiochia siquidem (Recueil IV, p. 84, 1) ... (p. 84, 22) quinque mensibus et novem diebus)

275

7

34i

I. Diriguntur nuntii ad imperatorem Hugo Magnus et comes Hainaucorum Balduinus: comes in via deficit, Hugo Magnus non revertitur. Podiensis episcopus moritur. Lues oritur. II. Vociferatur populus ut Ierosolimam eatur; differtur iter us¬ que ad Kalendas Octobris. Boamundus in Ciliciam descendit et regionem recipit universam. III. Dominus Hasarth contra dominum suum Rodoan a duce petit auxilium, dux evocato fratre Balduino illuc properat. IIII. Balduinus fratri occurrit cum ingentibus copiis, reliqui principes ministrant auxilium, fugit Rodoan; quidam ex nostris in via pereunt, occiduntur hostium ad decem milia. V. Dux, cladem declinans, in terram fratris secedit, quorundam proditorum illic opida diruit. Properant illuc et alii quidam principes, ut Balduini munificentiam consequantur. VI. Cives Edessani, indignati quod comes eorum solis uteretur Latinis, adversus eum conspirant, super quo Balduinus commo¬ nitus conspiratores interficit. VII. Balas adversus comitem proditionem molitur, comes sibi precavet; capiuntur ex eius sociis quidam, Fulcherus Carnotensis casum reddit leviorem. Balduc proditor occiditur. VIII. Comes Tolosanus Albaram occupat, episcopum in ea con¬ stituit. Classis Theutonicorum applicat in portu. Clades non cessat. VIIII. Civitatem Barram obsident, obsessam capiunt. Dominus Willelmus Aurasicensis episcopus moritur. Gulferus de Turribus insignis habetur. X. Dux ad fratrem revertitur; licentiam impetrat, rediens ad exercitum insidias in via patitur, sed lllesus evadit.

2 Octobris] Cf. 2, 14, note. 7 Fulcherus] Dans 7, 45, le personnage est appele Fulbertus. La confusion provient de la source meme : AA 3, 25 (p. 357, 5-6: Folkerus) et 5, 22 (p. 446, 3,6 et 8: Fol(FuI)bertus, voir 1'apparat critique). 9 et 11 Barram (voir l’apparat critique): dans le recit des evenements, c'est la ville de Marra dont il est question. L'erreur s’explique par le texte de la source, Raymond d’Aguilers, Recueil III, p. 268 C: Est enim Marra a Barra (— Albara) VIII miliaribus, cf. 9, 4-5.

1 ait. Magnus om. V Lues oritur, Podiensis episcopus moritur BW 2 Vociferat N Octobris (=2, 14, cf. 8, p) Pa, Octobres VNM 3 Hasarth pC, Hasart V, Harsath BW Baldewino fratre a 4 frateri corr. N occiduntur hostium] cadunt occisi de hostibus BW 7 advers(s)us comitem proditionem VW, proditionem advers(s)us comitem pBC Ful¬ cherus PBC, Fulcherius W, Fulcerus V 8 cessat om. V 9 (cf. //, app. cr.) Marram W, Aurram B Aurasiensis BW 10 redeundi BW

276

342

7

XI. Apud Barram oritur contentio inter comitem Tolosanum et dominum Boamundum; Boamundus partes comitis apud Antio¬ chiam occupat. Principes apud Rugiam conveniunt, nichil utile statuentes. Populus fame laborat. XII. Comes, in terras hostium ingressus, predas inde ducit, po¬ pulum vociferantem non perferens iter arripit; iunguntur ei Normannorum comes et Tancredus. XIII. Predonum incursus m itinere comitis sustinet exercitus, contra quos comes prudenter irruit. Castrum repugnans effringi¬ tur. Ante Archis castra locantur et finitimorum nuntii ad princi¬ pes accedunt. XIIII. Describitur Archis. Captivi ex nostris, qui in urbe Tripo¬ litana detinebantur, urbem obsidendam significant. XV. A castris egressi quidam urbem Antaradon occupant virili¬ ter, unde cum spoliis uberibus ad castra redeunt et continuant obsidionem. XVI. Dux Godefridus cum Flandrensium comite et expeditio¬ num residuo Laodiciam pervenit, Guinimerum a vinculis expe¬ dit, classem ei restituens. Boamundus usque ad predictam ur¬ bem abeuntes prosequitur. XVII. Dux et qui cum eo erat exercitus Gabulum obsidet, Tolosani fraus intercedit. Archis properantes reliquis associan¬ tur principibus, obsidio non proficit. XVIII. Renovatur questio de lancea domini; inventor rogum intrat accensum, paucis diebus post moritur. XVIIII. Nuntii, qui a nostris principibus missi fuerant in Egyptum, revertuntur. XX. Imperatoris legati adsunt de domino Boamundo conquerentes, imperatorem nuntiant venturum: principes dissentiunt. Pugnatur cum Tripolitanis et vincuntur, nostri victores in cas¬ tra redeunt. XXI. Preses Tripolitanus multo pecunie et munerum a nostris pacem impetrat. Principes de fidelium consilio, qui m partibus illis habitabant, viam eligunt maritimam. XXII. Proficiscentes urbes pretereunt in littore maris sitas Liddamque et Ramulam perveniunt. XXIII. Ierosolimite viris fortibus, armis et victualibus contra nostros urbem communiunt diligenter; cives fideles ex plurima parte extra urbem proiciunt. XXIIII. Bethleemite ad principes legatos dirigunt: dirigitur il¬ luc Tancredus, qui ecclesiam et locum occupat. XXV. Proficiscens exercitus Ierosolimam pervenit, sed interim excitatur tumultus, in quo cadunt nonnulli de hostibus.

11 (cf. 9, app. cr.) Marram BW 12 in om. BW 13 et om. V 16 20 Imperatori MP et vincuntur om. V 21 mune¬ rum] interventu add. BW, cf. ij, 18, 2}-2j et 14, 24, 18, etc. 25 Proficiscitur a Guinemerum a

7. 1

1.

1098

5

10

15

20

25

30

343

Diriguntur nuntii ad imperatorem Hugo Magnus et comes 277 Hainaucorum Balduinus: comes in via deficit, Hugo Mag¬ nus non revertitur. Podiensis episcopus moritur. Lues ori¬ tur.

Rebus igitur in urbe sic dispositis, de communi decernunt consilio ut dominum Constantinopolitanum imperatorem per nuntios suos sollicitent, quatenus iuxta pacta, que cum eis inierat, eis auxilium in propria persona non differat ministrare, sed proficiscentes Ierosolimam, sicut tenebatur ex compromisso, mature subsequatur: alioquin pactorum seriem negligenti ipsi nullatenus vellent se obligatos teneri. Electi sunt autem ad id muneris prosequendum viri nobiles et clarissimi, dominus vide¬ licet Hugo Magnus, domini Philippi Francorum regis frater, et dominus Balduinus Hainaucorum comes. Quorum alter irruenti¬ bus in itinere hostibus comparere desiit, cuius usque hodie dubius est exitus, aliis dicentibus eum in acie cecidisse, aliis ab hostibus captum et mancipatum vinculis in ulteriora deductum Orientis asseverantibus; dominus vero Hugo Magnus, irruentium insidias declinans hostium, ad imperatorem pervenit incolu¬ mis, ubi insignibus gestis eius multam nubem induxit et titulo generis derogavit non modicum. Nam cum in expeditione multa gessisset egregie, unde sibi famam pepererat inmortalem, in ea legatione meritum denigravit, dum expleto negocio ad eos qui eum miserant nec responsa detulit nec curavit redire, fuitque in 278 eo delictum hoc tanto notabilius, quanto ipse genere erat preclarior, nam iuxta verbum nostri Iuvenalis omne animi vicium tanto conspectius in se crimen habet, quanto maior qui peccat habetur. Suscitata est itaque ex causis occultis statim urbe capta et consummata victoria, postquam res erant iam in tranquillo collocate, tanta clades in populo, ut vix aliqua preteriret dies, in qua triginta vel quadraginta non efferrentur funera, ita ut quod de populo supererat iam quasi penitus deleretur. Qua lue pestifera et contagione cunctos longe lateque indifferenter involven¬ te, vir vite venerabilis et inmortalis memorie dominus Ademarus Podiensis episcopus viam universe carnis ingressus est atque

1, 1-15 AA 5, 3, p. 434-435. - 16-20 BD 3, 19, p. 79. - 25-43 cf. AA 5, 4, P- 4351, 16 = 19, 2, 37. 22 nostri] Voir 1’introduction, p. 42-43 (22-24 Juvenal 8, 140-141). 31 = 1, 16, 35-36.

1, 4 eius auxilium a 7 autem om. a 14 asseverantes V 20-21 delictum hoc in eo BW 21 erat genere MP 28 efferrentur VNP1 2, efferentur MPa ut quod BW, ut id quod C, ut om. V|3: haud scribendum puto ita (quod) quod

7> l-2

344

1098 35

40

45

50

cum gemitu et lacrimis et intimis omnium suspiriis, tanquam pater et precipuus plebis universe moderator, in basilica Beati Petri, in eo loco, ubi domini lancea reperta fuisse dicebatur, cum multa sepultus est honorificentia. Eiusdem cladis acerbitate Henricus de Ascha, vir et generis titulo et strenuitate commen¬ dabilis, apud castrum Turbessel consumptus est ibique sepultus. Sed et Rainardus de Amesbach, miles pariter et manu et sanguine clarissimus, eodem casu occubuit, sepultus in vestibulo basi¬ lice principis apostolorum. Sexus quoque femineus ibi pene universus eadem lue deperiit, ita ut infra paucos dies pene quinquaginta milia deficerent. Cuius tanti mali quidam circa hoc curiosi causas assignare cupientes dissentiebant abinvicem, dicentibus aliis quod ex occultis quibusdam aeris passionibus hoc accideret, aliis vero id pro causa assignantibus quod popu¬ lus, longo tempore famis acerbitate vexatus, postquam alimen¬ torum attigit opulentiam cibos cum aviditate sumens nimia, preteritos defectus querens redimere sibi ipsi causam mortis inmoderata gulositate inferebat, idque pro sue opinionis asserti¬ one in evidens trahebant argumentum, quod sobriis et his, qui 279 parce sibi sumebant alimenta, multo melius erat et facilius redibant ad convalescentiam.

2.

Vociferatur populus ut Ierosolimam eatur; differtur iter usque ad Kalendas Octobris. Boamundus in Ciliciam de¬ scendit et regionem recipit universam.

Interea vero tum cladis effugiende gratia, tum assumpte pere¬ grinationis intuitu, cepit vociferari populus et instanter accla¬ mare ut ad iter versus Ierosolimam, cuius causa venerant, iterum principes se accingerent et domini preirent exercitum, 5 cause principali, que omnes de regionibus suis exciverat, satisfa¬ cientes. Qua ex causa principes convenientes in unum, super hac populi postulatione tam favorabili et exauditione digna delibe¬ rationem ingressi sunt, in qua alius sic, alius aliter afficiebatur. Quibusdam enim id videbatur expedientius, ut statim sine dila10 tione iter arriperent et populi satisfacerent desideriis, quibus¬ dam vero ob instantis fervorem estatis et aquarum penuriam et

2, 1-23 BD 3, 20, p. 79-80. - 27-32 cf. AA 5, 15, p. 441, 442. 33-34 = 4, 5, 32-33.

49 = 10, n, 18-19 et 2°> 2®> 3-

33 cum oTn. BW, cf. 48 (BW) omnium] eorum V 37 et generis et titulo et V 38 sepultus] in vestibulo basilice (— 40-41) add. BW 39 Rainardus de Amesbach VpC, Reinaldus de Armesbach BW 41 Sexusque a 43 quaginta M, quadraginta P 48 cum om. BW, cf. fi (BW) 52 parce sibi NMBW, sibi om. VC, parce sumebant sibi P 2, 9 id om. BW

7, 2-3 1098 X (recte XI)

i5

20

25

30

345

populi famis acerbitate diutius afflicti debilitatem et equorum defectum usque ad clementioris initium temporis et Kalendas Octobris iter differendum videbatur, ut, hoc medio tempore equis de novo acquisitis et refocillatis veteribus, populo quoque alimentis et requie in statum pristinum reformato et omnium viribus reparatis, ad laborem itineris possent resurgere fortio¬ res. Placuit tandem hec omnibus posterior sententia et usque ad tempus pretaxatum de omnium coniventia recepte sunt ferie. Ut vero interim et cladis declinarent imminentis periculum et necessariorum alibi maiorem reperirent habundantiam, divisi sunt principes abinvicem ea conditione, ut sine dilatione tempo¬ re redirent condicto. Boamundus enim in Ciliciam descendens 280 Tarsum, Adanam, Mamistram, Anavarzam urbes recepit et custodibus deputatis regionem sibi vendicavit universam, alii quo¬ que per urbes dispersi finitimas, seorsum a turbis, equis et sibi curam agentes indulgebant. Multi etiam tam de plebe quam de nobilioribus ad dominum Balduinum, ducis fratrem, ut ab eo aliquid accipere mererentur, Edessam, cui preerat, transito Eufrate certatim properabant. Quos ille cum multa honestate susci¬ piens et apud se commorantes tractans benignius, multis dona¬ tos muneribus hilares remittebat ad suos. 3.

Dominus Hasarth contra dominum suum Rodoan a duce petit auxilium, dux evocato fratre Balduino illuc properat.

Accidit autem per eosdem dies quod Rodoan Halapiensium princeps cum quodam de suis satrapis, qui castello Hasarth preerat, contraxerat inimicitias, eoque odium inter eos provene¬ rat, quod convocata ex universis sibi subditis regionibus militia 5 castrum predictum obsederat. Videns autem presidii dominus quia non facile, nisi per auxilium Francorum, domino potenti et irato posset resistere, missa legatione ad ducem Godefridum, per quendam Christianum fidelem suum, missis muneribus ut eius sibi facilius conciliaret gratiam, eius amicitiam postulat, 10 servitium suum cum devotione spondet, indissolubili nexu fede-

3, 1-40 cf. AA 5, 6-9, p. 436-438. 2, 14 (et la rubrique) Octobris] Cf. 9, 1.

3, 2 Cf. 1’Eracles: ... (Hasart) 10 Cf.

Et sachiez que Ici fu trovez et de Id vint li jeus des dez, qui einsint a non. Claudien

Mamert,

De statu

animae 2,

2,

CSEL

n,

p.

104,

3:

cognoscens

indissolubiliter nexum.

18 hec omnibus (hominibus M) posterior VNM, omnibus posterior hec 22 sunt bis, ait. dei. N 24 Adamam BW Anavarram V 29 mererentur accipere BW 31 benignius tractans BW 3, 2-3 Hasarth pC, Hasart V, Harsath BW preerat Hasarth (Harsath BW) a 3 pervenerat BW 6 quod BW 8 missis] etiam add. BW 9 eius sibi] eius om. a, ei C P, omnibus posterior a

346 1098

7,3-4

ris ei se cupiens obligare. Et ut verbis eius pleniorem haberet fidem et nulla ex parte de eius promisso dubitaret, filium suum ei destinat obsidem, orans et petens ut a presenti eum solvat periculo, condignam pro meritis tempore oportuno retributio15 nem percepturus. His et huiusmodi vir venerabilis persuasus predicto nobili amicitia federatur, in suam eum gratiam reci¬ piens, missoque nuntio fratrem suum, Edessanum comitem, cum militaribus copiis ad se precipit evocari, ut amicum obsidione soluta expediat. Vixque predictus Rodoan circa castrum Ha20 sarth per quinque dies cum suis expeditionibus consederat, cum ecce dux Godefridus in magna multitudine tam fidelium suorum quam amicorum, quos ad prosequendum propositum invitave¬ rat, ab Antiochia egressus in manu forti ad partes illas, ut amico subveniret, impiger properabat. Qui autem a predicto nobili 25 viro ad dominum ducem missi fuerant, videntes quia prospere et pro votis cuncta compleverant, in conspectu ducis domino suo gratiam obtinentes cumulatiorem, quoniam ipsi in propria persona dominum suum super eo nullatenus poterant reddere doctiorem - exercitus quippe hostilis ita undique castrum valla30 verat, ut nec introitus alicui pateret vel exitus - duas emiserunt columbas, ad id muneris prosequendum instructas adprime, quibus litterulas legationis sue seriem continentes ad caudas religaverunt, quibus dominum suum super his omnibus, que obtinuerant, instruerent diligentius. Que sue libertati restitute, 35 in momento ad locum unde educte fuerant redeuntes, ab earum custode et alumpno pariter capte sunt et dissolute paginule presentate sunt domino. Quibus perlectis in tantam spem erec¬ tus est, ut qui prius obsidentem veritus multitudinem de resi¬ stendo diutius desperaverat, eosdem sponte lacessere non vere40 retur.

4.

Balduinus fratri occurrit cum ingentibus copiis, reliqui principes ministrant auxilium, fugit Rodoan; quidam ex nostris in via pereunt, occiduntur hostium ad decem milia.

Interea cum iam diei unius itinere dux cum suo comitatu processisset, occurrit ei frater eius cum tribus milibus virorum

4, 1-54 cf. AA 5, 10-12, p. 438-440. 14-15 = 4, 9, 30-31.

23—i prol. 95.

26 — 1, 22, 15.

35 = 5,

21, 28.

13 destinat] designat a 19-20 Hasarth (3C, Hasart V, Harsath BW 20 dies quinque BW 22 persequendum NM 24-25 viro nobili BW 25 quod BW 26-27 gratiam (gloriam W) domino suo BW 28 poterant V, poterat p, possent a 30 alicui om. V vel exitus pateret tr. V vel] nec BW 37 erectus om. V

281

7, 4 1098

347

fortium et armatorum optime. Quo cum plena caritate et pieta¬ tis affectu benigne suscepto, propositi pandit seriem et gratiam, 5 quam cum predicto nobili viro contraxerat, aperit diligenter. Que omnia frater approbans ante omnia monet ut, quoniam eius vires ad tantam obsidionem violenter dissolvendam non vide- 282 bantur posse sufficere, antequam procedat principes, qui apud Antiochiam remanserant, in suum evocet auxilium, ut confiden10 tius valeat in facto procedere. Acquiescens ergo dux fraternis monitis, missa legatione dominum Boamundum dominumque Tolosanum comitem multa precum exorat instantia et sub obtentu fraternitatis invitat humiliter, ut sibi pro amico labo¬ ranti opem ferre non differant, vicem condignam tempore ac15 cepto relaturi. Invitaverat autem eos et prius, antequam urbe egrederetur, et multum amice illorum sibi postulaverat suffragi¬ um, sed invidie stimulis agitati, eo quod predictus vir nobilis ducis prius quam suum expetierat adminiculum, eum sequi detrectaverunt; at nunc iterata vocatione commoniti, videntes 20 quod non possent cum sua honestate ducis preces non admitte¬ re, convocatis copiis dominum ducem sequuti eius se expeditioni sociaverunt. Qui postquam convenerunt adinvicem, facti sunt omnes quasi ad triginta milia pugnatorum. Rodoan vero, licet Tureorum quadraginta diceretur habere milia, tamen diffidens 25 de viribus et nostrorum timens adventum, quos in proximo adfuturos per suos noverat exploratores, soluta obsidione rever¬ sus est Halapiam. Dum autem nostrorum exercitus, fuge Rodo¬ an ignarus adhuc, ceptum continuaret iter multique ab Antio¬ chia utriusque ordinis viri de remoto sequerentur ut proficiscen30 tibus se associarent legionibus, in quasdam hostium, quas illi studiose pretenderant, qon pauci casu descenderunt insidias, longe a precedenti, ut diximus, agmine separati. Quos longe et industria et viribus inpares exsuperantes Turei, captivatis non¬ nullis, plurimos ex eis occiderunt. Quod postquam duci ceteris35 que principibus innotuit, a cepto desistentes itinere, predictos malefactores unanimiter insequuti antequam in suos se possent secessus recipere et solita reperire diverticula, eos casu habue¬ runt obviam. Quos gladiis excipientes et irruentes in eos animo¬ sius dissolverunt in momento et retentis nostris, quos captivos 283

4, 14-15 = 1,13, 44-45.

17 = 3, 21, 3.

32 ut diximus] 29.

39 =

5, 21, 28.

4, 7-8 videbatur V 9 evocet VP2BW, evocat pC 12 exorat] excitat 15 urbe VN, urbem MPa 16 illo V 18 plus quam BW 26 obssidione V, expeditione (cf. 21) cett. 28 adhuc ceptum VN, adhuc conceptum a, ceptum adhuc MP 30 sociarent (cf. 22) corr. V2 31 pretenderant VBW, pretenderat pC causu V deciderunt B, desiderunt W 35 desistunt MP 36 unanimiter om. a (exitat W) BW

348 1098

7, 4-5

4° abducebant in compedibus, interemptisque ex eis quampluribus et captivatis innumeris, in fugam verterunt pene ad supremam deletos interniciem. Erant autem hii ex electa sepedicti Rodoan militia, ex familiaribus et domesticis eius quasi decem milia. Quo peracto iterum rediens in unum noster exercitus, ad locum 45 destinatum cum victoria pervenerunt. Quibus cum trecentis equitibus presidii dominus occurrens, in conspectu universarum legionum prono capite, defixis in terram genibus, primum duci, deinde principibus aliis in multa devotione magnas agens grati¬ arum actiones, se coram omni populo prebitis corporaliter iura50 mentis Christianis principibus fidelem obligavit et tradidit, asse¬ rens quod ab eorum gratia et obsequiis nulla dies, casus nullus avelleret in perpetuum. Sic igitur feliciter consummato negocio et amico pro votis expedito, exercitus reversus est Antiochiam, domino Balduino, fratre ducis, Edessam redeunte.

5.

Dux, cladem declinans, in terram fratris secedit, quorundam proditorum illic opida diruit. Properant illuc et alii quidam principes, ut Balduini munificentiam consequantur.

Dux igitur, videns adhuc predictam in urbe regnare pestilen¬ tiam et cladem magis ac magis in populo dominari, fratris acquiescens peticionibus, qui eum presens quam intime rogave¬ rat ut in suam descenderet regionem ibique Augusti fervorem et 5 pestilentis aeris declinaret maliciam, assumpto familiari comita¬ tu et indigentium maxima manu, ut eis caritative provideret in necessariis, in terram fratris descendit, in finibus Turbessel, Hantab et Ravandel habitans, regione tota pro suo utens arbi¬ trio et fratris sepius habens presentiam. Accidit autem, dum 10 moram ibi faceret, quod regionis incole et maxime viri religiosi, qui in monasteriis, que illic erant plurima, habitabant, graves de Pancracio et Covasilio, eius fratre, in eius presentia fundebant 284 questiones. Erant autem hii duo fratres Armenii natione, viri preclari sed subdoli supra modum, habentes in ea regione muni-

5, 1-34 cf. AA 5, 13-14, p. 440-441. 41-42 (= 10, 6, 21-22 et 18, 10, 22-23 (v°'r lapparat critique sur ces passages, et sur 19, 8, 14: B) Num. 21, 35 (Ios. 10, 33 et n, 11 et lud. 4, 16): usque ad internecionem

46 = 1, 22, 15.

5, 1 predictam] 1, 25 et suiv.

2

= i, 21, 40.

41 innumeris] universis CW

42 internecio¬ 46 universaliter a 48 in om. a 50 fidelem principibus BW 51 nullus] eum add. BW 5, 8 Hantab V, Hatab cett. 9 presentiam] fiduciam a 12 Conasilio P, nem (vel neciem ss. W) BW

Convasilio B MPBW

reliquos in fugam BW

autem om. a

eius fratre, in eius VNC, fratre eius, in eius (in ducis BW)

7, 5-6 1098

349

15 cipia. De quorum munimine presumentes, regionis habitatores et maxime monasteria gravibus et indebitis molestabant exacti¬ onibus processeratque eo usque eorum temeritas, quod etiam domini comitis Edessani nuntios, cum muneribus ad fratrem directos dum adhuc obsidio circa Antiochiam perseveraret, in 20 itinere spoliare presumerent et destinata domino duci munera domino dirigerent Boamundo, ut eius sibi adversus comitem Edessanum conciliarent gratiam. Auditis ergo querimoniis et iusta motus indignatione, missis quinquaginta de numero suo¬ rum equitibus cum populo regionis, eorum presidia effregit 25 violenter et effracta solotenus deiecit, ut eorum intolerabilem aliquatenus comprimeret insolentiam. Duce ergo in partibus illis commorante, universi pene maiores nostri exercitus, sed et de popularibus infiniti, ut contra immi¬ nentes paupertatis angustias aliquod reperirent solatium ad 30 dominum comitem predictum certatim confluebant, et maxime ex quo presidium Hasarth, quod in medio itinere constitutum erat, in nostrorum devenerat dicionem. Quos omnes cum tanta suscipiebat honorificentia et tanta remittebat liberalitate, ut ipsi etiam qui ad hoc venerant mirarentur. 6.

Cives Edessani, indignati quod comes eorum solis uteretur Latinis, adversus eum conspirant, super quo Balduinus commonitus conspiratores interficit.

Factum est itaque quod, nostrorum turbis ad urbem sepedictam confluentibus, tanta erat in ea Latinorum multitudo, quod civibus iam inciperet esse molestum: frequentes enim eis in hospicio suscepti inferebant molestias, supra modum in populo 5 dominari volentes, iamque civium consilio nobilium, quorum beneficio tantam urbem acquisierat, minus et minus utebatur. Unde vehementi indignatione adversus eum suosque succensi sunt, penitentes admodum quod eum sibi prefecissent, timentes una die ab eo, cui nichil sufficere videbatur, bonis omnibus 10 spoliari. Facta ergo conspiratione cum principibus Tureorum finitimis, tractare ceperunt quomodo dominus Balduinus aut casu occideretur repentino aut urbe saltem pelleretur. Ut autem ad hoc propositum invenirentur paratiores, thesauros suos et

6, 1-30 AA 5, 16-17, p. 442-443. - 30-33 AA 5, 18, p. 443.

17-22 Cf. 5, 9, 35 et suiv.

6, 6 = 2, 20, 14.

21 dirigerent domino BW 28-29 imminentis a 30 predictum om. a 31 ex quo] postquam BW Hasarth NPC, Hasarht M, Hasart V, Harsath BW 32 dicionem correxi coli.2}, 18-19 (etc.), gratiam (cf. 22) codd. omnes 32 cum] et cum BW 6, 6 urbem tantam BW 12 casu] clausa C, causa (... repentino) C2, om. BW

285

350 1098

7,6-7

omnem substantiam per castella et urbes finitimas apud suos 15 deposuerant familiares, dumque circa id plena sollicitudine tractarent frequentius, factum est ut relatione cuiusdam, qui erga eundem plurima fidei et dilectionis sinceritate habundabat, huiusmodi ad eum sermo perveniret. Cuius rei plurima et digna fide reperiens argumenta, missa satellitum suorum numerosa 20 manu omnes homicidas illos teneri precepit et vinculis alligari. Tandem re per eorundem confessionem plenius intellecta factio¬ nis illius principes excecari precipiens, alios vero, qui minus deliquerant, confiscatis eorum bonis urbe fecit extorres; aliorum autem substantiam applicans suo erario, urbis habitatione cle25 menter indulta, pecunialiter tantum multavit. Unde suscepta ad viginti aureorum milia quantitate, his, qui ad se venerant quo¬ rumque ope urbes et finitima sibi subiciebat municipia, multa liberalitate erogabat stipendia et tam civibus quam populis adiacentibus solo nomine inferebat formidinem - unde et de 30 eius exterminio multi cum omni sollicitudine cogitabant -, ita ut socer eius, timens ne pro dotis residuo, quam cum filia promiserat necdum persolverat, graves questiones pateretur, in montes, ubi sua habebat presidia, clam aufugit. 7.

Balas adversus comitem proditionem molitur, comes sibi 286 precavet; capiuntur ex eius sociis quidam, Fulcherus Carnotensis casum reddit leviorem. Balduc proditor occiditur.

Erat porro in eadem regione nobilis quidam genere Tureus, Balas nomine, eidem comiti confederatus, qui aliquando Sororgie dominus fuerat, ante illum Latinorum frequentem accessum comiti plurimum familiaris. Hic videns quod circa eum comitis 5 amor intepuerat, sive rogatu civium sive propria ductus malicia accessit ad eum, orans et petens ut unicum quod ei supererat presidium, veniens ipse in propria persona, susciperet: asserebat enim eius gratiam sibi sufficere et pro multa hereditate reputari. Uxorem autem ac liberos et omnem substantiam suam in urbem 10 Edessanam asserebat se velle introducere: multum enim contri¬ bulium suorum indignationem fingebat se vereri, eo quod Chri-

7, 1-72 AA 5, 18-22, p. 443-446. 31-32 Cf. 10, 1, 25-29.

17 erga] gratia (eandem)

p, in

ras. corr. P

plurima ... 18 Cuius (Cui

MP) rei 0771. C, 17-19 erga eundem fidelius se habebat, plurima et digna fide

20 illos om. V 21-22 principes factionis illius MP 22 alios precipiens C, vero om. BW 25 mulctavit BMP, corr. P 27 ope om. V 28 civilibus V 7, 1 Tureus om. a 8 eius gratiam sibi V, sibi eius gratiam cett. 9 suam om. V 10 dicebat BW conspirationis huius reperiret argumenta. Missaque BW

7, 7 1098

15

20

25

30

35

40

45

351

stianis factus esset familiaris. Quibus verbis comes persuasus, diem condixit ut ad locum perveniens eius satisfaceret volunta¬ ti. Statuta autem die, assumptis secum ducentis equitibus, ad locum previo Bala pervenit destinatum, Balas autem opidum occulte premunierat, Tureos centum fortes viribus et armatos optime introducens, qui ita latebant in presidio, ut nullus ex eis compareret. Cum ergo ante opidum constitissent, rogavit comi¬ tem ut cum paucis et familiaribus castrum ingrederetur, ne forte omni illa intromissa multitudine ipse in substantia sua aliquam iacturam sustineret. Et iam pro voto cuncta pene persuaserat, cum proditionem quodammodo presagientes qui¬ dam, qui circa eum erant nobiles et viri circumspecti, ingredi volentem quasi violenter detinuerunt, hominis suspectam merito habentes maliciam et tutius iudicantes per alias personas hoc primum fieri experimentum. Quorum prudenti comes acquies¬ cens consilio, duodecim de suis viros robustissimos et armatos 287 egregie in presidium iussit introire, ipse autem exterius in loco satis vicino cum reliqua militia subsedit quietus, donec rei exitum fide conspiceret oculata. Qui autem ingressi sunt, frau¬ dem et maliciam iniqui proditoris in se ipsos experti sunt. Nam egressi de latibulis armati ad unguem Turei, de quibus prediximus, centum, seductos equites resistere volentes, sed incassum, violenter comprehenderunt, vinculis eos mancipantes. Quo cognito comes pro suis fidelibus, quos ita fraudulenter amiserat, tristis admodum et maxime sollicitus, accedens propius ad presidium cepit Balam diligenter commonere et sub obtentu iuramentorum, que illi de observanda fidelitate exhibuerat, at¬ tentius convenire ut, sumpta inmensitate pecunie, quos prodiciose ceperat restitueret. Negavit penitus, nisi ei Sororgia reddere¬ tur. Comes autem, videns quod non proficeret - erat enim presidium in excelsis rupibus situm, arte et viribus insuperabile - reversus est Edessam, suorum egre ferens captivitatem et fraudem quam pertulerat animo revolvens anxietate nimia. Preerat autem predicte urbi Sororgie quidam Fulbertus Carnotensis, vir in militaribus negociis experientissimus, centum ex¬ peditissimos sub se habens equites. Hic dolum comperiens quem dominus eius passus fuerat, tota mente compassus estuabat animo, quomodo tantam ulcisceretur iniuriam. Unde die qua-

7, 30 = 1 prol. 91. 32 = 3, 5, 14- - prediximus] 16-18. Fulbertus] Voir la note sur la rubrique. 48 = 6, 10, 28-29.

45

13 condixit ad locum perveniendi, eius satisfacere voluntati BW 17 qui P2BW, om. VpC 19 et om. BW 20 sua substantia a 26 comes bis V 31 se ipsis C, experti sunt (sunt om. B) in se ipsis BW 37 Balam (cf. ly. Bala) BW, Balas VpC 38 de om. V 46 expertissimus a 48 tota mente compassus om. V

7, 7-8

352 1098

5°

55

6o

65

70

dam positis in loco ad id oportuno insidiis ante sepius memora¬ tum opidum, quasi predam abacturus cum paucis studiose, ut eum insequerentur, accessit. Qui autem erant in municipio, videntes quod ex pascuis predam abigeret, armis correptis certatim illum ultra quas idem posuerat insidias insectati sunt fugientem. Unde resumptis viribus et erumpentibus his qui latuerant, in eos irruentes, quibusdam interfectis, aliis in opi¬ dum vix refugium habentibus, ex eis sex vivos comprehendit, pro quibus totidem de suis modico temporis intervallo facta compensatione recepit. Quattuor vero ex eisdem deceptis custodibus elapsi in suam se receperunt libertatem, duos vero, qui de illorum supererant numero, vir nequam et impius decollari precepit. Unde factum est ut ab ea die dominus Balduinus Tureorum declinaret amicitiam et suspectam penitus haberet fidem, quod statim evidenti docuit argumento. Erat enim in eadem regione quidam eiusdem generis Balduc nomine, qui urbem Samosatum veterem et munitissimam precio interveni¬ ente eidem comiti vendiderat. Hic uxorem et liberos et univer¬ sam familiam in urbem Edessanam traducere tenebatur ex compacto, sed calvas querens occasiones propositum adimplere differebat, malignandi querens oportunitatem. Hunc, ad se more ingressum solito et more causas allegantem frivolas, ne simile aliquid ab eo pateretur decapitari iussit. 8.

5

Comes Tolosanus Albaram occupat, episcopum in ea consti¬ tuit. Classis Theutonicorum applicat in portu. Clades non cessat.

Interea vero dum circa Turbessel dux moram faceret et hec circa partes Edessanas agerentur, comes Tolosanus cum suo comitatu et multo pauperum populo egressus Antiochia, ne interim ociosus torpesceret Albaram, urbem munitissimam in Appamiensi provincia constitutam, ab Antiochia quasi duorum dierum itinere distantem, obsedit et obsessos in ea cives violen¬ ter compulit ad deditionem. Urbe vero capta et adiacente sibi cum universis suburbanis subiecta regione, quendam Petrum, Narbonensem genere, de suo comitatu, virum honeste conversa-

8, 1-13 RA 14, p. 266. - 13-15 GF 31, 1, p. 393 (Hili, p. 75) = BD 3, 23, p. 83. - 20-26 AA 5, 24, p. 446-447. - 27-31 AA 5, 23, p. 446.

69 (= 21, 15, 43 et 22, 15, 16) Disticha Catonis 2, 26, 2: post haec occasio calva.

54 sunt om. V 56 irruens in eos BW 62 ab om. C, ex BW 68-69 69 calvas] callidas C, cavillatorias BW 70 mali generandi V 8, 4 urbem om. a 9 Narbonens(s)em VPBW, Nabornensem NMC

ex pacto a

288

7, 8-9 1098

io tionis et valde religiosum, in eiusdem loci elegit episcopum, cui statim dimidium civitatis et universi contulit territorii, deo gratias exhibens quod per eius operam et studium Oriens epi¬ scopum haberet Latinum. Qui Antiochiam ut sue consecrationis munus susciperet de mandato comitis profectus, pontificalis 15 adeptus est plenitudinem potestatis. Postmodum vero, Antio- 289 chena ordinata ecclesia per dominum Bernardum, eiusdem civi¬ tatis patriarcham Latinorum primum, sue metropolis in eandem ecclesiam transtulit dignitatem, suscepto ab eodem pallii genio factus archiepiscopus. 20 Erat per idem tempus cum domino comite Tolosano quidam nobilis Willelmus nomine. Hic effracta urbe Antiochena, casu fortuito uxorem Acxiani Antiochenorum principis cum duobus nepotibus ex filio Samsadolo parvulis ceperat et apud se detine¬ bat in vinculis, pro quorum redemptione predictus Samsadolus 25 supranominato nobili viro infinitam dedit pecunie summam, matre cum liberis pristine restitutis libertati. Eodem quoque tempore ingens virorum multitudo de regno Theutonico, de partibus Radisponensibus, numero quasi mille quingenti, prospero vecti navigio in Portu Sancti Symeonis jo applicuerant, qui omnes infra modicum tempus eadem clade consumpti sunt. Tribus enim mensibus continuis usque ad Kalendas Decembris morbus ille pestilens ita populum afflixerat, ut infra hoc temporis spacium de equestri ordine ceciderint viri nobiles plusquam quingenti, de plebe vero infinitus erat numerus.

9.

1 XI

353

Civitatem Barram obsident, obsessam capiunt. Dominus Willelmus Aurasicensis episcopus moritur. Gulferus de Turribus insignis habetur.

Kalendis autem Novembribus, cum iam, sicut ex compacto tenebantur, omnes principes, qui cladem evitantes ab urbe se¬ cesserant, essent reversi, capta iam ut premisimus Albariensi urbe, de communi consilio Marram urbem munitissimam, ab

9, 1-59 RA 14, p. 268-270. - 60-61 GF 33, 8, p. 409 (Hili, p. 80) = BD 3, 26, p. 86. 8, 14-15 et 18 = 13, 23, 38.

30 clade] Cf. 1, 25 et suiv. et 3,1-5.

34

(et passim) Eccle. 4, 16: infinitus numerus est populi, et 1, 15 : stultorum infnitus est numerus.

9 Voir la note sur la rubrique. 1 Cf. rubrique 2 et 2, 14. 4-5 Voir la note sur la rubrique.

3

ut premisimus] 8, 4-7.

11 et (omisso universi) territorii contulit a 16 ecclesia ordinata BW 18 susceptoque ab eodem pallio BW 19 factus] est add. BW 23 ex filia Sansadoli (Candoli W) BW 24 Sansadolus BW 25 viro nobili BW 30 applicuerant (= p, 22) V, applicaverant cett. 33 ita ut sed ita dei. N 9, 1 Novembris V ex condicto BW 3 iam om. BW 4 munitissimam urbem BW

7,9

354 1098

5 Albara octo distantem miliaribus, ne nil interim ageretur ex¬ pugnare proponunt: non enim poterant vociferantis populi et iter versus Ierosolimam expetentis clamorem tolerare. Preparatis igitur necessariis die constituta profecti sunt, ut proposito 290 satisfacerent, comes Tolosanus et Flandrensis, comes quoque 10 Normannorum, dux etiam et dominus Eustachius, eiusdem fra¬ ter, et Tancredus una cum illis, et supranominatam urbem obsidione vallaverunt. Erant autem cives eiusdem loci superbi admodum et pre multitudine divitiarum arrogantes, eoque maxime, quod semel in quodam conflictu multos de nostris 15 occiderant, unde adhuc apud se gloriabantur, nostrum contempnentes exercitum et principibus irrogantes convicia, sed et cru¬ ces etiam super turres et menia figentes, sputis et aliis modis quibusdam probrosis nimium in nostrorum contumeliam afficie¬ bant. Unde motu maiore et indignatione vehementi, quantam 20 poterat incendere sacrilegii dolor, urbem aggredientes continuis assultibus, si scalarum habuissent copiam die secunda, qua ad eandem applicuerant, urbem violenter effregissent. Tercia de¬ mum die adveniens dominus Boamundus cum maioribus copiis urbem ex ea parte, qua mobsessa remanserat, obsidionem conti25 nuavit. Post cuius adventum diebus aliquot indignantes nostri, quod ibi tam diu detinerentur inutiliter, crates contexunt et turres erigunt ligneas machinasque componunt iaculatorias et inpatientes more urbem protervius impugnare satagunt. Com¬ planato igitur multo labore vallo, nostri murum subfodere nite30 bantur, qui vero intus erant totis viribus resistentes lapides, ignem et plena apibus alvearia, calcem quoque vivam, quanta poterant iaculabantur instantia, ut eos a muro propellerent. Sed dei virtute et misericordia de nostris nullos aut paucos ledere poterant tantoque nostri instabant vehementius, undique ur35 bem impugnantes, quanto cives deficere et eorum evacuari conatus conspiciebant. Cum autem a primo diei crepusculo usque ad solem occiduum continuatus esset assultus, defatigatis labore continuo civibus et iam minore resistentibus cura, appli¬ catis ad murum scalis violenter nostri muros conscendunt. Inter 40 quos vir nobilis de episcopatu Lemovicensi, Gulferus cognomen-

12-13 = 21, 4, 14. 30 = 1 prol. 35.

16-18 Cf. 8, n, 24-28 et 6, 23, 9-19.

20 = 1, 9, 28.

7 expectentis M, expectantis P clamores BW 9 comes quoque V, 11 ait. et V, om. cett. 22 applicaverant (cf. 8, jo, app. cr.) corr. N 23 adveniens om. a 28 protervius om. C, instantius urbem BW 31 ignem] aquam BW 33 nullos aut paucos de nostris BW 35 enervari BW 40 Lemovicens(s)i VBW, Lemoviscens(s)i pC Gulferus comesque cett.

VNM, Guilferus P, Gulfredus a

7, 9-10 1098

45

50

55

60

355

to de Turribus, murum primus conscendit, quem plures sub- 291 sequuti quasdam civitatis turres occupaverunt, sed in eodem facto procedere et urbem sibi vendicare universam nox irruens intempesta prohibuit. Differentes autem usque in sequentem diem nostri equites et maiorum manus negocium, ut summo mane redirent in idipsum, tota nocte circa urbem, ne hostibus pateret exitus, custodierunt vigilias. At vero plebs indomita, longis fatigata laboribus et diutine famis acerbitate vexata, videns quod hostium nemo compareret in menibus, quod civitas sine strepitu tota quiesceret, absque maiorum conscientia in urbem ingressa est et eam reperientes vacuam, clam et sine strepitu universa eius obtinuere spolia - cives enim in speluncas se contulerant subterraneas, ut saluti consulerent vel ad tem¬ pus -, mane autem facto exurgentes principes et urbem obtinentes sine prelio, pauca inde sustulerunt spolia. Cognoscentes tamen quod in latibulis subterraneis se cives occultaverant, appositis ignibus et fumo copiosius immisso eos ad deditionem compulerunt et inde violenter abstractos partim obtruncave¬ runt gladiis, partim compedibus mancipaverunt. Mortuus est ibi dominus Willelmus, bone memorie Aurasicensis episcopus, vir religiosus ac timens deum. Dux autem cum per dies cum aliis ibi moram fecisset quindecim, cum Flandrensium comite familiaribus tractus negociis Antiochiam reversus est.

10. Dux ad fratrem revertitur; licentiam impetrat, rediens ad exercitum insidias in via patitur, sed illesus evadit. Per idem tempus, videns dominus Godefridus Lotaringie dux quod populus ad proficiscendum se accingeret et principes ad idipsum invitaret instantius, proposuit, priusquam a regione illa discederet, fratrem videre et eius colloquio recreari. Profectus 292 5 ergo cum familiari comitatu in fratris regionem descendit. Quo viso completisque pro quibus ierat negociis et sumpta licentia, Antiochiam ad ceteros principes, qui eum expectabant, reverte¬ batur. Cumque iam urbi per sex vel quinque miliaria esset proximus, accidit quod in loco herbido et ameno satis, secus 10 fontem qui dulces et perspicuas emanabat aquas, ipsa loci facie ad id invitante descendit ut cibum sumeret; dumque in eo

10, 1-19 cf. AA 5, 26-27, P- 448-449. 43-44 Cf. 6, 6, 16-17. 47 = 17, 23, 30-31. 63 Voir 1’introduction, n. 4.

51-52 Cf. 5, 1, 18.

61

= 1, 11, 22.

41 populares V, sed cf. RA, Rec. III, p. 270, / : quem subsecuti sunt plures. 52 obtinuere V, obtinuerunt cett. 57 ignibus ... immisso] ignibus copiosius immissis BW 60 Aurasiensis BW 10, 3 invitarent BW 6 sumptaque BW

356 1098

7,10-11

sociorum ferveret intentio et aptus pro loco et tempore prandii fieret apparatus, ecce repente de carecto paludis, que loco illi erat contermina, hostium equites ad unguem armati super con15 vivantes irruunt. Dux tamen et sui, antequam ad eos Turei accederent, arma corripuerant equis insidentes; unde factum est ut habito inter eos conflictu, previa domini gratia dux fieret superior, ita ut interfectis pluribus reliquos in fugam adigeret, et inde cum gloria in urbem se recepit. 11.

1099

5

10

15

20

Apud Barram oritur contentio inter comitem Tolosanum et dominum Boamundum; Boamundus partes comitis apud Antiochiam occupat. Principes apud Rugiam conveniunt, nichil utile statuentes. Populus fame laborat.

Capta ergo civitate predicta, orta est inter dominum Boa¬ mundum et Tolosanum comitem grandis controversia. Comes enim Albariensi episcopo eam dare proposuerat, Boamundus vero eam civitatis partem, quam occupaverat, pro comitis arbitrio episcopo nolebat concedere, nisi comes eas, quas ipse apud Antiochiam possidebat, prius ei resignaret turres. Tandem vero neglecto negocio quod apud Marram gerebatur, dominus Boa¬ mundus cum indignatione reversus est Antiochiam, ubi expug¬ natis turribus, quas Tolosani comitis munitas detinebant satellites, eius inde violenter eiecit familiam et sic universam absque consorte possedit civitatem. Comes vero, videns quod eius reces¬ serat emulus et pro libero arbitrio de urbe capta posset dispone- 293 re, episcopo eam, sicut et prius proposuerat, contulit Albariensi. Dum autem cum eodem ordinaret episcopo, quomodo deputatis ex utroque ordine custodibus urbem possent ab hostibus conser¬ vare indempnem, sentiens hoc populus moleste nimium cepit ferre et apud se conqueri quod moras innecterent principes et pro singulis captis urbibus lites inter se suscitarent et iurgia, ita ut principale eorum propositum omnino neglectum videretur. Unde convenientes adinvicem ordinaverunt apud se ut, qua¬ cumque ex causa absente comite, urbem diruerent, ne de cetero

11, 1-38 RA 14, p. 270-271. - 39-50 AA 5, 29, p. 450 et RA 14, p. 271. 50-54 AA 5, 30, p. 451. 10, 14 = 3, 5, 14. 10 Cf. 6, 23, 44-47.

11, Rubrique : voir la note sur la rubrique 9. 817 (et 31-32) = 2, 23, 40-41. 18 Feria 5 in Coena

Domini (Mandatum) : cessent iurgia maligna, cessent lites.

15 autem BW 18 adigeret V, adhigeret P, abigeret a 19 inde om. a 11, 1-2 grandis controversia om. a, orta est] dissensio add. BW 3 Albarensi BW 4 eam veto NM, tr. M 9-10 satellites munitas detine¬ bant a 10 eiecit VBW, deiecit pC 13 Albarensi BW 16 nimis BW 18 captis singulis BW 19 eorum] eius a

7, 11-12

1099 25

30

35

40

45

50

357

eorum votis aliquod prestaret impedimentum. Contigit vero interea quod convenientibus apud Rugiam, que quasi in medio inter Antiochiam et predictam Marram sita est, principibus, ut ad vociferationes populi super itinere deliberationem haberent, comes vocatus illuc pervenit; ubi dissentientibus abinvicem, nichil consonum nichilque utile de proposito constitutum est. Ubi dum comes moram faceret, populus, qui apud Marram relictus fuerat, nacta occasione ex comitis absentia, multum prohibente et renitente plurimum predicto episcopo turres et menia deiecerunt funditus, ut comes rediens ulterius innectendi moram ex eo causas non haberet. Redeunte vero comite, tristis admodum pro casu qui acciderat, videns tamen populi volunta¬ tem factum prudenter dissimulavit, populus vero nichilominus protervius instabat, orans et petens ut populo dei ad peragen¬ dum iter inceptum ducem se preberet: alioquin ipsi unum quemlibet de militibus sibi preficerent, qui eorum preesset exer¬ citui et eos in via domini precederet. Erat preterea in eodem exercitu tanta famis acerbitas, ut deficientibus alimentis multi contra morem ferarum animos induti ad esum inmundorum se converterent animalium. Dici¬ tur etiam, si tamen fas est credere, quod multi pre alimentorum inopia ad hoc ut carnes humanas ederent prolapsi sunt. Sed neque clades deerat in populo, nec merito deesse poterat, ubi tam inmundis et pestilentibus cibis - si tamen cibi dicendi sunt qui contra naturam sumuntur - misera plebs alebatur. Nec 294 enim momentaneum fuerat nec ad tempus modicum illa tanta talisque que populum afflixerat inopia, sed quasi ebdomadibus quinque vel amplius circa illam, quam expugnare nitebantur, urbem moram fecerant cum hoc periculo. Defecerant autem ibidem non solum bellicis casibus, verum etiam valitudinibus variis viri preclari et nobiles, inter quos perfectissime indolis adolescens Engelrandus, filius domini Hugonis comitis Sancti Pauli, egritudine correptus valida diem clausit extremum. 12. Comes, in terras hostium ingressus, predas inde ducit, popu¬ lum vociferantem non perferens iter arripit; iunguntur ei Normannorum comes et Tancredus. His omnibus vir inclitus et insignis dominus comes Tolosanus

12, 1-61 cf. RA 14, p. 271-274. 31-32 = 17.

38 = 2, 21, xi.

52-53 Cf. 2, 1, 13.

26 abinvicem] principibus add. BW 34 dissimulabat (vel vit ss. W) BW 42 tamen om. V 47 momentanea BW 50 fecerunt BW (moram hoc fecerunt cum periculo B) 53 Engelradus B, Engelrardus C, Engelardus W comitis om. V

35« 1099

7, 12

mente anxiatus et spiritu infra se ipsum fluctuabat dubius, nam et periclitantis populi eum affligebat molestia et fatigabat ne¬ cessitas et itineris desiderium, quo tam maiores quam minores 5 succensi erant, ita etiam ut clamoribus assiduis et frequenti contestatione id importunius exigerent, requiem penitus dene¬ gabat. Volens igitur utrique morbo congruum aptare remedium, certus tamen quod alii principes eum in hac parte sequi nollent, ut populo vociferanti et sue satisfaceret conscientie diem ad iter io aggrediendum populo prefecit quintum decimum, et ne medio tempore fame, que nimis invaluerat, populus periclitaretur, as¬ sumpta parte militie et de turbis pedestribus his qui videbantur validiores, parte reliqua infra urbem relicta in terras hostium descendit, ut vite necessaria plebi quocumque periculo procura15 ret. Ingressus igitur cum maximo comitatu regionem hostium opulentissimam, effractis municipiis pluribus et succensis subur¬ banis aliquot, greges inde retulit et armenta, servos quoque et ancillas et alimentorum ingentes copias, ita ut usque ad sacietatem plenam ieiunus et esuriens reficeretur populus et sociis, qui 20 apud Marram, urbem tuentes, remanserant, portiones pro sorte virili deputarent. Regressus igitur cepit comes estuare quid faceret, populo iterum clamante quod ad iter aggrediendum prefixa iam instaret dies et dilationes omnes respueret. Videns autem quia causam foveret populus honestam et quod eorum 25 non posset amplius sustinere instantiam, licet solus esset nec eum de principibus aliquis sequi decrevisset, cum suo tamen comitatu, succensa urbe et in favillam redacta, iter aggressus est. Videns autem quia non multos haberet equites, episcopum rogavit Albariensem ut secum proficisceretur. Qui benigne pre30 ces admittens comitis, quendam nobilem virum, Willelmum videlicet de Cumliaco, super res suas cum septem equitibus et peditibus triginta prefecit, qui bona fide et plena devotione res sibi conservans commendatas infra paucos dies pro septem equitibus habuit quadraginta et pro triginta peditibus octuagin35 ta vel amplius recepit, res domini multiplicans in inmensum. Igitur statuta die iter arripiens profectus est, neminem aliorum operiens. Erant autem in eius comitatu quasi decem virorum milia, ex quibus vix trecenti quinquaginta erant equites. Cui proficiscenti Normannorum comes et dominus Tancredus, uter40 que cum quadraginta equitibus et numerosa peditum manu, se

12, 17-18 (et 47) = 1, 7, 23-24.

18-19 = 2, 6, n.

35 = 6,14, 29-30.

12, 17 servos quoque V, servosque cett. 29 Albarensem BW 31 33 sibi V, suas cett. 34 octuaginta VN, octoginta N2MPq 35 domini] sui add. BW 37 expectans (vel operiens jj. B) BW 38 equites erant BW Cumiliaco C, Cimiliaco BW

295

7, 12-13 1099

45

50

55

60

359

aggregaverunt, comites in itinere se prestantes indivisos. Profec¬ ti autem tantam in itinere rerum invenerunt opulentiam, ut populo nichil amplius esset necessarium. Transeuntes enim per Cesaram, Hamam et Emissam, que vulgari appellatione Camela dicitur, a principibus earum et ducatum merebantur habere et rerum venalium forum optimis conditionibus, insuper et dona plurima in auro, argento, gregibus et armentis et victualibus omnimodis a municipalibus et opidanis, per quorum fines transi¬ bant, ut eorum parcerent regioni. Sicque per dies singulos eorum augebatur exercitus et in meliorem proficiebat statum, rebus ad omnem sufficientiam habundans necessariis. Equorum etiam, quorum maximam passi fuerant indigentiam, tam gratis quam precio ingentem sibi comparaverunt multitudinem, ita ut ante¬ quam cum reliquis convenirent principibus, mille et ampliores exceptis prioribus in suo haberent exercitu. Tandem cum per dies processissent aliquot, iter agentes mediterraneum, de com¬ muni decretum est consilio ut ad oram redirent maritimam, ut de statu reliquorum principum, quos in finibus Antiochenis post se dimiserant, facilius instruerentur et a navibus, que ab Antiochia et Laodicia per mare ascendebant, rerum necessariarum assequerentur commercium.

13. Predonum incursus in itinere comitis sustinet exercitus, contra quos comes prudenter irruit. Castrum repugnans effringitur. Ante Archis castra locantur et finitimorum nun¬ tii ad principes accedunt.

5

Fuerant sane toto illo itinere, ex quo a Marra discesserant, eis cuncta satis prospera, nisi quod sepius circa expeditionis novis¬ sima predones quidam occulte consueverant irruere et de seni¬ bus et valitudinariis, qui exercitum non poterant equis subsequi passibus, nonnullos interimebant aut captivabant. Quorum fraudibus comes argute obvians, preeuntibus exercitum domino Tancredo, domino quoque Normannorum duce Roberto una cum episcopo Albariensi, ipse cum quibusdam viris insignibus et egregiis post exercitum remansit in insidiis, ut predictis male-

13, 1-39 cf. RA 14, p. 273-275. 44-45 = 5, 1, 16-17. 47 = 17-18. 4-5 = 1, 20, 35.

50-51 = 3, n, 14.

13, 3-4 =

1, 20, 34.

42 rerum om. BW 44 Cesaram V, Cesaream cett. 47 auro et argento 50-51 augebantur ... proficiebant ... abundantes BW 53 comparave¬ rant BW 56 processissent om. V inter gentes mediterraneas (mediter¬ ranei B) BW 58-59 quos ... posse (corr. M2) dimiserant M, quos post se in finibus Antiochie dimiserant P 13, 4 et M2P2 7 domino quoque

a

VN2M2PC, dominoque NMBW

8 Albarensi (vel Albariensi ss. B2) BW

296

360 1099

7, 13-14

factoribus, qui proficiscentem exercitum pone sequebantur ut incautos opprimerent, tempore occurreret oportuno, factumque est ut more solito irruentibus maleficis, comes e latebris egrediens eis se daret obviam et repente irruens prosterneret uni¬ versos, equos eorum et spolia et de captivis aliquot cum multa 15 leticia in expeditionem referens. Ab ea die tute et sine difficulta¬ te incedebat populus, rebus necessariis affluenter habundans, nec fuit in omni regione, quam preterierunt proficiscentes, a dextris vel a sinistris civitas ulla vel municipium, cuius cives exercitui et eius ducibus non dirigerent munera, fedus non 20 impetrarent a transeuntibus et amicitiam, excepto uno, cuius habitatores, de sua multitudine et loci presumentes munimine, nec forum eis obtulerunt rerum venalium nec impetrato federe ducibus miserunt exenia, sed iunctis agminibus nostrorum expe¬ ditioni conati sunt impedimentum prestare. Quod videntes no25 stri, iusta indignatione succensi in eos irruerunt unanimiter et in momento dissolutis eorum manipulis et captivatis nonnullis eorum opidum effregerunt violenter gregesque eorum et armen¬ ta, equos etiam qui in subiectis pascuis alebantur, et omnem eorum substantiam diripientes abduxerunt secum. 30 Erant autem in eodem exercitu finitimorum principum nuntii, ad hoc ut pacem impetrarent missi. Hii, nostrorum videntes vires et audaciam, ut plenam pacem suis obtinerent dominis ad propria revertebantur, ut qui eos miserant de nostrorum mori¬ bus et fortitudine plenius instruerent, sed mox cum equis et 35 aliis muneribus revertebantur. Post dies autem aliquot regione media cum omni tranquillitate decursa, in campestria urbis antique et loci situ munitissime, haut longe a mari, que Archis appellatur, descenderunt, satis in vicino iuxta urbem castrametantes. io

297

14. Describitur Archis. Captivi ex nostris, qui in urbe Tripoli¬ tana detinebantur, urbem obsidendam significant. Est autem Archis una de urbibus provincie Fenicis, ad radices Libani in colle sita munitissimo, quattuor aut quinque a mari distans miliaribus, longe lateque diffusam opimi soli et glebe uberis habens planiciem, cui etiam et letissima non desunt

14, 1-2 cf. FC 1, 25, 6, p. 268. - 5-8 cf. FC 1, 25, 6, p. 268-269. - 8-30 RA 14-15, p. 275.

25-26 = 5, 21, 28.

10 pene a

27 = 1, 7, 23-24.

28 qui VMP, que Na

29 adduxerunt a

minis suis optinerent post _$/ revertebantur BW bus aliis BW

37 Arcis V

suis om. V

32 ut ... do¬ 35 muneri¬

14, 4 letissima cum ceteris M, latissima M2P

298

7, 14-15 1099

361

5 pascua et aquarum commoditates viventium. Hanc, ut veterum habent traditiones, Aracheus, septimus filiorum Canahan, fun¬ dasse dicitur et de suo nomine Arachis dixisse, sed postmodum corrupto nomine Archis dictam fuisse. Circa hanc, ut premisimus, nostri castra locaverant sua, non casu fortuito, sed quorunio dam ex nostris, qui in vinculis hostium detinebantur, litteris et exhortatione commoniti. Erant enim in civitate Tripolitana, que est civitas nobilissima in littore maris sita, ab Archis sex aut quinque vix distans miliaribus, de nostris aliquot, qui in ea violenter detinebantur. Ab initio enim obsidionis Antiochene, et 15 maxime post urbem debellatam, ceperunt nostri, ut sibi victum propagarent, compellente inopia inprudenter circuire regiones et se hostibus circumjacentibus ultro ad predam exponere. Unde factum erat ut vix esset civitas, vel opidum, que de populo nostro non haberet captivos, iuxta quem modum in urbe Tripo20 litana, de qua premisimus, de nostris plusquam ducenti eadem detinebantur conditione. Qui nostrorum intelligentes adventum, significaverunt principibus ut nullatenus ab Archis discederent, sed eam vallarent obsidione: sic enim aut urbem infra paucos dies possent recipere aut a rege Tripolitano, ut ab obsidione 25 desisterent, infinitam extorquere pecuniam et captivorum fra¬ trum obtinere liberationem. Quod et factum est. Nam statim accedentes ad urbem, propius castris circumpositis obsidione vallaverunt, tum ut id temptarent quod eis intimatum fuerat, tum ut reliquos principes operirentur, qui eos in proximo subse30 quuturi credebantur.

15. A castris egressi quidam urbem Antaradon occupant viriliter, unde cum spoliis uberibus ad castra redeunt et continu¬ ant obsidionem. Egressi autem de castris eisdem equites centum cum peditum ducentorum duobus manipulis et Raimundum Pelet sequuti usque ad urbem Antaradon, que vulgari appellatione Tortosa dicitur, ab obsidione viginti vel amplius distantem miliaribus,

5 ut experirentur si quid sibi necessarium et usui futurum reperi15, 1-6 et 17-34 GF 34, 13, p. 426-428 (Hili, p. 83-84) = BD 4, 4, p. 91. 14, 5 (= 18, 21, 13-14) Gen. 26, 19: reppererunt aquam vivam; Ier. 17, 13: 6 Gen. 10, 17. 6-7 Cf. Josephe, Ant. Iud. 1, 6, 1 (138), 6d. Blatt (voir 3, 20, 13-14), p. 141 (et 1'apparat venam aquarum viventium. Cf. 13, 3, 19.

critique), et ed. 1524 (voir 8, 2, 18), 1, 12 in fine, f. 5*.

8-9 ut premisimus) 13, 36-39.

20 premisimus) 11-14.

8 Cf. 19, ro, 27-28.

15, 3-4 = 17,

32-33-

17 circumadiacentibus a 14 Antiochene (cf. ry, 2) pC, Antiochie VBW 3 Antaradon V, Antaradum 29 principes om. a 15, 2 Pilet BW BW, Anteradon pC

299

362 1099

10

15

20

25

30

7, 15-16

rent, pervenerunt. Est autem Antarados civitas in littore maris sita, iuxta se insulam habens modicam quasi per duo distantem miliaria, ubi antiqua et per multa secula insignis civitas Arados nomine fuit. Huius Iezechiel propheta memoriam facit, ad principem Tyri dirigens sermonem ita: habitatores Sydonii et Aradii fuerunt remiges tui, et idem infra: filii Aradii cum exercitu tuo erant super muros tuos in circuitu tuo. A cuius nomine et predicta civitas nomen accepit ut Antarados diceretur, eo quod predicte Arado esset obposita. Harum utraque sita est in Fenice provincia et utriusque civitatis unus et idem auctor fuit, Aradi¬ us videlicet, novissimus natu filiorum Canahan filii Cam filii Noe. Ad hanc itaque urbem accedentes domini Tolosani exerci¬ tus pars predicta, urbem ceperunt acrius impugnare, sed cum resistentibus civibus animose satis in eius expugnatione non multum possent proficere, nocte irruente in diem crastinam distulerunt negocium, ut receptis consortibus qui eos subsequi decreverant, facto mane ad idem opus fortiores resurgerent. At vero cives, timentes ne maiores ea nocte accederent copie, quibus tandem resistere non valerent, cum uxoribus et liberis et familia urbem egressi, ad montes vicinos ut fuga saluti consule¬ rent se contulerunt. Nostri porro summo mane se adhortantes adinvicem, casus qui de nocte illa acciderat ignari, ut opus continuarent esternum et ad urbem impugnandam se armarent, accedentes cominus et eam reperientes vacuam intrepide et constanter ingressi sunt, victualibus et spoliis eam invenientes redundantem. Unde onerati usque ad supremam sacietatem ad castra reversi sunt, que eis interim acciderant cuncta per ordi¬ nem edocentes et de successu proprio universum letificantes exercitum.

16. Dux Godefridus cum Flandrensium comite et expeditio¬ num residuo Faodiciam pervenit, Guinimerum a vinculis expedit, classem ei restituens. Boamundus usque ad predictam urbem abeuntes prosequitur. 1 III

Interea circiter Kalendas Marcias populus qui Antiochie re¬ manserat videns prefixam ad iter aggrediendum imminere diem, dominum Lotaringie ducem Godefridum, dominum quoque

16, 1-27 AA 5, 33, p. 453. - 36-43 AA 5, 24, p. 447. 10-12 Ez. 27, 8 et xi.

14-17 ( — 22, 3, 10-13) Cf. Josephe, Ant. lud., ed. 31 = 2, 6, rx.

Blatt (voir 3, 20, 13-14), p. 141 (1, 6, 1); Gen. 10, 18.

12 in] et in a 15 utriusque BW, eiusdem VpC 16 Cam VNM, 19 civibus om. V 20 crastinum VB 21 consortibus] c tantum, spatio relicto V 25 egressi de urbe BW 27 de om. BW 28

Cham Pa

(h)esternum a, externum Vp

300

7, 16 1099

1 iii

3^3

Robertum Flandrensium comitem et alios principes multa cepit 5 urgere instantia, ut iter arriperent et eis volentibus voti con¬ summationem adimplere ducatum preberent. Pretendebant au¬ tem et domini comitis Tolosani, ducis quoque Xormannorum et domini Tancredi fidem et constantiam et admirabilem gratiam, quam plebi dei exhibuerant, eos iam per dies multos in via 10 domini fideliter precedentes. His et huiusmodi persuasi princi¬ pes antefati, compositis sarcinis et necessariis ad iter preparatis, assumpto secum universo tam equitum quam peditum populo, quibus cordi erat et in proposito versus Ierosolimam proficisci, in Kalendis Mardis apud Laodiciam Syrie quasi ad viginti 15 quinque milia virorum fortium et armatorum convenerunt, predictos principes sequuti. Sed et dominus Boamundus cum suo comitatu illuc eos prosequutus est. Non tamen aut cum eis proficisci aut ibi moram facere longiorem poterat, ne forte recens captam Antiochiam hostibus circumpositis temere vel ad 301 20 tempus inobservatam negligere videretur; tamen, ut societatis memor et gratie, quam in via domini cum aliis contraxerat proceribus, eos usque ad locum prosequutus est supradictum, quicquid officii et humanitatis poterat prompta exhibens devo¬ tione, ut sui memoriam altius imprimeret abeuntibus. Reversus 25 est ergo, salutatis principibus et sumpta cum multo gemitu et suspiriis licentia, ut civitatis sibi credite curam ageret diligen¬ tem, populo apud Laodiciam derelicto. Est autem Laodicia civitas nobilis et antiqua, sita in maris littore, que fideles habens habitatores sola de urbibus Syrie 30 imperatoris Grecorum iurisdictioni erat supposita. Ad hanc Guinimerus quidam Boloniensis, quem superius cum classe apud Tarsum Cilicie, dum dominus ducis frater Balduinus eam occupasset, applicuisse meminimus, cum eadem classe sua pervene¬ rat et dum eam inprudenter non comparatis viribus aggredere35 tur impugnare et sue mancipare dicioni, captus erat a civibus et carceri cum omni pene suo comitatu mancipatus. Hunc, quia de terra patris sui advenerat et apud Tarsum predictam fratri suo utilitati fuerat et honori, dominus dux a preside civitatis et loci primatibus sibi petiit restitui. Qui verbo ducis non audentes in 40 quoppiam contraire, predictum Guinimerum cum sociis univer¬ sis et classe quam induxerant duci restituerunt. Quem sue classi

16, 9-10 (et 21) = 2, 21, n.

21 = 9-10.

23 -- 16, 27, 16.

31

superius] 3, 24, 38 et suiv.

16, 4 Flandrensium comitem Robertum BW 6-7 autem V, om. cett. 7 quoque om. BW 9 multos dies BW 12 popul/ peditum (3 1516 predictos ... sequuti om. BW 17 illuc cum ceteris N, usque add. N2MP 30-31 Guinemerus a 36 comitatu suo BW 40 quoppiam VNM, quopiam Pa

Guinemerum a

364

7, 16-17

dux preficiens, equis passibus eum per terras gradientem subse¬ qui precepit. Quod et factum est.

1099

17. Dux et qui cum eo erat exercitus Gabulum obsidet, Tolosa¬ ni fraus intercedit. Archis properantes reliquis associantur principibus, obsidio non proficit.

5

10

15

20

25

Egressus igitur Laodicia Syrie predictus exercitus, receptis his, quos in eadem urbe reppererant et qui ab Antiochia et Cilicia et urbibus finitimis causis familiaribus et occupationibus domesticis detenti tardius egressi fuerant, oram legentes maritimam ad urbem Gabulensem, quam vulgari appellatione Gibellum dicunt, que a predicta Laodicia duodecim distat miliaribus, pervenerunt. Ubi cum per aliquot temporis intervallum, castris in girum locatis, urbem obsedissent, is qui civitati preerat, principis Egyptii procurator - nam hec prima de urbibus maritimis Egyptiorum erat subiecta potestati - aureorum sex milia duci obtulerat, insuper ingentia munera, si ab obsidione desiste¬ ret. Quem tanquam sordidorum contemptorem munerum cum flectere nequivisset, ad alia se convertens studia legatos, de quorum fide presumebat et industria, ad comitem direxit Tolosanum, predictam pollicens pecuniam si eum a ducis manibus posset expedire. Ille autem, ut dicitur, oblata clam sumpta pecunia confinxisse dicitur quod infinita hostium multitudo a tractu descenderet Persico, propositum habens eas iniurias ultum iri, quas Persarum populus sub duce Corbagath passus fuerat apud Antiochiam, et quod non inferius priore bellum parabatur redivivum, et super his omnibus nuntios se dicebat recepisse fide dignos et de quorum verbo nullatenus esset ambi¬ gendum. Missa igitur legatione per virum venerabilem dominum Albariensem episcopum et directis epistolis, dominum ducem et comitem Flandrensium anxie nimis sollicitat ut obsidione soluta properare non differant, sed communibus periculis fraterna compassione occurrant. Illi vero, audita fratrum necessitate et

17, 1-71 cf. AA 5, 33-37, p. 453-457. - 63-64 cf. RA 15, p. 275. 42 — 1, 20, 35.

17, 12 = 1,15, 62 (note).

312: flectere si nequeo superos ...

12-13 Cf. Virgile, Aen. 7,

20-21 = 9, 14, 18.

42 eum equis passibus M, equis eum passibus M2P 17, 1 Laodiciam 2 receperant a et qui] et M, qui et M2P 4 egressi fuerant] exierant BW 7 aliquot VNM, aliquod Pa 8 is N2PC, his VNM, iis BW, cf. 20, 26 (BW) urbi ( — 20, 48) BW 11 optulit BW 12-13 cum BW

flectere nequivisset P2(BW), conflectere nequivisset pC, conflectere nequivit V, Quem cum flectere nequivisset tanquam ... munerum BW ad comitem Tolosanum direxit BW sem sed vel Albariensem ss. BW

16 clam oblata MP 26 non om. V

14 misit V, 24 Albaren-

302

7, 17 1099 30

35

40

45

50

55

60

3&5

quod imminere dicebatur periculo, in simplicitate spiritus gradientes, soluta statim obsidione et itinere maturato transeuntes urbem Valeniam, que sub opido Margat in littore maris sita est, deinde Marecleam, que prima de urbibus provincie Fenicis a septentrione venientibus occurrit, Antaradum, que vulgari ap¬ pellatione Tortosa dicitur, que similiter una est de urbibus supranominate provincie, in littore maris similiter constituta, pervenerunt. Quam reperientes habitatoribus vacuam, insule, que ab occidente eidem obiecta est civitati, ubi et nostrorum .303 naves aliquot oportuna statione locatas invenerunt, vicinitatem admirati sunt. Unde compendia sequuti infra paucos dies ante urbem Archensem cum omni sua multitudine constiterunt. Quibus dominus Tancredus occurrens fraudem comitis universam seriatim edocuit, unde et seorsum longe a tabernaculis eorum qui precesserant castrametati sunt. Videns autem comes quod ab eo aliorum principum esset alienatus animus, missis muneri¬ bus eos sibi reconciliare satagebat, unde factum est ut post modicum temporis intervallum, reconciliatis sibi principibus excepto domino Tancredo, qui adversus eum graves suscitabat questiones, in unum corpus circa urbem convenerunt expeditio¬ nes. Cumque comes ante ducis adventum multis iam diebus inutiliter ibi consumpsisset operam, spes erat quod in adventu reliquorum principum urbs facile superari posset et obsidenti¬ um labor optato fine consummari. Sed contra spem accidit. Nam neque prius neque posterius propicium in eo facto habuit popu¬ lus dominum: quotiens enim urbem nitebantur impugnare et ad varia se attollebant nocendi argumenta, ut vel aggerem (subfoderent) ad deiciendum murum vel contra eos assultus commit¬ terent, totiens nova occurrebant impedimenta et omnis eorum evacuabatur conatus, frustrabatur opera, impensa deperibat, ita ut manifeste daretur intelligi quod in eo opere eorum conatibus favor se subtraxisset divinus. Quippe occidebatur assidue populus et viri nobiles et preclari inutiliter decumbebant. Ceciderunt ibi viri nobiles et preclari, casu mirabili uterque iactu lapidis, Anselmus de Riburgis Monte, vir in armis strenuus et perpete dignus memoria, et Pontius de Baladuno, vir nobilis et familia-

28 = 1, 28, 20.

32-33 = 15, 3'443 Tite-Live 8, 35, 12: ira alienavit 52-53 (et passim) Am. 7, 2 : Domine deus, propitius

a dictatore militum animos.

esto\ II Mach. 2, 23: domino ... propitio facto illis (et passim). Cf. 17, 5, 15 (et passim): propicia ... divinitas.

35 habitatoribus om. BW

61 Cf. 18, 5, 12.

37 vicinitatem] civitatem BW

sem BW, Arcenssem V, Arscens(s)em pC obsidionis BW

52 propicium P2a, propicius Vp

conieci coli. 12, u, 20-24 et 18, 19, J0 (etc.), transilirent BW

62 armis] ar tantum V

63 Baladino BW

39 Archen¬ 50-51

multitudine sua BW

54-55 subfoderent 56 occurrerunt BW

366 1099

7, 17-18

ris domino comiti Tolosano. Preterea et populus invitus ibi 65 detinebatur, cui erat in proposito iter inceptum consummare, unde nec operam dabat cum studio nec multam in facto inpendebat sollicitudinem, maxime autem post ducis adventum eti¬ am qui cum Tolosano advenerant, eius familiares et domestici, 304 se subtrahebant ex industria, ut comes affectus tedio aliorum 70 principum vias sequeretur, qui etiam inviti et compellente co¬ mite contra conscientias detinebantur.

