Proben deutscher Mundarten [Reprint 2017 ed.]
 9783111340203, 9783110990713

Table of contents :
INHALT
VORWORT
VERZEICHNIS DER PROBEN
INHALTSANGABEN DER ΜUNDARΤΒΕISPIELΕ IN STICHWORTEN
ZU DEN HOCHSPRACHLICHEN TEXTEN
TEXTE
KARTE

Citation preview

PH Ο ΝΑΙ LAUTBIBLIOTHEK DER EUROPAISCHEN SPRACHEN UND MUNDARTEN Herausgegeben von der Internationalen Vereinigung sprachwissenschaftlicher Schallarchive

DEUTSCHE

REIHE

Herausgegeben vom Deutschen Spracharchiv Band 5

W O L F G A N G B E T H G E / G U N T H E R M. B O N N I N

Proben deutscher Mundarten

MAX N I E M E Y E R VERLAG TÜBINGEN 1969

Schriitleitung:

Dr. Edeltraud

Knetschke,

Braunschweig

Alle Rechte, insbesondere das der Ubersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es audi nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem W e g e (Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen.

©

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1969 Printed in Germany Drude: Karl Grammlich KG, Pliezhausen Einband von Heinr. Koch, Tübingen

I N H A L T VORWORT VERZEICHNIS DER PROBEN INHALTSANGABEN IN STICHWORTEN ZU DEN HOCHSPRACHLICHEN TEXTEN TEXTE ZU DEN MUNDART PROBEN 1a 1b 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 KARTE

Hochdeutsch Niederdeutsch/Schleswigsch Nordfriesisch Niederdeutsch/Holsteinisch Niederdeutsch/Nordnieder sächsisch Niederdeutsch/Niederfränkisch Niederdeutsch/Südwestfälisch Niederdeutsch/Nordwestfälisch Niederdeutsch/Ostfälisch Niederdeutsch/Ostfälisch Niederdeutsch/Mecklenburgisch Niederdeutsch/Pommerisch Niederdeutsch/Niederpreußisch Ostmitteldeutsch/Hochpreußisch Mitteldeutsch/Berlinisch Westmitteldeutsch/Mittelfränkisch Westmitteldeutsch/Moselfränkisch Westmitteldeutsch/Rheinpfälzisch Westmitteldeutsch/Hessisch Westmitteldeutsch/Hessisch Ostmitteldeutsch/Thüringisch Ostmitteldeutsch/Obersächsisch Ostmitteldeutsch/Schlesisch Ostmitteldeutsch/Oberschlesisch Oberdeutsch/Südfränkisch Oberdeutsch/Ostfränkisch Oberdeutsch/Ostfränkisch-Nordbairisch Oberdeutsch/Westschwäbisch Oberdeutsch/Elsässisch Oberdeutsch/Vorarlbergisch Oberdeutsch/Nordbairisch Oberdeutsch/Nordbairisch Oberdeutsch/Mittelbairisch

1 1 1 1 1 2 2 2 3 3 4 4 4 5 5 6 6 6 7 7 7 8 8 8 9 1 1 1 1 1 1 1

V O R W O R T Wie v e r s c h i e d e n d a s D e u t s c h e je n a c h L a n d s c h a f t klingt, s o l l hier durch kurze Ausschnitte aus f r e i e n Gesprächen belegt werden. E s h a n d e l t s i c h d a b e i u m Ä u ß e r u n g e n , wie s i e in U n t e r h a l t u n g e n z w i s c h e n L a n d s l e u t e n zu h ö r e n s i n d . D a s D e u t s c h e S p r a c h a r c h i v in M ü n s t e r hat T a u s e n d e von T o n b a n d a u f n a h m e n d u r c h g e f ü h r t , u m f ü r die F o r s c h u n g M a t e r i a l s i c h e r z u s t e l l e n z u r U n t e r s u c h u n g d e s h e u t e g e s p r o c h e n e n D e u t s c h i m Hinblick auf die g e o g r a p h i s c h e V e r t e i l u n g l a u t l i c h e r F o r m e n , d e r e n s o z i a l e Schichtung und i h r e n g e n e r a t i o n s bedingten Wandel. A u s d e m u m f a n g r e i c h e n M a t e r i a l sind n a c h g e o g z a p h i s c h e n G e s i c h t s p u n k t e n P r o b e n a u s g e w ä h l t w o r d e n , die d e m H ö r e r e i n e V o r s t e l l u n g von d e m u n t e r s c h i e d l i c h e n Klang d e r M u n d a r t e n v e r m i t t e l n m ö c h t e n . D a r ü b e r h i n a u s b i e t e n die B e i s p i e l e h i e r und da G e l e g e n h e i t , einige P r o b l e m e w e n i g s t e n s a n z u d e u t e n , die auf G r u n d d i e s e r Tonbandaufnahmen untersucht werden sollen: z . B . der Übergang von d e r M u n d a r t zu g r o ß r ä u m i g e r U m g a n g s s p r a c h e , die V a r i a b i l i t ä t " g l e i c h e r " L a u t e , die Ü b e r n a h m e von m e l o d i s c h e n E i g e n a r t e n einer anderen Mundart. In P r o b e n f r e i e r G e s p r ä c h e s p i e l e n die S p r e c h e r e i n e b e d e u t e n d e R o l l e , w e i l h i e r die S p r a c h e f e s t m i t d e r i n d i v i d u e l l e n S t i m m e und S p r e c h w e i s e v e r b u n d e n i s t . W i r h a b e n uns nicht b e m ü h t , m ö g lichst gleichartige Sprechweisen auszuwählen. E s schien uns angem e s s e n , a u c h in d i e s e r H i n s i c h t die V i e l g e s t a l t i g k e i t zu d o k u m e n t i e r e n . E s i s t nicht n o t w e n d i g zu b e t o n e n , d a ß j e d e M u n d a r t und S p r a c h e in u n t e r s c h i e d l i c h s t e r S t i m m u n g g e s p r o c h e n w e r d e n kann. W i r m ö c h t e n a b e r a u s d r ü c k l i c h d a v o r w a r n e n , die S p r e c h w e i s e in d i e s e r o d e r j e n e r P r o b e a l s c h a r a k t e r i s t i s c h f ü r die M e n t a l i t ä t d e r B e w o h n e r e i n e r L a n d s c h a f t o d e r f ü r die S p r e c h e r e i n e r M u n d a r t zu n e h m e n . G e n ö r g e l t w i r d in H a m b u r g nicht m e h r und nicht w e n i g e r a l s a n d e r s w o , und e s gibt ü b e r a l l L e u t e , die s i c h in b e s t i m m t e n S i tuationen einer F l o s k e l s p r a c h e bedienen. Die A n o r d n u n g d e r P r o b e n folgt d e r A u f g l i e d e r u n g d e s d e u t s c h e n S p r a c h g e b i e t e s , die i m Band 4 d i e s e r R e i h e z u e r s t v e r ö f f e n t l i c h t w u r d e und d e r die b e i g e g e b e n e K a r t e e n t s p r i c h t . Die h o c h s p r a c h l i c h e n T e x t e sind W o r t - f ü r - W o r t - Ü b e r t r a g u n g e n . Die p h o n e t i s c h e n T e x t e sind weite U m s c h r i f t e n . Sie s o l l e n d i e B r ü c k e b i l d e n zwischen dem, w a s der Sprecher sagt - das ist dem hochsprachlichen T e x t zu e n t n e h m e n - und d e m , w i e e r e s s a g t - d a s i s t auf den P l a t t e n zu h ö r e n . Brisbane Münster

G. M .

Bonnin

W.

Bethge

6 R E I H E N F O L G E DER P R O B E N D E U T S C H E R MUNDARTEN Lfd. A u f n . Nr. Nr.

Plqu.

la lb 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

0812 0812 0812 1117 1516 2702 3009 2407 2215 2420 1424 1537 0859 1454 2130 3104 3704 4007 3611 3211 2924 2929 3343 3548 4211 3817 4020 4712 5004 5215 3625 4129 4823

3822 3822 3822 4160 5218 3763 3010 5390 4704 2325 979 4145 2556 462 2572 4474 1829 1732 4253 4302 11/240 2515 3013 2690 601 1937 4002 161 5274 393 3538 1523 2140

aus bzw. bei Südtondern Südtondern Südtondern Kiel Hamburg Kleve Siegen Münster Hannover Β r a u n s chweig Schwerin Stettin Königsberg Rosenberg Berlin Köln Trier Kaiserslautern Frankfurt Marburg Naumburg Oschatz Waldenburg Leobschütz Karlsruhe Würzburg Nürnberg Tübingen Mulhouse Feldkirch Wunsiedel Cham München

Mda. Dauer Geb* 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 5 5 5 5 6 6 6 7 7 7 8 8 8

1'

5" 57" 51" 56 " 33" 45 " 59 " 30" 5" 40 "

1' 2' 1' 1' 2' 2' 2' 2' 2 ' 23 " 2'41" 2 ' 38" 3' 37" 2 ' 12 " 1 ' 46 " 1 ' 45 " 2' 9 " 1 ' 33 " 1 ' 54 " 2'27" 2' 5 " 1 ' 23 " 2 ' 15 " 1 ' 36 " 1 ' 48 " 2 ' 39 " 2' 15" 3 ' 12 " 2'32" 1 ' 56 " 3' 23"

PHONAI 4, M o n u m e n t a G e r m a n i a e A c u s t i c a , S. 12 f. ( B a s e l 1965 )

Sprachschicht 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2 3 3 3 3 3 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 2

Φ

I I I II II II I I I I - II ο III I I II III + 3, II I - II ο I II ο III I II - III III (4) II - III III I I I ο I ο I I ο II ο I ο III+ 3,111

Katalog

1965,

Proben deutscher Mundarten INHALTSANGABEN IN

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.

DER

Μ U ND A R Τ Β Ε IS P I E L Ε

STICHWORTEN

Die k r a n k e G r o ß m u t t e r Die k r a n k e G r o ß m u t t e r Das Kinderfest Das E r n t e f e s t - Auflösung d e r bäuerlichen Ordnung Wirtschaftliches Schützenfest Hochzeitsbräuche Der erste Radfahrer - Dreschen D e r Ziegenkauf Das " P l a t t " lebt noch - D e r Brief nach S t e r n b e r g M o d e r n e r Hof i m a l t e n P o m m e r n Flucht aus Ostpreußen Im K u h s t a l l Eine Berlinerin erzählt Ein Original aus dem Kölnerland In d e r S c h u s t e r w e r k s t a t t Pflichten des Gemeindedieners Die M i l c h f r a u V o m S c h l a c h t e n und S c h m i e d e n Ausbildung eines Kellners Die N a m e n g e b u n g von O s c h a t z Landjugend im Eulengebirge D e r Schuhkauf T a b a k b a u in B a d e n Hasenjagd Der Einbruch Holzwirtschaft Aus d e m E l s a ß Schwarzfahrt mit der Eisenbahn Von d e r Mühle in die P o r z e l l a n f a b r i k L a n d w i r t s c h a f t i m B a y r i s c h e n Wald Vom Schuhplattler

7

Proben deutscher Mundarten

8

ZU D E N

HOCHSPRACHLICHEN

TEXTEN

U n t e r s t r i c h e n sind h o c h s p r a c h l i c h e W ö r t e r , f ü r die in d e r M u n d a r t W ö r t e r ganz a n d e r e n S t a m m e s g e b r a u c h t w e r d e n . In F u ß noten w i r d die v e r h o c h d e u t s c h t e m a . F o r m angegeben; z . B . : schnell^ - 1 gau. Wird ein W o r t in d e r M u n d a r t in a n d e r e m Sinn g e b r a u c h t a l s in d e r H o c h s p r a c h e , so s t e h t die h o c h d e u t s c h e E n t s p r e c h u n g in r u n den K l a m m e r n d a h i n t e r ; z . B . : B u s c h (Wald). Wenn e i n Z u s a t z notwendig i s t , u m d a s G e m e i n t e b e s s e r zu v e r s t e h e n , s o s t e h t e r in e c k i g e n K l a m m e r n ; z . B . : Sonst s i e h t d a s F e s t nicht [ r i c h t i g ] aus. U n k l a r e W ö r t e r o d e r Stellen sind m i t u n t e r b r o c h e n e r Linie u n t e r s t r i c h e n ; z . B . : Du k o n n t e s t a u c h schon f e r t i g - g e s c h l a f e n h a ben. B e i zwei P r o b e n ( N r . 12 und 21) w i r d d e u t l i c h , d a ß s p e z i f i s c h e m e l o d i s c h e E r s c h e i n u n g e n d e r n e u e n s p r a c h l i c h e n Umgebung auf die a n g e s t a m m t e M u n d a r t e i n g e w i r k t h a b e n . Die a u f f ä l l i g e n S t e l l e n sind d u r c h u n t e r g e s e t z t e P u n k t r e i h e n g e k e n n z e i c h n e t ^ . B . : D a h a b e i c h m e i n e n Mann kennen g e l e r n t .

E X T E

10

Proben deutscher Mundarten

1a

HOCHDEUTSCH

Norddeutsch

gefärbt

K r e i s Südtondern

G r o ß m u t t e r w a r in i h r e m ganzen L e b e n noch nicht k r a n k g e w e s e n . Sie h a t t e eine u r w ü c h s i g e G e s u n d h e i t . A b e r a l s e s s i e nun w i r k l i c h e i n m a l e r w i s c h t e , da w a r e s gleich so s c h l i m m , daß s i e i n s K r a n k e n h a u s m u ß t e . Sie h ä t t e sich d a m i t a b g e f u n d e n . Sie w a r geduldig. A b e r d a ß d e r A r z t i h r zu e s s e n v e r b o t , wonach i h r d e r Sinn s t a n d ,

das

w a r i h r nicht r e c h t . Und v o r a l l e n Dingen - a l s s i e an e i n e m T a g

ein

Verlangen hatte nach Rundstücken (Brötchen) mit guter Butter. Als i h r e T o c h t e r zu B e s u c h k a m , s a g t s i e e s zu i h r . " J a , a b e r M u t t e r " s a g t e die T o c h t e r , " d a s

i s t doch nicht s c h l i m m ! R u n d s t ü c k e m i t

B u t t e r , d a s will ich d i r doch g e r n e b e s o r g e n . Ich gehe s c h n e l l rauf i n s Dorf und hole d i r , w a s du w i l l s t " . " D a s k o m m t g a r nicht i n F r a g e " , s a g t G r o ß m u t t e r . " H i e r i m H a u s e sind s o v i e l e L e u t e ! D i e l a ß m a n l a u f e n . Stell d i r v o r : j e d e n M o r g e n k o m m t d e r A r z t h i e r zu

mir

1

und f r a g t n u r : ' w i e geht e s d i r ? D a s i s t a l l e s , w a s e r s a g t . Und dann nicht d a m i t a l l e i n e a b g e t a n , a b e r dann hat e r einen ganzen S c h w ä r m L e h r l i n g e m i t . L e h r l i n g e ! Alle i m w e i ß e n K i t t e l ! Die l a ß m a n l a u f e n , m i r R u n d s t ü c k e zu b e s o r g e n . "

11

Hochdeutsch

D i e polyglotte S p r e c h e r i n e r z ä h l t d r e i m a l d a s g l e i c h e G e s c h i e h t c h e n : z u e r s t h o c h d e u t s c h , dann in p l a t t d e u t s c h e r und s c h l i e ß l i c h in f r i e s i s c h e r Mundart. ( Sie spricht außerdem Dänisch. )Artikulation und Betonung sind b e i d e m S p r e c h e n v o r d e m Mikrophon g e g e n ü b e r ungezwungener Unterhaltung v e r s t ä r k t . In d e r h o c h s p r a c h l i c h e n F o r m b e g e g n e n uns häufig V e r s c h l u ß und s - L a u t e , in denen nicht a l l e d i s t i n k t i v e n M e r k m a l e ( F o r t i s / Lenis, s t i m m l o s / s t i m m h a f t ) r e a l i s i e r t werden.

• g i o , u s m u t s r v e - j . . . va:a in irsm gantsi^ le:h.ip nox

kragk g s v e : -

zij zi hats aens'*?u:rvYksigs gs'zunthaet - ' a b s · ' a l s s s ^ s i nun >vi J klig 1

1

'aenmal S j VT/{,3 - da v a : J s glaeg So: Jlim clas^si ins kragk.r)ha°s musds - zi hsie zig damit ''apgafund.ij - zi v a - J gs'duldig - 'aba· 1 das d-3

u n t fo· 1 ? a l n dir] - ' a ^ s si ' a n aenam tax a e n I f3lar| h a t s - nax TuntstYk.r| mit g u : t s J b u t s J - ? a s

να



' a o t s t ' i : J t s u 'esi^ f s b o : t vo-nax i j d e J s i n / t a n t ' - das regt' -

?

t o x t s J t s u bszu'x ka:m zaxt zi s s t s u - j a aba mute·1 w . s# s* zaxt's di t o x t s J - d a s ^ j s dox nixt /lim - r u n t s t y k s mit b u t ^ das v i l ig di® dox g e - 8 n s bsso - J gg I

?

ins c b f un^ h o : l s d i : s vas du v i l s t ' -a

gs z a x g i o - s m u d 3 J - h i : man l a o f i j - / t e l d i " ?