18. Renovatur questio de lancea domini; inventor rogum intrat accensum, paucis diebus post moritur.

5

10

15

20

8

IV

Renovata est ibi questio de lancea que apud Antiochiam reperta fuerat, utrum ea esset, qua de latere domini sanguis et unda profluxit, an res esset commenticia. Dubitabat enim valde super hoc populus, sed et maiores penitus fluctuabant incerti, aliis dicentibus quod vere ipsa erat, que domini cruore madue¬ rat eius latus aperiens, et per inspirationem divinam in consola¬ tionem plebis revelata, aliis asseverantibus quod versuciarum Tolosani comitis esset argumentum et gratia questus adinventio ficta. Huius autem dissensionis auctor erat precipuus quidam Arnulfus, domini Normannorum comitis familiaris et capellanus, vir quidem litteratus sed inmunde conversationis et scandalo¬ rum procurator, de quo in sequentibus multa dicenda occurrent. Cumque diu super hoc in populo sermo hic discurreret contra¬ dictorius, hic, qui eam revelationem sibi factam fuisse asserebat, ut populo fidem faceret et omnem tolleret ambiguitatem rogum copiosum precepit accendi, pollicens se auctore domino certo per ignem experimento fidem se facturum incredulis quod nichil fictum, nichil commento adumbratum in eo facto intercessisset, sed sola revelatione divina ad noticiam hominum et eorum consolationem totum esset procuratum. Accenso igitur rogo copioso admodum, cuius incendii fervor etiam circumpositos terrere poterat, convenit universus populus a maiore usque ad minimum in ea sexta feria, que sanctum domini Pascha prece- 305 dit, in qua et mundi Salvator pro nostra salute passus esse

18, 1-9 AA 5, 32, p. 452. - 9-12 RA 17, p. 281. - 13-33 RA 18, p. 283-284. 18, 2-3 Ioh. 19, 34.

22-23 = 6, 5, 44.

23-25 Cf. Matth. 27, 62;

Mare. 15, 42; Luc. 23, 54; Ioh. 19, 14 et 31. Cf. 13, 18, 35-38.

64 Preterea VM2, Prepterea N, Propterea MPa 66 ait. nec] cum a 71 ibi detinebantur BW 18, 5 cruore VBW, cruce pC manaverat BW 6-7 per divinam inspirationem revelata in consolationem plebis BW 13 in populo super hoc a 14 qui om. V 16-17 se ... se facturum VpC, ait. se om. BW 17-18 nichil om. C, nichil fictum om. BW 23 minimum V, minorem cett.

7, 18-19 1099

3^7

25 legitur, ut tante rei plenum haberet experimentum. Qui vero

tam periculosum examen sponte subiturus erat dicebatur Pe¬ trus Bartholomei, clericus quidem sed modice litteratus, et, quantum ad humanum diem diiudicare pertinet, homo simplex videbatur. Qui oratione facta in conspectu circumpositarum 30 legionum, assumpta secum predicta lancea per ignem transivit, quantum populo videbatur illesus. Verum hoc eius factum non solum non amputavit questionem, sed maiorem suscitavit, nam infra paucos dies vita decessit. Cuius accelerati obitus occasio¬ nem, cum homo sanus et vitalis prius videretur, quidam assere35 bant temptatum incendium, dicentes quod in eo tanquam frau¬ dis patronus mortis causam collegisset, alii vero dicebant quod ab incendio sanus evaserat et incolumis, sed egressum ab igne turbe causa devotionis irruentes oppresserant et contriverant eatenus, ut vite finem ministrarent. Sicque res, que in dubium 40 venerat, nullam recipiens decisionem maius induxit ambiguum.

19. Nuntii, qui a nostris principibus missi fuerant in Egyptum, revertuntur. Per idem tempus legati nostri, qui invitantibus Egyptiis, qui ad obsidionem Antiochenam missi a calipha Egyptio venerant, ut premisimus, descenderant in Egyptum, post annum, quo tam violenter quam dolose detenti fuerant, ad principes qui eos 5 miserant sunt reversi, venerantque cum eis Egyptiorum princi¬ pis legati, verba deferentes multum ab his que prius attulerant dissimilia. Cum enim multa prius obtinere laborassent precum instantia, ut nostrorum principum contra insolentiam Tureo¬ rum et Persarum haberent gratiam et auxilium, nunc mutato 306 10 cantico pro summo beneficio se arbitrabantur nostris indulgere, si Ierosolimam ducentos aut trecentos simul permitterent iner¬ mes accedere et completis orationibus redire incolumes. Quod verbum nostri principes pro ludibrio habentes predictos nuntios redire compulerunt, significantes quod non secundum proposi15 tas conditiones particulatim illuc accederet exercitus, sed iunctis agminibus Ierosolimam proficiscerentur unanimes, eius regno periculum illaturi. Huius autem mutationis causa fuerat quid¬ dam, quod ex nostra victoria, que apud Antiochiam acciderat,

19, 1-17 RA 16, p. 277. 28 I Cor. 4, 3 : mihi autem pro minimo est ut a vobis iudicer aut ab humano die. 37 = 2, 1, 21. 19, 3 ut premisimus] 4, ch. 24. 9-10 = 5, 6, 47.

28 diiudica V magis MP om. V

32 non BW, om. cett.

19, 2 Egyptio om. a que bis V

MP, corr. P

tulerant a

33-34 occasione V

advenerant BW 11 permitteret MP

40

6 verba deferentes 12 complectis

368 1099

7, 19-20

habuerat ortum. Nam Tureis ita ibi periclitantibus, ita per 20 omnem Orientem eorum confractus est gladius et sublimis que fuerat gloria versa est in confusionem, ut ubicumque cum aliis nationibus erat eis negocium, in omni loco subcumberent et calculum reportarent in omni conflictu deteriorem. Iuxta quam eorum conditionem invalescente super eos Egyptiorum regno, 25 per manum cuiusdam, cui nomen Emireius, principis militie regis Egyptiorum, Ierosolimam amiserant, quam triginta et octo annis ante ab eisdem Turei eripuerant violenter. Unde factum est ut, hostes, quos prius quasi fortiores horruerant, nunc per nostrorum operam deiectos et confractis viribus in imo videntes 30 constitutos, nostrorum auxilium, quod prius instanter nimis expetierant, contempnebant.

20. Imperatoris legati adsunt de domino Boamundo conque- 307 rentes, imperatorem nuntiant venturum: principes dissen¬ tiunt. Pugnatur cum Tripolitanis et vincuntur, nostri victo¬ res in castra redeunt. Advenerant preterea Constantinopolitani imperatoris legati, multum conquerentes de domino Boamundo, qui contra legem pactorum et exhibiti tenorem iuramenti Antiochiam presumebat detinere, allegantes in conspectu principum quod domino 5 suo prebitis corporaliter iuramentis, omnes qui per eum transie¬ rant tactis sacrosanctis evangeliis promiserant quod neque de opidis neque de civitatibus aliquam, que de imperio eius fue¬ rant, usque Ierosolimam detinere presumerent, sed ea capta eius imperio resignarent. De reliquis vero habite conventionis parti10 bus nullam omnino habebant memoriam. Certum est autem quod id inter eum et principes apud Constantinopolim convene¬ rat, sed in fine conventorum fuerat adnexum quod ipse cum omni suo comitatu et ingentibus copiis eos deberet sine dilatio¬ ne subsequi et auxilium in suis necessitatibus ministrare. Qui15 bus de communi principum consilio responsum est, quod impe¬ rator pacta conventa prior violaverat, unde merito et ab his, que iuxta legem pactorum sibi poterant competere, casum pa-

20, 1-46 RA 18, p. 286. - 46-72 RA 18, p. 285-286. 20 Ps. 75, 4: confregit potentias arcuum, scutum, gladium et bellum.

23 (et

passim) Cod. Theod. 7.62.10: si ... deteriorem calculum reportaverit, et 5.59.4: a deteriore calculo ... eripere. Cf. 8, 14, 9 (et passim) : meliorem ... reportaturi calculum.

19 habuit BW 25 Emireius P, Emyreius V, Emirerius a 27 ante om. 31 contempnerent BW 20, 1 Constantinopolitanam MP, corr. P 3-4 detinere presumebat a 4-6 quod omnes qui per dominum suum transierant, prebitis ei corporaliter iuramentis, tactis BW 7 eius imperio ( = S-y) a 10 habuerunt BW 13 comitatu suo BW a

7,20 1099 20

25

1 VII

30

35

40

45

50

55

369

tiebatur: iniquum enim est fidem ei servari, qui contra pacta nititur versari. Nam cum nostris principibus ex conpacto teneretur obligatus quod convocatis exercitibus statim eos sequere¬ tur et per mare navibus continuum eis ministrari faceret com¬ mercium et rerum venalium toto itinere exhiberi preciperet opulentiam, utrumque neglexit fraudulenter adimplere, cum sine difficultate utrumque posset effectui mancipare. Unde quod de Antiochia factum fuerat, quoniam id iure fecisse videbantur, ratum volebant permanere et inconvulsum, ut is eam iure hereditario possideret in perpetuum, cui de communi liberalitate concessa fuerat. Instabant preterea eiusdem imperatoris lega¬ ti, persuadere cupientes ut eiusdem imperatoris adventum, quem in Kalendis Iulii adfuturum promittebant, prestolaretur exercitus, pollicentes quod singulis principibus ingentia daturus esset munera, sed et plebeis cum multa liberalitate stipendia, unde honeste sustentari possent, esset largiturus. Super quo deliberationem habentes dissentiebant abinvicem. Nam Tolosanus comes expectandum esse tanti principis adventum utile iudicabat, sive ex eo, quod ita futurum arbitraretur, sive quod ea occasione principes et populum detinere laboraret quousque urbem quam obsederat sibi posset vendicare. Turpe enim et ignominiosum reputabat, si a proposito ita manifeste deficeret, desiderium non valens adimplere. Aliis autem obposita longe melior videbatur sententia, videlicet ut cepto instarent itineri et votum, pro quo tot labores pertulerant, feliciter consummarent: fraudem enim imperatoris et eius versucias, quas sepius experti fuerant, declinare iudicabant commodius, ne eius laberinthis et ambagibus iterum se involverent, a quibus non satis facile postmodum possent expediri. Effusa est igitur inter principes contentio et eorum pene in nullo consonabant desideria. Unde et is qui urbi preerat Tripolitane, cum prius infinitam obtulisset pecunie summam ut obsidione soluta ab eius finibus nostre migrarent expeditiones, cognito scismate quod inter principes erat exortum, non solum dare pecuniam prius oblatam renuit, verum nostris sponte occurrere et cum eis experiri proposuit. Factum est autem quod de communi consilio, relicto Albariensi episcopo et aliis nonnullis viris potentibus in obsidione qui castra tuerentur, principes indicto prelio, instructis aciebus et ordine congruo dispositis versus Tripolim agmina dirigunt. Quo

20, 18-19 = 3, 13, 29-30. 24 = 2, 15, 6. 38-39 = 22,19, 52-53, cf. 46-47 = 16, 21, 38-39 (inter — 10, 29, 2-3).

2i, 4, 30.

26 is] iis BW, cf /7, 8 (BW) 29 eiusdem] ipsius BW 32 sed] sicut 35 utile om. BW 40-41 longe melior opposita BW 43 fraudem (cf. 2, 20, 29 et 21, 24) V, fraudes cett. 44 eius post et repetunt MP 53 Albarensi BW 55 instructisque BW BW

308

370 1099

60

65

70

10 iv

7,20-21

pervenientes eiusdem loci presidem cum universa civium multitudine tam equitum quam peditum extra urbem reperiunt, ubi ordinatis pari modo agminibus nostrorum adventum prestolabantur intrepidi. Cum enim duobus mensibus et amplius aliquid comes Tolosanus in predicta obsidione operam consumpsisset inutiliter nec profecisset quidpiam, ceperant eos Tripolitani contempnere et nostrum exercitum minus et minus habere suspectum, quasi ab ea virtute, quam prius audierant, facti degeneres in se ipsis strenuitatis consuete paterentur defectum. Postquam ergo ad urbem ventum est et hostium contra se positas nostris datum est intueri legiones, in eos statim irrue¬ runt animosius et primo impetu dissolutis eorum cohortibus hostes in fugam versos infra urbem certatim se recipere proterva compulerunt instantia, septingentis ex eorum numero gladio peremptis; de nostris vero tres aut quattuor cecidisse dicuntur. Ibi celebraverunt Pascha, quarto Idus Aprilis.

309

21. Preses Tripolitanus multo pecunie et munerum a nostris pacem impetrat. Principes de fidelium consilio, qui in parti¬ bus illis habitabant, viam eligunt maritimam.

5

10

Obtenta igitur victoria in castra iterum reversi sunt. Ubi nichilominus vociferari et acclamare cepit populus universus, ut illa perniciosa obsidione dimissa versus Ierosolimam, quo eorum omne festinabat desiderium, iter arriperent. Obtinuitque proterva instantia populus ut incensis castris dux et Flandrensium comes necnon et Normannorum comes, sed et Tancredus, popu¬ lo satisfacientes, invito et plurimum renitente Tolosano comite, obsidionem deserentes versus Tripolim tanquam iter continua¬ turi expeditiones direxerunt, erantque in eo facto procliviores qui predicti comitis ab initio castra fuerant sequuti, ita ut eum deserentes predictos principes certatim sequerentur. Quo intel¬ lecto, videns quod neque precibus neque pollicitis eos revocare poterat, faciens de necessitate virtutem alios sequutus est, licet invitus. Cumque vix quinque miliaribus progressi ante urbem

21, 1-27 AA 5, 36-38, p. 455-457. - 28-38 RA 18, p. 268. - 44-50 AA 5, 38, P- 457-

63 = 2, 20, 14.

21, 7 = 1, 28, 7.

13 = 3, 23, 8.

57 civium om. a 59 paribus modo corr. M2P2 62 ceperant pC, 65 paterentur P, pateretur cett. 61 legiones intueri MP 72 Ibi] ante Tripolim add. a 21, 4 omne] esse M, omnino M2P 6 comes ... comes] Normannorumque comites BW 7 plurimum om. a 8 versus ... 11 deserentes om. C, deserentes proficiscerentur et eos certatim reliqui (sub dei. B)sequerentur inferiores. Quo BW 11-12 intellecto] ceperunt VBW

Tolosanus add. BW

310

7, 21 1099

15

20

25

30

35

40

45

50

37i

Tripolitanam castrametati essent, eiusdem loci preses, qui Egyptii caliphe in ea regione procurabat negocia, deposita illa tali arrogantia, qua prius cum nostris principibus de pari posse contendere arbitratus fuerat, cognoscens se ipsum, missa legati¬ one a principibus obtinuit ut datis quindecim milibus aureorum, insuper etiam muneribus in equis, mulis, sericis et vasis preciosis et restitutis universis quos de nostro populo detinebat captivis, a sibi commissa discederent provincia ac tribus quibus preerat civitatibus, Archis videlicet, Tripoli ac Biblio cum suis pertinentiis, parcerent transeuntes. Misit insuper greges et armenta et alimentorum uberem copiam, ne pre victualium inopia suburbana spoliare compellerentur et agrorum cultoribus infer¬ re molestiam. Accitis etiam quibusdam fidelibus Syris, montis Libani habi¬ tatoribus, qui urbibus illis a parte supereminet orientali, excelsus admodum et in sublime iuga porrigens, tanquam a viris prudentibus et locorum gnaris, qui ad eos gratulabundi descen¬ derant ut fraterne caritatis dependerent affectum, consilium ab eis petierunt qua via versus Ierosolimam tutius possent incede¬ re et commodius. Illi tandem, compensatis bona fide universarum viarum que illuc ducebant tam commoditatibus quam compendiis, novissime viam eis commendaverunt maritimam, ut et directiorem sequerentur et navium suarum, que profici¬ scentem subsequebantur exercitum, eis solatium non deesset. Erant autem in nostrorum classe non solum Guinimeri sociorumque eius, qui a Flandria, Normannia et Anglia, ut premisimus, descenderant, verum Ianuensium, Venetorum Grecorumque naves, que a Cypro, Rodo et aliis insulis rebus onuste venalibus frequenter accedebant, que nostris legionibus multam inferebant consolationem. Assumptis igitur ducibus itineris tum ex predictis fidelibus, tum ex Tripolitani principis familia, oram legentes maritimam, iuga Libani a sinistris habentes, Biblium 311 pertranseuntes supra ripam fluminis, secus locum, cui nomen est Maus, castrametati sunt. Ubi per diem vulgus debile et eos qui non ita celeriter subsequi poterant operientes, habuerunt requiem. 18 Cf. le praeceptum Apollinis, quo monet ut se quisque noscat (Ciceron, Tuse. 1, 24-25 = 1, 7, 23-24. 30 (et passim) Ios. 8, 26: manum, quam in sublime porrexerat', Luc. 12, 29: nolite in sublime tolli (etc.). 40 ut 22, 52, etc.). premisimus]

3,

24,

32-34

(Flandria,

Holanda et Frisonia). -

Anglia] Voir

1'apparat critique; cf. AA 3, 14 et 6, 55, p. 348 F et 500 G: Antverpia, Antwerpia.

15 loci om. V 18 cognoscentes N 23 Tripoli VBW, Tripolis pC 25 pro BW 32 superne MP 36 eis viam BW 37 suarum om. a 38 sequebantur V 39 Guinimeri VNM, Guinemeri Pa 40 et Anglia om. V; cf. adn. 48 Emaus a

372

7,22

22. Proficiscentes urbes pretereunt in littore maris sitas Lid-

damque et Ramulam perveniunt. 1099

5

io

15

20

25

30

Die demum tercia ante urbem Beritensium, secus fluvium qui iuxta urbem labitur, castrametati sunt, ubi, a preside loci ut satis parcerent et arboribus data pecunia et victualibus ad sufficientiam ministratis, nocte quieverunt una. Sequenti vero die Sydonem pervenientes, secus fluenta, aquarum commodita¬ tem sequuti, locaverunt tabernacula. Ubi, nescimus qua fiducia, qui urbi preerat nostris principibus nullam exhibuit humanita¬ tis gratiam, sed de viribus presumens suis exercitum nostrum aggressus est molestare. In quo facto non multum successit ei prospere. Nam quibusdam ex nostris in eos irruentibus, qui eorum discursionibus provocati diutius dissimulare non pote¬ rant, interfectis ex eis aliquot reliquos infra urbem se recipere compulerunt, unde factum est ut noctem illam in castris, ces¬ santibus eorum molestiis, cum omni tranquillitate peragerent. Mane vero facto ut aliquantisper recrearetur populus moram ibi facere decreverunt, mittentes de exercitu expeditiores quos¬ dam, qui de suburbanis adiacentibus victui necessaria contrahe¬ rent. Qui comportatis gregibus et armentis et victualium ingente copia cum sospitate regressi sunt omnes, excepto quodam nobili viro, Galtero videlicet de Verra, qui, redeuntibus aliis ad ulteriora progrediens ut maiorem predam contraheret, dubia sorte sublatus comparere desiit, universis eius dubium exitum nimis moleste ferentibus. Sequenti postmodum die, transcursis scopulosis ex parte plurima locis, per loca planiora, a dextris relicta antiqua urbe Sarepta Sydoniorum, viri dei Helye nutri¬ cia, transmisso flumine qui medius discurrit, egregiam illius 312 regionis metropolim Tyrum, vetustissimum Agenoris et Cathmi domicilium, pervenerunt, ubi circa illum egregium et seculis admirabilem fontem hortorum et puteum aquarum viventium castrametati, in pomeriis late patentibus et multa commoditate refertis nocte quieverunt una. Dehinc die restituta iterum ad

22, 1-37 et 42-77 cf. AA 5, 39-42, p. 457-461. - 37-42 RA 18, p. 291.

24.

22, 4 = 31. 5-6 = 20, 27, 13. 7-8 = 16, 27, 16. 24 a dextris] Vu de Tyr! Voir 1’introduction, n. 67. 28-29 (Ras el Ain) = 13, 3, 19-20. 31 — 4.

18 = 1, 7, 2326 Le Litani.

22, 3 parcerent (cf. 21, 24) BW, parceret VpC 9 successis NM, corr. M2 12 intra MP 15 autem BW 17 suburbanis VBW, urbanis pC 20 nobili om. a Gualtero BW 23 nimis om. P, minus M 25 Helye VPC, Helie NMBW 26 transcurso a flumine (... quod medium BW) codd. omnes, edd. 27 Cathmi N2MPa, Catmi N, Catmy V, cf. Solini Collectanea, ed. Mommsen p. jp, 13, app. cr. 28 seculis] satis BW 31-32 se ad iter BW

7, 22 1099

35

40

45 29

v

50

55

60

65

373

iter se accingentes, exsuperatis angustiis que inter montes pro¬ minentes et mare periculose nimis iacent medie, iterum in plana descenderunt que urbi Acconensium subiecta sunt. Ubi iuxta civitatem secus fluvium, qui eandem urbem preterlabitur, cas¬ trametati, a procuratore et civibus munera suscipientes, rerum venalium bonis conditionibus habuerunt commercium; factus est insuper nostris principibus familiaris et amicus, spondens quod, si post captam Ierosolimam viginti dierum spacio absque contradictione in regno possent consistere aut Egyptiorum vires superare, ipse urbem Acconensem absque difficultate ulla eis resignaret. Inde vero progressi, Galileam a leva deserentes, inter Carmelum et mare Cesaream, Secunde Palestine metropolim, que prisco nomine Turris Stratonis appellata est, pervenientes, secus fluvium, qui de paludibus eidem urbi adiacentibus defluit, castrametati sunt, ubi et sanctum Pentecostes diem quarto Kalendas Iunias celebraverunt, a predicta urbe vix duobus distantes miliaribus. Inde post diem tercium itineris resumentes laborem, relictis a dextra locis maritimis Antipatrida et Ioppe, per late patentem planiciem Eleuteriam pertranseuntes, Liddam, que est Diospolis, ubi et egregii martyris Georgii glorio¬ sum usque hodie sepulchrum ostenditur, in quo secundum exte¬ riorem hominem in domino creditur requiescere, pervenerunt. Cuius ecclesiam, quam ad honorem eiusdem martyris pius et ortodoxus princeps Romanorum Augustus, illustris memorie dominus Iustinianus, multo studio et devotione prompta edificari preceperat, audito nostrorum adventu solotenus hostes 313 deiecerant paulo ante, timentes ne trabes ecclesie, que multe proceritatis erant, in machinas et tormenta ad expugnandam urbem vellent convertere. Compertum autem habentes quod in vicino nobilis quedam esset civitas Ramula nomine, cum quin¬ gentis equitibus dominum Flandrensium comitem premiserunt, qui civium pretemptarent animos et quidnam haberent proposi¬ ti experirentur. Qui accedentes ad urbem propius, videntes quod nemo ad eos egrederetur, portas quas patentes reppererunt ingressi sunt, urbem penitus reperientes vacuam: nocte enim que precesserat, cognito nostrorum adventu, abeuntes cum uxoribus et liberis et universa eorum familia urbem vacuam reliquerant. Quod statim remisso nuntio comes legionibus sig-

32-33 II s’agit de la Scala Tyriorum (Naqura, Rosh Hanikra).

51 — 77-

36 a ... et a C, et a ... et a BW 38 insuper] idem add. BW 41-42 43 Secunde om. BW 47 Iulias a 47-48 a ... distans (jc. fluvius) miliaribus post /fj defluit BW 50 Eleucheriam BW 51 Eliopolis BW 52 hodie om. V 54 in sed vel ad ss. BW pius et] prius BW 60 habentes] nostri add. BW

eris resignare V

7, 22-23

374 1099

7° nificans, ad urbem accedere mature consuluit, illi vero, comple¬ tis de more orationibus ad urbem accedentes, in omni commodi¬ tate frumenti, vini et olei ibi continuum exegerunt triduum, episcopum eidem ecclesie preficientes quendam Robertum, Normannum genere, de episcopatu Rotomagensi, cui utramque ur75 bem, Liddam videlicet et Ramulam, cum adiacentibus suburba¬ nis iure perpetuo possidendas contulerunt, primicias laborum suorum cum omni devotione egregio martyri dedicantes.

23. Ierosolimite viris fortibus, armis et victualibus contra no¬ stros urbem communiunt diligenter; cives fideles ex pluri¬ ma parte extra urbem proiciunt.

5

10

15

20

Interea Ierosolimite, de nostrorum adventu nuntiis edocti frequentibus, scientes quod omnis que advenire dicebatur mul¬ titudo speciale et precipuum haberet civitatem illam obtinendi propositum, quanta possunt diligentia, quanta valent sollicitudine, urbem communire satagunt, victui necessaria, armorum genera quelibet, ligna, ferrum, calibem et quecumque obsessis 314 prestare solent subsidium conrogare et in urbem inferre studiis se invicem prevenientibus contendunt. Sed et princeps Egyptius, qui multo labore eodem anno, Tureorum expulso principatu, predictam urbem receperat, comperto quod ab Antiochia noster discesserat exercitus, quanto poterat studio turres reparari preceperat et menia, civibus, ut eorum sibi fidem conciliaret et gratiam, de proprio erario cum multa liberalitate ministrari precipiens stipendia, tributorum et vectigalium prestationes remittens in perpetuum. Qui tum ut vite consulerent et saluti, tum ut tante libertatis sublimarentur privilegio, regie satagen¬ tes parere voluntati, convocatis vicinarum urbium civibus, viris fortibus et industriis et armatis optime urbem communierant diligenter. Insuper etiam convenientes omnes unanimiter in atrio templi, quod erat spaciosissimum, ut nostrorum prevenire possent adventum et precidere decreverunt, ut interfectis uni¬ versis fidelibus, qui eius urbis erant habitatores, ecclesiam Do¬ minice Resurrectionis deicerent funditus et sepulchrum domini ab eadem radicitus convellerent, ne illorum occasione aut orati-

72 = 3, 21, 41. 76-77 = 2, 24, 26-27. 18 = 1, 11, 15. 19 = 1, 16, 28.

77 Cf. 50-52.

23, 14 = 3,

2, 24.

70 accedere maturare P, accelerare mature sed accelerare exp. M consu¬ VCP2, consuevit P, commonuit BW 73-74 Normannum VNBW, Normannorum MPC 23, 6 ferrum, calibem (=4, it, 44) V, ferrum et calibem cett. 7 subsidium VP, presidium NMq conferre V 12 fidem VBW, et fidem pC (et fidem et gratiam conciliaret MP) 18 industris corr. M2P2 armatis Pa, armatos VNM 20-21 possent prevenire a luit

7, 23-24 1099

375

onis gratia fidelium populus deinceps accedere aut urbem fre¬ quentare proponerent. Sed tandem cognito quod per hoc maiora nostrorum populorum in se conflarent odia et in suum vehemen¬ tius irritarent interitum, mutato consilio extorta ab eis violen¬ ter universa pecunia et quicquid habere videbantur, quattuor30 decim aureorum milia tum a patriarcha qui tunc urbi preerat, tum a populo civitatis, tum ex adiacentibus monasteriis abstu¬ lerunt, unde oportuit eundem virum venerabilem, ut haberet unde tantam summam extorte pecunie solvere posset - nam ad id universorum non sufficiebant patrimonia - et ut inopiam 35 suam et plebis quocumque modo consolaretur tenuitatem, in Cyprum insulam navigare, ut ibi a fidelibus elemosinarum et pie largitionis mendicaret suffragia, que attrite et esurienti plebi dei, que Ierosolimis et in eius finibus habitabat, mitteret ad vite sustentationem. Nec etiam hoc eis visum est sufficere, sed extor40 tis a plebe per questiones et gravia tormenta bonis omnibus, exceptis solis senibus et valitudinariis, mulieribus et parvulis omnes alios urbe depulerunt, qui usque ad nostrorum adventum in viculis suburbanis delitescentes cotidie mortem expectabant, non audentes in urbem introire. Sed nec exterius inter perse45 quentem populum tuta eis dabatur requies, habentibus locorum incolis omnem eorum suspectam operam et eos usque ad inmundas et intolerabiles perurgentibus angarias. Erat preterea eo¬ dem tempore in eadem deo amabili civitate vir vite venerabilis et fide insignis Geraldus nomine, qui ei de quo supradiximus 50 preerat xenodochio, in quo pauperes, qui orationis gratia ad urbem accedebant, hospitabantur et qualemqualem pro loco et tempore sumebant refectionem. Hunc credentes pecuniarum aliquam habere repositionem et suspectum habentes ne in no¬ strorum adventu aliquid eis moliretur dampnosum, vinculis 55 subiecerunt et verberibus, ita ut manuum ac pedum torquendo eius confringerent articulos et membrorum partem maximam redderent inutilem. 25

24. Bethleemite ad principes legatos dirigunt: dirigitur illuc Tancredus, qui ecclesiam et locum occupat.

38

=

I,

9, 66.

41

=

I, 20,

34.

48

=

1, 16,

35-36.

49

supradiximus] 1, xo, 24 et suiv.

25-26 frequenter visitare BW

26 proponeret BW

29 univers(s)a

pecunia p, pecunia universsa tr. V, pecunia universa (vel immensa ss. B) BC,

38 que om. MP 45 tuta] tanta V habitantibus V 45-46 incolis locorum a 47-48 eo BW 51 qualemqualem VB, aliqualem C, qualem pW 52 pecuniariam BW 53 et ... 54 dampnosum om. V 56 eius om. BW pecunia om. W

315

376 1099

7,24

Consummato igitur ibi triduo, custodibus ibi aliquot deputa¬ tis qui munitiorem eiusdem civitatis partem ab hostium tueren¬ tur insidiis, summo diluculo ad exsequendum se accingunt pro¬ positum. Unde assumptis itineris ducibus viris prudentibus et 5 locorum peritis pervenerunt Nichopolim. Est autem Nichopolis civitas Palestine. Hanc, dum vicus adhuc esset, sacer evangeliorum liber appellavit Emaus beatusque Lucas evangelista hanc dicit ab Ierosolimis distare stadiis sexaginta. De hac Sozomenus in sexto Tripartite Historie ita ait: Hanc Romani post vastatioio

15

nem Ierosolimorum Iudeamque victoriam Nichopolim ex eventu victorie vocaverunt. Ante hanc urbem in trivio, ubi Christus cum Cleopha post resurrectionem noscitur ambulasse tanquam ad ali¬ um vicum iturus, fons quidam est salutaris, in quo passiones hominum diluuntur et alia pariter animalia diversis detenta langoribus emundantur. Quod ut ita contingat, traditur ex quo¬ dam itinere apparuisse Christum ad fontem cum discipulis suis et lavisse pedes, ex quo aqua facta est diversarum medicamen passionum. Hec predictus historiographus de castello Emaus

ita disserit. Ubi noctem illam in aquarum habundantia et rerum 20 copia victui necessariarum egerunt tranquillam; ubi circa noctis medium fidelium, qui in civitate Bethleem habitabant, legatio affuit ad ducem Godefridum, orans et petens cum multa instan¬ tia ut illuc aliquam militie partem dirigeret. Convenientibus enim ex universis finitimis opidis et locis suburbanis hostibus, 25 Ierosolimam properabant tam ut urbem tuerentur, quam ut ipsi etiam in urbe salutis sibi invenirent consilium. Timebant autem predicti fideles ne ad partes eorum accedentes ecclesiam deicerent, quam multo precio sepius ab eisdem hostibus ne deiceretur redemerant. Audita igitur et cum pietatis affectu suscepta fra30 trum fidelium postulatione, electis ex suorum numero centum expeditis equitibus ad locum predictum ut fidelibus opem fer¬ rent dux precepit contendere, quibus dominus Tancredus datus est primicerius et consors itineris. Qui ducibus eiusdem loci habitatoribus ad locum summo diluculo perveniunt destinatum, 35 ubi a civibus cum hymnis et canticis spiritualibus honorifice suscepti, introducente eos clero et populo ingressi ecclesiam felicis puerpere diversorium et‘Salvatoris presepe, in quo felici-

24, 1-8 cf. FC 1, 25, 13, p. 277. - 19-41 AA 5, 44, p. 461-462. - 41 cf. RA 20, p. 295.

24, 5-18 Cassiodore-Epiphane 6, 42, 3-5, CSEL 71, p. 364,10-12 et 12-21 (735-36 = 4, 2, 62-64.

8 Luc. 24, 13).

24, 1 ibi ... ibidem BW 2 munitionem V 19 dixerit a 22 fuit a 31 predictum om. V

Iudeorumque BW

6 adhuc om. a 10 28 eiusdem MP, corr. P

316

7, 24-25 1099

377

um cibus animalium requievit, beatis oculis conspexerunt, ubi etiam et cives eiusdem loci, pre gaudii et exultationis inmensita40 te votiva domino cantica psallentes, in signum victorie domini Tancredi vexillum super ecclesiam statuerunt. At vero qui in exercitu remanserant, pre itineris desiderio, loca venerabilia scientes in proximo constituta, pro quorum amore et reverentia tot labores, tot pericula tercio iam anno sustinuerant, noctem 45 ducebant insomnem, votis ardentibus auroram deposcentes, ut 317 itinerarii sui felicem conspicerent clausulam et tam longe pere¬ grinationis beatam consummationem possent intueri. Videbatur eis nox ultra solitum vices suas producere partemque lucis future sibi usurpare indebite, omnisque mora animis ardentibus 50 periculosa videbatur eratque abhominabilis, iuxta id quod pro¬ verbialiter dici solet: animo cupienti nichil satis festinatur, et item illud: dilatione votum creverat. 25. Proficiscens exercitus Ierosolimam pervenit, sed interim excitatur tumultus, in quo cadunt nonnulli de hostibus. Postquam autem in castris cognitum fuit quod Bethleemitarum nuntios dux nocte illa susceperat et de suis in eorum subsidium premiserat quosdam, non expectata procedendi li¬ centia vel oportunitate, qualem lux exoriens iter agentibus solet 5 ministrare, intempeste noctis silentio, excitantibus se mutuo plebeis et moram arguentibus, invitis principibus surrexerunt, iter arripientes. Cumque processissent aliquantulum, vir qui¬ dam nobilis et strenuus, Gastus Biterrensis, assumpto sibi tri¬ ginta expeditorum equitum comitatu, ab exercitu separatus 10 versus Ierosolimam, aurora iam illucescente, cepit contendere, ut siquas extra urbem gregum aut armentorum reperiret copias, eas secum in expeditionem deduceret. Cumque iam urbi esset proximus iuxta votum occurrerunt ei animalia, quibus pauci preerant pastores, qui visa nostrorum militia in urbem perterri15 ti aufugerunt. Gastus vero interim relicta absque custodibus secum trahens animalia ad exercitum revertebatur, cum ecce ad pastorum vocem exciti Ierosolimite, correptis armis, predam abactam violenter revocare cupientes certatim insequuti sunt

25, 1-43 AA 5, 45, p. 462-463.

39

49-50 51-52 ( — 14, 28, 49-50) Salluste, lug. 64, 6: animo cupienti nihil satis festinatur; dilatione votum creverat] Citation non reperee. 25, 5 ( = 18, 30, 14-15) Luc. 1, 14: et erit gaudium tibi et exsultatio.

Cf. 10, 29, 8-9.

= 6, 6,

16-17.

11 = 1,

7,

23-24.

38 cibus] civibus V 39 etiam et] etiam om. C, et om. BW 50 52 crevit BW 25, 3 procedendi om. V 4 oriens a 7 paululum BW 10 ceperit V 12 expeditione V

eratque] et BW

378 1099

7,25

abeuntem. Vir vero insignis, insectantium veritus multitudinem, 20 relicta preda saluti fugiendo consulens in collis cuiusdam culmi¬ ne cum suo substitit comitatu. Dumque ibi rei prestolaretur 318 eventum, ecce per vallem eidem loco subiectam dominus Tancredus cum predictis centum equitibus a Bethleem rediens ad exercitum maturabat, quibus predictus vir nobilis occurrens, 25 casum qui ei acciderat ex ordine pandit. Coniunctis itaque agminibus eos, qui predam reducebant, verso sequuti sunt itine¬ re et antequam in urbem se reciperent subito in eos irruentes, interfectis pluribus reliquisque in fugam versis, predam iterum receptam violenter abducentes ad exercitum cum multa leti30 cia sunt reversi. A quibus cum quereretur unde predam illam contraxerant, respondentes quod de agro Ierosolimitano eam abduxissent, audito nomine civitatis pro qua tot et tantos labores pertulerant, pre fervore devotionis lacrimas et suspiria cohibere non valentes, pronos in terram se dederunt, adorantes 35 et glorificantes deum, de cuius munere venit ut sibi a fidelibus suis digne et laudabiliter serviatur quique populi sui vota benig¬ ne exaudire dignatus est, ut iuxta eorum desideria ad loca optata mererentur pervenire. Unde progressi pusillum e vicino urbem sanctam contemplantes, cum gemitu et suspiriis pre 40 gaudio fusis spirituali pedites et nudis ex plurima parte vestigiis cepto ferventius insistentes itineri, subito ante urbem constite¬ runt, castra circumponentes eo ordine, quo a maioribus principi¬ bus singulis designabatur. Videbatur impletum esse quod per prophetam premissum fuerat vaticinium et exhibitum historia45 liter verbum domini: leva, Ierusalem, oculos et vide potentiam regis: ecce Salvator tuus venit solvere te a vinculo, et illud: elevare, elevare, consurge Ierusalem, solve vincla colli tui, capti¬ va filia Syon.

21-22 = 1, 29, 39-40.

34 Iudith 6, 14: omnis populus cecidit in faciem

adorantes dominum; cf. Ovide, Met. 1, 84 (cf. 17, 30, 12) : pronaque cum spectent animalia cetera terram ... ten

35-36 (= 6, 22, 23) Dominica 12 post Pentecos¬

(Collecta) : Omnipotens et misericors deus, de cuius munere venit ut tibi a

fidelibus tuis digne et laudabiliter serviatur ...

45-46 leva ... regis et solvere te a

vinculo (cf. Os. 5, 13) : mots ajoutes par Guillaume lui-meme {ecce ... venit: Is. 62, 11).

47-48 Is. 51, 17 et 52, 2.

19 abeuntem VpC, abeuntes P2BW 21 subsistit a 22 eventum BW, per] ad a 28 reliquis MP 31 contraxissent BW 38 merentur MP 42 principibus maioribus BW 43 designatur V 46 te om. NM

adventum VpC

8

379

I. Descriptio situs urbis sancte, in qua ostenditur quas regiones et que habeat loca per circuitum. II. Quibus nominibus et quot appelletur civitas et quod David eam regni solium constituerit. Quomodo Helius Adrianus de clivo in montis verticem transtulerit et quedam iterum de situ eius. III. Quod partem duorum montium infra muri ambitum conti¬ neat et quod sit in altero sita ecclesia Dominice Resurrectionis, in altero vero Templum Domini, et que sit forma utriusque ecclesie. IIII. Quod in loco arido et inaquoso sita sit civitas. De fonte Syloe et quomodo cives, audito nostrorum adventu, lacus dissi¬ paverint, obstruxerint fontes. V. Quo tempore noster exercitus ante urbem advenerit et quis fuerit nostrorum hostiumve numerus et quo ordine castra sunt locata. VI. Quinta post obsidionem die urbem impugnant; ductu cuius¬ dam fidelis in silvas descendunt, trabes deferunt, erigunt machi¬ nas. VII. Siti populus fatigatur dumque aquas querunt longe positas et reliqua vite necessaria ab hostibus perimuntur frequenter. VIII. Cives machinas construunt, ad resistendum se preparant. Fideles qui cum eis erant angariis afficiunt. VIIII. Classis Ianuensium apud Ioppen applicat; mittuntur de exercitu qui eos ad obsidionem deducant, patiuntur in itinere qui missi fuerant hostium insidias. X. Qui in classe advenerant ad exercitum se conferunt et in erigendis machinis plurimas prestant commoditates. Pacifican¬ tur adinvicem Tolosanus et Tancredus. XI. Indicuntur populo letanie, in montem Oliveti ascendit uni¬ versus populus. XII. Dux et duo maiores comites de nocte castra sua transfe¬ runt ; per girum ante urbem eriguntur machine. XIII. Impugnatur civitas et vehementissimus hinc inde fit con¬ flictus, sed nox interposita litem dirimit.

2 (= 2, 6, et passim) Deut. 17, 18 et Esth. 1, 2: in solio regni sui (Gen. 41, 4 (= 4, 24-25 et 7, 2) Cf. 16, 9, 51 et 3, 17, 5.

40; Dan. 5, 20).

2 et quomodo Elius a eam transtulerit a 3 in altero sita ecclesia 4 civitas sita sit BW 5 locata fuerint BW 6 fidelis cuiusdam BW 7 frequenter perimuntur V 8 fuerant MP 11 Inducuntur N populus universus BW 12 et om. N 13 dirimit VW,

post 2 situ eius MP

diremit pBC

319

380

8

XIIII. Nocte illa in multa anxietate tam obsidentes quam obses¬ si vertuntur. XV. Sequenti die redeunt in idipsum et solito vehementius impugnatur civitas. Pereunt venefice que nostram machinam fascinatum venerant. XVI. Datur signum a monte Oliveti divinitus et populus, qui fatigatus erat, redit in pugnam acrius. XVII. In parte australi Tolosanus cum suis urbem nichilo seg¬ nius impugnat. XVIII. Dux et qui cum eo erant a castello ligneo pontem super murum deponunt, suos immittunt: urbs capitur, porta aperitur et noster introducitur exercitus. XVIIII. Dux cum suis per civitatem discurrens stragem opera¬ tur innumeram, Tolosanus a parte australi violenter ingreditur et suas introducit legiones; civium pars in presidium civitatis se recipit. XX. Cives in atrium templi se conferunt, Tancredus eos illuc persequitur: fit strages innumera et sanguis ibidem funditur infinitus. XXI. Urbe composita sedatur tumultus et armis depositis ora¬ tionis gratia loca circueunt venerabilia, diem agentes sollempnem. XXII. Dominus Podiensis episcopus et alii quidam, qui in itine¬ re dormitionem acceperant, visi sunt in civitate et apparuerunt multis. XXIII. Viri fideles, qui in urbe habitabant, Petro Heremite, cui suam commiserant legationem, ingentes gratias exsolvunt et honore debito prosequuntur. XXIIII. Civitas mundatur de interemptorum cadaveribus. Qui in arcem se contulerant Tolosano comiti se dedunt; dies illa in perpetuum celebris constituitur.

20 = 3, 16, 22.

22 ( = 22, 9) = 1, 5, 56-57; ( = 22, 10 et 17) Matth. 27,

53 : exeuntes de monumentis ... venerunt in sanctam civitatem et apparuerunt multis.

15 que ... venerant] machinam fascinare volentes BW segnius urbem BW

17 nichilo

nichilo segnius VBW, nichil obsegnius (cf. ry, /7, app.

p, nichil ob segniciem C 19 per urbem BW civitatis om. BW 20 innumera] maxima BW 21 et om. BW circumeunt MP 23 habitant corr. M2P’ 24 dediderunt BW, dederunt C cr.)

8, 1 1. 1099

5

10

15

20

25

30

38i

Descriptio situs urbis sancte, in qua ostenditur quas regio- 320 nes et que habeat loca per circuitum.

Urbem sanctam et deo amabilem Ierosolimam in sublimibus sitam esse montibus certum est et in tribu Beniamin positam veterum tradit auctoritas, habetque ab occidente tribum Symeon et Philistiim regionem et Mare Mediterraneum. A quo, ubi proxima est, iuxta vetustissimum opidum Ioppen, viginti quat¬ tuor distat miliaribus, inter se et predictum mare habens castel¬ lum Emaus, que postea dicta est Nichopolis, ut premisimus, ubi post resurrectionem suam dominus duobus discipulis apparuit, Modin etiam, sanctorum Machabeorum felix presidium, Nobe quoque, vicum sacerdotalem, ubi David esuriens cum pueris suis tradente Abimelech sacerdote panes propositionis comedit, et Diospolim, que est Lidda, ubi Petrus Eneam, virum paraliticum ab annis octo in grabato iacentem, saluti restituit, sed et Ioppen predictam, ubi idem Petrus discipulam nomine Tabitam, plenam operibus bonis et elemosinis, defunctam suscitavit et sanctis ac viduis resignavit vivam, ubi et apud Symonem coria¬ rium hospitatus Cornelii nuntium suscepit, sicut in Actibus apostolorum continetur; ab oriente vero Iordanis habens fluenta et ei adiacentem solitudinem, filiis prophetarum familiarem, quasi ad miliaria quattuordecim, et Vallem Silvestrem, ubi nunc 321 est Mare Salis, quod et Lacus Asfaltes et Mare Mortuum nuncu¬ patur, que omnis regio antequam dominus subverteret Sodomam, ut in Genesi legitur, quasi paradisus dei irrigabatur. Citra vero Iordanem urbem Iericho, quam Iosue, Moysi successor, magis orando quam pugnando subegit, ubi postea dominus preteriens ceco lumen restituit, Galgala quoque, Helysei recep¬ taculum; ultra Iordanem vero Galaat, Basan, Amon et Moab, que postmodum Ruben, Gat et dimidia tribus Manasse suscepe¬ runt in sortem, que omnis hodie regio generali appellatione dicitur Arabia; ab austro vero habens sortem Iuda, in qua est

1, 7 ut premisimus) 7, 24, 5 et suiv. 7-8 Luc. 24,13-31. 9 I Mach. 2, 9-11 I Reg. 21,1-6 et 22,19. 12-13 Act. 9, 32-35. 14 (cf. 5)18 Act. 9, 36-43 et 10, 1-23. 18 (et passim) Num. 13, 30 et Iud. 7, 25 : circa (trans) fluenta Iordanis. 19 IV Reg. 2, 2-7. 20-21 (=22, 15, 35-36)

1 et 15.

Gen. 14, 3 : convenerunt in Vallem Silvestrem [Siddim] quae nunc est Mare Salis, et 8: in Valle Silvestri. Mare. 10, 46-52.

22-23 Gen. 13, 10. 24-25 Ios. 6, 1-21. 26-27 IV Reg. 4, 38. 27-29 Ios. 22.

25-26

1, 3 veterum om. a 5 proxima BW, proximus VpC 8 suam om. a 9 Modin a, Modyn V, Modim P Noben BW 10 viculum a 14 idem VPBW, ibidem NMC 16 assignavit BW, vel re ss. W 18 habet BW 19 ei VNM2, eidem MP, om. a 24 Iericho BW, Yericho V, Iherico P, Ierico NMC 28 Gad a tribu MP, corr. P2 30 autem habet BW

382 1099

35

40

45

Bethleem, familiare domini reclinatorium et felix nativitatis dominice et cunarum locus, et Thecua, urbs prophetarum, Abacuc et Amos domicilium, et Ebron, que alio nomine dicitur Cariatarbe, sanctorum patriarcharum sepulchrum venerabile; a septentrione vero urbem habens Gabaon, Iosue filii Nun insig¬ nem victoria et defixi solis miraculo preclaram, tribum quoque habens Effraim, in qua est Sylo, tabernaculi domini custos aliquando, Sichar, confabulatricis domini Samaritane patria, Betel, aureorum cultrix vitulorum et peccati Ieroboam testis, sed et Sebastea, Iohannis Baptiste, Helysei quoque et Abdie tumulus, que olim dicta est a monte Somer, in quo sita est Samaria, regum Israel thronus sublimior, unde et tota predicta regio usque in presentem diem dicitur Samaria, Neapolis quo¬ que, que olim dicta est Sichem, conditoris nomen habens, in qua secundum lectionem libri Geneseos filii Iacob Symeon et Levi in ultionem stupri, quod Sichem, filius Emor, sorori eorum Dine, amore illius captus, intulerat, tam ipsum quam filios eius in ore gladii percusserunt, urbem eorum succendentes.

2.

5

8, 1-2

Quibus nominibus et quot appelletur civitas et quod David eam regni solium constituerit. Quomodo Helius Adrianus de clivo in montis verticem transtulerit et quedam iterum de situ eius.

Est autem Ierusalem Iudee metropolis, in loco rivis, silvis, fontibus et pascuis penitus carente sita. Hec iuxta veteres Historias et Orientalium populorum traditiones primum dicta est Salem, deinde Iebus, postmodum tempore David, qui eiecto inde Iebuseo eius habitatore, postquam septem annis [quod] regnaverat in Ebron, eam ampliavit et regni constituit solium,

2, 1-2 FC 1, 26, 1, p. 281-282. - 34 cf. FC 1, 26, 3, p. 283. - 43-45 FC 1, 26,1, p. 282. 32-33 (=7, 10-11; 15, 6, 41-42 et 26, 20) Cf. Am. 1, 1. 33-34 (= 10, 8, 26-27 et 15, 6, 79) Ios. 14, 15 : Nomen Hebron ante vocabatur Cariath Arbe\ Iud. 1, 10: Hebron, cuius nomen fuit antiquitus Cariath Arbe\ sepulchrum: Gen. 25, 9-10 et 49, 29-31. 35-36 Ios. 10, 6-14. 37-38 Ios. 18, 1. 38 Ioh. 4, 5-30. 39 III Reg. 12, 28-33. 40-42 III Reg. 16, 24: emitque montem Samariae a Somer ... et vocavit nomen civitatis, quam exstruxerat, nomine Somer domini montis Samariam. 44-48 Gen. 34 (47-48 = 15, 9, 6). 2, 5-6 II Reg. 2, n. 6 Voir la rubrique.

34 Cariatarbe VNMC, Cariatharbe PBW 35 habet BW 36 quoque om. V 37 habens om. BW 38 Sichar] quoque add. BW 39 Betel] et Bethel BW 48 eorum] igne add. BW 2, 5 inde om. a quod (Vp) om. BW, quidem C: latet forsan corruptela, sed cf. 18, /, 2J-26: postquam eum multis affecerat contumeliis.

322

8, 2 1099

io

15

20

25

30

383

dicta est Ierusalem. Unde ita legitur in Paralipomenon: Abiit ergo David et omnis Israel in Ierusalem: hec est lebus, ubi erant Iebusei habitatores terre. Dixeruntque qui habitabant lebus ad David: "Non ingredieris huc’’. Porro David cepit arcem Syon, que est civitas David, dixitque: "Omnis qui percusserit Iebuseum in primis, erit princeps et dux’’. Ascendit igitur primus Ioab filius Sarvie et factus est princeps. Habitavit autem David in arce et idcirco appellata est civitas David. Edificavitque urbem in circuitu a Mello usque ad girum, Ioab autem reliqua urbis extruxit. Postea vero regnante filio eius Salomone dicta est Ierosolima quasi Ierusalem Salomonis. Hanc, ut referunt egregii scriptores et illustres historiographi Egesippus et Iosephus, Iudeorum id exigentibus meritis quadragesimo secundo post passionem domini anno Titus, Vespasiani filius, Romanorum mag¬ nificus princeps, obsedit, obsessam expugnavit et expugnatam deiecit funditus, ita ut iuxta verbum domini non remaneret in ea lapis super lapidem. Hanc eandem postea Helius Adrianus, quartus ab eo Romanorum Augustus, reparavit, unde et ab eodem dicta est Helia, sicut in Nicena synodo legitur: episcopus Helie ab omnibus honoretur et cetera. Cumque prius in clivo sita esset precipiti, ita ut in orientem partim, partim in austrum tota devexa respiceret, in latere tam montis Syon quam Morie constituta, ita ut solum templum et presidium, cui nomen 323 Antonia erat, in sui haberet fastigio et parte superiore, ab eodem imperatore in montis verticem tota translata est, ita ut dominice passionis et resurrectionis locus, qui prius extra urbem fuerat, urbe reedificata infra murorum ambitum clauderetur. Est autem civitas et minor maximis et mediocribus maior,

35 forma quidem oblonga et parte altera longiore, tetragona ta¬ men, vallibus profundis admodum ex tribus partibus circum-

7-16 I Par. 11, 4-8.

18 Hegesippi Historiae 5, 2, 1, CSEL 66, p. 296, 18 et

suiv. - Josephe, De bello ludaico (6, (s-)~!, 16-18, ed. Cologne (Cervicornus = Hirzhorn), 1524, f. (298-)3i6-3i7-

22-23 Matth. 24, 2: non relinquetur hic 25-26 Nicee

lapis super lapidem qui non destruatur (Mare. 13, 2; Luc. 21, 6).

I, c. 7 (cf. Gratien, D. 65 c. 7) : Quia consuetudo praevaluit et antiqua traditio ut Heliae episcopus honoretur, habeat honoris consequentiam, salva metropolitani propria dignitate (Cone. oec. decreta ed. Alberigo e.a., Bologne 1973, p. 9, voir la discussion de ce canon par Othon de Freising (voir ci-dessous, 17, 1, 6), Chronique 3, 2, ed. Hofmeister 2i9i2, p. 137, 13 - 138, 4).

34 — 9, 5, 44-45,

cf. 19, 3, 2-3 et 16, 1, 13.

7 Unde ... 8 Ierusalem om. C, Unde ... 9 terre] Hec est lebus ubi erant 9 Iebusei] Iebusi MP 11 et dixit a 12 Ascendit ... 13 princeps om. V 22-23 in ea post lapidem BW 24 et om. BW 25 Nicea (synodo) p 27 ait. partim om. BW 29 ita ut VNP2, ita ubi MP, ita om. C, et tantum BW Iebusei habitatores terre, sicut legitur in Paralipomenon BW

384 1099

40

45

50

55

60

65

8,2

septa. Nam ab oriente vallem habet Iosaphat; huius mentionem facit Iohel propheta, dicens: cum convertero captivitatem luda et Ierusalem, congregabo omnes gentes et deducam eas in vallem Iosaphat et disceptabo ibi cum eis super populo meo et hereditate mea Israel. Cuius in imo constructa est nobilis ecclesia in honore dei genitricis, ubi et sepulta creditur et gloriosum eius usque hodie accedentibus populis monstratur sepulchrum. Sub qua etiam et torrens Cedron aquis pluvialibus factus tumidior hibernis mensibus defluere consuevit, cuius mentionem beatus evangelista Iohannes facit, dicens: egressus Iesus trans torrentem Cedron, ubi erat hortus et cetera. Ab austro vero vallem habet predicte contiguam, cui nomen Ennon, que sortis Bemamin et luda in funiculo distributionis limes fuit, sicuti in Iosue scribitur: ascenditque per convallem filii Ennon ex latere Iebusei ad meridiem, hoc est Ierusalem, et inde se erigens ad verticem montis qui est contra Gehennon ad occidentem, in qua hodie de precio Salvatoris, pro quo ludas mercator pessimus dominum Iudeis tradidit, ager emptus ostenditur, in sepulturam peregrinorum deputatus, cui nomen Acheldemac - de hac etiam valle in Paralipomenon scribitur ita, fitque sermo de Acaz: ipse est qui adolevit incensum in valle Ennon et lustravit filios suos in igne iuxta ritum gentium, quas interfecit dominus in adventu filiorum Israel ab occidente vero eiusdem vallis partem, in qua vetus piscina, que tempore regum luda celebris fuit, desig¬ natur, indeque protenditur usque ad superiorem piscinam, que hodie vulgari appellatione dicitur “Lacus patriarche” iuxta ve¬ tus cimiterium, quod est in spelunca que cognominatur Leonis. A septentrione vero plano itinere ad urbem acceditur, ubi usque hodie locus, in quo protomartyr Stephanus a Iudeis lapidatus et 324 pro persequutoribus orans positis genibus emisit spiritum, de¬ signatur.

38-41 Ioel 3, 1-2. 46-47 Ioh. 18, 1. 48 predicte sc. Iosaphat (37). 49 (et passim) Ps. 77, 54: sorte divisit eis terram in funiculo distributionis. 50-52 Ios. 15, 8. 53 Analecta Hymnica 51, 1908, p. 76 (hymni s. V-XI), no. 75 (Hymnum dicamus domino', in Cena domini), 4, 1: ludas mercator pessimus

56-59 II Par. 28, 3. 65-66 Act. 7, 59-60.

(53-55 Matth. 27, 3-8). 7, 3, et Is. 22, 9.

60-61 IV Reg. 18, 17 et Is.

37-38 facit mentionem BW 39 eos BW 44 etiam et VNM, et om. 45 consuevit] cepit a 46 Iohannes om. a 48 sortes V 51 hec a cum Vulgata 52 Beennon BW, Beennom Vulgata 55 Acheldemac VN, Acheldemach MPa 56 Achat BW 59 oriente omisso vero V partem] habet partem BW 62-63 vetus om. a P, etiam om. a

8,3 3.

1099

5

io

15

20

25

385

Quod partem duorum montium infra muri ambitum conti¬ neat et quod sit in altero sita ecclesia Dominice Resurrec¬ tionis, in altero vero Templum Domini, et que sit forma utriusque ecclesie.

Sita est autem in montibus duobus, sicut David commemorat, dicens: fundamenta eius in montibus sanctis. Quorum fastigia infra muri ambitum ex parte plurima continet modica valle distincta, que etiam urbem per medium dividit. Horum alter, qui ab occidente est, Syon appellatur, unde plerumque et tota denominatur civitas, ut ibi: diligit dominus portas Syon super omnia tabernacula Iacob; alter vero, qui ab oriente est, mons Moria dicitur, cuius mentio fit in Paralipomenon secundo hoc modo: et cepit edificare Salomon domum domini in Ierusalem in monte Moria, qui demonstratus fuerat David patri eius, in loco quem paraverat David in area Ornan Iebusei. In occidentali ergo quasi in supremo montis vertice ecclesia est, que nomine montis dicitur Syon, et non longe ab ea turris David, opere constructa solidissimo, que quasi presidium civitatis cum turribus, muris et antemuralibus sibi annexis universe sub se posite preminet civitati. In eodem quoque, sed in devexo quod ad orientem respicit, sita est Sancte Resurrectionis ecclesia, forma quidem rotunda. Que quoniam in declivo predicti montis sita est, ita ut clivus eidem imminens et contiguus ecclesie pene superet altitudinem et eam reddit obscuram, tectum habet erectis in sublime trabibus et miro artificio in modum corone contextis, apertum et perpetuo patens, unde lumen ecclesie infunditur necessarium, sub quo hiatu patulo Salvatoris positum est monumentum. Porro ante nostrorum Latinorum introitum locus dominice passionis, qui dicitur Calvarie sive Golgotha, et ubi etiam vivifice crucis lignum repertum fuisse dicitur et ubi etiam de cruce depositum Salvatoris corpus unguentis et aromatibus dicitur delibutum et sindone involutum, sicut mos erat Iudeis sepelire,

3, 16-23 cf. FC 1, 26, 6, p. 286. - 94-96 cf. FC 1, 26, 7, p. 287. 3, 2 Ps. 86, 1. 6-7 (=1, 15, 15-16) Ps. 86, 2. 9-11 II Par. 3, 1. 24-34 "Le travail des Croises au Saint-Sepulcre est admirablement resume dans cette phrase bien connue de Guillaume de Tyr” : PP. Vincent et Abel, Jerusalem. Recherches de topographie, d’arch'eologie et d’histoire, II, Paris 1914, p. 260.

27-28 Ioh. 19, 40 (... sicut mos est ludaeis sepelire); Luc. 23, 56.

3, 2 fastigia] suffragia C, confraga BW nomine

tota

plerumque

appellatur

BW,

5-6 unde ... denominatur] Quo Unde

et

plerumque

etiam

tota

11 David om. BW area ex agro corr. N2 Ornan Pa, Orna NM, non liquet V 13 constructo V 20 reddat BW 21 turribus BW miro] muro V 26 etiam (cf. 2j) om. BW 27 positum BW appellatur C

325

386

1099 30

35

40

45

50

55

60

8,3

extra predicte ambitum erant ecclesie oratoria valde modica. Sed postquam nostri opitulante divina clementia urbem obtinu¬ erunt in manu forti, visum est eis predictum nimis angustum editicium et ampliata ex opere solidissimo et sublimi admodum ecclesia priore, infra novum editicium, veteri continuo et inser¬ to, mirabiliter loca comprehenderunt predicta. In altero vero monte, qui in parte est orientali, in declivo eius quod in austrum respicit, Templum Domini est in eo loco, ubi iuxta lectionem libri Regum et Paralipomenon David rex ab Areuma sive Orna homine Iebuseo aream emit, ubi et preceptum est ei altare domino edificare, in quo postmodum obtulit holocausta et pacifica et invocavit dominum et exaudivit eum in igne de celo super altare holocausti, ubi etiam de mandato domini filius eius Salomon post patris obitum templum edificavit. Cuius que for¬ ma fuerit et quomodo sub Nabuchodonosor Babiloniorum rege ceciderit iterumque sub Cyro rege Persarum a Zorobabel et Iesu sacerdote magno reedificatum fuerit et quomodo illud idem cum universa urbe postmodum sub Tito Romanorum principe dele¬ tum fuerit, veteres tradunt Historie, huius autem quis auctor fuerit et que compositionis sit forma, in presenti sufficit edocere. Porro in principio huius voluminis huius edificii auctorem diximus Homar, filium Catap, qui tercius a seductore Mahumet erroris et regni successor extitit, et ita esse antiqua litterarum monimenta in eodem editicio intus scripta et deforis manifeste declarant. Forma vero huiusmodi est. Platea quedam quantum arcus bis iacere potest habens longitudinis et latitudinis tantundem, quadrangula et equidistantibus contenta lateribus, muro circumdata est valido, altitudinis moderate; in quam ab occi¬ dente duabus portis introitur, quarum altera dicitur Speciosa, ubi secundum quod in Actibus apostolorum continetur claudum ex utero matris sue elemosinam a transeuntibus petentem consolidatis basibus erexit Petrus, alterius vero certum nomen non tenemus. A septentrione vero una, ab oriente quoque alia, que usque hodie Porta Aurea dicitur. Ab austro vero domum habet 31=i prol. 95.

36-41 II Reg. 24, 16-25; I Par. 21, 15-28. 41-42 I 44-45 I Esdr. 5, 2. 47 Cf. 1, 1, 1. 50-51 = 1, 1, 15-16. 51-53 (et 80-81) Cf. 1, 2, 47-52. 53-54 (— 5, 37, cf. 13, 4, 5-6) Gen. 21, 16: quantum potest arcus iacere. Cf. 18, 5, 12. 58

Par. 22, 6-16 et II Par. 2, 1 et suiv.

Act. 3, 2-8.

29 erant ambitum a 33 infra ... continuo] infra om. C, ad ... continuato 34 predicta comprehenderunt BW 37 Areuna BW Ornan W 43 rege Babiloniorum a 47 veteres tradunt historie ... 48 fuerit om. C, veteres tradunt historie ... fuerit veteres tradunt BW 52 monumenta p, corr. M2 54 bis VNM, om. aP, vix ss. P. Cf. Fulcher, /, 26, 3, ed. Hagenmeyer, p. 28}, j. 55 quadrangula et] et quadrangula BW, et quadrangula et C 60 nomen certum BW 62 Aurea om. a, spatio relicto B domum om. a BW

,3

8 1099 65

70

75

80

85

90

95

387

regiam, que vulgari appellatione Templum Salomonis appella¬ tur. Super singulas autem portas, que urbi sunt contermine, et per angulos predicte superficiei turres erant sublimes admodum, in quibus certis horis supersticionis Sarracenorum sacerdotes ut populum ad orationem invitarent ascendere consueverant, qua¬ rum quedam adhuc supersunt, quedam vero variis casibus sunt deposite. Infra hec igitur septa nemini habitare, nemini etiam introire nisi nudis et lotis pedibus permittebatur, ianitoribus per portas singulas constitutis, qui huius rei curam haberent diligentem. Porro in medio huius sic circumsepte aree planicies iterum est quedam eminentior, eodem modo quadrilatera, a lateribus subiecte ex omnibus partibus equidistans, ad quam a parte occidentali duobus locis per gradus et ab austro totidem, ab oriente vero uno tantum ascenditur. In cuius singulis angulis singula erant oratoriola, quorum quedam adhuc extant, quedam vero ut alia ibi construerentur deposita sunt. In huius superioris aree medio Templum edificatum est, forma quidem octogonum et laterum totidem, intus et deforis marmoreis tabulis et opere musaico decoratum, tectum habens spericum plumbo artificiose coopertum. Harum utraque platearum, tam continens et infe¬ rior quam superior et contenta, albo strata est lapide, ita ut hibernis temporibus aque pluviales, que plurime de Templi descendunt edificio quasque aliunde non pauciores excipiunt, limpidissime et absque ceno in cisternas defluant, que plurime infra septa predicta continentur. Intus vero in medio Templi infra interiorem columpnarum ordinem rupes est aliquantulum eminentior cum subiecta eodem saxo spelunca, supra quam sedisse angelus dicitur qui propter dinumerationem populi a David incaute factam percussit populum, quousque preceptum est ei a domino ut parcens populo gladium suum converteret in vaginam, ubi postmodum, empta sexcentis siclis auri iustissimi ponderis area, altare, ut premisimus, construxit. Hec autem ante nostrorum introitum et postmodum annis quindecim nuda patuit et aperta, postea vero qui eidem prefuerunt loco, albo eam cooperientes marmore, altare desuper et chorum, in quo clerus divina celebrat, construxerunt.

80-81 Cf. 51-53. 89-93 I Par. 21, 2 et suiv. 94 ut premisimus] 36-41. 95-96 ( = 19, 19, 35 et 9, 2, 13) Hebr. 4, 13 : omnia ... nuda et aperta sunt oculis eius.

63 nuncupatur BW

73 est quedam V, quedam est cett. 73-74 a 77 erant singula tr. V 82 planicierum BW 85 queque ... excipiuntur BW 89 eodem V, ex eodem cett. 93 ubi, cf. 1 Par. 21, 26: ibi] Unde V siclis VBCP2, ciclis pW 94 idem lateribus subiecte om. BW

construxit BW

326

327

8, 4

388

4.

1099

Quod in loco arido et inaquoso sita sit civitas. De fonte Syloe et quomodo cives, audito nostrorum adventu, lacus dissipaverint, obstruxerint fontes.

Dicitur autem regio, in qua predicta dei cultrix civitas sita est, Iudea, dicitur nichilominus et Palestina Prima: Iudea sane ab eo, ex quo decem tribus Ieroboam, filium Nabat, sequute a Roboam, filio Salomonis, discesserunt soleque due tribus, Benia5 min videlicet et Iuda, adheserunt ei - unde a cognomento lude utriusque tribus regio Iudea dicta est, unde et illud est de evangelio: revertere in terram Iuda, unde etiam tam ipse Ro¬ boam quam eius successores reges Iuda dicti sunt, cum reliqua¬ rum decem tribuum reges reges Israel vel Samarie dicerentur io Palestina autem quasi Philistina a Philistiim deducto nomine dicitur. Dicuntur autem tres esse Palestine, quarum Prima est que proprie Iudea dicitur, cuius metropolis est Ierosolima, Se¬ cunda, cuius metropolis est Cesarea maritima, Tercia, cuius metropolis est Bethsan sive Scitopolis, cuius hodie dignitatem 15 obtinet Nazarena ecclesia. Sive autem sic sive sic dicatur, cer¬ tum est Terre Promissionis et Syrie portionem esse, quod ex ea omelia datur intelligi, qua dicitur: familiare est Syris, et maxime Palestine regioni, que pars Syrie est, in qua dominus corporali¬ ter apparere dignatus est, ad omnem fene sermonem suum 20 parabolas iungere. Sed et quasi in umbilico Terre Promissionis eadem posita est regio, secundum hoc, quod in Iosue Terre Promissionis termini describuntur, in quo ita legitur: a deserto et Libano et flumine magno Eufrate usque ad mare occidentale erunt termini vestri. Est autem locus, in quo civitas sita est, aridus et 328 25 inaquosus, rivos, fontes ac flumina non habens penitus, cuius habitatores aquis tantum utuntur pluvialibus: mensibus enim hibernis in cisternis, quas in civitate habent plurimas, imbres solent sibi colligere et per totum annum ad usus necessarios conservare. Unde miramur plurimum quod Solinus Iudeam

4, 24-29 cf. FC 1, 26, 1-2, p. 281-283. 4, 1 = 1, 3, 49. in terram Iuda. 163, 673-675

3-5 III Reg. 12, 1-21. 7 I Mach. 5, 68: et reversus est 17-20 Jerome, Comm. in ev. Matth. (ad 18, 23), CC 77, p.

(Raban Maur, Migne, PL 107, 1013 A): familiare est Syris et

20 = 1, 27, 22. 21-24 in Iosue] 1, 4 (cf. Gen. 15, 18), mais Ia citation est d’apres Deut. n,

maxime Palaestinis ad omnem sermonem suum parabolas iungere.

24. Fluvius magnus passim, flumen magnum (Euphrates = Apoc. 16, 12) dans 14,

24-25 (= rubrique et 7, 2) Cf. 16, 9, 51. 29-31 Solin, Collectanea 35, 1, ed. Mommsen, p. 154, 3-4.

6, 6 (et 16, 19, 15: le Danube).

4, 3 Nabat VNC, Nabath MPBW

9 reges reges] reges BW 14 Cytopolis BW 23 orientale MP 27 in civitate om. V

Palestina ... Philistina] Que nunc Palestina BW Nazarena V, Nazarea cett.

10 15

8, 4

1099

389

3° aquis dicit esse illustrem. Ait enim in suo Polistore: ludea illustris est aquis, sed natura non eadem aquarum, nec aliquid nobis pro solutione occurrit, nisi dicamus aut eum rei veritatem non esse assequutum aut terre pristinam faciem postmodum immutatam. Certum est tamen quod amicus domini Ezechias 35 rex Iuda cognito adventu Sennacherib, filii Salmanasar regis Assyriorum, fontes qui erant extra urbem obturavit, de quo ita legitur in secundo Paralipomenon: quod cum audisset Ezechias, venisse scilicet Sennacherib et totum belli impetum verti contra lerusalem, inito cum principibus consilio virisque fortissimis ut 40 obturarent capita fontium que erant extra urbem, et hoc omnium decernente sententia, congregavit plurimam multitudinem et obtu¬ raverunt cunctos fontes et rivum qui fluebat in medio terre, dicentes: "Ne veniant reges Assyriorum et inveniant aquarum habundantiam". Inter quos precipuus erat qui dicebatur fons 45 Gion, de quo in eodem legitur: hic est Ezechias, qui obturavit superiorem fontem aquarum Gion. et avertit eas subter ad occiden¬ tem urbis David. Gion autem locus est ab austro, valle Ennon media, lerusalem positus, ubi hodie est in honore beati Procopii martyris ecclesia, ubi Salomon in regem inunctus fuisse dicitur 50 iuxta quod in tercio Regum libro legitur ita: tollite vobiscum servos domini vestri et imponite Salomonem filium meum super mulam meam et ducite eum in Gion et ungat eum ibi Sadoch sacerdos et Nathan propheta in regem super Israel et ludam et canetis bucina atque dicetis: "Vivat rex Salomon!’’ Id tamen 55 ante predicti Solini tempora fuisse certum est, nam eum et post Titum Romanorum principem, qui urbem delevit, et ante Helium Adrianum, qui eandem reparavit, fuisse evidenter ex eius¬ dem Polistoris lectione colligitur, in cuius quadragesimo capitu¬ lo ita legitur: Iudee caput fuit Ierosolima, sed excisa est; succes60 sit Ierichus, et hec caput esse desiit bello Artaxersis subacta. Extra urbem tamen ad duo vel tria miliaria fontes sunt nonnul-

30-31 Voir page precedente (29-31). 31-32 = 5, 9, 54-5532-34 37-44 II Par. 32, 2-4. 45-47 II Par. 32, 30. 50-54 III Reg. 1, 33-34. 55 predicti] 29. 59-60 Solin, Meme explicatiori dans 19, 23, 17-20.

Collectanea 35, 4, ed. Mommsen, p. 154, 11-12.

31 aquarum omnium Solinus 32 nobis] nosse V verssi V 39 consilio om. V

aliquid] aliud BW (= 19, 23, jj), cf. /, p,

37 vidisset Vulgata 38 videlicet BW 40 que] cf. j6: qui, sed cf. Vulgatam ed. R. Weber, I, Stuttgart ip6p, p. 628, app. cr. ad p, y - Cf. 22, 16 (V) 42 omnes V 45 dicitur BW hic] Ipse Vulgata 47-48 Enno V ab austro lerusalem valle Ennon media positus BW 54 canetis bucina dicentes BW, canet ... dicet C 57 evidenter post j8 lectione BW 58 in ... 59 legitur om. a 59 Ierosolima fuit BW 60 Ierichus VB, Iericus pCW caput

/4, app. cr.

esse] cf. app. cr. ed. p. IJ4, 12.

Artaxerxis BW

8, 4-5

390 1099

65

70

75

80

li, sed et pauci numero et modicam nimis aquarum ministrantes commoditatem, iuxta urbem tamen a parte australi, ubi due valles predicte se continuant, quasi miliario distans ab urbe fons est quidam famosissimus Syloe, ad quem eum, qui a nativitate 329 cecus fuerat, dominus misit ut ibi lavaretur et videret, fons quidem modicus, in imo vallis scaturiens et qui nec sapidas nec perpetuas habet aquas: interpolatum enim habens fluxum, die tantum tercia aquas dicitur ministrare. Porro cives precognito nostrorum adventu ora fontium et cisternarum, que in circuitu urbis erant usque ad quinque vel sex miliaria, ut populus siti fatigatus ab urbis obsidione desisteret obstruxerant. Unde postmodum in eius obsidione infinitas molestias noster passus est exercitus, sicut in sequentibus dicetur. Qui autem intus erant, preter aquarum pluvialium quam habebant ubertatem maxi¬ mam, fontes etiam a partibus deductos exterioribus et aqueductis invectos in piscinas duas maxime quantitatis, que circa Templi ambitum, exterius tamen sed infra urbem, continentur, recipiebant, quarum altera usque hodie Probatica Piscina reputatur, in qua olim immolaticie lavabantur hostie, que in evangelio quinque porticus dicitur habere et in quam angelus diceba¬ tur descendere et aquam movere illo effectu, ut qui primus post motionem aque descenderet in piscinam sanaretur, in qua et dominus paraliticum curatum grabatum iussit tollere. 5.

7 VI

Quo tempore noster exercitus ante urbem advenerit et quis fuerit nostrorum hostiumve numerus et quo ordine castra sunt locata.

Anno igitur ab incarnatione domini millesimo nonagesimo nono, mense Iunio, septima die mensis, nostrorum ante predictam urbem castrametate sunt legiones, diciturque fuisse adve¬ nientium numerus promiscui sexus, etatis et conditionis quasi 5 ad quadraginta milia, inter quos expeditorum vix poterant esse viginti milia peditum, equites autem mille quingenti, reliqui autem omnes aut inerme vulgus aut valitudinarii et debiles. In urbe autem dicebantur esse virorum fortium et optime armato¬ rum quadraginta milia, convenerat enim ex vicinis opidis et 10 suburbanis adiacentibus in urbem maxima multitudo, tum ut a facie exercitus in urbem se conferentes proprie saluti consule-

5, 1-2 FC 1, 25, 17, p. 281. - 14-47 RA 20, p. 293. 65-66 Ioh. 9, 1-7.