9

?

i g ge:s J h e l faof komt g a : , J nigt in f r a : -

im h a o s ^ z i n t zo f i - l ^ l o i t s - di: l a s

fo:· - je:di^ mo:gq kom'*' d3 J 'cu-rtst h i : J tsu· mi-·31

1

1

un^ f r a : x t nu·® - v i · ge:t s s d i : 3 - ä a s i s ' a l s s vas a saxt'- ' u n d s n -

nigt^damit ' a ' l a e n s

' apgsta:n aßa dan hat

, ?

a e $ gantsij JVa:m

le:oligi> mit - l e : l i g a - ' a l s ?im vaesi^ kit], - äi· l a s man laof^i r

m r ^ r u n ^ s t - ^ s t s u bsso-gq fi! -

*

affrizierte Laute

Niederdeutsch

12

lb

NIEDERDEUTSCH/SCHLESWIGSCH Vollmundart K r e i s Südtondern

G r o ß m u t t e r w a r in i h r e m g a n z e n L e b e n noch nicht k r a n k g e w e s e n . Nun a b e r , m a n s o l l l e b e n . . . l e r n e n , s o l a n g e a l s m a n l e b t , und nun, a l s s i e k r a n k w u r d e , w a r d a s g l e i c h s o s c h l i m m , d a ß s i e n a c h d e m K r a n k e n h a u s m u ß t e . D a s w ä r e a u c h a l l e s g a r nicht s o s c h l i m m g e w e s e n , da h ä t t e s i e s i c h m i t a b g e f u n d e n . A b e r d a ß s i e d a s

eine

nicht e s s e n d u r f t e und d a s a n d e r e nicht k r i e g e n d u r f t e , d a s w a r i h r doch g a r n i c h t n a c h d e r Mütze ( n a c h d e m Sinn). Und nun v o r a l l e n Dingen e i n e s T a g e s , a l s s i e s o g e r n e m a l R u n d s t ü c k e ( B r ö t c h e n ) h a ben wollte m i t B u t t e r d a r a u f ; gute, d i c k e B u t t e r ! Und s i e b e k l a g t s i c h s o bei i h r e r T o c h t e r , die zu B e s u c h k a m , und dann s a g t s i e : " A b e r M u t t e r , d a s i s t doch nicht s c h l i m m , da i s t doch R a t f ü r . 1

geh m a l schnell'*' rauf z u m D o r f l a u f e n und hole d i r

Ich

Rundstücke."

Ha, da wollte G r o ß m u t t e r lange n i c h t s von w i s s e n . Sie s a g t : " N e i n , 2 m e i n M ä d c h e n , da s o l l s t du nicht d r u m l a u f e n . W i r h a b e n h i e r v i e l L e u t e i m H a u s , l a ß die m a n (nur) m a l r e n n e n . Stell

1

dir

so vor,

d u : j e d e n M o r g e n k o m m t d e r D o k t o r h i e r an und f r a g t m i c h b l o ß : ' W i e ι * geht e s ? A b e r d a z u hat e r e i n e n g a n z e n S c h w ä r m L e h r d r i n g s . . . L e h r j u n g e n s m i t . L a ß die m a n m a l l a u f e n u m R u n d s t ü c k e . "

gau Dirne v e r s p r o c h e n , v g l . die f r i e s i s c h e V e r s i o n .

Schleswigsch

'g.fo:smuäaj ve-

£

?in ?e·

ί

13

ο

'gantsa le:b.ip nox ηις krarjls v s s t

- nu: Pa-ßB man Jal^le:b.m. . . le'Bi^ so lai] Pas man le:ft - Punt • Γ Γ 1 nu: ? a s v s e kraijk vo· ve· dat^g i'k so· Jlim dat sa n c t 'kfaqk.phu's moes - dat ve: ok alas gü- ηις zo i l i m vsst^dD ha za zilc mit 'Paf:unij - Püßas dat sa dat Pqe:na

α

ηις ?e:t.^ dD-f Pun dat Pandaj ηις kXiig.i} dü f - dat ve·

S!e*ΐ

β

dox ! gO:ani5 no· da mYts - ?unt.wnu* fee ?a:lij e

diqij) Psen dax Pas^sa so gean mo runtstYka h s Γ f b.m vol mit^'boda Pop - gu:ta dike boda - Pun 51 klo:xt Γ Γ d sik so ta Pe-a doxta tuk. . qje to ba'zoeik^ke-m - Pun ε η ζ ε ς ί se j Poßa muds daj, is dox ηις ilim dD· is dox rD:t foe·^ - Pik^ vkavman

gao Pop to^t^doejps 1ο·ρ.ιρ unl hü'lij di 'runtstYka J? k n L a L 'φ3· vol 'grosmuda lai] ni s fon ve-t.q - sa ζ ε ς ί - ne: C 4 b min de*a η - '^o - ' Jas φα· ηις Pum lQ'p.ip - vi hs 'ip hi-a sq· fe-l^lyit in t hu's lo· t^de· man mD· rem} - s t s l di ίφα β Γ J t dy - je:d.i^ mo-6'r] komt^da dokta hi: Pan - Pun frt>:x mi 1jlo:s vi

9 ° ί 'le: juqks

g^jit at-Paba

jodo"

to hst he·

a

n

gansas iva: m 'le: driqks. . . η 1 υ ο mit - lot^de· ma mD- wlo* p.ip um 'runtstYk.rj

Nordfriesisch

14

2 NORDFRIESISCH Vollmundart K r e i s Südtondern

Die Alte (Großmutter) w a r in i h r e m ganzen Leben noch

nie

krank gewesen; wenigstens nicht so krank, daß sie einen Doktor g e braucht hätte. Gleichviel,man muß l e r n e n , solange man lebt.

Und

nun auf einmal w a r e s so weit! Sie wurde s e h r krankund mußte

ins

Krankenhaus. Das w ä r e nun nicht d a s Ärgste [gewesen], a b e r

dort

d u r f t e sie d a s eine nicht e s s e n und das a n d e r e nicht. Und sie

hatte

doch gerade jetzt so einen Hunger auf Rundstücke mit guter

Butter

d a r a u f . Da kam i h r e T o c h t e r zu Besuch und s a g t e : " J a , a b e r s i e h , Mutter, wenn du doch gerne Rundstücke haben willst, so will ich d i r schnell ein p a a r h o l e n . " " H m , d a s w ä r e ja wohl noch b e s s e r ! " sagt die M u t t e r . " W i r haben h i e r so viele Menschen,laß die n u r mal l a u fen. Denke n u r an: D e r Doktor kommt h i e r jeden Morgen, u n d e r f r a g t mich b l o ß : ' w i e geht es dir? 1 Und e r hat i m m e r eine ganze Schleppe von Lehrjungen m i t . L a ß die nur m a l laufen und holen m i r die Rundstükke m i t

Butter."

Nordfriesisch

15

Die Probe des Nordfriesischen wurde einbezogen, weil S p r e cherin und Gesprächsinhalt mit 1 a und b identisch sind. Die Vokale in unbetonten Silben neigen zur Senkung oder Zentralisierung: υ zu ο , γ zu ce oder a .

?d:1 vus rn her hi:l^le-b.m nox Pula

C

krur]k

- Poent manst 'Pae sYkrui]k dats IJ dukta ° m h nYsi hed h s i - ? D - a s likafQ-la hu· sal^Ji-ra SY Ιυη as um l a : v a t - e n _ Ο

a j ?rn tux vus et sa Vit - jy voert sa kruqk ε η ja s-oel ant 'kruqkphYs - dat hEi rcr ai dat e - j s t ve:n - OJ.S de:a m o : s t ja dat i:n ai tu e:si^ fYn an dat Poudara Pal - ε η ja hsi dux ny Ρα-ft ste: jYst sYn huqa"1 hei

- - da 'runst^.ga ma güo b^:da a

V

PQ - de·"1 koem h^J. . . haa do-xtaj tu frnmda Ρε11 sa seas - ja aba lat mam van da dux^hül 'runst^-ga he:va ve:t - s¥ val ik da goo an pD:i? ht>:la - § φ - dat vus νεί nux b e : d a J - seit a ja mam - v e · he-wa h e : j SY maniq man] na - let w da man inza lu· pa-tDi]k man , ? a n - d i dukta"1 kamt hi:a a-jki^ mja-an 9 ^i frü:g mi blos h^ gurj^ta de - Ρεη hi heet Püilti^s^sYn hi:l sls-w e_n •li-.rdrlqa ma—Ιεί da man insij lu-ρ^εη hü:l me 'aunst^ ga ma b0:da J -

16

Niederdeutsch 3 NIEDERDEUTSCH/HOLSTEINISCH Mundart

der

jüngeren

Generation

K r e i s Kiel Am siebenundzwanzigsten Juni hatten w i r h i e r K i n d e r f e s t , und m o r g e n s e r s t w a r das Wetter nicht recht gut, a b e r n a c h h e r kam die Sonne durch, und gingen w i r e r s t auf die F e s t w i e s e . Und da haben wir einen Tag v o r h e r bunte Stöcke angemacht und alles aufgebaut. Und dann haben w i r großen Mädchen m i t Bällen g e s c h m i s s e n , und die, die am m e i s t e n Punkte hatte, die wurde Königin. Und die großen Jungens haben g e s c h o s s e n , und die kleinen Jungens und Mädchen^ haben F i s c h e - p i c k e n gemacht. Und w i r hatten v o r h e r viele P r e i s e eingekauft: K l e i d e r s t o f f e und F o t o a p p a r a t e und Bälle und so, daß jedes Kind nachher einen P r e i s hatte. Und die E l t e r n , die kamen n a c h h e r auf die Wiese und haben zugeguckt, wie wir uns a n s t r e n g e n täten. Und um elf [Uhr m i t t a g s ]

so was

waren w i r f e r t i g m i t dem

Spielen. [Dann] sind wir nach Hause gegangen und haben gegessen, 2

haben uns fein angezogen

und sind nachher, nachmittags um halb

zwei und nach d e r Schule gegangen, und da haben w i r uns e r s t einmal f o t o g r a f i e r e n l a s s e n , und dann haben w i r uns aufgestellt zum U m t . . . Umzug. Und d e r F o t o a p p a r a . . . d e r F o t o g r a f , d e r ging v o r a u s und knipste uns. Die M u s i k e r , die spielten z u e r s t einen M a r s c h , und dann gingen sie v o r a u s m i 3t v i e r Mann. Und e r s t kam d a s Königsp a a r und dann w i r h i n t e r h e r . Und dann ging d a s d u r c h s ganze Dorf, b i s wir v o r dem Krug anhielten. Da gingen wir hinein und setzten uns an die Kaffeetafel, die die E l t e r n und die Schulkameraden schon aufgebaut hatten. Und dann tranken w i r Kaffee, und nachher hatten w i r eine P a u s e , wo [in w e l c h e r ] d e r Saal wieder abgefegt wurde , und w i r da n a c h h e r tanzen konnten. 1 2

3

Dirne trecken achteran

Holsteinisch

17

Die Schülerin verfällt bei der Aufnahme in die Schulsprechweis e . Die Stimmlage ist leicht überhöht, die Stimmführung ist weitgehend gleichförmig. Die mit e und ε umschriebenen Laute stehen sich nahe; eigentlich £ und s . - Das Phonem / r / tritt in vielen V a r i anten auf. ο

?am 'z Ymuntvini9Stij ju-ni· ha-n vi hi 'kinanfss ?un Pmoagys ?e-as dai vsdaa ve-a ni r s ? gout-Paßaa nühe:^ ke-m di zYn doea^ - ?un gYp vi e-us op de- - ' f s s v i : s - Pun dü hsp γϊ· - Pq dax 'fceahe:a buntθ· itoekan 'Panmo'k un Palat "Popbu:* Pun den hsp γί: - gro:t.ij de:^ns - mrt^bela s - m r t . i j - Pun de: t d ~ , de a m v m a r s q puqkta harn vi__- e voea 'kp-nigin - ?un de gro-tij ο ° ]υη1(8 he:p - h s f Jo-t.q - un de lYt^ juqks un de-eans ο

hsp 'fri pik.p merk - ?u:n: - ?vi· ha-'S η 'foehe-y fe'la pji-.ζθ ' ' i q k c e f - 'kle-idsa,/tofs 'un 'fo-to'apajq-te u n - b e l e

u n - V

je'dat^kint nDhe-tf q p j i : s ha-y - ?un - de celaan de koeiip nühe-a op de v i · J

U

n hsp 'touke'kp vi* vi: ?uns ' P a n j i r e p

- ?υ·η· Prp Poe-lip. zo vat^ ν ε ' ϊ η vi fsadi^ mil^de ipe:le - zYn v mi nü hu:s gon unehep Pe-t.ijie Ι he$ uns fa-in 'Pantjok.p Pun zint mr'he-a - 'rro-midax Pum ha· f tvs'i^unt ηυ· ίο·υ1 go-n - Pun - da^hep vi - Puns Ps-as mü: foiogRa'fi'an lD'|.ij-?un den dsn hsp vi· uns 'opilslt tsum ?Ym*. . . ,?

Y m t s u x - ' u n ds'H 'foto'apsiia·... - ds· foto'gRa-f de-H gyr| fce'ru:t?un «

knipste Puns - da mu'zrksa dg ipe-lt.q tuPe-as l^ma-aj dsn gYi]p ζθ foJ?u:t met fe-a ma - Pun Ps-as koe'm d a ^ ' k ^ - n i ^ s ,pü:a Pun^sn - vi· Paxteran - Pij w sn gYi] v at doe_/jo:aa - d ^ P "

de b u : a j

un de f r o u ·

' j a x v o : g r ) - P u n d e n hoe'lij ζθ

'Pumsux

afrao^o-k

νεβ ve:a o

hia j Ymaa - re:d.iy

Ιις

Punt kcekjij -

li:f —

d e b u :β a

de h

ve:aj

?ειη. .. zs't.q

νεη

'bu:dsn'Po-arnkrants

Paxta'ran-di

gans

de hep d e m k r o : m w m r t . f i : a a t ο

Puns

hi:j

Pimaj

hy:t is

di9taa

Pop.

dat

η. in

P u n ' f c e f t a i n P u n ί\νιηις m a : k £

,ηιε'ίθα - Punt-zait^d8'r t i : t - P i s de b u : a j n 'Punros:

Pis f l a x fo'ln -

vi·

viakt zik

Palzo.

Prs dDdceax k o m i p

jD:aa b a s t r m p

hi:j

Ρ o'k dat gantse

-

vo.

dt>:a P i s n u : j

ηις b e i i a a

dat nu o:k op de

spro:k

per

de:als

kwa'dfDit-

to'zDmrphaqp

nait Punt s t r i : t

zi:n kon

hi:a

u:t

Punaj -

e

ψ

unaa Pun

dat 'froeaa foa tain Pun 'foeftain ο

Pain. . . Ρ ε ι η 'Ps'inrska-at

dat p Y b a a ' h a ' o p

v

v

nO'ty:a-

P u n t . . . Λ . . . m a n . . . Λ : : ' s n a k t h i : j ^ A : : Punt m a n Ιιεί h i : a

l a n t f a a k o e f f a j tvcelf O

ve:j

Jcejn

Pop.ip. . .

P a l a s b e s d i ^ s - Poe-vaa h y t —

P a : l . . . d i s t a t - dr k u m

-

Λ. . . νε:Α

dan'?8rntak. . .

P u n a j t f o l k s - Punt - ε ι η ' m o i d s ' f s s

traxt.i} P u n t - ν ε : ^

ve:a

?un de d o x t a j h g t ^ d e nü'he-j

de d o x t a j d e n sm8*lt.ij za

a -'lant?a:baidaa

w

dü:fon

' P o - a r n f s s V E : J JA f r o e : a j z e : a

v i - d a t n o x : - foe ' ί ν ι η ί ι ς

dsq

-

'to:gD:n

y b e t . i } vat fBtsli^ -

hep

datw5cejp

-

20

Niederdeutsch

Sp.: J a , die Sprache auch - - die plattdeutsche Sprache, die geht h i e r so langsam - - ' a n [ r i c h t i g e r 'in'] den E i m e r * hätte ich beinahe g e sagt. Denn d u r c h die Flüchtlinge und d u r c h a l l e s d a s , was h i e r neu zugekommen i s t - m a n fiel da m e h r m a l s auf, wenn m a n überhaupt noch Plattdeutsch s p r i c h t . Und m i t u n t e r dann wird e s einem b e r e i t s s e l b e r s c h w e r , wenn man dann überhaupt noch m i t m a c h e n muß.

2

F . : Wie ist das denn nun h i e r m i t dem B ü r g e r m e i s t e r , - - s p r i c h t d e r h i e r noch platt? Sp.: Ach, u n s e r B ü r g e r m e i s t e r . . . Das i s t auch nicht m e h r das . . . Mein V a t e r ist h i e r d e r letzte Vogt im Dorf gewesen, dreizehn J a h r e , in d e r Nazizeit. Und seit d e r Zeit haben w i r einen ham . . . hauptamtlichen B ü r g e r m e i s t e r .