80(-84) in evangelio] Ioh. 5, 2-9.

5, 10-11 Ier.

35, 11: a facie exercitus. Cf. 2, 11, 35-36.

62 sed parvi et modicam BW administrantes BW 70 fluentium 76-77 aqueductis cf. /j, 4, 44, sed et i), j, j4 et 4, 10, 3»/. 5, 6 vero (cf. 7) BW fontium sed fluentium dei. MP

8, 5 1099

15

20

25

30

35

40

45

391

rent, tum ut urbem regiam ab imminentibus protegerent pericu¬ lis, eam armis et victualibus communientes. Postquam ad urbem accesserunt, habito diligenti tractatu, unde facilius et commodius urbem possent impugnare, cum his qui locorum habebant periciam, videntes quod neque ab oriente neque ab austro propter vallium predictarum profunditatem possent proficere, a septentrione eam obsidere decreverunt. Ab ea ergo porta que hodie dicitur Sancti Stephani, que ad aquilonem respicit, usque ad eam que turri David subiecta est et ab eodem rege cognominabatur sicuti et turris, que in parte eius¬ dem civitatis sita est occidentali, nostri principes castrametati sunt. In quorum ordine dominus Lotaringie dux Godefridus primus fuit, post eum dominus Flandrensium comes Robertus; tercium vero locum dominus item Robertus Normannorum co¬ mes, quartum vero locum circa turrim angularem, que ab eo¬ dem cognominata est, dominus Tancredus et alii quidam nobiles obtinuerunt, ab eadem vero turri usque ad portam occidentalem comes Tolosanus cum suo comitatu urbem obsedit. Verum postea tum propter turrim, que castris eius imminebat et predictam portam quasi sub se positam potenter tuebatur, et propter vallem nichilominus, que inter urbem et castra eius erat media, videns quod in ea parte urbem impugnando non multum posset proficere, de consilio quorundam prudentum et qui locorum habebant periciam, super montem in quo civitas edificata est, inter urbem et ecclesiam que dicitur Syon, que ab urbe distat quantum arcus semel potest iacere, in parte septentrionali cas¬ trorum partem transtulit, parte etiam ibidem, ubi prius fuerat, derelicta. Hoc autem ea dicitur intentione fecisse, ut et facilius ad urbem expugnandam sui possent accedere et predictam ecclesiam ab hostium iniuria tueri. Is enim locus erat in quo Salvator cum discipulis cenasse et eorum lavisse pedes dicitur, ibidem etiam et spiritus sanctus super discipulos in linguis igneis die sancto Pentecostes descendisse, ibi etiam et pia dei genitrix mortis solvisse debitum veterum habent traditiones; ubi etiam et protomartyris Stephani sepulchrum usque hodie designatur. 12 = 1, 9, 62. 26-28 Cf. 12, 36-37. 43-44 Act. 2, 1-4.

37 = 3, 53-54.

41-42 Ioh.

13, 1-20.

14 Postquam] autem add. BW 17 austro] occidente neque ab austro 18 possent proficere V, posset proficere p, proficere possent C, proficerent BW. Cf. et 6, 21. 21 cognominata (— 2/) a 25 dominus ... 26 locum VNM, om. Pa 30-31 et ... positam] quasi ... positam (om. et ... portam) C, que sub se posita BW portam predictam MP 31 et] tum (cf. }o) BW 34 prudentium BW 39 ut etiam V 44 Pentecostes] fertur add. BW, dicitur add. C 44-45 ibi ... pia ... genitrix BW

VpC, ibi ... piam ... genitricem P2, piam quoque dei genitricem ibidem BW

330

392

8,6

6.

1099

5

10

15

20

25

30

Quinta post obsidionem die urbem impugnant; ductu cuiusdam fidelis in silvas descendunt, trabes deferunt, erigunt machinas. Locatis igitur, ut prediximus, castris, a porta septentrionali, que vulgo dicitur Sancti Stephani, usque ad turrem angularem que valli Iosaphat preminet, et inde usque ad obpositum eius¬ dem civitatis angulum, qui super clivum eiusdem vallis ab australi situs est parte, et inde usque ad portam australem, que hodie dicitur montis Syon, civitas remansit inobsessa, vix eius dimidium obsidione claudente. Quinta igitur die postquam ante urbem noster constitit exercitus, indictum est generaliter et voce significatum preconia quatenus omnes unanimiter a maiore usque ad minimum armis instructi et protecti clipeis ad urbem impugnandam se accingerent. Quod et factum est. Consurgentes enim omnes unanimes tanta circa partes urbis obsessas irrue¬ runt instantia tantaque cura et virtute continuantes congres¬ sum cives impugnabant, ut effractis antemuralibus infra muros interiores eos se cum timore recipere compellerent et de resi¬ stendo diffidere cogerentur. Quod si illa die in eo urbem impug¬ nandi fervore scalas habuissent aut ad occupanda menia machi¬ nas aptassent, procul omni dubio civitatem sibi poterant vendicasse. Cumque a summo mane usque circa horam diei septimam in eo facto desudassent, videntes quod absque machinis non multum possent proficere, propositum ad tempus distulerunt, opus auctore domino consummatis machinis felicius repetituri. Dumque circa id principes plena deliberarent sollicitudine, ubi apta instrumentis lignea reperiri posset materia - nam adiacens universa regio nullam huiusmodi videbatur oportunitatem mi¬ nistrare casu affuit quidam fidelis indigena, natione Syrus, qui in valles quasdam secretiores sex aut septem ab urbe distantes miliaribus quosdam de principibus direxit, ubi arbores, etsi non ad conceptum opus aptas penitus, tamen ad aliquem modum proceras invenerunt plures. Ubi habentes artifices et lignorum cesores, quantum ad opus predictum necessarium videbatur camelis et plaustris impositas ad urbem detulerunt. Convocatis igitur artificibus et qui huiusmodi exercitio maiorem habebant periciam, omnem operam adhibent et studium indefessum in

6, 7-11 AA 6, 1, p. 467. - 11-22 cf. FC 1, 27, 2-3, p. 293-294. - 23-32 AA 6, 2, p. 467-468. - 32-45 RA 20, p. 297. 6, 1 ut prediximus) 5, 18 et suiv.

9 = 1, 7, 49.

9-10 = 6, 15, 5.

34-35 = 22, 19, 66.

6, 1 Locatis VP2BW, Vocatis pC

2 que) hodie (cf. 6) add. BW 24 30 proceras) aptas ( = 29) 32 impositas V, impositis cett. 33 qui) in add. BW, cf. y.

lignea ( = 3, //, .74 / 4, /4, 2/, etc.) V, ligneis cett. V, cf. 8, 7.

331

332

8, 6-7 1099

393

securi et ascia et in huiusmodi omnimodo instrumentorum gene¬ re ex subiecta materia castella et machinas iaculatorias, quas mangana et petrarias vocant, arietes quoque simul et scrophas ad suffodiendum murum certatim cum summa contexunt dili¬ gentia. Dabatur autem artificibus, quibus proprie non suppete4o bant facultates ut gratis operam possent impendere, merces de simbolis, quos populi offerebat devotio. Nam nullius principum ad hoc sufficiebant copie ut architectis possent ministrare sala¬ rium, excepto comite Tolosano, qui perpetuo plus ceteris habundabat: ipse enim de proprio erario absque collatione populi suis 43 artificibus impensas ministrabat necessarias, sed et multis nobi¬ libus, quibus sua defecerant viatica, stipendia ministrabat. Dumque sic circa maiora negocia maiores principes essent solli¬ citi, alii nobiles et preclari viri erectis vexillis populum educe¬ bant ad loca, ubi aliquid frutectorum et silve humilis esse per 50 indigenas compererant, ut equis, asinis et omni iumentorum genere virgulta deferrent inde et vimina, ut inde crates contexe¬ rentur et maiora supplerentur opera. Fervebat igitur opus et omnium invigilabat studium nec erat in tanto populo deses quispiam aut qui ocio torpescere permitteretur, sed quisque 55 aliquid muneris impendebat, sublata differentia quid quemque secundum suam deceret conditionem: quicquid enim usui esse poterat, id totum tractare reputabatur honestum. Instabant operi simul in unum dives et pauper nec conditionis reputaba¬ tur inparitas, ubi par erat studium et in exequendo opere fervor 60 non dissimilis: qui maior erat meritis, magis sollicitus erat circa frequens ministerium, qui vero inferior, ad aliquod tamen obse¬ quium admittebatur. Pro nichilo reputabant quicquid in toto itinere pertulerant, nisi tanti laboris fructum liceret carpere et urbem introire, pro qua tot casus sustinuerant adversos: leve 65 iudicabatur quicquid mandari poterat, dum ad id tantummodo cooperari crederetur, ut voti compotes fieri mererentur.

35

7.

Siti populus fatigatur dumque aquas querunt longe positas et reliqua vite necessaria ab hostibus perimuntur frequen¬ ter.

35 Voir page precedente (34-35). 36-37 — 3, 6, 21-22. 37-38 — 3, 43 = 5, 7. 45-4752 = 3, 7. 2960-61 = 14, 6, 2-3. 62-64 Cf. Lucain 2, 657: nil actum eredem cum quid superesset agendum.

6, 19-21.

37 mangaria BW

et V (cf. 3, 6, 21-22), vel cett.

cett.

contexere BW

exequendo] equando BW

arietes quoque V,

38 cum (= 12, 12, 6-J, cf. infra: 8, /) V, et 46 prestabat BW 50 equis] et add. BW 59 63 nisi] si BW 66 videretur BW

arietas quoque p, arietesque q

333

394 1099

5

io

15

20

25

30

8>7

Interea siti fatigabatur exercitus vehementissima. Nam, ut prediximus, locus civitati adiacens aridus est et inaquosus, rivos aut fontes vel etiam puteos aquarum viventium nisi remotos non habens aliquos, eosque ipsos audito nostrorum adventu, ut locus ad continuandam obsidionem redderetur ineptior, iactu pulveris et modis aliis quibus poterant opilaverant universos. Sed et cisternas et pluvialium aquarum receptacula aut dissipa¬ verant ut aquas non valerent cohibere, aut de malicia occulta¬ verant ne indigentibus et populo sitienti remedium ministrarent. Cives tamen Bethleemite et qui apud Thecuam, propheta¬ rum urbem, habitabant viri fideles frequentes erant in exercitu, quorum ducatu utebatur populus egrediens ad fontes, qui per quattuor vel quinque ab obsidione distabant miliaria. Unde cum difficultate nimia, invicem se comprimentibus et undas haurire prohibentibus, post moras longissimas, quas sibi mutuis impro¬ bitatibus innectebant, aquas in utribus deferebant lutulentas, quarum haustus, quo vix sitiens semel refocillari posset anima, multo precio vendebatur. Sed et Syloe fons urbi conterminus, de quo supra fecimus mentionem, cum neque perpetuas aquas haberet et easdem certo tempore funderet insipidas, populo non poterat laboranti sufficere. Augebat denique sitis importunita¬ tem et angoris geminabat molestiam estatis inclementia et ardens Iunius, labor quoque et excitatus pulvis oris et pectoris ariditatem provocabat. Dispersi ergo et seorsum egredientes aquas diligenti perscrutabantur indagine, et dum cum paucis se arbitrarentur quesitos invenisse latices, subito ingens occurre¬ bat turba idem habens propositum, ita ut inventis fontibus inter 334 eos nonnumquam oriretur seditio et, dum se mutuo prepedirent, plerumque ad pugnam veniretur. Qui tamen pedites erant, hii, sibi quocumque modo aquis inventis parce utentes, poterant sibi procurare remedium, verum hii, quibus equorum ingens erat numerus, cum difficultate maxima sitibundos equos per tria vel quattuor miliaria educentes adaquare poterant. Neglec7, 1-55 cf. RA 20, p. 293-294. 7, 1-2 ut prediximus] 4, 24-25 et rubr. 4, et 2, 1-2. Cf. 16, 9, 51. 3 = 13, 10-11 = 1, 32-33. 15-16 = 2, 23, 40-41. 17 (— 19, 31, 8-9)

3, 19.

Thren. 1, 11: dederunt pretiosa quaeque pro cibo ad refocillandam animam, et 19 : ut refocillarent animam suam.

19 supra] 4, 64 et suiv.

23 Cf. 3, 17, 6

(Iulius).

7, 1 vehementi/// N invectabant BW

9 indigentibus et] indigenti (et add. C) a 16 17 haustus quo vix BW, haustu quo sciens corr. N2 18 urbi om. V 20 eadem

luculentas NM

vix pC, haustum quovis V

23 ardens Iunius, labor] ardens vindemie labor C, ardor nimius, labor 24 provocabant BW 28 dum om. BW 29 ad] et ad BW 31 sibi om. C, procurare poterant {om. sibi) BW 33 Neglecta ... 34 poterant V

BW

om. a

8, 7-8 1099 35

40

45

50

55

395

ta porro animalia et quibus domini sui providere non poterant, per campos lento gradu et deficientibus viribus vagantia, equi videlicet, muli, asini, sed et greges et armenta, siti et ariditate consumpta in se ipsis deficiebant tabescentia et liquefacta inte¬ rius moriebantur, unde in castris fetor erat maximus et pesti¬ lens et periculosa nimis aeris corruptela. Non videbatur in hac obsidione improbe sitis molestia minus populum fatigare quam circa Antiochiam victus inopia maceraverat eundem. Porro vic¬ tum et ad opus equorum pabula per adiacentia suburbana disquirentes, incaute dispersi secure nimis per regionem vaga¬ bantur. Unde cognitis eorum discursionibus, urbani per partes inobsessas clam egredientes his talibus occurrebant aliquotiens multosque ex eis interficiebant, sepius equos secum deducentes; nonnullos etiam plerumque saucios fuga lapsos casus eripiebat prosperior. Imminuebatur diebus singulis nostrorum numerus et ei quod esterna dies habere videbatur, sequens aliquid detrahebat, dum casibus variis, quibus mortalis subiacet infirmitas, pene cotidie multi deperirent nec accederent aliunde qui loca deficientium supplerent vel officia. Hostium vero versa vice augebantur vires, multiplicabantur auxilia, que per partes inob¬ sessas liberum in urbem habebant introitum et in nostrorum perniciem civibus adiungebantur. 8.

Cives machinas construunt, ad resistendum se preparant. Fideles qui cum eis erant angariis afficiunt.

Cum igitur circa construendas machinas, contexendas crates, scalas connectendas universus noster desudaret exercitus et circa id plurimum sollicitaretur, cives nichilominus ut argumen¬ tis argumenta repellerent omnem impendebant vigilantiam et 5 tota cura se erigebant ut viam invenirent, per quam possent resistere. Habentes itaque sufficientem lignorum et arborum procerarum materiam, quam cum multa diligentia ante nostro¬ rum adventum ad urbem communiendam satis habundante cautela comportaverant, machinas interius nostris equipollen10 tes, sed meliore compactas materia certatim erigebant, id toto studio procurantes, ne in huiusmodi instrumentorum genere vel arte vel materia reperirentur inferiores. Sed et continuas super

75-

35 (et passim) Tob. n, 3: lento gradu. 36 = 1, 7, 23-24. 37 — 1, 9, 38-39 = 24, 3 et 12, 23,14-16. 50 = 1,17,52-53. 8,3-4 = 3,9,33.

BW

34 Cf. 33. 35 campos] siquidem add. BW vagabantur (cf. 45-44) 36 videlicet om. BW 39 Nec BW 43 disquirentes p, dequiren-

tes V, discurrentes a

47 etiam] vero BW meliores VpC

vacabantur B, cf. Regulam s. Benedicti, 66, I, app. cr.

49 aliquid sequens a

8, 10 meliore BWN2P2,

335

396 1099 15

20

25

30

35

40

45

8,8

murum et in turribus habentes excubias, universa pene que fiebant in exercitu, maxime que ad huiusmodi instrumentorum spectabant artificia, diligentissime considerantes maioribus pan¬ debant civitatis, ut arte emula et cuncta imitari satagente ipsi nostrorum moliminibus ex equo responderent. Eratque satis facile, nam et artificum et instrumentorum fabrilium, ferri quo¬ que et eris et funium et ceterorum, que ad huiusmodi solent esse necessaria, multo maiores habebant intus quam nostri deforis copias. Nec solum in eo cives edicto publico compellebantur laborare, verum etiam et fidelibus, qui cum eis habitabant, servilem et extremam conditionem sustinentibus angarias infli¬ gebant insolitas et gravibus affligebant parangariis, nec solum prestationibus eos macerabant violentis, verum ad vincula tra¬ hebant et carceres, suspectos eos habentes tanquam nostris faverent et eis statum et secreta reserarent civitatis. Nec erat de fidelium numero ausus quispiam murum ascendere aut comparere in publico, nisi aliquibus onustus necessariis quasi iumentum traheretur: hii enim cogebantur et onera portare et qui alicuius artificii habebant experientiam operas compellebantur impendere fabriles. Ad levem etiam cuiuslibet delatoris calumpniam rapiebantur ad supplicia et eos, qui ex vicinis opidis et finitimis civitatibus in urbem se contulerant, hospicio cogebantur recipere et eis ministrare necessaria. Cumque domesticis et familiaribus eorum substantia ad victum tenuem et miserum non sufficeret, angariabantur tamen exteris bona communicare sua, ita ut ipsi indigerent primi. Ad hec et si ad opera publica aliquid erat necessarium, primum ante omnia fidelium domus effringebantur, ut si in eis aliquid tale reperiretur violenter extorqueretur ab eo, cuius erat domicilium. Vocati porro quo¬ cumque loco vel tempore, sive nocte sive interdiu, si quocumque ex casu moram innecterent ut primam citationem sine temporis intervallo minus sequerentur, rapiebantur ignominiose per barbam et capillum, ita ut etiam hostium eorum misera conditio posset lacrimas excitare. Miseriarum denique et laborum ponde¬ ris inmensi neque numerus erat neque finis. Unde et supra modum fatigati in supremum iam devenerant defectum, ita ut magis mori optarent in domino quam vitam continuare tempo-

23 (cf. 1, 2, 27) = 19, 20, 23 et 20, 8, 36. 26 = 1, 6, 37-38. 26-27 Cf. n, 27, 18-24. = 1, 10, 42-43. 47 = 1, 7, 39-40.

23-24 = 9,17, 29-31. 43 = 2, 23, 40-41.

2544-45

13-14 que fiebant] preficiebant V 15-16 pandebant VNP2, pendebant 16 satagebant V 17 ex quo V 22 etiam et] et om. MP 25 ad] et ad BW 29 aquibus V 37 angariabantur BWP2, angariebantur VpC 39 domus P2a, domos Vp 47 finis] modus BW, MP, impendebant a

neque finis om. C

et om. BW

336

8, 8-9 1099

397

5° ralem: vita enim eorum miserabilis minimum distabat a mori, cum nec sumende refectioni semel in die tempus indulgeretur nec sopori necessario vel ad modicum requies prestaretur. Quicquid sinistri accidebat, id illis imputabatur totum, non erat illis a propriis penatibus in publicum exitus aut introitus in propria 55 a suspicione liber, quorumlibet patebant calumpniis et cuilibet dabatur ad eorum accusationem locus. 9.

5

10

15

20

25

Classis Ianuensium apud Ioppen applicat; mittuntur de exercitu qui eos ad obsidionem deducant, patiuntur in itinere qui missi fuerant hostium insidias.

Interea dum hec circa Ierosolimam in obsidione geruntur, affuit nuntius qui naves Ianuensium in portu Ioppensi applicuis¬ se nuntiaret, petens a principibus ut de exercitu aliqua dirigere¬ tur militia, cuius ducatu et viribus hii qui appulerant ad urbem possent accedere. Est autem Ioppe civitas maritima, de qua Solinus in tricesimo nono De Mirabilibus capitulo sic ait: Ioppe opidurn antiquissimum orbe toto, utpote ante terrarum inunda- 337 tionem conditum. Id opidurn saxum ostentat, quod vinculorum Andromede vestigia adhuc retinet. Quam expositam belue non irritus rumor circumtulit: quippe ossa monstri illius Marcus Scaurus inter alia miracula in edilitate sua Rome publicavit. Annalibus nota res est, mensure quoque veracibus libris continen¬ tur, scilicet quod costarum longitudo excesserit pedes quadragin¬ ta, sublimitas autem elephantis Indicis eminentior fuerit. Porro verticuli spine ipsius latitudine semipedem sunt supergressi. Idipsum et Ieronimus in Epitafio sancte Paule testatur his verbis: Vidit et Ioppen fugientis portum Ione et, ut aliquid per¬ stringam de fabulis poetarum, religate ad saxum Andromede spec¬ tatricem. Accidit autem ut iuxta eorum postulationem de communi consilio dominus comes Tolosanus, qui ceteris amplius habundabat, quendam nobilem de suo comitatu, cui nomen Galdemarus cognomento Carpinnelle, cum triginta equitibus et peditibus quinquaginta illuc dirigeret. Qui postquam profecti sunt videntes principes quod qui missi erant ad tantum onus non suffice-

9, 1-5 et 20-74 cf. RA 20, p. 294-295. - 23-24 cf. GF 37, 5, p. 457 (Hili, p. 88) = BD 4, 11, p. 98. - 41-42 cf. AA 6, 4, p. 468.

9, 6-15 Solin, Collectanea 34, 1-3, ed. Mommsen, p. 153, 13 - 154, 2 (voir 1’apparat critique). 17-19 Jerome, Ep. 108, 8, 2. 21 = 5, 7, 45-47.

50 nimium V

amore C, a morte BW 9, 9 Andromade BW, 10 retulit (cf. p retinet) BW, ei contulit C 18 saxum VBW, saxam pC Andromade BW 21 comes om. BW 23 Carpumelle a 24 illuc (cf. 26) om. BW 24-25 videntes principes om. V Andromarde C

8,9

398

1099

rent, iterum eundem comitem rogaverunt ut illuc dirigeret plures. Qui eorum monitis acquiescens, viros egregios et insignes Raimundum Pelet et Willelmum de Sabran cum quinquaginta equitibus post eos, qui prius egressi fuerant, iterum ad opus 30 predictum destinavit. Galdemaro vero, qui prius egressus fue¬ rat, postquam in campestria, que circa Liddam et Ramulam sunt, descenderat, occurrerunt hostium sexcenti, qui in eos protinus irruentes, de eius equitibus interemerunt quattuor et de peditibus multo plures. Dumque nostri quocumque modo 35 resisterent et se, licet pauci essent, ad conflictum hortarentur mutuo, accidit ut qui subsequebantur predicti duo nobiles viri cum omni celeritate adessent et antequam eorum dissolverentur congressus, predicto se inferrent negocio. Unde factum est ut coniunctis nostris adinvicem adfuerit virtus divina et hostibus 40 insistentes, cesis ex eorum numero ducentis, reliquos in fugam adegerunt. Ceciderunt tamen in eo conflictu viri nobiles Gillebertus de Treva et Aicardus de Montmerla, quorum casus, post¬ quam innotuit, nostris expeditionibus non mediocrem intulit mesticiam. Nostri vero cum palma sibi concessa divinitus Iop45 pen iuxta eorum propositum pervenerunt incolumes, ubi a predictis nautis cum ingenti suscepti leticia, mutua caritate et gratis confabulationibus recreati sunt adinvicem. Dumque ibi moram facerent aliquam, quousque illi, qui in navibus advenerant, sarcinas composuissent et se aptassent ad iter, subito et de 50 nocte Egyptiorum classis, que apud Ascalonam delitescebat nocendi locum operiens, circa eandem urbem affuit; quod post¬ quam nostris compertum est, ad mare accedentes naves prius temptaverunt ab hostium insidiis protegere, sed cognoscentes postmodum quod eorum multitudini non valerent resistere, 55 sumptis velis et funibus et ceteris earum armamentis et cum omni suppellectile sua egressi in presidium loci se contulerunt. Una autem ex eis, que predatum abierat, dum onusta spoliis in locum rediret eundem cognoscens quia classis hostium portum Ioppensem occupaverat, flatibus acta prosperis Laodiciam per-

39 (= 16, 10 et 16, u, 40) II Mach. 3, 29: per divinam virtutem; II Petr. 1, 45-46 predictis nautis) 2-5. 46 = 1, 3, 24.

3: divinae virtutis.

32 descenderant p secenti BW 33 et om. V 37 solverentur V 39 adfuerit ... et) virtute divina BW, virtus divina adesset et C 41 adegerunt Va,

adegerint

NM

(d exp. M), abegerint P

Gillebertus VP, Gislebertus N, Gilebertus Ma MP, Crena o BW

Acardus V

Montmerla pC, Montmerlla V, monte merla

44 divinitus sibi concessa tr. V

Ascalonem predium V portam Vp

B

et ex Ascalonam

tamen om. V

42 Treva VN, Trena

W

49 et se aptassent om. a 55 earum) carinarum BW

58 cognoscens V, cognoscentes (cf. /)) cett. 59 secundis BW

50 56

portum a,

338

8, 9-10 1099

399

6o venit. Erat autem Ioppe per idem tempus versa in solitudinem et habitatoribus vacua: eius enim cives modico ante nostrorum adventum tempore de eius munimine diffidentes locum deseru¬ erant, nostri vero nonnisi arcem tantum conservabant. Rebus igitur compositis ad iter succincti, previa militia que ad eum 65 usum descenderat, ut eis ducatum impenderet, cum omni sub¬ stantia sua Ierosolimam profecti sunt, ubi a legionibus gauden¬ ter excepti maximam castris consolationem attulerunt. Erant enim viri prudentes et nautarum more architectorie habentes artis periciam, in cedendis, dolandis et copulandis trabibus 70 erigendisque machinis expeditissimi, sed et alia multa his, qui in expeditione erant, modis omnibus profutura secum attulerunt argumenta, ita ut quod ante eorum adventum vix et cum difficultate sperabatur effectui posse mancipari, per eorum ope¬ ram facile compleretur.

10. Qui in classe advenerant ad exercitum se conferunt et in 339 erigendis machinis plurimas prestant commoditates. Pa¬ cificantur adinvicem Tolosanus et Tancredus. At vero qui in expeditione remanserant, cepto fideliter instan¬ tes operi et in erigendarum studio machinarum se tota diligen¬ tia continuantes, opus iam ex parte maxima peregerant. Dux enim et duo comites, Normannorum videlicet et Flandrensis, 5 quendam egregium et magnificum virum, dominum videlicet Gastonem de Beart, operi prefecerant et super artifices, ne se haberent negligentius circa propositum, curam eum rogaverant impendere diligentem. Ipsi vero egrediebantur sepius, populum educentes in manu forti ut ligna cederent et cesa ad opus 10 edificiorum comportarent, alii vero virgulta, frutices et vimina et minorum ramos arborum cedentes, ut ex eis crates fierent, ex quibus machine operirentur exterius, certatim congerebant, alii animalium tam occisorum quam pre sitis ariditate deficientium detrahebant coria, mundorum sive inmundorum indifferenter, 15 ut ex eis super crates protegerentur machine, ne forte ab hosti¬ bus ignis immissus edificia posset consumere. Nec solum circa partem septentrionalem ducis studio et predictorum duorum comitum opus ita fervebat, verum etiam et a turri angulari usque ad portam occidentalem, que est sub arce David, dominus

10. 1-44 RA 20, p. 295-296 et 297.

28.

60 Ier. 44, 6: versae sunt in solitudinem. 10. 9 = 1 prol. 95. 17 predictorum] 4. 18 opus ... fervebat = 3, 7, 29.

63 nostri ... conservabant om. a 5 scilicet (cf. 4) BW

om. a

comitum duorum BW

9-10 =

10, 1 in om. P, add. P2 3 maxima 11 ex his V 17-18

6 Biarz V

8,

400

1099

20

25

30

35

40

10-11

Tancredus et alii nobiles plurimi, qui in ea parte castra locave¬ rant, non inferiore sollicitudine eidem instabant operi, curam impendentes diligentissimam. Sed et in parte australi domini comitis Tolosani exercitus et cuncta familia indefesso studio et cum omni diligentia circa idem sollicitabatur negocium eoque ferventius, quo et ditior erat et maiores ei de novo tam homi¬ num quam rerum necessariarum accesserant copie. Quotquot enim de navibus advenerant, eius se adiunxerant castris et suppellectilem intulerant ad opus editiciorum valde necessa¬ riam: funes enim et malleos et alia instrumenta ferrea secum habentes, sed et optimos artifices, qui in construendis erigendisque machinis, ut prediximus, multam habebant experientiam, ad consummationem operis plurima prestiterunt compendia. Preerat autem Ianuensibus, qui advenerant, quidam nobilis Willelmus nomine, cognomento Ebriacus, cuius in operis artificio multa pollebat industria. Cumque iam per quattuor ebdomadas circa id universus desudasset exercitus, multo labore ad consummationem iam pervenerat negocium, unde et communi¬ cato consilio principes urbis obpugnationi diem prefixerunt. Sed quia inter dominum Tolosanum comitem et dominum Tancredum gravis intercesserat simultas et inter ceteros etiam nonnul¬ los ex causis quibusdam exorte erant inimicitie, placuit episco¬ pis, principibus quoque et clero et populo universo, ut prius reformata inter eos plenius caritate divinum sinceris mentibus implorare possent auxilium. 11. Indicuntur populo letanie, in montem Oliveti ascendit uni¬ versus populus.

5

Die igitur statuta de publico decreto indicte sunt populo universo letanie et assumptis crucibus et sanctorum patrociniis, episcopi et clerus universus induti sacerdotalibus et leviticis indumentis, nudis pedibus et cum multa devotione populum subsequentem usque ad montem Oliveti precesserunt. Ubi vir venerabilis Petrus Heremita et Arnulfus, comitis Normannorum familiaris, vir litteratus, exhortationis sermonem habentes ad populum quantum poterant ad longanimitatem animabant. Est autem mons Oliveti urbi ab oriente obpositus, ab urbe quasi

11, 1-10 et 14-35 AA 6, 8, p. 470-471. 25-26 = 5, 7, 45-47. 28 = 9-10. 11, 2 = 21, 19-20. 3-4 = 1, 15, 68-69.

22 et om. P

31 ut prediximus] 9, 67-70.

30 sed om. BW 33 qui advenerant (cf. 27) om. V 37 BW 41 fuerant BW 43 inter eos reformata (plenius om. a) caritate BC, reformata caritate inter eos W 11, 7 litteratus]

pervenerant et add. MP

negocii

340

8, 1099

11-12

40i

io miliario distans, valle Iosaphat interiecta - unde est quod a beato Luca ab Ierosolimis dicitur iter habens sabbati - unde et 341 Salvator noster cernentibus discipulis quadragesimo resurrec¬ tionis sue die est elevatus in celum et nubes suscepit eum ex oculis eorum. Ad quem locum cum pervenisset plebs fidelis, in 15 spiritu humilitatis et in animo contrito implorato cum gemitu et lacrimis de supernis auxilio, reconciliatis adinvicem principi¬ bus predictis et omni populo in mutuam caritatem revocato de monte descendentes, ad ecclesiam Montis Syon, que in austra¬ lem eiusdem civitatis partem (respiciens) secus urbem, ut pre20 diximus, in montis fastigio sita est, ascenderunt. Cives autem in turribus et muro positi, admirantes quid sibi vellet huiusmodi populi circuitus, arcubus et balistis tela in turmas iaculabantur, unde nonnulli ex nostris incautius se habentes vulnera suscepe¬ runt. Sed et cruces in nostrorum obprobrium et contumeliam, 25 quas super murum locaverant, sputis et aliis inmundis actioni¬ bus ignominiose tractantes, in dominum nostrum Iesum Chri¬ stum et eius salutiferam doctrinam convicia et verba blasphemie inpudenter congerebant, populus tamen cum omni devotione votum prosequens, ira succensus qualem sacrilegii dolor poterat 30 ministrare, ad predictam pervenit ecclesiam. Ubi completis ite¬ rum orationibus et indicta die qua urbem unanimiter impugna¬ rent, circumdata urbe in castra reversi sunt. Siquid autem operis consummationi deerat, cum multa celeritate id maturari precipitur, ne quid impedimenti ex aliqua imperfectione urbem 35 impugnare volentibus occurreret.

12. Dux et duo maiores comites de nocte castra sua transfe- 342 runt; per girum ante urbem eriguntur machine. Adveniente igitur die ad impugnandam urbem prefixa, ea nocte que diem proxima precedebat, dux et duo sepedicti maio¬ res comites, videntes quod ea pars civitatis, quam ipsi obsede¬ rant, a civibus esset machinis, armis et viris fortibus maxime 5 communita, eoque fortius, quo magis ex ea parte timendum arbitrabantur, et quod in ea parte die sequenti ob loci munimen non multum sperarent se posse proficere, mirabili providentia et stupendo labore machinas et castellum, antequam connecteren-

12, 1-46 RA 20, p. 298. 11 Luca] Act. 1, 12. (et 16, 8, 25-26) = 5, 2, 17. 28.

11-14 Act. 1, 9. 14-15 = 5, 16, 2-3. 15-16 17 = 1, 5, 24. 19-20 ut prediximus] 3, 11-13. 24-28 Cf. 7, 9, 16-18 et 6, 23, 9-19. 29 = 1, 9,

22 circuitus] Cf. 32. 32 (cf. 22) Cf. Ios. 6, 7 et suiv. (Jericho).

13 elevatus est BW 12, 7 multum om. a

ex] ab a cum Vulgata

19 respiciens conieci

8, 12

402

1099 io

15

20

25

30

35

40

45

tur adinvicem membra, ad eam regionem, que est inter Portam Sancti Stephani et turrim angularem, que a septentrione super vallem Iosaphat posita est, particulatim transtulerunt, castris etiam illuc delatis. Videbatur enim eis, et vere sic erat, quod quia ex illa parte civitas remanserat inobsessa, idcirco et a civibus minore diligentia servaretur, factumque est ut translate machine, continuatis tota nocte vigiliis, ante solis exortum cum multo labore compacte sunt et congruis stationibus collocate. Sed et castellum in ea parte, qua murus videbatur humilior et deforis planior et commodior accessus, menibus ita est applica¬ tum, ut qui erant in turribus et qui in machina pene posse pugnare cominus viderentur. Nec fuit sane labor modicus, nam pene per dimidium miliare ab eo loco, in quo prius castra locaverant, predicta transtulerant instrumenta et ibidem ea antequam sol exoriretur compactis adinvicem membris erexe¬ rant. Sole autem exorto accedentes ad murum cives ut quid extra molirentur nostri conspicerent, partem castrorum et om¬ nem apparatum bellicum, qui heri et nudius tercius ibi visus 343 fuerat, abesse cum stupore admirati sunt et circumspicientes cum diligentia adiacentem regionem et muri ambitum perlu¬ strantes cognoverunt castra ducis translata esse et erectas in parte qua prediximus machinas speculati sunt. Eadem quoque nocte et circa alias urbis partes, prout in diversis, ut predixi¬ mus, locis castra posuerant, vigilias et laborem continuantes machinas suas erexerant, nam pene eodem momento et comes Tolosanus castellum, quod cum multo studio fabricaverat, inter predictam ecclesiam Montis Syon et urbem muro applicaverat, et reliqui principes, qui secus turrim angularem que hodie Tancredi dicitur, eadem diligentia et pari laboris pondere eius¬ dem pene altitudinis et soliditatis ligneam turrim iuxta murum locaverant. Erat autem par trium predictarum machinarum effectus et non dissimile artificium: cum enim quadrilatera essent edificia, latus quod urbi erat oppositum duplici erat textura munitum et exterior arte quadam deponi poterat, ita ut muro superpositum vicem pontis introire volentibus posset ex¬ hibere. Nec tamen ex ea parte inmunita erat machina, sed quod suberat anteriore deposito castellum non minus quam reliqua latera communibat.

12, 26 = 3, 5, 4. et suiv.

30 qua prediximus] 9-n. 31 ut prediximus] 5, 18 35 predictam] 11, 18. 36-37 = 5, 26-28. 39 trium predicta¬

rum] 8-11, 33-35 et 36-39.

16 sint B

18 applicatum est a 20 modicus labor BW 22 31 urbes partes V 34 fabricaverant BW 36 qui om. BW 39 trium om. P, predictarum trium a 43 superposita BW 45 castellum post 46 latera BW 46 communiebat a transtulerunt (cf 11) a

8,

13

403

13. Impugnatur civitas et vehementissimus hinc inde fit con¬ flictus, sed nox interposita litem dirimit. 1099

Adolescente igitur die iuxta condictum ad urbem impugnan¬ dam affuit nostrorum universa armis accincta multitudo, omnes unum et idem habentes propositum aut animas pro Christo deponere aut urbem christiane restituere libertati. Non erat in 5 tanto populo senex aut valitudinarius aut etate minor, quem non moveret zelus et fervor devotionis non accenderet ad pug- 344 nam, sed et mulieres, oblite sexus et inolite fragilitatis inmemores, tractantes virilia supra vires armorum usum apprehendere presumebant. Accedentes igitur ad pugnam unanimes, prepara10 tas machinas muro nitebantur propius adiungere, ut facilius eos, qui a turribus et a muro resistebant animosius, possent impug¬ nare. At vero cives, propositum habentes omnino adversantibus omnino resistere, telorum iactu, sagittarum immissione innume¬ rabilium, contorsione lapidum, tam de manibus emissorum 15 quam qui ex machinis iaculatoriis cum horrendo impetu torque¬ bantur, nostros ab accessu muri propellere satagebant. Nostri vero nichilo segnius, protecti clipeis et obiectis cratibus, tam arcubus quam balistis tela immittentes frequentia et pugillaria contorquentes saxa, ad murum accedere nitebantur inperterriti, 20 his qui in turribus erant requiem denegantes et resistendi auda¬ ciam; alii vero, infra machinas constituti, aut castellum contis promovere nitebantur aut iaculatoriis molares maximos ad menia dirigentes, ipsa collisione frequenti et ictibus continuis debi¬ litare et ad casum impellere nitebantur, alii vero minoribus 25 tormentis, que mangana vocantur, minores immittendo lapides eos, qui erant in propugnaculis, a nostrorum infestatione com¬ pescere satagebant. Verum neque hii, qui ad promovendum castrum dabant operam, iuxta votum satis poterant proficere, cum vallum ingens et profundum, quod antemurali erat subpo30 situm, accessum machine plurimum impediret, nec qui tormen¬ tis menia perforare nitebantur, satis eorum labor proderat, nam cives a propugnaculis stramine plenos et palea saccos suspende-

13, 1-63 cf. RA 20, p. 298-299. 13, 3-4 = 1, 5, 55-56.

12-13 (cf. 3, 9, 33) omnino ... 24-25 = 3, 6, 21-22.

5=1, 20, 34.

omnino = 17, 14, 52-53 et 18, 15, 27.

13, 1 ur/urbem V lia muro] a om. BW 14 emissorum BW, emissarum VpC

12-13 pr. omnino om. P, 17 (cf. rubr. /7, app. cr.) nichilobsegnius V, nichil obsegnius pC, nichilominus BW 21 comptis V 22 iaculatoriis, cf. 6, 21] machinis add. BW 24 satagebant (cf. 27) BW autem BW 27 (cf. 24) nitebantur BW 29 ac BW ante¬ murale V 31 labor eorum BW ait. om. C

8,

404

1099

13-14

rant, restes quoque et tapetia, trabes ingentis magnitudinis et culcitras refertas bombice a turribus et muro aliquantulum 35 demiserant, ut per eorum molliciem et mobilitatem contorto¬ rum molarium ictus eluderent et laborantium evacuarent conatum. Preterea et ipsi interius machinas erexerant nostris multo plures, quibus sagittando et immittendo lapides nostros ab opere deterrebant incepto. Instantibus igitur tota animositate 40 hinc inde partibus et omni decertantibus conatu, horrendus et supra hominum opinionem protervus a mane usque ad vespe¬ ram se continuavit conflictus et congressio pertinax, ita ut instar grandinis super utrumque populum telorum et sagitta¬ rum descenderet multitudo et emissi cautes in ipso aere mutuo 45 se colliderent et causas mortis varias et multiplices irrogarent pugnantibus. Porro par labor et idem periculum erat tam his qui sub duce quam qui sub Tolosano et sub aliis etiam milita¬ bant principibus. Nam in locis tribus, ut premissum est, pari studio et fervore non dissimili civitas impugnabatur. Nostris 50 vero ut vallum iactu ruderum, lapidum quoque et terre implere possent et iter dirigere, ut procedere possent machine, cura erat propensior, civibus vero econverso ut eorum impedirent propo¬ situm labor erat precipuus et magis urgens sollicitudo, unde et his, qui ad predictum opus accingebantur, quanta poterant 55 resistebant instantia et in ipsas machinas torres incensos, tela ignita sulphure, pasta et oleo et his, que incendio solent fomitem ministrare, ut eas exurerent certatim iaculabantur. Preterea et ingentium que intus paraverant tormentorum ictus in castella nostra tanta dirigebant arte, ut machinarum pene crura confrin60 gerent, perforarent latera et eos qui in cenaculis, ut inde urbem impugnarent, ascenderant pene ad terram deicerent attonitos. Nostri vero, iniectis ignibus occurrentes, aquas desuper funde¬ bant copiosius, ut incendiorum comprimerent importunitatem.

14. Nocte illa in multa anxietate tam obsidentes quam obsessi vertuntur. Hunc igitur tam periculosum procacemque nimis et adhuc ancipitem utriusque partis conflictum nox diremit interveniens,

14, 1-27 cf. RA 20, p. 299. 41 ( = 21, 11, 8) Cf. 2, 9, 14. - Ex. 18, 13 (I Mach. 9, 13 et 10, 80): a mane 48 premissum] 12, 8-n, 33-35 et 36-39.

usque ad vesperam.

33 tapetia] et add. BW ingente V 35 tormentorum (cf. p) V, cf.y 45 causasque BW 51 ut ... possent] quo ... valerent BW 54 predictum] presens V 59 crura om. C, robur BW 61 ascenderant VP, ascenderent NM, ut (60) ... ascenderant] erant ut n 14, 1 procacem V

p, 19.

345

346

8, 1099

5

io

15

20

25

14-15

405

et licet corpora qualemqualem per noctis intempestum videren¬ tur habere requiem, animi tamen cura immoderata pervigiles nichilo remissius laborabant. Fatigabantur interius mordaci mentes sollicitudine et propositi memores estuabant, lucem expectantes avidissime, ut iterum redirent ad certamen et preliorum experirentur fortunam, spem habentes in domino quod palmam et meliorem essent reportaturi calculum. Angebantur tamen plurimum, timentes ne clam in eorum machinas hostes quocumque pacto procurarent incendia, unde continuas exege¬ runt vigilias, noctem illam penitus trahentes insomnem. Cives autem nichilominus curis torquebantur edacibus, formidantes plurimum ne quos pridie tanta viderant protervitate instantes, sumpta occasione ex noctis intempeste silentio, effracto muro vel scalis adhibitis clam urbem ingrederentur. Unde sollicitudi¬ ne non pigri, sed diligenti vigilantia tanquam quibus res erat pro capite ferventes, tota nocte muri circuibant peribulum, prefectis vigilum in singulis turribus constitutis. Preterea et qui maiores erant natu et quibus rei publice erat cura propensior plateas civitatis circuibant, alios admonentes ut pro uxoribus et liberis, pro rebus domesticis et statu publico se exhiberent pervigiles, portas et vicos perlustrarent, ne qua hostium via pateret insidiis. His igitur curis pars angebatur utraque nec quietis locum sollicitudo pervigil patiebatur adesse: deterius erat partibus cessante conflictu, animis estuantibus nec haben¬ tibus requiem, quam pridie fuerat dum in prelio desudaretur.

15. Sequenti die redeunt in idipsum et solito vehementius impugnatur civitas. Pereunt venefice que nostram machi¬ nam fascinatum venerant. Nocte igitur circa diem procliviore, cum iam aspirantis diei aurora nuntiaret exortum, excitus est cum omni aviditate popu¬ lus iterum ad certamen. Revertebatur porro quisque ad offi¬ cium, cui esterna die fuerat deputatus. Quidam enim infra 5 machinas positi iaculatorias, ingentis molares magnitudinis et soliditatis exquisite in menia contorquebant, alii in castello inferius positi ad ipsum promovendum tam arte quam viribus

15, 1-50 cf. RA 20, p. 299. 14, 3 Cf. 15. 8 = 5, 5, 51. 9 (et passim) meliorem ... calculum] Cf. 13 = 3, 18, 21. 15 (cf. 3) = 6, 6, 16-17. 16-17 = 3, 4, 16. 17-18 = 1, 25, 19. 18 peribulum] Cf. Ez. 42, 7 et 10, et I Mach. 14, 48.

7, 19, 23.

14 plurimum] admodum BW ne quos VP, nec hos 18 peribulum VNM, peribolum BW, periculum CM, corr. M2 21 ut a, om. V(3 15, 1 diei aspirantis a 6 6 prepositi NC

NM, ne hii quos C, ne eos quos BW

torquebant a

347

406 1099

io

15

20

25

30

35

40

8,

15

operam dabant omnimodam, alii in supremo constituti cenacu¬ lo, arcubus et balistis et quolibet missilium genere eos qui in turribus erant lacessentes, quanto poterant studio et indefessa instantia ut nec manum auderent exerere infra propugnacula cohercebant. Alii vero ut vallo complanato et effracto antemu¬ rali castellum menibus propius posset applicari omnem adhibe¬ bant sollicitudinem, alii porro, quorum erat turba plurima, sagittis et iactu lapidum cives arcebant a propugnaculis, ne per eos his, qui in producenda machina desudabant, ministraretur impedimentum. Cives autem quo maiorem nostrorum videbant instantiam, eo diligentius in contraria se attollebant argumenta, ut et vim viribus et artem simili repellerent artificio. Nam et impugnantibus equipollenter tela remittebant et lapides et his, qui castellum promovere satagebant, admirabili strenuitate prestabant impedimentum, et ut semel omnia nostrorum elude¬ rent molimina, ignem incessanter in ollis fragilibus et quibus¬ cumque modis poterant cum sulphure et pice, arvina et adipe, stupa, cera, lignis aridis et stipula et quecumque solent incen¬ dium irritare et ignibus ministrare fomitem iaculabantur. Fie¬ bat igitur in utroque populo strages maxima et de utraque 348 classe variis casibus et eventibus inopinatis plurimi sterneban¬ tur : alii enim machinarum iactu in frusta conterebantur minutissima, alii trans loricas et clipeos sagittis et telorum multipli¬ citate confossi subito deficiebant corruentes, alii pugillaribus manu missis vel funda cautibus elisi aut moriebantur protinus aut attritis membris per multos dies aut in perpetuum redde¬ bantur inutiles. Nec tamen his omnibus periculis ab opere deterrebantur incepto nec congrediendi fervor his omnibus in eis poterat mitigari, nec erat facile discernere uter cum maiore studio decertaret populus. Sed nec silentio pretereundum credimus quod eadem die relatione dignum dicitur accidisse. Erat sane nostris exterius una inter ceteras machina, que saxa miri ponderis in urbem multa violentia et impetu immittebat horribili, que stragem in populo civium operabatur multiplicem; contra quam cum nulla arte possent proficere, duas adduxerunt maleficas, ut eam fasci15, 19 Cf. 1, 27, 26. 36-37 = 15, 9, 34-37.

29-30 = 18, 9, 64, cf. 13, 6, 47-48 et 18, 19, 69-70.

9-10 in turbus (sic) erant V, erant in turribus cett. 11 manum possent BW, manerent C

10 indefessa Na, 12 complanato Va, complanata (cum planata N) p. Cf. etiam 16, }0, et iy, 4, app. cr. 16 desudebant V 17 maiorem nostrorem nostrorum V 22 nostrorum] diligentia add. BW 26 fomitem ministrare BW 28 et ... 29 iactu om. V 29 alii enim (om. V) ... 30 alii VBW, alii enim ... alii vero C, alii enim ... alii enim p 29 frustra V 36 uter BW, utrum VpC 40 machinas BW 43-44 facinnarent BW indefesse VMP

8, 1099

15-16

4°7

narent et magicis carminibus redderent inpotentem. Que dum 45 suis prestigiis instarent super murum et incantationibus, repen¬ te ex eadem machina molaris immissus utramque illarum cum tribus puellis, que illarum gressum fuerant comitate, obtrivit et excussis animabus de muro inferius deiecit exanimes. Unde in castris factus est plausus et ingens exultatio, civibus autem 50 ingens ex adverso accrevit mesticia.

5

10

15

20

25

16. Datur signum a monte Oliveti divinitus et populus, qui fatigatus erat, redit in pugnam acrius. Cum igitur usque in horam diei septimam sine certa victoria anceps et dubium satis protractum esset negocium, desperantes nostri et inmensitate laboris defatigati supra vires ceperunt instare remissius, ita ut iam propositum haberent castellum continuis ictibus pene confractum et alias machinas igne recep¬ to iam fumantes reducere pusillum et conflictum usque in diem 349 differre crastinam. Et iam paulatim diffidens dilabebatur popu¬ lus, animis pene dissolutis et hostibus insultantibus et provo¬ cantibus ultro ad prelia nimis procaciter et amplius solito, cum ecce affuit virtus divina, que rebus desperatis necessariam et pro votis fidelium intulit consolationem. Nam de monte Oliveti miles quidam, qui tamen postea non comparuit, splendidum et refulgentem ventilando clipeum signum dabat nostris legioni¬ bus, ut redirent in idipsum et congressionem iterarent. Quo signo exhilaratus animo dux Godefridus, qui cum fratre suo Eustachio in superiore castelli nostri cenaculo ad urbem impug¬ nandam et ad cautius tuendum editicium erat constitutus, po¬ pulum et maiores cepit ingentibus revocare clamoribus, factum¬ que est previa domini misericordia quod universus cum exultatione ad pugnam reversus est populus, cum tanto fervore, ut tanquam viribus integris de novo incipere videretur prelium, denique qui prius aut fessi aut lesi vulneribus operam subtrax¬ erant, nunc receptis animis et viribus geminatis ultro se offere¬ bant instantes animosius. Porro principes et qui columpne videbantur exercitus, hii alios precedebant et suo exemplo redde¬ bant animosiores, sed et mulieres, ne tanti expertes laboris esse

16, 1-14 et 18-26 RA 20, p. 299. - 14-18 cf. GF 38, 4, p. 465 (Hili, p. 90) = BD 4, 14, p. 102. - 31-40 FC 1, 27, 8, p. 297-298. 49 ( = 15, 3, 6-7 et 18, 14, 45-46) Cf. Ps. 46, 2: plaudite manibus, iubilate deo in voce exsultationis. 16, 7 I Reg. 13, 8: dilapsusque est populus ab eo, et 11: vidi quod populus dilaberetur a me. 10 = 9, 39. 24-25 ( = 4, 22, 31 et 19, 12, 43-44) Gal. 2, 9: qui videbantur columnae esse.

16, 15 ex illaratus V, exhilatus M

21 videretur incipere MP

408 1099

8, 16-17

viderentur, viris in agone desudantibus potum, ne deficerent, ministrabant in vasculis et verbis efficacibus eos ad certamen animabant. Porro tanta erat in castris leticia, ut iam quasi certi 30 de victoria infra hore spacium vallo complanato et effracto antemurali castellum muro violenter applicarent. Cives autem, ut prediximus, trabes procere longitudinis, soliditatis multe, a muro suspenderant ut machinarum ictus eluderent; quarum duas nostri, qui erant in castello, precisis funibus, quibus erant 35 religate, deiecerunt ad terram, quas qui erant inferius cum multo periculo suscipientes infra machinam detulerunt easque demum ponti, quem statim, ut dicetur in sequentibus, de castel¬ lo super murum erexerunt, ad maiorem subiecerunt soliditatem: 350 ex fragilibus enim pons contextus erat lignis, nec nisi horum 40 subiecto amminiculo populum transeuntem sustinere potuisset.

17. In parte australi Tolosanus cum suis urbem nichilo segnius impugnat. Interea vero dum hec in septentrionali plaga tanto studio tractarentur, comes Tolosanus et qui cum eo erant in parte australi quanta poterant instantia, eodem zelo ferventes, urbem impugnabant complanatoque vallo, circa quod opus per conti5 nuum desudaverant triduum, castellum in manu forti iuxta murum locaverunt, ita ut qui in turribus erant et qui in machi¬ na pene possent se mutuo lanceis vulnerare. Erat ergo par utrobique populi fervor et instantia non dissimilis eoque dili¬ gentius instabant operi, quod ea esset dies, qua quidam Christi 10 servus, qui in monte Oliveti habitabat, confidenter promiserat urbem esse capiendam. Sed et signum, quod et ipsi agitati clipei ab eodem monte Oliveti viderant, eos vehementer accenderat et reddiderat de optinenda victoria securiores. Videbatur porro utriusque exercitus equis passibus procedere negocium, tan15 quam quod ab eodem auctore pari diligentia procurabatur, qui mercede condigna servorum suorum devotionem remunerare decreverat: tempus enim erat, ut tanti laboris fructum et militie fideliter exhibite stipendia reportarent.

17, 1-7 cf. GF 38, 5, p. 467-469 (Hili, p. 91) = BD 4, 14, p. 102. 27 = 3, 7, 23. 28 = 1, 16, 2. 32 ut prediximus] 13, 33-36. 37 in sequentibus] 18, 12 et suiv. 17, 5 = 1 prol. 95. 11-12 = 16, 11 et suiv. 14 = 1, 20, 35. 16 = 1, 18, 31-32. 17 = 6, 12, 37.

32 soliditatis multe om. a 35 deiecerunt ad terram om. V 37 statim 38 erexerant BW 39 contextus erat pons BW 40 potuis¬ sent BW 17, 4 complanatoque BW, completoque VpC, cf. //, 12, app. cr. 6 locaverunt V, locaverant {cf. j desudaverant) cett. et qui BW, cf. 12, 19] qui om. VpC 11 et om. BW 12 eos] omnes a om. BW

8, 18

409

18. Dux et qui cum eo erant a castello ligneo pontem super 351 murum deponunt, suos immittunt: urbs capitur, porta ape¬ ritur et noster introducitur exercitus. 1099

5

10

15

20

25

30

Igitur ducis et comitum legiones, que, ut prediximus, in parte septentrionali urbem impugnabant, eo usque opitulante domino profecerant, quod hostibus defatigatis et iam resistere non va¬ lentibus, effractis antemuralibus et vallo penitus complanato ad murum inpune poterant accedere, raro audentibus adversariis per cancellos eis aliquid irrogare iniurie. Qui vero in castello erant hortante duce in culcitram bombice plenam et saccos plenos stramine ignem iniecerant, qui flante borea accensus fumum infra urbem intorquebat caliginosum, quo instante protervius, qui murum tenebantur defendere ora vel oculos non valentes aperire, stupidi et fumide caliginis turbati voragine muri deseruere custodiam. Quo cognito dux sub omni celeritate trabes, quas ab hostibus eripuerant, sursum ferri precepit, qui¬ bus ex una parte in machina, ex altera super murum locatis latus castelli, quod moveri poterat, deponi precepit, quo super trabes predictas collocato vicem pontis prebuit congrua solidi¬ tate subnixum: sic ergo quod hostes pro se introduxerant, in eorum versum est lesionem. Ponte igitur sic ordinato primus omnium vir inclitus et illustris dux Godefridus, reliquos ut subsequantur exhortans, cum fratre suo Eustachio urbem in¬ gressus est, quem continuo subsequuti sunt Litolfus et Gillebertus, uterini fratres, viri nobiles et perpete digni memoria, ortum 352 habentes de civitate Tornaco, consequenter vero infinita tam equitum quam peditum manus, ita ut nec machina nec pons predictus plures posset sustinere. Videntes ergo hostes quod nostri murum iam occupaverant et dux suum iam introduxerat vexillum, turres deserunt et menia, ad vicorum angustias se conferentes. Porro nostri, videntes quod dux et maxima pars nobilium turres sibi vendicaverant, iam non expectato per machinam ascensu scalas certatim ad murum applicant, quarum illis maxima erat copia, nam bini et bini equites ex edicto

18, 1-18 RA 20, p. 299-300. - 18-34 cf. AA 6, 19, p. 477. - 21-23 cf. AA 6, 11, p. 472. - 34-41 cf. A A 5, 46, p. 463-464.

18, 1 ut prediximus] 12, 2 et suiv.

13 = 16, 31 et suiv.

18, 7-8 plenam ... refertos BW 13 ferri] fieri V 18 versus BW 21 Litolfus VBW, Littolfus P, Lutolfus C Gillebertus V, Gislebertus P, Gilebertus BW, Guislebertus NM, Guillebertus C 23-24 infinita ... manus] infinita multitudo ... (cf. ip, p) BW 24-25 ita ut pons (om. nec machina nec) plures sustinere non posset BW 26 occupaverant] et menia add. BW 30 quarum correxi, quorum codd. omnes 31 maxima om. a

410 1099

8,

18-19

publico singulas sibi preparaverant; per quas ascendentes una¬ nimiter aliis, qui supra murum erant ducis mandatum prestolantes, se adiungebant. Ingressi sane statim post ducem sunt 35 Flandrensium comes et dux Normannorum, vir strenuus et per omnia commendabilis, dominus Tancredus, Hugo senior comes de Sancto Paulo, Balduinus de Burgo, Gasto de Beart, Guastus de Bederz, Girardus de Rosellon, Thomas de Feria, Conanus Brito, comes Rainboldus de civitate Oringis, Ludovicus de Mon40 son, Cono de Monte Acuto et Lambertus, filius eius, et alii plures, quorum numerum vel nomina non tenemus. Quos omnes postquam dux cognovit se infra urbem recepisse incolumes, quosdam ex eis ad portam septentrionalem, que hodie dicitur Sancti Stephani, cum honesto dirigit comitatu, ut portam ape45 riant et populum introducant deforis expectantem. Qua sub omni celeritate reserata ingressus est passim et sine delectu universus exercitus. Erat autem feria sexta et hora nona, videturque procuratum divinitus, ut qua die et qua hora pro mundi salute in eadem urbe passus est dominus, eadem et pro Salvato50 ris gloria fidelis decertans populus desiderii sui felicem impetra¬ ret consummationem: eadem enim die et primus homo conditus et secundus pro primi salute morti traditus esse legitur, unde et decuit ut eius membra et imitatores in ipsius nomine de hosti¬ bus eiusdem triumpharent.

19. Dux cum suis per civitatem discurrens stragem operatur innumeram, Tolosanus a parte australi violenter ingreditur et suas introducit legiones; civium pars in presidium civita¬ tis se recipit.

5

Porro dux et qui cum eo erant per vicos civitatis et plateas strictis gladiis, clipeis tecti et galeis, iuncto agmine discurrentes quotquot de hostibus reperire poterant, etati non parcentes aut conditioni, in ore gladii indifferenter prosternebant, tantaque erat ubique interemptorum strages et precisorum acervus capi-

19, 1-36 cf. RA 20, p. 300 et FC 1, 27, 11, p. 299-300. 41—1, 17, 30-31.

46 = 1, 29, 8. 47-49 Matth. 27, 46-50; Mare. 15, 48 = 1, 16, 43. 51 eadem ... die] au sixieme jour de la Creation (selon la tradition). 19, 1 = 1, 8, 32. 3-4 = 5, 22, 5254. 4 = 15, 9, 6. 34-37; Luc. 23, 44-46.

33 mandatum om. V 37-38 Guastus de Bederz V, Gastus de Be38 Rosellon VNM, Rosseillon P, Ruisselom C, Russilun BW Thomas Na, Tornas V, Thoma MP 39 Rainboldus] Raiboldus (= /, /7, iy. V) V, Reinboldus NM, Reimboldus Pa 39-40 Moson BW 42 dux om. a post urbem rep. sed dei. se V 44 Sancti Pauli (cf.}/) a 47 feria om. C, sexta feria BW, cf. 24, j) (a) 53 ut] eo die add. BW 54 ders cett.

eisdem V

353

8, 19-20 1099

io

15

20

25

30

35

411

tum, ut iam nemini via pateret aut transitus nisi p>er funera defunctorum. Iamque pene ad urbis medium diversis itineribus, stragem operantes innumeram, nostri principes pervenerant et subsequentis populi infinita multitudo, infidelium cruorem sitiens et ad cedem omnino proclivis, cum comes adhuc Tolosanus et principes alii, qui cum eo erant circa montem Syon decertan¬ tes, urbem captam et nostrorum victoriam ignorabant; sed excito de nostrorum introitu et strage civium ingenti clamore et horrendo sonitu, admirantibus qui in ea parte resistebant civibus quidnam sibi vellet clamor insolitus et vociferantis populi tumultus, cognoverunt urbem violenter effractam et nostrorum intromissas legiones, unde relictis turribus et muro ad diversa fugientes loca saluti proprie consulere satagebant. Hii, quoniam presidium civitatis in vicino constitutum erat, ex parte plurima se in arcem contulerunt, at vero exercitus, pontem libere et sine difficultate super murum aptantes et scalas applicantes menibus, certatim in urbem nemine obstante sunt ingressi. Intromis¬ si autem portam australem, que illis erat contermina, statim 354 aperuerunt, ut reliquus sine difficultate populus admitteretur. Ingressus est igitur vir insignis et strenuus Tolosanus comes et Isoardus comes Diensis, Raimundus Pelez, Willelmus de Sabran, episcopus Albariensis et alii multi nobiles, quorum numerum vel nomina nulla nobis tradit Historia. Hii omnes unanimiter, iunctis agminibus, ad unguem armati per mediam urbem discurrentes stragem operati sunt horrendam: nam qui ducem et suos effugerant, putantes se mortem quocumque modo declinasse si ad alias se conferrent fugiendo partes, hos sibi habentes obviam occumbebant periculosius et Scillam evitantes incurrebant Caribdim. Tanta autem per urbem erat strages hostium tantaque sanguinis effusio, ut etiam victoribus posset tedium et horrorem ingerere.

20. Cives in atrium templi se conferunt, Tancredus eos illuc persequitur: fit strages innumera et sanguis ibidem fundi¬ tur infinitus. Confugerat porro in atrium templi populi pars maxima, eo 20, 4-9 FC 1, 28, 2, p. 302-303. - 9-21 RA 20, p. 300. - 21-28 FC 1, 27, 13, p. 301. - 28-44 FC 1, 29, 1, p. 304.

27-28 = 1, 17, 30-31.

28 = 1, 16, 28.

29 = 3, 5.14-

33-34 = 1

prol. 6.

19, 7 medium VP2BW, remedium (3C 9-10 sciciens corr. N 10 16 nostrorumque BW 17 intromissas VPBW, intermissas NMC 22 in om. a Introgressi BW 25 est om. p 26 Isuardus P, Iscardus M 28 omnes om. a 31 quocumque declinasse modo tr. V 33-34 Syllam ... Caribdin V inciderunt BW

omnino] omnem BW

8,

412 1099

5

io

15

20

23

30

35

20

quod locus in parte urbis esse videretur secretior, muro quoque et turribus et portis validioribus adprime communitus. Verum eis nichil fuga talis contulit ad salutem, nam statim cum parte maxima exercitus universi illuc dominus Tancredus se contulit et templum violenter ingressus post stragem innumeram infini¬ tas auri, argenti et gemmarum copias inde secum dicitur abstu¬ lisse, que tamen postmodum sedato tumultu restituisse creditur in integrum. Porro reliqui principes interemptis his, quos sibi per reliquas urbis partes reppererant obviam, audientes quod infra septa templi populus fugiens se contulerat, illuc descen¬ dunt unanimes et intromissa tam equitum quam peditum mul¬ titudine, quotquot ibi reperiunt, nemini parcentes, obtruncant gladiis, sanguine replentes universa. Iustoque dei iudicio id certum est accidisse, ut qui supersticiosis ritibus domini sanctu¬ arium prophanaverant et fidelibus populis reddiderant alienum, id proprii cruoris luerent dispendio et morte interveniente pia¬ culare solverent flagicium. Horror erat denique cesorum intueri multitudinem et humanorum artuum passim fragmenta conspicere et effusi sanguinis aspergine cunctam redundare super¬ ficiem, nec solum defunctorum corpora membris potioribus la¬ cera et abscisis mutilata capitibus intuentibus erat angustia, verum et ipsos victores a planta pedis usque ad verticem cruore madentes periculosum erat conspicere et horrorem quendam inferebant occurrentibus. Cecidisse dicuntur infra templi ambi¬ tum ex hostibus ad decem milia, exceptis aliis qui passim per urbem obtruncati vicos replebant et plateas, quorum non minor dicebatur esse numerus. At vero exercitus pars reliqua, per urbem discurrens, per angiportus et viarum diverticula latentes miseros et mortis periculum declinare cupientes pecudum more raptos in publicum detruncabant, alii divisi per manipulos in¬ grediebantur domicilia raptumque patremfamilias cum uxori¬ bus et liberis et universa familia aut gladiis transverberabant aut de locis superioribus in terram dabant precipites, ita ut confractis cervicibus interirent. Quam vero quisque domum effregerat, eam sibi cum universa eius substantia iure perpetuo vendicabat: id enim prius ante urbem captam inter eos conve-

20, 14 Cf. 13, 21, 42-43. 15-16 = i, 15, 40. 17-18 = 1, 5, 39. 2122 = 14, 14, 49. 23 = 23 prol. 24. 27 = 1, 8, 32. 30 = 5, 6, 28. 35 (= 5. 23. 26) = 6, 8, 33-34. 37-39 Cf. 17, 27, 47-49 et 20, 9,13-24.

20, 7 auri] et add. a 8 tamen om. BW creditur om. V 11 16 prophanaverunt V 18 solveretur V 19 humano¬ rum] humorum C, miserorum BW framenta NM 22 angusta p, corr. P2 23 et] etiam a 24 periculosum vix recte 27 obtruncati VBW, sunt add. C, sunt add. sed dei. p 35 Quam vero) Quamque a 36 effringebat ascendunt BW

(‘f 42)

a

355

8, 20-21

413

nerat, ut urbe violenter impugnata quod quisque sibi acquireret, id iure proprietatis sine molestia possideret in perpetuum. Unde 4o urbem perlustrantes diligentius et stragi civium protervius in¬ stantes, urbis diverticula, secessus quoque et secretiora civium effringebant penetralia, clipeos vel quodlibet armorum genus in introitu defigentes, ut esset signum accedentibus ne gressum ibi figerent, sed loca preterirent quasi iam ab aliis occupata.

21. Urbe composita sedatur tumultus et armis depositis oratio- 356 nis gratia loca circueunt venerabilia, diem agentes sollempnem. Subiugata ergo penitus civitate et interemptis civibus, tumul¬ tu aliquantulum sedato convenerunt principes adinvicem, ante¬ quam arma deponerent ordinantes ut per turres singulas ad maiorem cautelam custodes deputarentur et per portas urbis 5 singulas viri honesti constituerentur ianitores, quousque de communi coniventia et publico decreto principum aliquis urbi preficeretur, qui eius curam gereret et pro libero cuncta dispen¬ saret arbitrio: hostium enim circumpositorum merito suspectas habebant insidias et impetus non inprudenter formidabant re10 pentinos. Tandem vero urbe ad hunc modum ordinata, armis depositis, in spiritu humilitatis et in animo vere contrito, nudis vestigiis, lotis manibus et sumptis mundioribus indumentis, cum gemitu et lacrimis loca venerabilia, que Salvator propria voluit illustrare et sanctificare presentia, ceperunt cum omni 15 devotione circuire et cum intimis deosculari suspiriis, speciali¬ ter autem dominice passionis et resurrectionis ecclesiam, ubi clerus et populus fidelium, qui per tot annos dure nimis et indebite servitutis iugum portaverant, de restituta libertate Redemptori gratias exhibentes cum crucibus et sanctorum pa20 trociniis principibus occurrentes, eos in predictam cum hymnis et canticis spiritualibus introduxerunt ecclesiam. Intueri erat amenissimum et spirituali plenum iocunditate quanta devotio¬ ne, quanto pii fervore desiderii ad loca sancta fidelis accederet populus, quanta mentis exultatione et spirituali gaudio domini25 ce dispensationis deosculabantur memoriam: ubique lacrime, ubique suspiria, non qualia meror et anxietas solet extorquere,

21, 1-57 cf. FC 1, 29, 2-4, p. 304-306.

43.44

(= 18, 7, 47-48) Stace, Tbeb. 3, 263-264: gressum/figit.

5, 16, 2-3. = 1, 3, 2-3.

om.

13-15 = 16, 25, 57-59.

19-20 = ii,

17 et 20-21 =

4. 2. 62’64-

2.

38 quisque sibi VNM, sibi quisque Pa 40 diligentius om. a 44 ab BW 21, 13 lacrimisque BW 14 presentia et sanctificare tr. V 18 portaverat V 22 iocunditate] spectaculum add. BW

8, 21-22

414 1099

30

35

40

45

50

55

sed qualia fervens devotio et interioris hominis consummata leticia solet domino in holocaustum incendere. Erat porro tam in ecclesia quam per urbem universam tantus populi gratias domino exhibentis clamor, ut iam quasi usque ad sidera tolli sonus videretur et de eis merito crederetur dictum: vox leticie et exultationis in tabernaculis iustorum. Fervebant sane pio suc¬ censa desiderio per urbem universam opera misericordie: hii domino confitebantur deflenda que commiserant, voto se obligantes ne de cetero deflenda committerent, illi in senes, valitudinarios et egentes profusa liberalitate cunctam erogabant sub¬ stantiam, pro summis et sufficientibus reputantes divitiis quod hunc vidisse diem sibi fuerat concessum divinitus, illi flexis nudisque genibus cum singultibus et precordialibus suspiriis loca circuibant venerabilia, lacrimarum cuncta replentes asper¬ gine, quorum vere sermo dirigebatur ad dominum: exitiis aqua¬ rum deduxerunt oculi mei. Quid plura ? Difficile est ut nostro comprehendatur sermone quanta in plebe fideli sancte devotio¬ nis esset inmensitas. Certatim enim se mutuo vincere cupientes in operibus pietatis unanimiter desudabant, celestis memores beneficii et gratiam pre oculis habentes divinam, que tantos eorum labores remunerare dignata est. Quis enim tam ferrei pectoris, quis tam mentis adamantine, cuius interiora non li¬ quefierent, cum liceret tante peregrinationis fructum carpere dignissimum et exhibite militie numerare stipendia? Quibus tamen mens erat altior, in arram future retributionis, qua sanc¬ tos suos se remuneraturum promisit dominus, id muneris vide¬ batur exhibitum, ut per collationem presentium munerum firma sit expectatio futurorum et per eam, que hic peregrinatur Ierusalem, ad eam perveniatur, cuius participatio est in idipsum. Porro episcopi et sacerdotes in ecclesiis consummantes sacrificia orabant pro populo, pro collato beneficio gratias exhibentes.

22. Dominus Podiensis episcopus et alii quidam, qui in itinere dormitionem acceperant, visi sunt in civitate et apparu¬ erunt multis. Ea die dominus Ademarus, vir virtutum et inmortalis memo22, 1-28 RA 20, p. 300. 27 = 9, 5, 36. 30 = 3, 15, 5. 31-32 Ps. 117, 15 (exsultationis et 35-36 = 1, 20, 34. 38-39 = 23, 5. 41-42 Ps. 118, 136. 47-48 (— 17, 17, 35) Jerome, Ep. 14, 3, 2: non est nobis ferreum pectus nec dura praecordia. Cf. 13, 14, 3. 51 = 1, 17, 1. 51-52 Cf. Matth. 16, 27; Rom. 2, 5-7. (54) 55 Ps. 121, 3: lerusalem, quae aedificatur ut civitas, cuius

salutis).

participatio eius in idipsum.

27 fervor devotionis BW tionem V

30 domino om. a

53 collationem] consola¬

357

358

8, 22-23 1099

5

io

15

20

25

30

415

rie Podiensis episcopus, qui apud Antiochiam, ut prediximus, vita decesserat, a multis in sancta visus est civitate, ita ut multi viri venerabiles et fide digni eum super civitatis murum primum omnium ascendisse et ceteros animasse ad ingressum oculis corporeis se vidisse constanter assererent, et postmodum plurimis loca venerabilia circueuntibus eadem die manifestus apparuit, aliique quamplures, qui in toto itinere divinis obsequi¬ is mancipati piam in Christo dormitionem acceperant, in eadem civitate apparuerunt multis, loca sancta cum aliis ingredientes. In quo manifeste dabatur intelligi quia, etsi vita decessissent temporali, ad eternam tamen vocati beatitudinem non sunt fraudati a desiderio suo, sed quod pio expetierant studio pleno sunt effectu consequuti, magnum nobis future resurrectionis argumentum pretendentes, dignumque erat, ut sicut resurgente domino multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerunt et in civitate sancta apparuerunt multis, ita fidelibus populis, sancte resurrectionis locum a gentili supersticione mundantibus, priscum renovaretur miraculum, ut et ipsi in spiritu resurrexisse crederentur, qui resurgentis domini tam piis se manciparent obsequiis. His igitur et huiusmodi per superhabundantem celestem gratiam plebi dei in civitate sancta miraculose magis quam mirabiliter exhibitis, tanta erat in populo mentis hilaritas et interna cordis exultatio, ut laborum inmemores, quos pertulerant infinitos, felices se dicerent, quibus id divini muneris da¬ tum erat intueri. Clamor erat spiritualiter exultantis civitatis ad dominum et quasi precipiente domino sollempnitas agebatur celebris, ita ut illud prophete impletum ad litteram videretur 359 oraculum: letamini cum Ierusalem et exultate in ea omnes qui diligitis eam.

23. Viri fideles, qui in urbe habitabant, Petro Heremite, cui suam commiserant legationem, ingentes gratias exsolvunt et honore debito prosequuntur.

22, 2 ut prediximus] 7, 1, 29-32. 1, 5, 56-57). desiderio suo.

8-10 = 15-17 (= 9, et la rubrique, et

12-13 (= 18, 2, 42 et 16, 10) Ps. 77, 30: non sunt fraudati a 15-17(22) (= 8-10) Matth. 27, 52-53: et monumenta aperta

sunt et multa corpora sanctorum qui dormierant surrexerunt (53) et ... post resurrectio¬ nem eius venerunt in sanctam civitatem et apparuerunt multis.