Und - - [um] n u r noch ein zu sagen von

d e r Gemeinde, da hatten w i r einen W e g e a r b e i t e r , und heute haben w i r h i e r fünfundzwanzig. D a m a l s waren die Wege a b e r in Ordnung, und heute b r e c h e n wir uns h i e r die Beine in den W e . . . in den F e l d wegen, und so w e i t e r , ja.

h s p r : " v o r die Hunde"

Nordnieder sächsisch β jr>: di sprDok euk - dr ' p l a t j l y . t i a sprqpk^de galt

hi:a

ZD ΊαηέζΌπι. . . ?am P a - i m a j hauk bal£ ζ ε ς ί - d s n ^ a : - daejg de 'flYgllqe

?unt w doejx Pa'l dat vat hi:a ni:

'touko-mip ?rs - m a n fa'il dü ' m e r j m ü l s Pop v e n m a n Poebaa'ha-op nox ' p l a ^ y t i ^ s n a k j — Pun mitunaa dan va-.it e n dat a l z e l v 9 j S V O ' B J γ ε η m a n dan Poe-baj'ha-op nox ο'mrtmüikp m o t v i : Prs dat^den^nu: hi:a m i t ip ' b Y j j a j m a - r s t a a snakt^, w'de:

ny - nox plat -

9 ° ε « PD::X uns 'bYjgeama-rstaa dat i s Ρ crk nr m e : a d a t O

m i : n fadaa Pis hi:a de letste· . . . fo:x i m dcejp v s s · - 'dcetain jü:a i n de 'na:tsiti:t - ?u:n:t - z a i i ^ d e ti:t Ιιεί^νΗα ^ ham. . . ' h a o p Pampligij 'b Y - a g a j m a i s i a a - u-nt - n u : j nox 'Ρειηβ t s u Z8gr) fon a ga'ma-init - dü- haan v i Ρειηι^ ' v e - g a ^ a - j b e i t a a - Punt hy-t hep γθ hi· ^iifun'twini? - ' d s ü m o l s ve-an de ve:ga übaa Pin '?o - adnui]k Pun hy:t - b r i k v i uns hi"α de 'bsrn ν ε η ν ι η . . . i n v e ' f e i t ν ε : ς - Pun ςο vaidaa ja

-

22

Niederdeutsch 5 NIEDERDEUTSCH/NIEDERFRÄNKISCH Halbmunda rt Kreis Moers Ja - - Sonsbeck, was soll m a n von Sonsbeck G r o ß e s e r z ä h l e n ?

F r ü h e r w a r e s kaum bekannt, und in den letzten J a h r e n , da wurde e s d u r c h das Radio etwas m e h r bekannt gemacht - d u r c h den Schwein e ^ - m a r k t , d e r jeden Donnerstag m o r g e n s um sechs durchgegeben (übertragen) wurde. Und dann sind wir eigentlich schon so ziemlich da d r i n - - was - - die Struktur von d e r Gemeinde - - m e i s t e n s Baue r n , und die b e t r e i b e n natürlich i h r e Schweinezucht. An - den

Ha-

f e r , - Roggen - Weizen ist h i e r weniger - weniger dabei. D a f ü r h a t ten w i r dann f r ü h e r - w a r auch m e h r die B u t t e r w i r t s c h a f t und was es so noch bei den B a u e r n gibt. Neben dem hatten wir . . . neben d e m Schweinemarkt hatten wir f r ü h e r auch noch am A l l e r s e e l e n t a g einen 2

Kohl - m a r k t , das ist . . . w e i l . . . weil e s d a s nun alles m i t . . . m i t d e r Industrie gemacht wird, ist das weggefallen, und ebenfalls d e r Butt e r m a r k t ist weggefallen. Und so liegt Sonsbeck in einem kleinen Loch (Tal). Nach Süden d e r Winkel zum Busch (Wald), [ i m ] Norden, da ist d e r Kiebitzberg. Und in f r ü h e r e n J a h r e n , da ging das B u s c h werk bis ungefähr v o r die P f o r t e von Sonsbeck. Das änderte sich natürlich, wie (als) Holz knapp wurde und, v o r allen Dingen, nach jedem Krieg v i e l von dem Holz weggehauen wurde.

Poggen Kappes

Niederfränkisch

23

D e r i m p r o v i s i e r t e B e r i c h t wird bedächtig in Mundart v o r g e t r a gen, ist a b e r gerade deswegen nicht f r e i von hochsprachlichen E i n flüssen. £

Jia

- 'zons.beik vat zol* m s f a n ' z o n s .1 b e ' k ν xRo:ts fa 'tela I / f ugaji VD:R et kaum baksnt - ?un in l s t s t a 'jo:Ra — dü v e f d st -

*

'Ra:dio: Pstvas me:R baksnt jama:kt - d^ de ' p o 0

game:tft w dE je:dan 'donaRsdax ms:Rgan Ym ζ ε ζ θ ' d ^ ' g a g e : w a vYRt - Pun: - dan zint via Paii^t.li^^Jo:n -

zo ' t s i : m l l 5

dD dRin - v a t ^ a - d i itRuk'tu:y fana game:nt - m a l s t . q s b u : Ra - Pun di badRi:wa n a ' t y . a l i ? P^.Ra 'pogantsuxt— ?Λη: — d a t h a : w a a - R o k - v E i t Pis h i ' R ' v s n i j a R - Pa - ' v E n i j a R dabE^ - 'düf^:R hada v i · dan fRugaR - VD:R Po'k me:R de 'botaRveHtjaft - Fun v a t ^ s t ^ s o * nox lji da bu:Ra ve:ft - ne:wa d s - m h a T a ^ v a . . . . newa d E m ' p o g a m s ^ t hada va fRugaa o:k nox - Pop alaa 'zi:l^dax Ena ' k a p a s m s i R t - d s n Pis - ν ε ί . . . νελ is dat nu Palas m s t ^ a . . . mit dan 'indus'tid: gamakt v i J R t - ' i s dat ' v e g y a f o e i n j 1

,,?

e:b.mfals dem ' b o -

taRms:Rt Pis 'vE&afala - Pun zo* le:t 'zo:nsbE:k Pin w an klaini^ lok - no zy:di^ — dE vsqk} tsym b y s :

- no:d.i^

If dü Is da ,ki* wits'bs:Rp — Pun in fRugaRa 'jo:Ran d giq e t ' b y s -

v s ' u k - b i s : - '?ui)afs:n - foea da pc>ata fA 'z9:nsbs:k - d a t ' P s n d a j t a ζΐς E R na'ty.-alip v i · holt knap ve t - Pynt fo Ραΐφ dlrpn^nü je:da kRi:p

:1 f a n dat hoit 'vekgahaua vent -

24

Niederdeutsch 6 NIEDERDEUTSCH/SÜD WESTFÄLISCH Vollmunda r t K r e i s Olpe

Nun geht e s wieder auf das hochheilige Schützenfest zu. J a , J u n ge, dann i s t w a s gefällig! Oh, da h i e r im (Alten)hundemer Schützenv e r e i n . B e s o n d e r s das F e s t , d a s d a u e r t so ungefähr zwei, d r e i J a h r e [ g e m e i n t : Tage]. Junge, dann sagen sie ü b e r a l l , das ist [ e i n ] k l e i n [ - e r ] K a r n e v a l ! J a , Junge, und d r e i J a h r e [s. o.] s p ä t e r

dann

sagen s i e : die haben a b e r doch Köln ü b e r t r u m p f t ! Sonnabends geht e s los, m i t dem F a c k e l z u g e . Dann haben w i r die Mistgabeln und a l l e s in die Ecke gestellt. Vor Mittwoch, Donnerstag packen w i r nichts m e h r an! Na ja, bloß noch hinter d e r dicken T r o m m e l h e r . Wer nicht m i t will, d e r m a r s c h i e r t . B e s o n d e r s i n t e r e s s a n t ist das dann m o r g e n s , wenn w i r m i t dem Vogel . . . e r s t in die Schützenmesse (gehen), und nach d e r Schützenmesse ziehen wir nach d e r Vogelstange. Die einen besehen dann den Vogel, danach m a n schießen will. Die l a ß t n u r schießen! Wir sind a b e r an d e r Theke; ich m e i n e , da m ü s s e n ja auch ein p a a r Mann stehen, sonst sieht das ganze F e s t nicht [richtig] a u s ! Und ist dann endlich d e r Vogel nun unten, da meine ich, sind w i r dann ja auch noch nüchtern, bloß bis auf das nüchtern, was w i r m i t W a c h o l d e r [ - s c h n a p s ] und B i e r gebrochen haben, dann geht e s nach dem P l a t z e . Da i s t m a n c h e r v o r dem Mittwoch nicht wieder heimgekommen. J a , d a s ist ja auch bloß einmal im J a h r e . Vor einigen J a h r e n w a r da auch e i n e r auf dem P l a t z e , d e r hat ein F a ß B i e r gegeben. Na (da) sagt d e r e i n e : "Ich gebe auch ein F a ß , F a ß B i e r . " J a - - und - - jetzt ging e s zum Bezahlen. - - V o r h e r - -

25

Südwestfälisch

Die lebhafte E r z ä h l w e i s e bewirkt eine oft unzureichende A r t i kulation. M e h r e r e Stellen sind schwer zu deuten. Dabei i s t nicht s i c h e r , ob d e r Grund für die mangelhafte Information lautlicher .synt a k t i s c h e r oder l o g i s c h e r A r t i s t . Die Quantität der Vokale und d e r vielen Diphthonge ist wenig diff e r e n z i e r t . Die Qualitäten sind s e h r schwankend. Dabei i s t eine T e n denz zur Z e n t r a l i s i e r u n g dem S p r e c h e r eigentümlich.

η g a ' a t v i · » Pop dat 'ho -x'hailiga

1

ί r t s q . f s s t ^ t a u - ja juqa -

dan Pis vat-a gafali'x - Po" dB hin im 'hiqamB ' i r t s i ^ fBtf ,oin - b a z o n d e s dat 'faste - dat^dy'Bt na zo 'tva· 1 daa*

jo -

a n - jüqa dan z s * a t s'i '?YawBa,?a4 - dat Pis ltlaiq 'kaRnaval - j a · du juqa ^RÜT jüa J p s ' ^ dan • »b t z e * t z9 - dA^hst aw| dox koeln Y B'trumfat - 'zynüwas ga:~ at los - m s t w d s m 'falc| ,ΐβυ:γθ - y. dan hsf^va dB 'mistgüf^n un Β

Dias in da Peka stait - f s t m s 'PD: - 9 j a :

R

'miaws'ki^ 'donBsdax paka ya niks

^ b l a o s no* hiqe deR dikan tRum} hisa - v o ·

rat 'mrtvsl - da· m a ' J a i a t - Φ b a ' z o n d a j s - PintRe'sant Pis dat^dan 'ma:i)s - vsn va m i t ^ d a f Y a } . . . ? a r s v r n v a - ' j Y t s i ^ m e s a ι^,'ηο daR ' i Y t s ^ , m e s a s t R o f ^ n o dB 'fYalg ~ (t) Jtaqa — Pa 'αιι^ dB 6 s ' k i y na dB fYa} da rm ma 'iüat.i^ vslt - d a ' a lüt. nü ' j D i t . q - y i : zin

QWBR A N ^ ^ R

'taika - Pik maana

mot j s Pouk i). pa* R m e n J t o , n ζ Ys z u ' t ^ d a t gantsa f a s t . nit i u ' t 3— dPun Pis dan •PBIAIC o,. dB f YA^ nu Puqan - ®moi v

w

an

ja Poeok nox nssteRn - bloeos - bit op dat ns:n zonaan Pet badYt 'hi:aj favant.i^ - alzo n^nD:ba ρ gu'ati^ wnD:baj(t)

is fe'al be'staj Pes q fajvant.i} -e Pin ful fsln - νεη ik nu fen de: - jabry:kavEtvas zsgp zal - dat zik Pup de 'nD:o ~n basxup w batYt v da m o t rk vol bi de 'hoxti:an 'Pa faqp j'

vsn an juq pa:j 'hi:rü*t.^ vxl - zao vp'j dat fry's

- Pun ζυ iz

st nox fAn'da:"Y,s - dan vent St js 'rnjlg keeksn- ''aflnrnryst - 7alzo· de· pas'to:j de ζες nü· pv'gotasdi:nst vsn de keska to Psnda Pis-dat un dat pa:r vrl'hi:rD:t. 9 - ven dat pa'se'jt is dan^ wku'mt

an 'ds'n Ρο:ψί de nD:bas Pin dat hu:s fahaopa vo" di

'hoxti:t 'statfriji zal-Pet Pis de ·ζο:γ3ηαηί3 'frD:xO:ifit - Pet vejt^danbaky:at mit^de* - m i t ^ d s m 'bru:tpa:r Pun Paok mit^ vde

Pd:1ij fAn d e m 'bru:tpa:r - vu" dat bi* de 'hoxti:t 'l^e'j

γυη zal-Pst Pis ηετη^Γς de flr^t fcen de nü:baas - dat ζει-dat hu:s Pi^be't.i^ smYkan zyodt-far α:1ι^ drqp vsat f8J_de graotij 'Pinfa'tsdY^j ^ - ίε-i^de 'ni-andYcern Pss m a hi'a nox ζες ?9 m ^bu»BYp Ρυρβίεΐί - de* voeat fry:aJ Pu't va:kan - va'xoldaa ma:kat Ρειητγθ ti:t zrnf Poßaa de va'xolda t ο- zi't ° d ja Punaj na'tu:jJuts^st8lt Pun de d y v a t ηις m e ' j nueip νε'α φ ?un w ^ d at rs gu'at-dsn zYs νε·αί sa ya.ns 'Pu:trot—d8n za νε'αί

30

Niederdeutsch

den i m m e r weniger. Heutigentags n i m m t m a n dazu Kiefernzweige - - Tannenzweige sagt man h i e r - - die werden dann aufgestellt und mit buntem P a p i e r ausgeschmückt, und dann wird auch ein Kranz in den Bogen gehan . . gehan . . gehängt. Wenn das ein doppelter Bogen i s t , a l s o ein s o l c h e r , w e l c h e r v i e r Stangen hat, welche Zweigen v e r k l e i d e t sind, dann kommt in den Bogen eine

mit

sogenannte

'immenhufe', d a s ist auch ein Kranz g e w i s s e r m a ß e n , welcher a b e r ganz die F o r m hat wie ein Bienenkorb, e i n e ' Immenhufe 1 . Die wird auch aus weißem P a p i e r gemacht, m i t blauen und roten Bändern geschmückt; und in diese 'immenhufe' kommt dann ein Spruch,darauf steht dann etwas gedruckt. Mitunter ist e s ja nicht s e h r schön, v i e l leicht wohl etwas kitschig, a b e r e s ist nun eben so ein B r a u c h . . . ein B r a u c h , daß m a n dem B r a u t p a a r a l l e s Gute wünscht f ü r seinen Lebensweg, und so w e i t e r und so w e i t e r , nicht.

Nordwestfälisch

31

P n n a j ' v a i n i ^ ^ - ' h y t r y i ^ d a ^ a s nimp (a) d e to: 'kl:farntce·γθ 'da· ni^toe-ya ζ ε ς m a n

- de* v s a t ^ d a n 'Pupastslt Pun

m i t ^ b u n t pa'pi:a 'Pu:tsmYkat - Pun dan v s r t Paok ρ kra-ns Pin den bire-yan h a n . . . h a n . . . haqan - νεη da?

du-w}*^ b u s -

yan Pis Palzo zyaka veaka f e : r staqas hsf* - veaka m i t . . . V

h A . . toeija b a k l s t zsnt - d a q ^ k Y m t Pin d s n b u s ρ Psna ' z o ' y a n a ' n t a 'Pimhy:va - dat i s Paok 9 . . . P i j k r a ' n s g a v i s a j m r r t . 9 veaka - 1 Pobaj γα'ηβ de fuam hsf Pes η. 'bi'nnkuaf Ρη ' ? i m h y : v i j - de vst Paok ut v r t ^ p a p i ' a m a : k a f m i t b l a o 8 Pun ro:a - dan (d)asmYkat - οPun 'Pin dYziji -e 'imhy:vi^ kYmt^dan iji sprux . - dürup staet^dan Pstvas drYkat m i t Punar Pis t jB ηις ze:a ί ς ρ : η - f i 119t vol Pstvas ' k i t s i 5 - Oßar st Pis nu· P e ' s i p zaa η ' b r u : k . . . b r u : k - dat m a n dsm ' b r u : t ^ p a : r Palas yu-ata vYn(t)kat f s j ζ ι · η Ί ι ε ' ψ β ν ε ς Pun zd" v i : d a j Pun ζαο v i : d a j ηις -

32

Niederdeutsch 8

NIEDERDEUTSCH/OSTFÄLISCH Vο1lmun d art Kreis Hannover

Sp.: D a s w a r i m J a h r e - - in d e n n e u n z i g e r J a h r e n ! - - Da h a t t e n w i r F r e i s c h i e ß e n . Und nun w a r d a s ja e t w a s a n d e r s a l s heute'*', da g i n gen s i e noch a l l e hin, b e t e i l i g t e n s i e s i c h gut d a r a n , jung und a l t . W i r w a r e n auf d e m [im]Zelt und w a r e n r e c h t v e r g n ü g t . Auf e i n m a l da h i e ß e s : E b e n i s t ein R a d f a h r e r g e k o m m e n ! - ' W a s ? R a d f a h r e r ? 1 Alt und J u n g h e r a u s - m i t so e i n e m V e l o z i p e d ! - Alt und J u n g h e r a u s und w o l l e n d i e s e n R a d f a h r e r s e h e n . J a , und da w a r da e i n e r - b e i u n s h i e r i m D o r f e - , d e r w a r in d e r F r e m d e g e w e s e n , d e r s a g t : " Ach, r a d f a h r e n kann i c h a u c h . D a s h a b e i c h a u c h . . . i c h h a b e a u c h s c h o n m a l d a r a u f g e s e s s e n . " Na j a , e r l i e h s i c h d a s Rad a u s von d e m und f ä h r t l o s . . . m i t d e m R a d . Die e r s t e K u r v e n i m m t e r ganz gut, und die z w e i t e K u r v e - - hinein in den G r a b e n ! E r k o m m t w i e d e r .

-"Ja,"

s a g t e n s i e , "du k a n n s t e s doch n o c h n i c h t s o r i c h t i g . " - " J a " s a g t e r da, " i h r

müßt auch bedenken,

w a s da f ü r ein Schwung

hinter

s i t z t , die K u r v e zu n e h m e n . " - So sind die Z e i t e n - w i l l i c h m a l (an) n e h m e n , . . . s o h a b e n die Z e i t e n s i c h v e r ä n d e r t b i s auf heute* F . : Sie haben doch a l s Knecht auch m i t d e m D r e s c h f l e g e l a r b e i t e n m ü s s e n ; wie ging d a s z u ? Sp.: Ο j a ,

...

wie d a s zuging . . . da m u ß t e n die G a r b e n auf R e i h e

liegen,und dann m i t s e c h s M a n n . . . Und dann geht e s i m m e r k l i p p e r k l a p p , k l i p p klapp, k l i p p e r k l a p p , und d a n n ging d a s h e l l e w e g ( s e h r s c h n e l l ) , dann . . . und . . . F . : Haben da a u c h d i e M ä d c h e n m i t h e l f e n m ü s s e n ? Sp.: J a . . . die M ä d c h e n m u ß t e n da a u c h . . . W i r h a t t e n d r e i K n e c h t e und d r e i

M ä d c h e n ; die m u ß t e n

vondage

dreschen, nicht.

[Wir]

waren

Ostfälisch

33

Vom Alter des S p r e c h e r s bedingte Verschleifungen kennzeichnen diese Probe. Die Diphthonge d i e s e r Mundart zeigen ein deutliches Übergewicht des ersten T e i l s über den zweiten. d ö h at_vas im j ü ' a a . . . Pin^an^'nointsigaa jü:ai} - da ha:m va_eR *fοί a:t°.

?un ηυ vas dat jr> Pstvas Panea s ?as fan'do^a - du* j - i q -

gan za nox Pala h s n - b a ' t a * a l i Y a n ^ w zik gu:t Pana -

juqk un o:lt -

ν^ντγη P u p v m t s ' l t a Punvsan Rsg fagnoigt - ? u p v m ^ m ü : l dü ha: t at - ?e:m Ριζ^φ 'RatftKRea ko:ip - vat° - 'RatfDia - ?o:lt

,*

un juqk v aRu:t - mit züm f e ' l o t j a p s · - ?o:lt un jur)k 3Ru:t * a ?un: - voli^ dYzij 'Ratfüiaaa za: n - j a - ?un dü - vas da?a:naa - b i ^ hea ^ daapa - ds vas in w aa fRsmda ν ε : ζ φ dsa zsgt - ?ox 'Rat ftKgfl kan ik ?ouk - dat hsb^ik o*k - sk hsp a a ^ o ' k al up azs:d.ty - na ja· - har l s ' d a zik dat Rat ?u:t fan oe«na - Pun » oe f a ' a t l o ' o s - mrt^dsn RD: —da Pa· Rsda kuawa nimta gans gu«t ^ a t v a ' a t a kuawa - Rin Pin η. jRü:b.ip- ha kumt νε·γ - ja ο zs:an za - du kanst at_dox nox ηΐς zap Rigtig - j a : zsgt^ha d ~ jr meet o'k^badsqkan vat^da foan svurjk hindaa zit - da k y a v e ta ne:ip - za zin da'^toeim^vil ik m c z s j i j - zap h s t ^ d a · ^ ' toyn zik faPsnaat b s t up fendD^a (d)ju hst^dox Pas kns?t - Θ - ?o:k mit^dat doejafle: PaRs PaRba'ai} moest - vo: giqk^dat^tao o: j a : vo· dat^tap jiqk - dB moest.ψ ds - ga:ab.ip up 'Rs:a 1ε* je η - Pun dsn mit z s s man -

dsq^gi[r]]k[t]imB

klipaa

klap - klip klap - klrpaa klap Piy den jiq dat 'hslavsg dsn a:: - Pun hst w da o ' k da ms:ki^s mita hilp.ip moest j a : : da ms:kns moestij ganc^p... va haan dRa*a kns?ta Pun dRa'a ms:kijs - Pa moest.η doejan ηις - v^'an

*

individuelle Zischlaute

34

Niederdeutsch

m i t s e c h s Mann . . .

droschen wir

dann.

Die kleine 1

Magd,

die mußte dann wohl m a l anlegen, nicht, sagt m a n ja dazu, nicht! Und die andern, die mußten d r e s c h e n . Aber bloß die Bohnen! D e r H a f e r , Weizen, Roggen, d a s wurde m i t d e r . . . m i t d e r Maschine gedroschen.

lütte

Ostfälisch mit zes man - doeja ms den - dä lrtjamDivat^ v dä moesta den vol mü'l Ραηΐε'gaη^ηις - ζ ε ς ί man ja datü* ηις 7un da-ijs: - ''ansnn damasstjn doe/sn - ?absH blcvus ds bqjjiji - de: hü:w9H 9 va:t.i/ Royij dat voat mit^dsa . . . mit^daa m s ' J s ' a n a ^ wdRcejat—

35

36

Niederdeutsch 9 NIEDERDEUTSCH / OSTFÄLISCH Vollmundart K r . Wolfenbüttel

H i e r w a r e i n e r , d e r w a r T a g e l ö h n e r . Und d e r k o m m t - a b e n d s n a c h H a u s , da s a g t s e i n e F r a u : " A c h H a n n e s , u n s e r e Z i e g e i s t tot g e g a n g e n , a c h , so'n M a l l ö r , n i c h t , nun h a b e n w i r keine Z i e g e m e h r . " " T j a " s a g t e r , " d a n n m ü s s e n w i r w i e d e r e i n e kaufen; i c h will m i c h wohl u m h ö r e n . " Und e r h ö r t denn a u c h , d a ß in S a m b l e b e n eine F r a u M e i e r e i n e Z i e g e v e r k a u f e n w i l l . Da w a r d e r Mann g e s t o r b e n , d e r w a r N a c h t w ä c h t e r und - konnte die Z i e g e nun n i c h t m e h r b r a u c h e n . Na, und d e r geht l o s und will die Z i e g e h o l e n . Geht d u r c h S c h l i e s t e d t , t r i n k t e r s t m a l e i n e n - d e r hat g e r n e i n e n g e t r u n k e n - t r i n k t e r s t m a l e i n e n in S c h l i e s t e d t und geht dann w e i t e r und k o m m t hin n a c h h e r n a c h S a m b l e b e n und - und w i r d s i c h a u c h e i n i g , und e r k a u f t die Z i e g e . Die k o s t e t f ü n f z e h n M a r k . E r b e z a h l t die f ü n f z e h n M a r k , h a t t e a b e r - z w a n z i g M a r k h a t t e e r m i t , und - geht nun m i t d e r Z i e g e l o s und k o m m t w i e d e r n a c h S c h l i e s t e d t - n a c h d e r W i r t s c h a f t , und k e h r t da e i n . Und d e r W i r t , d a s w a r ein ganz l i s t i g e r - W i r t w a r d a s , d e r s i e h t d a s und d e n k t : D o n n e r w e t t e r ! D e r hat ja da eine Z i e g e ,

die

s i e h t ja g e r a d e [ s o ] a u s wie m e i n B o c k ! Du m ü ß t e s t die m a l e i g e n t lich u m t a u s c h e n ! Und - H a n n e s , d e r t r i n k t f e s t e einen und denkt g a r n i c h t m e h r an s e i n e Z i e g e , und d e r W i r t , d e r geht hin und - bindet die Z i e g e in s e i n e n Stall und holt s e i n e n Bock a u s s e i n e m S t a l l und bindet den Bock d a h i n . Und H a n n e s , d e r

h a t t e da z i e m l i c h e i n e n

g e t r u n k e n , d e r geht nun n a c h H a u s e . [ E s ] i s t da s c h o n ein b i ß c h e n schummerig, zieht

1

[ e r ] n i m m t s e i n e n - s e i n e Z i e g e an den S t r i c k u n d

n a c h H a u s e und b r i n g t s i e in den S t a l l . [Am] a n d e r e n M o r g e n

treckt

Ostfälisch D e r betagte Sprecher erweist ner Geschichte,

37

sich als geschickter Erzähler

die auch in anderen Landschaften bekannt

D e r Fluß der Erzählung leidet an einigen Stellen darunter, d e r S p r e c h e r angefangene Sätze a b b r i c h t und

he'tf

να·Ή P a n a a - d e n

VD:H ' d D i y a ^ n a R

-

n D h u : s dt> ζ ε ς ί z i : n a f r u : - P a x h a n a s w

agD:n - ?ax

tja - ζϊςί^Θ vo

^zo:n

ma'ljl:R

w

Pu'za

'tsika^

is

n a - ' u n de

H

h^:rt_dsn Po'k^dat rn-'^sampls*wa

u n - k o n de t s i k a

v

ηις m e * bTuikan

ga*t l o : s : - ' u n vxl de· t s i k a h o : I n Pa'nq

dsa hat j e M n

m D Ρ α ' η ψ Prn ' i l i s t e ' a nD ' t s a m p l e w a ka —

nu*

Pun

dsa

"

i s t e

drurj 9 d r i q k a t

g a : t j i s n 'vi:aa Pun k u m a t

fru"

s

_

?e-as-

hsn^nühe-j

P u n v e ' a t 51k o ' k ? α : η ι ς u n eR k o f t _ d s t s i a a d s k o s t 'fufta* n v m a ' j k - haa batü:lt^,da fuftn m a : k - h a r a w

(j)

-

Pa'nij

-

na

-

g a : t duH9 ' J l 0

9

drir]kat e ' a s m D *

do't^

mik

na t s x k e f o a k ^ : p . m ν ε ί dü VD R da m a n ^ a s t o T b . ψ 'naxtvsgtar

?a:ms Ο

ka-na tsika m s ' r

-

maiaj v a ' j

un d e · k u m a t -

^ v s

v

daß

umformt.

d a ^ m o e w a wei? P a : n a k ^ : p . r f i - rk v r l

'Pumh^rri^ - P ^ B

1

ηις - n 3

ei-

ist.

-

Powaa tßintrg m a r k Puq k u m a t v e a j vln

-

h a r a m i d a - Pun -

nD ' J l i s t e : a

-

nD α v Y R t J a f t -

? u n d e j v y r U a t νΌ·α α · ΐ ) g a n s ?

zyt^dat

Pun d e q a t ^ ' d ü n a a v s d a j - d s ^

z i ' t j a gRD· u - t vi m i ' n b u k

Pan z i ' n a tsika

un ds

J

1

hat jü*

driqlcat fssta

vrrt^dsj

Ρυη

bok dD'hsn -

(JTuqkan - d e

J

ga^t.

Pun-hanas

dD: n a t s i k a

trskat.

nD h u : s -

dsD h a r a

zi*n:a tsika -

?α:ηψ Pun dsqkat brnt^ Pun

dD* t s i ' m i ?

P a * 119

i^bst.n

Panij s t r i k -

u n b r ' i q a t za Pin 9 ' s t a l -

ds*

Pari)

ga:t h s n un -

nu nD· hu:s - Pis (jD^al

i e w a r ' i g - n i m a t 51:111} -

-

ke:Tt^

d s · t s i k a i n z i : m ^ s t a l u n h D : l t ^ i r n i ^ b o k u ' t 51:119 s t a l bint^ds·

s

' l i s t i j a n - v y j t vo-j; das - ds

- du m o e s t ^ d a m s

•Pumatuiia - Pun - - h a n e s -de" ηις m a

ga:t nu m i t ^ d e tsika lo:

Pan^arn

Pun 'morjan

gD'a

38

Niederdeutsch

will seine F r a u melken. Da kommt seine F r a u und macht einen B ä r e n k r a c h : "Du v e r r ü c k t e r Hund, du! Bist wohl wieder besoffen g e wesen? Das ist doch g a r keine Ziege, das ist doch ein Bock!" "Was?" sagt e r , "du sollst m i r doch bald was e r z ä h l e n , d a s ist doch kein Bock, d a s ist doch eine Ziege - ich habe e s doch g e s e h e n . " Und e r geht r u n t e r und guckt hin und, tatsächlich, e s ist ein Bock!Und nun, aus a l l e r Wut sagt er:"Nun b r i n g e i c h i h r ihn wieder hin, den Bock. " Und e r bringt ihn wieder hin. Muß w i e d e r d u r c h Schliestedt, k e h r t a b e r e r s t m a l wieder ein und bindet seinen Bock da w i e d e r hin. Und d e r Wirt guckt: "Halt, eben ist e r da, d a s ist ja dein Bock!" Bindet sein . . . - die Ziege nun w i e d e r hin, und bringt seinen Bock w i e d e r in den Stall. Und d e r Hannes, d e r zieht nun m i t s e i n e r Ziege los und glaubt i m m e r , e r hätte einen Bock am Stricke, kommt hin nach F r a u M e i e r u n d sagt d e r : "Wie können Sie m i r denn einen Bock v e r k a u f e n ? Ich habe doch eine

wollte doch eine Ziege h a b e n . " Da sagt F r a u

M e i e r : " E s ist doch eine Ziege! K e r l , bist du denn v e r r ü c k t ? Guck doch hin, sie hat doch ein Euter'*'." " D o n n e r w e t t e r ! J a ! "

sagter

"nun i s t e s ja eine Z i e g e ! " " J a , nun nehmen Sie sie m a l wieder mit!" "Nein", sagt e r , "ich wette, wenn ich jetzt w i e d e r nach Hause k o m m e , dann ist e s wieder ein B o c k . "

Striche

Ostfälisch v i l z i ' n a f r u ' a ' m e l k a n - dü k u m a t 31 "na f r u · u n m O ' k a t . 9 , b s : f q ' k r a x - du f a ' f " r t i t a j h u n t - d u b i s v o v s ' v j b a z o : p . i p v s s t - dat i s dox gü'Jt k a ' n a t s i k a - dat P i s dox i^bok - v a t 0 ζ ε ς ΐ θ - du z o s m i k dox b a l a v a t f a a t s l n ^ d a t i s 3ox k a : n 0

b o k ^ d a t ? i s δοχ ana t s i k a - i k hewa t ^ d o x Paza,:an - ?un na ο

g a : t runtaa Pun k i ' k a t h s n un ' ί ϋ : ί ζ ε ς ΐ ς at ? i s ψ b o k - ?un n u ' ^ ^ u ' t P a l a j v u : t ^s^ta-nu* b r i q ik ; ^ v s ' ^ h s n d e n b o k ?un h e j b r i q a t φ v e · ^ hen —

m o t ve'^t d o j g i l r s t e ' a - k e : T t

Dwaa P e - j s m D ν ε ' α ? i n u n b i n t 31:111} b o k dD V S ' j h s n - ?un dsa vYTt k i k a t - halt - P s : m Pisa dü: - dat ? i s j ü · d i : n b o k - b i n t . . . d e : t s i k a nu v e ' y hsn - Pun h o : . . . b r i r j a t ζ ί : η η b o k ν ε # J i n i j s t a l - Pun d s : hanas d e t r s k a t nu m i t z i : n a t s i k a l o ^ a s - Ρυη g l ^ : v a t P i m a j e hat", η b o k Pan φ s t r l k a - k u m a t hen ΠΌ: f r D j o m a ' r a j - Pun z s g t ^ d ü ν koenij za m i k d s n a n bok f o k ^ : p . i j i Pik hswa dox q . . . v o l a äox ana t s i k a h s m ( a ) - dD* ζ ε ς ί frc^p m a ' a l ? - Pt ' i s dox ana t s i k a - k i a } b i s l a d s n f o r Y k a t - k i ' k dox h s n Β h a t ^ d o x s t r e i k e ' ^ o n d a - i v s t a a JD: z s g t a nu P i s t jt> na tsika - j a · nu* n e : m a t 5a 0

ma 1 1

νε·γΐ

- ns: z s g t a ik v s t a ν ε η ik j s t s ν ε ' ^ ηυ* hus kuma d 8 n rs t v s ' j ^ i f

bok

-

mi(Ja

40

Niederdeutsch 10

NIEDERDEUTSCH/MECKLENBURGISCH Regionalmundart Kr. Wismar

Sp.: Na j a , d a s habe i c h dann s o b i s an den z w e i t e n W e l t k r i e g ganz gut da d u r c h g e m a c h t . Die e r s t e Z e i t w a r ja d i e Inflation, und ich h a be d a m a l s a u c h g e h e i r a t e t - [ e i n ] S t e r n b e r g e r Mädchen'*'. . . . Wenn m a n dann in die Schule k o m m t , dann m u ß m a n ja d i r e k t [ a u f ] P l a t t 2

[ d e u t s c h ] a n f a n g e n , denn die M e c k l e n b u r g e r s p r e c h e n

alle

Platt.

W e r da h o c h d e u t s c h s p r i c h t , i s t ein A u s l ä n d e r , da heißt e s , " A c h , d e r i s t ein H o c h d e u t s c h e r . " D a s heißt s o v i e l [wie] " D e r k o m m t v o n weit h e r . " Hoch und n i e d r i g s p r e c h t . . . s p r i c h t da P l a t t . Und w e r v o n den E i . . . E i n h e i m i s c h e n H o c h d e u t s c h s p r i c h t , n i c h t , d a s i s t ein " Ü b e r s p l i e n i g e r " , d e r b i l d e t s i c h e t w a s e i n . So u n g e f ä h r i s t d a s d a , in d e m Land von F r i t z R e u t e r . Da k o m m t m a n a l s o r a n , k r i e g t die 3 K l e i n e n in d e r E l e m e n t a r k l a s s e , d a n n v e r s t e h e n die kein H o c h deutsch.Denen muß ich alles i m m e r w i e d e r ü b e r s e t z e n .

Ich

sage:

" K u m m r u u t ! - - K o m m ' r a u s f ' O d e r s a g e : " F r i t z , sett di d a a l ! - - S e t z d i c h ' . - - S t a h o p ! - - S t e h e auf! 11 D a s m u ß i c h a l l e s i m m e r w i e d e r h o l e n , bis es klappt.

Ja,...

F . : Wie g r o ß i s t denn d a s D o r f S t e r n b e r g ? Sp.: N a , d a s w a r d a m a l s . . .