23-26 Cf. 4, 13, 49-50.

21-22 = 4, 22, 28.

29-30 Is. 66, 10.

22, 5 ad ingressum animasse BW 6 corporieis N 7 plurimis om. V 10 sancta loca BW 11 decesserint BW 16 que V, cf. 4, 40, app. cr. resurrexerunt BW 21-22 gratiam celestem BW 25 divini om. a

8, 23-24

416 1099

Denique fideles, qui virum venerabilem Petrum Heremitam quarto vel quinto prius anno in eadem civitate viderant et cui tam dominus patriarcha quam alii tam de clero quam de populo maiores pro excitandis Occidentalium regnorum principibus 5 epistolas suas tradiderant, iterum cognoscentes flexis genibus cum omni humilitate venerabantur, referentes ad memoriam priorem eius adventum et familiaritatis gratiam, quam cum ipsis contrahere dignatus fuerat, gratias exsolventes quod tam sedule tamque fideliter solo pietatis intuitu eorum procuraverat io legationem, dominum etiam super omnia collaudantes, qui in servis suis gloriosus est, qui ita preter spem hominum predicti viri vias direxerat et sermonem in manu eius dederat efficacem, ut et gentes et regna ad tantos labores pro Christi nomine tolerandos sine difficultate converteret. Vere namque videbatur 15 sermo hic egressus a domino, qui ait: verbum quod egredietur de ore meo non revertetur ad me vacuum, sed prosperabitur in omnibus ad que mittam illud. Itaque singillatim et in communi multiplici nitebantur eum honore prevenire, ei soli post deum ascribentes quod dure servitutis, quam per tot annos passi 20 fuerant, soluta erat conditio et civitas sancta pristine restituta libertati. Dominus autem patriarcha, ut prediximus, pro rei publice statu et salute civium multo precio comparanda in Cyprum navigaverat, elemosinas a fidelibus illius regionis men¬ dicaturus, unde tributa et inposita extraordinarie et supra vires 25 vectigalia persolveret, ne pro eorum defectu aut ecclesias deicerent tributorum exactores aut populum gladiis manciparent, sicut anterioribus consueverant temporibus. Nam omnium eo¬ rum que circa urbem gerebantur prorsus erat ignarus et ad consueta quasi rediturus pericula timebat, cui dominus interim 30 preter spem quietem procuraverat tranquillam.

24. Civitas mundatur de interemptorum cadaveribus. Qui in arcem se contulerant Tolosano comiti se dedunt; dies illa in perpetuum celebris constituitur.

23, 21-30 cf. AA 6, 39, p. 489. 23, 1-5 = 1, ch. 11 et 12. 5 (= 21, 38-39) II Par. 6, 13: flexis genibus. 10 Act. 2, 47: collaudantes deum. 11-12 preter spem (passim) Plaute, Rudens 400 (2, 3, 69): multa praeter spem ... bona evenisse. - vias direxerat] = 3, 8, 10-n.

12 = 1, 16, 2.

13 Ps. 78, 6: in gentes ... et in regna; Ier. 1, 10: 15-17 Is. 55, n. Cf. 1, 16, 4 et 8. 18 = 10, 4, 20-21 = 24, 34-35. 21 ut prediximus] 7, 23, 30-39. 24-

super gentes et super regna. 43 et 17, 14.

25 = 3, 2, 24.

23, 9 fidelem V 16 meo om. V 30 quietam ... tranquillitatem BW

17 singillatim VBW, sigillatim pC

360

8, 24 1099

5

io

15

20

25

30

35

4*7

Completis igitur orationibus et locis venerabilibus cum omni devotione visitatis, visum est expedire principibus, ne ex inter¬ emptorum cadaveribus aeris pestilens generaretur corruptela, urbem, et maxime templi ambitum, ante omnia mundari, unde civibus, qui casu mortem evaserant, compedibus alligatis id muneris iniungitur. Sed quia ad tantum onus non videbantur posse sufficere, pauperibus etiam de exercitu merces cotidiana proponitur ut predicte rei dent operam et sine dilatione urbem expediant. Quo disposito principes ad propria reversi domos, quales eis interim familia discurrens preparaverat, pro hospiciis habuerunt. Urbem autem reperientes commoditatibus plenam et bonis omnibus redundantem, omnes a maiore usque ad mini¬ mum ceperunt copiosius habundare: reperiebantur enim in ef¬ fractis domibus auri et argenti, gemmarum et preciosarum vestium, frumenti, vini et olei, sed et aque, cuius maximam in obsidione passi fuerant penuriam, ingentes copie, unde et ipsi, qui domos sibi vendicaverant, poterant habere ad omnem suffi¬ cientiam et indigentibus fratribus caritative ministrare. Fac¬ tumque est ut secunda et tercia et deinceps die in foro publico rerum venalium optimis conditionibus exhiberetur commer¬ cium, ita etiam ut plebs inferior necessariis omnibus habundaret. Dies igitur sollempnes et dies agentes leticie, cibum et requiem, quibus maxime indigebant, corporibus indulgentes, recreati sunt aliquantulum, divini muneris largitatem admirantes et celestis gratie, qua erga eos dignatus est dominus habun¬ dare, perpetem pre oculis habentes memoriam. Ad maiorem autem tanti facti memoriam ex communi decreto sancitum et communi omnium voto susceptum et approbatum est, ut hic dies apud omnes sollempnis et inter celebres celebrior perpetuo habeatur, in qua ad laudem et gloriam nominis christiani quicquid in prophetis de hoc facto quasi vaticinium predictum fuerat referatur et pro eorum animabus fiat ad dominum inter¬ cessio, quorum labore commendabili et favorabili apud omnes predicta deo amabilis civitas et fidei christiane et pristine restituta est libertati.

24, 1-35 et 43-50 cf. BD 4, 14, p. 103. - 36-43 FC 1, 30, 3, p. 308-309.

14.

24, 3 = 7. 38-3912 = 6, 5, 44. 22 Tob. 13, 10: agite dies laetitiae.

15 = 3, 21, 41. 17-18 = 3,11, 34-35 = 23, 20-21.

24, 5 vinculis et compedibus BW 9 princeps NM, corr. M2 10 eis 16 penuriam PM2a, penuriarum NM, inopiam V 18-19 Factum est etiam BW, factum autem est C 19 secunda et tercia] prima C, secunda BW (et tercia om. a) 27 sancitum] est add. MP 32-33 intercessio ad deum BW 33 favore a om. MPC

361

418 1099

15 VII

8, 24

Interea vero ea pars hostium, que in arcem David a facie gladii fugiens se contulerat, videntes quod urbem universam sibi populus noster vendicaverat et quod ipsi diutius obsidio¬ nem tolerare non possent, petita et impetrata a domino comite 40 Tolosano fiducia, qui circa partes illas turri vicinior hospitatus erat, quod cum uxoribus et liberis et omni substantia, quam secum intulerant, liberum haberent exitum et securum usque Ascalonam conductum, arcem ei resignaverunt. Qui vero urbis purgande curam susceperant, adhibita diligentia et ferventes in 45 opere, partim igne consumptis cadaveribus, partim sepulture traditis prout temporis patiebatur angustia, subito et infra paucos dies urbem reddiderunt expeditam, ad solitam eam redigentes mundiciam, unde confidentius locorum venerabilium populus frequentabat limina et per vicos et plateas civitatis 50 convenire et confabulari poterat liberius. Capta est autem predicta civitas anno ab incarnatione domini millesimo nonagesimo nono, mense Iulio, quinta decima die mensis, feria sexta circa horam nonam, anno tercio ex quo fidelis populus tante peregrinationis sibi onus assumpserat, 55 presidente sancte Romane ecclesie domino Urbano papa secun¬ do, Romanorum vero imperium administrante domino Henrico, in Francia vero regnante domino Philippo, apud Grecos autem in sceptris agente domino Alexio, previa domini nostri Iesu Christi misericordia, cui est honor et gloria per infinita secula 60 seculorum. Arnen.

36-37 Iob 19, 29 (Is. 21, 15, et passim) : a facie gladii. Cf. 2, n, 35-36. 42-43 = xo, 13, 52. 46 (= 11, 7, 30-31) Cf. Ciceron, De oratore 3, 61, 228: temporis angustiae coegerunt. 49 = 1, 8, 32. 58 = 1, 6, 12.

36 arcem VBW, arce pC 40 fiducia] licentia BW 42 usque ad a 43 Ascalo/lonam V resignaverant a urbis VBW, urbi pC 47 eam om. VN, add. N2 51 autem om. a 52 iulio V quinta om. a 53 sexta feria (cf. 18, 47: BW) a 55 urbano V papa om. BW 59 est V, om. cett. 59-60 secula seculorum VN, seculorum secula MPC, seculorum om. BW 60 amen V

362

9

419

I. Octava die post urbem captam principes conveniunt ut ex se unum eligendo urbi et regioni preficiant, clerus indiscrete niti¬ tur contraire. II. Principes, neglecta cleri contradictione, dominum ducem eli¬ gunt et electum cum hymnis et canticis Sepulchro domini representant. III. Dux promotus a comite Tolosano turrim David, quam ab hostibus susceperat, reposcit; dissentiunt principes, sed tandem turrim obtinet postulatam. IIII. Episcopus Marturanensis, vir subdolus et nequam, quendam Arnulfum sibi similem in patriarcham nititur promovere, sed non proficit. Crux dominica reperitur. V. Quis et unde fuerit et quibus maioribus progenitus dux Godefridus aperitur. VI. Matris presagium de futuro statu filiorum. VII. Recensetur factum eius memorabile in quadam monomachia. VIII. Item factum eiusdem egregium in victoria imperatoris Henrici contra Radulfum pseudo regem Saxonum. VIIII. Quam pia liberalitate erga ecclesias, que sunt Ierosolimis, habundaverit, et quod humilitatis intuitu regio diademate no¬ luit insigniri. X. Princeps Egyptius militiam et vires suas omnimodas contra nostros excitat et in Syriam dirigit. XI. Dux ediverso, completis apud Ierosolimam letaniis et ora¬ tionibus, circa Ramulam congregatis principibus expeditiones colligit. XII. Committitur prelium et nostris divinitus confertur victo¬ ria, receptis divitiis innumerabilibus. XIII. Discedunt principes abinvicem: Normannus et Flandrensis repatriant, Tolosanus redit Constantinopolim, Tancredus urbi preficitur Tyberiadensi. XIIII. Boamundus Antiochenorum princeps et Balduinus comes Edessanorum Ierosolimam veniunt, Nativitatem dominicam ibi celebrantes. XV. Daibertus, ecclesie Pisane archiepiscopus, Ierosolimitane preficitur ecclesie patriarcha.

2 (= 2, 28-29) — 4' 2> 62-64.

1 regioni (cf. /, 6) MPa, regio N, regno VN2 3 a domino comite a 4 crus N 7 eius factum BW 8 pseudo regem sic codd. omnes, cf. 8, 33 et 22,14,18-19. 11 letaniis apud Ierosolimam BW 12 Committitur prelium] Territi fugiunt hostes BW M2, divitiis e dominicis corr. N

acceptis divitiis multis BW

13 preficitur urbi BW

diviciis

363

420

9

XVI. Studio malignorum inter ducem et patriarcham graves cum simultate suscitantur questiones super turri David et quar¬ ta parte civitatis. XVII. Qua ratione quarta pars civitatis in ius et potestatem domini patriarche cesserit. XVIII. Item de eodem, et que loca venerabilia sepedicta pars infra se contineat. XVIIII. Quis esset regni status per illa tempora et quomodo dux urbem maritimam Arsur obsedit et qua de causa eandem solve¬ rit obsidionem. XX. Factum memoria dignum, quod eidem in eadem obsidione accidit. XXI. Boamundus Antiochenorum princeps apud urbem Meleteniam capitur. XXII. Factum ducis memoria dignum in regione Arabum. XXIII. Obitus ducis et eiusdem sepultura.

17 domini om. BW

21 princeps Antiochenorum BW 22 memoria 23 eiusdem] eius VP.

dignum ( — 20) V, dignum memoria (= 20, 1) cett. Cf. rubr. 7 et 8.

9, 1

1.

1099

5

10

15

20

25

421

Octava die post urbem captam principes conveniunt ut ex se unum eligendo urbi et regioni preficiant, clerus indiscrete nititur contraire.

Sancta igitur civitate per domini superhabundantem gratiam christiano populo restituta et rebus ad aliquem modum in tranquillo collocatis, decursis in multa leticia, in timore tamen domini et gaudio spirituali diebus septem, octava die convenerunt principes habituri tractatum, invocata sancti spiritus gra¬ tia, ut aliquem de suo eligant collegio qui regioni presit et regiam provincie impendat sollicitudinem. Dumque essent in eo, congregati sunt quidam de clero, spiritu superbie tumidi, querentes que sua sunt, non que Iesu Christi, dicentes se habere verba secretiora que perferre velint ad principes intus in concla¬ vi residentes, et intromissi dixerunt: “Nuntiatum est clero, quod ad hoc ut de vobis unum eligatis in regem convenistis. Videtur autem nobis propositum vestrum sanctum et utile et omni cura exsequutioni mandandum, si tamen ad id ordine congruo veniatur. Certum est porro spiritualia temporalibus digniora esse, que vero digniora sunt, merito debere precedere. Unde videtur no¬ bis, nisi ordo preposterus studiose queratur, quod prius eligenda sit deo placens et religiosa persona que ecclesie dei preesse sciat et prodesse, quam de secularis potestatis electione agatur. Si hoc ordine vultis incedere, placet nobis admodum et vobiscum sumus corpore et spiritu, si vero secus, invalidum censemus et viribus carere decernimus quicquid extra nostram coniventiam ordinaveritis.” Hec autem eorum postulatio, etsi in superficie videretur aliquid honestatis habere, tamen intrinsecus habebat malicie plurimum, ut docebunt sequentia. Huius autem factionis primicerius erat quidam episcopus de Calabria, Marturanensis videlicet, qui Arnulfo cuidam, de quo superius satis dictum est, nimia familiaritate coniunctus erat et ipsum infra sacros ordi¬ nes constitutum et sacerdotis filium et de nimia notatum incon-

1, 1-52 RA 20, p. 300-301 (30-31 RA 21, p. 302 B). 1, 1 = 4, 22, 28.

3-4 = 1, 29, 9-10.

sunt quaerunt, non quae sunt Iesu Christi.

8-9 Phil. 2, 21: omnes ... quae sua 18-19 Regie de saint Benolt 64, 8:

sciatque sibi oportere prodesse magis quam praeesse (cf. Huygens, ed. de Giraldus Cambrensis, Speculum duorum etc., 1974, p. 232: 403, note). corpore et spiritu. Cf. 21, 18, 17-18. 16.

23-24 — 2, 14, 17-18.

21 I Cor. 7, 34: 25 sequentia] Ch.

27 superius] 7, 18, 9 et suiv.

1, 5 spiritus sancti BW 7-8 in eo congregati, quidam (om. sunt) BW 10 vellent BW 11 et om. BW 19 secularibus V 20 procedere sed vel in ss. BW 24-25 malicie plurimum habebat intrinsecus BW 26 Maturanensis BW 29 de om. a

364

365

9, 1-2

422 1099

3° tinentia, ita ut in expeditione canticum populis se exhiberet et esset materia fatuis et lascivis hominibus in choro canentibus, contra sacros canones et contra omnium honestorum volunta¬ tem in patriarchalem nitebatur locare sedem. Erat enim perver¬ se mentis homo, pro nichilo ducens honestatem, unde et cum 35 supradicto Arnulfo facile poterat convenire, iuxta illud: qualis quisque est, talium consortio delectatur: pares enim paribus vete¬ ri proverbio facile iunguntur. Invaserat autem hic idem Bethleemiticam ecclesiam, pactus cum predicto Arnulfo quod si eius studio in patriarcham promoveretur, iam dictam ecclesiam sine 40 questione et molestia perpetuo sibi liceret possidere. Sed eius omnia hec molimina mors vicina prevenit, sicut in sequentibus dicetur. Defecerat sane in clero religionis et honestatis vigor et dissolutus passim et sine delectu per illicita defluebat, post¬ quam dominus Ademarus, pie in domino recordationis Podiensis 45 episcopus, apostolice sedis legatus, in fata concessit. Dominus tamen Willelmus Aurasi I‘24> cf. 7. 6, 31-32. 27 (et passim) II Mach. 12, 21: praesidium ... inexpugnabile. 29-30 = 9, 6, 23. 32 Cf. 1, 4, 23-24. - superius] 9, 5, 22-35. prediximus] 3, 19, 28-34.

1, 3 moderatore] re N2 11 Camerascens(s)i pC (s add. M2, dei. P2) 13 capescescens V 14 Demum V 16 Gut(t)uream a 17 dominumque] que V2 21 Meresiam V 26 Taftoc VNC, Tafroc MP, Tasdoc BW 27 Caucum MP predia corr. V2 28 Leodicensi BW

fortium om. a

402

10. 1-2

454

lioo

conscriberemus sufficienter de illa, que communis est ambobus, edisseruimus ingenuitate.

2.

5

io

15

20

25

De corporis habitudine et qualitate morum eiusdem domini Balduini.

Dicitur autem fuisse corpore valde procerus et fratre multo maior, ita ut, sicut de Saul dicitur, altior esset universo populo ab humero supra; capillum et barbam fuscus, carne tamen mediocriter niveus, naso aquilo et prominente pusillum, labro superiore cum subiecto dentium ordine aliquantulum depresso, non tamen eatenus quod usque ad vicium ei posset imputari. Gravis in incessu, habitu et verbo serius, clamidem semper deportans ab humeris, ita ut ignotis gravitate, quam et verbo pretendebat et habitu, episcopus magis quam secularis persona videretur. Verumtamen ut viciate propaginis et prime maledic* tionis heredem se non dubitaret, carnis dicitur lubrico inpatienter laborasse. Ita tamen caute que ad illum defectum respiciunt negocia procurare satagebat, ut nemini scandalum, nulli vis 4°3 maior, nulli enormis infligeretur iniuria, quodque rarum est in huiusmodi, vix ad paucos ex cubiculariis eius huius rei poterat pervenire noticia. Tamen, si more peccatorum ad excusandas excusationes in peccatis eius fautor querit descendere, videtur aliquam apud homines, etsi non apud districtum iudicem, excu¬ sationem habere de hoc peccato, sicut in sequentibus dicetur. Fuit autem nec multa distentus pinguedine nec inmoderata macie tenuis, sed media quadam corporis habitudine; promptus ad arma, ad equum agilis, impiger et sollicitus quotiens eum regni vocabant negocia. Porro magnificentiam, animositatem et discipline militaris experientiam et ceteras animi bene dispositi dotes egregias, quas velut iure hereditario a progenitoribus in se transfusas tam ipse quam fratres eius perpetuo possederunt, superfluum videtur in eo commendare, presertim cum domini ducis ita extiterit expressus emulator ut crimen sibi reputaret ab eius vestigiis declinare, eo minus, quod cuiusdam Arnulfi,

2, 2-3 I Reg. 9, 2 et 10, 23.

7-10 Cf. 1, 10-14.

10 Augustin, Contra

duas epistulas Pelagianorum 4, 4, 4, CSEL 60, p. 524, 13-14: propagatione vitiata.

11-12 Le meme vice est signale chez le roi Amaury (19, 2, 44-46), cf. 16, 2, 13-14 = 1, 19, 57-58. 16-17 Ps. 140, 4: ad excusandas excusationes in peccatis. 18 = 20, 18, 32-33. 19 in sequentibus] ? 24-25 (= 19, 2, 36) Suetone, Tite 3, 1: corporis animique dotes. 29 eo 46-54 (Baudouin III).

minus — 16, 2, 37 et 17, 13, 2.

33 est om. V

2, 2 legitur BW

N2MP, om. VNC, ut BW quod V corr. N2

13 procurare om. V 29 quod] quo PM2

5 ordine dentium MP 6 quod 10 innate a 12 que] 17 faustor MP, corr. P 21 macie e mane

8 et verbo om. V

10, 2-3 noo

455

3° hominis nequam et pessimi, qui Ierosolimis erat archidiaconus, cuius ad malum omne opus et intentio prona dicebatur, de quo superius fecimus mentionem quod sedem invaserat patriarchalem, nimia utebatur familiaritate et regebatur consilio, quod ei ad notam imputabatur. 3.

Comes Garnerus defuncto duce turrim occupat, predictum Balduinum occultis citat internuntiis.

Defuncto igitur domino duce et sepulture tradito, ut premisimus, hii, quibus de suprema voluntate mandaverat testamenti sui exequutionem, arbitrium deserentes defuncti suam illius iudicio pretulerunt voluntatem. Nam neque arcem David domi5 no patriarche Daiberto tradiderunt nec civitatem eius resigna¬ verunt dicioni, sicut testamenti tabulis continebatur et sicut in 404 die sancto Pasche, quod proxime preterierat, presente clero et populo in ecclesia Dominice Resurrectionis dux, in domino pie recordationis, pactis inter eum et dominum patriarcham initis 10 interseruerat. Huius autem contumacie princeps erat quidam comes Garnerus cognomento de Gres, miles acerrimus, domino¬ rum ducis et comitis consanguineus. Hic confestim mortuo duce predictam turrim invadens diligenter communierat miseratque ad dominum comitem Balduinum occulte nuntios, ignorantibus 15 aliis, ut velocissimus et sine dilatione veniret; dumque super eo facto a domino patriarcha sollicitaretur frequentius, ut supreme ducis voluntati satisfaciens ecclesie ius resignaret, innectebat ambages, moras contexens et tempus quocumque modo querens redimere, ut comes citatus interim mre suo adhuc illibato posset 20 accedere, sperans plurimum gratie apud sepedictum comitem pro huiusmodi fidelitate exhibita se inventurum. A qua spe delusus preter omnium decidit opinionem: accidit enim quod infra quinque dies idem comes casu vita decessit, omnibus ducentibus pro miraculo et domini patriarche meritis ascriben25 tibus quod hostis et persequutor ecclesie ita subita morte defe¬ cerat. Sed neque in eius defectu ecclesie melior facta est condi¬ tio, nam qui in presidio erant, quod acciderat non magni facien¬ tes, in eodem usque ad adventum comitis perstiterunt. Porro

3, 29-33 cf. AA 7, 27, p. 524. 31

—

1,

32 superius] 9, 4, 6-9 et 15, 4-8. 3, 1 ut 21-26 = 4, 36-37; (22)

8, 48-49.

premisimus] 9, ch. 23.

6-10 = 9, 16, 11 et suiv.

Tite-Live 38, 16, 14: praeter opinionem omnium; Terence, Hecyra 763 (5, 1, 37) : praeter nostram opinionem.

30 qui] et add. BW BW, Guarnerus VC

20 multum BW

32 invaserit BW 3, 11 Garnerus P, Garnerius 16 negocio facto MP 19 interim citatus MP 23 comes om. a

456 lioo 30

dominus patriarcha, sciens comitem vocatum esse et eius formidans adventum, volens eius promotionem quocumque modo impedire, domino Boamundo Antiochenorum principi episto¬ lam, rei seriem plenius continentem, dirigit, cuius rescriptum ad maiorem rei evidentiam presenti inserere curavimus lectioni.

4.

5

10

15

20

25

30

10,3-4

Epistola domini Daiberti ad principem Antiochenum.

405

“Scis, fili karissime, quoniam me ignorantem et invitum, bone tamen ac sancte intentionis affectu, in eam, que omnium eccle¬ siarum singularis est mater et gentium domina, rectorem et patriarcham elegeris electumque communi tam cleri ac plebis quam principum assensu in huius summe dignitatis sedem, licet indignum, dei preeunte gratia locaveris. In quo ego culmine constitutus quanta pericula, quot labores, quot persecutiones sustineam, iniuriis offensus mille, meus cognoscit animus, cogno¬ scit et ipse omnium inspector Christus. Vix enim dux Godefridus, dum adhuc viveret, non tam proprie voluntatis arbitrio quam malorum persuasione seductus, ea reliquit ecclesie te¬ nenda, que Tureorum temporibus qui tunc fuerat patriarcha tenuerat, et sancta ecclesia, cum amplius honorari et exaltari debuit, tunc maiora desolationis atque confusionis sue obprobria sustinuit. Resipuit ille tamen per misericordiam dei et ab impietatis desistens proposito, in die Purificationis beate Marie de Ioppe quartam partem ecclesie Sancti Sepulchri dedit et post in die Paschalis sollempnitatis, iam ultra superbe sapere aut in seculari pompa confidere respuens, divino nutu compunctus cuncta que iuris erant ecclesie libera reddidit et homo Sancti Sepulchri ac noster effectus fideliter deo et nobis se amodo militaturum spopondit. Reddidit itaque nostre potestati turrim David cum tota Ierosolimitana urbe eiusque pertinentiis et quod in Ioppe ipse tenebat, sic tamen, ut ob rerum temporalium insufficientiam nostra concessione ipse hec tam diu teneret, donec illum deus in captione Babilonis aut aliarum urbium amplificasset; si autem absque herede masculo ille moreretur, hec omnia absque ulla contradictione ecclesie redderentur. Hec omnia cum in presentia totius cleri ac populi in die sollempni Pasche ante sacrosanctum Sepulchrum confirmasset, etiam in

32-33 = 19. 24» 31-

T 3-4 = 57.

Eccli. 32, 14: praeibit gratia.

5-6 = 21, 8, 81.

6 (= 21, 67)

8 Cf. Ps. 138, 14: anima mea cognoscit nimis.

9 Prov. 24, 12: qui inspector est cordis. 16-17 Cf. 9, 16, 8 et suiv. 22 = 1, 18, 29-30. 28 Hebr. 7, 7: sine ulla ... contradictione.

21-

32 scriptum V 33 eviden/dentiam V 4, 2 et V 6 ergo BW 9 dux] dominus a 21 deo et nobis se V, se deo et nobis cett. 24 in] cum a 27 ampliasset BW ille om. a 28 contraditione V

10, 4 lioo

35

40

45

50

55

60

65

457

lecto egritudinis, de qua mortuus est, coram multis et probatis testibus ipse constituit. Quo defuncto comes Garnerius, ut hostis contra ecclesiam dei insurgens, fidem pactumque iusticie nichili pendens turrim David contra nos munivit et legatis suis ad Balduinum directis mandat, uti ecclesiam dei direpturus resque eius violenter occupaturus quantocius veniat. Unde iudicio dei percussus quarto post obitum ducis die obiit. Hoc ipso autem mortuo viri ignobiles ac de plebe adhuc eandem turrim cum tota urbe occupantes tenent, adventum Balduini ad ruinam ecclesie et totius Christianitatis interitum prestolantes. Ast ego, qui solius dei clementie tueque dilectioni, fili karissime, sum re¬ lictus, miseriis omnibus calumpniisque insidiantium michi ma¬ lignorum circumventus, tibi soli, quia in te solo post deum confido et spei mee anchoram in tue dilectionis soliditate figo, tibi, inquam, soli quas patior erumpnas, immo quas ecclesia patitur, voce flebili et anxia cogitatione refero. Tu autem, si quid pietatis habes et nisi paterne glorie vis esse degener filius, qui tyrannica crudelitate clausum ab impia manu domnum apostolicum G(regorium) de urbe Roma eripuit, unde memorabile seculis omnibus nomen emeruit, omni occasione remota festina venire et, terre regnique tui cura in militibus tuis pru- 406 dentioribus sapienter disposita, sancte ecclesie miserabiliter la¬ boranti misericorditer succurre. Et certe scis ipse quoniam auxilium tuum consiliumque promiseris et debitorem te sancte ecclesie ac michi sponte tua feceris. Scribe igitur ad Balduinum litteras, interdicens ei ne sine licentia nostra et legatione, cum ille tecum in patriarcham et rectorem ecclesie Ierosolimitane me elegerit, sanctam ecclesiam devastaturus et res eius occupa¬ turus ullo modo veniat, monstrans ei quoniam inrationabile est tot pro eadem ecclesia labores sustinuisse totque pericula ut illa libera fieret, si nunc vilis et abiecta servire cogatur illis, quibus dominari et preesse materno iure debet. Quod si ille, iusticie resistens, rationabilibus acquiescere noluerit, per eam quam beato Petro obedientiam debes te contestor, ut quibuscumque modis vales aut etiam, si necesse sit, vi adventum eius impedias. Quicquid autem super his que mando tu facturus sis, galea tua

31 Cf. u, 18, 4. 36-37 = 3, 21-26. 43 = 8, 23, 18. 18-19: propositam spem, quam sicut ancoram habemus. 57 = 3-4.

44 Hebr. 6,

32 Guanerius V 33-34 nichili pendens BW, nichil impendens VpC 35 mandavit BW ut a 37 die VP et post quarto BW, sue NM, mense C 44 figo] fido (cf. confido) V 49 Gregorium BW 53 succurrere VB, corr. B2 57 ecclesie] terre BW 58 sanctam devastaturus ecclesiam BW 59 ignorabile C, ignobile BW 63 rationibus a 64 debes obedientiam BW 65 aut om. BW vi VNP, om. a, in exp. sed non corr. M

458

ad me sub festinatione missa per hunc eundem, quem ad te mitto, nuntium, michi karissime, manifesta.”

1100

5.

5

io

15 2

10, 4-5

x

20

25

30

Accedit dominus Balduinus Ierosolimam properans et circa fluvium Canis hostium reperit insidias.

Hanc tamen epistolam ad dominum Boamundum minime credimus pervenisse, nam eodem mense quo dominus bone memorie dux carne dissolutus migraverat ad dominum, modico ante vel postea captus erat ab hostibus, sicut diligenter premissum est. Dominus vero Balduinus Edessanorum comes, reddita sibi egregia Medorum metropoli Meletenia, fausta felicitate fruebatur et perdomitis hostibus in circuitu ad modum aliquem pacem sibi et populo suo per dei gratiam obtinebat, cum ecce nuntius ab Ierosolimis properans dominum ducem vita decessisse nuntiat, cognitoque quod amici eius et fideles fratris defuncti eum instanter vocabant ut ad regni maturaret successionem, congre¬ gato sibi ducentorum equitum et peditum octingentorum comi¬ tatu, resignata terra in manus cuiusdam consanguinei sui, viri prudentis et egregii, domini videlicet Balduini de Burgo, qui sicuti in illo comitatu, ita postmodum et in regno successit, sexto Nonas Octobris versus Ierosolimam iter arripuit, miranti¬ bus nonnullis quod cum tam exiguo apparatu tantum iter per medios hostium fines aggredi proposuisset. Cum autem perve¬ nisset Antiochiam, uxorem cum ancillis, que ei famulabantur, cum onerosa suppellectile et plurima parte sarcinarum precepit ad mare descendere, ubi et navigium iusserat preparari, quo illa honeste usque Ioppen devehi posset, nam hec sola ex maritimis urbibus in nostram venerat dicionem, reliquis omnibus adhuc ab infidelibus detentis. Hoc autem eo dicitur fecisse intuitu, ut hostium regiones transiturus expeditior esset ad ea que occurre¬ rent negocia atque ad casus repentinos omnino paratior. Inde Laodiciam Syrie perveniens et ab eo loco oram maritimam sequutus, per Gabulum, Valeniam, Maracleam, Antaradon, Archis usque Tripolim pervenit, ubi ab eiusdem civitatis rege in castris extra urbem muneribus et honore preventus didicit, eodem insinuante rege, quod Ducach Damascenorum rex pro-

5, 1-4 AA 7, 27, p. 524. - 5-18 FC 2, 1, 1-2, p. 352-354. - 18-58 FC 2,1, 4 2, 2, 4, p. 352-360.

5, 4-5 premissum] 9, 21, 15-16.

22-24 Cf. 20, 41-44.

5, 3 migravit VW 5 vero om. V 6 egregia om. a Meletemia BW 7 ad modum aliquem] admodum codd. omnes, aliquem (= p, /, 2) V, aliquam cett. 10 eius V, om. cett. 13 manu MPW 15 regno] illi add. BW 24 dicitur V, videtur cett. 31 Ducach correxi (cf. 21, 6, ij, app. cr.), Ducath (cf. 4, 11, 11 et 16: BW) VNMBW, Ducah P, Durach ut videtur C

407

10, 5-6 lioo

459

ficiscenti ei in via prestruxerat insidias, et procedens inde et Biblium pertransiens ad fluvium pervenerat qui cognominatur Canis. Est autem in eodem loco transitus periculosissimus, inter 35 montes excelsos, rupium asperitate et ascensu arduo nimis inpervios, et fretosum mare vix habens latitudinis cubitos duos, longitudinis autem stadia quattuor. Has locorum angustias et callem periculosum obsederant, ut transitum eorum impedirent, regionis incole et de Tureis nonnulli, qui ut iter domini comitis 40 prepedirent, ad hoc de remotis convenerant partibus. Ad quem locum cum pervenisset dominus comes, premissis aliquot de suis qui rem pretemptarent, cognoverunt quosdam de his, qui locum munierant, transito flumine descendisse in planum. Quod viden¬ tes nostri, timentes ne post se maiores reliquissent insidias, rei 45 statum domino comiti per unum ex ipsis indicaverunt. Qui sine mora aciebus instructis eis occurrens, ad congrediendum para¬ tos reperit; in quos animoso irruens impetu, primo conflictu eorum solvit manipulum, pluribus ex eis interemptis, reliquis autem in fugam conversis, sarcinis depositis ibi castrametari 50 precipit. Ubi cum locus esset artus aliquantulum inter montes et mare, noctem duxerunt in multo discrimine pervigilem, mo¬ lestias eis irrogantibus tam qui in montibus aditus preoccupaverant quam qui in navibus ab urbe Beritensi et Biblio descende¬ rant, sagittarum tota nocte multitudinem immittentes et circa 55 extrema castrorum multa nostris inferentes pericula et tantis exacerbantes angustiis, ut equos fessos ex itinere et pre laboris inmensitate sitibundos ea nocte, quamvis prope esset fluvius, non possent adaquare.

6.

5

Vincuntur hostes et expedito itinere Balduinus pervenit Ierosolimam.

Postera autem illucescente die, communicato cum suis consi¬ lio precipit comes ut compositis ad iter sarcinis redire incipiant, et premissis debilioribus et qui ad arma non multum poterant, ipse cum robustis sequebatur, non solum a tergo, verum ex utroque latere irruentium sustinens impetus. Id autem pruden¬ ter nimis et callide more suo, ut hostes deciperet, adinvenerat, non de suo diffidens comitatu, sed ut eum fugientem insequentes in locis patentibus hostes reperiret cum eisque liberius congredi

6, 1-61 FC 2, 2, 5-2, 3, 3 et 2, 3, 5-13, p. 360-363 et 364-368.

36 = 17, 22, 30-31. 37 = 4, 8, 64. 4 Cf. 17, 10, 15.

6, 1 (cf. 5, 3, 6) II Mach. 13,17:

die illucescente.

32 prestrueret BW 33 Biblium VNBW, Biblum N2MPC 38 eorum 39 domini] Balduini add. MP 49 versis C, versis et BW 53 in om. a 58 possent VBW, posset pC

V, om. cett.

408

460 1100 xo

15

20

25

30

35

40

10,6

posset: plurimum enim angustias metuebat. Dumque sic in redeundo eius laboraret exercitus, hostes, arbitrati causa formi¬ dinis eos reditum maturare, tanto instant protervius, quanto eos amplius timore deiectos arbitrantur. Descendentes ergo de loco¬ rum angustiis, certatim per loca liberiora nostros urgentissime ceperunt insectari, ita ut qui in navibus erant, predam affectantes, in terram dissilirent, sperantes sine difficultate tanquam de victis hostibus tropheum reportare. Videns autem comes quod montes deseruerant et iam plana tenentes nostris instabant urgentius, indicto suis reditu, erectis vexillis in hostes acrius instantes regreditur eumque insequute acies domini preeuntis exemplo irruunt animosius et antequam in montes more solito se possent recipere, gladiis in eos vibratis deseviunt, usque ad supremam interniciem non parcentes. Illi vero, nostrorum non ferentes impetum et cedentium robur admirantes et stupentes instantiam, nullam defensioni dant operam, sed in sola fuga spem habentes ea via saluti consulunt, ita ut nec qui de navibus exierant ad mare redire presumerent et qui ad montes se contulerant, dum incaute fugiunt periculosa incurrentes precipicia, inprovise mortis mille vias invenirent. Hostibus ergo ita prostratis nostri victores ad locum, ubi sarcinas et impedimenta dimiserant, cum exultatione redeunt, ubi nocte quiescentes be¬ nedixerunt dominum, qui potentes deponit et exaltat humiles. At vero die sequenti retrocedentes usque ad locum qui dicitur Iunia, curam sibi et equis debitam impendentes sollicitudinem, predam inter se more militari diviserunt et capta mancipia. Mane vero subsequente, volens dominus comes comitatui suo prudenter fideliterque providere, assumptis sibi de expeditiori¬ bus equitibus nonnullis ad locum, ubi pridie conflictus fuerat, accessit intrepidus, perscrutari volens utrum adhuc angustias detinerent adversarii an locus transire volentibus libere pateret, vidensque transitum hostibus vacuum et sine difficultate per¬ meabilem, suos facit evocari; qui audita optabili legatione ad locum pervenientes, sine molestia dominum comitem consequuti locum transeunt, quem diu habuerant suspectum et merito

12-13 = 4, 8, 64. exaltavit humiles.

28 inprovise mortis — 17, 3, 31 Luc. 1, 52: deposuit potentes de sede et

21-22 = 7, 4, 41-42.

63-64. - mortis mille vias = 1, 6, 35.

36 = 20, 25, 46.

6, 10-11 quod causa formidinis reditum maturarent BW

15 dissilirent 15-16 de victis scripsi coli, ip, /, ip et 2/, ip, 8, devictis ut videtur codd. omnes 18 urgentius VNBW, urgentibus N2MPC 19 instans sed vel instantes ss. BW 22 interniciem] vel necionem (nectionem W) ss. BW 25 post spem exp. est non N 29 nostris BW, corr. B 32 secuta a 33 curam om. a 35 autem BW 41 audita om. a 42 secuti a (cf. I Mach. p, 48) : desilirent BW

4°9

10,6-7 1100

461

formidabilem, et accedentes ad pagum Beritensium ante urbem 45 castrametati sunt. Inde oram sectantes maritimam, transeuntes 410 Sydonem, Tyrum et Ptolomaidam usque ad locum, cui nomen Cayphas, pervenerunt. Comes vero, suspectum habens dominum Tancredum propter illam enormem nimis et indebitam, quam in eum apud Tarsum Cilicie commiserat, iniuriam, neminem suo50 rum in urbem predictam permisit introire, timens ne vir magni¬ ficus offense memor vellet ei vicem rependere. Porro dominus Tancredus aberat, cives tamen eius domino comiti exeuntes obviam benigne multum et fraterne caritatis affectu rerum venalium et maxime eorum, que ad victum erant necessaria, 55 bonis conditionibus obtulerunt commercium. Inde per Cesaream, deinde Arsur, viam legentes maritimam usque Ioppen pervene¬ runt, ubi ab universo clero et populo sollempniter exceptus, faventibus universis pro domino se gessit. Inde profectus Ierosolimam, occurrente sibi universo clero et populo tam Latinorum 60 quam aliarum nationum, cum hymnis et canticis spiritualibus tanquam regem et dominum suum introduxerunt gaudentes.

7.

Patriarcha Daibertus, Balduini timens adventum, in eccle¬ siam Montis Syon, relicta domo patriarchali, se confert.

Per idem tempus Arnulfus, de quo superius fecimus mentio¬ nem, primogenitus Sathane, perdicionis filius, videns quod a cathedra Iacobi, quam ausu temerario invaserat, meritis exigen¬ tibus decidisset, molestare cepit et turbare quietem domini 5 Daiberti, quem eadem ecclesia de communi omnium coniventia sibi prefecerat. Statim enim post ducis obitum apud dominum Balduinum comitem eum super multis accusaverat, cleri quo- 411 que partem concitaverat adversus eum, sicuti maliciosissimus erat et scandalorum sator. Erat etiam potens et in divitiis 10 superhabundans, archidiaconatum habens eiusdem civitatis et pro stipendiis Templum Domini et Calvarie locum. Sic ergo, quoniam et dives erat et prudens ut faceret malum, plurimum in clero, magis autem apud seculares poterat personas. Videns itaque dominus patriarcha et predicti Arnulfi maliciam, qui ei

7, 1-20 cf. FC 2, 3, 14, p. 368-369. 47-49 (cf. 9, 11-13) = 3, ch. 21. 9, 1, 27 et suiv., 4, 6 et suiv. et 15, 4-8.

59-60 = 4, 2, 62-64. 7, 1 superius] 1-2 (cf. 14-15) Arnoul ne partage les

qualifications de primogenitus Sathane et seductor (24, 20) qu'avec Mahomet, voir la note sur 1 prol. 85. faciant mala.

3 = 1, 15, 120.

12 Ier. 4, 22: sapientes sunt ut

14-15 II Cor. 12, 7: datus est mihi stimulus carnis meae angelus

Satanae (cf. 1-2).

7, 8 ad N, versus add. N2 archidiaconatum C

maliciosus V

eiusdem civitatis om. a

10 optinens BW, habens

10, 7-8

462

noo

i5 datus erat pro stimulo, et comitis credulitatem, suspectum habens eius adventum, descendens de domo patriarchali in ecclesiam Montis Syon se contulerat, ibique scandala fugiens privatus lectioni et orationi vacabat, unde predicte domini comitis receptioni et honori eidem a civibus impenso suam non 20 exhibuerat presentiam. 8.

5

ro

15

20

25

Comes versus Ascalonam expeditiones dirigit; Iordanem transit, terras hostium violenter ingreditur, tandem Ierosolimam redit.

Cum autem per dies aliquot comes moram fecisset in urbe ut sibi et equis aliquam indulgeret requiem, ordinatis regni negociis quantum ad illud presens videbatur sufficere, sicuti homo labo¬ riosus erat et ocia fugiens, congregata expeditione tam ex his quos secum deduxerat quam quos in regno reppererat, subitus et ex inproviso ante urbem astitit Ascalonam. Ubi cum egredi cives contra eum formidarent, videns quod non multum profice¬ ret, campestria sequutus, que inter montes et mare media interiacent, suburbana invenit, quorum habitatores relictis domibus in specus subterraneas cum uxoribus et liberis, cum gregi¬ bus et armentis se contulerant. Erant autem latrunculi et pre- 412 dones, viarum effractores publicarum, qui crebris irruptionibus inter Ramulam et Ierusalem iter reddiderant valde periculo¬ sum, in viatores incautos ferro sepius hostiliter sevientes. Quo cognito comes instari precipit vehementius et igni ad ostia speluncarum adhibito fumidam docet adhibere materiam, ut fumo inclusos molestante ad deditionem cogeret vel aere suffocatorio spiritus compelleret exalare. Factum est itaque quod qui intus erant, incendiorum cauma, favillam fumique inportunitatem non ferentes, sine conditione in manus se dederunt comitis. Quibus non parcens, iuxta id quod eorum videbantur exigere merita, centum ex eis decollari precepit sumptisque victualibus que tam ad usus hominum quam iumentorum apud eos reperta sunt necessaria, tribu Symeon decursa ad montana Iudee conscendit; ubi locum sepulturarum patriarcharum Abrahe, Ysaac et Iacob celebrem, Ebron videlicet, que alio nomine dicitur

8, 1-28 FC 2, 4, 1-5, p. 370-375. - 28-41 cf. FC 2, 5, 4-12, p. 379-384.

15 Voir page precedente (14-15). 18 I Cor. 7, 5: ut vacetis orationi. 24 ( = 13, 12, 4) Luc. 1, 65 : super omnia montana ludaeae. 26-27 = 8, 1, 33-34. 8, 10-11 = 1, 7, 23-24.

15 credulitatem NPM2B, crudelitatem VMCW 17 sandala corr. N2 18 est om. V 24 Iudee (cf. app. fontium) correxi, lude codd. omnes 25 sepulturarum V, sepulture C, locum sepultura 8, 14 desevientes BW

PBW

Abrae N, cf. rp, ), } (N)

10, 8-9

463

Cariatarbe, pretereuntes, per vineas Engaddi ad Vallem descen¬ dit Illustrem, ubi est Mare Salsissimum. Deinde Segor, parvu¬ lam quidem, sed tamen que Loth de Sodomis fugientem novit 30 salvare, transeuntes, fines Moabitarum ingressi Syriam Sobal perlustraverunt universam, temptantes si quid eis occurreret, in quo gentem perfidam dampnificare possent, suas vero conditio¬ nes reddere meliores; nichil tamen toto illo itinere profecerunt, nisi quod de bonis hostium se, equos et iumenta exhibebant. 35 Precognito enim eorum adventu regionis incole ad montes inpervios et ad sueta confugerant presidia, ita ut universam nostri deambulantes regionem vacuam et sine cultore reperirent. Tan¬ dem videns dominus comes quod non proficeret et quod Nativi¬ tatis dominice immineret sollempnitas, eandem viam qua vene40 rat remensus, duodecimo Kalendas Ianuarii, die festo sancti Thome apostoli, Ierosolimam ingressus est.

9.

Reconciliatis adinvicem patriarcha et comite, comes in re¬ gem inungitur. Tancredus, veteris memor iniurie, ab eo discedit, ab Antiochenis vocatus.

Anno igitur ab incarnatione domini millesimo centesimo pri¬ mo, reconciliatis adinvicem domino Daiberto patriarcha et do¬ mino comite Balduino per quorundam prudentum commenda¬ bilem interventum, in die sancto Nativitatis dominice in eccle5 sia Bethleemitica, astantibus clero et populo, ecclesiarum quo¬ que prelatis et regni principibus, consecratus est et in regem inunctus per manum domini Daiberti memorati patriarche do¬ minus Balduinus et regio diademate sollempniter laureatus. Domino itaque Balduino, ut predictum est, regni solium obti10 nente et in regno confirmato, dominus Tancredus, inclite recor¬ dationis et pie in Christo memorie, iniurie memor quam ab eodem domino Balduino apud Tarsum Cilicie preter merita passus fuerat, sicut vir religiosus erat et proprie amator conscientie timens ei aliquo fidelitatis obligari vinculo, quem non

9, 1-8 FC 2, 6, 1, p. 384-385. - 9-26 FC 2, 7, 1, p. 390-393. - 26-29 cf. AA 7, 45, p. 538.

27 Cant. 1, 13: in vineis Engaddi.

27-28 Vallem ... Illustrem = 9, 15, 19. 28-30 Gen. 19, 23-30.

Mare Salsissimum (— 13, 18, 26) Num. 34, 3 et 12.

9, 9 predictum] 4-8.

11-13 (cf. 6, 47-49) — 3, ch. 21.

27 Cariatarbe VMPC, Cariattarbe N, Cariatharbe BW Engaddi p, 27-28 descendit VpC, descenderunt BW 29 Loth Pa, Loht V, Lot NM 30 transseuntem V 36 confugerunt a 40 reversus MP 9, 1-2 secundo, primo BW 3 prudentum] principum a 6 prelatis om. a 7 patriarche memorati a 8 Baduinus V 9 Engaddit V, Engadi a

Domino] novum capitulum (10) edd.

10,9-10(11)

464 lioi

15

poterat pura caritate diligere, urbem Tyberiadensem simul et

Caypham, que illustris memorie dominus Godefridus ob insignia 414 eius merita ei liberaliter concesserat, in manus domini regis resignavit sumptaque licentia, discessum eius moleste ferenti¬ bus universis, ad partes secessit Antiochenas. Sepe enim et 20 sepius ab eiusdem regionis principibus evocatus fuerat, ut usque ad reditum domini Boamundi, siquando eum dominus de carcere educere dignaretur, principatus curam gereret et sollicitudi¬ nem, tanquam is ad quem de iure hereditario, si domino Boamundo redire non daretur, universa devolveretur hereditas. 25 Pervenienti ergo Antiochiam, populus et maiores generalem et

liberam statim ei contulerunt administrationem. Rex vero resig¬ natam sibi Tyberiadem cuidam Hugoni de Sancto Aldemaro, viro nobili et in armis strenuo, iure concessit hereditario possi¬ dendam, quievitque regnum mensibus quattuor.

10 (11). Rex Iordane transito de hostium finibus predam trahit innumeram, et factum eius plurimum commendabile describitur.

5

10

15

20

Contigit autem per eosdem dies, suggerentibus viris quibus¬ dam, quibus idipsum officii erat regionum finitimarum statum et hostium explorare infirma, quod rex, convocata secretius ingenti militia, Iordanem transiens fines Arabum ingressus est et pertransiens usque ad interiora solitudinis, quam predictus populus solet inhabitare, ad locum pervenit destinatum; ubi noctu et subito super incautos irruens, in ipsis eorum tabernacu¬ lis de viris nonnullos, uxores vero cum parvulis universis et omnem eorum substantiam sibi fecerunt in predam, trahentes secum spolia infinita, camelorum quoque et asinorum multitudi¬ nem inauditam. Viri autem ex plurima parte, de remoto sentien¬ tes nostrorum adventum, equorum velocitate rapti ad ulteriora deserti fuga querentes salutem se contulerunt, tentoria, uxores 415 et liberos simul et omnem substantiam suam hostibus exponentes. Accidit autem quod dum in redeundo armenta et mancipia ante se trahentes proficiscerentur, quedam illustris femina, cuius¬ dam magni et potentis principis uxor, in eandem transmigratio¬ nem casibus involuta communibus inciderat. Huic pregnanti partus imminebat dies, ita ut in ipso itinere pre doloris deficiens angustia, qualis solet esse parturientis, partum ediderit. Quod

19-20 = 2, 22, 18. 21-22 Cf. 9, 21, 15-16. 41, 14: eductum de carcere.

Gen.

40, 14:

ut educat me de

isto carcere, et

16 que codd. omnes

27 sibi om. a 10, 1 surgentibus MP 3 7 irruentes BW 8 universas BW 17-18 eandem transmigrationem (cf. y) VBW, eadem transmigratione pC 19 in om. V infirma explorare V

19-20

angustia deficiens a

10,10-11(11-12) 1101

25

30

35

4^5

audiens rex, precepit eam de camelo cui insidebat deponi et de spoliis in terra lectum pro tempore parari commodum, datoque cibo et utribus aque duobus, data etiam ei, secundum quod optavit, ancilla et duabus camelis, de quarum lacte aleretur, designatis, mantello suo, quo erat indutus, eam involvens dimi¬ sit et cum exercitu suo profectus est. Eadem vero die vel sequenti magnus ille Arabum satrapa, cum multo suorum comi¬ tatu exercitus nostri de more gentis sue sequens vestigia, dolens et tristis admodum quod uxorem, nobilem matronam et in proximo parituram, amiserat, reliqua omnia quasi pro nichilo ducens, casu in uxorem sic iacentem incidit, vidensque et stu¬ pens humanitatem, qua erga eam dominus rex habundaverat, cepit usque ad sidera Latinorum nomen et maxime domini regis clementiam extollere et eidem de cetero, quantum poterat, esse fidelis, sicut postmodum in multo necessitatis articulo evidenti significavit argumento.

11 (12). Principes Occidentales iterum ad iter se accingunt et cum ingentibus copiis perveniunt Constantinopolim.

5

10

15

Dum hec in Oriente geruntur, audientes Occidentales princi¬ pes mirabilia magna, que per servos suos, qui peregrinationem ingressi fuerant, operatus est dominus, quomodo per tot terra¬ rum spacia, per tot varios multiplicesque casus exercitum suum in Terram traduxerat Promissionis et quomodo ante faciem eorum subiecerat gentes, regna humiliaverat, leti de fratrum successu, sed hoc egre ferentes quod eorum felicibus actibus digni non fuerunt interesse, apponunt qui relicti fuerant et ex compromisso apud se firmiter concipiunt expeditionem innovare. Horum maximus erat illustris et magnificus Pictavensium comes Willelmus idemque Aquitanie dux, dominus quoque Hugo Magnus, Philippi regis Francorum frater, comes Viromandensium, qui primam expeditionem sequutus, capta Antiochia ino¬ pia rei familiaris tractus in patriam redierat, dominus quoque Stephanus Carnotensium et Blesensium comes, vir prudens et magni consilii, qui capta Antiochia futurum prelium reformi-

11, 10-25 FC 2, 16, 1, p. 428-430. - 25-42 cf. AA 8, 7, p. 563. 10, 33-34 Cf. 3, 15, 5.

35 postmodum] 20, 4 et suiv.

11, 2-3 Eccli.

48, 15: mirabilia operatus est; Apoc. 15, 3: magna et mirabilia sunt opera tua.

4 (cf. 22, 1 = 18, 16, 1) = 22, 30, 35. fadem eius gentes ... et gloriosos terrae humiliabo. inopia rei familiaris.

5-6 Is. 45, 1-2: ut subidam ante 13-14 Salluste, Cat. 5, 7:

15-16 Eccli. 32, 22 et I Mach. 2, 65 : vir consilii.

22 pro tempore post lectum V, post commodum cett. 36 argumento] ( = y) V 11, 1 Cum V 8 fuerant ... fuerant a 11 Aquitanie VBW, acquitanie pC 12 Viromadensium a 16 prelium bis V articulo

416

466 1101

10,11-12(12-13)

dans cum probro et ignominia consortes deseruit et turpi fuga perpetuam emit infamiam: hic priorem querens defectum redi¬ mere et abolere meritam prius infamiam ad iter se preparat, 20 honestum sibi asciscens comitatum; dominus quoque Stephanus Burgundie comes, vir inclitus et multa nobilitate insignis, ad idem iter accingitur, et multi alii nobiles, qui, suis regionibus, vita, genere et armis preclari, eodem accensi desiderio ad pro¬ ficiscendum se preparant, expectantes ut die constituta maiores 25 principes iter arripiant seque eorum associent legionibus. Fac¬ tum est autem ut die prefixa, tempore oportuno ordinatis ad iter necessariis, consortibus accitis iter arripuerunt, primeque expeditionis vestigia, etsi non devotionem, sequuti Constantinopolim pervenerunt, ubi a domino imperatore Alexio satis ho30 norifice suscepti dominum comitem Tolosanum, qui in prima expeditione tantus princeps tamque commendabilis extiterat, reppererunt. Hic, ut prediximus, uxore et familia ex plurima parte apud Laodiciam relicta, ad dominum imperatorem redie¬ rat opem imploraturus, quatenus in Syriam redire et unam vel 35 plures ex urbibus eius sibi vendicare posset. Proposuerat enim incepta semel peregrinatione perseverare perpetuo et nunquam ad propria redire. Hunc ergo tanquam virum industrium et prudentem gaudentes se repperisse, sumpta a domino imperato¬ re licentia, donis ab eo cumulati uberioribus, dominum comitem 40 quasi pro duce habentes, transito Ellesponto cum suis legioni¬ bus apud Niceam Bithinie, prioris exercitus vestigia legentes, pervenerunt.

12 (13). Imperator Alexius more solito eis per Tureos molitur insidias: prosternuntur ex parte plurima peregrini, et qui residui sunt Antiochiam perveniunt, comitem Tolo¬ sanum sequuti.

5

At vero idem imperator, vetusto Grecorum more nostrorum successibus invidens, quamvis eos, ut prediximus, apud se satis benigne habuisset, occulte tamen per internuntios frequentes in eorum perniciem hostes sollicitabat et de eorum adventu crebris epistolis et nuntiorum discursionibus reddebat instructiores, eos

12, 9-44 cf. FC 2, 16, 2-2, 17, 1, p. 430-434. 17 = 19, 9, 48.

18-19 = 7, 1, 4937 = x, n, 15.

prediximus] 9, 13, 32 et suiv.

30-31 = 16, 28, 13. 32 ut 12, 2 ut prediximus] 11, 29-30.

18 emit infamiam VBW, infamiam emit pC 22 idem om. a et] sed 23 et armis] erant add. B, et amiserant W 24 statuta BW 31 quamque p 32 plurima a, plura Vp 34 et vel unam vel a 38 se om. a 12, 1-2 invidens nostrorum successibus BW 5 disscurssionibus V, et BW

discurs(s)ibus cett.

417

10, 12 (13) 1101

10

15

20

25

30

1102

35

467

premonens ne tantum populum suo periculo libere transire patiantur, vicem scorpionis agens, cui cum non sit in facie quod formides, prudenter feceris si caude posterioris declinare poteris maleficium. Per eum igitur et suos nostrorum adventu precognito, ex universo Orientali tractu vires convocant et tam precibus quam precio militaria colligunt auxilia, eorum iter prepedire volentes, quos transeundi propositum habere cognoverant. No¬ stri autem sive ex industria sive casu divisi sunt abinvicem et variis ceperunt partibus incedere, facti quasi arena sine calce, nullum inter se habentes vinculum caritatis et illam, quam prior exercitus observaverat, disciplinam omnino contempnentes. Suscitatus est ergo eis, exigentibus meritis, potens adversa- 418 rius et dati sunt in manus hostium, ita quod ex eis una die in ore gladii promiscui sexus ceciderunt plus quam quinquaginta milia. Quibus autem concessum est divinitus hostium manus effu¬ gere, hii nudi vacuique amissis sarcinis et omnimoda suppellectile perdita salutem quocumque modo invenerunt tandemque casu magis quam industria in Ciliciam pervenientes, apud Tar¬ sum, eiusdem provincie metropolim, dominum Hugonem Magnum fatali sublatum necessitate amiserunt; quo in ecclesia doctoris gentium, qui ex eadem fuit oriundus civitate, magnifice sepulto, refocillati per dies aliquot, resumpto itinere Antiochiam pervenerunt. Quibus dominus Tancredus, predicte civitatis prin¬ cipatum administrans, omnem more suo humanitatis gratiam exhibuit, maxime autem domino Pictaviensium comiti, quia et ceteris nobilior et longe potentior et amplius ceteris in predicta infausta expeditione dampnificatus fuerat, amissis penitus universis. Tandem videndi loca sacra tracti desiderio, quidam, quibus equi defecerant, navigio, quibus autem adhuc supererant terrestri itinere Ierosolimam festinantes, apud Antaradum, ur¬ bem maritimam que vulgari appellatione Tortosa dicitur, con¬ venerunt. Ubi de consilio domini Raimundi comitis Tolosani

10-11=1, 24, 3.

14 ( = 14, 7, 9 et 18, 19, 71) Suetone, Caligula 53, 2:

lenius comptiusque scribendi genus adeo contemnens, ut Senecam ... harenam esse sine

17 III Reg. n, 14: suscitavit autem dominus 18 Ier. 34, 20: dabo eos in manus inimicorum suorum. Cf. 1, 15, 82. 18-19 = 15, 9, 6. 26 = 3, 20, 10. 29-30 = 16, 27, 16. calce diceret.

15 = 1, 16, 16.

adversarium Salomoni, et 23: suscitavit quoque ei deus adversarium.

7 cum om. C, licet BW

10 viros a sed vel 11 prepedire (= 22, 2p, ji): impedire (— 21, 39) V, cf. iS, 7 (V) et 7/, 6, 47, app. cr. 14 quasi V, ex industria (— 13) add. cett. arene a 18 ex eis Va, eius p 19 gladii om. V ceciderunt post (18) una die a quingenta a 20 divinitus om. a manus hostium BW 30 Pictaviens(s)ium VNM, Pictavensium P, Pictavensi a 32 infauta NM 33 quidam om. a 34 quibus om. N 35 Antaradon BW (vi)res

(B), vel (vir)e(s)

sit om. VM, add. M2

(W) ss. BW

468 1102

10, 12-13 (13-14)

civitatem impugnantes, quoniam eis expugnabilis videbatur, auctore domino infra paucos dies violenter occupaverunt, civi40 bus eius aut peremptis gladio aut perpetue mancipatis servituti. Urbem ergo domino comiti resignantes spoliisque iure belli ininvicem divisis, cepto insistunt operi, predicto comite ad tuen¬ dam predictam urbem, invitis ceteris et eum secum trahere nitentibus, remanente.

13 (14). Rex Antipatridam obsidet et obsessam occupat violen-

419

ter. 1101

5

21 IV

10

15

20

25

Interea dum predictus exercitus, ut prediximus, circa partes Romanie infeliciter laboraret, dominus rex Ierosolimorum, no¬ lens ocio torpescere sed regni fines ampliare sollicitus, omnem dabat operam quomodo regni angustias posset dilatare. Applicuerat porro circa veris initium in portu Ioppensi classis Ianuensium, qui a domino rege et eiusdem urbis civibus cum multa suscepti sunt honorificentia. Et quoniam in proximo erat Pas¬ chalis sollempnitas, subductis ad terram navibus Ierosolimam ad diem festum ascenderunt. Completa igitur de more celebritate Paschali, rex per viros prudentes et exhortationis habentes gratiam classis predicte consules simul et maiores natu et tur¬ marum capita convenire facit, utrum redeundi haberent propo¬ situm aut servicio divino ad incrementum regni per tempus aliquot honesto deputato salario se velint mancipare. Qui communicato cum suis consilio responderunt quod si honestis condi¬ tionibus in regno possent moram facere, propositum eis erat, et fuerat ab initio, in dei servicio ad incrementum regni fideliter per tempus aliquot desudare. Pactis ergo hinc inde ad congruam consonantiam redactis, statutum est inter eos et iuramentis interpositis confirmatum quod quamdiu cum predicta classe in regno vellent moram facere, si quampiam de urbibus hostium vel opidis per eorum auxilium violenter capi contingeret, terciam partem manubiarum et pecunie ab hostibus ablate sine omni molestia haberent suis consortibus dividendam, reliquis duabus domino regi conservatis; insuper et in qualibet civita¬ tum, que eodem tenore vendicarentur ab hostibus, vicum unum, qui proprius esset civium Ianuensium, ex compacto reciperent.

13, 1-31 et 34-52 FC 2, 8, 1-7, p. 393-400. - 53-55 FC 2, 9, 1, p. 400-401. 13, 1 ut prediximus] 12, 12 et suiv.

9 Ioh. 7, 8: ego ... non ascendo ad

diem festum istum, et 10: et ipse ascendit ad diem festum.

14-15 = 11, 10, 24.

13, 4 quomodo om. N 10 pruden/dentes V 12 conveniri BW 14 (— 18) aliquod PBW vellent (cf. 21) BW 18 (= 14) aliquod PBW igitur a 21 regno (cf. 16) a, regnum Vp, cf. p,12, app. cr. 25 domino om. BW 27 erat MP

420

10, 13-14 (14-15) 1101

30

35

40

45

50

55

4&9

Hac spe igitur erectus dominus rex et de celesti presumens auxilio, congregatis de civitatibus quas habebat tam equitum quam peditum militaribus copiis, Arsur opidum maritimum mari et terra obsidione vallat. Est autem hic locus, qui alio nomine Antipatrida appellatur, ab Herodis genitore Antipatro sic appellatus, locus uber, silvarum et pascuorum multas habens commoditates. Hunc locum anno preterito dominus Godefridus, bone memorie, obsidione clauserat, sed videns quod non profice¬ ret - non enim navigiis habundabat, ut marinum obsessis posset accessum impedire - infecto reversus est negocio. Cum ergo presidium locatis in girum agminibus circumdedissent, castel¬ lum precipit ex magnis trabibus fabricari. Quo composito et artificum sollicitudine menibus applicato, pre ascendentium multitudine, cum minus quam expediret in se haberet solidita¬ tis, ad terram confractum decidit. Quo casu de nostris quasi centum graviter lesi sunt, quidam etiam capti ab hostibus, quos in nostrorum presentia affixerunt patibulis: qua indignatione noster vehementer est motus exercitus et instantes animosius hostes infra urbem cohibent tanta captos formidine, ut iam de sui defensione nec etiam cogitare viderentur. Nostri vero, appli¬ catis ad murum scalis, iam turres et menia videbantur occupas¬ se, cum ecce opidani, de vita desperantes, per intercessores apud dominum regem obtinent ut resignato municipio ipsi cum liberis et uxoribus, mobilia sua deferentes, liberum et tranquillum habeant exitum et usque ad Ascalonam securum ducatum. Captum ergo presidium, relictis ibi custodibus qui locum provi¬ de tuerentur, Cesaream confestim adiit, eam sine dilatione obsessurus.

14 (15). Item rex Cesaream obsidet urbem maritimam et obsessam impugnat. Est autem Cesarea urbs in maritimis constituta, cuius pris¬ cum nomen est Turris Stratonis. Hanc, ut veteres habent Historie, Herodes senior ampliavit et nobilibus edificiis insignitam in honore Cesaris Augusti Cesaream appellavit, Secunde Palestine

14, 10-44 FC 2, 9, 1-5 et 8, p. 401-404. 28 = 5, 2, 39.

37 = 1, 21, 41.

52 — 8, 24, 42-43.

28 igitur spe BW 30 copiis militaribus BW 33 dictus BW uber] urbis a 45 exercitus motus est B, noster exercitus vehementer motus est W 47 nostri VP2BW, nostris pC 48 occupasse videbantur MP, corr. M2 49 per intercessores om. a 50 optinuerunt a 52 haberent BW usque ad V, usque cett. 53 Captum ergo (igitur C) presidium VpC, Capto igitur presidio BW 14, 4 (= 22, 4, app. cr.) Secunde] sedem PBW

421

470 1101

10, 14 (15)

5 Romani principis auctoritate metropolim constituens. Est au¬ tem locus aquarum fluentium et hortorum irriguorum habens plurimam commoditatem, portu carens, quamvis de eodem He¬ rode legatur quod multis sumptibus et cura diligentiore, inutili¬ ter tamen, elaboraverit ut tutam ibi aliquam navibus preberet io stationem. Ad quam cum pervenisset rex cum suo exercitu, classe eum per mare equis passibus prosequente, obsidionem locant in circuitu et machinis iaculatoriis congruis stationibus dispositis urbem impugnant animosius et crebris congressioni¬ bus circa portas civitatis civibus irrogant formidinem magno15 rumque molarium immissionibus turres et menia debilitant et domicilia interius confringentes obsessis requiem negant. Para¬ tur interea mire altitudinis machina, turribus multo sublimior, unde nostris esset facultas amplior urbem impugnandi liberius. Cum ergo quasi diebus quindecim tam cives quam noster exer20 citus in eo perseverassent negocio, ut hii totis viribus inferre, illi non dissimili studio propulsare conarentur molestias et in con¬ flictibus assiduis animosius decertarent, intelligentes nostri ci¬ ves molles ocio et longa quiete delicatos, armorum usum non habentes tantis impares laboribus, singulis diebus agere remis25 sius et bellorum ponderibus fatigari, moram invicem arguunt et se mutuo cohortantes non expectant ut erigatur machina que fiebat, sed facto unanimiter impetu, solito acerbius instant et civibus intra menia violenter illatis tantum ingerunt terrorem, ut de vita diffidentes nec muros ad tuitionem communirent nec 30 defensioni ullam darent operam. Quod intelligentes nostri, sca¬ las ad muros applicant et subito certatim ascendentes turres occupant et menia, quorundam quoque studio reseratis aditibus rex cum suis ingreditur, civitate violenter effracta. Hii iam passim discurrentes armati et, que sibi cives tuta putabant 35 presidia, domos effringentes, patribusfamilias occisis vasa do¬ mus et quelibet eius desiderabilia rapientes, cesa familia atria possidebant. Nam de his qui per vicos et plateas civitatis casu nostris obviam se dabant superfluum est disserere, cum hii etiam, qui diverticula studiose querebant et latebras, stragem 40 declinare non poterant. Multi autem ipsi sibi, quibus fortasse alias indultum esset, mortis causas asciverunt, qui aureos et 14, 6 Is. 58, 11 et Ier. 31, 12: quasi hortus irriguus.

7-10 Josephe, ed. 9-10 = 12,

citee (8, 2, 18), Ant. lud. 17, 5 (f. 177) et Bell. lud. 1, 16 (f. 242). 24, 55.

11= 1, 20, 35.

26 Ios. 8, 16: se mutuo 35-36 (= 5, 22, 49-50) Dan. 5, 23: vasa

20 = 1 prol. 35.

cohortantes (cf. 1, 17, 58 et 5, 6, 6).

domus eius. - (et passim) Thren. 1, 10:

manum suam misit hostis ad omnia

desiderabilia eius (et 7: recordata ... omnium desiderabilium suorum).

37 = 1,

8, 32.

5 pontificis BW constuens V 40 sibi ipsis BW

se obviam BW

31 murum BW 41 aliquid a

38 obviam om. C,

422

10, 14-15 (15-16) no i

471

lapides preciosos deglutientes in suum exicium talium cupidos provocabant eatenus, ut sectis eis per medium intus in visceri¬ bus deposita rimarentur.

15 (16). In oratorio civitatis civium multitudo perimitur infi¬ nita et urbi capte assignatur archiepiscopus.

5

10

15

20

25

Erat autem in parte civitatis in loco edito, ubi olim ab Herode ad honorem Augusti Cesaris miro opere dicitur fabricatum templum, publicum civitatis oratorium. Illuc universus pene civitatis populus, quoniam orationis locus erat, spe consequende salutis confugerat; quo effracto tanta eorum, qui intro se contu¬ lerant, facta est strages, ut occidentium de cruore occisorum bases tingerentur et horror esset funerum multitudinem intueri. In hoc eodem oratorio repertum est vas coloris viridissimi, in modum parapsidis formatum, quod predicti Ianuenses smaragdinum reputantes pro multa summa pecunie in sortem recipien¬ tes, ecclesie sue pro excellenti obtulerunt ornatu. Unde etiam usque hodie transeuntibus per eos magnatibus vas idem quasi pro miraculo solent ostendere, persuadentes quod vere sit id, quod color esse indicat: smaragdus. Occisis autem per loca varia omnibus pene civibus adultis, virgunculis vix parcitur et pueris inpuberibus: hic dabatur vere ad litteram intueri quod scrip¬ tum est in propheta: tradidit dominus in captivitatem virtutem eorum et fortitudinem eorum in manus inimici. Igitur cessante gladio et strage populi consummata, comportatis in unum spoliis et suppellectile universa iuxta tenorem pactorum tercia pars designatur Ianuensibus, reliquis duabus domino regi et suis in sortem cedentibus. Hic primum noster populus, qui attritis in expeditione reculis pauper et inops ingressus fuerat et eadem tenuitate usque ad illum laboraverat diem, onerati spoliis et ditati pecunia ceperunt fieri locupletiores, pinguiore sibi suppel¬ lectile constituta. Adducti sunt autem coram domino rege, se-

15, 18-22 FC 2, 8, 2, p. 396-397 et FC 2, 10, 1, p. 405. - 22-31 FC 2, 9, 7, p. 403. - 31-36 FC 2, 10, 1, p. 404-405.

15,4 I Mach. 3, 46: locus orationis erat.

8-14 II s’agit du calice

considere comme le Graal, et qui est toujours conserve dans le tresor de la cathedrale San Lorenzo de Genes (le "sacro catino”). Cf. W. Heyd, Histoire

17-18 Ps. 77, 61 (pulchritudinem 23 (cf. 24, 22) Ps. 73, 21 (cf. 36, 14 et 71, 13) : pauper et inops. Cf. 16, 26-27 Matth. 27, 19: Sedente autem illo pro tribunali ...

du commerce du Levant I, 1885, p. 137 (n. 7). eorum). 19.

42 exicium VP2C, excitium P, exterminium BW 15, 1 in una parte ubi olim om. a 2 miro opere ut dicitur C, ut dicitur miro opere BW 9 parassidis V 12 iddem NM2 idem vas MP, corr. M2 13 id om. a 20 pactorum tenorem BW 22 cadentibus V 24 BW. Cf. 18, 12,

laboraverant MP

423

10, 15-16 (16-17)

472 lioi

30

35

dente pro tribunali, procurator civitatis, qui lingua eorum dici¬ tur Emir, et iuridicus, qui iuri dicendo preerat, qui etiam lingua eorum Cadius appellatur. His duobus spe future redemptionis studiose indulta est vita, compedibus tamen mancipati traditi sunt custodibus deputatis. Porro non habens rex moram ibi faciendi diuturniorem ferias liberas, revocantibus eum aliis negociis, electo ibi archiepiscopo quodam Balduino, qui cum domi¬ no duce Godefrido in expeditione venerat, relictis ad custodiam civitatis de exercitu nonnullis, ipse cum ceteris Ramulam festi¬ nat.

16 (17). Rex Ramulam veniens, hostium qui advenire diceban-

424

tur expectat exercitum et cum eis pugnans obtinet victoriam.

5

10

15

20

25

Est autem Ramula civitas in campestribus sita iuxta Liddam, que est Diospolis. Huius antiquum nomen non repperi, sed neque ipsam priscis fuisse temporibus frequens habet opinio, quam post tempora seductoris Mahumet eius successores, Arabum principes, veteres tradunt Historie fundasse. Erat autem, quando Christianorum exercitus in partes Syrie primitus appu¬ lit, civitas celebris, que multo populorum frequentabatur acces¬ su, turribus et muro circumdata valido. Verum postquam no¬ strorum partibus illis se infuderunt legiones, quia nec antemurali cingebatur aut vallo urbe relicta, Ascalonam fugerunt omnes propter ampliorem illius urbis munitionem eius habitatores. Nostri vero urbe, ut prediximus, reperta vacua, in quadam parte eius castrum muris et vallo communierunt, difficile arbi¬ trantes tantum murorum ambitum cum paucis habitatoribus occupare. Rumor itaque insonuerat non multum a vero discre¬ pans, quod Egyptius calipha quendam militie sue principem cum ingenti multitudine ad partes direxerat Ascalonitanas, mo¬ re suo precipiens ut absque dilatione proficiscens populum illum inopem et mendicum, qui fines eius ingredi presumpserat et quietem eius turbare non verebatur, aut gladiis deleret funditus aut vinctum ad se perduceret in Egyptum. Dicebantur autem esse qui advenerant, predictum principem sequuti, undecim equitum milia, peditum vero in viginti milibus dicebatur sum¬ ma consistere: hec dominum regem fama a Cesarea maturare compulerat, timentem ne de multitudine sua presumentes peri-

16, 12-73 FC 2, 10, 1-2, n, 2 et 4-7 et 10-11 et 14-15, p. 405-415. 27 Voir 26-27. encore 16, 4, 22.

16, 4 = 1 prol. 85. 7 = 22, 3, 18-19; 13. 9> 4'5> ou 12 ut prediximus] 7, 22, 64-66. 19 Cf. 15, 23.