S t e r n b e r g i s t eine Stadt von d r e i t a u -

send E i n w o h n e r n . E s gibt ja v e r s c h i e d e n e S t e r n b e r g s - d r e i Stück: e i n s in M e c k l e n b u r g , e i n s in M ä h r e n und e i n s in d e r M e . . . in d e r M a r k . Und w e r nun s c h r i e b

"Sternberg i/M", d e r mußte damit r e c h -

n e n , d a ß d a s Ding nicht a n k a m . Ich habe z u m B e i s p i e l e i n m a l e i n e n Brief

g e k r i e g t , d e r n a c h S t e r n b e r g in M ä h r e n

s o l l t e , und z w a r

[ a d r e s s i e r t ] an Käthe T i m m , S t e r n b e r g i / M . - Nun i s t m e i n e F r a u ^ 3

Dirne snacken Lütten

41

Mecklenburgisch D e r S p r e c h e r steht d e r m e c k l e n b u r g i s c h e n M u n d a r t gegenüber.

Er

gebraucht

die

distanziert

Mundart der jüngeren Generation,

der örtliche Besonderheiten aufgegeben worden

n o j d : d a t h s b w i k cSsn z o : - b e t a n d e n t w e : t . i } ' v s l t k r i · ?

ga'ns

g o ' t ^ d ü d o r ^ m ö k t de ' ? e : f s t w t i : t v e : a ja de P r n f l O t s ' j o : n - u n t i k dü'mO'ls

o'k 'hürrD· t - s t i r t j b a

»i

γ θ α d e ' T n — n ü ij kroe

j x i a n d s n v n ü d a i o : l kYnt - dO m ^ t m a j ü : -

vi:t he:a - ho:x u n nidricj s n a e k t . . . Paia...

...

νε

hsf

ν

-

s ^ s n a k t Prs 9 ? u : t l s n d a a - dat he:t -

de i s 9 ' h o i x d y ' t j i ^ - dat he:t z o ίε:1 de k Y n t -

fon

c

dirsk^plat

Ραηίαηΐ} - d s n de ' m s k l q b u . P g a j snaki) ' P a ' l p l a t v s : j dü h o : x d y * t i

in

sind.

?α·χ

fon

snakt^do plat - ?un ve:j

' P a i n h a a m i i 9 ho:x - d y t i

s p r s k t ^ n a · - das ?is

9

' ? o e : v a a s p l i : n i φ - d e · bxlt z i k v a t ? r n - zo* P u q a f i ' J ? i s dat d ü ' a P i n d a t l a ' n t f o n f J?its r o i d a a - d ü k Y n t m a n P a l z o

-

'rankritjt^de

lYt.i^ - - P r n a - P e ' l a m s n ' t o : . ! - k l a s - d s n f a a s t ü : n de k e : n ' h o : x d y ' t j - d e n mYt_ i k ? a l : s - P Y m a j v s d a j o e ß a j z s t . i j L - i k k u m ru:t - k o m r a u s - Podaa ζ ε ς f r i t s - z s t ^ d i dD:l d l ? - stü: op - s - t e : a Pauf b 8 ^ d B t klapt

ja

-

Ph - na dat ve:a d D : m D ' l s v

-

s t i : a n b a j g i s na s t a t f o n d χ

P s t g i f t jr> f a i i :

:sina i n 'msk^nbua? - Psina i n mcuk —

zsts

- d a t m Y t Pik P a : l - ? Y - m - a j vsäaa'ho-l

vo g r o : t Prs d s n dat d o r p staerrtoar?

z y 'Pinvo:naa

ζες

na ' s t i : a n b a : a

rns^n

' u n ν ε · α nu· / r e i f s t i : ^ n b a a x

d a ^ d a t dir]k η ι ς ' ? a q k ^ : m —

'dreidu:-

s - d r s i stYk

P u n s i n a Prna m a . . .

-

Pina

' ' s m — de· moes d n m i t r s i c i j -

Pik hsf t s u m ' b a i j p i l m D l e*nij

b r s i f k r s : g q - λ: - de: ηυ: ' s t s ' a n b s a g i n m e i i i j

z o l - Pun svo:a

Ραη ke:ta ' t i m - ' s t s ' a n b s ' a g

mi:nffu:

P i : P s m - nu: P i s

-

42

Niederdeutsch

eine geborene T i m m und heißt auch Käthe, und [so] kam [der Brief a l s o ] bei m i r an. Dann habe ich dann den Brief m i t m e i n e m K o m m e n t a r abgeschickt nach Sternberg in Mähren. Ich habe a b e r keine Antwort bekommen auf meine Freundlichkeit.

Mecklenburgisch

43

0 0 / na gabo:ana t i m un h s . . . he:t o : k w k e : t a - rtm k ? : m

bi 'mi: an - (Lachen) - dtm hev ik den den b r e - i f -

mit mi:n komen'tü: α

- 'Paf^rkt nü s . . . ' s t i i a n b a x i n m e : J i } - ? i k hsß aeßaj ke :n 'Pantvu.it η ° k R s : g . p up m i " ' f r m t l i s k a i t —

44

Niederdeutsch 11

NIEDERDEUTSCH/POMMERISCH V ollmunda rt Kreis Naugard

Sp.: P o m m e r n i s t nun weg, - u n s e r e H e i m a t ; a b e r v e r g e s s e n tun w i r s i e n i c h t . U n s e r e H e i m a t v e r g e s s e n w i r n i e . Und d a s S p r i c h w o r t a u c h nicht; d a s h i e ß i m m e r : " D e r P o m m e r , d e r i s t i m W i n t e r genau s o t r e u wie i m S o m m e r . " J a , d a s haben w i r i m m e r da g e h a b t , d a s Sprichwort. F . : Können s i e u n s e t w a s e r z ä h l e n , wo s i e g e b o r e n sind und a u f g e w a c h s e n sind und z u r Schule gegangen s i n d ? Sp.: J a , d a s w e i ß i c h n o c h a l l e s . N a , g e b o r e n bin i c h in B e r n h a g e n , auf h o c h d e u t s c h ja B e r n h a g e n , und da, wo i c h a u c h in die Schule g e gangen [bin], h a t t e m e i n V a t e r e i n e n B a u e r n h o f ; und d a bin ich a u c h g r o ß g e w o r d e n , bloß m a l ab und zu in e i n e r a n d e r e n Schule g e w e s e n , und i c h bin a u c h in B e r n h a g e n w i e d e r v e r h e i r a t e t , und bin da s o l a n g e g e w e s e n , b i s i c h h a b e m ü s s e n auf die F l u c h t g e h e n . F . : Haben Sie e i n e e i g e n e W i r t s c h a f t gehabt d o r t ? Sp.: Ja, wir hatten einen schönen Bauernhof.

Mein Mann w a r d e r

e i n z i g e J u n g e . D e r V a t e r h a t t e a l l e s s c h ö n neu a u f g e b a u t , [ e s ] w a r ein f e i n e r B a u e r n h o f , und da denkt m a n i m m e r w i e d e r [dr]an z u r ü c k . A b e r u n s ging e s a u c h gut zu H a u s e , b e s s e r a l s h i e r . Na j a , a l l e s s c h ö n in O r d n u n g . A r b e i t e n habe i c h ja a u c h t ü c h t i g m ü s s e n - w i r h a b e n a u c h g e a r b e i t e t und g e r n g e a r b e i t e t . W i r h a t t e n i m m e r e i n e n Knecht s o , a u c h ein M ä d c h e n . A b e r i c h h a b e a u c h d a b e i noch m e i n Auto g e f a h r e n ,

schon'*' v o r d e m K r i e g e . D a s w a r doch e i n e

schöne Zeit. F . : H a t t e n Sie nun a l l e m o d e r n e n M a s c h i n e n , die m a n s o hat auf d e m B a u e r n h o f , a u c h in d e r Küche [und] s o ? 1

all

45

Pommerisch

D i e S p r e c h e r i n verwendet eine verhaltene (d.h. zurückhaltende) S p r e c h w e i s e . K e n n z e i c h n e n d sind die s t a r k e Überhauchung und v i e l e V e r s c h l e i f u n g e n . V i e l e s w i r d a r t i k u l a t o r i s c h nur angedeutet. D a s Verstehen ist durch das langsame Sprechtempo gesichert.

poms

α

β i B j e : t . i } dao

η i s ηυ ν ε ς os 'haimDt -

za η ί · ι ς - Pos h a i m n t f e ' j e : t 1

wi

v i ne: - P u n d a t ' s p R i g v o ' t

poma* 1 de P i s P i m vrnta" 1 j e n a o

o k ^ n i a - d a t h s t Yma" -

z o t R o i v i · i m z o m a J - JDD d a t h e w i Yma* 1 - dü h a t ^ d a s s J, Jr p r ^ g v o t -

k o n z a u n s v a t a f a t e l i j vo z a -

σ

abo:i^ z i n t ^ u n t

'Pop-

z i n t u n to J o u l a g D : n z Y n t Ο X j i ^ j ^ ^ x d a t v a i t i k no P a - l a s - n a j a b o : r i j b Y k - a b D r n ' t o i y a

vusy

-

? D f h o - x - d y t j ^ j a ^ s R ^ ' h a i - y s n - nop - v o : k o : k rj - J a o l g D : a Ή d — - ha·

m i · Η FÜTJ n a ' b u : a h o f - a n

D bY k

g r o ' u t v o T a - b l o : s es* - P a f q t a u P a n

ok

Pandara i a u l ^ a w e : s t

P u i k ^ b Y o ' k ^ i m ^ ^ a ' n ' h D i y a w s i a fa'haifüit: - ? ϋ 'zo: Ιαη w s · st b e » t h ^ m s ' st heb.m. za 9 Pe-'g.n

op f l uaxt$ ^ g o * a

v i a t j a f t h a t ^ do

?

$ϊη

-



-

-

fio: - v i h a * l ? Y w a J ^ - n a ' b u r j h o f - m i ' n m a n ν ς ·

da

1

' Ρ α ι η β ι ς β j o · η - da f o t f ha* P a l a s ί ^ η ^ η ϊ ' ς ' P o g b u : x t -

ve:a

9 faxnn 'by:^hof - Pun a d e q k . m e P Y ' m a v e a a α t r Y * 9 — Powa P u s 31η t o k ^ g a o t ^ t o ^ u ' s - b e s s a v a s h i : a - h e e a l a s ^ i ^ ' : n i n ! ? ο : α η υ η - ' P a a b e : ^ h e w i k JD ' P o k Ί γ ς φ ς m Y ' : s t wi hsw o « k P a ' j ß a t Pu j e ' a n ' P a ' a ß ^ a t - vi h a f a

Ymaj

a n k n s ^ t 3 0 Poki) - m s : k a - PD*(3 i k h s ß o * k d ü ' b i ·

no

m i * n a ' P a u t o f o i a a t - P a l fe> Γ η kJPitg— d a t ν ς · d o x η. ti't

-

h a : a n z a n u · Pala m o ' d s ' ^ n a m a j i : n i ^ de m a n zo 'het o p . i p b u : a i j h o f o : k i n da ' k o e ' k z o

46

Niederdeutsch

Sp.: O h , w i r . . . w i r hatten b e r e i t s a l l e s schon v o r

fünfundvierzig.

Ich habe schon v o r [neunzehnhundert]sechsunddreißig habe ich auf m e i n e m Bauernhof bloß e l e k t r i s c h gekocht. [In] d e r Küche w a r a l l e s fein in Ordnung. Allerdings w a r ich ja auch anerkannt - mein Haushalt. (Da) hatte ich oft auch L e h r m ä d c h e n , und mein Mann hatte a l l e s in d e r W i r t s c h a f t : Selbstbinderund Mähmaschine und D r e s c h m a s c h i n e ; a l l e s , was sie [hier] haben. W a s s e r l e i t u n g - a l l e s w a r lange, lange - - kurz nach d e m e r s t e n Weltkrieg gemacht.

Pommerisch

47

ο: φΐ - vi h a f a Pa^ol: - Palas - Pal f s i ' ί Ώ η υ η , ί θ ' α ί β ι ς ek hew Dl faa '^Eksun, d r a i s i g hsß rk op.

m i : n 'bu:aho^ ^ l o : s e : ' l s k t r i i k o ' k t - de kork v e · Palas fain ? xn ,? o:rdnuq_9 a ia J '(ixqks ve-ajc ja '{Kk 1 ? ans jka· nt-mi:η-'hausha· 11 -

h a j ik Poft o*k ' l e i a m s r k a s - Pun m i : n m a n haa Palas ins v e ' j t j a f t - ' z e l f s b m d a j Ρυη ' m s ' ^ m a j i r n Pun ' d f s i m a i ü n -

Palas vat sa hsßip - ' v a s a j l a i t u q - ' P a l a s νς:α Ιαη Ιαη k o r t s - ΠΌ· ip ?Ersta φ . . .

vsltkri-.g m o : k t -

48

Niederdeutsch 12 N I E D E R D E U T S C H / N I E D E R Heimische stellenweise

mit

PREUSSISCH

Vollmundart, rheinischer

Melodie

K r e i s Königsberg

[Ich]binin Ostpreußen geboren,undB.n]meiner K i n d z e i t - . . . Kind e r z e i t bei den E l t e r n gewesen,und-als ich eingesegnet war,bin ich gegangen in Stellung nach Wardinen. Da bin ich sieben J a h r e bei einem B a u e r n gewesen, habe da sieben J a h r e g e a r b e i t e t , wie e s sich z u kommt bei einem B a u e r n : melken - all die L a n d a r b e i t . J a , dann bin i c h n a c h h e r w i e d e r nach Hause gegangen zu meinen E l t e r n und m u ß te da a r b e i t e n . Auch auf einem großen Gut, [das] hat m i r ja auch gut gefallen. Von da habe ich n a c h h e r . . . dann sind w i r n a c h h e r g e zogen m i t den E l t e r n nach Sägefeld. Da haben w i r auch noch gewohnt [ein] p a a r J a h r e , in Sägefeld. Dann sind w i r nach Adlig-Neuendorf gezogen. Da habe ich meinen Mann kennengelernt; ja, haben w i r geheiratet,(neunzehnhundert)dreiunddreißig. J a , dann kam d e r Krieg. D e r Krieg hat uns v e r t r i e b e n - - a u f die F l u c h t . Mein Mann wurde (zum Militär) eingezogen; d e r V a t e r s t a r b auf d e r Flucht. Dann sind w i r auch noch über W a s s e r , ü b e r das Haff, damit uns d e r R u s s e nicht k r i e g t e . Sind w i r bis an den Bauchnabel gegangen, ü b e r [das] Haff, im W a s s e r ! Ja und dann i n . . . ach ja, dann in P o m m e r n , da ist d e r V a t e r gestorben. Da haben w i r ihn den ganzen Tag [lang] m i t [den] kleinen Kindern auf dem Wagen m ü s s e n haben. Bis uns e i n e r ihn am Tage nachher m a l abnahm, denn das kann m a n ja auch v e r s t e h e n , und j e d e r wird Ihnen das auch sagen, daß du den V a t e r nicht auf die E r d e kannst hinschmeißen in den Schnee, da so liegen l a s s e n . Dann haben wir ihn bis Abend gefahren; dann haben uns ihn die Menschen abgenommen. Ob e r beerdigt ist, weiß ich nicht, weil wir w e i t e r mußten - - d e r R u s s e w a r hinter u n s ! J a , dann sind w i r n a c h h e r

49

Niederpreußisch

D e n B e r i c h t ü b e r i h r e Jugend gibt die S p r e c h e r i n r e c h t n ü c h t e r n . Dagegen m e r k t m a n i h r e m B e r i c h t ü b e r die F l u c h t die s t ä r kere innere Beteiligung an. Die Ü b e r n a h m e von m e l o d i s c h e n F o r m e n a u s d e r S p r a c h e d e r n e u e n H e i m a t und d e r e n V e r w e n d u n g b e i m G e b r a u c h d e r alten Munda r t zeugt e i n e r s e i t s f ü r die Lernfähigkeit d e r Sprecherin, a n d e r e r seits f ü r die P r ä g e k r a f t d e r rheinischen Intonations weise.

b s n s n 'PostprOSS η j a b < j : r i ^ - ? u n t h - m a s n a

'ksntsai. . . 'k^n-

d B j t i : t b i · dr P s l a r a j a v : _ e : z a - t u n - v i ik ' P i n j a z e i j i ^ t v s : ^ - z i ^ , i k j e Ο Γ* •ga· ηθη in

1

Jt^lurjfi - no:

- , v a " r ' d i : n § - da z ^ i k z e : v a j a ·

bim

b u : ^ j a v ^ : z a - heb de z e : v a j a : j j a ' P o r b a ^ t - v i ab - y i t z i k ^ t a o k f m p ^ b r m bu:,i - m s i k a - Pal da ' l a n t P o r b a ^ t - jr>: - z i a - d a n z i w ^ i k n a x h s j v s d ^ a t u h u : s j a g a q a b i m i - n a s l a r a - Pun m u s do: ' P a r b a ^ t a - Pook P o p w i j i g r a o t a gout - h§f m i j a ^ ü k w ^ g ü o t j a f a l a - f o n dD

n a x h e : f - dü z i va naxhe:^: j a -

ί ο : γ β m s t ^ d e P s l a r a - n o : a ' z e : j a f s i t - Pa h s v a ouk nüx j a v o : n t Po:j

-

' z e : j a f s l t - da 1 1 z i · wa na P a : d l r ?

tni:a

n,

d^rp

j a t o : g a - da h s ^ , a k m i * n a m a - n k s n a jale:^:t - j ü : - h s w a j a h s i r a t - ^ r f i q ' d r a i s ' i s - ji^p dar] k s ' m d i kri-.ς d i k r i : ^ h s f t u n s f e a ' d r e i a w a - u p w a f l u x t - Pq m a n d vuat_ ' P s n j a t o i Y a - da f ü : d sο i t y r f ypa f l y x t

d s n z i . . . z i · wa

Pouk nax P o e ' ß B j w o : t g r o e ' ß a a d§t h a ' f - d ü n ^ t Pijs da r u s ηις krsi: ^ a l t - P u n d 3 ?anen ds'H xz BntRi:fl de vi t 'hartsuqs-

mon,t^rH -

vna

m a 3 n 'tsilrqsbRurday ds

i s e'lskRikB - de

J a f t b a 3 d3

'fiRma 'doelkB dö: —Pan: - 'Pi:dashaim zin za nwarln am

i a f a - a fRarlaiiuq - nee-Pun Ρες ZIT) dBn rmaa dühs:m man W8*tfkita*t - m o ' ^ s - da muz ις Jun - , mo:ndaxsmo*"'i^s rs ipB t j l i m s t fY R 'PufsaitD:n - m c " kirnt ηεπίΓς ?ü*mi}is nrt zo t m bae:t zunasDmifts n3· dB b a : n - g e

,n

zrn m a v alt uf

m a l 'dühin Penn ε η tRiqkij - 9 vi dat^dan



zo gsj,at — ^ ι η ε π ] Β 8 da ganux hst^dB gs*t

h^jam - Pun

m o j a s ^ i Rait^dan dr ' m a m a - maxt^dat^da RD'us kumt - Pst g e ' t ^ t s s y t - j ü * u n dü v r l m a j d : ok n i d z o R s ? t n s -

jd·

- Pun dan ζ ε · da 'ρα§α - iRart w a d8n 9 Ruf - hans v s n ^ i j nit glei RDp k i m a s t - dü kD n st αο ί ο η ίΓΗΐις J l a o : d. J - giHt^tS8it^das d dan z i t s a

11

' P u p i t s : a s — v q rp dan ' P u f f t e :

m§:st.ijis wen zo Rsrnip

s - n3 - de

zitsij dr baoaan^da zo 3nan ' w s ' t f k j t a t - mo, ans k y m i j a n dührn un - Pn'tseilij za d a · η Ρου vat ?8Rtss*lij s dsn da z o · jo: - fon^de^ kRirji} - dat zrn m8sdi^s nt> zo« η Pallet baoaa n3 - df va.~R^rn fiRtsan axtsa rp kRi: na dr - de kan rp b a l 'Pousvsmp n3 - f ö je:da wün da v o · za ?Btse:l - w u r wai^ da z s k s jr>:n dt>hs:m zo inaa ' w s r k j t a t zrtsij - da P e t s e : -

66

We stmitteldeut s ch

len sie a l l e s , von vorn bis hinten. Und m a n h ö r t 1 all so zu,und man r e d e t auch dazwischen, dann wird m a n beguckt, nicht, dann vergißt m a n die A r b e i t . [Du] weißt ja, wie das i s t , nicht? - Man will ja a l l e s w i s s e n , m a n muß ja ü b e r a l l dabei s e i n !

lustert

Moselfränkisch In za Pales: - f o fin bus hAni}-?un: - m a n lu:stet al zo tsu: Pun Re:d a d a t s w i j i } dan - git m a n b a k y k t n3 - da fegrst man de PO^awat - v s ' s ja vi dat PAS n3 - m s wil jB alas visa m s mus ja i ' w a R a l

da'bsr zin -

68

Westmitteldeutsch 17

WESTMITTELDEUTSCH/RHEINPFÄLZISCH Halbmundart Kreis Kaiserslautern

Sp.: D e s m o r g e n s k o m m t m a n a u f s B ü r o , n i c h t , da l i e g t ein H a u f e n Z e t t e l d a , a l s o v o m E i n n e h m e r , v o m L a n d r a t s a m t , von Die m ü s s e n a u s g e t r a g e n w e r d e n .

sonstwo.

Nun k o m m t m a n zu den L e u t e n .

D e m e i n e n paßt's n i c h t , die fangen s c h o n e i n e n K r a c h m i t e i n e m a n . Und - - k o m m t m a n w i e d e r z u r ü c k , nun w i r d m a n d o r t h i n g e s c h i c k t , s o l l d a s Hundegeld e i n t r e i b e n , die S t e u e r f ü r die Hunde, n i c h t . D a s Uchtgeld alle ist!

M o n a t , d a s i s t ein K a m p f , b i s d a s a l l e s a l l b e i e i n a n d e r

Da m u ß m a n b e i m a n c h e n v i e r - , f ü n f m a l h i n l a u f e n , b i s s i e

m a l . . . , b i s m a n s i e m a l a n t r i f f t . Und nun sind s i e d a , j a , nun h a ben s i e g e m e i n e r h a n d eine A u s r e d e , n i c h t . "[Du] k o m m s t m o r g e n " , o d e r "[Du] k o m m s t a m S e c h s t e n o d e r a m S i e b t e n " , n i c h t . Und

am

*

Z e h n t e n m u ß i c h a b r e c h n e n . Alio , wenn i c h a m z e h n t e n f e r t i g bin, dann h a b e i c h e s nicht a l l e s b e i e i n a n d e r , da r e c h n e n w i r a b m i t d e m E i n n e h m e r , und ( f ü r ) d a s a n d e r e k r i e g e n s i e dann Mahnungen, n i c h t . B r i n g t m a n die Mahnung, s c h e l t e n s i e dann a u c h w i e d e r , n i c h t . So geht d a s i m m e r . F . : J a , e s i s t s c h w e r , den L e u t e n a l l e s r e c h t zu m a c h e n . Sp.: Und dann m u ß m a n an a l l e s d e n k e n , n i c h t . Da m u ß j e t z t , - - i c h m u ß die W a s s e r p u m p e e i n s t e l l e n . M o n t a g s langt e s g e m e i n e r h a n d n i c h t , da m u ß i c h s i e , m o n t a g s m o r g e n s s t e l l e i c h s i e ein von z e h n b i s e l f , von zwölf b i s e i n s . F . : W a s s e r b o m b e - - w a s i s t denn d a s ? Sp.: F ü r ' s W a s s e r zu p u m p e n . F . : W a s f ü r ein W a s s e r ?

Häufige I n t e r j e k t i o n in d e r P f a l z

Rheinpfälzisch

69

M i t t i e f e r , s o n o r e r S t i m m e b e r i c h t e t der Gemeindebote ü b e r seine Obliegenheiten. D e r W o r t s c h a t z i s t ü b e r r e g i o n a l Hundegeld, L i c h t g e l d , Mahnungen, T i e f b r u n n e n etc.). E i g e n w i l l i g i s t d e r A u s druck ' N a t u r w a s s e r 1 . E i n i g e W ö r t e r erscheinen l a u t l i c h abgewandelt: "abrechele" f ü r 'abrechnen', ' B a s s i n ' m i t Betonung d e r e r s t e n Silbe und stimmhaftem s - L a u t . s mo:ans k y m t mp u f s

' b i r o : a - na - ^a l a i d θ haowa

t s e d j do:a - Pals f y m ? a i n s : m 9 r f y m ' l ü n d r a " t s ü m t - f y n ' z y n . f t w o : a di m i z a ' P a u s g a d r c a w s r 3 - ?nu k y m t m a j : t s u da l a 3 t d 3 m Ρεφ d3 b a s d net - di fün jyn ä k r a x m s 9 m 5 : a v k h u n - k y m . m a j w s r a s a n k - ny „ - v s r t m 3 ' d o a t h i a q g a j i k t z o l s 'hu· ndageld i n d r a i b di idaiaa f o J di humj - ^ 3 ^ - s s ' l i g g E l t - Pole m o : n a t ^ d a

f a k ä m p f b i s d a z ^ a l s Dl ' b a i n 3 n a r

i s - dr> - m u s ma bai πΐΌηςθ f i : j f i r q f m ü l ' . h i ' a l D ' w a b i s za m D ' l - b i s m ^ s m D ' l ' ? D : n d r s f t - Pun^no-a z l n 5a do-a - j a no hün z a - g a ' m s ' n a j h ü n d Pa ' P a u s r e t nat k y m j t mo:aja d , ο β k y m j t Dm zsgsda o j a ιμ si'pda - hna Pun am tse:da m u z 15 'Pabregala - 'Palo - w a 19 am tse:da fedig sin:iy hDns net Pol ' b a i n n n a a do r e ? } m a a Pop m i m 'Paane'ma - un düs Pünara ltri-n

ζ dan 'mt>:nui]a - n3*

- b r i r ] t maa di 'πιυ:ηυη£ i s l d a za d a n ' D : b i r a - h 3 - z o ge't^das i m e j ja s i s Jve:a da l a i t alas r s g t ^ t s a

. . . .

Pun dan m u s m s an ü l a s ds'rjga n3* - da m u s j e t s : - Ρις m u s di 'wasajbymb ' P i n j d s l a - 'mo:ndt>:ks l ü q k j s ga'me:naahDnt d § net - m u z ι ς za mo:ndDks m o j j i } _ i d s l ις^ζθ Pin - fun tse: b i s P s l f - fun: t s v s l f b i s P s : a 'vasajbomp vas P i s ρ dat ? Pf^ s w a s a j sa pumßa vas foer vasaa?

70

Westmitteldeutsch

Sp.: Ei, d a s T r i n k w a s s e r ! F . : Na, wem sein T r i n k w a s s e r ? Sp.: Na, den Leuten i h r T r i n k w a s s e r . F . : Ach, i h r habt so eine W a s s e r l e i t u n g da? Sp.: Wir haben eine Pumpstation, einen Tiefbrunnen. F . : Aha, na, e r z ä h l e n Sie doch einmal von dem Tiefbrunnen e t w a s ! Sp.: Den Tiefbrunnen, den haben w i r v o r i g e s J a h r [bekommen]. Das w a r auch ein Kampf, bis d e r so weit w a r ! U n s e r Quell, - - w i r haben N a t u r w a s s e r - - ein B a s s i n - - und d e r i s t nunachtundvierzig Kubikm e t e r groß.

Rheinpfälzisch

71

β ?αι s 'tnqkbasaj NA v s ' M

SQI 'TRIQKVASF ?

ο ?αι ζ f da laet e : j 'triqkpasaa Pax ?ir hun^ zo a 'vasa-ilaidui^ do:. . . m a j hDn^na *bumbi datsjo:n a 'ti:fbryna Paha - na

dox

ΘΓΠΌΙ

fun dem 'di:fbruna was

ti:fbruna dpn hDmaj ίο'^ςβ jü:a.i das WO Γ ? D : V 9

ktimpf bis da'3 - sowait

VD'3

- Punzaa kwsl: - m3r

HTIN^

^na na'du-.awazaa - Pa 'bazei]:-?un da is nu:aj -'PoxtafEatsig ku'bikme'taa grqps: -

72

Westmitteldeutsch 18

WESTMITTELDEUTSCH/HESSISCH Regionalmundart Kreis Frankfurt

I c h b i n n e u n z e h n h u n d e r t n e u n z e h n a u s d e r Schule g e k o m m e n . Und wie i c h a u s d e r Schule w a r , da bin i c h m i t m e i n e m V a t e r j e d e n M o r gen u m h a l b s i e b e n n a c h H ö c h s t g e f a h r e n m i t Gaul und m i t Wagen. Wir haben manch schöne Zeit erlebt, a b e r auch manch dreckige. H a u p t s ä c h l i c h i m W i n t e r , bei S c h n e e und E i s , sind w i r . . .

haben

w i r m a n c h m a l i m C h ä u s s e e g r a b e n g e l e g e n . W i r sind von H a u s zu H a u s g e g a n g e n und haben u n s e r e M i l c h ' g e t r a g e n . D a s w a r ja nicht s o l e i c h t wie i m K r i e g , d a ß die L e u t e b e i u n s sind g e k o m m e n . W i r sind a l l (schon) f ü r e i n e n Schoppen M i l c h in den d r i t t e n Stock g e l a u f e n . - Und s o bin i c h m i t m e i n e m V a t e r g e f a h r e n v o n n e u n z e h n h u n d e r t n e u n z e h n b i s n e u n z e h n h u n d e r t a c h t u n d z w a n z i g . Dann h a b e ich g e h e i r a t e t .

Hat

m e i n e n Mann v o n . . . h i e r v o m O r t , h i e r bei u n s g e h e i r a t e t . D e r hat die L a n d w i r t s c h a f t v e r s e h e n , u n d i c h bin m i t e i n e m M ä d c h e n - m e i n V a t e r konnte nicht m e h r , d e r hat e s m i t d e m H e r z e n zu tun - da bin i c h m i t d e m M ä d c h e n j e d e n M o r g e n n a c h H ö c h s t g e f a h r e n . Mit d e m Gaul und m i t d e m W a g e n . - B i s n e u n z e h n h u n d e r t u n d z w e i u n d d r e i ß i g . u n d da h a b e n w i r noch M a g e r m i l c h d a b e i g e m a c h t . Da sind w i r m o r g e n s u m h a l b fünf a u f . . . a u f g e s t a n d e n , haben e r s t die Milch a b g e f ü l l t in F l a s c h e n , und dann sind w i r h i n a u s g e p i l g e r t , Punkt halb s i e b e n f o r t . Dann sind w i r m i t t a g s u m e i n s h e i m g e k o m m e n . H e i m , g e g e s s e n , die F l a s c h e n g e s p ü l t und w i e d e r i n s F e l d , b i s den Abend u m s i e b e n . D a s h a t m a n m i t d e r F l a s c h e n m i l c h g e m a c h t , b i s d e r K r i e g an i s t g e g a n gen. Wie d e r K r i e g an i s t g e g a n g e n , i s t m e i n Mann e i n g e r ü c k t . Da w a r i c h m i t m e i n e m M ä d c h e n , m i t e i n e m Land j a h r m ä d c h e n [und] m i t m e i n e m P o l e n - - N e i n ! Da w a r e r s t d e r P o l e n f e l d z u g . Da bin i c h m i t einem Mädchen m u t t e r s e l i g (mutterseelen) allein gewesen, bis d e r Polenfeldzug vorbei war.

73

Hessisch

V e r h ä l t n i s m ä ß i g lange P a u s e n t r e n n e n bei d i e s e r S p r e c h e r i n die schnell gesprochenen Sätze. In d e r p h o n e t i s c h e n U m s c h r i f t b e z e i c h n e n b, d, g, ß, ζ , γ , γ. s t i m m l o s e L e n e s . D e r U n t e r s c h i e d z w i s c h e n J und £ i s t n i c h t i m m e r eindeutig. Pii b i n j i o i n t s e h u n e t n o i n t s e : Paus da ju:l k o m a - ?un v i : w x j Paus da J u : l v ü ^ - d a b i n i i m i t m a i n f a : d e — jerd.jji m o : a •^t Pum h a l p zißa ηυχ hoe'kst k f a : i ^ - m i t gaul un m i t wt>:-ya m i J haba m a n i ^ j s - i n a t s a i t P e J l e : b d - Poßis ?a:x m o n j d r e k i ^ a — h a ' U b ^ ' z s i l i i im vinde - bai Jne:

ais - zim« . . .

m e 'mDnJmol im ' i o s e g r ü ' w a g a l s ' j a — m i

a

g ü r p - u n h a ß a Punze m j l j gadJCaiya - d e s v d · vi i m kri:js - d a s di l o i t b a

8

Puns^zin^koma

f s a n ί ο ρ . ι ρ ^ π ι ϊ ΐ ς in drita Jtok^gala:f

ha-

zin fon ha:9s t s u ha:9s ja net ζ ο · l a i ^ t mi^ zin als

unt

zo: b i n i i m r t m a a m f a d s gafD: 9 - f o n ^ o i n s t a h u e t ' n o i n t s e b i s t n o i n t s a n h u n e t ? a x t . ^ ' t s v D n z i ? - na haß i^ ga'hai.TD:t h - hot main man - f o n . . . - h i : η fom 'ot^ 1 - h i : η bai ? u n s gshDi-Ptrth - de: H htJt_di ' l a n t v e t i a f t f a z e : - Pund Pii b i n m i t . ip m e : d j a - m a i n f a d 3 ·» η ·· Η Θ kont net m e ' de hat s m i d ip h e d s ^ a du: - da b i n Pii mid.ri me:dpa je:d.n

m o . ^ n t ηυχ h o e ' I k s t ^ / k h f D : y n — m i t . ψ g a * S l η

Θ

ι

i / m i v m ν υ : γ 3 — b i s ' n o i n t s a hun3tft Pun - t s w a : i^'dra: zijs - q ^ a h a m s nox ' m a g a m i l i d a b a i g a m ü x t - da z r ^ m i 8 m o H I q s ip halb f Y'mf uf. . . ' P u f g i t o n a - hawa P s ' ^ s di m i l ? 'Pobgfilt i n f l a i a - Pij d a n z i ^ m i * ' n o · U s g a p i l ^ 3 t - ρ υ η ΐ ^ halb zißa f o t h y —· de s ^ s i ^ m s

m i d n x s - Pm a : n s *ha:mkoma - h a : m - geza - di

fla^a gjpi:lt.p

ßida^ i n s f e l t h - b i s da ? D : b ' m t um zißa - d e s

hat mD m i t ^ d a ' f l a ^ a m i l p g m a x d b i s da k r i : p Po: a s gö: — vi: da k r i : p Pd i s göη^ - s m a s n m a n ' P a i ^ g a r i k J - da ήn vd: i5 m i d m a m e : d f i a - m i d m a ' l a n d j ^ m ^ d j s a Pmi ~ Ή ·Η m a p o : l - n a d a ßü: w

Pe* s da ' p o i l a ^ e l d s u ' x - da b i n ip m i d ip - m r v

m m e : d 9 a ' m u d a s e : l i j s a ' l a : g a v e : z a - b i s da

•pfotla^feldsu'x fabai w ü ' a Versprecher

-

74

Westmitteldeutsch 19

WESTMITTELDEUTSCH/HESSISCH V o l l m u n d a rt Kreis Marburg

Sp.: Wenn da der Winter kommt, der Herbst, da wird mal richtig eine Sau geschlachtet. Da wird Wurstsuppe gemacht und Wellfett g e gessen . . .