30 studiose om. V 33-34 domino om. BW 34 custiam N 7 civitas om. a 10 Ascalonam VBW, Ascalonem pC

veterum a

16, 5

425

10, 16 (17) lioi

30

35

40

45

50

55

60

473

culosas in regnum irruptiones molirentur. Quo perveniens, quasi per mensem expectans, videns quod non procederent, Ioppen reversus est. Tandem mense tercio Egyptiorum legiones, de quibus premisimus, timentes domini sui preterire mandatum et super eo, quod distulerant, indignationem metuentes et offen¬ sam, de necessitate facientes virtutem animos erigunt, reparant vires et ordinatis agminibus fines nostros ingredi et nobiscum pugnare contendunt. Quod ubi domino regi nuntiatum est, col¬ lectis regni modicis copiis, quia maiores possessionum angustie ministrare non poterant, exercitum circa Liddam et Ramulam colligit quantum potest. Erat autem ei equitum numerus CCLX, pedites vero nongenti. Ubi autem constitit quod hostes accede¬ rent, rex illis procedens obviam acies sex numero precepit ordinari; quibus ordine dispositis, previo ligno crucis dominice quod quidam abbas religiosus cum multo dei timore gestabat in manibus, hostium acies contuentur. Quibus intuitis, invocato de supernis auxilio, erectis in celum luminibus, eorum multitudi¬ nem non verentes hostibus animose se ingerunt, gladiis instan¬ tes viriliter, scientes quia res pro capite ageretur. Hostes nichilominus ediverso, uxoribus et liberis, possessionibus et prediis, quas in Egypto dimiserant, nisi victores redeant metuentes, resistunt totis viribus et pro modo suo laborant iniurias propul¬ sare. Factum est autem ut prime hostium acies, in unam ex nostris irruentes et ingenti multitudine illam dissolventes, adegerunt in fugam, quam insectantes et perurgentes atrocius pene usque ad supremum interitum deleverunt. At vero relique nostre acies, hostibus resistentes et instantes etiam atrocius, stra¬ gem mirabilem et inauditam exercebant, domino rege, prout decebat tantum principem, nunc hos, nunc illos verbo et exempio animante et cum acie, cui preerat, oppressis et deficientibus ministrante vires et animositatem suggerente. Accidit autem ut, post diu ancipitem belli eventum nostris divinitus concessa victoria, hostes in fugam versi sunt, eorum principe destituti, qui in agone decertans viriliter gladiis confossus interierat. Videns ergo dominus rex hostium agmina dissoluta, cohortes partim gladio cecidisse, partim inrevocabiliter inisse fugam, precipit sub mortis periculo ut occupandis spoliis nemo prorsus audeat inhiare, sed hostes insectando non parcant gladiis, sed omnes interimant quousque vel unus possit inveniri. Ipse quo-

29 premisimus] 15 et suiv. 31 = 3, 23, 8. 41-42 = 5, 2, 17. 44 47 = 1 prol. 35. 52 etiam] Cf. 50. 57 (cf. 13, 18, 43-44 et 14, 5, 24) Cf. Virgile, Aen. 10, 359: anceps pugna diu. 59 = 3, 7, 23. = 1, 25, 19.

31 necessitate] ne N2 37 peditum BW, equites (cf. }6) C 39 49-50 adegerint BW 57 diu om. a 60 dissoluta] et add. BW 61 inrovocabiliter V inisse in fugam V dominice crucis a

426

474 noi

10, 16-17 (17-18)

65 que primus hostes insequutus, tam equitum quam agilium pedi¬ tum turmas trahens secum, usque Ascalonam quasi per miliaria octo hostes cedere et stragem operari multam non destitit, quousque nocte irruente, consortibus cornu admonitis, in cam¬ pum rediit certaminis, ubi tanquam victor nocte illa quievit, 70 spoliis iuxta militarem disciplinam inter suos divisis. Dicuntur de hostibus cesa ibi quasi quinque milia, de nostris vero recensi¬ to numero inventi sunt abesse equites septuaginta, de peditibus vero multo plures, quorum tamen certus non habetur numerus.

17 (18). Inde Ioppen transit et consternatos eiusdem cives con¬ fortat.

5

10

15

20

At vero qui nostram esterno conflictu confuderant aciem usque Ioppen fugientes insectati, deficientium arma, loricas, scuta simul et galeas sibi aptantes ante urbem intrepidi astite¬ runt, civibus intonantes dominum regem simul et universum christianum exercitum in prelio corruisse et hoc eis pro evidenti esse argumento significabant, quod familiarium et domestico¬ rum arma notissima intueri poterant et agnoscere. Quo audito cives et regina, que in urbe erat, verum esse quod dicebatur arbitrantes, in lamenta se dederunt initoque consilio cum senioribus natu et qui sensus habebant magis exercitatos, unicum credunt esse remedium ut missa legatione ad dominum Tancredum Antiochenorum principem *** ut regno periclitanti et rectore destituto subvenire festinet, quia universa fidelis populi post deum spes in eo sit constituta. Rex autem, nocte illa in campestribus transacta, luce terris restituta victrices revocans acies, versus Ioppen iter dirigit. Accidit autem quod dum essent in proficiscendo hii nostros habuerunt obviam, qui nocte proxi¬ me preterita relatione infausta urbem deterruerant; hii nostros contuentes arbitrati sunt suorum esse agmina, nam nostrum exercitum esterna die cecidisse penitus quasi certum habebant. Quo fiducialius accedentes nostris pene se infuderant agminibus cum dominus rex, suos exhortans et primus in eos irruens, secum precipitem equitum traxit numerum. Qui omnes unani-

17, 1-43 FC 2, 13, 1-2, 14, 7, p. 417-424. 17, 9 = 1, 9, 33. 10 = 1, 21, n. 10-11 Cf. 15, 22, 18-19, apparat 14 = 8, 23, 18. 23-24 omnes unanimiter — 1, 16, 28. - I Mach.

critique.

2, 40: pugnaverimus adversus gentes pro animabus nostris, et 3, 21: pugnabimus pro animabus nostris.

65-66 peditum agilium a 66 scalonam p, corr. P2 70 displinam corr. 73 vero om. a 17, 1 confugerant C, confregerant BW 5 in prelio corruisse exercitum BW 8 urbej eadem add. BW 11-12 mittatur legatio BW : exciderunt quaedam 23 numerum trahit equitum V N2

427

10,17-18(18-19) 1101

475

miter pro animabus decertantes, hostibus instant viriliter et 25 artius deprehensos, gladiis cominus rem agentes, nusquam per¬ mittunt evadere. Interfectis igitur ex eis quampluribus, reliquis etiam pre timore mortis conversis in fugam, leti et gratias domino persolventes, onerati spoliis et de rebus hostium facti locupletiores iter ceptum conficiunt, versus Ioppen contenden30 tes. At vero Ioppite, consternati animo pro his que audierant, ubi nostra conspiciunt redire agmina quasi de gravi somno expergefacti, fusis pre gaudio lacrimis portas aperiunt, eis exeunt obviam, significantes quam tristia de ipsis audierant et in quantum deciderant desperationis profundum. Ingressi ergo 35 in urbem letum et celebrem egerunt diem, recensentes adinvicem quantam fecerat cum illis dominus misericordiam. Ut vero dominus rex cognovit quomodo regina et qui circa eam erant in illo mentis excessu, quem pre timoris angustia passi fuerant, domino Tancredo scripserant, misso celerrime nuntio eundem 428 40 egregium principem, pro regni casu sollicitum et iam accinctum ad iter, de suo mirabili successu litteris certificat. Qui suscepto nuntio et de victoria domini regis letabundus et gaudens, gratias creatori persolvit inmensas.

18 (19). Principes, qui de novo advenerant, Tortosam capiunt et captam comiti tradunt Tolosano, deinde Ierosolimam properant; rex eis obviam usque Beritum egreditur. 1102

Interim principes illi, de quibus prius fecimus mentionem, qui in partibus Romanie miserabili casu tantum amiserant exerci¬ tum, ut prediximus Antiochiam pervenerant et inde progressi urbem Tortosam, sicut premissum est, ab hostibus expeditam 5 domino Raimundo comiti Tolosano tradiderant. Quibus Ieroso¬ limam properantibus, ne forte ad fluvium Canis eorum iter prepediretur, rex assumpta secum occurrens militia, transitus angustias preoccupavit. Nec fuit leve quod eorum gratia temp¬ tavit. Nam iuxta hostium urbes quattuor nobiles et populosas, 10 Ptolomaidam videlicet, Tyrum, Sydonem et Beritum, eum opor¬ tuit pertransire priusquam ad locum perveniretur predictum.

18, 1-33 FC 2, 17, 1-2, 18, 3, p. 433-437. 24 Voir 23-24.

30 = 17, 27, 78-79. 31-32 Gen. 45, 26: quasi de gravi 37-38 Ps. 67, 28: in mentis excessu, et 30, 23: in excessu mentis meae\ Act. 11, 5: vidi in excessu mentis visionem. 18, 1 prius] Ch. 11 et 12. 3 ut prediximus] 12, 27-28. 4 premissum] 12, 35-44.

somno evigilans.

26 igitur ex eis VBW, igitur om. C, ex eis igitur (3 33 quam] quam 41 inenarrabili BW 18, 1 fecimus V, feceramus cett. 2 tantum om. a 7 impediretur V, cf. 12, //, app. cr. 11 perveniret BW

quod C, quod BW

476 1102

6 iv

10, 18-19 (19-20)

Domino igitur rege cum suis transitus difficultatem obtinente, adsunt predicti illustres viri, dominus videlicet Willelmus co¬ mes Pictaviensium, Aquitanie dux idem, dominus Stephanus 15 comes Blesensium, dominus Stephanus comes Burgundie, domi¬ nus Gaufridus comes Vindocinensium, dominus Hugo Lisiniacensis, domini Raimundi comitis Tolosani frater, et alii nobiles multi, leti plurimum et gaudentes tum quia transitum, quem tanquam periculosum nimis diu ante suspectum habuerant, 20 invenerunt expeditum, tum quia dominum regem sibi obviam reppererunt. Convenientes igitur adinvicem, in mutuos irruunt amplexus et alterne salutationis affatu depenso pacis iungunt oscula, vicariis confabulationibus se recreantes, adeo ut iam et laboris et dampnorum viderentur inmemores, tanquam nichil 25 sinistrum pertulissent; quibus secum assumptis et legibus hu¬ manitatis et plena caritate benigne tractatis, Ierosolimam perduxit. Et quoniam prope erat Paschalis sollempnitas, transcur¬ sis ibi diebus festis, Ioppen quasi in patriam redituri pervene¬ runt. Ubi dominus comes Pictaviensium, qui multa premebatur 30 indigentia, navem ingressus prospere satis ad suam pervenit regionem, uterque vero Stephanus, navem similiter ingressi postquam diu et multum fatigati sunt in equore, contrariis acti flatibus Ioppen redire coacti sunt.

429

19 (20). Egyptii cum infinitis copiis fines ingrediuntur nostros; rex illis occurrit incautius, pugnat cum eis et vincitur.

5

10

Cumque omnes isti pariter ibi moram facerent, Ascalonite, adiunctis sibi ex his qui de predicto prelio evaserant Egyptiis et ingenti militia congregata, que ad numerum viginti milium dicebatur accedere, fines nostros circa Liddam, Sauronam et Ramulam ingressi sunt. Quod ut domino regi nuntiatum est, preter morem se habens nimis inprovide, non convocatis ex finitimis urbibus militaribus copiis sed de sua virtute presumens, non expectatis etiam his qui secum erant in urbe, properus nimis, immo preceps, vix secum ducentos habens equites egressus est. Porro illi nobiles, sumptis equis mutuo ab amicis et cognatis, ignominiosum sibi reputantes si tanta ingruente necessitate ipsi fruerentur ocio nec fratrum laboribus communica-

19, 1-5 FC 2, 18, 3, p. 437. - 5-36 FC 2, 18, 5 et 2, 18, 7-8, p. 438-440. 37-38 FC 2, 19, 4, p. 443. 13 predicti] 1-3 et n, 10 et suiv. 22-23 — 2, 11, 21. 19, 2 predicto] 16, 56 et suiv.

25-26 = 12, 24,

12-13.

13-14 Pictavensium comes Willelmus et BW 24 laboris BW, labores 19, 1 ibi om. M, moram ibi P 2 de om. BW 6 habens se BW 12 occio corr. V

VpC

430

10, 19 (20) 1102

477

rent, egressi sunt pariter dominum regem sequentes. Rex vero, qui alios incaute nimis precesserat, ubi hostium contemplatus 15 est legiones, admirans multitudinem facti cepit penitere: repu¬ tans apud se vere dictum male cuncta ministrat impetus, optaret non venisse, verum adeo hostium cohortibus se inmerserat, ut iam nec pudor nec mortis periculum reditum suaderent. At vero qui in exercitu hostium erant prudentiores et in re militari 20 maiorem habebant experientiam, videntes nostros preter mo¬ rem absque peditum manipulis, equitum quoque turmas pretermisso ordine militari confusas, accedere, ceperunt apud se maio¬ rem de victoria spem habere, unde facti animosiores, digestis in ordinem aciebus, uno impetu in nostros irruunt, tanto instantes 25 animosius, quanto eos ordinem solitum magis neglexisse con¬ spexerant. Obpressi itaque irruentium vehementius ingenti mul¬ titudine et belli pondus ferre non valentes, cesis pluribus in fugam versi sunt, qui tamen in conflictu ceciderunt cruentam hostibus de se reliquerunt victoriam. Nam usque ad supremum 30 defectum decertantes viriliter, ex hostibus plurimos gladiis co¬ minus obtruncantes, reliquos dissolutis agminibus pene in fu¬ gam converterant, cum ecce resumptis animis nostrorum pauci¬ tatem, suorum vero attendentes multitudinem, exhortantes se adinvicem iterato se ingerunt vehementius et nostros, ut pre35 diximus, adegerunt in fugam; qui autem sani evaserunt, in opidum Ramulam se conferentes salutem se sperabant invenis¬ se. Ceciderunt in ea acie uterque comes Stephanus et alii nobiles, quorum numerum vel nomina non tenemus. Congratulandum est, ut nobis videtur, huic viro nobili et apud suos et sanguinis 40 generositate et operum magnificentia preclaro, comiti videlicet Carnotensium domino Stephano. Certum est enim quod iuxta magnam misericordiam suam egit cum eo dominus, cui veterem infamie notam, quam ab expeditione fugiens Antiochena miserabiliter contraxerat, optimo fine abolere posse concessit: nec 45 enim merito ei ad nevum imputabitur de cetero, quod tam fausto fine redemit. Nam qui pro Christi nomine decertantes in acie fidelium et christiana militia dicuntur occumbere, non solum infamie, verum et peccaminum et delictorum omnimo¬ dam credimus abolitionem promereri.

16 (= 14, 7, 21-22 et 22, x, 15) Stace, Theb. 10, 704-705. 28-29 = 3, 23, 34-35 ut prediximus] 27-28. 37 et suiv. Cf. 5, 10, 28 et suiv. 38 — 1, 17, 30-31. 41-42 Ps. 50, 3: secundum magnam misericordiam

42-43.

tuam \ I Petr. 1, 3: secundum misericordiam suam magnam.

14 incaute om. a 15 est V2 35 evaserant V

liquerunt a

(merito ei W) ad fame nevum BW

16 verum V 25 atrocius BW 29 39 est, ut] esse BW 45 inmerito

431

478

10,20(21)

20 (21). Rex fugiens de prelio in castrum Ramulense se recipit ; cuiusdam Arabis beneficio eripitur, aliis ibidem inter¬ emptis. 1102

5

io

15

20

25

30

35

Rex vero, etsi de opidi munitione non multum presumeret, tamen ut mortis imminens declinaret dispendium, videns quod circumfusis hostium agminibus alias non dabatur ei evadendi locus, cum aliis intus in municipium se recepit; dumque de vita et salute tota nocte sollicitus curis gravibus ureretur, ecce intempeste noctis silentio ab hostium se subtrahens exercitu affuit opido vicinus, solus absque comitatu, predictus ille nobilis de Arabia princeps, cuius uxori dominus rex, ut premisimus, modico ante tempore tantam exhibuerat humanitatem. Memor sane collati beneficii et ingratitudinis declinans peccatum, subpressa voce his qui in muro erant loquutus est, dicens: “Verba habeo ad dominum regem secretiora que perfero. Facite ut ad eum introducar, expedit enim.” Quod postquam domino regi nuntiatum est, verbum admisit et illum precepit introduci. Qui admissus regem quis ipse sit edocet, beneficium quod ab eo in uxore susceperat ad memoriam revocans et eius se intuitu obligatum perpetuo ad refundendam vicem non dissimilem se asserens regem instruit ut de presidio egrediatur, consilium pandens hostium, quod summo mane castrum debeant obsidione vallare et omnes intus comprehensos in mortis precipitare 432 sententiam. Iuxta quod dominum regem monet ut secum egre¬ diatur, spondens se auctore domino tanquam locorum peritum eum in tuto sine difficultate repositurum, tandemque rex egres¬ sus cum eo, paucissimis comitatus ne forte, si maiores turbas traheret, hostium in se concitaret exercitum, illum sequens ad montana conscendit; ubi predictus nobilis ab eo digrediens ad hostium expeditiones reversus est, obsequium suum et promp¬ tam tempore oportuno promittens devotionem. At vero hostes, victoria potiti, eos qui infra opidum se contulerant obsidione vallantes et undique impugnantes hostiliter, violenter compre¬ henderunt comprehensosque pro libero tractantes arbitrio partim neci tradiderunt, partim compedibus alligantes perpetue mancipaverunt servituti. Tanta quidem nobilium virorum et fortium strages usque ad illum diem in regno non legitur accidisse: confusum est pene regnum et omnium vires enervate,

20, 6 = 6, 6, 16-17.

8 ut premisimus] 10, 15 et suiv.

9 = 16, 27, 16.

33-35 Cf. 29, 52-53.

20 Cf. rubricam, app. cr. 2 tamen ut] cum et BW 4 cumque BW 15 esset a 16 receperat MP 16-18 eius se ... se asserens V|3C, ait. se om. BW 26 nobilis predictus BW

10, 20-21 (21-22) 1102

479

cordibus prudentum interius liquefactis, ita ut, nisi mature visitasset eos misericorditer oriens ex alto, in desperationis decidentes abyssum regnum parati erant deserere. Erat quippe nostrorum populus exiguus nec de partibus transmarinis tute 40 poterant in Orientem accedere, timentes hostium urbes mariti¬ mas, que a dextra levaque erant plurime. Nam, ut prediximus, a Laodicia Syrie usque ad Egypti fines novissimos nonnisi duas de urbibus maritimis noster obtinebat populus, Ioppen videlicet et de novo captam Cesaream. Qui autem accedebant, completis 45 orationibus ilico revertebantur, nostrorum videntes debilitatem et pene defectum, timentes communibus cum eis calamitatibus involvi.

21 (22). Rex per diverticula fugiens Arsur, inde Ioppen pervenit; conveniunt de regno universi ut regi subveniant, pugnatur cum hostibus et vincuntur.

5

10

15

Rex igitur ad montes, ut prediximus, fugiens, amissis vie consortibus velocis equi ereptus beneficio et predicti nobilis viri ducatu, tota nocte in locis desertis trepidus latuit. Mane facto duobus sociis, quos casus obtulerat, comitatus, viarum sequutus dispendia per medias hostium insidias Arsur usque pervenit, ubi a suis, qui in eodem opido erant, gaudenter exceptus, sumpto cibo confortatus est, nam pre famis sitisque angustia, dum veniret, pene defecerat. Videtur autem et divinitus procuratum quiddam, quod ei dicitur accidisse. Nam eadem die, vix unius hore interiecto spacio, ab eodem opido maximus hostium disces¬ serat numerus, qui sine intermissione opidanis tota die pro foribus bellum intulerant, quos si in eodem perseverantes rex accedens repperisset, vix eorum manus posset effugisse. Rumor interim de rege varius habebatur. Nam qui de prelio evaserant pauci, Ierosolimam venientes, regem inter ceteros cecidisse asse¬ rebant, episcopus vero Liddensis, qui, audita et prope conspecta eorum, qui Ramulensi presidio capti fuerant, strage, relicta ecclesia sua Ioppen confugerat, de rege interrogatus omnino se

21, 1-75 FC 2, 20, 1-2, 21, 4 et 2, 21, 6-13 et 2, 21, 18, p. 444-453 et 455. 36 (= 16, 4, 62) Ios. 7, 5 : cor populi ... instar aquae liquefactum est.

37 ( =

21, 6,

38; 12, 17,

53-54 et 17, 28, 36-37)

36-

Luc. 1, 78: per viscera

37-38 = 1, 9> 67. 21, 1 ut prediximus] 20, 23-26. 4-5 =

misericordiae dei nostri, in quibus visitavit nos oriens ex alto.

41 ut prediximus] 5, 22-24. 44.

8 = i, 16, 43.

11 = 2, 13, 33.

36 prudentium a 37 oriens misericorditer tr. V 38 essent BW 40 in Occidentem a 21 Cf. rubricam, app. cr. 5 medios (... insidias) V 10-11 numerus om. C, numerus discesserat BW 12 perseverantes] proposito add. BW 17 qui] in add. BW

433

480 1102

10, 21 (22)

nichil scire fatebatur, eos tamen, qui in presidium se receperant, vitam miserabiliter finisse constanter asserebat, se quoque fuga latenter elapsum, ut vite consuleret, dicere non verebatur. Erat 434 ergo per totum regnum, ad quos sermo iste pervenerat, ubique luctus, ubique gemitus et lacrime, diffidentibus de vita singulis et mortem optantibus celerem, ne viderent mala gentis sue et 25 regni desolationem aspicerent. Cum ergo meror, luctus et suspi¬ ria regnum occupassent universum, ecce rex, quasi stella matu¬ tina in medio refulgens nebule, ab Antipatrida egressus Ioppe navigio subitum se intulit. Ubi a civibus cum gaudio susceptus ex insperato depulsis tenebris serenum intulit, sua delens pre30 sentia quicquid sinistrum acciderat. Exiit ergo sermo iste per universos regni fines et quos rumor primus animo deiecerat, secundus in spem bonam erexit. Interea dominus Hugo de Sancto Aldemaro Tyberiadensis dominus, a Ierosolimitanis com¬ monitus ut domino regi subveniret, cum octoginta equitibus 35 usque Arsur pervenerat, regi auxilium ministraturus. Quod rex audiens, assumptis secum quos apud Ioppen invenire potuit, ei procedit obviam, timens ne hostes per regionem libere diffusi eis advenientibus insidias molirentur aut congregatis copiis eorum manifeste iter impedire niterentur. Occurrens ergo illis, iunctis 40 cum multa hilaritate complexibus et agminibus sociatis, Ioppen cum multa civium exultatione ingressi sunt. Missis ergo nuntiis, eos qui in montibus erant ad subveniendum ei sollicitat; qui mature convenientes, propter hostes, qui media liberius obtine¬ bant, viarum sequuti dispendia, infra paucos dies apud Arsur 45 pervenerunt, unde cum difficultate et vite periculo, hostibus inter eundum occurrentibus, Ioppen auctore domino pervene¬ runt. Erant autem qui de novo accesserant equites promiscui meriti, quasi nonaginta; quibus receptis dominus rex in bonam spem erectus, querens quas intulerant hostibus recompensare 50 iniurias et mala que irrogaverant refundere cum usuris, instruc¬ tis et iuxta rei militaris disciplinam ordinatis congrue tam equitum aciebus quam peditum manipulis, hostibus obviam 435 egreditur, eorum multitudinem de domini fretus auxilio parvi¬ pendens. Erant autem hostes in proximo quasi ad miliaria tria, 20

22-23 = 5, 22, 47-48.

24 I Mach. 3, 59: melius est nos mori in bello quam 25 Salluste, Cat. 61, 9: maeror, luetur, lug. 14, 15: cum maerore et luctu. 26-27 ( = 17, 14, 64-65 et 18, 26, 22) Eccli. 50, 6-7: quasi stella matutina in medio nebulae ... et quasi sol refulgens. 30 = 4, 2, 4. 32 = 5, 2, 39. 44 = 4-5. 50 Luc. 19, 23: cum usuris ... exegissem videre mala gentis nostrae.

illam (sc. pecuniam).

25 Cum ergo) Cumque BW 42 erant] secum fuerant BW apud om. BW 47 ex novo BW

27 refulgens om. V ei] eis C, om. BW

40 amplexibus a 44 (= 28, p: BW)

10, 21-22 (22-23) 1102

48i

55 crates, scalas et varii generis machinas ex electa lignorum materia contexentes, quibus erat propositum, et idipsum leve videbatur, urbem inimicam impugnare regemque obsessum in¬ terius cum civibus universis quasi vilia captivare mancipia. Dumque in hoc essent opere solliciti, ecce rex cum suo iam 6° presens aderat exercitu. Quod videntes adversarii, quod ab his, quos victos reputabant, ultro provocarentur ad prelia, correptis armis accingunt se ut occurrant, nichil timentes eos, quos iam penitus defecisse arbitrabantur. Nostris tamen irruentibus et pro omnibus que acceperant paratis recompensare duplicia, 65 more leonum, quibus raptis catulis est ira propensior, pro uxori¬ bus et liberis, pro libertate et patria totis viribus decertantes, infusa de supernis virtute et divina preeunte gratia hostium gladiis dissolvunt agmina et interfectis ex eorum numero quampluribus, reliquos turpiter fugam inire compellunt. Insequi 70 autem diutius propter eorum paucitatem nostris non est visum expediens, sed in castra hostium redeuntes spolia colligunt plurima, asinos, camelos, papiliones et tentoria, victusque et alimentorum diversa genera secum deferentes, Ioppen cum vic¬ toria populo applaudente universo reversus est, quievitque reg75 num quasi mensibus septem.

22 (23). Tancredus interim urbes nobilissimas Appamiam et Laodiciam in suam recipit dicionem. 1106

101/3

Igitur dum hec in regno tam varie multipliciterque sic agun¬ tur, dominus Tancredus, vir illustris, congregata de universis suis militia et tam equitum quam peditum copiis convocatis, nobilem Secunde Celessyrie metropolim obsidet Appamiam. Ubi 5 cum aliquamdiu more optimi principis debita perseverasset instantia, singula percurrens argumenta quibus hostium solent expugnari presidia, nichil omittens eorum que obsessis moles¬ tias solent inferre graviores, operoso studio et sollicitudine non pigra, preveniente eum divina clementia, civitatem obtinuit, 10 principatus fines amplians in inmensum. Inde eadem, ut dicitur, die Laodiciam perveniens, que a Grecis possidebatur, eam in suam recepit dicionem, veteribus conditionibus interpositis in¬ ter se et eosdem Laodicenses, quod quacumque die Appamiam

64 = 15, 12, 45. 66 = 1 prol. 35. 67 = 5, 2, 17. - divina ... gratia 22, 1 (— 18, 16, 1) = n, 4. 8-9 (= 1, 6, 22) Cf. 3, 4, 16. 10 = 6, 14, 29-30. 12 veteribus] Ces conditions n'ont pas ete

= 4, 6.

mentionnees dans les chapitres precedents.

57 regem V sed vel tes ss. B

63 Nostri BW 64 parati BW

14, 4, app. cr.) Secunde] sedem PBW om. BW

autem a

irruentes W, irruentibus

73 Rex igitur Ioppem BW 6 sollent V

8 inferri V

22, 4 ( = 13 die

436

482 noi/3

10, 22-23 (23-24)

sibi vendicaret, eadem die ei sine difficultate resignarent Laodi15 ciam. Harum utramque nobilissimarum urbium Antiochus, Se¬ leuci filius, fundasse legitur et de nominibus filiarum, quarum altera dicebatur Appamia, altera vero Laodicia, civitatibus de¬ disse nomina. Hic autem de Laodicia Syrie nobis est sermo, nam est et alia Laodicia, que inter septem urbes Asie Minoris nume20 ratur, iuxta id quod in Apocalipsi Iohannis scribitur ita: Quod vides scribe in libro et mitte septem ecclesiis, Ephesum, Smyr¬ nam, Pergamum, Tyatiram, Sardis, Philadelphiam et Laodiciam. Harum alteram Laodiciam videlicet divus Severus colo¬ niam fecit, teste Ulpiano, qui de ea in Digestis, titulo De censi25 bus, ita ait: Est et Laodicia colonia in Syria, cui divus Severus ius Italicum ob belli civilis merita concessit. Domino igitur eius promovente negocia, opus multorum dierum uno perfecit itine¬ re, duas simul urbes recipiens, quarum ampla lateque diffusa cum multis opidis et suburbanis iacebant territoria. Erat quippe 30 vir deum amans deoque amabilis, fide insignis, strenuitate con¬ spicuus, exigentibus meritis populo acceptus et in cunctis pros¬ pere agens.

23 (24). Balduinus de Burgo comes Edessanus Gabrielis ducis filiam uxorem ducit. 1103

Dominus etiam Balduinus Edessanorum comes, vir magni¬ ficus et per omnia commendabilis, qui domino regi, ut predictum est, in comitatu Edessano successerat, strenue et feliciter terram sibi subditam administrabat, hostibus circumpositis sus5 pectus plurimum et formidabilis. Cumque sine uxore esset et liberis, cuiusdam Gabrielis Meletenie ducis, de quo superius fecimus mentionem, filiam Morfiam nomine uxorem duxit, mag¬ nam et valde necessariam cum ea dotis nomine suscipiens pecu¬ niam. Erat autem predictus Gabriel natione, lingua et habitu 10 Armenius, fide tamen Grecus. Accidit autem quod, dum in optimo esset statu et optima

20-23 Apoc. 1, 11 (cf. Vulgate, ed. cr. Weber, II, Stuttgart 1969, p. 1882, apparat critique). Cf. 16, 23, 43-46. 25-26 D.50.15.1.3 (des passages de ce merae titre sont encore cites dans 11, 13, 12-14; 13, 1, 3-9 et 21, 10, 21-23). 27 ( = 18, 19, 65, cf. 2, 21, io-ii) Eccle. 11, 8: meminisse debet ... dierum multorum; Gen. 24, 1: senex dierumque multorum. 31-32 = 3, 26, 22-23. 23, 2-3 predictum] 5, 13-15. 6 superius] 9, ch. 21.

14 ei om. BW 17 Apamia V 21 videns corr. N Ephesum etc.: cf. intr. n. 121. Smyrnam V, Smirnam cett. 22 Philadelphiam pC, Philadelfiam W, Phyladelfiam V, Filadelfiam B 23 Laodiciam videlicet] Laodi¬ ciam om. a, videlicet Syrie BW 24 Ulpiano VBW, Ulpiniano pC 23, 3 fideliter BW 6 Meletemie BW 11 dum esset in statu optimo BW

437

10, 23-24 (24-25) 1103

4§3

tranquillitate frueretur, quidam consobrinus eius, Ioscelinus vi¬ delicet de Cortenai, vir nobilis de Francia, de regione que dicitur Gastineis, accessit ad eum. Qui cum non haberet terram vel 15 possessiones aliquas, ne ad alium ignotum gratia promerendi beneficii cogeretur declinare possessiones ei maximas contulit, omnem illam videlicet sue regionis partem que citra Eufraten fluvium magnum sita est, in qua erant urbes Coricium et Tulupa, opida vero ampla et munitissima Turbessel, Hantab et 20 Ravendel et quedam alia, sibi vero regionem trans Eufraten, hostibus magis vicinam, detinuit, una sola urbe de citerioribus, Samosato videlicet, retenta. Erat autem vir prudentia preditus seculari, in agendis circumspectus, in cura et dispositione rei familiaris providus valde, optimus paterfamilias, utilium provi25 sor, ubi necessitas exigebat liberalis sed modice, alias parcus, domesticorum bonorum sollertissimus conservator, in sumendis alimentis sobrius, de habitu et ornatu proprii corporis non multam habens curam. Unde et predictam regionis portionem, sibi a domino comite liberaliter concessam, multa rexit indu30 stria, bonis omnibus habundans.

24 (25). Boamundus, a vinculis hostium solutus, redit Antio¬ chiam et Daibertum patriarcham ad se confugientem benigne suscipit.

5

io

Eodem tempore dominus Boamundus Antiochenorum prin¬ ceps, vir magnificus et per omnia commendabilis, divina eum respiciente gratia post annos quattuor, quibus vinculis hostium mancipatus fuerat, precio interveniente redemptus Antiochiam reversus est. Ubi a domino patriarcha, clero et populo universo gratanter susceptus, universam provinciam et regnum nichilominus desiderato eius letificavit adventu, cognitoque quam pru¬ denter fideliterque dominus Tancredus, eius consanguineus, com¬ missum sibi in eius absentia administraverat principatum cap¬ tisque duabus eximiis urbibus eius fines strenue dilataverat,

24, 1-14 FC 2, 13, 1-2, p. 457-460. 17-18 = 8, 4, 21-24. 24 (= 19, 24, 42-43) Horaee, AP 164: utilium 24, 3-4 Cf. 9, 21, 15-16. 6-7 Cf. IV Reg. 20, 13: laetatus est ... in adventu eorum. 9-10 captisque ... urbibus] Lattaquie et Apamee (ch. 22). 10 (et passim) I Mach. 14, 6: dilatavit fines gentis suae. tardus provisor.

12-13 videlicet om. a videlicet illam BW

14 Grastineis V

citra correxi coli. 20 et j,

ij

16 possiones V

p, 32-34,

cf. //, 16, 26 (app. cr.),

17

ij,

18 Coricum C, Corintium BW 19 Hantab V, Haintab p, Hambab a 21 detinuit VC, denituit p (corr. P2), retinuit (cf. 22) BW ceterioribus p, vel i ss. P2 26 conservator (observator W) sollertissimus BW 27 ornatu VBW, honoratu PC, corr. C2 24, 9-10 captis V 10 fines eius MP

19, 26 (app. cr.) et 16, 4.

(app. cr.) : circa codd. omnes

438

484 1103

1102

15

20

25

30

10, 24-25 (25-26)

gratias illi agens inmensas benigne habuit, plurimam partem regionis, sicut eius videbantur exigere merita, sibi et heredibus suis iure perpetuo tradidit possidendam, nec multo post univer¬ sum ei, sicut in sequentibus dicetur, commisit principatum. Interea vero Arnulfo, de quo superius diximus, Ierosolimitano archidiacono, more suo inter dominum regem et dominum pa¬ triarcham Daibertum scandala serente et ministrante odium, cepit repullulare que prius sopita videbatur inter eos inimicitia, adeoque creverat inter eos indignatio ut, suscitato adversus 439 eum per eiusdem seductoris operam et studium clero, vir reli¬ giosus et pacis amator, iuges molestias ferre non valens, ecclesia simul et urbe relicta, inops et pauper, consilii simul et auxilii indigens ad dominum confugerit Boamundum. Qui advenientem honeste suscipiens, tanto erga eum maiore motus misericordia, quo eius sollicitudine et opera ad Ierosolimitanam ecclesiam noverat esse promotum, et ne apud se aliter, quam tantum virum haberi oportebat, moram faceret, ecclesiam Sancti Georgii, que infra Antiochenam urbem sita est, cum ingentibus prediis et multis redditibus, consentiente domino Bernardo, eiusdem loci patriarcha, liberaliter assignavit. Ibi cum eo usque ad eius in Apuliam transitum, sicut in sequentibus dicetur, moram habuit continuam. 25 (26). Expulso Daiberto quidam Ebremarus Ierosolimis inor¬ dinate preficitur. Rex Ptolomaidam obsidet nec proficit, rediens inde letaliter sauciatur.

At vero rex, predicti Arnulfi seductus malicia, pretermisso dei timore, expulso domino Daiberto patriarcha adiecit etiam ut peius faceret. Quendam enim simplicem et religiosum circumve¬ niens sacerdotem Ebremarum nomine in sedem intrusit patriar5 chalem. Hic autem simplex homo in prima venerat expeditione, honeste conversationis merito cunctis acceptus, sed in hoc cras¬ sam nimis et supinam inventus est ignorantiam habuisse, quod

25, 10-13 FC 2, 22, 1, p. 456. - 24-29 cf. FC 2, 22, 1, p. 456-457. - 29-40 cf. FC 2, 24, 1, p. 460-461.

14 ( = 31) in sequentibus] u, 1, 1-6. 15 superius] 7, 18, 9 et suiv.; 9, 4, 18 repullulare] Cf. Isidore, Etym. 17, 6, 10. 20 = 7, 12 (note). 22 (cf. 15, 23) Ps. 85, 1 (cf. Prov. 31, 9) : inops et pauper ego sum. 31 (= 14) in sequentibus] 11, 1, 6-7. 25, 6-7 = 9, 16, 27. 6-9 et 15, 4-8, etc.

11 habuit om. BW, habuit et C 13 nec ... 14 principatum om. a ei 18 inter] ter N2 inter eos om. BW 19 ut] et C, quod BW 23 confugerit V, confugit cett. 24 maiore om. V motus] est add. P2a 25 ecclesiam] illum add. BW 28 Antiochiam urbem VW 25, 3 et] sed BW 6-7 nimis crassam a om. V

10, 25-26 (26-27) 1102 io

1103 29 III

15

20

25

30

35

40

4§5

vivente domino patriarcha sedem eius licere sibi credebat usur¬ pare. Eodem etiam anno, qui erat ab incarnatione domini millesi¬ mus centesimus tercius, circa veris initium celebrata Ierosolimis dominice Resurrectionis sollempnitate, convocatis de regno uni¬ verso militaribus copiis dominus rex obsidet Ptolomaidam. Est autem Ptolomaida civitas maritima provincie Phenicis, una de 440 urbibus suffraganeis que ad Tyrensem metropolim habent re¬ spectum, portum habens infra menia et exterius etiam, ubi tranquillam navibus possit prebere stationem. Est autem et satis commode sita inter montes et mare, pingue et opimum habens latifundium, Belo flumine preterfluente civitatem. Hanc frequens fama est geminos fratres fundasse Ptolomeum et Acconem et muris vallasse solidioribus eamque quasi per medium divisam suis nominibus appellasse. Unde et hodie binomia est, ut Ptolomaida dicatur et Accon, sicut pene omnes Syrie civita¬ tes duo vel tria habent nomina. Ad hanc igitur cum suis legionibus dominus rex perveniens, quoniam navalem non habebat exercitum non multum potuit quoad deditionem artare, sed cesis in circuitu pomeriis, interemptis ex civibus nonnullis, abducta etiam preda gregibus et armentis, que extra civitatem reppererunt, soluta obsidione ad propria revertebatur. Volensque per Cesaream redire, accidit quod in loco qui dicitur Petra Incisa, iuxta Antiquam Tyrum, inter Capharnaum et Doram opida maritima, qui locus hodie Districtum appellatur, predones et viarum publicarum effractores invenit; in quos in insidiis latentes vehementer irruens, pluribus interemptis, aliis elapsis fuga, unus casu in regem vibrans iaculum a parte posteriori per cratem costarum cordi vicinum immisit telum. Quo ictu eum pene morti tradidit, sed tandem medicorum adhibita sollicitudi¬ ne post incisiones et cauteria salutem recepit qualemqualem, eiusdem vulneris certis temporibus recrudescente dolore perpetuo fatigatus. 26 (27). Comes Tolosanus ante urbem Tripolim castrum edifleat, cui nomen est Mons Peregrinus.

38).

22-24 Cf. 19, 10, 27-28. 28 = i, 7, 23-24. 30-32 = 13, 2, 21-23 (cf- 4> 35-36 Cf. Arnobe, Adv. nationes 3, 13: sub costis earumque sub cratibus. 39 ceitis temporibus] Cf. n, 31, 17-18.

17 navibus possit VB, possit 19 satis fundum W, fundum B Bello BW 23 Ptolomais BW omnes pene BW 26 eoad p, eos ad M2, vel quo ss. P 28 abducta BW, adducta VpC 34 irruentes C, dum vehementer irrueret (irruerent B) BW 35 posteriori V, posteriore cett. 38 ait. qualem N2, 8 licere MPBW, liceret VNC, corr. VN

navibus cett.

talem qualem C

441

486 1103

10, 26-27 (27-28)

Per idem tempus dominus Raimundus, bone memorie Tolosa¬ nus comes, obtenta civitate que vulgo dicitur Tortosa, ut premisimus, fines suos tanquam vir egregius, magnificus et verus dei cultor strenue nimis et viriliter dilatabat circumquaque, anxius5 que quomodo christiani nominis adversarios a finibus illis pro¬ pulsaret, in colle quodam ante urbem Tripolitanam vix ab ea miliaribus distante duobus fundaverat presidium, cui quoniam a peregrinis construebatur nomen ex re dedit, ut perpetuo diceretur Mons Peregrinus, et ita usque hodie a fundatore noio men servat impositum, naturali situ et artificum industria satis munitum. Unde Tripolitanis civibus incessanter diebus pene singulis inferebat molestias, ita ut universe regionis incole et etiam ipsius civitatis habitatores annua eidem persolverent tributa nec minus ei obedirent in omnibus, quam si urbem 15 ipsam sine contradictore possideret. Natus est etiam ei in eodem loco ex propria uxore, deo devota femina, filius, de nomine maiorum dictus Amphossus, qui eidem postea in comitatu Tolo¬ sano successit. 27 (28). Rex iterum Ptolomaidam obsidet et Ianuensium fretus auxilio obsessam urbem occupat violenter.

1104

Anno itaque ab incarnatione domini M0C°IIII0, mense Maio, idem dominus rex, iterum convocatis viribus et populo universo a minimo usque ad maximum, eandem de qua supradiximus Ptolomaidam obsidere contendit, inde potissimum occasione 5 sumpta, quod per eosdem dies Ianuensium in partes Syrie classis applicuerat navium rostratarum, que vulgo dicuntur galee, septuaginta. Quo cognito missa statim ad consules lega¬ tione, verbis amicis invitat eos ut antequam ad propria redeant, Christo velint militare, exemplum etiam familiare proponens de 10 eorum civibus, quorum studio et opera urbem Cesaream regno vendicaverat non sine perpetua civium Ianuensium gloria et

27, 1-7 FC 2, 25, 1, p. 462. - 7-20 et 38-42 cf. RRH no. 43 et 45. - 20-31 FC 2, 25, 1, p. 462-463. - 31-38 cf. AA 9, 28, p. 606-607.

26, 2-3 ut premisimus] 18, 4-5 et 12, 41-44. 3-4 fines ... dilatabat — 24, 15-18 Cf. 16, 28, 10 et suiv. 27, 3 II Par.

10. - verus dei cultor — 1, 11, 37.

34, 30: cunctus populus a minimo usque ad maximum. Cf. 13, 18, 4-5 et 6, 5, 44. supradiximus] 25, 13 et suiv.

9 — 1, 18, 29-30.

10-12 Cf. (13, 4 et suiv.

et) ch. 14 et 15.

26, 3 et magnificus verusque BW 4 dilata/tabat N 9 deceretur V 14-15 ipsam urbem BW 15 contradictore VNPC, contradictione MBW, expunxit sed non correxit M 16 femina om. V 17-18 Tolosano om. V 27, 6 applicuerat] habens add. BW 7 galee post (6) vulgo V2 11 civium om. a

442

10, 27-28 (28-29) 1104

4§7

emolumento non modico, tandemque prudentibus interpositis viris et rem effectui fideliter mancipare querentibus, responsum dederunt quod si reddituum et obventionum, que ex marino 15 accessu in portu colligerentur, tercia pars illis in perpetuum concederetur et in civitate ecclesia et in vico iurisdictio plena daretur, ad capiendam predictam urbem fideliter elaborarent. Placuerunt itaque domino regi et principibus eius conditiones predicte, et fidei nexu corroboratas utrinque scripti beneficio 20 perpetue memorie mandaverunt. Sic igitur die prefixa illi per mare, dominus rex cum suis per terram urbem predictam, locatis in girum castris, obsidione vallant civibusque introitu negato et exitu molestias inferunt, quales quanteque solent obsessis irrogari. Machinis etiam circumpositis, quales solent 25 argutorum hominum reperire ingenia in hostium erigunt perni¬ ciem, turres ex eis flagellantes et mema, et edificia etiam interio¬ ra magnorum molarium immissione confringentes. Preterea cre¬ bris congressionibus tam a classe per oram maritimam quam ex obposita parte per regium exercitum fatigatis, plurimis ex civi30 bus casibus variis interemptis, obsidentium instantiam et fre¬ quentes impetus durum videbatur portare. Cumque per dies viginti continuos tam nostri obpugnando quam illi a se repellen¬ do iniurias desudassent, interpositis conditionibus quod qui egredi optarent, cum uxoribus et liberis et eorum mobilibus ad 35 quas vellent partes liberum haberent exitum, qui vero in domi¬ bus suis manere et natale solum eligerent non deserere, data singulis annis certa domino regi prestatione, bonis conditionibus uterentur, regi civitatem tradiderunt. Qua obtenta, Ianuensibus iuxta tenorem pactorum parte, que eos de iure contingebat, 40 resignata, reliquum victori populo rex, iuxta prudentum consi¬ lium virorum distributis iuxta singulorum merita possessioni¬ bus et domiciliis, assignavit. Hic primum per mare accedentibus patuit secura tranquillitas, et portu commodiore recepto et littore ab hostibus aliquantulum expedito. 28 (29). Apud Carran urbem Mesopotamie cum Tureis Christi principes conveniunt, urbem obsidentes. Eodem anno dominus Boamundus cum universis eiusdem

28, 1-16 FC 2, 27, 1-2, p. 468-471. 13 = 2, 15, 6.

18 eius principibus BW

23 quanteque BW, quantasque V(3C 24 26 ex eis om. a 35 liberum om. a 37 certa om. a 39 iusta N tenorem ... 41 iuxta V, om. cett. 41 in possessionibus BW 42 domiciliis] pacta add. BW 28 Cf. rubricam, app. cr. 1 Boamundus] Antiochenorum princeps add. BW Machinas ... circumpositas BW

443

488 1104

5

10

15

20

25

30

10, 28 (29)

provincie magnatibus, dominus quoque Tancredus, dominus etiam nichilominus Balduinus Edessanorum comes una cum domino Ioscelino, eiusdem consanguineo, convenientes adinvicem fide media compromiserunt quod Eufraten transeuntes Carran, ur¬ bem Edesse vicinam ab infidelibus detentam, obsiderent. Iuxta quod conceptum evocantes certatim ex suis regionibus militares copias et auxilia undecumque conrogantes, die prefixa Eufraten 444 transeuntes apud Edessam pervenerunt. Interfuerunt autem eidem infauste expeditioni viri venerabiles et ecclesie preclara lumina dominus Bernardus Antiochenorum patriarcha, dominus Daibertus Ierosolimorum patriarcha, qui tunc vagus, exui et profugus apud Antiochiam demorabatur, dominus quoque Be¬ nedictus Edessanorum archiepiscopus. Hii omnes apud predictam urbem congregati, propositum effectui mancipare satagen¬ tes cum suis legionibus ad locum perveniunt destinatum. Est autem Carran, ut veteres tradunt Historie, is locus, ad quem Thare filium Abraham et ex filio Aran nepotem Loth, de Ur Chaldeorum fugiens et in terram Canahan properans, eduxit et habitavit ibi, secundum quod in libro Geneseos continetur, ubi et idem mortuus est, ubi et Abraham responsum accepit a domino ut egrediens de terra sua et de cognatione sua domini sequeretur promissiones; idemque est locus, in quo et Romano¬ rum dictator Crassus aurum, quod sitierat, Parthis propinantibus bibit. Quo cum pervenissent, sicuti ab initio proposuerant urbem claudunt obsidione. Nec multum erat necessarium urbem aliter impugnare quam ingressus exitusque civibus prohibere: modicum enim et pene nichil intus habebant alimentorum. Causa autem huius erat inopie dominus Balduinus, qui longe ante multam dabat operam, quomodo inopia illius loci fatiga¬ rentur cives, ut fame aliquando molestati urbem ei traderent. Modus autem, quo propositum effectui mancipare satagebat, hic ei visus erat idoneus. Inter Edessam porro et predictam illam civitatem, que vix quattuordecim a se distant miliaribus, fluvius

28, 12-13 (et passim) Gen. 4, 12: vagus et profugus eris super terram, et 14: 15 (et 32) = 2, 15, 6. 20 Gen. n, 31-32. 22 = 2, 17, 10-11. 32 = 15.

vagus et profugus in terra.

2 etiam om. BW 3 Balduinus nichilominus tr.V 9 (= 21, 44: BW) 11-12 dominus Daiwzbertus patriarcha Ierosolimitanus V2 13 demorabatur Ma, demorabantur corr. V2N2P2 18 Aran VMPC, Haran N, Aram BW 19 Canahan VN, Canaan MPC, Chanaan BW eduxerat BW 20-21 ubi et idem] et ibidem a 21 est mortuus MP 23 est] et V et om. BW 24 Pathis V 25 sicut BW 29 qui BW, om. Vp, Causa autem (om. huius) erat inopie quod dominus C 33 ei P2a, eius Vp est BW 33-34 predictam illam civitatem VNMC, predic¬ apud om. BW

tam civitatem illam BW, illam predictam civitatem P

10, 28-29 (29-30) 1104

4§9

quidam discurrit medius, qui sua irrigatione, canalibus dirivatus, circumadiacentem planiciem uberem reddebat et frugibus fecundam. A priscis autem temporibus solum predictum hanc habuerat limitationem, ut quod citra fluvium erat Edessanis sine molestia cederet, quod vero trans fluvium Carrenses pro40 prium possiderent. Videns autem dominus Balduinus quod hostium civitati omnino exterius nichil alimentorum accederet, sed de locis illis communibus omnem sibi victum propagarent, ma¬ luit ipse hac commoditate defraudari quam ut hostes, qui non satis commode aliunde poterant, de locis mediis alerentur. Fre45 quentibus igitur irruptionibus diu ante prohibuerat in locis illis agriculturam exerceri, sperans quod de regione trans Eufraten et de ea, que inter Edessam et eundem fluvium iacebat media, alimentorum posset suis civibus ministrare sufficientiam, Car¬ renses autem, ea subtracta commoditate quam de predictis locis 50 communibus habere consueverant, ad intolerabilem compelle¬ rentur inopiam, sicut vere rei exitus manifestum dabat, idque iam annis ante pluribus inhibuerat, unde locus multa victus tenuitate et necessariorum penuria laborabat. Obsidentes ergo predictam urbem, ut premisimus multa victus inopia eam inve55 nerunt laborantem. Cives tamen, nostrorum adventu longe ante precognito, per nuntios et litteras principes Orientis sollicitave¬ rant, significantes quod, nisi mature subvenirent, parati erant deficere. Videntes autem quod eis inde nullum ministrabatur subsidium et famis angustia singulis diebus eos amplius moles60 taret, communicato consilio potius eligunt urbem resignare quam intus fame tabescere et pre alimentorum defectu li¬ quefieri. 35

29 (30). Pugnatur ibi cominus, vincuntur nostri fitque casus nostris valde periculosus. Exeuntes ergo tradunt se in manus obsidentium sine conditio¬ ne aliqua. Sed stimulante invidia effusa est contentio inter

29, 1-9 cf. FC 2, 27, 6-8, p. 475. - 33-35 FC 2, 27, 4, p. 473. - 36-38 FC 2, 22, 5, p. 474. - 38-45 cf. FC 2, 27, 4, p. 473-474 et FC 2- 27. 9» P- 475‘476- -

46-51 cf. FC 2, 28, 3, p. 479. - 52-55 cf. FC 2, 27, 3, p. 473. 51 = 1, x, 20-21. 54 ut premisimus] 28 et suiv. 29, 2-3 = 16, 21, 38-39 (inter — 7, 20, 46-47).

60 = n, 10, 24.

36 reddebant MP, corr. P2 frugibus] et pascuis add. BW 38 circa 40-41 civitati hostium a 41 nichil exterius BW 51 manifes¬ tum dabat] comprobavit BW 52 inibuerat N, imbuerat VMP, impreverat (?) C, inchoaverat BW unde ... 53 laborabat V, om. cett. 53 ergo] autem a 54 victus om. V 55 autem a 29, 2 contio V inter (= PBW

7, 20, 46-4y) Vp, super ( = 16, 21,

et 22, 28, JI-J2) cum Vulgata a

445

490 1104 5

10

15

20

25

30

10, 29 (30)

principes, et dum contendunt adinvicem dominus princeps Boamundus et dominus comes Balduinus utri illorum tradatur civitas, utrius illorum prius in urbem inducatur vexillum, diffe¬ runt usque mane urbem traditam occupare, quousque de illa frivola questione plenius deliberaretur. Didicerunt itaque per 446 rerum experientiam quam verum sit illud: mora secum pericu¬ lum trahit, et illud iterum: nocuit differre paratis. Nam antequam dies illucesceret crastina, tanta tamque mgens hostium affuit multitudo tamque numerosus et formidabilis Tureorum exercitus, ut nostri etiam de vita diffiderent. Qui autem advene¬ rant, alimentorum infinitas secum trahebant copias condixerantque adinvicem prudenter satis et callide ut se in duas dividerent turmas, ut dum altera cum nostris quocumque even¬ tu, sive prospero sive sinistro, dimicaret, altera civibus inferret victualia. Factumque est ita. Nam statim die iam aliquantulum adulta, adverse partis principes instruunt agmina, ordinant acies tanquam protinus pugnaturi, seorsum illis constitutis, quibus sarcinarum cura fuerat commissa. Neque his tamen, qui se aptabant ad prelia, spes erat ulla aut obtinendi victoriam aut resistendi diutius, sed id solum videbatur eis sufficere ad propo¬ situm, si nostris circa eos occupatis obsessi cives allatum sibi possent victum recipere. Videntes igitur nostri principes hostes preparari ad prelium, ipsi quoque, instructis aciebus et agmini¬ bus congruo digestis ordine, utroque patriarcha *** sermonibus exhortatoriis militibus addere nituntur animos. Sed domini gra¬ tia destituti nec verbis iuvantur nec admonitionibus. Nam sta¬ tim primo conflictu facti sunt hostes eorum in capite et ipsi ignominiose cedentes terga dederunt hostibus, castra deserentes et sarcinas fuga salutem querebant, quam non potuerunt inveni¬ re. Nam hostes reiectis arcubus et eorum officio neglecto gladiis instantes cominus, pene omnes interficiendo deleverunt. Capti sunt ibi comes Edessanus et dominus Ioscelinus, eius consangui-

8-9 (= 5, 4, 46; 20, 9, 50 et 21, 15, 22, cf. 7, 24, 49-50) Cf. Tite-Live 38, 25, 13: cum iam plus in mora periculi quam in ordinibus conservandis praesidii esset; Walther, Lat. Sprichwtirter und Sentenzen des Mittelalters 21367 : periculum in mora.

9 (= 20, 15, 20) Lucam 1, 281.

26-27 = 15, n, 18-19. 29 (= 23 31 II Mach. 2, 6 : et non

prol. 27) Thren. 1, 5 : facti sunt hostes eius in capite. potuerunt invenire.

7 deliberaretur VBW, deliberarentur MP, deliberarent NC 10 tanta 11 affuit N2 16 prospere ... sinistre BW 24 possint p principes om. V 25 ipsi VBW, ipsis pC 26 utroque patriarcha]

om. MP

exciderunt quaedam: uterque patriarcha C, ad resistendum se preparant. Patriarche etiam BW. eorum om. a

Cf.

27-28 gratia domini BW 29 hostes N2 30 castraque BW 32 neglecto officio BW 34

comes] dominus comes BW

10, 29 (30) 1104

35

40

45

50

55

491

neus, et vinculis alligati in terras hostium tracti sunt remotio- 447 res, dominus autem Boamundus cum domino Tancredo et utro¬ que patriarcha tumultui se subducens bellico, viarum studiose declinans compendia, Edessam pervenerunt incolumes. At vero eiusdem loci archiepiscopus, sicut vir simplex erat turbis involutus preliaribus, vinctus et cathenatus numerum auxit captivo¬ rum; accidit autem quod cuiusdam Christiani deputatus custodie, super eum, ex quo episcopum novit esse, motus visceribus caritatis, animam suam pro illius ponens anima illesum abire permisit, qui tandem protegente eum domino infra paucos dies Edessam reversus est, cum multa civium hilaritate susceptus. At vero dominus princeps, dum adhuc Edesse moram faceret, audiens quod peccatis exigentibus comes captus esset, consen¬ tientibus civibus urbem domino Tancredo servandam credidit et regionem universam ea conditione, ut redeunti de carcere domino comiti, ei statim sine difficultate resignaretur; ipse autem domini Ioscelini terram in suam recepit sollicitudinem. Porro nec prius nec postmodum in universo Oriente tempore Latinorum uspiam legitur tam periculosum fuisse prelium tan¬ taque strages virorum fortium gentisque nostre tam ignominiosa fuga.

40 = 2, 4, 56-57.

42-43 = 2, 11, 32.

43 = 1, 5, 55-56.

52-53

(cf. 20, 33-35) nec prius nec postmodum ... uspiam legitur] Cf. 13, 18, 65-67; 16, 13, 19-22; 18, 34, 37-40; 20,18, 2-4 et 21, 17-20 et 22, 59-60; 22, 1, 38 et 17, 4143 et 28, 33-36 et 62.

37 subducentes V

38 declinantes ex ed. principe edd. 41 accidit 41-42 custodie] Qui add. BW 43 ponens post suam a 47 exigentibus om. V 47-48 consenssientibus corr. N2 48 urbem om. C, domino Tancredo civitatem servandam tradidit BW 49-50 domino comiti de carcere a 50 ei om. BW 51 in suam om. MP, add. P2 54 nostreque gentis a autem quod om. BW

11

492

I. Dominus Boamundus Antiochenorum princeps, commisso principatu Tancredo, transfretans in Franciam properat, Fran¬ corum regis filiam uxorem ducit. Daibertus Ierosolimorum pa¬ triarcha Romam petit. Rex uxorem legitimam absque cause cognitione deserit. II. Dominus Raimundus Tolosanus comes moritur, Willelmus Iordanis, eius nepos, ei succedit. Rodoan Tureorum princeps magnus fines nostros ingreditur, cui Tancredus occurrit et con¬ fusum vertit in fugam. III. Egyptii cum ingentibus copiis regno se infundunt; quibus rex occurrens, captis nonnullis, pluribus interemptis, reliquos in fugam adegit. IIII. Daibertus patriarcha, cum prosequutione apostolicarum red¬ iens litterarum, apud Messanam urbem Sicilie moritur; Ebremarus, sedis illius incubator, Romam contendit, mittitur legatus Arelatensium archiepiscopus Gibelinus, qui postmodum in patriarchatu substituitur. V. Vir nobilis Hugo de Sancto Aldemaro Tyberiadensium domi¬ nus in montibus, qui urbi preminent Tyrensi, castrum locat, cui nomen est Toron, idemque non multo post, cum Damascenis confligens letaliter confossus, sed tamen victor, occubuit. Ascalonite quoque, nostris volentes pretendere insidias, in laqueum incidunt quem paraverant. VI. Boamundus, de Francia in Apuliam reversus, cum ingenti¬ bus copiis Grecorum fines, eos depopulaturus, ingreditur, demumque in Syriam volens redire, relicto Boamundo filio, vita decedit. VII. A finibus Orientalibus item ingentes Tureorum copie partes Edessanas occupare nituntur, sed Tancredus una cum domino rege resistunt viriliter. VIII. Balduinus comes Edessanus redit de vinculis hostium et Ioscelinus cum eo, et adversus Tancredum guerram excitant. VIIII. Bertramus, comitis Tolosani filius, cum classe Ianuensium in Syriam descendit, patri querens succedere: Willelmus Iorda¬ nis contradicit. Capitur Biblium.

5 Ps. 34, 8: in laqueum cadat in ipsum.

1 princeps commisso bis V 2 comes Tolosanus BW 4 patriarchatu 5 est Toron (Thoron B) PBW, etoron NM, enteron

V, patriarcham cett. V, omdoron C

Ascalonite (om. quoque) nostris ... inciderunt ... parave¬

rant. Hugo de Sancto Aldemaro etc. BW Tureorum ingentes BW partes dei. M

6 descedit W, discedit B

partes copie NP, partes copie partes M, tr. P, pr.

9 Bertramnus BW

filius in ras. V

cum om. BW

448

11

493

X. Rex Balduinus Tripolim properat, fervet obsidio et capitur civitas. XI. Balduinus comes Edessanus ad socerum Gabrielem Meleteniam descendit, ubi factum eius extat satis memorabile. XII. Bethleemitica ecclesia per regis studium ad cathedralem erigitur dignitatem. XIII. Obsidetur et mari terraque civitas Beritensium et secundo capitur obsidionis mense. XIIII. Danorum classis et Noroegiorum descendit in Syriam, quorum ope rex Sydonem obsidet et capit, narraturque casus circa regem mirabilis. XV. Moritur Gibelinus Ierosolimorum patriarcha; succedit ei vir impius et nequam Arnulfus. XVI. Iterum ab Oriente Tureorum ingens manus et innumerabi¬ les copie finibus se infundunt Antiochenis, sed Tancredus una cum Tripolitano comite Bertramo resistit viriliter. XVII. Tyrus obsidetur, sed resistentibus potenter civibus obsi¬ dentium deluditur intentio. XVIII. Moritur dominus Tancredus, relicto principatu Rogero, Ricardi filio. XVIIII. Menduc, Tureorum princeps potentissimus, iterum cum ingentibus copiis regnum ingreditur; rex ei occurrens conficitur, supra vires universa regio fatigatur. XX. Ascalonite impugnant Ierosolimam, sed tandem hostium dissolvuntur acies et redeunt ad propria. XXI. Comitissa Sicilie, regis uxor futura, in portu applicat Acconensium. XXII. In regione Edessana fames oritur valida. Balduinus co¬ mes Ioscelinum, consanguineum suum, capit et a regione univer¬ sa violenter exire compellit. XXIII. Terremotus ingens partes concutit Antiochenas; Borsequinus quoque, Tureorum satrapa potentissimus, in eadem desevit regione. XXIIII. Ascalonite urbem Ioppensem obsident, sed regis adven¬ tum formidantes infecto negocio redeunt ad propria. XXV. Borsequinus iterum Antiochenorum vexat fines, sed oc¬ currente sibi principe Rogero cum suis auxiliis confusus in fugam vertitur, legionibus dissolutis.

10 Cf. 3, 7, 29.

16 Iterum] Cf. rubr. 7.

22 (cf. 22, 2) ( = 18 rubr. 1

et 1, 32 et 22 rubr. 28) Luc. 15, 14: facta est fames valida in regione illa.

11 Meleteniam V, Meletemiam cett. satis om. a 13 (om. et) terra 16 ingens manus Tureorum tr. V manus ingens BW una om. BW Bertramo om. BW 17 obssidet V 18 dominus om. BW 19 eis BW 22 et om. BW 23 Antichenas V 24 adventum om. V 25 confus tantum V marique BW

11

494

XXVI. Arnulfus Ierosolimorum patriarcha super multis accusa¬ tus Romam proficiscitur. Rex in Syria Sobal trans Iordanem castrum, cui nomen Mons Regalis est, edificat. XXVII. Rex, videns urbem sanctam habitatoribus vacuam, Sy¬ ros fideles ex Arabia deducit, quibus conferens domicilia, urbis eos constituit habitatores. XXVIII. Rex cleri suggestione a domino papa postulat ut quas¬ cumque urbes subegerit Ierosolimitane subdantur ecclesie, subiciunturque variarum epistolarum rescripta. XXVIIII. Rex ad Mare Rubrum descendit, regionem perlustrat. Comitissam Sicilie, quam uxorem duxerat, remittit ad propria, egritudine fatigatus. XXX. Ante urbem Tyrensem castrum Alexandrium, quod vul¬ gari appellatione Scandalium dicitur, edificatur. XXXI. Rex in Egyptum descendit, Pharamiam occupat. In egritudinem incidit, qua fatigatus in eodem itinere vita decedit; Ierosolimis iuxta fratrem sepelitur.

28 Cf. 28, x: fortasse cleri suggestione.

28 papa om. V perlustrans BW vitam MP, corr. P

subdentur V

30 Scandalum a decessit V

BW 29 31 Pharamiam V, Faramiam cett.

rescripta epistolarum

449

11, 1 1.

1104/5

i

5

10

15

20

25

102/8 30

495

Dominus Boamundus Antiochenorum princeps, commisso principatu Tancredo, transfretans in Franciam properat, Francorum regis filiam uxorem ducit. Daibertus Ierosolimorum patriarcha Romam petit. Rex uxorem legitimam absque cause cognitione deserit.

Estate vero transcursa dominus Boamundus, multo eris alieni pondere fatigatus, ut ad debiti solutionem se pararet et ut de partibus ultramarinis maiores militum secum traheret copias, principatus sui cura et administratione generali cum plena iurisdictione dilecto suo consanguineo domino Tancredo com¬ missa, in Apuliam navigavit, et cum eo dominus Daibertus Ierosolimorum patriarcha. Qui postquam in Apuliam pervenit, modico tempore in sua regione moram faciens, assumpto de suis fidelibus honesto comitatu, Alpes transiens ad dominum Philippum illustrem Francorum regem pervenit, a quo inter cetera duas eius obtinuit filias, unam de legitimo natam matrimonio Constantiam nomine, quam sibi federe coniugali copulavit in uxorem, alteram nomine Ceciliam, quam ei Andegavensium comitissa, que spreto marito ad eundem dominum regem se contulerat, uxore adhuc vivente pepererat, quam domino Tan¬ credo, nepoti suo, ex Apulia missam destinavit uxorem. Comple¬ tis ergo negociis tam apud eundem dominum regem quam in aliis ultramontanis partibus, cum ingenti equitum peditumque transfretare volentium multitudine in Apuliam iterum reversus est. At vero dominus Daibertus, ad ecclesiam Romanam accedens et iniuriarum, quas patiebatur, modum aperiens, simul et Arnulfi nimis efficacem maliciam ordine pandens, necnon domini regis sinistram intentionem, qua ecclesiam dei humiliare nitebatur, omnes ad sui movit compassionem, gratiam obtinens uni¬ versorum. Nec solum id enorme, quod de domino patriarcha Daiberto supra memoravimus factum esse, contra disciplinam ecclesiasti¬ cam rex commiserat, verum etiam uxorem legitimam, quam apud Edessam, dum ibi comes esset, duxerat, absque cause cognitione, non convictam, non confessam lege matrimoniorum

1, 1-7 FC 2, 26, x, p. 464-467. - 7-13 FC 2, 29, 1, p. 482-483. - 21-29 FC 2, 26, 2, p. 467. - 29-34 et 46-48 cf. Guibert de Nogent 18, RHC Hoc. 4, p. 259.

1, 23 (et passim) Virgile, Aen. 3, 179: ordine pando, et 6, 723: ordine ... 28 supra] 10, 24, 15-23.

pandit. Cf. 6, 14, 12 (et passim) : ex ordine pandit.

1, 11 eius duas BW 12 iugali V 13 et alteram BW 15 vivente] 16 missam VPBW, missa NMC 24 dei om. a 27 solum V2 28 ecclesiasticam disciplinam a 31 maritarum W, maritali B venire corr. N1 2

450

451

496 1102/8

neglecta dimisit eamque in monasterio Sancte Anne, matris dei genitricis et semper virginis Marie, monacham fieri compulit violenter. Est autem idem locus Ierosolimis in parte orientali, 35 iuxta portam que dicitur Iosaphat, secus lacum qui tempore antiquo Probatica dicebatur Piscina, ubi ostenditur cripta, in qua Ioachim et predicte Anne traditiones habent veterum domi¬ cilia fuisse, ubi et virgo perpetua nata esse perhibetur. Erant autem ibi tres vel quattuor pauperes muliercule, vitam sancti40 monialem professe, quibus gratia uxoris introducte ampliavit possessiones et patrimonium dilatavit. Causa autem cur ab uxore diverterit apud diversos varia ferebatur, dicentibus aliis dominum regem ideo dimisisse uxorem, ut ditiorem et nobilio¬ rem ducendo conditionem suam faceret meliorem et paupertati, 45 qua plurimum premebatur, sumpta dotis nomine aliunde opu¬ lentia consuleret, aliis vero asserentibus reginam inprovidam minusque prudentem thori maritalis minus caute observasse federa et inde mariti indignationem incurrisse. Cumque prius quasi gaudens religionis habitum videretur assumpsisse et pri50 mo sue conversionis tempore satis honeste videretur in eodem monasterio conversata, tandem occasione sumpta ex commentis fraudibus ad dominum regem accedens, licentiam obtinet ut pro necessitate monasterii sui, ad sublevandam eius inopiam, liceret ei consanguineos suos, qui Constantinopoli erant, visitare. Sub 55 quo pretextu de regno exiens, sordibus et inmundiciis omnem cepit dare operam depositoque religionis habitu divaricans se ad omnem transeuntem, nec proprie parcens existimationi nec re¬ giam quam habuerat reverita dignitatem. 2.

1105

11, 1-2

Dominus Raimundus Tolosanus comes moritur, Willelmus Iordanis, eius nepos, ei succedit. Rodoan Tureorum prin¬ ceps magnus fines nostros ingreditur, cui Tancredus occur¬ rit et confusum vertit in fugam.

Anno sequenti, qui erat ab incarnatione domini millesimus centesimus quintus, dominus Raimundus, bone memorie comes Tolosanus, vir religiosus et timens deum, vir per omnia com¬ mendabilis, cuius actus admirabiles et vita virtutibus insignis 5 speciales desiderant tractatus, in opido suo, quod ipse fundave-

2, 1-12 FC 2, 30, 1, p. 484-485. - 31-48 FC 2, 30, 2-4, p. 485-488. 35-36 Ioh. 5, 2.

43-44 Cf. 22, 1, 11-12.

56-57 Jerome, Ep. 22, 6, 3:

posita base divaricabit pedes suos omni transeunti et usque ad verticem polluetur.

2, 3 = 1, n, 22.

32 demisit V

5 = 1, 4, 23-24.

eam MP, que P2 Agne V 40 uxoris om. a 48 54 apud Constantinopolim BW 55 de regno bis V 57 existimationi Pa, exstimationi VNM 2, 5 desiderans MP

Que cum BW

452

11,2 1105 28

n

io

15

20

25

30

35

40

497

rat ante urbem Tripolitanam, cui nomen Mons Peregrinus, viam universe carnis, verus Christi confessor, ingressus est, pridie Kalendas Marcii. Cui successit nepos eius Willelmus Iordanis in eadem obsidionis sollicitudine, in quo opere usque ad adventum comitis Bertrami satis strenue viriliterque desudavit, quousque super eadem re questionem passus aliquantulum ab opere desti¬ tit, ut in sequentibus dicetur. Admirandam sane huius venerabi¬ lis viri et tam presentibus quam futuris commendabilem insig¬ nis animi credimus constantiam, qui semel pro Christo initam usque ad supremum exitum vite non fastidivit patienter porta¬ re peregrinationem, et cum in patria tanquam vir illustris et prepotens et amplissimum habens patrimonium potuisset bonis omnibus habundare pro votis, elegit potius abiectus esse in obsequiis domini, egressus de terra et de cognatione sua, quam in tabernaculis apud suos habitare peccatorum. Ceteri enim principes, eiusdem peregrinationis professores, urbe sancta re¬ stituta libertati quasi votorum potiti consummatione reversi sunt ad propria, hic autem semel assumptam crucem veritus est deponere, cumque a suis familiaribus et domesticis cum multo suggereretur studio ut voti compos desideranti se patrie resti¬ tueret, maluit se in holocaustum dare domino quam illecebris se reddere secularibus, magistrum imitatus, cui cum diceretur: descende de cruce, maluit consummata passione alienis deponi de cruce manibus quam ab incepto nostre salutis deficere proposito. Eodem etiam anno Rodoan quidam, vir prepotens, Halapie dominus, de adiacentibus regionibus tam prece quam precio convocatis auxiliis, in gravi multitudine Antiochenorum fines ingressus regionem totam incursionibus deterrebat et incendiis frequentibus molestabat. Quod audiens dominus Tancredus, convocatis viribus et tam equitum quam peditum militaribus copiis illuc procedit ei obviam, ubi eum suas habere copias fama celebriore compererat. Egressus ergo ab Antiochia versus Artasiam exercitus dirigit, quo perveniens hostium ingentem multitudinem, ut ei nuntiatum fuerat, repperit. In quos, invocato de supernis auxilio et pro meritis impetrato, viriliter irruens, pri¬ mo resistere temptantes sed mox in dissolutionem datos in fugam adegit. Cesis autem innumeris captivati sunt ex eis pluri7 = 6, 23, 28. 12 in sequentibus] Ch. 9. 18 (= 11, 65 et 16,15, 38) 20 Ps. 83, 11: elegi abiectus esse in domo dei mei, magis quam habitare in tabernaculis peccatorum. - egressus etc. = 2, 17, 10-n. 28 Matth. 27, 40. 32 = 1. 24, 3. 33 = 4, 16, 28. 40-41 = 5, 2, 17. 42 (= 21, 24, 2-3) II Mach. 3, 24: ruentes ... in dissolutionem et formidinem converterentur.

10 Bertranni BW et viriliter BW 11-12 desistit C, desinit BW 14 initam] vitam V 20 habitare correxi, (h)abundare ex 18 repetitum codd. omnes 37 ei om. BW

453

498 H05

11,2-3

mi, retento vexillo predicti Rodoan, qui, ut vite consuleret, 45 fugam primus inierat. Quodque nostris multo fuit solatio, in recompensationem eorum, quos in similibus negociis amiserant sepius, equos optimos, quos ab hostibus, deiectis eorum sessori- 454 bus, abstulerant violenter, sibi multos vendicaverunt. 3.

5

10

15

20

25

Egyptii cum ingentibus copiis regno se infundunt; quibus rex occurrens, captis nonnullis, pluribus interemptis, reli¬ quos in fugam adegit.