Wellfleisch gegessen. Werden die Leute, werden

die

Nachbarn, werden geladen und die Verwandtschaft im Dorf. Da

hat

man manchmal so zwanzig Mann am Tisch. Da gehen immerhin ein paar Würste drauf, die da gegessen werden. Das geht aber alles rum. Und wenn die Sau gut war, da(s) gibt das gar kein großes Loch in das Fettöpfchen. F. : Können Sie mir noch mal ein bißchen mehr von früher erzählen? Wie Sie zum Beispiel bei Ihrem Vater in der Werkstatt, wie e s da zuging.

(Übersprechen)

Sp.: Ja, mein Vater, der war Schmied! Und wir hatten n e u n . . . ich habe neun Geschwister. Und da hatten wir noch [eine] Landwirtschaft von acht Hektar dabei. Und noch einen ledigen Onkel, der half mit. Wenn ( = als)wir Kinder größer wurden, mußtenwir schon alle in der Landwirtschaft helfen. Und da klingelte der Amboß, da wurden Reifen aufgezogen. Da mußten immer zwei heraus. Kriegte jedes eine Zange in die Hand, das Rad das war festgeschraubt, und da mußten wir ziehen. Da wurde der Reifen aufgezogen. Der mußte tüchtig heiß sein. Da ging e s nach dem Amboß, da wurde draufgeschlagen. Da haben manchmal die Augen getränt, wenn der böse Dampf in die Augen flog. Dann kam e s zum kalten Wasser hinein, daß e s gehärtet wurde. Ach, was hat man da so viel gesehen! Und wenn die Gäule beschlagen wurden, der Geruch! Ich wohne heute oben im Dorf, früher wohnte ich unten im Dorf.Das riech ich heut noch, wenn ein Gauida unten beschlagen wird. -Das ist. . .ist man groß bei geworden,und d e s wegen, da wird man auch alt bei.

75

Hessisch

D i e Sprecherin erzählt in einer leicht lehrhaften Weise. D i e hauptbetonten W ö r t e r d e r S ä t z e w e r d e n d e u t l i c h h e r v o r g e h o b e n . In 'gezogen' t r i t t g e l e g e n t l i c h e i n s c h w a c h e r R e i b e l a u t n a c h d e m ο auf. ' b e s c h l a g e n ' e r s c h e i n t a l s [ b a i l ö : ] u n d [ b a i l o r g ] . w a n da da

η

w i n t ; k i m t - da h s j p s t - da w & i m v m o π ς ά ι ς θ jt a sao g a j l o x t - da wr 'wüjtsup gamo:xt - 9 'fiwsl^st gagaesa Iswel'flae

gagaesa

J

a

Pea η di ' l o i t w d a w s a n di

n o : x b a n w s a n g a , l o : d a w A n di k . . . f a ' v a : t i a f t v a m d ö r 9 f - äa hot m a J ' m a n g m o so ' t s v a n t s i 9 m a n o m d r i - da gi P i m a , h i : a ρ α · w ü j f a clruf els* do gaesa w s J n - dos get o b a J P a l a s r i m - 9 v a n di Sao gout woa - da s g i : t ^ d a s goake g r u : s - l o x 9 s 'fe^ipa



keenly z a m i R nox m e i^bissij. m e : R f o n fRYaa s t s s : ^ v i zr t s u m ' b a i j p i l bar raip fa:tau P i n da ' v s R k J t a t v i s da· tsugxr^

I

(Übersprechen) a a J J .

j o : - m a fota

de

^αρ noi gajwista"

1

wo·



I

J m i t - P a n m i r haTa noi. . . .

ς

J

- Ϋ da h a r a m a no* ' l a n tθY i t i a«If t

fo Poxt 'hskto* dabae - rj^no η. leidr^a Poqk^l dae half m i — we m i J k i n t g r i ' s a " 1 w o f i j - must°a m i ί ο P a l q d 9 '»·l a n t v i J t i aft helfeH - ο9 da: k lJi q a l ^ d a Pambos - da woa η r a : f öf gatso:a - da m u s t a P i m a

t s v s : a r a o s - k r i : ? t j e : d a j Pa

t s a..q η. di ha:t - dosJ r o : t w ä o s w o : j ' f sVs t g a j r oJe g j .1- PijΒ daβ m u s t m s tsaejia - do wo

d s r a : f 'ufgatso: a - d s

m u s 'digdi? hae:s w

J

^ s a i - d a giqk s nox i j ' P a m b o s do J e w oο ä r u f g a j l a : - da ho: m a n g m o di a:a gatre:nt w a n d s b i : s e damp.rp. an di a:a f?lau: p u m smtas odo: m kso a : lfai : vl agsaaοs emr ina d- s ψ s ^ws a ng a hdis J gt owi l o b' Jat - x -wd aa s khot j j ·· a J l o : q wo - d s g a r o x - Ρις w u : n hao Po:ip ip dor f^froer^ wu«t 15 una φ dcerf - das Γ Ϊ ς ις hao nox w a n η g a o l do Puna b a j l o " w f J t - d a s Prs m a P i s ma"1 g r u : s b a w o J n - ? 3 n d s s j w e : j a do w i t n u e j a x ? a : l t b a a -

76

Ostmitteldeutsch 20

OSTMITTELDEUTSCH/THÜRINGISCH Umgangssprache Kreis Naumburg/Saale

Sp.: J a , d a s kommt ganz drauf an, was man gestellt kriegt; m e i n e t wegen - sagen w i r bloß m a l : Eindecken! Nicht? Also, das ist . . . e i ne ganz kleine Sache, nicht? Meinetwegen: e s ist ein r o h e r T i s c h , so wie d i e s e r , nicht, und - ich werde diese Decke, also das T i s c h tuch dementsprechend

- a l s o nach f a c h m ä n n i s c h e r Art auflegen,

nicht? So - wenn d e r Gast selbst am T i s c h mit sitzt, daß ich den, meinetwegen beim Zeitunglesen, nicht s t ö r e , nicht? - Und dann kommt

je nachdem eine Serviette m i t - a l s o was heißt: Serviette?

So ein kleines Tuch, was in F o r m von e i n e r Serviette geschieht, nicht, mit auf den T i s c h und - dann kommt die A s c h e n s c h a l e ! So ist e r s t m a l aufgedeckt. Und dann kommt das Eindecken, nicht? Da lege ich e r s t m a l das B e s t e c k hin, je nachdem wie e s verlangt wird in d i e s e r jeweiligen G a s t s t ä t t e , nicht? Ob d a s meinetwegen - ob P r i v a t - G a s t stätte, da i s t e s natürlich ein bißchen a n d e r s a l s wie bei den v o l k s eigenen in d e r DDR. F. : Inwiefern? Sp.: Das geschieht schon in d i e s e r F o r m i n . . . in e i n e r P r i v a t - G a s t stätte, nicht, wird v e r l a n g t , ich muß d i e s e n Gast bedienen, in d i e sem F a l l . . .

schon beim B e s t e c k - b r i n g e n , nicht?, daß ich e r s t e n s

auf die Sorte a c h t e . . . d e r B e s t e c k e , und zweitens auch, wie ich sie bringe, ich kann sie ihm ja nicht g u t . . . ich meine . . . einfach so hinbringen, meinetwegen: eine Serviette in d e r Hand, nicht? Ich m e i ne, d a s w a r bei d e r HO^ schwer Mode, also das fiel da g a r nicht Handelsorganisation

Thüringisch

77

Hier liegt eine besondere Form von Umgangssprache vor, wie sie uns auch in anderen Landschaften begegnet. Die Laute bewahren Anklänge an die Mundart. Die Ausdrucksweise zielt auf die Hochsprache und verwendet dabei Formeln und Floskeln, die die Aussagen gewissermaßen veredeln sollenjhier ζ . B.1 je nachdem1, 'dementsprechend'und 'jeweilig'. Oder: "Das geschieht schon in der F o r m . . . "Manchmal passen die Formeln dann nicht:"... so ein kleines Tuch, was in Form einer Serviette geschieht." Die Realisation der Verschlußlaute, bei denen die Mundart den Gegensatz stimmlos-stimmhaft aufgegeben hat, variiert stark. ljt>: das gomt güns dRaof 'Pan: v a s m o we:gp: -

ZD

g

Η

g a j t s l d gRigd 'maii^t-

b l o : s m ü l : - 'Paindegp: ηχς PDIZO dis i s : - na

gans klaina zaxa nig - m a i n s w e : g . n - Ps ?is 9 Ro:a ü

ft

. ..

s ο wi dizay

-

dii

-

na

00 ο Punt Λ - Ρις waf di:za: dska: - Polzo^a d3s d i j Β

Β

du:x dempEnJpRS^tyt - Polzo^a nax - f a x m s n i i 3 Port P a u f l e : g . p ηις - s o - U - ν ε η da« g a s d s s l p s Pom ä l j m i t z i t s ^ - das ις ds:n: mainsve-g.q bai

t s a i t u q s l e - s n ^ n i g |3ce:aRa - η3ς --fuji - Pund^,- daq

gomt ςβ· nvx de-m Paina s s R ' w i e l a m i t h - ΡΛΙΖΟ WDS haist

ssawista

zo ψ zo-q ltlarnss d u : x - w a s πη f o a m f o n ainati ssHwisia gaje:"8 di mutaR trmBl laqa kfaqJi - na da θ

fa:lta das gelt - Paos d3 Ju:la - Ρα bis} gagasB - Pun dD ο ° giqks naos afs feit - dn kn-m au blqps Pund3s fansts dar inβ β 'ipskt3 ο .. - ηα Pe bfaoxt loeita Pun dD giqks naos - vd'H e-ipt ni ms'a

87

88

Ostmitteldeutsch 2 3 OSTMITTE LDEUTSCH/OBERSC ΗLESISC Η Großraummundart Kreis Leobschütz

E i n e s s c h ö n e n T a g e s k a m ein g r o ß e r r e i c h e r B a u e r a u s B r a t s c h a u s d e m K r e i s L e o b s c h ü t z und s a g t e zu m i r : " F r ä u l e i n Anna, p r o b i e r e n Sie m a l m e i n e m E n k e l ein P a a r S t i e f e l c h e n a n ! " Ich habe d e m K e r l von s i e b e n J a h r e die S t i e f e l a n g e z o g e n , k a u m d a ß e r einen auf den F ü ß e n hat, s p r i n g t d e r K e r l v o m Stuhl h e r u n t e r , r e n n t r a u s auf die S t r a ß e , d o r t w a r g r o ß e s S c h n e e w e t t e r g e w e s e n . Ich s a g zu i h m : " A b e r F r ä n z c h e n , du d a r f s t doch m i t den Stiefeln nicht d r a u ß e n r u m r e n n e n ! " Da s a g t d e r zu m i r : " W i s s e n Sie w a s , F r ä u l e i n ? Wenn i c h n i c h t d a r f i n s W a s s e r w a t e n , d a n n m a g ich a u c h die S t i e f e l nicht ! - D e r B a u e r k a u f t e d e m Jungen die S t i e f e l , b e z a h l t s i e , eh e r z u r L a d e n t ü r h e r a u s g i n g , e r w i s c h t e r m i c h , d r e h t m i c h i m K r e i s e r u m und s a g t e zu m i r : " W i s s e n Sie w a s , F r ä u l e i n Anna? Wenn w i r w e r d e n in B r a t s c h d a s Z i e t h e n - D e n k m a l e i n w e i h e n , dann t a n z e n w i r beide m i t s a m m e n a b e r ein M e n u e t t . H i n t e r h e r t r i n k e n w i r a b e r e i n e n guten B o h n e n k a f f e e und S t r e u s e l k u c h e n ! " J a , S t r e u s e l k u c h e n ! Sie w i s s e n doch, d e r s c h m e c k t g u t !

89

Oberschlesisch

D e r V o r t r a g s w e i s e m e r k t m a n d a s bewußte H e r v o r k e h r e n d e r M u n d a r t der alten H e i m a t an. K e n n z e i c h e n d e s S c h l e s i s c h e n wie a u s l a u t e n d e s - B , a i f ü r ' i n ' , K u r z v o k a l i n ' g u t ' s i n d be w a h r t . D i e ' S t i e f e l ' e r s c h e i n e n d r e i m a l m i t e c h t e m e:, e i n m a l a b e r a u c h i n d e r h o c h d e u t s c h beeinflußten F o r m m i t i:. ο P e : n a s v i e - n p t a g a s - k o : m Β g R O : s a a Raiho

k. . . and. . . in

Ρυη kunsdm^j: -

Prußa^khot

-

ze di

Pun

'hu'dsfoD-jn^φ

'bre·

-

α da

Jna-ai^

mosd w

P u n d i n d.j m i l · m i d h a l d . i j L u n d ' m c e i ^ f o p j i j

i la-eda

'Pa-fge-ψ

b l n fq dsva-ad.^

ntr

'dü'dua^

^düu -

gs'ds

'Ptudsbs^ α:

-

Χ

de

Ρις ho da d a a D

idog f

iwaerfa

m

idodl

Duwad

Po-vad fari^di^

Ι D-va d o x ? a onajpa f e s d a r a n sä-1 fadeint^ho niad

jwa·

ma

blDz i m a j

bra-x

ζις

zo

n

w

ho:

-

niad feadi brsnt

glD-'si-aiy 'keygm^g

-

dr g l ü ' s u i a ο

a-s -

'Pa-andarxp -



Ps -

i-wa'ha-b

niad

ho-ld^da

des iz

no·

Pun -

gid w e n s b r s n d wiat υη g j d s m b j t - n e w i a d s

w

d s n ^

vo- rd^,

d r a - f hF - b i n r na Pim

un' — m i ^ d a kuma

-

- 1

dsa-at

WD e

bra-x

-

p ma

Pnwa blü-os

Pis b l o - s

Ja·

-

rg -

Pun^das

d^büld wsi

jdig in de

faiwsqg.ip

wo:s

fa'gloe-at

laagt -

J

zu

glü'su

damid

s kör

lafa

des wiad ηϋ·° dsa'fo·" P'o-gjda-bä g g l ü ' s r a t - n s wi' d Punt.r^ d e a ^ r a n d 1

Piz

bis}

d s n de-s g i i : a

Pas

Poindsjna

a

-bin

be-

blü

, U

af

'?Ό·ηΓοη

Ρ υ η u n fi-α ζ ι ς

des bri^t^hüld

dij r e s t

-

di Ρ υ - a w a d

i s β Pa f l i s i g a m e s a

-

des

Punfül k h o b

Ρις ho düo

dsou —

füst ro:

Pun dü m y i ^ j e d s Pun -

-

moein —

doelaj in da hsnt h o - m

ga' 5ikllgkaid k h s - a d ζις dü d s a m a x y

Pun^äa·

'Püjvadsblo-ds

und so w a a d a j

POIIJ

-

Dwaa

unt^kond

nimaP^a'sfeai}

rn dl b o a d s ' l O : n f ü w r i k

'pDladajhünd

Pty

DI g f l u a p -

d o x α wer} h D J t ^ h s ' a

kuma

hind.ψ

-

Pa-

116

Oberdeutsch

wo e s steht, - d e r Gegenstand - d a s wird dann w i e d e r glatt gewaschen; denn wenn da G l a s u r d r a n ist und e s wird gebrannt i m Ofen,dann brennt d a s an d e r Kapsel an. Und - das ist ein Tunnelofenbetrieb, wo ich bin. Und d a s i s t halt a l l e s auch m o d e r n e i n g e r i c h t e t . Da wird das G e s c h i r r . . .

kommt in die Kapsel hinein, wird auf Wagen g e -

stellt, und dann kommt e s in . . . wird e s in den Ofen hineingefahren, und d e r Wagen, d e r hinten eingeschoben wird, d e r kommt c i r c a in d r e i ß i g Stunden kommt d e r vorn w i e d e r h e r a u s . In dem Ofen sind zweiundvierzig Wagen drinnen. Also e s kommt alle v i e r z i g Minuten kommt ein a n d e r e r Wagen hinein.