Eodem anno accesserunt ad Egyptium calipham quidam de principibus eius, dicentes: “Populus ille peregrinorum, qui hoc novissimo tempore regnum tuum violenter ingressi sunt et, animarum prodigi suarum, hactenus principibus tuis a te missis restiterunt, de multitudine confisi, quam prior introduxerat exercitus, hanc sibi comparaverant audaciam; nunc autem, illis ex maxima parte reversis ad propria et adventantium peregri¬ norum solatio destituti, facti sunt rariores, frequentibus expedi¬ tionibus facultatibus eorum omnino consumptis. Unde nobis videtur oportunum, si tue idipsum visum fuerit maiestati, ut electum unum de magnatibus tuis ad partes illas dirigas, qui regionem illam ab illo infelici populo occupatam expediat”. Placuit sermo et optimus visus est in conspectu domini, et precipiens ingentem convocari exercitum et classem parari maximam, designatis principibus utrique seorsum exercitui, eos in Syriam dirigit, qui pervenientes Ascalonam, magnam regno universo intulerunt formidinem. Quod audiens rex, Ioppen cum universis regni viribus celer pervenit, lege edictali precipiens ut omnes illuc de singulis urbibus sine mora conveniant. Affuerunt igitur sub omni celeritate qui evocati fuerant, inter quos et dominus Ebremarus Ierosolimorum patriarcha, vivifice crucis 455 lignum salutare secum deferens, nichilominus affuit. Quibus receptis recensito nostrorum numero, inventi sunt habere equi¬ tes quingentos, peditum duo milia; hostium vero dicebatur esse numerus ad quindecim milia, exceptis illis qui in classe milita¬ bant. Qui ab Ascalona discedentes classem preceperunt versus Ioppen properare, ipsi autem Azotum transeuntes in duas se turmas dividunt, ordinantes ut altera illarum versus Ramulam

3, 1-70 FC 2, 31,1-2, 33, 2, p. 489-503. 3, 12 = 3, 3, 19. termo in conspectu regis.

44 predicti om. a

45 multo om. a 47 cessoribus corr. N2 3, 6 7 et om. BW advenientium a 13 domini] sui 18 regni om. MP, add. P2 26 Abscalona N

comparaverunt BW add. BW

13 = 1, n, 59-60; I Mach. 6, 60 (cf. 8, 21) : placuit 18 = 2, 3,16. 23 = 2, 24, 23. 23-24 Cf. 4, 45.

11,3 1105

499

precedat, dominum regem ad pugnam provocans, altera Ioppen properet, ut, rege contra alteram occupato, illa urbem impugnet convocatis his, qui in classe illuc iam advenerant. Iuxta ergo predictum consilium bipartito agmine, pars altera Ramulenses fines ingressi, instructis aciebus, adventus sui tubarum crepitu et strepitu timpanorum evidens dederunt argumentum. Hoc 35 autem de industria fiebat, ut, dominum regem cum suis expedi¬ tionibus in se provocantes, pars altera oram maritimam sequuta Ioppen tuta posset pervenire. Sed evanuerunt in cogitationibus suis. Nam cum regem cum expeditionibus suis appropinquan¬ tem intuerentur, contabuerunt corda eorum pre timoris angu40 stia, et alteram partem revocantes vix adhuc putabant se suffi¬ cientem habere multitudinem ut eius possent manus evadere. Factum est ergo quod, convenientibus contra se mutuo legioni¬ bus, rex cum suis in hostes irruens instat animosius, verbo simul et exemplo suorum exhortans acies, vires ingeminat. Dominus 45 quoque patriarcha, vivifice crucis lignum preliaturis ingerens et percurrens agmina, monet et hortatur ut Eius meminerint, qui pro nobis peccatoribus in eodem ligno salutem operari dignatus est. Precipit etiam in remissionem peccatorum ut contra hostes nominis et fidei christiane decertent viriliter, ab Eodem merce50 dem expectantes, qui suis solet centuplum retribuere. Sic ergo nostri, facti animosiores, hostibus vehementius instant et implo¬ rato de celis auxilio, perempta ex eis infinita multitudine, reli¬ quos in fugam convertunt. Cecidit autem in eodem conflictu preses Ascalonitanus, sed universi exercitus procurator evasit 55 fugiens. Dicuntur cesa illa die de hostibus quasi quattuor milia, de nostris vero sexaginta inter mortuos reperti sunt. Obtinuerunt ergo nostri, previa domini clementia, hostium castra et infinitas camelorum phalanges, sed et asinos et equos innumerabiles cum opimis spoliis et pluribus mancipiis secum trahentes, Ioppen 60 cum leticia et exultatione pervenerunt. Captus est etiam illa die quidam nobilis, qui aliquando fuerat procurator in civitate 30

37-38 Rom. 1, 21: evanuerunt in cogitationibus suis. 39 Is. 13, 7: omne cor 47 Cf., dans le texte de 1 'Ave Maria, la priere ora pro nobis (= 16, n, 30) peccatoribus. 48 (= 12, 7, 17) Matth. 26, 28 (Canon missae : Qui pridie, et passim) : in remissionem peccatorum. 48-49 — 1, 15, 90. 50 = 9, 13, (57-)59. 51-52 = 5, 16, 8. 52 = 1 rubr. 29. 58 = 3, 16, 31. 60 = 6, 22, 22. hominis contabescet.

29 bellum BW

30 illa VNBW, illam MPC 38 expeditionibus suis 40 revocabant vixque (vix C) a 43 verboque simul BW 45-46 et percurrens om. V 47-48 salutem

V, suis expeditionibus (= }j/}6) cett.

operari dignatus est V, salutem operari tantum N, salutem operari voluit MP, operari (om. salutem) voluit C, pati voluit BW optimis VP, cf. j, 19, app. cr.

60 autem V

50 suis om. V

illa om. V

59

456

11, 3-4

500 1105

65

70

Acconensi, pro quo rex postmodum viginti milia habuisse dici¬ tur aureorum. Classis tamen hostium nichilominus adhuc in portu Ioppensi morabatur, sed cognito suorum interitu, austro flatus ministrante necessarios, in portum se Tyrensem recepe¬ runt. Unde postmodum in Egyptum redire cupientes, orta re¬ pente in mari procella vi turbinis abinvicem divisa, viginti quinque naves ex eis fretum sustinere non valentes in nostra littora impegerunt, ex quarum remigibus et nautis, exceptis mortuis, nostri in vincula congesserunt plusquam duo milia. 4.

5

10

16 (recte

15) vi nos 15

20

Daibertus patriarcha, cum prosequutione apostolicarum rediens litterarum, apud Messanam urbem Sicilie moritur; Ebremarus, sedis illius incubator, Romam contendit, mitti¬ tur legatus Arelatensium archiepiscopus Gibelinus, qui postmodum in patriarchatu substituitur.

Interea dominus Daibertus Ierosolimorum patriarcha post longam expectationem, qua eum detinuerat dominus Paschalis papa et ecclesia Romana, volentes plenius edoceri utrum rex Ierosolimorum et qui eum expulerant vellent aliquid contra eum allegare, unde hoc videri possent de iure fecisse, postquam nemo comparuit qui contra eum aliquid obiceret nec in eius facto aliquid aliud notari poterat, nisi quod regia expulsus erat violentia, cum plenitudine gratie et apostolicarum prosequutio¬ ne litterarum iussus est ad propria redire et sedem recipere, ex qua indebite fuerat deturbatus. Qui tandem in Siciliam veniens et apud Messanam moram faciens necessariam, transitum expectans, gravi correptus egritudine sexto decimo Kalendas Iulii viam universe carnis ingressus est. Sedit autem in pace annis quattuor, in exilio vero tribus. Ebremarus vero, eiusdem sedis incubator, audiens quod predictus dominus Daibertus cum ple¬ nitudine gratie revertebatur sedem suam recepturus, antequam de obitu eius instrueretur ad eandem Romanam transfretare decrevit ecclesiam, allegaturus de sua innocentia, quomodo invi¬ tum et renitentem in eandem eum sedem locaverant. Quo perveniens, nichil impetrare potuit quam ut cum eo dirigeretur legatus, qui de causa eius, Ierosolimis constitutus, plenius posset

4, 1-14 cf. FC 2, 37, 1, p. 514. - 14-19 FC 2, 37,1, p. 512-514. - 42-61 FC 2, 37, 2-5, P- 514-518. 67 Cf. Ier. 30, 23: turbo domini ... procella ruens. 18-19 = 1, 28, 7.

4, 8 = 15-16.

15-16

= 8.

63-64 adhuc om. BW, adhuc in portu om. C 67 divisi BW 68 ex eis 70 coniecerunt (cf. 22, 12, tf) BW, cf. /7, 4, 4 (BW) 4, 7 esset BW 9 iussus NPBW, visus VMC 10 Syliciam C, Ciliciam W 14 vero ... autem BW 20 nichil] aliud add. BW naves tr. V

457

11,4 1108

1107

5oi

cognoscere. Designatus est autem ad id munus prosequendum dominus Gibelinus, vir senior et grandevus, Arelatensis archiepiscopus, qui de mandato domini pape Ierosolimam profectus, 25 convocato episcoporum regni concilio, de causa domini Ebremari cognovit plenius. Cumque ei constitisset, per testes idoneos, sufficientes et maiores omni exceptione, quod dominus Daibertus absque causa legitima Arnulfi factionibus et regia violentia fuerat expulsus et quod Ebremarus adhuc viventis pontificis et 30 ecclesie Romane habentis communionem sedem occupaverat, auctoritate qua preminebat eum a patriarchatu deposuit. Sed considerans multam viri religionem et simplicitatem miram, Cesariensem, que tunc vacabat, ecclesiam ei concessit habendam. Postmodum vero, dum de substituendo ecclesie Ierosolimi35 tane patriarcha clerus et populus disceptaret, constituta ad hoc specialiter die ut super eo negocio de more tractaretur, post multas hinc inde deliberationum partes in dominum Gibelinum, apostolice sedis legatum, unanimiter conveniunt et eum in se¬ dem locant patriarchalem: hoc etiam predictus Arnulfus mali40 ciose dicitur construxisse, ut homo senex et decrepitus in illa sede diu vivere non posset. Eodem anno, qui erat ab incarnatione domini millesimus centesimus septimus, Ascalonite, solita usi malicia, in via publi¬ ca, qua ab Ierosolimis ad mare descenditur, in locis oportunis 45 insidias locaverant equitum quingentorum et peditum mille. Audierant enim quod nostrorum caterva, ab urbe Ioppensi egrediens, Ierosolimam esset profectura, volentesque quod viri¬ bus non poterant dolis procurare, in predictis latebant insidiis, cum ecce nostri, horum omnium ignari, iter ceptum conficientes 50 in eorum offenderunt insidias. Cumque plurimum anxiarentur, dubitantes utrum cederent an contenderent, instantibus hosti¬ bus deliberandi spacium abstulerunt. Videntes ergo nostri quod aut ignominiose occumbere aut cum eis viriliter pugnare oporte¬ ret, facientes de necessitate virtutem animos induunt, et quos 55 prius habuerant formidabiles, resumpta audacia et spiritu vehe23 I Reg. 4, 18 : senex ... erat vir et grandaevus, et 17, 12: senex et grandaevus. 26-27 (= 18, 24, 53) Cod. Iust. 8.37.14.2: testes undique idoneos et omni exceptione maiores. 40 II Par. 36, 17: non est misertus ... senis nec decrepiti quidem. 45 Cf. 3, 23-24. 47-48 (et 14, 46) = 1, 27, 31-32. 54 = 3, 23, 8. 55-56 = 9, 10, 27-28.

22 autem om. BW

33 vabat corr. V2 34 vero] 35 disceptaret a, diceptaret N, deceptaret VMP 35-36 specialiter ad hoc BW 36 ut] et BW 37 deli¬ berationum diversitates C, deliberationes BW 45 quingentorum om. BW 49 horum om. a 51-52 instantes hostes BW, sed cf. 9, 48-jo et 16, 41. 53 muneris BW

audito domini Daiberti decessu add. BW

pugnare

ex ed. principe edd., op(ob V)pugnare

55 habuerat N

(cf. oporteret)

codd. omnes

458

502 1107

6o

menti instantes, in mentis convertunt stuporem et iamiam no¬ strorum impetus ferre non valentes, multis interemptis, capti¬ vatis etiam nonnullis, eos in fugam versos aliquamdiu prosequuti sunt; tandem divina opitulante gratia victoria potiti, tribus tantum de suo numero deperditis, Ierosolimam profecti sunt. 5.

1106

5

10

15

20

11, 4-5

Vir nobilis Hugo de Sancto Aldemaro Tyberiadensium do- 459 minus in montibus, qui urbi preminent Tyrensi, castrum locat, cui nomen est Toron, idemque non multo post, cum Damascenis confligens letaliter confossus, sed tamen victor, occubuit. Ascalonite quoque, nostris volentes pretendere insidias, in laqueum incidunt quem paraverant.

Eodem etiam tempore, cum Tyrensium civitas adhuc ab hos¬ tibus detineretur et nostrorum modis omnibus impediret pro¬ cessum, vir nobilis et potens et inclite in domino recordationis dominus Hugo de Sancto Aldemaro, qui post dominum Tancredum urbi prefuit Tyberiadensi, quantum locorum distantia per¬ mittebat - distant enim a se predicte due civitates quasi milia¬ ribus triginta - frequentibus et occultis irruptionibus cives molestabat Tyrenses. Cumque in eundo et redeundo sepius eius periclitaretur militia, eo quod in medio predictarum urbium nec presidium inveniretur nec munitionis aliquod genus, in quo se sui possent recipere et subsequentium hostium declinare impor¬ tunitatem, adiecit vir preclarus in summis montibus urbi Ty¬ rensi prominentibus et ab eadem quasi per decem distantibus miliaria, in loco, cui nomen priscum Tibenin, castrum edificare, cui, quoniam in monte erat excelso admodum et cacuminato, nomen indidit Toronum. Est autem locus is inter mare et Libanum quasi in medio constitutus, a Tyro et Paneade eque distans, in tribu Aser, salubritate et aeris grata temperie com¬ mendabilis, solum habens opimum vineis et arboribus prorsus 460 habile, sed et frugibus et agriculture commodissimum. Prestitit ergo non solum fundatori diebus illis ad opus predictum com¬ moditatem optatam, verum usque hodie et ubertate quam por¬ rigit et multa munitione qua preminet et Tyrensium urbi et regno universo utilitates incomparabiles. Nec mora, post predic-

5, 24-36 FC 2, 36, 1-2, p. 509-511. - 36-41 cf. FC 2, 35, 1-5, p. 505-509. 56 = 2, 23, 38.

5, 15 quoniam] Le mot toron signifie 'eminence,

colline’.

56 iam a

58 etiam om. V 60 perditis PBW Ierusalem a 5, 8 12 montibus summis a 13 prominentibus cf. rubricam -, preminent, sed et 22, 2j, 65-64. 14 Tibenin p, Tybenim a, Tiberum V 19 optimum PBW, cf. 5, jp, app. cr. molestabant p, corr. NP

11,5-6 1106

503

25 ti fundationem presidii idem nobilis homo cum equitibus sep¬ tuaginta hostium fines ingressus, cum quattuor milibus Damas¬ cenorum prelium committens semel et secundo eodem die ab hostibus repulsus graviter, tercio, melioribus irruens auspiciis et animositate divinitus collata simul et viribus auctore domino 30 fortioribus receptis, hostes in fugam convertit, ipse tamen ictu sagitte letaliter confossus interiit, vir prudens et strenuus et exigentibus meritis regi et regno plurimum commendabilis et acceptus. Cesi sunt in eo conflictu de hostibus ducenti, et equi totidem a nostris recepti. 35 Per eosdem etiam dies visa sunt in Oriente signa et prodigia multa in celestibus. Nam per quadraginta dies et eo amplius cometa circa noctis initium visus est longe comam trahere et iterum ab ortu solis usque ad horam terciam visus est sol duos habere collaterales, paris magnitudinis sed inferiores splendore, 40 soles, visa est et yris circa solem, suis distincta coloribus: que omnia certum erat mortalibus nova portendere. 6.

Boamundus, de Francia in Apuliam reversus, cum ingenti¬ bus copiis Grecorum fines, eos depopulaturus, ingreditur, demumque in Syriam volens redire, relicto Boamundo filio, vita decedit.

Per idem tempus Alexius Constantinopolitanus imperator, vir maliciosus et nequam, volentibus per eius regiones Ierosolimam proficisci multa ministrabat impedimenta. Nam et contra pri¬ mam expeditionem, que ei multo fuerat emolumento, ut premis5 sum est Solimannum potentissimum Tureorum principem et barbaras ex universo Oriente sollicitaverat nationes, et contra 461 secundam, cui Pictavensium preerat comes, easdem nichilominus nationes et infideles populos frequentibus concitaverat lega¬ tionibus, unde eius efficiente malicia posterior expeditio pene 10 tota deperiit. Nec solum semel et secundo ita in nostros malig¬ natus fuerat, sed quotiens se offerebat oportunitas eis dampna moliri, parare precipicia, pro lucro sibi reputabat, presentibus tamen et coram positis benigna dabat responsa et munera largiebatur, ut eo falleret commodius, Grecorum observans mo15 rem, de quibus dicitur: timeo Danaos et dona ferentes. Suspec¬ tum enim habens omnium Latinorum generaliter processum,

6, 1-43 et 48-49 FC 2, 38, 1-2, 39, 4, p. 518-525.

35-36 Deut. 28, 46 (Act. 5, 12) : signa atque prodigia. Cf. 1, 8, 49-50. 6-9 Cf. 10, ch. 12. 11-12 = 4, 24, 23. 15 = 20, 2, 7-8. 6, 4-5 premissum] 3, 13, 44 et suiv.

28 irruens om. V

37 est V2

40 solis PC

6, 7 preerat post cui BW

504 1106

1107

20

9 X

25

1108 30

35

40

45

11,6

nec eorum vires multiplicari nec dilatari potestatem, ubicum¬ que ministrare poterat impedimentum, patiebatur. Harum igi¬ tur dominus Boamundus memor iniuriarum, a transmontanis reversus partibus universorum Latinorum causam prosequens, equitum habens quinque milia, peditum vero quadraginta milia, septimo Idus Octobris in terram predicti imperatoris navigio pervenit et confractis pene universis maritimis urbibus et in direptionem datis universam Epirum, tam Primam quam Seeundam, depopulatus est, tandemque Durachium obsidens, Epi¬ ri Prime metropolim, regionem circumquaque incendiis et depo¬ pulationibus tradens circumadiacentibus regionibus pro libero arbitrio utebatur, parans ad delendas Latinorum iniurias aucto¬ re domino ad ulteriora imperii violenter procedere. Audiens igitur imperator dominum Boamundum cum ingenti militia Latinorum infra fines suos ingressum, ipse suos nichilominus colligit exercitus et ei procedens obviam copias suas in vicino constituit, ubi communibus intervenientibus amicis imperator fedus iniit cum eo, interpositis iuramentis quod de cetero Christi fidelibus in Orientem transire volentibus bona fide, sine fraude et malo ingenio consilium ministraret et auxilium nec eorum iter ab his, quos ipse cohibere posset, pateretur impediri. His ita compactis et fidei nexu interposito confirmatis, dominus quoque Boamundus, iuramento corporaliter prestito, amicitiam et fidelitatem perpetuo conservandam promisit. Inde in Apuliam re¬ versus, dimissa peregrinorum turba que votis obligata teneba¬ tur iter Ierosolimitanum perficere, ipse domi, familiaribus adhuc detentus curis, remansit; estate vero sequente, preparatis iam ex parte ad iter necessariis et navigio congregato dum ad iter accingeretur, copiis undecumque convocatis, valida correptus egritudine in fata concessit, unico filio principatus et nominis herede relicto, ex domina Constantia, domini Philippi illustris Francorum regis filia, suscepto. Mortuus est etiam eodem anno dominus Philippus Francorum rex illustris, socer eius.

23-24 (et passim) Tob. 3, 4 : traditi sumus in direptionem; Ier. 15, 13 et 17, 3 : in direptionem dabo, et 49, 32: erunt cameli eorum in direptionem et multitudo iumentorum in praedam.

35-36 Cette stipulation (cf. D.17.2.3.3) revient

plusieurs fois: 19, 17, 20-21 et 19, 43-44; 21, 17, 7, cf. n, 10, 37-38 ou encore 21, 28, et 17, 30, 20.

19 tramontanis NM 23 urbibus maritimis BW 28 delendas] 37 impediri BW, om. V(3C. Cf. 10, 12, //, app. cr. 39 prestito corporaliter BW 44 congregato navigio a 46 filio] suo add. MP ulciscendas BW

462

11,7 7.

1108

1110

5

io

15

20

25

30

505

A finibus Orientalibus item ingentes Tureorum copie partes Edessanas occupare nituntur, sed Tancredus una cum do¬ mino rege resistunt viriliter.

Accidit etiam per eosdem dies, dum adhuc predicti nobiles, dominus videlicet comes Balduinus et Ioscelinus, eius consan¬ guineus, apud hostes detinerentur in vinculis, occasione sumpta ex eorum absentia, collecta est ex Orientali sinu Tureorum infinita multitudo et innumerabiles copie, atque in Mesopota¬ miam descendentes circa partes Edessanas ceperunt hostiliter decrassari, presidia quedam violenter occupantes, suburbana tradentes incendiis, colonos captivantes et agriculture dantes operam, ita ut extra ambitum urbium muratarum tutus non reperiretur locus et deficiente agricultura victus omnino defice¬ ret. Dominus autem Tancredus, cui regionis commissa erat 463 sollicitudo, circa partes Antiochenas detinebatur occupatus, cuius curam etiam, ut premisimus, domino Boamundo discedente susceperat. Audiens tamen quod tanta hostium in terminis illis esset importunitas, vocato domino Ierosolimorum rege et causa vocationis manifestata, ipse quoque quantas potest ex universis urbibus et presidiis convocat copias. Cui sic acceleranti et pro regione sollicito infra paucos dies rex affuit cum ingenti comita¬ tu, iunctisque simul agminibus Eufraten transierunt. Quo pervenientes hostes reperiunt, ut eis fuerat nuntiatum per univer¬ sam regionem liberis discursionibus evagantes; qui, cognito no¬ strorum adventu, ceperunt se adinvicem recolligere et illam, quam prius habuerant discurrendo, minus experiri licentiam. Compertas iterum habentes sepius nostrorum vires, cum eis pugnare formidant; nec tamen ad propria redire disposuerant, sed scientes utrumque principem liberas ferias non habere ut moram diuturnam in ea possent facere regione, ita diu niteban¬ tur eos protrahere, ut tedio affecti maturarent reditum et ipsi ad consuetas recurrerent infestationes. Cognoscentes igitur nostri eorum propositum, consilium ineunt quale pro temporis angustia poterant invenire commodius: congregari enim precipiunt ex ea regione, que est circa Eufraten, que frugibus copio¬ sissime habundabat, universi generis alimentorum copias, et

7, 1-55 FC 2, 43, 1-7, p. 538-5437, 5 =

11)

ou

(13

1

rubr. 29.

ut premisimus:

9 = 1, 9,

1, 1-6)

16.

12 cuius sc. (Antiochene) regionis (cf.

Antiocheni principatus.

30-31 =

8,

24, 46.

7, 13 etiam post premisimus BW 14 tanta post illis BW terminis V, partibus cett. 17 prediis a 21 (liberis) discurs(s)ionibus (evagantes) (= /j, //, 27-28) VM, discurs(s)ibus (= ij, 12, 11-12, et passim) NPM2CW, discurrentibus B 30 propositum illorum BW 33 et bis N

506 1110

flumine transmisso, oneratis equis, camelis, asinis et burdonibus 35 victum copiosissimum et ad multa tempora sufficientem urbi¬ bus inferunt et presidiis, maxime autem urbem Edessanam usque ad redundantem sufficientiam communientes, postmodum vero de corporibus civitatum et presidiorum non multam gerentes sollicitudinem quoniam admodum armis, viris et victu 464 40 erant munita, revocantibus eos maioribus rerum articulis ad Eufraten reversi sunt. Ubi dum modicis et corpore et numero fluvium transeunt naviculis, in quosdam de inferiore manu, qui adhuc transitum expectabant ulteriorem ripam tenentes, hostes, nostrorum vestigia sequuti, irruunt et ex eis quosdam inter- \ 45 fidentes, reliquos captivos trahunt, presentibus domino rege dominoque Tancredo et eis subsidium ministrare non valenti¬ bus: amnis enim medius erat, quem vadis retransire non pote¬ rant, neque erat facile paucis parvisque naviculis tantum exer¬ citum reportare. Nostri vero, dolentes admodum super illis 50 pauperibus, quos se presentibus occidi viderant et ex parte captivari, reversi sunt ad propria, regionem etiam cis Eufraten precipientes magnatibus, qui ei preerant, diligentius communiri. Erant autem qui supra ripam Eufratis capti fuerant et interfec¬ ti pauperes Armenii, qui, Tureorum fugientes importunitatem, 55 in loca tutiora se conferre proposuerant.

8.

1109

11, 7-8

Balduinus comes Edessanus redit de vinculis hostium et Ioscelinus cum eo, et adversus Tancredum guerram exci¬ tant.

Sequente anno, qui erat ab incarnatione domini millesimus centesimus nonus, dominus Balduinus comes Edessanus, cum annis quinque continuis fuisset apud hostes detentus in vinculis, una cum Ioscelino, cognato suo, datis obsidibus pro certa sum5 ma pecunie, quam pro sua redemptione pepigerant, in suam se libertatem receperunt, redeuntes ad propria. Cum quibus etiam satis misericorditer fecit dominus. Nam obsides eorum, in quo¬ dam presidio custodibus deputatis commissi, casu sive somno sive mero gravatis mortem intulerunt, unde postmodum ad 465 10 propria clam et per diverticula de nocte errabundi pervenerunt. Accedenti ergo predicto comiti ad urbem Edessanam, dominus

8, 1-30 FC 2, 28, 1-5, p. 477-481. 37 Cf. 3, n, 14.

608 : ille mero somnoque Luc. 9, 32: gravati erant

8, 8-9 (et passim) Ovide, Met. 3,

gravis; Virgile, Aen. 6,

520:

curis somnoque gravatum;

somno.

34 onerati BW

36 Edessam V 42 in BW, om. VpC 47 49 reportari BW 52 a magnatibus BW, 8, 2 dominus om. MP 4 obs(s)idionibus P

retrans(s)ire VNM, transire Pa sed cf. 18, 2, }y-)8.

11, 8-9 1109

15

20

25

30

507

Tancredus ei dicitur introitum denegasse, sed tandem, memor mramentorum que interposita fuerant cum, eodem comite capto, domino Tancredo civitas tradita fuerat, ad cor rediens tam ipsam urbem quam regionem universam eidem precepit resigna¬ ri. Qua miuria moti postmodum bellum eidem Tancredo ambo pariter indixerunt, Ioscelmus autem specialiter, qui citra Eufraten sua habebat presidia et Antiochenis vicinior erat partibus, principem magis infestabat. Accidit autem quadam die ut, Tureorum multitudinem in suum convocans auxilium, in terram principis irruptiones molirentur. Quod princeps presentiens ei occurrit commissoque inter eos prelio, prima fronte de exercitu domini Tancredi ceciderunt viri quasi quingenti, sed tandem resumptis animis et aciebus instauratis Tureorum magnam straverunt multitudinem, Ioscelinum et suos in fugam conver¬ tentes. Porro videntes maiores regionis et qui sensus habebant magis exercitatos, quod tantorum virorum periculosa nimis erant odia et quod in multum poterant christiano populo detri¬ mentum cedere, interpositis partibus suis eos adinvicem reconcibaverunt. 9.

Bertramus, comitis Tolosani filius, cum classe Ianuensium in Syriam descendit, patri querens succedere: Willelmus Iordanis contradicit. Capitur Biblium. Eodem tempore Bertramus, domini Raimundi bone memorie comitis Tolosani filius, cum classe Ianuensium circa urbem applicuit Tripolitanam, ubi Willelmus Iordanis, eius consangui¬ neus, urbem obsidione vallabat eandem, sicut et continue fece5 rat a die obitus predicti venerabilis viri, qui in eodem negocio moriens defecerat. Statim autem in eius adventu orta est con- 466 tentio inter eos, Bertramo de patris successione allegante; Wil¬ lelmus autem proprii laboris et impense per quattuor annos continuos sollicitudinis merita pretendebat, ille in bona paterna 10 tanquam heres legitimus volebat succedere, iste locum sua ex¬ pugnatum instantia sibi nitebatur vendicare. Dumque ista diu esset agitata controversia, intervenientibus amicis communibus

9, 1-11 et 18-33 FC 2, 40, 1-2, 41, 2, p. 526-532. - 11-17 AA n, 12, p. 667-

668. 14 = 2, 20, 8. 22 (— 18, 17, 12 et 20, 31, n) D.22.3.12: prima fronte aequius videtur. Cf. 3, 5, 19. 26-27 = 1, 21, u.

12 ei om. BW 16-17 bellum post pariter BW, om. C, ambo inferre molestias pariter condixerunt C 17 circa a 21 moliretur BW 28 et om. MP in om. V 29 cedere] esse BW 9, 1 Bertramus V, Bertramnus NBW, Bertramus MP, Bertrannus C 10 succere V

508 1109 15

20

25

30

35

40

45

50

11,9

ut de pace tractarent, convenit autem inter mediatores quod pro bono pacis Willelmo Iordanis civitates Archis et Tortosa cum suis pertinentiis concederentur, Bertramo vero Tripolis et Biblium et Mons Peregrinus, item cum suis pertinentiis. Fac¬ tumque est ita et ratum habitum partis utriusque concessu. Unde Willelmus pro parte sibi designata factus est homo princi¬ pis Antiocheni, fidelitate ei manualiter exhibita, Bertramus vero partis sibi designate a domino rege Ierosolimorum investituram suscepit, ei sollempniter exhibens fidelitatem. Additum est etiam in compositionis forma quod si alter sine liberis vita decederet, alter ei succederet in universum. Questione vero predicta per huiusmodi sopita transactionem, accidit quod inter armigeros utriusque familie ex causa levi orta est contentio, pro qua pacificanda cum velox in equo sepedictus comes Willelmus occurreret, sagitta casu percussus interiit. Dicebatur a nonnullis quod comitis Bertrami dolis et machinationibus predictus co¬ mes Willelmus interierit, sed tamen usque hodie illius vulneris non comparuit certus auctor. Sic igitur sublato emulo et predicte urbis competitore, Bertramus solus in expeditione remansit. Erat autem classis Ianuensium, cum qua venerat, galearum septuaginta, cui prefecti erant duo nobiles viri Ianuenses, Ansaldus et Hugo Ebriacus. Videntes ergo quod circa Tripolitanam urbem per idem tempus operam consumerent, utile iudicant interim aliquid memoria dignum aggredi, commonitoque fami¬ liarius comite Bertramo ut cum eis presens velit esse per terras, ipsi classem versus Biblium dirigunt. Est autem Biblium urbs maritima in Phenice constituta, una de suffraganeis urbibus que Tyrensi metropoli iure metropolitico intelliguntur esse subiecte. Cuius memoriam Iezechiel propheta facit, dicens: senes Biblii et prudentes eius, 0 Tyre, prebuerunt nautas ad ministerium, varie sup>pellectilis tue, et item in secundo libro Regum de eadem scribitur ita: porro Biblii preparaverunt ligna et lapides ad edificandam domum domini. Dicta est autem prisco vocabulo Eve eamque fundasse creditur Eveus, sextus filiorum Canahan. Ad hanc pervenientes et eam mari terraque circumvallantes, civibus admodum territis et de sui tuitione diffidentibus, classis prefectos, predictum Ansaldum et Hugonem Ebriacum, missa legatione conveniunt, significantes quod si volentibus egredi liberum cum uxoribus et liberis vellent dare exitum, nolentibus

9, 14 = 1, 21, 38.

39-40 = 13, 7-9.

41-43 Ez. 27, 9 (8).

43-45

III (!) Reg. 5, 18.

13 ut P2a, om. Vp autem VpC, om. P2BW 19 vero om. MP 21 31 Bertamus V 40 metropoli iure om. V metropilitico corr. N2, metropolitano BW 44-45 ad dedificandam corr. V, ad edificandum cett. 46 creditur om. V 49 Ansoldum V accepit BW

467

11, 9-10 1109

509

autem sua deserere domicilia in urbe liceret bonis conditionibus immorari, parati erant reseratis aditibus eos tanquam dominos admittere. Quibus conditionibus iuxta vota eorum admissis, 55 urbem predictis duobus tradiderunt viris, quorum alter, Hugo videlicet Ebriacus, sub annua certi census prestatione fisco Ianuensium inferenda usque ad certum tempus recepit: hic idem huius Hugonis, qui eidem hodie preest civitati, avus fuit, qui eius nomen obtinet et agnomen. Capta ergo predicta civitate 6o classis iterum Tripolim est reversa.

10. Rex Balduinus Tripolim properat, fervet obsidio et capitur civitas.

5

10

15

20

Audiens igitur dominus rex predictam Ianuensium classem capta Biblio circa Tripolitanas partes moram adhuc facere, illuc properus accedit, temptaturus si eosdem Ianuenses aliquibus conditionibus secum posset detinere, quatenus eorum fretus 468 auxilio unam de urbibus maritimis sibi vendicaret. Restabant enim adhuc in nostro littore quattuor rebelles, Beritum videli¬ cet, Sydon, Tyrus et Ascalona, que nostrorum novelle plantatio¬ ni multum oberant ad obtinendum incrementum. Illuc ergo veniens, omnes qui in obsidione erant tam per mare quam per terras sua exhilaravit presentia et in opere cepto reddidit ferventiores: statim enim in eius adventu visi sunt qui exterius in obsidendo laborabant maximum repperisse solatium, ita ut et ma¬ ior eis audacia accessisse videretur et vires non dubitarent in¬ crementum accepisse; obsessis autem econverso et desolatio se intulit solito amplior et spes resistendi omnino succubuit ener¬ vata, quoque hostes vident solito fortiores, eo se debiliores reputant quodque illis accederet, totum sibi decedere reputan¬ tes. Innovant ergo nostri quasi novi recentesque assultus et hostibus omnino, ubicumque locus est, solito instant protervius, tanquam obsidionem, quam continuo pene septennio multo la¬ bore protraxerant, tunc primitus inchoassent. Videntes ergo cives nostrorum singulis diebus vires invalescere, eorum vero econverso minui, diuturnis laboribus fatigati, spem subsidii nul¬ lam habentes, communicato inter se consilio tractant quomodo

10, 1-39 et 41-44 cf. FC 2, 41, 1-3, p. 531-533. 10, 7 = 9, 5, 5.

17 = 4, 24, 12-13.

18 — I3. 17. 14-

24 (= 33,

et passim) Tite-Live 8, 25, 9: communicato inter se consilio.

56 anna corr. N2

57 tempus] civitatem add. BW

metropolim C, Tripolim civitatem BW videlicet] et add. MP BW, vel fortiores jj. B2

13 accidisse MP

60 Tripolim]

10, 2 adhuc moram BW 16 videns BW

6-7

feliciores

16-17 debiliores se iudicant, quicquid illis BW

19 hostibus VBW, hominibus pC

5io 1109

10 vi

11,10-11

25 tantis malis possent finem imponere. Missis ergo legationibus tam ad dominum regem quam ad dominum comitem, sub condi¬ tione spondent eis urbem se resignaturos, si egredi volentibus libere et sine difficultate liceret et familias suas cum omni suppellectile ad loca optata transferre possent, nolentibus au30 tem exire si sub certa pensione, domino comiti annuatim persol¬ venda, tute et tranquille in domibus suis manere et possessiones suas colere concedatur. Auditis igitur civium postulationibus, rex cum comite et aliis magnatibus consilio communicato utile iudicat, eorum admissis desideriis, urbem sine dilatione recipere. 35 Placuit igitur sermo iste omnibus et prestita coniventia evoca¬ tis ante se civibus, eorum admittunt petitiones prestitisque iuramentis quod predicte conventiones eis sine fraude et malo 469 ingenio, bona fide conservarentur, urbem recipiunt, introire vo¬ lentibus aditibus reseratis. Capta est predicta civitas anno ab 40 incarnatione domini millesimo centesimo nono, mense Iunio, decima die mensis. Factus est autem ibidem comes Bertramus, fidelitate manualiter exhibita, domini regis homo ligius, unde et eius successores usque in presentem diem regi Ierosolimorum idipsum tenentur exhibere. 11. Balduinus comes Edessanus ad socerum Gabrielem Melete-

niam descendit, ubi factum eius extat satis memorabile. Accidit autem per eosdem dies quod, a vinculis hostium absolutus, dominus Balduinus Edessanorum comes, cum multos haberet equites nec haberet unde eis exhibite militie et impensi fideliter officii persolveret stipendia, arguto habito satis et acuto 5 consilio destinat cum eisdem suis commilitonibus socerum, qui valde pecuniosus erat, apud Meleteniam visitare, prestructo et preordinato sollerter, postquam ad eius ventum esset presentiam quid fieri oporteret. Compositis igitur ad iter necessariis illuc pervenit; ubi ex more depenso mutue salutationis affatu et 10 pacis signo cum mutuis amplexibus et plena caritate alternatim prebito, magnifice nimis et supra hospitalitatis leges tanquam domesticus et affectione filius susceptus est a socero. Cum ergo per dies aliquot ibi dominus comes moram fecisset et semel

25

=

31 Salluste, Cat. 16, 5: tutae 35 = 1, n, 59-60. 37-38 = 6, 35-36.

13, 13, 11-12 et 17, 29, 42-43.

tranquillaeque res.

33 = 24.

11 L’episode relate dans ce chapitre a ete repris, sans indication de source,

par Jacques

de

Vitry

dans

ses Sermones feriales et communes,

ed.

J. Greven, Heidelberg 1914, no. 74, p. 45-46, et G. Frenken, Munich 1914 (!), no. 71, p. 133.

30 si om. BW 31 suis om. a 33 cum om. V 35 ergo BW 11, 6 Meleteniam V, Meletemiam cett. 7 sollerter BW, ut add. VpC 9 affectu MP 10 et om. a 11 hospitatis V

11,11 1109

511

confabulationibus fortasse necessariis hinc socer, inde gener, diei 15 partem aliquam protraxissent, accesserunt, sicut inter eos prius condictum fuerat, et eis colloquentibus se ingesserunt milites eius. Tunc unus ex eis, quasi omnium auctoritate factus verbi patronus, comitem alloquitur, dicens: “Nosti, comes, et nemo te melius, quam fideliter et quam strenue turba hec militum, que 20 presens est, tibi iam multo tempore, fidem tuam et promissio¬ nem sequuta, militaverit, quantos labores quantasque in vigiliis, siti, fame, frigore simul et estus importunitate pertulerit mole¬ stias, ut te et regionem tibi divinitus commissam ab hostium iniuriis redderent securam et a civibus et reliquo populo in ea 25 commorante infidelium et inimicorum crucis Christi averterent impetus et molestias propulsarent. Te introducit pro se testem hoc collegium, tibi aliquando necessarium: compertum habes quantum iam effluxerit temporis, ex quo sine stipendiis tibi militaverimus, quotiens nobis solvi necessitate compulsi postu30 laverimus, quotiens petitas inducias, tibi compatientes, indulserimus, de die in diem equanimiter sustinentes; et nunc res eo deducte sunt nostre, quod diutius prestolari non possumus: paupertas invincibilis est, que diuturniores ferias et tempus auctius tibi iterum dari negat. Elige tibi unum: aut debitum 35 solve, inopie nostre subveniens, aut pignus, quod obligasti, iuxta pactum exhibe”. Miratus est Gabriel quidnam sibi vellet illa concio et sermo ita sollempnis quid portenderet, tandemque edoctus per interpretes rem tenuit, sed querit cuiusmodi pignus pro pactis stipendiis dominus comes obligasset. Cui cum quasi 40 pudore prohibitus dominus comes responsum non daret, respon¬ dit eorum advocatus quia barbam suam ypothecaverat eis, ut nisi die statuta pacta militibus solverentur stipendia, eidem barba sine contradictione raderetur. Quod audiens Gabriel, stu¬ pidus pre facti novitate et complosis manibus supra modum 45 admirans, anelare cepit et pre angustia nimis estuare. Mos enim est Orientalibus, tam Grecis quam aliis nationibus, barbas tota cura et omni sollicitudine nutrire, pro summoque probro et maiori que unquam irrogari possit ignominia reputare, si vel unus pilus quocumque casu sibi de barba cum iniuria detraha50 tur. Interrogansque dominum comitem si ita esset sicut diceba¬ tur, respondit: “Ita”. Iterum fortius admirans et pene extra se factus, querit iterum quare rem tanta diligentia conservandam,

18-19 = 17, 29, 17, cf. 15, 5, 12-13. 21-22 = 1, 10, 10 (Gen. 8, 22 et 51-52 = 5, 23, n.

Dan. 3, 67: frigus et aestus).

21 quantosque corr. V2 32 dedute corr. V2 34 tibi auctius BW 36 Gabrihel V 39 dominus om. BW 42 statuta die a solveret BW 42-43 eisdem ... traderetur BW 43 contradicione N Gabrihel V 47 summo a 49 unus] imus BW

470

471

512 1109

55

6o

65

70

75

11,11-12

argumentum viri, vultus gloriam, hominis precipuam auctorita¬ tem, ita obligasset tanquam rem mediocrem et ab homine sine confusione separabilem. Cui comes: "Quia non erat michi res alia dignior, cuius interpositione militibus proterve instantibus possem plenius satisfacere. Sed nec oportet dominum et patrem meum multum super hoc esse sollicitum; nam spero de miseri¬ cordia domini, quod, impetratis a militibus induciis, postquam Edessam rediero militum instantie satisfaciens cum mea hone¬ state pignus luam obligatum”. Milites ediverso statim se diver¬ suros ab eo minasque intemptare, sicuti edocti erant, nisi solvat maturius unanimiter asserebant. Quod audiens Gabriel, vir simplex et collusionis eorum ignarus, apud se fluctuans quid faceret, elegit potius de suo solvere militibus id in quo teneba¬ tur gener obligatus, quam eius pati, qui reputabatur filius, tantam ignominiam. Querit que sit debiti summa. Cui respon¬ sum est triginta milium michaelitarum, quod genus aureorum tunc in publicis commerciis erat celebre, a quodam imperatore Constantinopolitano, qui eam monetam sua fecerat insignem imagine, Michaele nomine, sic nuncupatum. Solvere ergo spon¬ det pro genero conditione tali pactam pecuniam, ut media fide dominus comes firmiter promittat quod de cetero nullo casu, nullo necessitatis articulo ita quibuslibet personis se velit obligare. Soluta igitur pecunia sumptaque a socero licentia, dominus 472 comes cum suis, tumentibus loculis et depulsa inopia, dives ad propria reversus est.

12. Bethleemitica ecclesia per regis studium ad cathedralem erigitur dignitatem. 1109/10

Anno sequenti, qui erat ab incarnatione domini millesimus centesimus decimus, sollicitus rex et curam gerens pervigilem quomodo regnum sibi a deo commissum posset honorare et deo protectori suo aliquid acceptione dignum offerre, proposuit de 5 pio mentis fervore ecclesiam Bethleemiticam, que usque ad illum diem prioratus tantum fuerat, ad cathedralem sublimare dignitatem. Quod qualiter gestum fuerit, ex rescripto eiusdem piissimi regis super hoc edito amplius et perfectius erit manife¬ stum. Quod sic habet: 10

Divina inspirante gratia gens Francorum admonita Ierusalem

58-59 Ps. 12, 6: in misericordia tua speravi.

30,

3 et

1, 16, 3.

70,

3

:

65 = 2, 18.

12, 3-4 Ps.

esto mihi in deum protectorem. - aliquid acceptione dignum] Cf.

10 et suiv. RRH 59.

53 hominis] nimis C, et nimis BW 59 dei a 62 intentare P2BW 63 Gabrihel V 68 milia BW 72-73 media fide dominus comes V, media dominus comes fide cett. 12, 6 prioratum p 8 edito V2a, edicto Vp

11,12 109/10

vi - 15

15

11 1100

20

25

30

35

40

45

5i3

civitatem sanctam, diu diuque oppressione paganorum fatiga¬ tam, ubi mors, que primo prevaricante parente genus humanum invaserat, morte Salvatoris est destructa, a spurcicia predicta liberavit. Obsessa est namque civitas hec, cultu divino digna, septimo Idus Iunii a gente prefata et Idus Iulii, deo pro ea pugnante, est capta. Capta autem civitate, anno domini M°C°, dispositione divina suggerente, placuit clero atque Raimundo Sancti Egidii, Roberto Normannie et Roberto Flandrensi comi¬ tibus, Tancredo et ceteris primatibus cum universa Francorum multitudine, ut piissimus et misericordissimus dux Godefridus, karissimus frater meus, eidem presideret. Ipse vero vir deo dignus, sancte civitatis gubernator, primo principatus sui anno peracto tercia die sequentis deo propicio in pace quievit. Cui ego Balduinus, ab exultante clero, principibus et populo primus rex Francorum nutu divino electus atque statutus, Ierosolimitano successi solio. Premonitus itaque instinctu divino excellentiam Bethleemitice ecclesie, nativitate domini nostri Iesu Christi prefulgide, mente pertractans, in qua primum venerabiliter caput meum diademate ornatum effulserat, ut episcopali dignitate donaretur michi per omnia placuit. Igitur quod corde caste conceperam indesinenter excogitans, tandem ad aures Arnulfi archidiaconi, viri clarissimi, et Ierosolimitani capituli usque perduxi eumque et idem capitulum ut super hac re michi consulerent obnixe rogavi. Qui tam iuste peticioni mee obsequentes, tum pro Ierosolimitana sede, que postea quasi orbata parente videbatur, tum pro hoc negocio Romam peti decreve¬ runt. Hanc itaque legationem Arnulfus archidiaconus et Aicardus, eodem tempore decanus, suscipientes Romam perrexerunt, et sancto spiritu cooperante apud domnum Paschalem secundum, universalis ecclesie pontificem, de utroque negocio hone¬ stum invenientes consilium, Ierusalem remearunt. Domnus vero Paschalis papa Iebelinum Arelatensem archiepiscopum, virum sapientie radiis choruscum omnique morum honestate fulgidum, cui id legationis Arnulfo atque Aicardo presentibus iniunxerat, post eos Ierusalem direxit. Propterea a me, clero simul et po12-13 I Cor. 15, 26: novissima ... inimica destruetur mors.

11 diu om. C, diuque om. BW

15 (a gente ...) Idus sic Vp, agente et 16 millesimo nonagesimo nono 24 Baldewinus succedens, ab BW 25 electus

Idibus C, agente deo et sexto Idus BW BW

17 atque] que V2

... 26 divino V, om. cett. \ in ecclesia Bethleemitica in regem sullimatus (sic)

27-28 29 ornatum ... dignitate om. V 34 enixe V, sed cf. j6. 37 archidiachonus V Aichardus P 39 spiritu sancto BW 42 Iebelinum VP2, Iebellinum (ait. 1 exp. P) (cf. yy MP) MP, Ihebellinum N, Hebellinum C, Gibelinum BW 44 Aicardo a, Aichardo p, Acardo V 45 direxit Ierosolimam BW simul om. BW sum et diademate regio (regia W) coronatus. Unde et ego BW perfulgide a

473

11, 12

514 1109/10

50

55

60

65

70

75

80

pulo gaudenter susceptus, pro precepto domni Paschalis pape et mea bona voluntate et assensu Ierosolimitani capituli ac totius favore concilii et propria deliberatione omnia dispensans, in Bethleemitica ecclesia Aschetinum, virum illustrem, eandem gubernantem, quem Ierosolimitanum capitulum eiusdem ecclesie cantorem, me cum meis proceribus et populo volente, Ascalone elegerat atque statuerat episcopum, obtinere primatum episcopalem decrevit Bethleemiticeque sedi pro precepto et consideratione nostra Ascalone ecclesiam parrochiali iure subiugavit. Tandem ego Balduinus, dei gratia rex Ierusalem Latino¬ rum primus, iam dicta letus obnixe firmavi. Villam etiam Bethleem, quam ecclesie concesseram pro salute anime mee et misericordissimi ducis fratris mei Godefridi atque omnium paren¬ tum meorum, et unum casale quod est in territorio Accon, nomine Bedar, aliud etiam quod est in territorio Neapolitano, nomine Seylon, aliud quoque adiacens Bethleem, quod dicitur Bethbezan, et duo casalia in territorio Ascalonitano, unum vide¬ licet Zeophir et aliud nomine Carcapha, cum suis pertinentiis episcopo eiusque successoribus firmiter ac libere tenere ac possidere precepi, dedi atque concessi. Prefatam quoque ecclesiam a calumpnia, qua Ierosolimitana ecclesia eam vexabat, commuta¬ tione terrarum ac vinearum, que in circuitu Ierusalem in meo dominio erant, absolutissimam reddidi. Statuimus autem quod siquis clericus vel laicus, nefandissima cupiditate ductus, illud quod pro peticione mea de Bethleemitica ecclesia, nativitate domini ac Salvatoris nostri preclara, spiritu sancto iuvante a domno Paschale Romane sedis summo ac venerando pontifice per Gebelinum eiusdem legatum, Arelatensem archiepiscopum, roboratum est post decessum meum violare presumpserit, invasionis crimine, nisi commonitus resipuerit, obligetur ac totius regni nostri expers effectus graviter iudicetur. Preterea concedo quod quicumque meorum optimatum vel aliquis militum seu burgensium, dei afflatus spiritu, de suis redditibus pro sua suorumque animabus dare eidem ecclesie voluerit, libera sibi sit pie voluntatis executio et in perpetuum valeat facultatum sua¬ rum legitime facta donatio. Facta est autem hec concessionis vel confirmationis nostre inscriptio rerumque gestarum designatio anno ab incarnatione domini M°C°X°, indictione tercia, presi-

46 Pascalis NM

47 capituli Ierosolimitani BW

concilii VB, consilii cett. cum] pro C, et BW

56 confirmavi BW

60 Neopolitano a 63 Zoephyr V Gebellinum Bibellium C

N,

51

59 unum casale] universale BW

62 Bethbezan Vp, Bethbezen C, Bethlezen BW 64 et eius BW

Iebellinum

(ait.

Arelatensium BW

83 indi///tione V

70 petione V

1 exp. P)

sit V, sit sibi C, sit tibi p, sit illi BW MP

48 favere BW

50 capitulum Ierosolimitanum BW

/= 42)

76 gravius V

73 Gebelinum V, MP, Gibelinum BW, 77 sive a

80 pie] proprie BW

79 sibi

81 Facta om.

11,12-13 109/10

5i5

dente Romane ecclesie papa domno Paschale II0, Ierosolimis 85 vero Gibelino Arelatensi archiepiscopo, sedis apostolice vicario, in patriarcham electo. Sunt ergo istius assertionis testes Arnulfus archidiaconus, Aicardus decanus, Eustachius Granerius, Anselmus turris David custos, Radulfus de Fontaneto, Pisellus vicecomes, Symon ducis filius, Anfredus vir religiosus, Girardus 90 camerarius et alii quamplures.

13. Obsidetur et mari terraque civitas Beritensium et secundo capitur obsidionis mense. 1110

5

10

Eodem anno predictus dei cultor et magnificus triumphator idem dominus rex, curam gerens indefessam quomodo regnum sibi a deo commissum posset ampliare, sumpta occasione ex galeis quibusdam, que in regno hiemaverant, mense Februario, congregata pro viribus christiani populi ex universi regni finibus multitudine, urbem obsidet Beritensium. Est autem Beritum civitas maritima inter Biblium et Sydonem in Phenice sita, una de suffraganeis urbibus que Tyrensi metropoli intelliguntur subiecte, Romanis quondam acceptissima, ita ut iure Quiritum civibus concesso inter colonias reputaretur; de qua ita Ulpianus testatur in Digestis, titulo De censibus, loquens de Phenice provincia: Est et Bentensis colonia in eadem provincia Augusti

beneficiis gratiosa et, ut divus Adrianus in quadam oratione ait, Augustiana colonia, que ius Italicum habet. Nec solum ius Itali15

20

cum, verum etiam et docendi ius Romanum, quod raris conces¬ sum fuit urbibus, ab eodem Augusto obtinuit potestatem, sicut in primo Codicis, ea constitutione que sic incipit: Cordi nobis est, in qua ita legitur: et Beritensium doctorem Doroteum. Dicta autem creditur prisca appellatione Gerse, quam Gerseus, quintus filiorum Canahan, fundasse legitur. Ad hanc perveniens, accito sibi domino Bertramo Tripolitano comite, urbem cepit

13, 1-6 et 20-57 cf. FC 2, 42, 1-3, p. 534-536. 13,

l =

D.50.15.1.1.

x, 11,

37.

7-9

=

9,

39-40.

12-14 (cf. 10, 22, 25-26)

17-18 Cod. Theod., Praef. de emendatione secundae editionis.

87 Acardus V

Granerius VNM, Graverius C, Garnerius PBW

90 Fontaneto VC, Foritaneto P, Radulfus de Fontaneto om. BW C, cf. infra, BW

Symon pB, Simon VCW

camerius V, Girardus camerarius om. BW

88-

Piselinus

Girardus V, Gerardus pC Anfredus vir religiosus,

Pisellinus (cf. C) vicecomes, Symon (Simon W) ducis filius et alii quamplu¬ res BW

13, 9 Cf. p, 40: esse subiecte

12 colonia in eadem om. a

Augusti VMP et ex Augustini N, Augustinis C, Augustanis BW

14

Augustiana VNPM2, Augustiniana M, Augustania C, Augustana BW

15

Romanum V, Romanorum cett. {om. P)

18

Dorotheum BW

17 Codicis] patet add. BW

19 Gerse] Geris a, vel (Ger)s(is) ss. W

21 Bertramo V, Bertramno p, Bertranno a

Geseus BW

474

5i6 1110

25

30

35

40

45

50

55

27 IV

1111 (recte 13 V 1110)

11, 13

studio vehementi artare. Advenerant autem ut eidem urbi mini¬ strarent subsidium ex Tyro et Sydone naves quedam, viris fortibus et bellicosis referte, que si liberum introitum et exitum habere potuissent, inutiliter operam consumerent qui obsidioni eius incubuerant. Sed adveniente classe, de quarum ope confisus rex opus presens adsumpserat, timentes se mari committere protinus infra portum se receperunt, ita ut civibus omnino per mare et introitus negaretur et exitus. Erat autem eidem civitati pinea silva vicinior, que multam et idoneam obsidentibus ad componendas scalas et quaslibet machinas habunde prestabat materiam. Ex hac igitur erigentes sibi turres ligneas et machi¬ nas iaculatorias componentes et que ad usus huiusmodi solent esse necessaria fabricantes argumenta, urbem continuis impugnant assultibus, ita ut nec hore spacio, interdiu vel de nocte, obsessis requiem indulgerent: alternatim enim et per vices mutuas sibi succedentes adinvicem, labore intolerabili cives fatigabant. Cum autem per menses duos continuos in cepto opere viriliter desudassent, arguentes moram adinvicem, quadam die, dum solito vehementius urbem in pluribus locis con¬ gressionibus molestarent, quidam de turribus ligneis, que menibus fuerant violenter applicate, saltu super murum se intule¬ runt; quos alii tum eodem modo, tum per scalas ascendentes sequuti, in urbem descendentes portam civitatis violenter aperuerunt. Ingressus igitur sine difficultate noster exercitus, civi¬ bus ad mare confugientibus, urbem occupavit universam. Qui autem in navibus erant, audientes quod rex cum suis urbem effregerat, prosilientes et ipsi de navibus portum occupant et cives, qui gratia salutis illuc confugerant, gladiis repellentes in hostes redire compulerunt, sicque cives miseri, inter hostium cohortes geminas infeliciter angustiati, nunc his, nunc illis in¬ stantibus gladiis in medio depereunt, quousque rex, stragem inmoderatam conspiciens, eis qui residui erant misericordiam implorantibus, voce preconia finem cedis indicit et victis vitam indulgeri precepit. Capta est autem predicta civitas anno ab incarnatione domini M°C°XI°, mense Aprili, vicesima septima die mensis.

54 = 1, 7, 49.

24 que VN, quod cett. MPC

sollent V

26 quarum] cuius BW

33 ad usus] adversus

35-36 nec om. a, non indulgerent BW

38 autem

per dies continuos C, autem fere per duos continuos menses BW desudassent viriliter BW turribus MP MPC

40-41

43 eodem tum V

congressi oneribus BW 44 violenter om. a

50 hostium] hostes vel hostium C, hostiles BW

indulgeri BW

39

41 ligneis 46 occupant 55 precipit

475

476

11,14

5i7

14. Danorum classis et Noroegiorum descendit in Syriam, quo¬ rum ope rex Sydonem obsidet et capit, narraturque casus circa regem mirabilis. 1110

5

io

15

20

25

30

Eodem anno quidam populus de insulis Occidentalibus egres¬ sus, maximeque de ea Occidentis parte que Noroegia dicitur, audientes quod a Christi fidelibus capta esset sancta civitas Ierosolima, volentes illuc devotionis gratia properare classem sibi paraverant oportunam. Quam ascendentes, aura flante se¬ cunda Mare Britannicum navigantes, deinde inter Calpem et Atlanta angustias huius mediterranee influxionis ingressi, no¬ strum hoc mare pertranseuntes apud Ioppen applicuerunt. Erat autem predicte classis primicerius et preceptor supremus quidam iuvenis procerus corpore et forma decorus, Noroegie regis frater. Qui postquam portum Ioppensem attigerunt, propositum iter aggredientes Ierosolimam, cuius gratia venerant, adierunt. Rex ergo cognito eorum adventu illuc cum omni celeritate properat et cum illo predicto nobili viro benigne et familiariter loquutus, temptare cepit et diligenter inquirere utrum navalis ille exercitus moram vellet in regno facere et operas suas Christo ad tempus dedicare, ut una de infidelium urbibus per eorum studium fideli populo posset adcrescere. Qui communica¬ to adinvicem consilio responderunt quod ad id venerant et ea intentione ferebantur, ut Christi servicio se manciparent. Iuxta quod propositum parati erant ut, quamcumque de urbibus maritimis rex cum suo exercitu vellet obsidere, illuc itinere marino cum omni celeritate contendere, nichil preter victum pro stipendiis exigentes. Rex igitur devotissime verbum amplectens, congregans regni robur universum et militiam quantam potuit, Sydonem pervenit, classis quoque nichilominus a portu Acconensi egressa illuc directe properaverat, ita ut pene eodem momento uterque exercitus ante urbem conveniret. Est autem Sydon civitas maritima inter Beritum et Tyrensem metropolim sita, provincie Phenicis portio non modica, commodissimum habens situm, cuius tam Veteris quam Novi textus Instrumenti frequentem habet memoriam. De ea quippe in secundo Regum libro ita Salomon ad Hyram Tyriorum regem: Precipe igitur ut precidant michi cedros de Libano, et servi mei sint cum tuis.

=

14, 1-28 et 42-81 FC

2, 44, 1-7,

14, 1 IV Reg.

egressus populus.

10, 24.

7, 16:

33-37 III Reg.

8

543-548.

15-20 Cf.

5 paraverat optimam MP

Ioppen] transeuntes add. BW

23 contenderent BW

12, 24, 19-22.

18-19

5, 6.

14, 1 populus quidam tr. V VBW, om. pC

p.

24 ergo MP

28 convenirent BW

Hyram PC, Hiram NM, Yram VBW, scribit add. BW

6

inter

15-16 ille navalis BW 33

477

11,14

518 1110

Mercedem autem servorum tuorum dabo tibi quamcumque petie¬ ris : scis enim quoniam non est in populo meo qui noverit ligna cedere sicut Sydonii. In evangelio quoque eius facit dominus mentionem, dicens: Arnen, dico vobis, si hec facta essent in Tyro et Sydone, et cetera, et alibi: egressus Iesus secessit in partes 4o Tyri et Sydonis. Hanc Sydon, filius Canahan, fundasse legitur, unde et usque in presentem diem nomen tenet auctoris. Est autem una de urbibus suffraganeis Tyrensis metropolis. Hanc igitur noster exercitus ex utraque parte obsidione vallans, civi¬ bus magnam intulere formidinem, videntesque quod viribus 45 nequaquam possent resistere et ab imminentibus se tueri peri¬ culis, dolis perficere quod virtute nequeunt machinantur. Erat porro in domini regis comitatu eius familiaris et quasi cubicula¬ rius quidam Balduinus, aliquando gentilis, quem dominus rex pietatis intuitu accedentem ad baptismatis lavacrum de sacro 50 fonte susceperat et ei nomen imponens suum in numero dome¬ sticorum receperat. Hunc nobiles de civitate viri, quocumque modo se volentes expedire, clam per internuntios conveniunt, infinitam promittentes pecuniam et in civitate possessiones amplissimas, si a tantis calamitatibus eos regem interficiendo absolvat. Erat autem hic idem domino regi adeo familiaris et 55 carus, ut etiam ad loca secretiora, quibus nature purgare se volentis satisfit necessitatibus, regem solus plerumque comita¬ retur. Verbum itaque oblatum ille gaudens suscepit, et eorum postulationes effectui mancipare promittens totus in hoc erat, 6o ut tempus ad complendum facinus expectaret oportunum. In¬ terea quidam fideles de civitate, ad quos verbi huius pervenerat noticia, timentes ne per domini regis incuriam verbum hoc tam detestabile posset effectum sortiri, litteras scribunt sine certi auctoris titulo easque cum sagitta in exercitum nostrorum diri¬ 65 gunt, rei seriem ordine pandentes; que casu ad dominum regem pervenientes animum eius, nec inmerito, plurimum affecerunt. Qui convocans principes et quid eum facere oporteret delibera¬ tione habita, vocatus est ille et crimen confessus, principibus in eum dictantibus sententiam, suspendio vitam finivit. Videntes 7° igitur cives commenta sua felices non habere successus, alia via 35

38- 39 Matth. 13

6, 2

(et passim) : Arnen, dico vobis ...; Matth.

11, 21

et Luc.

10,

: si in Tyro et Sidone factae essent (fuissent) virtutes quae factae sunt in vobis ... 39- 40 Matth. 59 =

2, 15, 6.

15, 21.

46 (et

65 =

4, 47-48)

35-36 Mercedem ... petieris om. BW secessit tr. V BW

40 filius BW, om. VpC

44 intulerunt V

nonnulli BW

1, 27, 31-32.

37 facit eius tr. V

53 =

4, 5, 30.

63 possit BW

39 in partes

43 exercitus om. C, post vallans

45 posse MP, nt P2

52 volentes se BW

promittentes corr. N

=

1, 23.

51 nobiles] ergo C,

59 manciparet C, mancipare se BW

478

11,14-15 mo

recte

5i9

ceperunt ingredi et missa legatione petunt ut nobilibus conceda¬ tur exitus, plebi vero, sicuti et prius, agriculture operam dare liceat bonis conditionibus. Quo concesso urbem resignant, cum uxoribus et liberis ad loca desiderata sine contradictore tenden75 tes. Quam protinus et sine dilatione cuidam de magnatibus suis, Eustachio videlicet Grenier, iure hereditario possidendam liberaliter concessit. Classis vero, receptis a domino rege donariis et accepta licentia, prosequente eos universorum benedictione ad propria reversi sunt. Capta est autem predicta civitas anno ab 8o incarnatione domini millesimo centesimo undecimo, mense De¬ cembri, nona decima die mensis.

15. Moritur Gibelinus Ierosolimorum patriarcha; succedit ei vir impius et nequam Arnulfus. 112

5

io

15

Per idem tempus mortuus est dominus Gibelinus, bone memorie Ierosolimorum patriarcha. Cui substitutus est invita, ut credimus, divinitate Arnulfus, de quo sepissimam in superiori¬ bus mentionem habuimus, Ierosolimitanus archidiaconus, qui vulgo cognominatus est Mala Corona: sed propter peccata popu¬ li patitur deus regnare hypocritam. Hic, sicuti et prius se ipsum continuans, multa pessima gessit opera. Nam inter cetera nep¬ tem suam apud dominum Eustachium Grener, unum de maiori¬ bus regni principibus, nobilium duarum urbium dominum, Sydonis videlicet et Cesaree, nuptui collocavit, cum ea conferens ecclesiastici patrimonii optimas portiones, Iericho videlicet cum omnibus pertinentiis suis, cuius hodie redditus annualis quinque milium dicitur esse aureorum. Fuit autem in suo pontificatu conversationis inmunde, ita ut vulgo pateret eius ignominia. Cui rei colorem querens, ordinem, quem primi principes studiose et cum multa deliberatione in ecclesia Ierosolimitana instituerant, regulares canonicos introducendo commutavit; regem etiam ad hoc impulit ut, vivente adhuc uxore sua, aliam duceret, sicut in sequentibus dicetur.

15, 2-3 = 6

Iob

34,

Cf. 2, 22, Ch. 21 et

30:

6,

n,

40-41.

3

in superioribus] Cf.

10, 7, 1-13,

et passim.

qui regnare facit hominem hypocritam propter peccata populi.

31. 29, 14

15-17 RRH et suiv.

71 ingredi om. V

75

(1114). Cf.

9, 9, 4-9.

74 contradictione a

515

18-19 in sequentibus]

75 dilatione] rex add. BW

76 Grenier VBC, Grener NM2PW, gener (cf. //, 8 (C) et 14, //, 29: VC)M 15, 4 archidiachonus V app. cr.) C

8

Grener V(3, Grenier BW, gener (cf. 14, 76,

13 autem VBW, et add. pC

14 ut ... eius VNCW, ut vulgo

eius pateret B, ut eius pateret vulgo PM2, ut pateret eius vulgo M

479

11,16

520

16. Iterum ab Oriente Tureorum ingens manus et innumerabi- 480 les copie finibus se infundunt Antiochenis, sed Tancredus una cum Tripolitano comite Bertramo resistit viriliter. 111

5

10

15

20

25

30

Nec mora interposita diuturniore, post Sydonem captam col¬ lecta est in Perside equitum manus infinita, qui, ut proprias experirentur vires, ut aliquando super eo possent gloriari, in regiones nostras ascenderunt. A primo enim Latinorum introitu usque ad annum regni eorum quasi quadragesimum non defuit nostris pestis illa, sevior ydra, recens et dampno capitum facta locupletior. Annis quippe pene singulis de illo sinu Persico tanta erumpebat illius populi detestabilis multitudo, ut pene univer¬ sam terre superficiem sua numerositate operirent. Sed miserante nostros labores divina clementia suscitavit Persarum insolentie et regno nimis de se presumenti emulum imperium gentis Hiberorum; quo per gratiam dei incrementum suscipiente et vires acquirente, per successus continuos contrita est Persarum superbia, et qui prius predicto populo suspecti erant et formidabiles, facti sunt versa vice eis et viribus et armorum experientia longe inferiores, quique regnis exteris etiam remotioribus con¬ sueverant inferre sollicitudinem, nunc sibi sufficere reputant, si infra fines suos tranquillitatem reperiunt vel ad tempus. Est autem Hiberia regio in plaga septentrionali constituta, que alio nomine dicitur Avesgia, Persis contermina, homines habens cor¬ pore proceros, robustos viribus, multa strenuitate commendabi¬ les. Hii bellis frequentibus et congressionibus assiduis Persarum adeo copias attriverunt, ut iam se nec pares reputent et pro suo 481 statu solliciti aliorum provincias vexare destiterunt. Predicta ergo multitudo a finibus illis egressa, Mesopotamiam transcur¬ rens, transmisso Eufrate fluvio magno, regionem citra fluvium pro arbitrio tractantes optimum regionis presidium Turbessel obsident; cumque per mensem continuum ibidem operam con¬ sumpsissent, videntes quod non proficerent ad partes Halapienses se contulerunt, de sua multitudine confisi machinantes ut dominum Tancredum incaute et cum impetu provocarent ad prelium. Dominus autem Tancredus, sicut vir prudens erat et in agendis circumspectus, dominum regem litteris evocat et nun-

16, 1-43 cf. FC 16,

6

26 =

(cf.

2, 45,1-9,

14, 22, 17

et

19)

p. 549-557. Cf. Otto, Sprichwffrter ... der Rffmer,

1965,

no.

837.

8, 4, 21-24.

16, 7 sinu illo BW

13 contricta N

20 Avesgia V, Avesguia cett.

22 bellis ... assiduis Na, frequentibus bellis et congressionibus assiduis MP, multis congressionibus tantum V 25-26 transcurrens, transcurso MP /7, app. cr.

24 destiterunt VC, destiterint pBW 26 citra pC, circa VBW. Cf. 10, 2),

11,16-17

52i

tiis ut mature subsidium conferat. Qui sine mora convocata 35 ingenti militia, assumpto sibi domino Bertramo Tripolitano comite, cum suis iterum copiis ad partes illas se contulit. Qui cum pervenissent ad opidum Rugiam, ibi dominum Tancredum cum suis expeditionibus invenerunt; unde in hostes progressi, ante urbem Cesaram, que vulgo appellatur Cesarea, ubi hostes 40 castrametati fuerant, ordinatis agminibus pervenerunt. Ubi cum se mutuo uterque conspexisset exercitus, Tureis declinantibus prelium, a regione discesserunt, nostris abinvicem sumpta licen¬ tia ad propria reversis.

17. Tyrus obsidetur, sed resistentibus potenter civibus obsi¬ dentium deluditur intentio.

5

10

15

20

Consequenter autem eodem anno, cum Tyrus sola de urbibus maritimis, que sunt a Laodicia Syrie usque Ascalonam, que est novissima regni civitas, infidelitatis iugum pateretur, adiecit dominus rex, qui alias auctore domino expedierat, illam regno 482 vendicare. Congregatis igitur ex universa ora maritima navibus quotquot invenire potuit, classem ordinat qualemqualem, cuius *** precepit ut illuc sub omni velocitate maturarent; ipse convocatis regni viribus et populo undique accito universo, predictam urbem, locatis in girum copiis, obsidione vallat. Est autem Tyrus civitas in corde maris sita, in modum insule circumsepta pelago, caput et metropolis provincie Phenicis, que a rivo Valeniensi usque ad Petram Incisam, Dore conterminam, protenditur, infra sui ambitum urbes suffraganeas continens quattuordecim. De situ autem et commoditatibus huius civitatis in inferioribus dicetur latius, ubi de obsidione eius novissima et captione concessa divinitus auctore domino tractabitur. Ob¬ sessa itaque civitate predicta, sicut princeps erat valde sollici¬ tus, omnem dabat operam, omne studium impendebat, quomo¬ do multipliciter gravatis civibus eos ad deditionem compelleret, percurrensque argumenta singula, quibus obsessis urbibus so¬ lent irrogari molestie, omnia diligenter impendebat ut civitas in suam transiret dicionem. Nam crebris assultibus, continuis pene congressionibus, murorum et turrium flagellatione et violentis ictibus, telorum quoque ac sagittarum immissione perpetua

17, 1-9 et 16-42 FC 17, 10 =

13, 1, 47.

2, 46, 1-3,

p.

558-561.

15 in inferioribus]

13,

ch.

39 Cesaram VN2, Cesaream (... Cesarea) cett. BW, cf. 4, JI-J2, app. cr.

1-5.

41 Turei declinantes

17, 4 regno] domino BW

quibus a: exciderunt quaedam, forsan primiceriis, cf. 14, p. ipseque BW

9 in girum] iugiter V

obssidione eius V, eius obs(s)idione cett.

6-7 cuius Vp, cui P2, 7 celeritate MP

14 autem V, om. cett. 17 predicta civitate MP

15

522 iin/2

11, 17-18

25 affligebat obsessos, tandemque ad malorum cumulum duas precepit erigi ex lignea materia turres, lapideis editiciis multo sublimiores, unde et urbem esset quasi subiectam inspicere et bellum civibus quasi de superioribus inevitabiliter inferre. Cives autem econverso, viri prudentes et strenui et huiusmodi versu30 ciarum non omnino expertes, argumentis obiciunt argumenta et modis paribus, quibus eis inferebantur miurie, repellere satage¬ bant. Duas siquidem turres, comportatis lapidibus et congesto ad multam quantitatem cemento, que machinis nostrorum recte videbantur opposite, ascendentes superedificare ceperunt, ita ut 35 subito et intra paucos dies ligneis machinis, que exterius erant 483 opposite, multo altiores invenirentur. Unde in subiectas machi¬ nas ignem iaculantes, omnia sine difficultate parati erant incen¬ dere. Videns ergo rex quod ars arte deluderetur, longis laboribus et expensis non modicis, quas per quattuor menses et eo am40 piius ibidem consumpserat, gravatus plurimum, ab incepto de¬ stitit spe frustratus, solutaque obsidione, ipso Ptolomaidam reverso reliqui certatim ad propria redierunt.

18. Moritur dominus Tancredus, relicto principatu Rogero, Ricardi filio. 1112

Per idem tempus dominus Tancredus, illustris memorie et pie in domino recordationis, cuius elemosinas et pietatis opera in perpetuum enarrabit omnis ecclesia sanctorum, letale debitum persolvit. Hic dum in supreme lecto egritudinis decubaret, circa 5 se in sui obsequio adolescentem Pontium, domini Bertrami comitis Tripolitani filium, habebat, vidensque sibi mortis immi¬ nere diem, uxore sua coram se posita Cecilia, que, ut superius premisimus, domini Philippi Francorum regis filia erat, et predicto iuvene, consuluisse dicitur ambobus ut post eius obitum 10 iure convenirent maritali. Factumque est ita ut post eius ex hac luce decessum, mortuo etiam domino Bertramo comite Tripoli¬ tano, eiusdem patre, predictus Pontius eandem dominam, predicti domini Tancredi viduam, uxorem duxit. Successit autem ei in eodem principatu de eius supremo iudicio quidam eius con-

18, 1-20 cf. FC 2, 47, 1, p. 562-563. 30 = 3, 9, 33. 38 (= 20, 15, 38) Disticha Catonis 1, 26, 2: sic ars 18,2-3 (= 22, 5, 23-24, Temperem Manuel Comnene)

deluditur arte.

Eccli. 31, 11: et eleemosynas illius enarrabit omnis ecclesia sanctorum. Cf. 18, 5, 60-62 (Iohannes Eleymon).

10-13 Cf. 14, 1, 38-41.

29 econverso om. a

4 = 13, 25, 32, cf. 10, 4, 31. 13-19 Cf. 12, 10, 23-29.

31-32 satagebat p

44 et 12, ii, 2j, et passim) ? Cf. 16, 3, ij, app. cr. est om. V

7 superius] 1, 9-16.