Nordbairisch βι^ρ s

117

ί d E ' i d ^ d e - 1 'ge-ρίdant-s wiad ηυ wida"1 'glüdgwB-

fy - den· - wen dt)· glD-'suu drS- i s ' u n j ^ e s wiad bre-n\j.n ?u-a:fija— πέ brsn^des w

t>n daa khübs} nt>· — ? u n - d e - s a 'dun^Pu-efijibadrib

wa 19 bin — ? un· - des i s held ?r>las a - mo'd&in 'ä4g®ri§t - des: s w i ^ ο . das g j i ' a - kind i n d_kabs^ a e s a - wiad a-f wa:q

gidoeit o - Pun^na k i n d ^ s in: - w i a d ^ s i n Pu-θίψ^'aegfDun u n v d s * j - wo:r] wa hind.i^ f ? a e g j u m wiet - ds-a k i n t ^ ' d s i a k O · ^ ^ n : - d r a e s i g Jdund.i^ k i n ^ ä e a f ^ a n w i d a T ^ a s i n de e n Pu-afip ζ ε η g dswD-fudsttj wa:p drina - Polza za - k i n t Pol ' f i a d s i ? mi'nudn kind Pa.na.Tar βο:ηη^α·1ςθ

118

Oberdeutsch 31

OBERDEUTSCH-NORDBAIRISCH Vollmundart Kreis Cham

Sp.: J a , bei u n s da i s t e s n i c h t r a r m i t d e r L a n d w i r t s c h a f t , w e i l e s e i n m a l zu s t e i n i g i s t . Wenn e i n e r n i c h t f l e i ß i g i s t , n a c h h e r e r z e u g t e r n i c h t s ; d e r m u ß T a g und N a c h t d r a n h ä n g e n , s o n s t k o m m t e r zu k e i n e m Z i e l . Weil, von u n s da h i e r i s t d e r W i n t e r zu l a n g , d e r d a u e r t schon gleich ein d r e i v i e r t e l J a h r a n s t a t t ein h a l b e s , und da k o m m t m a n nicht s o m i t . Weil, tun w i r schön die

anschauen, heuer da

i s t a l l e s noch g r a s g r ü n , i s t d e r H a f e r n o c h k a u m da, n i c h t , d a ß e r schoßt,

weil, wenn e i n e r nicht a u f m e r k t ,

nachher

baut e r s i c h

s c h l e c h t . Und da kann e r s i c h nicht l e i c h t n ä h r e n d a v o n , von d e r W i r t s c h a f t da a l l e i n , i s t kein K o r n nicht d r a u f . E s i s t e i n e r wie d e r a n d e r e , ob e r g r o ß i s t , ob e r k l e i n , wenn e r ihm e s n i c h t z u s a m m e n s c h a f f t , k o m m t e r n i c h t d u r c h ; j a , k o m m t h a l t nicht w e i t e r , weil d a s paßt e i n f a c h n i c h t i m v o r a u s , w e i l d a s W e t t e r i s t h e u e r , m i t d e r s c h l e c h t e n W i t t e r u n g , d a i s t e s ja g a r n i c h t s , i s t

nichts gewachsenden

g a n z e n J u n i , i s t e s ja e i s k a l t g e w e s e n ; j a , d a k o m m t m a n n i c h t v o r w ä r t s . Weil, d o r t k o m m t m a n ü b e r h a u p t nicht m e h r m i t , m u ß m a n a l l e J a h r draufzahlen mit d e r Wirtschaft, da. F . : W a s b a u e n Sie denn i m a l l g e m e i n e n an h i e r ? S p . : Na

j a , b e i u n s w i r d m e i s t e n s K o r n , H a f e r und E r d ä p f e l ; w e i l

d e r W e i z e n , d e r r e n t i e r t s i c h n i c h t , w e i l d e r i s t , w i r d nicht a l l e J a h r n i c h t s G e s c h e i t e s . Und d e r G r ü n b a u , nun, da i s t e s g e r a d e s o , da i s t e s a l l e w e i l zu k a l t , m i t d e m K l e e , d e r b l e i b t a u c h a l l e w e i l h i n t e n . Da k o m m t m a n nicht m e h r m i t , w e i l d a s a l l e s zu t e u e r k o m m t . F . : Haben Sie a u c h Holz? S p . : Ich habe kein Holz nicht m e h r , ich habe d a s m e i n e v e r k a u f t , w e i l e s m i r s c h o n zu v i e l w i r d , die A r b e i t . Weil, keine K i n d e r h a ben w i r n i c h t , j e t z t habe i c h g e s a g t : i c h m a g nicht m e h r .

Nordbairisch

119

D e r S p r e c h e r redet im allgemeinen bedächtig in Vollmundart. Gelegentliche leichte Tendenzen zur Umgangssprache sind durch die Sprache des P a r t n e r s bedingt. An einigen Stellen i s t das S p r e c h t e m po g e s t e i g e r t . D a s bringt sogleich Verschleifungen mit sich und d a mit e r s c h w e r t e V e r s t e h b a r k e i t . qjü: §a unz dt>· rz nsd r a : r mit^dsB lDndvudsBft - waaz Β ο mol d s ^ j d o : i n i is - w s n o B n e ne pflaesi rs - nDxs-i^a'tsaegd u θ eb niks - de mo do-g und. nüxt^dranheqga - si: s ki-mda zu koDijn d s a i - b a : - fo unz dD e j z s iz de"1 winta ds 1ϋ·η - dsB daoBd ίο g l a e - B 'draefiad} j o : r Dnjtüd β hoibats - unt^dü kimt ms

g

n a d v a zo m i : - wa: - ds m e J s j i J i u i a j j D - i a o - hia.i

iz oaz no gro-s grr: - ?xz dB horßoa ρ ka:m do: ηε· - düz β 1 a J o : s t - wa: - pen οβπβ nsd a:fmi-gd - ηα: baodB zr d ^ fo i l s - g d un dD· krnre zi nr-d laa^ 'niBty dafo- ds'ra wi-adiafd bIdi - e s geit^koBn^nst^bra^a" 1 - a z iz οβπβ w s ' dB DnB o:ba grouz iz οβ β glDB - wen β e-ψ ζ nad^tsDmJa|d grmd^3 nat^dua — j o ζ ki-md^hoad nad waada"1 wa: - d a : s - pa-sd aanfDx ned im f o r a o s waas w e : d a j i s huiaa - m i t ^ d e r B H e ' x d . q widarur] - do: iz id: gD:a nigs - iz ni-gs gwo:gsi^ ρ güntsi^ i u : n i : ^ i z a a s ' k o i t . g w e : n - j D ? - dD: kimd.^mB nit ' f o : j w e - j t s 1 ~ wa: do-.it - k i m t . ^ m B j ibB'ha:b{i^nr:ma m i d - m o m a oa iü-J dra-ftsoan m i n d e r e wiadiüfd^dD·

-

— vas baon s ψ - iji Palgamaem^ Pan hi'a njü: baa uns wiad maazdi^z ko: η - h o : ß a j n - ψ d_eapfi - wa - l ο da wo'ats d s j r s n t i j t s i n e d - w a a dsa i j b i a d ned oa iü:a nigs g j a a t s - un^dsa gri:nbao - no do: i s gro-da zo: do· i s oawaa ts ko-ad - m r t . ^ 9 g l s i d e j - blaabji a: oawaa d w hint - o: kimd m e nima m i : t - aa des o a s ^ t s duiaa kimt ha:iji s a ^ o x holts i hui^koB holts nim3 - i huns maane fo'ka:fd waa• ζ maa fo ts fui wrat ν di D:jbat - waal koa kindaa hD:m a j nsd - j t s hun i gSD-gd i mo:g nim3 —

120

Oberdeutsch 32

OBERDEUTSCH / MITTELBAIRISCH Münchner

Umgangssprache München

J a , d a s i s t [ein] s o : i c h bin n a t ü r l i c h in die L e h r e

gekommen

und z w a r a l s S a t t l e r . Und da habe i c h die G e l e g e n h e i t g e h a b t , d a ß da ein G e h i l f e da w a r , und d e r hat m i r n a t ü r l i c h w a s e r z ä h l t v o m S c h u h p l a t t l e r n . Dann h a b e i c h den n a t ü r l i c h g e f r a g t , den B o n i f a z : " S a g e i n m a l , kann m a n d a s v i e l l e i c h t l e r n e n ? " Nun s a g t d e r zu m i r : " W a r u m denn n i c h t ? D a s i s t nicht s o s c h l i m m ; du m u ß t bloß f l e i ß i g s e i n und f e s t e ü b e n , dann k o m m s t du s c h o n d a r a u f , wie d a s v o r s i c h g e h t . " Na, s a g e i c h : " J a - - das m u ß t du m i r n a t ü r l i c h schon s a g e n , w e i l - - d a kann i c h nicht w i d e r s t e h e n , d a ß i c h d a s n i c h t a u c h z u s a m m e n b r ä c h t e . " N a , hat e r g e s a g t : "So, a l s o dann m ü s s e n w i r s c h o n w a r t e n , b i s e b e n F e i e r a b e n d i s t . " Na j a , j e t z t i s t dann F e i e r a b e n d g e w e s e n , da sind w i r so in d e r W e r k s t a t t . . . , w e i l w i r d o r t a u c h bei der Sattlerei

g l e i c h e r z e i t gewohnt h a b e n , hat e r g e s a g t : "Wenn w i r

j e t z t dann g e g e s s e n h a b e n , dann g e h e n w i r n o c h m a l in die W e r k s t a t t , und da tun w i r dann n o c h m a l p r o b i e r e n , wie d a s g e h t . " Und n a , hat d e r m i r g l e i c h so die F o r m e n g e z e i g t ; i c h habe da g e s c h w i t z t d a b e i . D e r hat r e c h t g e l a c h t , w e i l i c h g e s c h w i t z t h a b e . Ihm i s t a b e r a u c h w a r m g e w o r d e n , w e i l e r i m m e r w i e d e r g e s e h e n h a t , wenn i c h e i n e n F e h l e r hinein g e b r a c h t habe, dann i s t e r a u c h w i e d e r h e r und hat m i r w i e d e r h e r a u s g e h o l f e n . Und s o h a t s i c h d a s e n t w i c k e l t . Nim hat e r s i c h - - m i c h m i t g e n o m m e n , zu s o e i n e m T r a c h t e n v e r e i n , und d a h a be i c h n a t ü r l i c h g e s e h e n , wie d a s v o r s i c h g e h t . Da i s t n a t ü r l i c h a u c h die G r u n d b e d i n g u n g , d a ß m a n e i n e r i c h t i g e T r a c h t h a t , denn - - heut kann ich ja d a s b e s s e r v e r s t e h e n wie d a m a l s , a b e r die Alten, wo d o r t u n s e r e T r a c h t so g e p f l e g t und gehegt h a b e n , die h a b e n n a t ü r lich

s c h o n m i r die A n w e i s u n g g e g e b e n , wie i c h m i c h a n z i e h e n m u ß .

Und z w a r b r a u c h t m a n da e i n e o r i g i n a l e T r a c h t , wie s i e eben d i e s e r

Mittelbairisch

121

D e r " G a u v o r p l a t t l e r " s p r i c h t eine b a y e r i s c h e U m g a n g s s p r a c h e , die d e r M ü n c h n e r S t a d t s p r a c h e n a h e s t e h t . E r ü b e r n i m m t h o c h s p r a c h l i c h e A u s d r ü c k e , um s e i n e n A u s f ü h r u n g e n Gewicht zu v e r l e i h e n " . . . , wie sich die T r a c h t e n g e s t a l t e n . " Dabei e n t s t e h e n u. U. unsinnige S ä t z e : " . . . , daß ich die Wirkung in den Händen h a b . " JiD

des β is β ζο· - ?i: b i n ^ n a ' dοi ' a l l ?in οd le-a khuma -

Pun t s v a : oeis soüb - ?un do- h o w v e de ge'le· rjhalt khabt - düs do· a khYlf do β wa-r - Pun dsa ο hob· m i a n a ' dοi a l l wos f a t s e i t h - fo e n ' i u a b l a t j n — no howe de-n^no 'dyall k f r o k t - ? a m 'bo-nifa-ts sog a m o i - khoma de· s ί ι ί ε ς ΐ l e a n s — nu s o k t ^ ' d e - a t s u m i a w o r u m t e n «•· 'net — de· ο s is net so· ' f i l m - do· ο muBS οb l o s ' f l a i s i k sei — Punt fe st ?i:m - ηα k h u m s t fo 'drauf - wia βdes fo-r s i^' c

g s - t — na sog i jo - des m u a s d m a na 'dioll ί ο η tsoBq wal do O khön e ni'dQ w l d B ' i t e : - das i d e ' s i ned a: t s a m b r a x t — no· hod e j gsokt - t j o · Poisb nD m e a m a

ίο

-

'wDrti^bis e m ' f a i r o m t is — na jD· - a s is no ' f a l r o m d kwen - nD s a m e so in den ' v s a k j t o t - wal m a to· α: - bai de ' s o t l a r a i klaigB t s a i d kwo-nt h ü ' m - hot dea ksokt - v e m a r s t s no g i s ^ h ü ' m - nü ge-ma nome in d 'veBkJtot unt w do mia na noms - bοr o ' w i a n - wiB de·os gB s ' t — un no· hod ο dea ο * dea ο mia glai zo:. . . de f u r m t s o a k t - i ho'bο do· ο . . . k j v i t s t βdabai dsa hod

r s 9 d klDxd vail e k j v i t s t hob — Peam is ova Pa

VD-m voBdn - wail & Poewa wide k s e q hod - vin i am fe'lB n i p r o x t hob - no is ε a· wida hea un hob mB wldB r a u s ghulf:b - Pun so: . . . hot ββς d e - s s n t ' w i k ^ t — no· ho't ea s e . . . . mi - 'mltgquma - t s u so· a n 'drDxti^farim - Pun do- h o w v ^ i nüdiall k s e q via des f o r si - ς get — do· r s nDdi" all α· di ' g r u - m b a d i n u q - das m a Pa r i g t i g a drDxt hot — t i n - halt khon e jD d e - s bes:B f a j t e : wia ' d o m o i s - Pdwb de Poidi^ vo do· PunsB drDxt so bfle:kt un gahe:kt hD-m - dia hD'm nri'tiall ίο . . . m i a de 'pD-nvaizuq ge-m - v i a r a m i ' ü : t s i a n m u a s Pun tswB b r a - a x t m a do· Pa 'Po-ragina-la t r p x t - v i a s e : m di-sa * Versprecher

122

Oberdeutsch

V e r e i n d o r t t r ä g t . Und z w a r . . . - e s gibt eine M i e s b a c h e r T r a c h t , e s gibt eine Inntaler T r a c h t , e s gibt die W e r d e n f e l s e r T r a c h t und so w e i t e r , die - - wie sich eben die T r a c h t e n gestalten. Das liegt in den Gauen,

den B e z i r k e n .

Und da ist e s so, da w a r e n w i r bei den

Rüpperdingern^, und s p ä t e r bin ich zu einem V e r e i n , zu den Inntal e r n gekommen, und z w a r haben sie die " N a i b a r a " geheißen, und da bin ich so richtig aufgewachsen d a m i t . Und die haben m i r auch g e zeigt, wie man sich anzieht. Man muß einen echten T r a c h t e n s c h u h haben, echt

handgestrickte Strümpfe und dazu eine h i r s c h l e d e r n e

oder eine g a m s l e d e r n e schwarze Hose, so m o o s g r ü n

gestickt, und

einen J a n k e r dazu, einen grauen, ebenfalls ausgenäht (gestickt) und ein bißchen einen Schmuck. Und bei den Dirndeln ist e s auch so. Die t r a g e n die Inntaler grünen Hüte mit diesen langen Schleifen am Rükken h e r u n t e r .

Eine schwarze T r a c h t und g r ü n e s Seidenzeug - - d a s

w i r k t ! Und da, wenn w i r halt noch jetzt einen P l a t t l e r haben gemacht, d a s w a r halt f ü r uns junge K e r l e ganz w a s ! Und ein s o l c h e r Reiz ist da d r a n , daß m a n i m m e r m e h r gemacht hat, i m m e r m e h r . Und die Dirndel haben (sich) gedreht, daß die Röcke geflogen sind. Und z w a r ist das heute so, daß ich jetzt schon zehn J a h r e a l s Gauvorplattl e r von u n s e r e m I s a r g a u die Wirkung (Leitung) in den Händen habe, und somit weiß ich da ganz genau Bescheid.

Ruhpoldingern

Mittelbairisch farein - do trogt — un tswD" f

123

- as gibt α 'miasbnxB trüxt - as

gipt α 'PlndclB tmxt - as gipt a 'veBdijfeisB trüxt ant so waits — di Pa wi: ζΐς ?e:bm di drüxtij gaJtDltij — de· s li-kt in de* η •gausn - dsa batsraka - - Pun do· is as ZO· - do WD· mia bsi de •ruapBdlqB - Punt. . . Jps'tB bin e tsu am farsin tsu- de 'Pindü1B khums — Punt tswD'r hD'm se de nai'barB khoas:^ - Pun 'do· . . . bin e zo richte 'Pa-fgwoksij damit — Pun de homa Ρα· tsoakt via ma se 'Pödsiakt — ma muas Bn Ρεςίφ 'trDxt^Jua hom - Ρεςί hüqg1 Jtrikt1 itrrmpf - Pun da dsuis - Pa 'hraJledBne Po· dB a 'gampslednne ivorts 1 ho-zij —so· gmo-s gryr] gitikt - Punt an jäqkB da tsu3 -Ρα· η krauij - Pe:mfois '?ausgna:t - ant α bisl ?3n Jmukh - Punt bal de deandlij is as zo· - de tro-η de 'PindD-lB breane hi-at - mlt^de· n* lüqa ilaifij. . . am rYkp runtB — Pa ίvürtse trüxt unt grynas 'zaldytsolk - des vi- akt — Pun do· vema holt no jets am platlB hom gmoxt de's VD· holt fia Puns jurja ksal - gDns vos - Punt α s^-ana raits Pis do· drö - das ma ime me· Β gmOxt hot - PlmB me-a — Punt Λ" . . . d de-and} hDm dra-d das d rek gflo - η san - Punt tsvD-r — Pis des halt zu--das e j s t s ^ i o . . .tse:n jo*r Poeis 'gaufoblat1B fo Punzan 'Ρΐζα-gau di wiakuq Pin dsa hende ho'b Punt so'mlt — woi's ϊ do gens gsnaubsjait —

*

Versprecher

ÜBERSICHTSKARTE mit angekreuzten Planquadraten der vorliegenden Mundartproben

32 33 ^ 34 3

02 03 Ok 05 0i

07

es 09 loV^ZTrr-1-1 M 2 1 3

1 'f I Τ « 17 It 1? 20 2122 23 24 25 26 27 28 2? 30 31 32 33 34 35

61 42 63WW66M5«

3 Λ 35 36 37 38 3? kO It1 « W W « W »7 W W 50 51 52 53 5 t 55 56