35 intra num recte (cf. 10, 21, 42 remearunt BW 18, 10

11, 18-19

523

sanguineus Rogerus, Ricardi filius, ea conditione, ut quandocumque dominus Boamundus iunior, domini Boamundi senioris filius, Antiochiam cum suis pertinentiis quasi hereditatem pro- 484 priam reposceret, eam sibi sine molestia et contradictione resti¬ tueret. Sepultus est autem idem vir illustris in porticu ecclesie 20 principis apostolorum, anno ab incarnatione domini M°C°XH°. 15

19. Menduc, Tureorum princeps potentissimus, iterum cum in¬ gentibus copiis regnum ingreditur; rex ei occurrens confici¬ tur, supra vires universa regio fatigatur. Anno quoque ab incarnatione domini M°C0XIII°, estate subsequuta, iterum de Perside, que mala semper consuevit effundere germina, ex qua tanquam ex fonte pernicioso aque solent pesti¬ lentes derivare, multitudo nefanda prorupit sub principe poten5 tissimo et titulis generositatis preclaro Mendut nomine, tantam secum trahens numerositatem, ut eorum neque numerus certus esset neque finis. Hii mediis transcursis regionibus ad Eufraten pervenerunt, novis utentes consiliis. Nam qui eos de eodem populo precesserant sepius, circa partes Antiochenas vires suas 10 consueverant primum experiri; his autem, sicut ex post facto patuit, longe alia mens et propositum erat dissimile, nam om¬ nem Celessyriam pertranseuntes, relicta a sinistris Damasco, inter Libanum et oram maritimam Tyberiadem pretereuntes, circa pontem sub quo Iordanis defluit castrametati sunt. Quod 15 audiens rex, cognito quod de infinita multitudine presumerent, dominum Rogerum Antiochenorum principem comitemque Tripolitanum in suum evocat subsidium, tamen antequam illi convenirent ipse cum suis expeditionibus in vicino eis loco 485 castra posuerat. Quod hostibus ut innotuit, emissis de exercitu 20 equitum duobus milibus, intelligentes magis opus esse industria quam viribus mille quingentos ex eis precipiunt latere in insi¬ diis, quingentos vero reliquos procedere iubent longius et quasi incaute se habentes regem cum suis ad se insequendum irritare.

19, 1-63 FC 2, 49, i-n, p. 565-572. 18 (= 21, 15 et 18 et 14, 14, 58-59, etc.) Iob 3, 18: sine molestia. — 1, 7> 39'4°consilium adprobo.

19, 6-7

8 (— 15, 3, 54-55 et 20, 9, 48) Salluste, Cat. 51, 8: novum

15 Rogerius BW filius Ricardi a 18 molestia et om. a contradi19 vir om. a 19, 4 derivare VBW, dirivare pC nefanda V, infanda cett. 4-5 potentissimorum BW titulo BW 5 Menduc (cf. rubr.) a 12 Celeseriam V 13 pertranseuntes (= 12) a 14 effluit a 16 (cf. 41) Antiochenum a 18 eis e loco MP, corr. P 21 ex ... 22 vero] in insidiis locantes BW 23 se habentes incaute MP insequendum cione N

BW, insequendo VMP (ad se om. P), in sequendo NC

524 1113

11,19

Quod non longe ab eorum proposito certum est accidisse. Nam 25 predictos quingentos quasi incautius se habentes et progressos longius rex considerans et impetuose suos convocans, illis proce¬ dit obviam et versos in fugam prosequens inprudentius in eorum incidit insidias. Quibus ex suis latebris egredientibus, facta est hostium ingens multitudo, collectisque et ad se revoca30 tis quingentis prioribus in nostros irruunt impetu vehementi. Quibus cum nostri temptarent resistere et gladiis a se propulsa¬ re protervius instantes, oppressi multitudine fugam inire com¬ pelluntur, quam etiam nec tutam reperiunt: nam fugientium facta est strages maxima, ita ut rex ipse, relicto vexillo quod 35 gestabat in manibus, et Arnulfus patriarcha, qui cum eo erat, et alii regni principes relictis castris et impedimentis omnibus vix evaserint. Obtinuerunt ergo hostes nostrorum castra et facta peccatis nostris exigentibus confusio multa in populo dei, idque totum domino regi ascribebatur, quod impetuose nimis et de 40 sua virtute plus equo confidens convocata noluit auxilia prestolari. Nam dominus Rogerus princeps Antiochenus et Tripolita¬ nus comes in proximo erant, die sequenti vel tercia procul omni dubio venturi. Ceciderunt illa die de equitibus nostris triginta, de peditibus vero mille ducenti. 45 His ita gestis affuerunt predicti duo magni potentesque viri, cognitoque casu qui acciderat regem arguunt tanquam nimis precipitem, tandemque redeuntes in unum in montibus vicinis castra locant, unde erat inferius in valle hostium exercitus contueri. Illi autem, scientes reliquas regni partes militia vacare, 50 missis de suo exercitu ad varias partes, terram universam ceperunt cursitare, cedes passim per vias publicas operari, in¬ cendia procurare, effringere suburbana, captivare colonos, ita libere per universam se habere regionem, tanquam sibi omnia subiecissent. Recesserant etiam a nobis per illos dies nostri 55 domestici et suburbanorum nostrorum, que casalia dicuntur, habitatores Sarraceni, et hostium adiuncti cohortibus alios eru¬ diebant in nostram perniciem, tantoque id melius facere pote¬ rant, quanto status nostri pleniorem habebant scientiam: nulla enim pestis efficacior ad nocendum quam familiaris inimicus. His 60 ergo ducibus hostes freti et eorum fortiores facti solatio, villas circuibant et castella, predas et mancipia secum trahentes,

58-59 = 9, 19, 14-15.

28 incidit V, decidit cett.

37 evaderent BW facta 39 eo quod BW 40 41 (cf. 16) Antiochenorum a 45 duo predicti BW om. a intimis sed vel vicinis ss. BW 50 universam se habere om. a 57 tantoque BW, et tanto C, tanto Vp 60 salatio N

VNM, est add. V2M2Pa virtute sua MP

47 in unum 53 59 amicus p

terram a

61 Cf. 3, 13, 24.

35 gestat MP 38 nostris om. a

486

11,19-21 113

525

tantusque horror regnum occupaverat universum, ut extra menia nemo prorsus auderet comparere.

20. Ascalonite impugnant Ierosolimam, sed tandem hostium dissolvuntur acies et redeunt ad propria.

5

10

15

20

25

Accesserat preterea ad timoris et erumpne cumulum quod Ascalonite, tanquam vermes inquieti, scientes quod rex cum omnibus regni viribus circa partes Tyberiadenses detineretur occupatus, hostes quoque regionem pene totam obtinerent, egressi cum ingenti multitudine ad montana conscendunt et Ierosolimam militaribus destitutam copiis obsident, nonnullos, 487 quos extra urbem reperiunt, aut captivant aut interficiunt, messes aridas, quas agricole in areas congesserant, tradunt in¬ cendiis. Tandem, cum per aliquot dies ibi consedissent, videntes quod nullus ad eos egrederetur sed omnes infra menia cautius se haberent, timentes regis adventum reversi sunt ad propria. At vero estate iam in autumpnum declinante, iuxta consuetudinem peregrinorum ceperunt applicare naves. Qui vero in eis advecti erant, audientes quod rex et populus christianus tantis laborarent angustiis, illuc cum omni celeritate tam equites quam pedites certatim properant, ita ut evidentibus incrementis no¬ ster per singulos dies multiplicaretur exercitus. Quod intelligentes hostium principes, timentes ne multiplicatis viribus ad ulci¬ scendum suas se pararent iniurias, in fines Damascenorum se receperunt, nostri vero abinvicem discedentes reversi sunt ad propria. At vero hostilium exercituum princeps, qui regnum ita potenter afflixerat, Damascum perveniens, consentiente, ut dici¬ tur, Damascenorum rege Doldequino a quibusdam sicariis inter¬ fectus est: suspectam enim eius dicebatur habere potentiam, ne eum regno privaret.

21. Comitissa Sicilie, regis uxor futura, in portu applicat Acconensium. Diviso igitur abinvicem exercitu et singulis ad propria re¬ meantibus affuit nuntius, domino regi significans quod comitissa Sicilie apud urbem Acconensem applicuerat. Fuerat predicta 488 comitissa domini Rogeri comitis, qui cognominatus est Bursa, 5 qui frater fuit domini Roberti Guiscardi, uxor, nobilis et potens et dives matrona. Ad hanc anno proxime preterito quosdam

20, 1-25 FC 2, 49, 12, p. 572-573. 21, 1-6 cf. FC 2, 51, 3, p. 575-57720, 2 La meme comparaison dans 12, 14, 2 et 15, 7, 2, cf. 13, 12, 1.

21, 3 Fuerat] autem add. BW

5 fuit frater a

Guischardi PC

526 liB

io

15

20

25

30

35

40

11,21

nobiles de regno suo rex direxerat, invitans eam et cum instan¬ tia postulans ut cum eo lege coniugali vellet convenire. Que verbum filio communicans, domino videlicet Rogero, qui postea fuit rex Sicilie, cepit cum eodem de verbo illo deliberare, et tandem visum est ambobus quod si dominus rex sub certis conditionibus predictum verbum vellet firmare, ipsi petitioni eius parati erant acquiescere. Forma autem conditionum hec erat, quod si rex ex predicta comitissa prolem susciperet, ei post regis obitum sine contradictione et molestia regnum concedere¬ tur, quod si absque herede ex eadem comitissa suscepto defun¬ geretur, comes Rogerus, filius eius, heres existeret et in regno sine contradictione et molestia rex futurus succederet. Rex autem abeuntibus legatis in mandatis dederat ut, quibuscumque conditionibus parentes, eam secum modis omnibus deducere laborarent. Audierat enim, et vere sic erat, quod mulier locuples erat et filio accepta bonis omnibus habundabat, ipse vero econverso pauper erat et tenuis vix ad necessitates cotidianas et equitum stipendia sibi poterat sufficere: unde et de illius redundantia sue sitiebat inopie subveniri. Missi ergo legati conditio¬ nes predictas gratanter suscipiunt et interpositis iuramentis, prout exigebantur, quod his pactis a domino rege et suis princi¬ pibus bona fide, sine fraude et dolo malo staretur, comitissa, filio universa necessaria suggerente, se accingit ad iter et oneratis navibus frumento, vino et oleo et salsis carnibus, armis preterea et equitaturis egregiis, assumens secum infinitam pecuniam, omnibus eam prosequentibus copiis in nostram, ut predictum est, appulit regionem. Hec autem, ut predictum est, Arnulfi patriarche machinabatur malicia, ut illa nobilis et honesta deciperetur femina. Deceptam quippe negare non possumus eam, 489 que in simplicitate viarum suarum regem putabat idoneam gerere personam ad hoc, ut ei nuberet legitime. Erat autem longe secus. Nam uxor, quam ipse apud Edessam legitime duxe¬ rat, adhuc in rebus agebat humanis. Postquam ergo applicuit predicta comitissa, presente domino rege, patriarcha et regni principibus innovata sunt iuramenta iuxta eandem formam, qua prius in Sicilia fuerant exhibita. Et quia intentione sinistra et oculo non simplici hec fuerant inchoata, respiciens dominus

21, 15 et 18 = 18, 18. 28 = 6, 35-36. 30 = 3, 21, 41. 31 = 4, 5, 30. 32-33 ut predictum est] 2-3. 33 ut predictum est] 15, 17-18. 42-43 Cf. 1, 21, 11-12 (et note). 43 Ex. 14, 24: respiciens dominus ...

8 Quod BW 9 vilicet V Rogerio BW 12 firmare V, commove¬ re pC, implere BW 15 regnum ... 18 molestia in margine V 17 Rogerius BW 19 ut] etiam add. BW 23 vixque BW 26 iuramentis om. MP 33 ut premisimus BW 34 machinabatur VPBW, machinaban¬ tur NMC 39 Postquam PBW, Post VNMC

11,21-22 1113

527

ad eorum intentionem nec solitam mulieri, licet innocenti, in 45 regno concessit fecunditatem, et extrema huius gaudii luctus occupavit, ut in sequentibus dicetur: difficile est enim ut bono claudantur exitu que malo sunt inchoata principio. Interim tamen tot tantasque adveniens regno intulit commoditates, ut merito minimus dicere posset: et nos de plenitudine eius accepi50

mus.

22. In regione Edessana fames oritur valida. Balduinus comes Ioscelinum, consanguineum suum, capit et a regione univer¬ sa violenter exire compellit.

5

10

15

20

Accidit autem illis diebus quod in finibus Edessanis suborta est fames validissima, tum propter terre et aeris intemperiem, tum quia in medio hostium regio illa sita erat et inimicis undique vallata nec locorum incole hostilitatis metu liberam agriculture poterant operam dare, ita quod cives illius urbis simul et suburbani nichilominus ordeaceum panem, et etiam glande mixtum, edere pre inopia cogerentur. Terra autem domi¬ ni Ioscelmi, in tuto cis Eufraten collocata, frugibus et alimento¬ rum copia plenius habundabat, verum licet ita bonis omnibus afflueret eius provincia, predictus Ioscelinus, in hac parte minus sapiens et ingrato similis, domino et consanguineo suo, qui ei hec eadem universa contulerat, de sua plenitudine et ubertate 490 stupenda nichil omnino porrigebat, licet dominum comitem suosque extremam pati non dubitaret inopiam. Factum est autem ut pro quibusdam negociis dominus comes Balduinus ad dominum Rogerum, filium Ricardi, Antiochenorum principem, cui etiam quandam sororem suam in uxorem contulerat, nuntios destinaret. Hii abeuntes, Eufrate transito per terram domini Ioscelini iter habentes, euntes redeuntesque ab eo sunt satis hospitaliter et humane tractati. Tandem, sicut mos est inpru-' dentibus, quidam de familia domini Ioscelini, nuntios domini comitis verbis lacessentes, exprobrare ceperunt domini comitis paupertatem, domini vero sui inmensas econverso extollere co¬ pias, frumenti, vini et olei et alimentorum redundantiam, auri

45-46 (= 16, 15, 8 et 17, 27, 76, cf. 16, 26, 14) Ps. 14, 13: extrema gaudii 46-47 = 14, 10, 27-28. Cf.

luctus occupat. - in sequentibus] 29, 13 et suiv.

egalement Gilbert Foliot, Ep. 170 (1166), ed. A. Morey et C.N.L. Brooke, 1967, p. 230, 53-54: ... quod scriptum est: "Difficile est ut bono peragantur exitu que

49-50 Ioh. 1, 16. 22, 2 Voir la rubrique 10-11 II Cor. 11, 23: ut minus sapiens dico. 24 = 3, 21, 41.

malis fuerint inchoata principiis”. (Luc. 15, 14).

45 huius gaudii NMa, gaudii huius VP2, gaudii om. P 22, 11 ingratus 16 Rogerium a 22 exprobare NC 22 (cf. 21-22) domini] eiusdem BW 23 sui vero V 24 et olei] et om. NC simul a

528 1113

11,22

25 argentique inmensa pondera, militum peditumque numerosita¬ tem, adicientes etiam, sicut lingua pruriens incaute plerumque loquitur, quod non erat comes illi regioni, cui preerat, commo¬ dus: consultius faceret, si comitatum suum domino Ioscelino venderet et recepta innumera pecunia remearet in Franciam. 30 Que verba in pectus nuntiorum, etsi dissimulare viderentur, altius descenderunt, et licet a levibus personis essent dicta, tamen domini mentem redolere videbantur, sumptaque licentia ad dominum comitem redierunt, quo pervenientes omnia que in via acciderant, simul et verba, que in domo domini Ioscelini 35 audierant, ordine pandunt. Quibus auditis iratus dominus comes et multo libramine ponderans apud se verba que audierat, intellexit quod a domino Ioscelino hec omnia ortum habuerant, et indignatus plurimum quod ille, cui tantas contulerat copias, cum de sua opulentia merito teneretur suam relevare inopiam, 40 contra bonos mores paupertatem tanquam vicium exprobraret, in quam tamen non levibus actibus, sed necessitate descenderat inevitabili, sibique idipsum, unde ille gloriabatur, liberaliter detraxerat ut in eum conferret, cepit estuare indignatione ple¬ nus. Simulat ergo egritudinem et lecto decubans mandat domi45 no Ioscelino ut absque mora ad se venire properet. Quo comper¬ to festinat dominus Ioscelinus, nichil veritus, in nullo viam habens suspectam; tandem Edessam perveniens invenit comi¬ tem in presidio civitatis et in ea eius parte, que Rangulath dicitur, in interiore conclavi decubantem. Ad quem ingrediens, 50 depenso debite salutationis affatu quesivit a domino comite quomodo esset ei. Cui ille respondit: “Multo melius, per gratiam dei, quam tu velles". Et iterum verbum continuans, intulit: “Iosceline, habesne aliquid quod ego tibi non dederim?” Cui ille: “Domine, nichil.” “Unde est ergo quod, ingratus et meorum 55 beneficiorum inmemor, de meo superhabundas et dilataris, et michi benefactori tuo, indigenti non ex temeritate, sed ex ea causa, quam nullus sapiens, nullus peritus declinare posset, quia non est consilium contra dominum, non compateris ? Portionem 30-31 (= 18, 29, 52-53) Salluste, Iug. xi, 7: quod verbum in pectus lugurtbae 34 Ier. 27, 18 et 21: in domo domini. 35 = 1, 23. (= 17, 7, 54 et 18, 1, 33) Ex. 4, 14 (Num. 32, 13, et passim): iratus dominus. 40 — 2, 20, 26. 49*52 Cf. 13, 25, 31-35. 58 altius quam quisquam ratus erat descendit.

= 6, 21, 38.

27 preeerat corr. V 30 petus corr. V2 31 levioribus BW ducta 39 tenerentur corr. V 40 exprobaret NC 42 sibi V 48 ea om. a 51 ei esset MP 52 velles V, velis cett. 54 quod michi ingratus BW 55 superhabundas et dilataris V, superhabundans et dilataris C, superabundans dilataris BW, superhabundans et dilatans P 58 Portionem ... 59 dedit a, Porcionem {om. ei) quod totum dedi V, Portione

MP, vel i ss. P

eius quod totum dedi p

491

11,22-23 1113

529

ei qui totum dedit non retribuis? Insuper et tenuitatem divini6o tus collatam quasi pro vicio exprobras et pro crimine obicis? Sumne ego tam inutilis, ut vendam quod michi contulit domi¬ nus et fugiam, ut dicis ? Resigna quod dedi, et redde universa que tibi contuli, quia indignum te fecisti.” His verbis dictis, precepit eum captum vinculis mancipari afflixitque eum mirabi65 liter et miserabiliter non minus et multimodis questionibus et tormentis, quousque abiurata universa regione cuncta que ab eodem comite dono susceperat resignaret. Exiens ergo de finibus illis, bonis omnibus spoliatus, ad dominum Balduinum Ierosolimorum regem primum accessit cunctisque que ei acciderant 70 ordine manifestatis, propositum aperit quod in patriam redire disposuerat. Quo audito dominus rex, videns eum regno maxime necessarium, dedit ei urbem Tyberiadensem cum finibus suis iure perpetuo possidendam, ut tanti viri solatio se muniret. Quam urbem strenue et prudenter cum omnibus suis pertinenti75 is, quamdiu in ea mansit, rexisse et fines ampliasse dicitur prestantissime, cumque adhuc Tyrus ab infidelibus detineretur, exemplo predecessoris sui multas eius civibus dicitur intulisse molestias, et licet aliquantulum montibus interpositis ab eis videretur esse remotior, sepe tamen eorum fines ingrediebatur, 80 eis dampna collaturus.

23. Terremotus ingens partes concutit Antiochenas; Borsequinus quoque, Tureorum satrapa potentissimus, in eadem desevit regione. 114

5

Anno ab incarnatione domini M°C°XIIII0 tantus universam Syriam terremotus concussit, ut multas urbes et opida infinita dirueret funditus, maxime autem circa Ciliciam, Ysauriam et Celessyriam. Nam in Cilicia Mamistram cum multis opidis solotenus prostravit, Maresiam quoque deiecit cum suburbanis suis, ita ut quorundam vix etiam extarent vestigia: quatiebantur turres et menia maioribusque editiciis periculosius ruentibus fiebat populorum strages infinita et civitates amplissime quasi agger lapidum constitute tumulus erant oppressorum et contri-

23, 1-52 cf. GC 1,1, 1 - 1, 4, 5, p. 63-70. 77 exemplo predecessoris] 5, 1-8.

23, 8-10 (= 20, 18, 26-28) Cf. Is. 17,

1: Damascus ... erit sicut acervus lapidum in ruma; Mich. 1, 6: ponam Samariam quasi acervum lapidum.

59 Vide 58-59.

60 exprobras et V, 65 non minus et] et 71 proposuerat MP 74 suis om. a 77 80 illaturus BW 23, 3 diruerat N 9

signum interrogationis om. MP

exprobans (-brans P) et PC, exprobrans {om. et) BW om. BW

multis modis BW

eius civibus] ei civitati BW ager V

erat BC

492

530 1114

1115

11,23

io tis habitatoribus vicem prestabant sepulchri. Fugiebat plebs mente consternata habitationem urbium, domiciliorum ruinam formidantes, et dum sub divo requiem invenire sperant, timore concussi somnos interrumpunt, oppressiones, quas vigilantes timuerant, in somnis perpessi. Nec erat hoc tam ingens in una 15 tantum regione periculum, sed usque ad extremos Orientis fines hec pestis late se diffuderat. Anno quoque sequenti, iuxta morem solitum, Bursequinus quidam Tureorum potentissimus, congregata gentis eiusdem multitudine infinita, regioni Antiochene hostiliter se infudit 20 pertransiensque totam illam provinciam inter Halapiam et Da¬ mascum castrametatus est, expectans ut oportunitate concessa inde in partes nostras has vel illas irruptiones molirentur. Porro Doldequinus Damascenorum rex, illorum expeditiones habens nimis suspectas timensque ne magis ea intentione illuc conve25 nissent, ut sibi et regno suo detrimenta molirentur quam ut contra Christianos, quorum vires sepius erant experti, dimicatu¬ ri advenissent, factus est sollicitus: imputabatur enim ei mors predicti nobilis viri, qui apud Damascum fuerat interemptus, quasi de eius conscientia talis illius interitus processisset. Audi30 to igitur Tureorum adventu et eorum intentione plenius cogni¬ ta, missis legationibus cum ingenti munerum magnificentia tam ad dominum regem quam ad dominum principem Antiochenum, pacem petit ad certum tempus et implorat, iuramenta prestans et obsides, quod toto concessi federis tempore Christianis tam 35 ex regno quam ex principatu fidelem se debeat societatem observare. Interea princeps Antiochenus, videns eos suis parti¬ bus viciniores et quorundam edoctus relatione quod in terram suam impetus molirentur, dominum regem in sui subsidium evocat, Doldequinum quoque, nichilominus iure federis obliga40 tum, ut cum suis adesse procuret copiis invitat, rex autem, pro salute regionis sollicitus plurimum, congregata militia et hone¬ sto stipatus comitatu illuc impiger contendit assumptoque secum Tripolitano comite Pontio infra paucos dies ad eum locum, ubi dominus princeps suas collegerat copias, pervenit. Porro 45 Doldequinus, sicut et vicinior erat, ita et domini regis prevene-

11 = 1, 24, 12-13.

17-18

Bursequinus

19 = 1 rubr. 29.

quidam

correxi,

27-29 Cf. 20, 21-25.

Borsequinus

quidam

BW,

Bursso

18 Tureorum (satrapa) coniecerim coli, rubr.; 12 rubr. 9; 9, 21, n; /j, //, /, etc. 22 moliretur a 23 Dolquinus N 26 sepius erant VNC, erant sepius MPBW 30 intentione om. V 31 missis legationibus om. a 33 prestat a 34 federis tempore (cf. 39) BW, temporis federe VpC. Cf. 20, )0, 7, app. cr. 35 se om. a 39 Dodequinum N nichilominus om. BW 40 copiis procuret BW quidam

(quiddam

N)

Vp,

Burso quidem

C

493

494

11,23-24 1115

531

rat exercitum, nostrorum castris tanquam sociis se adiungens. Collectis igitur omnibus in unum copiis, ante urbem Cesaram, ubi hostes adesse prius audierant, unanimiter constiterunt; quo hostibus cognito, videntes quod non nisi cum gravi periculo 50 possent nostros sustinere, simulant recessum tanquam de cetero non redituri; unde nostri, abinvicem separati, reversi sunt ad propria.

24. Ascalonite urbem Ioppensem obsident, sed regis adventum formidantes infecto negocio redeunt ad propria.

5

10

15

20

25

Interea dum rex ita circa partes Antiochenas detineretur occupatus, Ascalonite, ea freti fiducia quod rex absens erat secumque maiores regni vires contraxerat, sumpta oportunitate ex tempore urbem Ioppensem obsident. Modico siquidem ante tempore septuaginta navium classis in eorum subsidium ex Egypto ascenderat, quam ante se preire et Ioppensium littus occupare precipiunt, ipsi vero subsequuti in multis milibus, erectis vexillis subito ante urbem constiterunt. Qui vero in classe erant, cognito suorum per terras adventu, e navibus certatim prosiliunt, civitatem cominus impugnaturi. Sic ergo dispositis in girum ordinibus urbem ex omni parte ambiunt et signo dato impugnant, undique instantes animosius. Cives au¬ tem, etsi pauci essent numero et viribus longe inpares, pro uxoribus et liberis, pro libertate et patria, pro qua quivis egregius honestum mori reputat, resistunt viriliter turresque ac menia pro viribus communientes, arcubus et balistis, iactu quo¬ que pugillarium lapidum hostes a se propellunt longius nec ad murum patiuntur accedere. Contigit autem Ascalonitis longe secus a spe quam conceperant. Nam urbem arbitrantes vacuam reperire, scalas fabricaverant et altitudine et numero sufficien¬ tes, per quas statim sine contradictore infra menia irrumpere posse non diffidebant. Resistentibus ergo viriliter obsessis non dabatur eis scalas menibus applicare, quibus vix licitum erat ad eos, qui in turribus erant, aliquid iaculari: tantam enim civibus contulerat dominus gratiam, ut circumstantem multitudinem, divino freti auxilio, non formidarent. Erant autem porte civita¬ tis lignee, nullum ex ere vel ferro habentes operimentum. Has,

24, 1-51 FC 2, 53, 4-7, p. 585-586. 50 tanquam] Cf. 25, 1 et suiv.

24, 12 = 6, 18, 17.

13-15 = 1 prol.

67-68.

46 sociis Va, socius V2p 47 in unum copiis omnibus MP Cesaram 48 prius om. a 24, 1 ita om. V 2 ea] ei NM, corr. M2 9 eventu P 16 iactu] iaculatoriis BW 22 posse om. VP 23 V, Cesaream cett. scalas eis V

495

532 1115 30

35

40

45

50

5

,

11 24-25

ignem artificiose contorquendo, ex parte combusserunt, non tamen eatenus ut per eas maior vis civibus aut maior posset inferri molestia. Videntes ergo post dies aliquot Ascalonite quod non proficerent timentesque ne regionis populus ad obsessorum conveniret subsidium, soluta obsidione domum reversi sunt, classis vero secundis usa flatibus in portum Tyrensium se rece¬ pit. Evoluto autem decem dierum spacio temptare volentes utrum Ioppitas incautos aliquando reperire possent, Ascalona secretius egressi, congregata suorum ingenti multitudine subito et sine strepitu iterato ante Ioppen astiterunt. Cives autem, in talibus assueti, semper erant in excubiis, continuas noctibus per successiones agentes vigilias, ut semper ad resistendum mvenirentur parati. Videntes ergo hostium reversas legiones et bella sibi recidiva parari, certatim turres conscendunt et menia tan¬ toque acrius contendunt resistere, quanto vires hostium minores conspiciunt et numerum vident imminutum, nam classem, que alia vice multa civibus intulerat discrimina, abesse conspiciunt, non facile redituram. Augebat etiam nichilominus obsessorum fiduciam quod rex in proximo dicebatur venturus: unde facti animosiores et resistentes confidentius, variis casibus multos de hostium exercitu protervius instantes peremerunt. Cum ergo quasi per septem horas continuas urbem impugnassent, videntes quod inutiliter operam consumerent, revocatis agminibus hostes Ascalonam reversi sunt. 25. Borsequinus iterum Antiochenorum vexat fines, sed occur¬ rente sibi principe Rogero cum suis auxiliis confusus in fugam vertitur, legionibus dissolutis. Dum igitur hec in regno geruntur, Bursequinus, de quo supe¬ rius diximus, qui ad adventum domini regis et aliorum nobi¬ lium, qui contra eum convenerant, fugam et discessum a par¬ tibus Antiochenis simulaverat, videns quod rex et princeps Antiochenus, Doldequinus quoque discesserant abinvicem et curis tracti domesticis redierant ad propria, arbitratus quod

25, 1-69 cf. GC 1, 4, 6 - 1, 7, 9, p. 70-77. 29 = 1, 19, 57-5833 (= 15,13, 34 et 20, 24, 43-44) Ovide, Met. 13, 418 et 14, 226: flatuque secundo. 40-41 = 9, 14, 18. 25, 1-2 superius] 23, 17 et suiv.

30 post] per a 32 converet corr. V2 33 secundi N 37 constite¬ runt BW 40 ergo om. V 41 parati BW 45 et MP obsessorum om. q 46 dicebatur] erat V 49 per ... horas continuas V2PBW, per ... horis continuis VNM, horis continuis {om. per) C 50 operam consume¬ rent V, operam om. p, tempus consumerent BW, labores consumerent C 25, 1 Dum VBW, Cum pC 3 eum om. V 5 discerant V

496

,

11 25 ni5

io

15

20 2 ix

25

30

35

40

533

non facile denuo possent convenire rursum partes infestat An¬ tiochenas et percurrens regionem universam villas incendit, concremat suburbana, et quicquid extra munita presidia reperire poterant sibi dabant in direptionem et predam, divisis etiam catervatim agminibus ad varias dirigebant partes, ut stragem passim operarentur et incautis occurrentes sive per agros sive iter agentes aut captivos secum traherent aut gladiis obtruncarent. Nec solum villas absque muro suis effringebant irruptionibus, verum etiam et murata municipia violenter occu- 497 pabant, Marram siquidem et Caphardam, comprehensis intus habitatoribus partim peremptis gladio, partim compedibus mancipatis ad solum usque deiecerant et obtinentes regionem totam, undique predam, undique christiana mancipia singulis diebus contrahebant. Quod ut principi nuntiatum est, accito sibi domino comite Edessano, duodecima die mensis Septembris Antiochia egressus ante opidum Rugiam cum suis expeditioni¬ bus impiger astitit missisque statim exploratoribus, qui de hostium statu eum certificarent et proposito, ipse acies instruit, componit agmina, ad pugnam viriliter se accingens. Circa que dum iuxta rei militaris disciplinam a domino comite fideliter adiutus desudaret, ecce nuntius cum omni celeritate properans hostes in valle Sarmati castrametatos’ asserit: quo audito exhi¬ laratus est admodum universus exercitus quasi spe victorie iam concepta. Ipse etiam Bursequinus, audito nostrorum adventu, suos armari precipit et instructis agminibus ad agendum stre¬ nue commilitones invitat, volens tamen sue providere saluti, cum fratre et quibusdam familiaribus montem vicinum, nomine Daniz, antequam nostri accedant occupat, unde suos possit preliantes intueri et de belli ordine necessario suos plenius instruere. Factum est ergo ut, dum circa hec esset occupatus, ecce nostrorum acies erectis vexillis ceperunt comparere visis¬ que hostibus, spreta eorum multitudine, dominus Balduinus Edessanus comes, qui cum sua cohorte ceteros precedebat, in eos animosius irruens impetu vehementi totum eorum concussit exercitum. Quem pari exemplo relique acies consequute, in medios hostium cuneos se immergunt, ensibus et gladiis instan¬ tes cominus iniurias parati refundere, quas villanis et paupe- 498 ribus nimis licenter intulerant. Hostes itaque primis congressio-

9 = i, 29, 24.

10 = 6, 23-24.

15 = 1, 9, 16.

44-45 (et passim)

Justin, Epitoma Pompei Trogi 4, 5, 1 (et 12, 8, 4 et 15, 1, 6, etc.): prima ... congressione

(le

mot

congressio,

tres

frequent

dans

la

Chronique,

pro vient

probablement de Justin).

9-10 reperiri poterat, suis dabat BW 11 dirigebant] ea dirigebat BW 14 detruncarent V 15 munita V 16 Caphardam VMPC, Cafardam NBW 25 se viriliter V 32 sue tamen V 35 suo MP, corr. P2

534

1115

11, 25-26

45 nibus resistendi spem habentes, proterve nimis a se nostros temptabant propulsare, sed tandem nostrorum vires, impetus et admirabilem stupentes constantiam, dissolutis penitus eorum agminibus in fugam versi sunt. Bursequinus vero, de montis culmine suorum videns defectum, nostros vero invalescere, cum 50 fratre et familiaribus, quos in monte collegerat, relicto vexillo, castris et sarcinis omnibus fuga elapsus vite consuluit. Dissolu¬ tas itaque acies et in fugam versas nostri persequuntur instan¬ tius et gladiis obtruncantes fugitivos, quasi per duo miliaria stragem infinitam operati sunt. Princeps autem cum parte suo55 rum tanquam victor in campo certaminis biduo moram faciens suos operiebatur, qui ad partes diversas hostes fuerant insequuti. Quibus receptis et comportatis ante se spoliis omnibus, portiones congruas victorie prestat consortibus: castra enim deserentes omnibus referta commoditatibus et ingentibus divi60 tiis redundantia, usque ad supremum omnium eorum immemores fugam inierant; sed et predam et manubias, quas de locis diversis contraxerant, simul et captivos nostros, quos coniecerant in vincula, receperunt nostri et gaudentes cum suis anima¬ libus, uxoribus et liberis remiserunt ad propria. Dicuntur autem 65 in eo conflictu cecidisse de hostibus plus quam tria milia. His peractis princeps, equis, mulis et captivorum ante se premissa multitudine, divitiarum quoque omnimoda varietate eum ante¬ cedente, Antiochiam cum ingenti plausu et populorum leticia victor ingressus est. 26. Arnulfus Ierosolimorum patriarcha super multis accusatus

5

Romam proficiscitur. Rex in Syria Sobal trans Iordanem castrum, cui nomen Mons Regalis est, edificat. Eodem tempore dominus papa, auditis enormitatibus Arnulfi patriarche et de eius inmunda conversatione plenius edoctus, legatum dirigit ad partes Syrie quendam virum venerabilem et multa religione conspicuum, Aurasicensem episcopum. Qui ad partes nostras perveniens, convocato universi regni episcopo¬ rum concilio predictum Arnulfum coram se astare precepit tandemque, meritis exigentibus, auctoritate apostolica ab officio pontificali deposuit. Ille vero adhuc fiduciam habens in suis

26, 1-14 FC 2, 54, 8, p. 590-591. 60 = 2, 12, 5.

61 = 3, 13, 24.

46 vires om. a 51 consuluit VP, consulit cett. 52 prosequuntur V 53 duo] decem a 54 pate NM, corr. M2 60 summum BW 62 nostros om. V 66-67 ante se om. et multitudine premissa tr. V 26, 4 Auracisensem C, Aurasiensem BW 5 perveniens nostras tr. V apostolica (— //, //, 18) V, sedis apostolice (— 12) cett.

499

.115

11,26-27

535

prestigiis, quibus pene universorum subvertebat animos, transio fretare coactus ad Romanam perrexit ecclesiam, ubi domini pape et totius ecclesie blandis verbis et larga munerum pro¬ fusione religionem circumveniens, cum gratia sedis apostolice remeavit ad propria, sedem obtinens Ierosolimitanam eadem vivendi licentia, qua prius meruerat depositionem. 15 Per idem tempus, cum adhuc christianus populus ultra Iorda¬ nem non haberet ullum presidium, cupiens rex in partibus illis regni fines dilatare, proposuit auctore domino in Tercia Arabia, que alio nomine dicitur Syria Sobal, castrum edificare, cuius habitatores terram subiectam et regno tributariam ab hostium 20 irruptionibus possent protegere. Volens igitur proposito satisfa¬ cere, convocatis regni viribus Mare transit Mortuum et transcursa Arabia Secunda, cuius metropolis est Petra, ad Terciam pervenit. Ubi in colle ad eius propositum satis idoneo presidium fundat, situ naturali et artificio valde munitum, in quo post 25 operis consummationem tam equites quam pedites, ampla illis conferens predia, habitatores locat, opidoque muro, turribus, antemurali et vallo, armis, victu et machinis diligenter commu¬ nito, nomen ex regia dignitate deductum ei imposuit Montem¬ que Regalem, eo quod regem haberet fundatorem, appellari 30 precepit. Est autem predictus locus commoditates habens fe¬ cundi soli, frumenti, vini et olei copias uberes ministrantis, salubritate simul et amenitate precipua singulariter commenda¬ bilis, totam adiacentem regionem sue vendicans dicioni. 27. Rex, videns urbem sanctam habitatoribus vacuam, Syros fideles ex Arabia deducit, quibus conferens domicilia, urbis eos constituit habitatores.

5

Eo temporum articulo videns rex, et super eo valde sollicitus, urbem sanctam et deo amabilem habitatoribus vacuam, ita ut eo ad cetera regni negocia de necessitate vocato non esset in civitate populus, qui saltem ad protegendos civitatis introitus et turres et menia contra repentinas hostium irruptiones munien¬ da sufficeret, anxius cogitabat, apud se deliberans, et ab aliis percunctabatur frequentius, quomodo fidelibus populis et dei

26, 17 = 10, 24, 10. 32 = 3, 22, 5-6. 23. 7-8 = 1, 11, 37. 21, 41.

19 — 1, 2, 26. 23-24 = x, 29, 24. 31 = 3, 27 Ch. 27: cf. 12,15,16-20. 1-6 Cf. 9,19, 20-

11 et ... et om. BW, et aliorum C larga BW, longa VpC 15 populus 16 illi N 17 ampliare BW 22 Prima et Secunda BW 28-29 Montem BW 27, 1 temporis a 3 vocato ... 4 civitate V,

christianus BW

om. cett.: populus, qui saltem p, egrediente non remaneret in ea populus qui saltem C, abstracto populus qui residuus erat saltem BW minime BW

5 munienda]

500

536 1115

io

15

20

25

30

35

11,27-28

cultoribus incolis eam posset replere. Gentiles enim, qui fuerant eius habitatores, urbe violenter effracta pene omnes in gladio ceciderunt, siqui autem casu evaserant, his non est datus locus infra urbem ad manendum. Instar enim sacrilegii videbatur deo devotis principibus, si aliquos qui christiana non censerentur professione in tam venerabili loco esse permitterent habitatores. Nostrates vero adeo pauci erant et inopes, ut vix unum de vicis possent incolere, Suriani autem, qui ab initio urbis cives extiterant, tempore hostilitatis per multas tribulationes et infinitas molestias adeo rari erant, ut quasi nullus eorum esset numerus. Ab introitu siquidem Latinorum in Syriam, maxime autem postquam Antiochia capta versus Ierosolimam tendere cepit exercitus, adeo predictos dei famulos concives eorum ceperunt affligere, ut pro quolibet levi verbo multos ex eis occiderent, etati non parcentes aut conditioni, suspectos eos habentes quod Occidentales principes, qui dicebantur advenire, in eorum perni¬ ciem ipsi litteris et nuntiis evocassent. Sic ergo pro eius desolatione curam gerens debitam, sciscitabatur diligentius unde illi cives posset convocare, tandemque didicit quod trans Iordanem in Arabia multi fideles in villis habitarent, qui sub gravibus conditionibus hostibus serviebant in tributo. Hos evocans domi¬ nus rex et meliores promittens conditiones, tractos tum locorum reverentia, tum nostrorum dilectione et amore libertatis, infra modicum tempus multos cum uxoribus et liberis, cum gregibus et armentis et universa familia recepit, multi etiam sine voca¬ tione, dure servitutis iugum declinantes, ut urbem deo dignam incolerent convenerunt. Quibus rex eas civitatis partes, que magis hoc solatio videbantur indigere, conferens, eis domicilia replevit. 28. Rex cleri suggestione a domino papa postulat ut quascumque urbes subegerit Ierosolimitane subdantur ecclesie, subiciunturque variarum epistolarum rescripta.

1111/3

Interea decidit in mentem domino regi, et fortasse cleri sug¬ gestione ad hoc devenit, ut missis nuntiis ad ecclesiam Roma-

9-10 Ps. 77, 64: sacerdotes eorum in gladio ceciderunt. 16 18-24 Cf. 8, 8, 26-27 (22 — 5. 22> 5:2-54). 28 = 1, 9, 52'5531-32 = 1, 7, 23-24. 33 = 1, 3, 2-3. 28, 1 fortasse] Cf. Ia rubrique: cleri suggestione. 2-3 = 58-61. 8 Voir 7-8.

Iudith 8, 22 et 23 : per multas tribulationes.

15 Syriani C, Siriani BW 17 esset M2, esset eorum P 24-25 desolatione] rex add. BW 25 illi] illic Recueil, sed cf. 24: eius 26 convocare V, evocare /= 24 et 28) pC, possent evocari BW 34 convenerant sed vel unt ss. BW 35 videbatur p 28, 2 ad ecclesiam 8 implere BW

Romanam] Romam a

501

502

11,28 in/3

537

nam domino pape petitiones porrigeret, quarum tenor erat ut quascumque urbes, quamcumque provinciam sudoribus bellicis 5 et regia sollicitudine auctore domino sibi posset vendicare et de potestate hostium violenter eripere, omnes dicioni et regimini Ierosolimitane ecclesie subiacerent. Super quo rescriptum a sede apostolica impetravit, cuius tenorem presenti interserere narra¬ tioni dignum duximus: P(aschalis) episcopus servus servorum dei glorioso Ierosolimitano regi B(alduino) salutem et apostolicam benedictionem. Ecclesiarum, que in vestris partibus fuerunt vel sunt, terminos atque possessiones diutina infidelium possessio tyrannisque con¬ fudit. Cum itaque certos eis fines assignare presenti delibera15 tione nequeamus, tuis precibus non inmerito duximus annuen¬ dum, ut, quia pro Ierosolimitane ecclesie sublimatione personam tuam extremis periculis exponere devovisti, quascumque infide¬ lium urbes ceperis vel cepisti eiusdem ecclesie regimini dignita¬ tique subiaceant. Porro earundem civitatum episcopi patriarche 20 tanquam proprio metropolitano obedientiam exhibere procu¬ rent, quatenus et ipse illorum fultus suffragiis et ipsi adinvicem ipsius unanimitatis auxilio vegetati, sic in Ierosolimitane eccle¬ sie exaltatione proficiant, ut de illorum profectibus omnipotens deus glorietur. 25 Data Laterani, V Idus Iunii. io

1111

30

Ad petitionem quoque eiusdem domini regis idem dominus Paschalis domino patriarche Gibelino et successoribus eius in perpetuum super eodem articulo privilegium indulserat, cuius rescriptum huic presenti narrationi interserere curavimus. Cuius verba sunt hec: 7'9 — 28-29.

10-25 JL 6297, RRH 60; Cartulaire du Saint-Sepulcre,

texte collationne sur le ms. Vat. lat. 7241, s. XIII, f. 6-6v, voir 1'apparat critique et 1'introduction, p. 31-32; ed. G. Bresc-Bautier, Le Cartulaire du chapitre du Saint-Sepulcre de Jerusalem, Paris 1984, no. 1, p. 33-34. 103-uo.

12-19 Cf.

28-29 = 7-9.

10-25 etiam in cartulario Sancti Sepulchri, ms. Vat. lat. 724/, j. XIII, f. 6-6" 10 Paschalis BW episcopus / = 3/ (cf app. cr.). 64.92.12/) Cart., om. codd. omnes dei. Glorioso Cart. 11 Baldewino BW 12 partibus vestris BW 13*14 confudit] Ut Episcopi omnium urbium quas (— Cart.)

rex Ierosol(imitanus) ceperit (sic pro cepit) vel ceperit domino patriarche

14 eis /= ioj) BW, Cart., eius VpC presenti / = 15-16 annuendum. Ut Cart. 16 Ierosolimitanae aecclesiae V 19 earumdem ... 20 tamquam Cart. 20-21 exibere procurent. Quatenus Cart. quatinus BW 21 ipsi] illi Cart. 22 in om. BW 24 dominus Cart. 25 Dat. Cart. Lateranis (cf. 8/: BW) BW, obediant add. Cart.

106) BW, Cart., om. VpC

litera C, cf. 160 (BW-C)

29 huic] hic MP

Iulii P

VI Idus Iunii. Indictione III Cart.

538

11,28

55

P(aschalis) episcopus servus servorum dei reverentissimo fra¬ tri Ierosolimitano patriarche Gibelino et eius successoribus ca¬ nonice promovendis in perpetuum. Secundum mutationes tem¬ porum transferuntur etiam regna terrarum. Unde etiam ecclesiasticarum parrochiarum fines in plerisque provinciis mutari expedit et transferri. Asianarum siquidem ecclesiarum fines antiquis fuerunt diffinitionibus distributi. Quas distributiones diversarum diverse fidei gentium confudit irruptio. Gratias au¬ tem deo, quod nostris temporibus et Antiochie et Ierosolime civitates cum suburbanis suis et adiacentibus provinciis in Chri¬ stianorum principum redacte sunt potestatem. Unde oportet nos divine mutationi et translationi manum apponere et secun¬ dum tempus que sunt disponenda disponere, ut Ierosolimitane ecclesie urbes illas et provincias concedamus, que per gloriosi regis B(alduini) prudentiam ac exercituum eum sequentium 503 sanguine per dei gratiam acquisite sunt. Presentis itaque decreti pagina tibi, frater karissime et coepiscope Gibeline, tuisque successoribus et per vos sancte Ierosolimitane ecclesie, patriarchali sive metropolitano iure regendas disponendasque sancimus civitates omnes atque provincias, quas supradicti regis dicione aut iam restituit aut in futurum restituere gratia divina dignabitur. Dignum est enim ut Sepulchri Dominici ecclesia secundum fidelium militum desideria competentem honorem obtineat et Tureorum seu Sarracenorum iugo libera in Christianorum manu habundantius exaltetur.

60

Super qua exauditione dominus Bernardus, vir vite venerabi¬ lis, Antiochenorum patriarcha, quoniam in lesionem ecclesie sue redundare videbatur, indignatus est plurimum, ita ut missis nuntiis ad Romanam ecclesiam super eo facto plurimum conquereretur et de illata sibi et ecclesie sue manifesta iniuria

1111/3

35

40

45

50

31-55 JL 6298, RRH 61; Foucher de Chartres, Hist. 3, 35, 1-5, ed. Hagenmeyer, p. 742-745; voir 1’apparat critique et 1’introduction, p. 31-32.

44-46 Cf. 112-114.

56 = 1, 16, 35-36.

58-61 = 2-3.

31-55 etiam apud Fulch(erum Carnotensem) j, j/, ed. Hagenmeyer, p. -/42-74]. 31 Paschalis BW episcopus om. Fulcb., cf. 10, app. cr. servus om. NM reverentissimo etiam Fulch. codd. ABGR, - dissimo ed. Hagenmeyer cum ceteris

32-33 in perpetuum canonice promovendis a in perpetuum om. 36 aecclesiarum V 37 Quas sic VpC et Fulch. 41 potestatem BW, Fulch., potestate VpC 43 ut BW, Fulch., et VpC (44 concedimus C) 44-45 per gloriosi ... Balduini prudentiam Fulch. et omisso prudentiam etiam VpC, gloriosi ... Baldewini prudentia / = ny) BW 49 sive] seu Fulch. codd. GR (om. cett.) 50 provin(cias V2) V supradicti etiam Fulch. codd. FGR, sub predicti ed. Hagenmeyer cum ceteris codd. 51 dicione sic VpC (et ed. codd.

Fulch.

Hagenmeyer, ditionem codd. ABFGOR), ditioni BW

59 multum (cf. yS) BW

divina gratia Fulch.

11,28 n/3

539

dominum papam et ecclesiam totam litteris suis argueret. Cuius dominus papa indignationem mitigare cupiens, in hec verba rescripsit:

P(aschalis) episcopus servus servorum dei venerabili fratri B(ernardo) Antiocheno patriarche salutem et apostolicam bene¬ dictionem. Quamvis inter ceteras apostolica sedes illa emineat, quam Petri apostoli morte in corpore dignatio superna clarificavit, inter Romanum tamen et Antiochenum episcopos tanta quondam legitur caritas extitisse, ut nulla inter eos diversitas 70 videretur: eadem enim Petri persona utrasque illustravit eccle¬ sias. Multa posthac tempora transierunt, quibus infidelium do¬ minatio unitatem hanc in personis presidentium impedivit. Gra¬ tias autem deo, quod temporibus nostris Christianorum princi¬ patum in Antiochena civitate restituit. Dignum est igitur, karis75 sime frater, ut eiusdem caritatis in nobis unitas firma perma¬ neat. Nec de nobis menti' tue opinio ulla subrepat quod Antio¬ chenam ecclesiam deprimere aut inhonorare velimus. Siquid ergo vel Antiochene vel Ierosolimitane ecclesie aliter fortasse quam oportuit de parrochiarum finibus scripsimus, nec levitati 80 est nec malicie ascribendum. Nec propter hoc apud vos est scandalum concitandum, quoniam et locorum prolixa longinqui¬ tas et antiquorum nominum commutatio, que civitatibus vel provinciis accidit, magnam nobis ambiguitatem vel ignorantiam intulerunt. Ceterum et optavimus et optamus non scandali sed 85 pacis fomitem fratribus ministrare, suum ius et honorem qui¬ busque ecclesiis conservare. 1112 Data Laterani, VII Idus Augusti. 65

90

95

Volens autem dominus papa mentem suam interpretari et qua intentione domino regi et ecclesie Ierosolimorum id concesserat quod in eius rescriptis continebatur, eidem patriarche Bernardo in hunc modum rescripsit: P(aschalis) episcopus servus servorum dei coepiscopo B(ernardo) Antiocheno patriarche salutem et apostolicam benedic¬ tionem. Sicut aliis litteris fraternitati tue scripsimus, nos et personam tuam et ecclesiam tibi commissam plena caritate

64-87 JL 6328, RRH 66.

92-122 JL 6343, RRH 73.

64 Paschalis BW

65 Bernardo Antiochenorum BW 67 apostoli 71 posthac VNM, post hec Pa 7374 Christianorum principum ... restituit libertatem V. Cf. 40-4.1. 76 Nec ... 80 Nec sic codd. omnes 85-86 quibuslibet BW 87 Lateranis BW, cf. 2/ (BW) 92 Paschalis BW B. tantum (= 6j) V, Bernardo / = pi) cett. Petri MP

68 tantam MP, corr. P

540 1111/3

100

105

110

115

120

18 m 1113

125

11,28

diligimus nec ullo modo volumus honorem vestre dignitatis imminui, quin Antiocheni patriarchatus prelatio sicut preteritis temporibus conservata est, ita etiam in futurum integra prestante domino conservetur. Illud autem, quod filio nostro B(alduino) Ierosolimitanorum regi per nuntios suos intercedenti concessimus, caritatem tuam omnino conturbare non debet, si litterarum nostrarum sensum interius perscruteris. Sic enim in eis scriptum est: “Ecclesiarum, que illis in partibus fuerunt vel sunt, terminos atque possessiones diutina infidelium possessio tyrannisque confudit. Cum itaque certos eis fines assignare presenti deliberatione nequeamus, tuis precibus non inmerito duximus annuendum, ut, quia pro Ierosolimitane ecclesie sublimatione personam tuam extremis periculis exponere devovisti, quascumque infidelium urbes ceperis vel cepisti eiusdem ecclesie regimini dignitatique subiaceant”. Eodem sensu illa etiam verba discutienda sunt, que felicis memorie Gibelino Ierosolimitano patriarche de civitatibus atque provinciis scripsimus: “que supradicti regis B(alduini) prudentia et exercituum eum se¬ quentium sanguine per dei gratiam adquisite sunt”. Siquidem ecclesias illas, quibus certi fines assignari possunt, quarum ter¬ mini ac possessiones diutina infidelium possessione ac tyrannide confusi non sunt, et ipsarum ecclesiarum urbes illi volumus ecclesie subiacere, ad quam ex antiqua sciuntur iusticia pertine¬ re. Non enim volumus aut pro principum potentia ecclesiasticam minui dignitatem, aut pro ecclesiastica dignitate principum potentiam mutilari. Data Beneventi, XV Kal. Aprilis. Sed et domino regi eodem modo scripsit, exponens qua inten¬ tione predictis illius petitionibus assensum prebuerat et significans quod ecclesiam Antiochenam in nullo velit indebite gravari, in hec verba: P(aschalis) episcopus servus servorum dei karissimo B(alduino) illustri Ierosolimitanorum regi salutem et apostolicam benedictionem. Concessio illa, quam nos petitioni tue accommo-

103-110 = 12-19.

99 nostro] meo V

112-114 = 44-46.

100 Baldewino BW

127-160 JL 6344, RRH 73.

Ierosolimitano a

101

tuam (cf. p4.pj.108, etc., et 102: perscruteris) BW, vestram cett. (cf. p6 vestre = 51/

103 fuerunt 108 tuam om. et (cf. 4j) P2BW, om. VpC 115

persona tua et ecclesia tibi commissa). Cf. }, 12, jo, app. cr. / = 12) BW, fuerant VpC

105 (cf.

iij : V) asignare VN

113 B. om. C, Baldewini BW VN) asignari V 116 infidelium (— ij.104.14j) BW, om. VpC 122 prorsus om. a Beneventi cf. 160. 124 assessum V 125 velit] velut V 127 Paschalis BW Baldewino BW MP

(cf ioj :

504

11,28-29

541

n/3 i3° davimus, ut quascumque infidelium urbes ceperis vel cepisti

1113

16/7

135

140

145

150

155

160

Ierosolimitane ecclesie regimini dignitatique subiaceant, non parum confratrem nostrum B(ernardum) patriarcham et uni¬ versam Antiochenam conturbavit ecclesiam. Cum enim nos con¬ cessionem illam super illis ecclesiis indulserimus, quarum terminos atque possessiones diutina infidelium possessio tyrannisque confudit, illi eas ecclesias a Ierosolimitano patriarcha te coni¬ vente invasas conqueruntur, de quibus ambiguitas nulla sit quin eas etiam Tureorum vel Sarracenorum temporibus sedes Antio¬ chena possederit, quia earum episcopi, etiam infidelium tyrannide oppressi, Antiocheno patriarche obedientiam exhibebant. Porro nos litteris ad supradictum patriarcham missis Antioche¬ ni patriarchatus prelationem, sicut ab antiquis patribus distri¬ buta et preteritis temporibus conservata est, ita etiam in futu¬ rum integram conservari sanxeramus. Tuam igitur strenuitatem monemus et monentes precipimus, ne a te invasiones huiusmodi fieri, ubi manifesta est veritas, permittantur, sed unaqueque ecclesia iusticie sue limitibus perfruatur. Nec enim possumus manifeste sanctis patrum nostrorum constitutionibus obviare nec omnino volumus aut pro principum potentia ecclesiasticam minui dignitatem aut pro ecclesiastica dignitate principum po¬ tentiam mutilari, ne apud vos occasione alterutra pax, quod absit, turbetur ecclesie. Clericis quoque Ierosolimitanis per presentia scripta precipimus, quandoquidem paternas possessiones et patriam pro ecclesie, ut creditur, exaltatione, pro religionis observantia reliquerunt, ut Ierosolimitane ecclesie sint iure con¬ 5°5 tenti. Nec iniuste aut procaciter ea usurpare contendant, que certo sciuntur ad ius Antiochene ecclesie pertinere. Omnipotens dominus sua te in omnibus dextera protegat et de hostibus ecclesie triumphare concedat. Data Laterani, XV Kal. Aprilis. 29. Rex ad Mare Rubrum descendit, regionem perlustrat. Co-

mitissam Sicilie, quam uxorem duxerat, remittit ad pro¬ pria, egritudine fatigatus. Anno sequente, ut adiacentium regionum rex pleniorem habe¬ ret experientiam et de situ provinciarum magis edoceretur,

29, 1-13 FC 2, 56, 1-3, p. 594-595. - 13-40 cf. FC 2, 59, 3 - 2, 60,1, p. 600602.

131 Ierolimitane corr. V 132 Bernardum BW 133 conturbavit (cf. 134 super a, frater (fr pro sr) Vp 136 illi illas a 147 limitibus VBW, non liquet C, luminibus (vel limitibus ss. P2) p 151 vos om. V 152 quoque] vero BW 153 paternas om. a 154 pro ... et pro BW 156 Nec sic codd. omnes usurpare ea MP 160 Laterani sic, 101) V, turbavit cett.

cf. 122.

Lateranis (cf. 87: BW) BW, litera C, cf. 27 (BW-C)

542 1116/7

5

io

15

20.

25

30

35

11,29

assumptis secum locorum peritis et comitatu qui sibi ad pro¬ positum sufficere videbatur, transiens Iordanem et transcursa Syria Sobal per vastitatem solitudinis ad Mare Rubrum descen¬ dit, ingressus Helim civitatem antiquissimam, populo Israelitico aliquando familiarem, ubi leguntur fontes duodecim fuisse et palme septuaginta. Ad quam cum pervenisset, loci illius incole, domini regis adventu precognito naviculas ingredientes, in mare vicinum, mortem effugere cupientes, se contulerunt. Ubi domi¬ nus rex locis notatis et consideratis diligentius, eandem qua venerat remensus viam ad Montem Regalem, castrum videlicet quod de novo fundaverat, reversus est. Inde Ierosolimam red¬ iens gravi ex insperato correptus est egritudine. Qua cum supra vires fatigaretur et timeret deficere, lesam habens con¬ scientiam super eo quod legitima uxore iniuste abiecta alteram 506 superduxerat, corde compunctus et facti penitens viris religiosis et deum timentibus aperiens conscientiam reatum confessus est, satisfactionem promittens. Cui cum pro consilio daretur ut reginam, quam superduxerat, a se dimitteret, abiectam vero ad regiam, unde deciderat, revocaret dignitatem, acquievit et quod ita facturus esset, si vita ei concederetur productior, voto se obligavit. Unde factum est ut, evocata ad se regina, ordine rem aperit; que licet super eodem facto aliquantulum esset instructa - nam idipsum aliquando a pluribus audierat - tamen visa est egre ferre quod ita temere fuerit evocata et fraude principum regionis, qui ad eam citandam missi fuerunt, circumventa. Do¬ lens igitur et tristis tam de illata contumelia quam de opibus inutiliter consumptis ad reditum se preparat, post tercium annum, quo ad dominum regem venerat, in patriam reversura. Qua redeunte ad propria turbatus est supra modum filius et apud se odium concepit adversus regnum et eius habitatores inmortale. Nam cum reliqui fideles diversi orbis principes aut in propriis personis aut inmensis liberalitatibus regnum nostrum quasi plantam recentem promovere et ampliare sategerint, hic et eius heredes usque in presentem diem nec etiam verbo amico nos sibi conciliaverunt, cum tamen quovis alio principe longe commodius faciliusque nostris necessitatibus consilia possent et

29, 6-8 Num. 33, 9. 12-13 = 26, 23 et suiv. 15-16 = 1, 27, 25-26. 16-17 (= 20) Cf. 15, 17-18 et ch. 21. 17 = 3, 24, 34. 17-18 = 1, n, 22.

20 = 16-17.

29, 4 videbatur V, videbantur V2 8 pervenissent BW 12 remensus] add. MP, dei. P 16 alteram V, aliam cett. 19 satisfacionem promitens (sic) V 20 superduxerat / = 17) VBW, supraduxerat pC 21 rovocaret V 23 vocata corr. V 24 aperiret BW 25 a pluribus aliquando BW 26 frerre V 27 fuerunt (cf 26: fuerit) Vp, fuerant P2a 38 posset a est

11,29-31 116/7

543

auxilia ministrare. Videntur ergo iniurie perpetuo memores et 40 delictum persone iniuste in populum refundunt universum. 30. Ante urbem Tyrensem castrum Alexandrium, quod vulgari

507

appellatione Scandalium dicitur, edificatur. 1117

Eodem anno, postquam rex de predicta convaluit egritudine, anxius quomodo urbem Tyrensium, que sola de urbibus mariti¬ mis ab hostibus detinebatur, suo posset mancipare imperio, inter Ptolomaidam et predictam Tyrum castrum edificat, in 5 eodem loco ubi Alexander Macedo ad expugnandam eandem urbem olim dicitur fundasse idem presidium et de suo nomine Alexandrium vocasse. Est autem locus fontibus irriguus, vix quinque miliaribus a Tyro distans, in littore maris constitutus. Hoc autem ea reedificavit intentione, ut Tyrensibus esset pro 10 stimulo et unde eis frequentes irrogarentur iniurie. Hunc locum hodie appellatione corrupta populares appellant Scandalium: arabice enim Alexander Scandar dicitur et Alexandrium Scandarium, vulgares vero r in 1 conversa dicunt Scandalium. 31. Rex in Egyptum descendit, Pharamiam occupat. In egritu-

dinem incidit, qua fatigatus in eodem itinere vita decedit; Ierosolimis iuxta fratrem sepelitur. 1118

Anno sequente, ut Egyptiis vicem refunderet pro his que in regno sepius commiserant, cum ingentibus copiis descendit rex in Egyptum et urbem antiquissimam Pharamiam nomine con¬ fregit violenter et confracte copias suis commilitonibus dedit in 5 predam. Est autem Pharamia urbs antiqua, ut diximus, in littore maris sita, non longe ab ostio Nili quod Carabeix dicitur, supra quod iterum Tampnis urbs vetustissima et signorum, que dominus per Moysen servum suum coram Pharaone operatus est, familiaris. 10 Capta igitur urbe egressus rex ad predictum ostium Nili,

30, 1-13 cf. FC 2, 62, 1, p. 605-606. 31, 1-33 FC 2, 64, 1-6, p. 609-613. 40 Rom. 5, 18: per unius delictum in omnes homines in condemnationem. Cf. 1, 30, 10-13 Cf. 19, 10, 27-28. 31, 5 ut diximus] 3. 7-

20, 21-22 et 28, 9:

9 Ex. 7-12 (III Reg. 8, 56: quae locutus est per Moysen servum suum).

39 in iure p, corr. P2

40 per se C, personale BW 30, 4 castrum om. 7 Alexandrum sed vel driam ss. BW irruguus N 9 edificavit BW 11 Scandalum BW 12 Arabie BW Alexandrum BW 12-13 Scandarum a 13 Scandalum BW 31, 2 commiserat N 6 Carabex C, Carabix BW 7 iterum] sita est add. BW Tampnis pC, Tampnys V, Taphnis BW 10 rex] cum suis add. BW C, presidium inter ... edificat BW

ad om. BW

508

544 1118

7 IV

11,31

admiratus est aquarum, quas prius non viderat, fluenta, eoque maxime quod Nilus, cuius portionem alveus ille usque in mare deducit, unum de quattuor Paradisi fluminibus dicitur esse et creditur. Captis igitur de piscibus, quorum illic maxima est 15 copia, in urbem quam occupaverant redeunt, et parato prandio refecti sunt ex eis. Cumque rex surrexisset a cena, sensit se dolore plurimo interius pregravari et recrudescente antiqui vul¬ neris molestia cepit laborare vehementius, ita ut de vita pericli¬ tans desperaret. Indicto igitur legionibus per vocem preconiam 20 reditu, domino rege egritudine invalescente eatenus debilitato ut equitare non posset, lecticam instruunt eumque in ea anxie laborantem collocant, sicque continuatis itineribus, transcursa ex parte solitudine que inter Egyptum et Syriam media diffun¬ ditur, Laris antiquam eiusdem solitudinis urbem perveniunt 25 maritimam. Ubi morbo superatus rex, ad extremum veniens in fata concessit; unde, lugentibus et pre doloris angustia deficien¬ tibus legionibus, Ierosolimam deportatus est et ea dominica, que dicitur Ramis Palmarum, per vallem Iosaphat, ubi de more populus ad diem festum convenerat, in urbem introductus et 30 iuxta fratrem sub Calvaria, in loco qui Golgotha dicitur, regia magnificentia sepultus est. Mortuus est autem anno ab incarna¬ tione domini millesimo centesimo octavo decimo, regni eius octavo decimo.

13 Gen. 2, 10-14.

17-18 antiqui vulneris (cf. 10, 25, 35-40) Ovide, Met. 19 = 1, 24 = 12, 23, 23. 27-29 = 12, 2, 20-22.

14, 477 : antiquo ... de vulnere (Rem. Am. 623 : vulnus in antiquum). 7, 49.

11 quas] que BW

12 usque ad BW 15 occupaverat MP 24 28 Ramis Palmarum VW, in Ramis Palma¬ rum PBC, cf. 12, 2, 20-21 (BW) 32-33 regni ... decimo M2, octavo decimo antiquam BW, antiqua VpC om. PB, add. P2

509

12

545

I. Dominus Balduinus comes Edessanus sublimatur ad regnum, 510 describiturque quis et unde fuerit. II. Qua de causa Ierosolimam profectus est quando electus est in regem. III. Modus electionis aperitur et memorabile factum domini comitis Boloniensium Eustachii describitur. IIII. De habitudine corporis et moribus et conversatione eius¬ dem regis. V. Alexius Constantinopolitanus imperator, dominus quoque Paschalis papa, sed et comitissa Sicilie, que Ierosolimorum regi¬ na fuerat, moriuntur. VI. Egyptiorum exercitus tam navalis quam per terras in reg¬ num ingrediuntur; rex cum suis occurrit, sed non conveniunt. Arnulfus Ierosolimorum patriarcha moritur, substituitur ei Gormundus. VII. Ordo militie Templi Ierosolimis instituitur. VIII. Papa Gelasius defungitur, cui Calixtus succedit. VIIII. Gazi quidam Tureorum satrapa potentissimus partibus Antiochenis cum ingentibus se infundit copiis, universa depopu¬ lans. X. Princeps Rogerus occumbit in acie et noster prosternitur exercitus. XI. Rex et comes Tripolitanus Antiochiam properant, ut predicto Gazi resistant. XII. Rex cum eodem comite cum predicto Gazi congrediuntur et eo in fugam verso acies eius prosternunt pluribus interemp¬ tis, regique principatus cura committitur. XIII. Apud Neapolim urbem Samarie concilium celebratur. XIIII. Rursum Gazi predictus, renovatis expeditionibus, fines ingreditur Antiochenos; cui rex occurrit, Gazi vero apoplexia tactus moritur. XV. Rex civibus Ierosolimitanis omnimodam donat libertatem et suo communit privilegio. XVI. Doldequinus Damascenorum rex Tyberiadensium fines depopulatur; rex occurrit, urbem diruit Gerasam. XVII. Balac Tureorum potentissimus princeps fines Antioche¬ nos violenter ingreditur, comes Ioscelinus ab eodem capitur, rex quoque in eius vincula decidit, captus ab eodem.

15 = 5, 16, 55.

2 fuerit quando in regem electus est BW 6 patriarca N 14 revocatis a ingrediuntur corr. MP plexia N 16 Tyberiadenses BW 17 rexque a prosternuntur corr. V

12 aplo-

12

546

XVIII. Quidam Armenii ut regem expediant gravi se exponunt periculo: castrum in quo detinebantur captivi occupant, libera¬ tur comes Ioscelinus. XVIIII. Balac iterum idem castrum violenter recipit, predictis Armeniis gladio peremptis. XX. Comes Ioscelinus, congregata ingenti militia ut dominum regem expediat, Antiochiam pervenit, sed facti quod acciderat novitate motus acies dissolutas remittit ad propria. XXI. Iterum Egyptii cum ingentibus copiis regnum ingressi sunt, sed occurrentibus nostris in manu valida mirabiliter pro¬ sternuntur. XXII. Dux Venetie cum classe numerosa descendit in Syriam. XXIII. Classem hostium circa Ioppen repertam idem dux vio¬ lenter effringit et convertit in fugam, galeis pluribus retentis. XXIIII. Regni principes cum eodem duce conveniunt et Tyrus obsidetur. XXV. Rescriptum privilegii continentis consonantiam pacto¬ rum inter Venetos et principes regni Ierosolimorum pro Tyrensi obsidione.

21 = 4, 23, 4.

25 = 25, 2-3.

20 dominum om. BW continens V, sed cf. 2J, 2-}.

prevenit

NM

21 in V, om. cett.

Rubricam et capitulum prorsus om. BW

25

,

12 1-2 1. 1118

5

10

15

20

25

30

547

Dominus Baldumus comes Edessanus sublimatur ad reg- 511 num, describiturque quis et unde fuerit.

Secundus Ierosolimorum rex ex Latinis fuit dominus Balduinus de Burgo, qui cognominatus est Aculeus, vir religiosus ac timens deum, fide conspicuus, in re militari exercitatus pluri¬ mum. Hic fuit natione Francus, de episcopatu Remensi, filius domini Hugonis comitis de Retest et Milissendis preclare comitisse, que tot dicitur sorores habuisse, unde tanta multitudo filiorum et filiarum dicitur procreata, quantam hii noverunt qui principum genealogias sollicita investigant diligentia. Hic, vi¬ vente adhuc patre, cum aliis nobilibus qui iter Ierosolimitanum arripuerant, in comitatu domini ducis Godefridi, cuius erat consanguineus, eandem viam ea devotione qua alii ingressus est, relinquens domi apud patrem iam grandevum fratres duos et sorores totidem, quorum ipse omnium primogenitus erat. No¬ men alterius fratrum Gervasius, qui postea fuit electus ad ecclesiam Remensem, alterius Manasses; sororum autem alte¬ ram habuit castellanus de Vitriaco, nomine Mahaldem, alteram dominus Herbrandus de Herges, vir nobilis et potens, nomine Hodiernam, ex qua natus est Manasses de Herges, quem nos postmodum, tempore domine Milissendis regine, regium vidimus constabularium. Porro patre huius domini Balduini regis 512 defuncto, Manasses, filius eius, quia dominum Balduinum, qui primogenitus erat, regni occupatio detinebat, successit; quo etiam sine liberis decedente, Gervasius, frater eorum, dimisso Remensi archiepiscopatu uxorem contra instituta ecclesiastica ducens, eundem comitatum iure possedit hereditario. Suscep¬ tam autem ex uxore unicam filiam cuidam nobili viro in Normannia matrimonio copulavit; quo defuncto, sororis illorum filius, Mahaldis videlicet que castellano Vitriacensi nupserat, Iterius nomine, in eodem comitatu successit. Sed de his hactenus. 2.

Qua de causa Ierosolimam profectus est quando electus est in regem.

Domino ergo Balduino, domini ducis pie et illustris memorie Godefridi fratre, post fratris obitum ad regnum Ierosolimorum

1, 2-3 — 1, n, 22.

1, 7 quanta BW 8 geneaologias V 14 altius V 16 Mahaldam P, 17, 18 de Herdes BW 19 domine om. BW 20 eius V 22 regni occupatio] regio VN, corr. N 25 ducens post 24 uxorem MP 27 qua defuncta BW 28 Malhaldis V 2, 1 igitur a domini om.

cf. 14, /, 61 (a)

BW

54« 1118

5

io

15

7 iv

20

25

12, 2-3

vocato et in regni solio sollempniter collocato, hic de quo nobis est in presenti sermo, tradente domino rege, qui consanguineus eius erat, in comitatu Edessano successit, quem annis decem et octo et aliquid amplius strenue et feliciter administravit. Anno igitur sui comitatus octavo decimo, regione sua in optata tran¬ quillitate locata, proposuit Ierosolimorum regem, dominum, consanguineum et benefactorem suum, et loca sancta devotionis gratia visitare. Ordinatis igitur ad iter necessariis commissaque fidelibus suis, de quorum fide et industria plenius confidebat, regione, municipiis in tuto dispositis tanquam vir providus et plene circumspectus viam destinatam, adiuncto sibi honesto comitatu, aggreditur. Dumque iter prosequeretur inceptum, ecce nuntius occurrit, denuntians quod dominus rex in Egypto, sicut et verum erat, ultimum fato clauserat diem. Quo audito plurimum de morte domini et consanguinei sui, sicut nec mirum erat, consternatus, nichil tamen ab incepto desistit itinere, sed Ierosolimam maturatis gressibus contendit. Ad quam cum pervenisset, accidit casu quod in die festo, qui dicitur Ramis Palmarum, cum de more populus universus in vallem Iosaphat convenisset ad sollempnem et celebrem tante diei processionem, subito ex una parte comes cum suis ingrederetur et e regione domini regis funus cum exequiis importaretur, universa militia, que cum eo in Egyptum descenderat, domini sui funus de more prosequente. 3.

Modus electionis aperitur et memorabile factum domini comitis Boloniensium Eustachii describitur.

Introducto igitur funere regio in sanctam civitatem et in ecclesia Dominici Sepulchri iuxta fratrem, ante locum qui dici¬ tur Golgotha sub monte Calvarie, honorifice sepulto, convene¬ runt qui aderant de maioribus regni, episcopi, archiepiscopi et

2, 3 = 8 rubr. 2. 20-22 = n, 31, 27-29. 3, 1-3 = 11, 31, 30-31. 4-5 episcopi, archiepiscopi ... cum ... patriarcha] Cet ordre hierarchique a de quoi surprendre (voir la correction faite par BW), normalement Guillaume de Tyr observe la suite patriarcha-archiepiscopus-episcopus-abbas-prior (et alii ecclesiarum prelati). II y a, toutefois, un parallele dans 14, 10, 5-6: universi illius sedis amplissime (Antioche) suffraganei, tam episcopi quam archiepiscopi ... A un niveau moins eleve, voir aussi 21, 25, 5-9: (archiepiscopus ... archiepiscopus ... episcopus (quatre fois) ...J Petrus prior ecclesie Dominici Sepulchri, Rainaldus abbas ecclesie Montis Syon (a une date non determinee (un 12 novembre, entre 1170 et 1180), Alexandre III accordait au prieur du Saint-Sepulcre la preseance sur tous les abbes et prieurs du patriarcat de Jerusalem (JL 13524 (cf. 13525),

3 collato MP, corr. P2

14 iter om. a

Ramis Palmarum BW, cf. //, y, 28, app. cr.

4 regni om. a

archiepiscopi, episcopi BW

16 fato om. BW 20-21 in 3, 2 Domini NMC, corr. M2

5i3

12,3 ilis

549

5 alii ecclesiarum prelati cum domino Arnulfo patriarcha et de laicis principibus nonnulli, inter quos erat vir industrius, unde 514 sepius supra fecimus mentionem, dominus Ioscelinus, potens in opere et sermone Tyberiadensis dominus, habitaque deliberatio¬ ne de instanti negocio varias promunt sententias, dicentibus 10 aliis expectandum esse dominum Eustachium comitem nec in¬ terrumpendam hereditarie successionis antiquissimam legem, specialiter cum bone memorie fratres eius congruo et cunctis placito moderamine regnum feliciter administrassent, aliis di¬ centibus negocia regni et continuam necessitatem non posse pati 15 has dilationes nec indulgere tantas ferias, sed maturandum esse ut regioni citius consulatur, ne forte, si incubuerit necessitas, non sit qui exercitus educat et reducat et regni procuret negocia et pro ducis inopia regni status periclitetur. Hanc partium fluctuationem et votorum repugnantiam, pretemptata domini 20 patriarche et ad se inclinata mente, predictus Ioscelinus, qui maxime erat in regno auctoritatis, illorum iuvans partem qui dicebant regem statim esse ordinandum, diremit, dicens presentem esse dominum comitem Edessanum, virum iustum et timo¬ ratum, domini regis consanguineum, industrium et in armis 25 strenuum, per omnia commendabilem, quo meliorem nulla nobis regio, nulla provincia posset ministrare: commodius esse ipsum in regem assumere quam casus periculosiores expectare. Erant itaque multi qui de sinceritate fidei arbitrabantur domini Ioscelini verba procedere, scientes quomodo non multo ante dominus 30 comes, ut prediximus, tractasset eum, et illud reputantes quod proverbialiter dici solet: omnis laus vera est ab hoste, nescientes quod alias eius properaret intentio, fidem verbis eius habentes prestabant coniventiam. Ipse autem, ut dicebatur, aliter erat 515 affectus, nam spe future in comitatum successionis dominum 35 comitem in regnum introducere nitebatur. Domino ergo Arnulfo patriarcha et domino Ioscelino hanc opinionem amplectentibus,

RRH 485, cf. 486), mais cette situation privilegiee n’est pas refletee dans la Chronique : 12, 13, 29-32: Gildoinus electus abbas S.M. de Valle losaphat, Petrus abbas de Monte Tabor, Achardus prior Templi Domini, Arnaldus prior Montis Syon, Gerardus prior Sepulchri Domini, ou 12, 25, 133-135 : Gildoinus abbas S.At Vallis losaphe ... Gerardus prior Sancti Sepulchri ..., ou 22, 7, 21-24 : patriarcha, assumptis ... Cesariensi electo ... episcopo, domino Rainaldo abbate Montis Syon, domino Petro 6 = 1, 11, 15. 7-8 — 1, n, 28. 11 = 19 1 Cor. 9, 16: necessitas ... mihi incumbit. 23-24 Luc. 2, 25 : homo ... iustus et timoratus. Cf. 14, 30, 21. 24-25 (= 19, 5, 39-40) = 1, 11, 15. 30 ut prediximus] n, ch. 22. 31 Cf. Otto, SprichwSrter ... der Rffmer, 1965,

ecclesie Dominici Sepulchri priore). 62-63.

no. 834.

8 Tyberidenssis corr. V verbis BW

16 tutius a

24 et in V, om. cett.

32 eius

550 1118

12,3-4

reliqui facile in eandem inducti sunt et pari voto et unanimi consensu eum in regem eligentes, in die sancte Resurrectionis, qui proxime sequutus est, sollempniter et ex more inunctus et 40 consecratus est et diadematis insigne regium suscepit. Quecumque autem aut domini patriarche aut domini Ioscelini in eo facto fuerit intentio, dominus rei eventum misericorditer con¬ vertit in bonum. Nam virum iustum, pium ac timentem deum, divina eum preveniente gratia, se exhibuit, eratque vir in cunc45 tis prospere agens. Videtur tamen minus regularem habuisse introitum legitimumque regni heredem certum est a debita successione fraudulenter exclusisse illos, qui eum promoverunt. Mortuo namque domino rege, sive de eius supremo iudicio sive de communi principum regni consilio, quia neutrum pro certo 50 compertum habemus, missi erant quidam nobiles et magni viri, qui ad regni successionem communi edicto citarent comitem Boloniensium dominum Eustachium, dominorum Godefridi du¬ cis eximii et domini Balduini regis fratrem. Qui ad eum perve¬ nientes, invitum et renitentem, causas honestissimas pretenden55 tes quare eum venire oporteret, usque in Apuliam traxerunt; ubi audiens predictus vir venerabilis, religiosus et timens deum, vere tantorum virorum imitator et frater et in virtutibus et honestis meritis successor, quod Ierosolimis medio tempore do¬ minus Balduinus Edessanus comes, eius consanguineus, rex fue60 rat ordinatus, instantibus nuntiis qui pro eo missi fuerant et allegantibus ut nichilominus procederet, quia quod factum erat contra ius et fas et contra hereditarie successionis legem anti¬ quissimam nullo modo stare posset, respondisse dicitur vir deo plenus: “Absit hoc a me, ut per me in regnum domini ingredia65 tur scandalum, per cuius sanguinem pacem Christi recepit et pro cuius tranquillitate viri virtutum et inmortalis memorie, fratres mei, egregias animas celis intulerunt.’’ Compositisque iterum sarcinis et comitatu recollecto, invitis his qui eum ad regnum trahere nitebantur, ad propria remeavit. 4.

De habitudine corporis et moribus et conversatione eius¬ dem regis. Dicitur autem fuisse forma conspicuus, corpore procerus, fa-

42 = 1, 29, 39-40. 43 Act. 10, 22: vir iustus et timens deum. 44-45 = 54 = 1, 28, 7. 56 = 1,11, 22. 62-63 = n. 64-65 Cf. Matth. 18, 7: vae homini illi, per quem scandalum venit. 65 Coi. 3, 15 : pax 3, 26, 22-23. Christi.

37 eandem BW, eadem V[3C 39 inunctus et ex more tr. V 41 pr. 52 Boloniensem BW 56 veneabilis V 59 comes Edessa¬ nus BW 65 per cuius ... Christi] quod per Christi sanguinem pacem BW aut om. a

516

12,4-5 ilis

5

io

15

20

l (recte t14) 1V

25

55i

cie venusta, capillo raro, flavo, canis mixto, barbam habens raram sed tamen usque in pectus demissam, colore vivido et quantum etas illa patiebatur roseo; habilis ad usum armorum et equis regendis aptissimus, rei militaris multam habens experi¬ entiam, in agendis suis providus, in expeditionibus felix, in operibus pius, clemens et misericors, religiosus et timens deum, in oratione iugis, ita ut callos in manibus haberet et genibus pre afflictionis et genuflexionis frequentia; impiger, licet senior, quotiens eum regni vocabant negocia. Adeptus ergo regni soli¬ um, sollicitus de comitatu Edessano, quem sine duce dimiserat, Ioscelinum, consanguineum suum, vocat ut quod in eum prius deliquerat gratuita plenaque satisfactione corrigeret, eique, tanquam qui regionem illam plenius noverat, comitatum donat sumptaque eius fidelitate per vexillum investit et inducit in possessionem, et convocans inde uxorem et filias et familiam, per operam et studium eiusdem domini foscelini in proximo cum sospitate recipit universa. Erat autem ei uxor Morfia nomi¬ ne, cuiusdam nobilis Greci Gabrielis nomine, de quo supra diximus, filia, quam dum comes esset cum pecunia infinita, que dotis nomine donabatur, duxit in uxorem; ex qua susceperat tres filias, Milissendem videlicet, Aaliz et Hodiernam: nam quartam, cui fveta nomen fuit, postquam regnum adeptus est uxor ei peperit. Coronatus autem et consecratus est anno ab incarnatione domini M°C0XVin°, mense Aprili, secunda die mensis, presidente sancte Romane ecclesie domino Gelasio papa secundo, Antiochene vero domino Bernardo, Latinorum in ea¬ dem civitate patriarcha primo, sancte ferosolimitane ecclesie domino Arnulfo, ex Latinis in eadem civitate patriarcha quarto. 5.

Alexius Constantinopolitanus imperator, dominus quoque Paschalis papa, sed et comitissa Sicilie, que lerosolimorum regina fuerat, moriuntur. Per idem tempus Constantinopolitanus imperator Alexius,

5, 1-12 cf. FC 2, 63, 4, p. 608.

4, 7 ( = 15, 23, 36)

17,

Ion. 4, 2: tu deus clemens et misericors es ( — II Esdr. 9, 16, 19, 55). - religiosus et timens deum — 1, n, 22. 10-11 = 8 rubr. 2. 12 prius] 11, ch. 22. 19 supra] 10, 23, 6-10 et 11, ch. n. 20 = 4, 5, 30.

cf.

4, 2 raro] et add. BW 2-3 habens raram om. C, habens non multam 10 post regni expunctum est solium ( — 10-11) N 13 satisfacione V 15 eius V, om. cett. 16 et evocans et convocans BW 17 domini om. a 18 uxor ei a Morphia a 19 nobilis] hominis BW 20 infinita pecunia BW 22 videlicet om. V Aaliz VBW, Haaliz pC 24 Corona¬ tus ... est] est om. V, Coronatus est autem omisso et consecratus BW 27 BW

domino om. a

5i7

12, 5-6

552 ilis

5

io

Latinorum maximus persequutor, rebus humanis exemptus est. Cui successit Iohannes, filius eius, patre multo humanior et meritis exigentibus populo nostro patre longe acceptior, qui etiam non omnino sincerus erga Latinos Orientales extitit, sicut docebunt sequentia. Dominus quoque Paschalis Romanus ponti¬ fex viam universe carnis ingressus est, pontificatus eius anno sexto decimo; cui successit dominus Gelasius, qui et Iohannes Gaietanus dictus est, sancte Romane ecclesie cancellarius. Mor¬ tua est nichilominus et domina Adelasia Sicilie comitissa, que predicti domini regis Balduini de facto, etsi non de iure, uxor fuerat.

6.

5

10

15

518

Egyptiorum exercitus tam navalis quam per terras in reg¬ num ingrediuntur; rex cum suis occurrit, sed non conveni¬ unt. Arnulfus Ierosolimorum patriarcha moritur, substitui¬ tur ei Gormundus.

Eodem anno, estate proxime subsequuta, princeps Egyptius qui tunc erat pro tempore, congregata ex universis Egypti finibus tam equitum quam peditum multitudine infinita, tam per terras quam navali exercitu in regnum nostrum proponit violenter introire, facile putans tam modicum populum aut consumere gladio aut a cunctis Syrie finibus fugientes eliminare. Transcursa igitur solitudinis vastitate, que inter nos et Egyptum media interiacet, cum equitatu numeroso et peditum iaculis instructorum infinita multitudine ante Ascalonam castrametatus est. At vero Doldequinus Damascenorum rex, cognito Egyptiorum adventu, sive sponte sive ab eis invitatus, congre¬ gata iterum ingenti militia, devia sequutus ne forte noster ei obviaret exercitus, transito Iordane castris eorum se associat et vires augere nititur in nostram lesionem. Navium autem quedam apud Ascalonam applicuerunt, quedam vero usque Tyrum, quoniam civitas erat munitissima et portum habens commo-

6, 1-34 cf. FC 3, 2, 1-3, p. 617-619. - 35-41 cf. FC 2, 63, 4, p. 608.

5, 2 Par cette qualification 1'empereur deteste est mis sur le meme plan que ZengI (Sanguinus: 16, 14, 4) et son fils Nur al-DTn (Noradinus: 17, 10, 1314 et 20, 31, 2, voir cependant 2-4). Le prince Raymond d'Antioche, lui, est qualifie de maximus gentilitatis persequutor (17, 10, 2). et 30 et 15, ch. 1-5.

11 =19, 4,

39.

6 sequentia] 14, ch. 24

6, 3 et 9 = 1 rubr. 29.

12 = 1,

21, 67.

5, 2 est om. V parti C

4 populo nostro patre] parti nostre patre BW, patre nostre 9 Gaietanus pBW, Gaitanus V, Gagetanus C 6, 1 proxima subsecuta a 6 a om. a 11 adventu 12 iterum] item BW 13 eorum om. MP

longe patre tr. V

10 Adelina a Egyptiorum BW

519

12, 6-7 ni8

553

dum, profecte sunt, expectantes ut de domini arbitrio et de voluntate eius, qui classi preerat, eis aliquid precipiatur. Rex autem multo ante tempore eorum adventu precognito, tam ex 20 Antiochenis quam ex Tripolitanis partibus convocatis militari¬ bus auxiliis suisque in unum congregatis in campestria Philistiim illis descendit in occursum, transitoque eo loco, qui olim Azotus dictus est, ubi una de quinque civitatibus Philistinorum fuisse dinoscitur, de vicino Egyptiorum castrametatus est, ita 25 ut utrisque partibus daretur mutuo hostium castra singulis diebus intueri. Cumque iam per menses quasi tres se invicem lacessere formidarent, nostris tantam multitudinem in se teme¬ re irritare timentibus, illis vero nostrorum vires, audaciam et in preliis experientiam formidantibus, placuit Egyptio principi 30 tutius esse cum incolumitate domum redire quam in se et in suos inprudenter bellorum insidias experiri, sicque redeuntibus in Egyptum expeditionibus, postquam de eorum subito regressu nulla nostros movebat suspicio, nostri quoque, sumpta a domino rege licentia, ad propria cum gaudio reversi sunt. 35 Per eosdem dies mortuo Arnulfo Ierosolimorum patriarcha, viro inquietissimo et officii sui sanctimoniam negligente, substi¬ tutus est ei vir simplex ac timens deum, dominus Gormundus, natione Francus, de episcopatu Ambianensi, de opido Pinqueniaco. Huius diebus et meritis etiam, ut creditur, multa magnifice 40 ad regni consolationem et incrementum operari dignatus est dominus, sicut in sequentibus presens enarrabit Historia.

7.

Ordo militie Templi Ierosolimis instituitur.

Eodem anno quidam nobiles viri de equestri ordine, deo devoti, religiosi et timentes deum, in manu domini patriarche Christi servicio se mancipantes, more canonicorum regularium in castitate et obedientia et sine proprio velle perpetuo vivere 5 professi sunt. Inter quos primi et precipui fuerunt viri venerabi¬ les Hugo de Paganis et Gaufridus de Sancto Aldemaro. Quibus quoniam neque ecclesia erat neque certum habebant domici¬ lium, rex in palatio suo, quod secus Templum Domini ad austra¬ lem habet partem, eis ad tempus concessit habitaculum, cano10 nici vero Templi Domini plateam, quam circa predictum ha¬ bebant palatium, ad opus officinarum certis quibusdam condi¬ tionibus concesserunt; dominus autem rex cum suis proceri¬ bus, dominus quoque patriarcha cum prelatis ecclesiarum de

21=9, 12, 5.

37 (et passim) Iob 1, 1 et 8 et 2, 3: vir ... simplex et rectus 7, 7 Cf. 1, 7, 14.

ac timens deum et recedens a malo (cf. 9, 5, 38-39).

BW

17 domini] sui add. BW 7, 6 Galdefridus a

21 auxiliis] copiis BW 40 operatus est 11-12 conditionibus] eis add. BW

520

12, 7

554 ilis

propriis dominicalibus certa eis pro victu et vestimentis be15 neficia, quedam ad tempus, quedam in perpetuum, contulerunt. Prima autem eorum professio, quodque eis a domino patriarcha et reliquis episcopis in remissionem peccatorum iniunctum est, ut vias et itinera maxime ad salutem peregrinorum contra latronum et incursantium insidias pro viribus conservarent. 20 Novem autem annis post eorum institutionem in habitu fuerunt seculari, talibus utentes vestimentis, quales pro remediis anima¬ rum suarum populus largiebatur; tandem nono anno, concilio in Francia apud Trecas habito, cui interfuerunt dominus Remensis et dominus Senonensis archiepiscopi cum suffraganeis suis, Al25 banensis quoque episcopus, apostolice sedis legatus, abbates quoque Cisterciensis et Clarevallensis cum aliis pluribus, instituta est eis regula et habitus assignatus, albus videlicet, de mandato domini Honorii pape et domini Stephani Ierosolimitani patriarche. Cumque iam annis novem in eo fuissent propo30 sito, non nisi novem erant, extunc vero cepit eorum numerus augeri et possessiones multiplicari. Postmodum vero, tempore domini Eugenii pape, ut dicitur, cruces de panno rubeo, ut inter ceteros essent notabiliores, mantellis suis ceperunt assuere tam equites quam eorum fratres inferiores, qui dicuntur servientes^ 35 Quorum res adeo crevit in inmensum, ut hodie trecentos plus minusve in conventu habeant equites, albis clamidibus indutos, exceptis aliis fratribus, quorum pene infinitus est numerus. Possessiones autem tam ultra quam citra mare adeo dicuntur inmensas habere, ut iam non sit in orbe christiano provincia, 40 que predictis fratribus bonorum suorum portionem non contu¬ lerit, et regiis opulentiis pares hodie dicantur habere copias. Qui quoniam iuxta Templum Domini, ut prediximus, in palatio regio mansionem habent, fratres militie Templi dicuntur. Qui cum diu in honesto se conservassent proposito, professioni sue

17 = 11, 3, 48.

18 =

5, 4, 18-19.

Renaud II - Senonensis] Henri Sanglier.

23-24 dominus Remensis] 24-25 Albanensis] Matthieu.

26 Voir 1’apparat critique (MP). L’abbe de CTteaux etait Etienne Harding, 37 = 7, 8, 34. 42 ut prediximus] 8-9.

celui de Clairvaux Bernard.

14 pro victu et amictu ex ed. principe edd. ),

48)

q, remissione Vp

est] erat add. BW

17 remissionem ( = I, ij, 96; 11, 21 remedio BW 22 anno

24 et dominus Senonensis om. a archi26 Clarevalensis BW, et Pontiniacensis ( = Hugues de Mdcon) add. MP pluribus aliis BW 27 est eis Na, est om. V, eis om. MP 29 eodem MP 30 erant] fuerunt BW exinde BW 35 trescentos BW 41 dicuntur sed vel a(ant B) jj. BW 44 nono BW

episcopus BW

23 Franciam V

suis suffraganeis V

conservabant C, conservaverant BW

professioni BW, professionis VpC

521

12, 7-8 1118

555

45 satis prudenter satisfacientes, neglecta humilitate, que omnium virtutum custos esse dinoscitur et in imo sponte sedens non habet unde casum patiatur, domino patriarche Ierosolimitano, a quo et ordinis institutionem et prima beneficia susceperant, se subtraxerunt, obedientiam ei, quam eorum predecessores eidem 50 exhibuerant, denegantes, sed et ecclesiis dei, eis decimas et primicias subtrahentes et eorum indebite turbando possessio¬ nes, facti sunt valde molesti.

8. 9/21

5

10

15

20

Papa Gelasius defungitur, cui Calixtus succedit.

Anno sequenti mortuus est dominus Gelasius papa secundus, domini Paschalis successor, qui et Iohannes Gaietanus dictus, vir litteratus, qui fugiens domini Henrici imperatoris persequutionem et emuli sui antipape, qui cognominatus est Burdinus, declinans violentiam, in regnum Francorum se conferens apud Clumacum diem clausit extremum, ibidem etiam sepultus. Cui successit dominus Guido, secundum carnem nobilis, Viennensis archiepiscopus, qui postea in papatum assumptus Calixtus ap¬ pellatus est. Hic postmodum domini imperatoris Henrici, cuius consanguineus erat, consequutus gratiam et eius fretus auxilio in Italiam cum cardinalibus et universa curia descendens, apud Sutrium, urbem Rome conterminam, emulum et heresiarcham Burdinum violenter cepit, insuper et camelo impositum, cute indutum ursina, ad Cavense cenobium, quod iuxta Salernum situm esse dinoscitur, cum multa misit ignominia, ubi usque in supremum senium vitam compulsus est lege loci ducere cenobiticam; et ita sopitum est scisma, quod a tempore domini Gregorii septimi per tempora domini Urbani, domini Paschalis, domi¬ ni quoque Gelasii, successorum eius, quasi per triginta annos ecclesiam incessanter fatigaverat, domino imperatore Henrico ad ovile ecclesie post multa tempora, quibus per excommunica¬ tionis sententiam a cetu fidelium precisus fuerat, revocato.

8, 1-22 cf. WM par. 420-437, p. 498-509.

45-47 Cf. Gregoire le Grand, Hom. in Evangelia 1, 7, 4, Migne, PL 76, 1102 B : humilitas ... custos virtutis, et 2, 28, 2, ibidem 1212 B : humilitas cordis nostri tanto apud deum in alto est, quanto hominibus in imo\ cf. Raban Maur, Hom. I, 59, Migne, PL 110, 112 A/B : Habete semper in omni conversatione vestra humilitatem, custodem virtutum.

51 earum BW

50-51 = 2, 24, 26-27.

4 Petrus Burdinus 8-9 est appellatus BW 11 descendens sarcina C, descendens familia BW 12 heresiacham V 15 esse situm BW 16-17 cenobicam V 17-18 domini Gregorii (omisso pape) septimi cf. 16, 18, 10, app. cr. 20 fatigaverant VM

BW

8, 2 Pascalis V

8 palacium C, papam BW

Gaitanus V

Calyxtus V

522

556 9.

1119

5

10

15

20

25

30

12,9 Gazi quidam Tureorum satrapa potentissimus partibus Antiochenis cum ingentibus se infundit copiis, universa depo¬ pulans.

Eodem anno quidam infidelium potentissimus princeps et apud suos valde formidabilis, infelicis populi et perfide plebis, videlicet Turcomannorum, dominus Gazi nomine, cui se adiunxerant Doldequinus Damascenorum rex et Debeis Arabum satrapa potentissimus, cum ingentibus copiis partes Antiochenas in gravi suorum multitudine ingressus erat, citra Halapiam castra¬ metatus. Cuius adventu precognito dominus Rogerus Antioche¬ nus princeps, domini regis sororius, circumpositis mandat prin¬ cipibus, domino videlicet Ioscelino Edessanorum comiti, domino quoque Pontio comiti Tripolitano, domino nichilominus etiam regi, et significat instantem necessitatem, monens et obnixius postulans ut cum omni celeritate contra instantia pericula opem laturi venire non morentur. Rex ergo, assumptis sibi quas tam subito de regno colligere potuit militaribus copiis, Tripolim usque maturatis itineribus pervenit, ubi dominum comitem, ad iter pereque succinctum, secum associans cepto instat itineri. At vero dominus princeps interim, more inpatiens, de communi lege mortalium futurorum nescius, egressus ab Antiochia circa Artasium opidum castrametatus fuerat. Erat autem is locus alendis exercitibus satis commodus: nam ex nostris finibus erat volentibus ad exercitum accedere liber et facilis accessus, unde in expeditione necessariorum erat ubertas maxima et quanta in urbibus solet optata commoditas. Ubi cum per dies aliquot domini regis et comitis expectasset adventum, prohibente domino patriarcha, qui illuc usque eum fuerat prosequutus, renitentibus etiam de proceribus nonnullis exercitum iter iubet arripe¬ re, fortiter contestans se nullius deinceps prestolaturum ad¬ ventum. Erant autem quidam de nobilibus regionis qui ad hoc eum impellebant, non ut conditiones exercitus facerent meliores, sed ut terras suas, quas hostium castris vicinas habebant, presente exercitu in tuto collocarent. Horum ergo consilium sequutus, in suam suorumque cladem preceps ab eo loco, ubi prius fuerat, discedens in eum qui dicebatur Campus Sanguinis castra iubet locari recensitoque eius exercitu inventi sunt equi-

9, 1-73 cf. GC 2, 1, 1 * 2, 5, 6, p. 79-88. 9, 2 = 3, 3, 19.

5-6 = 4, 16, 28.

18 Cf. 13, 26, 51.

9, 3 Gazi MPBW, Gazii C, Gazei V, Gazzi N 4 Debeus BW 11 obnoxius PBC 12 omni om. BW, cum omni necessi¬ tate C 23 esse solet BW 26 iubet iter MP 27 prestolaturum P2BW, prestolaturus VpC 32 princeps BW 32-33 ab eo et prius om. BW Rogerius BW

discendens V

523

524

12,9 1119

557

tes septingenti et peditum instructorum tria milia, exceptis negociatoribus, qui emendi vendendique gratia castra solent sequi. Hostes vero, cognoscentes castra principis in proximo locata, ut dissimulantes propositum conceptum commodius pos¬ sent effectui mancipare solutis castris fingunt se versus Cere40 pum opidum acies dirigere, quo pervenientes, cum ea nocte nichil proficerent, circa partes castrametati sunt. Mane facto princeps exploratores dirigit, nosse volens utrum ad obsiden¬ dum opidum hostes se dirigant aut ad committendum cum nostris ad castra contendant; dumque ipse cum suis armis se 45 instruerent, quasi iam presens bellum expectantes, ecce nuntii recurrentes uno verbo asserunt, hostes, tribus turmis ordinatis, habentibus singulis equitum vicena milia, citatis gressibus ad nostrum exercitum accedebant. Quo cognito princeps quattuor instaurat acies et equo circumvolans circuit diligenter et verbis 50 competentibus animat instauratas, dumque in his daret operam ecce hostium acies erectis vexillis nostro exercitui pene iungebantur. Commissum est itaque prelium, utrisque animose in¬ stantibus, sed peccatis nostris exigentibus facta est pars adver¬ sa superior. Nam acies quibus preerant viri nobiles et in armis 55 strenui Gaufridus Monachus et Guido Fremellus, que prime fuerant ad irruendum in hostes deputate, optime et secundum rei militaris disciplinam progresse maiores hostium cuneos et densiores cohortes violenter dissolutas pene in fugam adege¬ rant; sed acies cui preerat Robertus de Sancto Laudo, cum 60 exemplo aliarum que precesserant animosius debuisset in hostes irruere, hostibus vires resumentibus substitit inprobe demumque in fugam lapsa principis aciem, que aliis erat subsidium ministratura, solvit per medium et partem secum in fugam vertit, ita ut de cetero revocari non posset. Accidit etiam in 65 eodem prelio quiddam relatione dignum. Nam dum in ipso preliandi agone hinc inde ferventius desudarent, ecce turbo ab aquilone prodiens inmanissimus in medio belli campo cunctis cernentibus hesit humi serpendoque longius tantum congesti pulveris secum detulit, quod utriusque partis oculos pulveris 70 inmensitate ne pugnare possent perstrinxit, seque per girum extollendo in modum dolii sulfureis ignibus combusti in sublime 35

39 = 2, 15, 6.

65-66 = 3, 7, 23.

71 = 7, 21, 30.

41 partes] illas add. BW 43 ad om. V 44 tum ipse tum sui BW 45 ecce (cf. ji) om. BW 46 asserunt] quod add. BW hostibus V 47 viscena p, corr. P 50 in om. BW 51-52 iungebatur V 55 prime om. BW 60 aliarum bis V 62 subsidium VBW, om. pC 66 ferventes a 67 progrediens corr. M2P2 69-70 ait. pulveris om. a, immensitate sui BW

525

,

558

12 9-10

se contulit. Facti sunt itaque hostes eo casu superiores et pars nostra corruit, nostris pene omnibus gladio interemptis.

1119

10. Princeps Rogerus occumbit in acie et noster prosternitur exercitus.

5

10

15

20

25

Princeps autem, tanquam vir in armis strenuus cum paucis in medio hostium viriliter dimicans, dum suos incassum revocare contendit, contra hostium maiores se dirigens impetus gladiis confossus interiit. Qui autem sarcinas et impedimenta sequuti erant in montem vicinum se contulerunt; qui vero et hostium arma videbantur effugisse, bellicis se tumultibus eximentes, videntes nostros in montis culmine conglobatos, opinantes eos vires ad resistendum habere et cum eis posse salvari, ad illos certatim accedebant. Quo cum pervenissent universi, hostes, eis qui in campis erant penitus gladio peremptis, ad illos se conver¬ tunt et directis illuc cohortibus omnes in momento hore trahunt ad exterminium. Rainaldus autem Masuerus, quidam de maiori¬ bus illius regionis principibus, cum quibusdam aliis nobilibus in turrim cuiusdam vicini opidi, cui Sarmatan nomen, gratia salutis se contulerat. Quod postquam predicto Tureorum principi compertum est, illuc sub omni celeritate convolans predictos nobiles viros, qui intus se recollegerant, ad deditionem violenter compellit, sicque factum est illa die quod de tot milibus, qui dominum principem sequuti fuerant, culpis nostris id merentibus vix vel unus qui nuntiaret evasit, de hostibus vero vel paucis vel nemine interfecto. Dicitur autem hic idem princeps Rogerus homo fuisse perditissimus, incontinens, parcus et publi¬ cus adulter. Insuper etiam et dominum suum iuniorem Boamundum, senioris Boamundi filium, in Apulia cum matre morantem, ab Antiochia, que paterna ei hereditas erat, omni eo tempore, quo principatum tenuit, fecerat alienum: nam ea con¬ ditione dominus Tancredus, bone memorie, moriens ei principa¬ tum commiserat, ut reposcenti domino Boamundo vel eius here¬ dibus non negaret. Dicitur tamen quod in ea expeditione, qua

10, 1-35 cf. GC 2, 5, 7 - 2, 8, 9, p. 88-96. 10, 4 = 30.

11 = 5, ai, 28.

evasi ego solus ut nuntiarem tibi.

20 (= 1,10, 28-29) I°b !. 15 (16.17.19): 23-29 Cf. 11, 18, 13-19.

72 se om. a 10, 2 incassum VP2BW, in casum pC 3 dirigit V 5 contulerunt V, contulerant cett. 6 arma] firma BW bellicis se VBW, bellis se (tumultibus) NMC, belli se P 8 et] se add. BW 10 perhemptis V 12 Rainaudus P Masuerus V, Mansuerus cett. 17 collegerant MP 19 exigentibus V 22 Rogerius BW 23 et om. MPW minorem V 24 Apuliam VC 25 ei hereditas erat paterna BW eo (ei B )omni BW 28 eius] legitimis BW

526

12,10-11 1119

3°

35

559

confossus interiit, apud dominum Petrum, venerabilem virum, Appamiensem archiepiscopum, qui eidem necessitatis articulo presens interfuerat, corde contrito et humiliato delicta sua coram deo confessus fuerat, promittens auctore domino penitentie fructus condignos, et sic vere penitens prelii discrimen ingressus est. 11. Rex et comes Tripolitanus Antiochiam properant, ut predicto Gazi resistant.

5

io

15

20

25

Interea rex et comes Tripolitanus accedentes, ad eum locum qui dicitur Mons Ingronis pervenerant. Quod predictus Gazi comperiens, decem milia equitum selectorum eis obviam dirigit, qui eorum, si possent, impediant accessum. Hii vero abeuntes in tres turmas se dividunt, unam ad mare versus Sancti Symeonis Portum dirigentes, alias duas diversis itineribus regi obviam destinantes. Contigit autem quod unam ex duabus turmis obvi¬ am habuit, quam previa domini misericordia, pluribus interfec¬ tis et captivatis nonnullis, violenter dissolutam in fugam con¬ vertit. Inde per Laitorum et Casambellam Antiochiam perve¬ niens, a domino patriarcha, clero quoque et populo cum summis desideriis est susceptus, ubi tam cum suis quam cum his, qui de predicto prelio fuerant residui, deliberationem ingressus, querit quid in eo tante necessitatis imminenti articulo magis expediat. Interea Gazi, dimissis opidis Ema et Artasio, Cerepum obsidet, ea magis fiducia quod Alanum, eiusdem loci dominum, cum comitatu suo a domino rege audierat Antiochiam evocatum: quod et verum erat. Accedens ergo ad presidium et locum inparatum reperiens, ex diversis partibus fossores immittit, qui collem, cui predictum insidebat municipium, subfoderent trabi¬ busque subnixum igni postea subposito consumendis, turres superpositas et menia, cedente aggere, ad terram deicerent. Timentes ergo opidani ne subfosso aggere totum presidium in preceps rueret, interpositis conditionibus de vita, incolumitate et libero ad suos reditu locum tradunt. Gazi vero inde ad castrum Sardonas acies dirigens obsidione locum vallat, quem

11, 1-31 cf. GC 2, 9, 1 - 2, 10, 8, p. 96-100. 30 = 4-

32 = 9, 11, 3-4.

11, 23-24 (et passim) Deut. 22, 8: labente

et in praeceps ruente.

11, 2 Nigronis a

3 selectorum VNM, 6 potum V 10 Laetorum a 14 quidnam a articulo imminente BW 15 Ema] Arma BW 16 Alanum] alum(p)num a 21 subnixum (cf. 19, 26) BW, subnexum VpC igni] illi C, igne BW 22 deicerent BW, deiceret cett. 24 vita] et add. MP 25 Gazzi N pervenerat p

electorum M2Pa, cf. iy, p, 3, app. cr.

Gazzi NM

4 impedirent V

527

528

12,

560 1119

11-12

etiam infra paucos dies, tradentibus eum loci eiusdem habitato¬ ribus, eodem modo recepit, moreque inpatiens, eoque maxime quod neminem sibi resistere posse arbitrabatur, cunctam pro 30 arbitrio tractabat regionem, ita quod nulla spes esset finitimo¬ rum locorum incolis iugum tanti principis evadendi.

12. Rex cum eodem comite cum predicto Gazi congrediuntur et eo in fugam verso acies eius prosternunt pluribus inter¬ emptis, regique principatus cura committitur. Rex autem cum comite et militia, quantam habere poterat, egressus Antiochia, putans se apud Cerepum hostes invenire versus Rugiam dirigit expeditiones; inde Hab pertransiens in monte qui dicitur Daniz castrametatus est. Quod audiens Gazi, 5 convocatis principibus suis sub interminatione mortis precipit ut noctem illam ducentes insomnem, armis et equis cum summa diligentia procurandis totam impendant, summo diluculo ante lucis exortum attentius preparati in castra regis irruant et eos somnolentos adhuc invenientes gladiis confodiant, ita ut nec vel 10 uni mortem liceat effugere. At vero divina longe aliter ordinave¬ rat clementia. Rex autem cum suis non remissiore cura solliciti, noctem eandem ut de futuro bello tractaret necessaria totam ducit pervigilem, monente et exhortante populum viro venera¬ bili domino Ebremaro Cesariensi archiepiscopo, qui cum ligno 15 crucis dominice dominum regem usque ad partes illas fuerat

12, 1-85 cf. GC 2, 11, 1 - 2, 12, 11, p. 100-105. - 85-87 FC 3, 7, 4, p. 635. 12, 14-15 La correction de signum en lignum (= 70, cf. 30) s'impose ici et dans 17, 21, 30, d'autant plus que du point de vue paleographique elle est insignifiante. Le signum crucis etait une representation que les Croises portaient sur leurs vetements ou sur leurs armes (1 rubr. 16 et 1, 16, 54-59; 16, 18, 41-42

et

50-52),

ou

encore,

avant

la

prise

de Jerusalem,

une

croix

de

procession en bois (6, 19, 36-37). Le lignum crucis, ou tout simplement la crux, etait la relique de la Vraie Croix recuperee a Jerusalem en 1099 (9, 4, 14-24), perdue a

Hittln en 1187 et que - entre ces deux dates fatidiques - l’on

emportait solennellement en campagne (gloriosam crucem dominicam, quae in talibus negotiis deferri solebat: Foucher de Chartres 2, 32, 2, p. 495 de 1’edition Hagenmeyer

(1913),

et passim

dans

la Chronique,

cf.

B.Z.

Kedar

dans

Outremer. Studies ... presented to Joshua Prawer, 1982, p. 181, n. 11). Aussi Foucher de Chartres parle-t-il de la crux dominica portee par 1'archeveque de Cesaree (3, 4, p. 624 (titre) et 625 de 1’edition citee). Voir aussi les notes de Hagenmeyer sur 2, 21, 14 (p. 453, n. 28) et 3, 42, 9 (p. 765, egalement n. 28), et la variante signum/lignum dans un autre passage de Foucher, savoir 2, n, 4 (p. 409).

12, 3 Habab sed vel Hab ss. B 4 Gazzi MP 7 impenderent ut BW 10 unum BW 11 solliciti VNMC, sollicitus PBW 14 domino ... qui cum V, om. p, domino Ebremaro om. a, qui cum om. C (— i}) add. V

cum] venerabili

14-15 ligno crucis correxi, signo crucis codd. omnes

12, 12 1119

20

25

30

35

40

45

50

56i

prosequutus. Armati ergo et ad suscipiendum bellum accincti 529 viriliter summo mane hostium expectant futuros impetus. Dis¬ positis igitur de regis mandato iuxta rei militaris disciplinam aciebus novem - nam septingentos in eo conflictu dicitur habuisse milites - et ordine congruo collocatis, domini prestolantur misericordiam. Premissis ergo tribus aciebus que agmina universa precederent, domino quoque comite Tripolitano cum suis dextrum cornu tenente, principibus vero Antiochenis in sinistro collocatis, pedestres manipulos in medio locat, rex autem, aliis subsidium ministraturus, cum quattuor sequitur acie¬ bus. Dumque sic instructi hostium adventum expectant, ecce adsunt, cum ingenti clamore, cum stridore tubarum et timpanorum strepitu atrocissime in nostros irruentes. Erat autem eo¬ rum maior in infinita multitudine fiducia, nostris autem in presentia victoriosissime crucis et in confessione vere fidei spes amplior et indeficiens. Consertis igitur aciebus et immixtis hos¬ tiliter legionibus, gladiis res cominus agitur et spretis humani¬ tatis legibus, tanquam in feras inmanissimas, ardentibus studiis et odio insaciabili utrinque decertatur. Cumque manipulorum nostrorum pedestrium protervam et periculosam nimis cogno¬ scerent instantiam, totis viribus ad exterminandas pedestrium turmas elaborabant factumque est, domino permittente, ut ex plurima parte ea die hostium gladiis deperirent. Rex autem, videns pedestres manipulos supra vires aggravari aciesque premissas subsidio indigere, cum suis qui ei adherebant pronus inter media ruit agmina et gladio instans animosius densissimos hostium dissipat cuneos, adherentibusque ei fideliter earundem acierum consortibus et aliis iam destitutis vires et animos verbis et exemplo conferentibus, unanimiter in hostes irruunt, et invocato de celis auxilio affuit divina clementia et facta hostium strage infinita, reliquos resistere non valentes in fugam 530 vertunt. Dicuntur ibi de nostris peditibus quasi septingenti cecidisse, de equitibus vero centum, at vero de hostium numero usque ad quattuor milia, exceptis sauciis letaliter et compedibus mancipatis. Gazi vero, fugiens cum Doldequino rege Da¬ mascenorum et Debeis Arabum principe, suos morti expositos

32-33 = 18, 14, 21 et 21, 8, 3-4.

36 = 1 prol. 35.

45 = 5, 16, 8.

17 hosti V expectant (cf. 26) V, expectabant cett. 18 precepto BW 19 conflicti V 21 agmi tantum V 24 collatis (cf. 20) MP 27 clamore] et add. MP 28-29 eorum] eis (cf. 2p nostris) BW 29 in om. V multitudo V 32 res (— 10, /7, 2j, cf. 4, //, 28) BW, om. VpC 37 laborabant BW est om. V 38 eadem corr. MP 39 ac gravari N 40 (cf. 42) sibi BW 42 adherentibus MP 45-46 hostium facta a 50 Gazzi N Dodequino V

562 1119

55

6o

65

14 VIII 1118 1119)

(recte

70

14 IX

75

80

85

12, 12

dereliquit, nostris autem insectantibus et ad loca varia progres¬ sis rex cum paucis campum obtinens usque ad primas noctis partes in eo perseveravit, tandem victualium urgente defectu, necessitate in vicinum opidum Hab nomine gratia refectionis sumende se contulit. Unde mane facto ad predictum rediens campum, nuntios cum anulo proprio in certum signum victorie ad sororem suam et ad dominum patriarcham dirigit, significans divina opitulante gratia victorie munus sibi divinitus collatum. Ea tamen die usque ad supremam vesperam campum non deseruit, quoadusque rumore certo de hostibus habito quod in dispersionem dati redituri non erant. Tandem vero coadunati sibi quotquot de suis in presenti habere potuit, Antiochiam palma insignis, occurrente ei universe civitatis clero et populo cum domino patriarcha, victor ingressus est. Concessa est autem nostris divinitus hec victoria anno ab incarnatione domini mille¬ simo centesimo octavo decimo, regni quoque domini Balduini regis secundi anno secundo, mense Augusto, in vigilia Assumpti¬ onis sancte dei genitricis Marie. Rex vero cum domino Cesariensi archiepiscopo et honesto comitatu lignum vivifice crucis remi¬ sit Ierosolimam, ita ut in die Exaltationis eiusdem a clero et populo cum hymnis et canticis spiritualibus honorifice sit recep¬ ta. Ipse autem propter ingruentes regionis necessitates in eadem provincia moram facere compulsus est, ubi tam dominus patriarcha quam universi proceres, una cum clero et populo, consonis desideriis et gratuito assensu principatus Antiocheni curam et omnimodam potestatem regi tradunt, ut ita liberam, sicut in regno habebat, in principatu habeat instituendi, destituendi et omnia pro arbitrio tractandi facultatem. Collatis igitur eorum liberis, vel aliorum graduum consanguineis, eorum qui in acie ceciderant possessionibus prout ratio vel regionis consuetudo deposcebat, viduis quoque apud compares et competentis meriti viros nuptui collocatis, presidiis quoque, quibus videbatur ne¬ cessarium, viris, victu, armis diligentius communitis, sumpta ad tempus ab eis licentia in regnum reversus est. Ubi in ecclesia Bethleemitica sollempni Nativitatis dominice die cum uxore coronatus est.

61-62 Ioh. 7, 35: in dispersionem gentium. 71-72 et 64-65 = 4, 2, 62-64.

64-65 Voir 71-72.

66-67

Cf. 13, 1-2!

53 cum paucis rex BW obtinens campum MP 56 facto mane BW 57 nuntium BW

num BW

significans om. a

55 municipium vici¬ 58 et ad] ad om. BW

59 victorie munus ... collatum] victorie {om. munus) ...

collocatum C, auctore sibi divinitus collate BW

62 coadunatis BW

67

octavo decimo Vp (vel XXmo ss. P2, XX° m. recens in margine N, cf. i}, 1-2),

69 domino om. BW 78 et 85 licentia ab eis tr. V 86 die om. MP

octavo (vel nono rr.) decimo B, IX° X° CW om. a

82 compotentis V

531

12, 13

563

13. Apud Neapolim urbem Samarie concilium celebratur. 1120

5

10

15

20

25

30

Eodem anno, qui erat ab incarnatione domini millesimus centesimus vicesimus, cum peccatis nostris exigentibus regnum Ierosolimorum multis vexationibus fatigaretur et preter eas, que ab hostibus inferebantur, molestias locustarum intemperie et edacibus muribus iam quasi quadriennio continuo fruges ita penitus deperissent, ut omne firmamentum panis defecisse vide¬ retur, dominus Gormundus Ierosolimorum patriarcha, vir religi¬ osus ac timens deum, una cum domino rege Balduino, prelatis quoque ecclesiarum et regni principibus apud Neapolim urbem Samarie convenientes conventum publicum et curiam genera¬ lem ordinaverunt. Ubi sermone ad populum habito exhortatio¬ nis gratia, cum apud omnes constare videretur quod populi 532 peccata dominum ad iracundiam provocassent, de communi statuunt consilio errata corrigere et excessus redigere in modum, ut tandem ad frugem melioris vite redeuntes et pro commissis digne satisfacientes Eum sibi redderent placabilem, qui peccatoris non vult mortem, sed ut magis convertatur et vivat. Deterriti ergo signis de celo minacibus et terremotu frequenti, clade quoque simul et famis angustia et hostium proterva nimis et pene cotidiana instantia, per opera pietatis dominum sibi reconciliare querentes ad morum erigendam conservandamque disciplinam viginti quinque capitula quasi vim legis obtinentia de communi sanxerunt arbitrio, que siquis le¬ gendi studio videre querit, in multarum archivis ecclesiarum ea facile reperire potest. Interfuerunt autem huic concilio dominus Gormundus Ierosolimorum patriarcha, dominus Balduinus, Ie¬ rosolimorum ex Latinis rex secundus, Ebremarus Cesariensis archiepiscopus, Bernardus Nazarenus episcopus, Ansquitinus Bethleemita episcopus, Rogerus Liddensis episcopus, Gildoinus electus abbas Sancte Marie de Valle Iosaphat, Petrus abbas de Monte Tabor, Achardus prior Templi Domini, Arnaldus prior Montis Syon, Gerardus prior Sepulchri Domini, Paganus, regis

13, 1-35 cf. Mansi 21, p. 261-266. 7-8 = 1, n, 22. 13 — 1, 17-18 Ez. 33, 11 (cf. 18, 23) : nolo mortem impii, sed ut convertatur impius a via sua et vivat. 18 Cf. 1, 8, 49-50. 22-23 = 5, 14, 13. 29-32 Voir la note sur 3, 4-5.

9, 1.

13, 1-2 Cf. 12, 66-67! 15=4, 22, 29.

6 = 18, 1, 33-34.

16 = 2, n, 7.

13, 10 curiam VBW, curam pC 21 reconcilare V 22 viginti 23 legum BW 28 Ansquitinus V, Ansquiltinus C, Ansquitillus P, Auketinus BW 29 Rogerius N Rogerus Liddensis quinque] quedam BW

episcopus post 28 Nazarenus episcopus V, sed cf. 2j, 129-iy et 20, 19, )i-)2Guidonus

BW

30 electus om. BW

Acardus (cf. 2j, 156, app. cr.) BW

31 Tabor V, Thabor cett. 32 prior om. a

Domini om. MP

12, 13-14

564 1120

35

cancellarius, Eustachius Graniers, Willelmus de Buris, Barisanus Ioppe constabularius, Balduinus de Rames et alii multi utriusque ordinis, quorum numerum vel nomina non tenemus.

14. Rursum Gazi predictus, renovatis expeditionibus, fines in-

533

greditur Antiochenos; cui rex occurrit, Gazi vero apoplexia tactus moritur. 1120

5

10

15

20

25

Anno sequenti predictus fidei et nominis christiani pertinax et indefessus persequutor Gazi, tanquam vermis inquietus semper querens quem ledere possit, sumpta occasione ex regis absentia, convocatis militaribus copiis apponit etiam quedam nostrorum presidia obsidere. Quo precognito dominum regem urgentissime vocant, ille vero inpiger, assumpto sibi salutifere crucis ligno equitumque honesto comitatu, ad partes illas pro¬ perat, vocato etiam domino Ioscelino Edessano comite sociatisque sibi Antiochenis proceribus contra predictum potentem castra dirigit. Quo cum pervenissent, sperantes in proximo bellum se habituros, contigit quod morbo, qui apoplexia appel¬ latur, tetigit eum manus domini. Unde magnates, qui in eius erant exercitu, principis sui destituti solatio bellum prudenter sanoque consilio declinaverunt dominumque suum in lectica semivivum deferentes Halapiam properabant, ad quam prius¬ quam pervenirent, ille eternis tradendus incendiis infelicem animam dicitur exalasse. Rex quoque, facta apud Antiochiam mora que videbatur pro tempore necessaria, in regnum auctore 534 domino sospes reversus est, apud utrosque tam in regno quam in principatu, meritis suis id exigentibus, carus admodum et acceptus: utramque nimirum administrationem fideliter devoteque implebat, regni videlicet et principatus, licet multum distarent abinvicem. Nec erat facile discernere utrius sollicitu¬ dine magis angebatur, licet regnum eius esset proprietas, quam etiam ad successores suos iure posset transmittere, principatus vero commissum, maioremque etiam videbatur pro statu Antio¬ chenorum exhibere diligentiam, in eoque se continuavit bona fide usque ad adventum domini Boamundi iunioris, sicut in sequentibus dicetur. 35 = 1, 17, 30-31. 14, 1-2 (et 17, 10, 13-14) = 1,15, 90. 2 = 11, 20, 12 Iob 19, 21: manus domini tetigit me. 14 Cf. 3, 21, 26. 16-17 = 16, 12, 31-32 (cf. Eccli. 27, 24: desperatio ... animae infelicis). 20-21 = 2, 14, 4-5. 28-29 in sequentibus] 13, ch. 21. 2.

33 Eustacius N 34 Ioppes B Baldewinus de Rames post cancella¬ 14, 1 predictus BW, predicti VpC 8 vocatoque MP 10 pervenisset MP 11 habituros BW, habiturum VpC 13 bellum a, bello Vp 14 letica V 16 tradendam BW 26 commissum VN, commissus N2 cett. etiam om. V 27 eo a continuans BW 28 ad om. MP, corr. rius BW

P2

minoris V

12, 15-16

565

15. Rex civibus Ierosolimitanis omnimodam donat libertatem et suo communit privilegio. 1120/1

Per idem tempus rege Ierosolimis existente, pia liberalitate et largitione principali civibus contulit Ierosolimitanis, et sigillo regio communitam eis precepit paginam fieri in perpetuum valituram, libertatem consuetudinum, que a civibus merces 5 inferentibus vel efferentibus solebant exigi, ita ut de cetero omnis Latinus ingrediens vel egrediens, sive mercimonia infe¬ rens sive educens, omnino nichil sub pretextu alicuius consuetu¬ dinis aliquid cogatur prestare, sed liberam prorsus vendendi et emendi habeat potestatem. Dedit etiam Surianis, Grecis, Arme10 nis et harum cuiuslibet nationum hominibus, Sarracenis etiam nichilominus, liberam potestatem sine exactione aliqua inferen¬ di in sanctam civitatem triticum, ordeum et quodlibet genus leguminis, modii etiam et ponderis remisit mercedem consuetu¬ dinariam. In quo predicti populi sibi conciliavit animos et gra15 tiam publicam sibi promeruit: in utroque enim regio more et affectu plurimum commendabili civibus videtur providisse, ut et civitas sine exactione illatis alimentis habundaret amplius et, quod tam ipse quam eius predecessor tota diligentia procurabat, urbs deo amabilis multiplicatis et frequentioribus habitatoribus 20 incoleretur.

16. Doldequinus Damascenorum rex Tyberiadensium fines de¬ populatur ; rex occurrit, urbem diruit Gerasam. 1121

5

Anno sequente Doldequinus, perfidus et impius Damasceno¬ rum rex, federato sibi (Debeis) Arabum principe et eius sibi sociata militia, videns dominum regem pro utraque regione viribus suis inparem portare sollicitudinem, de eius presumens occupationibus regionem nostram Tyberiadi proximam immis¬ sis legionibus hostiliter nimis vastare cepit. Quo audito dominus rex, congregata de universi regni finibus militia, illuc more suo inpiger contendit, Doldequinus vero, regis precognito adventu, videns eo presente se non posse proficere nec cum eo conserere

15, 1-20 Cf. G. Bresc-Bautier, Le cartulaire du chapitre du Saint-Sepulcre de Jerusalem, Paris 1984, p. 88, no. 27 = RHC Lois 2, p. 485 no. 6 = RRH no. 91 et FC 3, 8, 1, p. 636-637.

16, 1-27 FC 3, 10, 1-6, p. 643-645. 15, 6 = 13, 24, 21.

16-20 Cf. 11, ch. 27.

15, 2 largione corr. N2 7 consutudinis V

5 solebant correxi, solebat codd. 10 harum] aliarum BW, vel arum jj. B Sarrachenis V 12 quodlibet] omne a 13 etiam] autem V 16, 2 nomen excidisse videtur, cf. p, j-/ et 12, jo-//. 3 vidensque MP omnes

3 precipit MP

8 alicui BW

535

12, 16-17

566 H2i

io tutum reputans in ulteriora regni sui se contulit. Rex autem cum suis agminibus in austrum declinans, Gerasam pervenit. Fuit autem Gerasa una de nobilibus provincie Decapoleos civita¬ tibus, ab Iordane paucis distans miliaribus, monti Galaat con¬ termina, in tribu Manasse sita. In huius parte munitiore, quoni15 am reliqua civitas hostilitatis metu diu iacuerat desolata, cas¬ trum sibi ex quadris et magnis lapidibus cum multis sumpti¬ bus erigi sibi fecerat anno preterito Doldequinus victuque et armis communitum quibusdam fidelibus suis conservandum tradiderat. Quo perveniens rex, impugnato vehementius presi20 dio quadraginta milites, qui in eo ad custodiam relicti fuerant, interpositis conditionibus quod cum salute ad suos haberent reditum, castro recepto permisit abire incolumes, habitaque cum suis deliberatione utrum magis expediret dirui funditus presidium aut Christianitati reservari, placuit de universorum 25 consensu municipium everti funditus, nam sine multis sumpti¬ bus et labore continuo et multo periculo transeuntium non 536 videbatur a nostris posse conservari.

17. Balac Tureorum potentissimus princeps fines Antiochenos violenter ingreditur, comes Ioscelinus ab eodem capitur, rex quoque in eius vincula decidit, captus ab eodem. 1122/3

Dum ita ergo per gratiam dei se regni prospere satis haberent negocia, invidens pacis inimicus tranquillitati, quam (turbare) sperabat, scandalum molitus est inicere. Pontius enim, Tripoli¬ tanorum comes secundus, nescimus cuius instinctu regi Ierosoli5 morum suum denegabat hominium et servicium, quod de iure fidelitatis tenebatur impendere, impudenter negabat. Rex au¬ tem, tantam non ferens iniuriam, collectis ex universo regno tam equitum quam peditum copiis ad partes illas pervenit, super tanta iniuria ultionem petiturus; ubi antequam aliquid 10 dampni passa esset pars alterutra, intervenientibus viris hones¬ tis et deo amabilibus pax inter eos conveniens reformata est. Inde procedens, propter illorum necessitates ab Antiochenis vocatus ad partes illas descendit: Balac enim, Tureorum prin-

17, 1-56 cf. FC 3, 11, 2-5, p. 647-649 et FC 3, 12, 1, p. 651-652 et FC 3, 16, 1-2, p. 658-661.

17, 2 Cf. Missa tempore belli (Postcommunio): ut tranquillitate pacis tua potestate servata ... utamur.

BW C

16-17 sibi ... erigi sibi VpC, ait. sibi om. BW 19 rex om. MP 24 an 25 assensu MP 17, 1 Dum V, Cum cett. 2 pacis om. V turbare conieci coli. /4, 22, j-6. 4 nescio a 5 hominum N, homagium. 6 denegabat ( — // V, ferre detrectabat V2 9 ultiorem N

12, 17 122/3

567

ceps magnificus et potens, regionem totam frequentibus irruptionibus molestabat, idque confidentius, quia paulo ante domi¬ num Ioscelinum Edessanum comitem et dominum Galerannum, eius consanguineum, ex inproviso in eos irruens ceperat et captos vinculis mancipaverat. Sciens ergo dominum regem advenisse, cepit a suis incursionibus aliquantulum retardari et eius 20 decimare conflictus: audierat enim quod in preliis esset fortuna¬ tior et de eo cuilibet difficile esset triumphare. Circuibat tamen cum expeditiore militia quasi de remoto, si ei daretur locus ut nostris inferre dampna posset, et circa id erat sollicitus. Rex igitur cum sua, quam secum deduxerat, militia in terram Edes25 sani comitis descendit, ut populo rectore carenti aliquod imper¬ tiret solatium, circuiensque regionem diligenter querebat utrum munita essent presidia et sufficientes equitum peditumque, ar¬ morum quoque et alimentorum haberent copias, et ut defectus suppleret debitam gerebat sollicitudinem. Contigit autem dum 30 eadem cura sollicitus Edessam properaret, ab opido Turbessel egressus, ut eadem diligentia de statu regionis trans Eufraten esset instructior et cuncta pro posse in melius reformaret, nocte quadam iter conficiens inceptum cum suo domestico proficisce¬ batur comitatu. Ubi dum aliquantulum incautius, dissoluto ag35 mine et dormitantibus pene universis, iter agerent securi, Balac predictus, qui regis iter presenserat, in insidiis positus subito irruit, regisque comitatum inparatum reperiens et somno grava¬ tum casu in ipsum regem incidit, manus iniecit secumque de¬ duxit captum, tam his qui preibant quam qui sequebantur ad 40 partes varias fuga dilapsis et quid regi accidisset ignorantibus. Captum ergo sepedictus Balac regem trans Eufraten in presidio, cui Quartapiert nomen, vinculis fecit mancipari, ubi erant etiam Ioscelinus comes et Galerannus, de quibus supradictum est. Nostri autem principes, qui in regno erant, audito casu misera45 bili qui domino regi acciderat, una cum domino patriarcha, de statu regni valde solliciti, apud urbem Acconensem cum ecclesi¬ arum prelatis quasi vir unus conveniunt et ducem atque preceptorem sibi de communi voto constituunt dominum Eustachium 15

15-17 paulo ante ... ceperat] Voir la rubrique : capitur. 22, = 9, 12, 10. 37 = 11, 8, 8-9. 43 supradictum] 16-18. 47 quasi vir unus = 5, 5, 11. - ducem atque preceptorem = 22, 31, 44. Cf. 1, 24, 1.

14 totam] tantam MP

16 Galerannum, cf. 43 et 19, 32] Gallerannum p, 21 et] et quod C, ita quod BW 24 duxerat / = 3$-39: a) a 26 circuiens BW 30 Turbesel MBW 35 omnibus a 36 iter regis BW 38 regem om. a 38-39 duxit ( — 24: a) Q 39 prehibant V 40 delapsis V 42 Quartapi erat q 43 (cf. 16) Galerannus p, Galerandus BW, Gualerannus V, Gallandus C 47 atque] ac PBW Galerandum BW, Gallerandum C, Gualeranum V

537

538

568

1122/3 50

55

12, 17-18

Grenier, virum providum et discretum et rei militaris plenam habentem experientiam, qui duas in regno iure hereditario, suffragantibus meritis, possidebat civitates, Sydonem videlicet et Cesaream, utramque cum suis pertinentiis. Tradunt ergo ei regni curam et administrationem generalem, quoadusque domi¬ num regem visitet oriens ex alto et sue libertati restituens *** negociis regiis possit superesse. Sed interim ad ea, que de domi¬ no rege ceperamus, retorqueamus historiam.

18. Quidam Armenii ut regem expediant gravi se exponunt periculo: castrum in quo detinebantur captivi occupant, liberatur comes Ioscelinus. 1123

5

10

15

20

Domino ergo rege apud castrum prenominatum cum domino comite in vinculis constituto, notum habentes quidam Armenii de terra comitis quod tanti principes christiani nominis in eo municipio captivi tenerentur, pro nichilo ducentes periculum si etiam eorum artes prosperum non haberent exitum, novas in¬ eunt inauditi moliminis vias - quidam tamen asserunt hos eosdem domini Ioscelini diligentia vocatos et spe remunerationis amplissime huic se exposuisse discrimini. Quinquaginta enim ex eis, qui robustiores videbantur, fide interposita et mutuis obligati iuramentis apud se constituunt ut, illuc euntes, predictos viros magnificos quocumque periculo liberare contendant. Habitu ergo se simulant monachos, sicas sub laxis vestibus portantes, ad predictum tendunt opidum tanquam de negociis monasteriorum acturi aliquid, simulant verbo et gemitu et faciei modificatione se a quibusdam vim iniuriamque passos: prefecto loci, ad cuius sollicitudinem spectabat ne quid in locis adiacentibus enormiter et contra disciplinam temporum fieret, id se velle cum lacrimis protestari asserunt (alii dicunt eos quasi mercatores, vilium mercium portitores, opidum ingressos). Admittuntur tandem, et municipium ingressi exerunt gladios et occurrentes sibi perimunt universos. Quid plura ? Obtento cas¬ tro regem solvunt et comitem et castrum muniunt quantum possunt. Rex interim Ioscelinum comitem emittere disponit, ut

18, 1-40 FC 3, 23, 1-7, p. 676-680 et FC 3, 24, 2, p. 681-682. 53-54 = 10, 20, 36-37. 18, 1 prenominatum] 17, 41-42 (Quartapiert). 9 = 3, 24, 22. 17 = 13, 22, 4-5.

49 Grenier V, Grener cett.

plenam om. MP

52 suis om. a

54 et

(cf. /7, 28, ff) ... restituens VpC, ut ... restitutus BW: exciderunt quaedam

18, 4-5 si ...

artes]

moliebantur artes BW vocatos om. a simulantesque BW

sed

etiam

artes

C,

sed

etiam

mortem,

si quas

7 diligentes C, dilectione BW 12 monachos] et add. BW sichas a 14 (cf. 12) 16 loci om. a 6 molimi corr. N2

539

12, 18-19 1123 25

30

35

40

569

sibi et sociis, quorum opera expediti videbantur, auxilium congreget et velocius mittere non moretur. Cognoscentes autem qui in suburbanis habitabant Turei quod hac fraude rex, et qui cum eo intus erant, castrum obtinuerant, arma corripiunt et ad locum accedentes procurant diligentius ut saltem usque ad adventum Balac, domini sui, his qui in opido erant introitus negent et exitus. Comes tamen Ioscelinus, assumptis sibi tribus sociis, quorum duos itineris haberet comites, tercium ad domi¬ num regem, de statu suo significans, statim remitteret, hostium se exponens insidiis egressus est et domini protectus misericor¬ dia, ignorantibus his qui castrum obsederant, cum duobus consortibus, ut preordinatum fuerat, viam arripit, tercium remit¬ tens in opidum, cui et anulum suum tradidit in signum quod cum salute hostium cuneos evaserat. Rex autem cum his, quo¬ rum ope solutus erat, presidium munire totis viribus satagebat, temptans si quo pacto usque ad adventum subsidii, quod in proximo sperabat, illud sibi conservare posset.

19. Balac iterum idem castrum violenter recipit, predictis Armeniis gladio peremptis.

5

10

15

At vero Balac, terribili visione ea nocte turbatus, in somnis videbatur sibi videre quod comes Ioscelinus eum propriis mani¬ bus luminibus orbaret. Quo visu territus, summo mane ad predictum opidum nuntios dirigit, qui dominum Ioscelinum absque mora decollarent. Qui accedentes ad castrum propius cognoscentes quod eo casu in manus hostium devenisset, remen¬ so itinere cum omni velocitate ad dominum redeunt, omnia que illic gesta fuerant ordine pandentes. Ipse vero, convocatis undi¬ que militaribus copiis, ad partes illas impiger contendit et locatis in girum expeditionibus, obsidione vallat eos qui in opidum se contulerant. Ubi per internuntios habito sermone cum domino rege, spondet et promittit firmius quod si absque difficultate presidium ei restituat, ipse sibi et suis omnibus liberum exitum et securum usque ad urbem Edessanam prestaret conductum. Rex autem, de opidi munitione confisus, sperans cum amminiculo eorum, qui ad eum ingressi fuerant, castrum posse usque ad adventum subsidii violenter detinere, conditio¬ nes respuit oblatas et in defensione municipii instantius perse¬ verat. Balac vero, spretis conditionibus iratus admodum, ar-

19, 1-8 FC 3, 24, 1, p. 680-681. - 8-41 FC 3, 26, 1-6, p. 690-693. 38 = 1 prol. 35.

19, 1-3 Cf. 13, n, 7-18 (15-18).

8 = 11, 1, 23.

24 socii corr. N2 27 illo BW 28 ad om. V 32 statim] statam (cf. 19, 1 terbili corr. N2 5 absque mora om. a 19-20 artificet V

statu) BW

540

570 1123

12, 19-20

20 tifices convocat et machinas ordinat multiplices, quibus solent hostium presidia impugnari, et instans protervius in omne argu¬ mentum, quo nocere possit obsessis, subtiliter se attollit. Erat autem collis, super quem situm erat opidum, cretaceus et ad subfodiendum facilis. Videns ergo ea parte facilius posse locum 25 aggravari, immissis fossoribus, 6"7

ictus ictibus recompensantes, vim vi repellentes, tantam his qui in turribus et supra muros erant positi ingerebant laboris necessitatem, ut sepius in die permutati belli pondus sustinere non possent. Qui autem in machinis erant, docentibus his qui 40 iaculandi periciam erant assecuti, tantis viribus tantoque cona¬ mine ingentia torquebant saxa, ut muris illisa vel turribus, universa concuterent et pene traherent in ruinam. Excitabatur de collisis lapidibus et cemento dissoluto pulvis tam inmensus, ut his qui in menibus et supra turres erant quasi nubes interpo45 sita nostrorum negaret aspectum; siqui autem de missis lapidi¬ bus turres aut menia preteribant, in urbem cum impetu lapsi editicia magna cum habitatoribus in minuta redigebant frag¬ menta. Qui autem in campo tam pedites quam equites preliabantur, animose viriliterque singulis pene diebus cum his qui de 50 urbe ad pugnam egrediebantur conserebant, nostris plerumque interiores ad committendum irritantibus, civibus nonnumquam sponte etiam in obsidentes facientibus irruptiones.

7.

Damasceni, qui in civitate erant, resistunt animosius, civi- 565 bus aliquantulum remissis.

Cum igitur ita diebus singulis ancipiti Marte nostri nunc de machinis, nunc circa portam cum civibus experirentur et quan¬ ta poterant instantia sese mutuo provocarent, vocatus a regni principibus cum honesto comitatu affuit dominus Pontius Tri5 politanus comes. In cuius adventu nostrorum vise sunt vires quasi geminate, multiplicata audacia, hostibus vero econverso illata formido et quasi desperatio resistendi. Erant autem in eadem civitate de Damascenis equites septingenti, qui civibus nobilibus, mollibus et delicatis et in re militari non multum 10 exercitatis sui exemplo animos ad resistendum ministrabant et in se ipsis prompto animo suffragia debita largiebantur. Tamen hii etiam, videntes nostrorum vires et conatus singulis diebus in melius proficere, opes vero civium sensim comminui, vires coti¬ die periclitari, fieri ceperunt tepidiores et onus quod portare 15 non poterant sapienter declinare, ita tamen, ut nec civibus deditionem persuaderent nec multum de viribus presumendum esse hortarentur. Porro in civitate, sicut etiam hodie est, unicus erat introitus et porta singularis, nam, ut prediximus, civitas

36 = 1, 27, 26.

47-48 = 8, 15, 29-30.

7, 1 ( = 16, 25, 44) Tite-Live 17-18 (et 5, 35)

7, 29, 2: ancipiti Marte (ibidem, 21, 1, 2 : ancepsque Mars). = 1 proi. 117.

18 ut prediximus) 5, 1-2 et 3, 3-4.

44 turres om. BW 7, 9 in re militarium tumultuum non multum BW 13 cessim a 14 tepediores MP 17 etiam hodie V, hodie etiam cett.

13, 7-9 1124

595

tota quasi insula fretis undique ambitur, excepto loco quodam 20 angusto, per quem est accessus ad portam, in quo sine intermis¬ sione tam equitum quam peditum erant conflictus varii, sicut in huiusmodi solet contingere plerumque eventu.

8.

Ascalonite Ierosolimam accedunt ut urbem impugnent, sed 566 in reditu a civibus male tractantur.

Interea dum hec apud Tyrum aguntur, Ascalonite, videntes regnum militie viribus desolatum omneque robur regionis apud Tyrum in obsidione detineri, sumpta occasione ex tempore cum universa militia, transcursa planicie que media iacet, ad montes, 5 in quibus Ierosolima sita est, festinanter properant, arbitrantes predictam urbem felicissimam vacuam reperire et de eius habi¬ tatoribus aliquos incautius egredientes secum posse trahere captivos. Accedentes ergo ex inproviso nimis quosdam de civi¬ bus per agros et vineas inprovide se habentes occiderunt, circi10 ter octo. Cives autem, etsi pauci numero tamen fide ferventes, zelo iustissimo pro patria, pro liberis et uxoribus succensi, armis correptis urbem egrediuntur, unanimiter hostibus occurrentes.

Et cum trium horarum spacio se mutuo conspexissent, nostris non audentibus in eos irruere cum non nisi pedites haberent, 15 videntes Ascalonite quod ibi non possent absque periculo mo¬ ram facere nec erat tutum cum gente obstinata atque ad resi¬ stendum animosius preparata iuxta urbem congredi, parant reditum cum velocitate. Nostri autem eos cautius aliquantulum insequuti, retentis ex hostium equis decem et septem, de militi20 bus quattuor, quadraginta duos ex eis interfecerunt consummatoque feliciter negocio cum plena sospitate domum reversi sunt.

9.

5

Rex Damascenorum Doldequinus ut solvat obsidionem ac- 567 cedit; nostri occurrunt, ille territus a proposito discedit.

At Tyrenses interea, crebris vigiliis, assiduis conflictibus et labore continuo fatigati, rarius accedunt ad prelia, remissius occurrunt officiis sibi deputatis, stupentes supra modum quod civitas, que singulis pene diebus tum terrestri, tum marino populorum frequentabatur accessu omnibusque commodis utro¬ que accessu consueverat cumulari, in tam arto sederet posita, ut neque civibus neque exteris introitus pateret aut exitus quod-

8, 1-21 FC 3, 28, 2-4, p. 697-698.

7, 20-21 = 2, 13, 33.

9, 4-5 = 10, 16, 7.

22 eventus V 8, 19 equitibus sed vel equis ss. BW 21 negocio feliciter a 9, 1 At (cf 16, /, 1) PW, Et cett. commodum C

20 ex equis a 5 comode V,

596 1124 io

15

20

25

30

35

40

45

13,9

que victus deficeret et alimoniarum iam pene nullum esset residuum. Habito consilio ad Egyptium calipham et Damascenorum regem scribunt epistolas, monentes et deprecantes anxie quatenus rebus eorum iam pene desperatis mature subveniant: instantiam significant hostium, vires et animos singulis diebus ampliores, suorum defectum, alimentorum inopiam, angustias inportabiles. Quo facto in spem erecti aliquantulam, predictorum principum prestolantes subsidia ad resistendum pro more solito se invitant, et licet plures ex eis letaliter saucii pugnare ipsi non possent, alios tamen verbis quibus possunt ad resisten¬ dum hortantur. Nuntiatur interea quod Damascenorum rex Doldequinus, obsessorum epistolis et legatione motus, cum mnumera Tureorum manu et copiosissimo equitatu a finibus Damascenis egressus in diocesi Tyria secus fluvium castrameta¬ tus fuerat - erat autem idem fluvius a civitate Tyrensi vix quattuor distans miliaribus dicebatur etiam quod classis Egyptia, maior solito et armatis instructior, civibus deferens et subsidia militum et victui necessaria infra triduum esset affu¬ tura, asserebatur etiam nichilominus Damascenorum regem et militum maiora prestolari suffragia et ad hoc fluminis transitum et cum nostris congressum prudenter differre donec classis veniat, ut eo nobiscum dimicante classis liberum et sine difficultate ad urbem habeat accessum. Quo audito nostri, communi¬ cato consilio et partibus provida deliberatione libratis, optimum ducunt universum exercitum in tres partes dividere, ita ut equites omnes et stipendiarii pedites una cum domino comite Tripolitano et domino Willelmo de Buris, regio constabulario et regni negociorum procuratore, de castris egrediantur et cum opus fuerit Damasceno occurrant, cum eo auctore domino pug¬ naturi, dux autem cum suis galeas conscendant et classi adve¬ nienti occurrentes cum eis belli temptent fortunam et tanquam viri strenui gladiis viriliter experiantur, cives autem, qui de universis regni urbibus ad eandem obsidionem convenerant, cum parte Venetorum maxima machinas et castella vigilanter servent et ita efficiant, ut et de castellis non remittatur manus pugnantium nec machine desinant solitos impulsus importunius inferre et ante portam indeficiens habeatur conflictus. Placuit verbum universis et statim sicuti videbatur expedire effectui mancipatur. Egressi sunt enim comes Tripolitanus et regius

30-31 = 11, 10, 24. fortunam belli temptare. Cf. 1, 11, 59-60.

9 Habitoque a 26 et om. BW

38 (cf. 5, 16, 8 et 6, 15, 9-10) Salluste, Cat. 57, 5: 42 Hebr. 12, 12: remittas manus ... erigite. 44-45

45-46 = 2, 15, 6.

12 hostium] et add. MP 13 inopiam] et add. a 40 advenerant BW 43 machinis deficiant BW 44

conflictus habeatur BW

568

13, 9-10 1124

597

constabularius cum universa militia hostibus obviam, et cum processissent quasi ad duo miliaria, hostes nullatenus ausi sunt comparere. Certum tamen erat quod secus fluvium predictum 50 castra locaverat Doldequinus, ab initio cor gerens et animum transeundi; sed audiens nostros quorundam relatione tam pru¬ denti usos consilio, periculosum ducit cum viris tam prudenti¬ bus tamque strenuis temere dimicare, sed tubis clangentibus suos convocat, imperat ad propria regressum. Dux autem classe 55 instructa et parata usque Alexandrium descendit, qui locus a predicta civitate quasi sex distat miliaribus, qui hodie vulgari 569 appellatione dicitur Scandarium. Cognoscentes autem quod Da¬ mascenorum rex ad propria remeasset et quod classis expectate nullum comparebat signum, iterum repositis in littore galeis 60 omnes in castra se recipiunt et civium impugnationi vehemen¬ tius instant.

10. Cives in nostras machinas ignem adhibent, nostri resistunt viriliter; ab Antiochia quidam iaculandi habens periciam a nostris evocatur. Factum est autem una die quod quidam iuvenes de civitate, ut se in populo suo commendabiliores redderent et perhennem sibi adquirerent apud posteros gloriam, mutuo se obligantes compromiserunt quod, clam ad nostra castra egredientes, ma5 chinas et nostra castella succenderent. Quod verbum effectui mancipantes, clam ab urbe egredientes incendium machine, que utilior nobis erat, supposuerunt. Quod videntes nostri ad arma convolant et aquis copiose ministratis, ignibus temptant resiste¬ re, factumque est ibi quiddam admiratione et relatione dignum. 10 Quidam enim iuvenis probitatis eximie et admirande virtutis, videns machinam succensam, constanter ascendit super eam et aquas porrectas desuper infundebat. Quod videntes qui in turri¬ bus erant, arcus habentes et balistas, omnes in eum manus dirigunt iacientesque certatim in eum, qui positus erat quasi 15 signum ad sagitta